Opsomming

As een van die primêre versinnebeeldings van konstitusionalisme is menseregte kragtige en blywende grondwetlike komponente van ’n regsisteem. Tans is daar ’n beduidend hernude belangstelling in die rol van menseregte in die omgewingsparadigma, veral in die mate waartoe menseregte beskou word as verhewe metawaardes wat ’n buitengewone bemiddelingsrol in die mens-omgewing-koppelvlak kan vervul. Deurdat omgewingsbewaring toenemend verskans word in grondwette, vernaamlik by wyse van omgewingsmenseregte, word die moontlikheid geskep om omgewingsbelange in ’n juridiese sin te verhef en om geleidelik aan die omgewing groter status te verleen binne die grondwetlik-beskermende domein van regstelsels oor die wêreld heen.

Hierdie konstitusionaliseringsproses geskied binne die konseptuele kader van omgewingskonstitusionalisme, wat tot op hede nog ’n splinternuwe en ontwikkelende begrip is. Omgewingskonstitusionalisme tree in verskillende vorme na vore. Dit sluit in formele konstitusionele eienskappe wat voorsiening maak vir die argitektuur en inwerkingstelling van omgewingsbestuur, asook substantiewe konstitusionele eienskappe wat konstitusioneel verskanste bepalings soos grondliggende waardes, “hoërorde”-beginsels, en belangriker vir hierdie artikel se fokus, omgewingsmenseregte insluit.

Die geleidelike ontwikkeling van omgewingskonstitusionalisme in vakkundige debat gee blyke van ’n doelbewuste, hoewel (nog) huiwerige poging om die menseregte-omgewing-debat opnuut deur ’n konstitusionele lens te bekyk. Hoewel hierdie hernude belangstelling skynbaar gesetel is in ’n meer omgewingsgerigte en pasgemaakte konstitusionele benadering, moet ’n mens jou afvra of omgewingskonstitusionalisme bloot ’n nuwe etiket vir ’n ou verskynsel is en of dit inderdaad iets nuuts daarstel. Ook belangrik vir doeleindes hiervan is die vraag of hierdie nuwe term van waarde vir die menseregte-omgewing-debat is.

In ’n poging om tot die jong maar ontwikkelende diskoers oor omgewingskonstitusionalisme by te dra, wil hierdie artikel ’n normatief-konseptuele ondersoek begin wat daarop fokus om sommige van hierdie vrae te beantwoord, wel wetende dat so ’n ondersoek (énige ondersoek, trouens) te beperk is om die vrae afdoende te beantwoord. Die artikel het spesifiek ten doel om die verskynsel van omgewingsmenseregte binne die kader van omgewingskonstitusionalisme te oorweeg; om ’n meer samehangende en gesistematiseerde beskrywing van omgewingskonstitusionalisme en hierdie paradigma se formele en substantiewe aspekte aan te bied; en, ten slotte, om krities te besin oor die potensiaal van omgewingsmenseregte as belangrike elemente van substantiewe omgewingskonstitusionalisme en hul rol in die bemiddeling van die mens-omgewing-koppelvlak in die Antroposeen. Omdat die debat oor omgewingskonstitusionalisme tans byna uitsluitlik in die Engelse literatuur gevoer word, is dit ook die doel van hierdie artikel om die debat in breë terme bekend te stel aan ’n Afrikaanse gehoor, wat op sy beurt sou kon bydra tot die groeiende Afrikaanse omgewingsregdiskoers.

Trefwoorde: Antroposeen; formele omgewingskonstitusionalisme; Grondwet; konstitusionalisme; menseregte; omgewingsmenseregte; substantiewe omgewingskonstitusionalisme; volhoubaarheid

Abstract

Human rights, the environment and environmental constitutionalism

As one of the primary expressions of substantive constitutionalism, human rights are considered ethical demands that operate at an elevated juridical level. The appeal of human rights to social movement energies and energetic global solidarities evinces their increasing popularity as legal constructs that supplement the traditional instrumentalist functions of law. Despite their many limitations and the legitimate criticism often levelled against rights generally, they remain enduringly valuable juridical constructs in a normative and an analytical sense. Currently there seems to be renewed and burgeoning scholarly interest in the role of human rights in the broader environmental paradigm. As legal mechanisms possessing unique characteristics, human rights are elevated within the juridical order as meta-values and able to perform a singular mediating role in the human-environment interface. The worldwide acceptance of people’s rights to a healthy environment, environmentally related procedural rights and other substantive political and socio-economic human rights bearing on environmental interests (collectively understood as environmental human rights), is testimony to their increasing popularity.

The move towards constitutional environmental care, and more specifically, the emergence of environmental human rights, occur conceptually within the newly emerging paradigm of “environmental constitutionalism”. Environmental constitutionalism, unlike human rights in the environmental context, is an entirely new concept for which, to date, there does not exist a universally endorsed definition, and of which there has been no cogent theoretical-normative treatment. As has been stated, and as this article argues, environmental constitutionalism manifests in formal and substantive guise. Its formal aspects provide for the architecture and implementation of environmental governance, whereas its substantive aspects include constitutionally entrenched higher-order values and principles, and importantly for present purposes, environmental human rights. The latter proliferation occurs predominantly at a domestic constitutional level, suggesting that constitutions are almost always the legal avenue of choice to entrench environmental human rights.

The gradual rise of environmental constitutionalism in scholarly debates suggests a deliberate, albeit (still) hesitant attempt to view anew the human rights-environment debate through a constitutional lens. As a juridically elevated expression of constitutions through human rights, environmental protection therefore has the “constitutional possibility” of gradually assuming greater status within the protective realm of legal systems worldwide. Human rights and constitutions (and the latter’s derivatives “constitutionalism” and “constitutionalisation”) are evidently related to the extent that constitutions in the main provide for human rights. Theoretically, and as a matter of disciplinary focus, constitutionalism and human rights are often considered together. Yet, despite these significant convergences, human rights and constitutions are also somewhat distinct, while remaining inherently interrelated. Their distinction lies mostly in the taxonomical-analytical reality that human rights are the domain of human rights law, and constitutions those of constitutional law (notwithstanding the fact that the two fields can, and frequently do, overlap). Most notably, in addition to their important domestic functions, human rights also operate globally, while constitutions remain within the domestic purview of the nation-state (notwithstanding recent advances of global constitutionalism which – with the exception of the European Union – still only vaguely suggests the possible evolution of a global constitution or global constitutional features). Despite these distinctions, however, scholars almost always use “human rights” and “constitutions” in the same breath – a trend that is also clearly observable in the environmental context.

While the reignited interest in environmental human rights seems to depart from a more environment-focused and tailor-made constitutional approach (that is, environmental constitutionalism), one has to ask: Is environmental constitutionalism merely a new label for an old phenomenon (namely constitutionalism), or does it actually bring something new to the table? More importantly, for present purposes: Is this new scholarly term of art useful to the human rights-environment debate? In an effort to contribute to the young but evolving discourse on environmental constitutionalism, this article seeks to start a normative-conceptual inquiry focused on answering these questions, even though one must acknowledge the limitations of such an investigation (or any inquiry for that matter) to answer the questions definitively. In doing so, this article specifically aims to critically interrogate environmental human rights in the context of environmental constitutionalism; to provide a more coherent and systemised description of the formal and substantive aspects of environmental constitutionalism; and to critically reflect on the potential of environmental human rights as important elements of substantive environmental constitutionalism to mediate the human-environment interface. Because the debate on environmental constitutionalism occurs mostly in English, it is also the purpose of this article to introduce this debate in broad terms to an Afrikaans audience, which in turn could contribute to the growing Afrikaans environmental law discourse.

The articles concludes that environmental constitutionalism may be a nebulous and unwieldy concept, but probably one that people may be more inclined to understand intuitively and to accept despite a lack of ability to describe concisely its exact normative content and contours. As is also the case with environmental human rights, one must accept that environmental constitutionalism, as a concept, as a socio-legal and political project, and as a transformative means of creating “new beginnings” for greater environmental care, will not necessarily have immediate and/or definite results, and nor will it ever be complete. It is as unlikely that constitutionalism will provide immediate solutions to the myriad of questions and problems that beset environmental regulation as it is for human rights to fully solve the deepening ecological crisis. There is good reason to suggest that both these paradigms should not strive to, and will never be able to, provide final answers. Nevertheless, this on-going reform project is a crucial part of a myriad of human efforts to augment environmental care through broader constitutional and more specific environmental law and governance responses that include the rights-based approach. Environmental constitutionalism provides fertile ground for future exploration and it has the potential to grow into an autonomous and influential field of inquiry that provides human rights and environmental law scholars and regulators alike with a more familiar and comprehensive regulatory perspective, a more consistent justificatory basis, and conceptually supportive analytical and normative interventionist regulatory options in these times of unprecedented ecological upheaval.

Keywords: Anthropocene; Constitution; constitutionalism; environmental human rights; formal environmental constitutionalism; human rights; substantive environmental constitutionalism; sustainability

1. Inleiding: Menseregte, omgewingstandaarde en die ontwikkeling van omgewingskonstitusionalisme

Menseregte word beskou as etiese eise wat op ’n verhewe juridiese vlak funksioneer.¹ Die aantrekkingskrag van menseregte vir maatskaplike bewegings en energieke globale groeperinge openbaar die groeiende gewildheid daarvan as regskonstrukte wat die tradisionele instrumentalistiese funksies van die reg aanvul.² Meer algemeen gestel, blyk die aantrekkingskrag van menseregte uit die beduidende beweging in konstitusionele demokrasieë na ’n “regtebewustheid”.³ Ondanks die talle beperkings daarvan en die geldige kritiek wat dikwels teen menseregte in die algemeen uitgespreek word dat dit slegs “’n taal van menslike goedheid” is, bly regte waardevolle juridiese konstrukte in sowel normatiewe as analitiese sin:

Rights talk does have notorious limitations as a language of the human good. Who does not suppose, for example, that love is an essential human good, but who believes we all have a “right to love”? These problems with rights as a language of the good are well known, but no better language is likely to be found. The difficulty with abandoning rights talk or seeking to convert rights propositions into duty language is that it discards rights’ potential for juridical embodiment and enforceability. What rights talk does so well is to correlate specific rights holders and their claims with determinate duty holders. Rights talk will remain an essential component of any global ethic, precisely because the protections it affords can be demanded by actual individuals.⁴

Dit wil voorkom of daar tans hernude en toenemende belangstelling in die rol van menseregte in die groter omgewingsparadigma is.⁵ Hoewel daar dikwels aansienlike kritiek teen menseregte uitgespreek word (en tereg ook, soos ons hier onder sal sien), word hulle ook as regsmeganismes wat unieke eienskappe het binne die regsorde as metawaardes verhef en kan hulle ’n buitengewone bemiddelingsrol in die mens-omgewing-koppelvlak vervul. Die wêreldwye aanvaarding van mense se reg op ’n gesonde omgewing, omgewingsverwante prosedurele regte en ander substantiewe politieke en sosio-ekonomiese menseregte met betrekking tot omgewingsbelange getuig van die toenemende gewildheid daarvan⁶ (hierna gebruik ek konsekwent omgewingsmenseregte as ’n term wat al die voorgaande omvat).⁷ Laasgenoemde toename vind op plaaslike konstitusionele vlak plaas, wat daarop dui dat grondwette feitlik altyd die voorkeur-regsroete is waardeur omgewingsmenseregte verskans word.

Die belang van hierdie neiging lê daarin dat daar om veelseggende redes tipies konstitusionele status aan plaaslike handveste van regte verleen word – wat dikwels aan die begin van ’n konstitusionele teks geplaas word – om ’n kollektiewe toewyding aan fundamentele regte as die belangrikste regsnorme in die betrokke stelsel te weerspieël.⁸ As ’n juridies verhewe uitdrukking van grondwette déúr menseregte hou omgewingsbewaring dus die “konstitusionele moontlikheid” in om geleidelik groter status te verwerf binne die grondwetlik-beskermende domein van regstelsels oor die wêreld heen. Trouens, in sy seminale werk oor omgewingsregte raam David Boyd dat ongeveer 147 lande tot dusver sulke regte in hulle nasionale grondwette verskans het en kom hy tot die gevolgtrekking dat menseregte, ondanks hul tekortkominge, ten slotte tog die algehele omgewingsbestuur waarneembaar verbeter.⁹

Menseregte en grondwette (en konstitusionalisme en konstitusionalisering as afleidings van laasgenoemde)¹⁰ is duidelik verwant in die mate dat hoofsaaklik grondwette vir menseregte voorsiening maak (hoewel nie altyd nie, soos blyk uit die statutêre menseregte wat in sommige jurisdiksies bestaan).¹¹ Teoreties, en as ’n aangeleentheid van dissiplinêre fokus, word konstitusionalisme en menseregte dikwels saam beskou; en wat die onderliggende rasionaal daarvan betref, is daar ongetwyfeld inherent iets konstitusioneels aan die reg aangaande menseregte, in die sin dat dit beperkings lê op wat owerhede aan mense in hulle jurisdiksies kan doen.¹² En tog is menseregte en grondwette, ondanks hierdie raakpunte, ook enigermate onderskeibaar, al bly hulle onderling verwant. Die verskil tussen hulle lê in die taksonomies-analitiese werklikheid dat menseregte die domein van die reg aangaande menseregte is, en grondwette dié van die staatsreg (nieteenstaande die feit dat die twee terreine kan oorvleuel, wat inderdaad dikwels gebeur). Veral opmerklik is ook dat menseregte, benewens die belangrike plaaslike funksies daarvan, ook op wêreldvlak funksioneer,¹³ terwyl grondwette binne die reikwydte van die nasiestaat bly (ondanks onlangse vordering met “globale konstitusionalisme”, wat, met uitsondering van die Europese Unie, nog net vaagweg die moontlike ontwikkeling van ’n wêreldgrondwet of globale konstitusionele eienskappe suggereer).¹⁴ Nieteenstaande hierdie verskille span vakkundiges feitlik altyd menseregte en grondwette saam in – ’n neiging wat ook in die omgewingskonteks duidelik merkbaar is.

Die merkwaardig vinnige groei van omgewingsmenseregte as ’n analitiese perspektief en as ’n wyse van normatiewe ondersoek en regulatoriese ingryping duur nou reeds geruime tyd voort (ten minste sedert die aanvaarding deur die Stockholm-konferensie oor die menslike omgewing van sy Beginsel 1 in 1972).¹⁵ Hierdie ontwikkelinge is tradisioneel deur ’n parogiale konstitusionele lens beskou, maar in die jongste tyd was daar vakkundige pogings om omgewingsmenseregte “omgewingskonstitusionalisties” in te klee. Omgewingskonstitusionalisme (soms ook groen konstitusionalisme genoem, hoewel dié term nie algemeen voorkom nie),¹⁶ is, in teenstelling met menseregte in die omgewingskonteks, ’n heel nuwe vakkundige term waarvoor daar, sover ek uit ’n opname van Engelse tekste kon vasstel, nóg ’n universeel aanvaarde definisie, nóg ’n oortuigende teoretiese of normatiewe bewerking bestaan. In hul benadering van hierdie vorm van “gespesialiseerde konstitusionalisme”¹⁷ uit verskillende hoeke (regulatories, vergelykend, empiries-evaluerend en teoreties) het party skrywers egter uiteindelik begin om kursoriese aandag aan die vraagstuk te skenk.¹⁸ Douglas Kysar beskryf byvoorbeeld omgewingskonstitusionalisme as die konstitusionalisering van omgewingsbeskerming en elders as die konstitusionalisering van omgewingsreg, wat volgens hom maar grotendeels ’n simboliese oefening in die groter regulatoriese bestel bly, omdat konstitusionele bepalings gewoonlik nie streng afgedwing word nie en vaag omskryf word.¹⁹ David Boyd beskou skynbaar insgelyks omgewingskonstitusionalisme as ’n transformerende proses wat konstitusionele omgewingsbeskerming bied, maar sy empiriese ontleding lei hom tot die meer optimistiese gevolgtrekking dat hoewel geen nasie nog die heilige graal van ekologiese volhoubaarheid gevind het nie, konstitusionele beskerming ’n kragtige en potensieel transformerende stap nader aan dié ontwykende doelwit is.²⁰

James May en Erin Daly volg ’n globale vergelykende benadering en verduidelik soos volg:

Environmental constitutionalism is a relatively recent phenomenon at the confluence of constitutional law, international law, human rights, and environmental law. It embodies the recognition that the environment is a proper subject for protection in constitutional texts and for vindication by constitutional courts worldwide.²¹

Die skrywers gee toe dat hoewel dit moeilik is om die konseptuele en teoretiese inhoud, en die talle verskillende vorme en komponente, van omgewingskonstitusionalisme presies vas te stel, die konstante is dat omgewingskonstitusionalisme byna oral voorkom en al hoe belangriker word.²² Volgens ’n teoretiese beskouing in ’n vroeëre werk het ek aan die hand gedoen dat wanneer omgewingsorg in konstitusionalistiese taal ingeklee is, dit omgewingskonstitusionalisme genoem word, en dit is vir omgewingsbeskerming belangrik en nodig want dit verskaf die verhewe breër middele om omgewingsverwante regte en belange te verdedig, om inbreuk op hierdie regte en belange van owerheids- en private weë te beperk, en om die staat en selfs niestaatsrolspelers te dwing om voorsorgend, aktief en reaktief met betrekking tot die omgewing op te tree (wat gesamentlik genoem word die plig om regteverpligtinge te respekteer, te beskerm, te bevorder en na te kom).²³

Die geleidelike ontwikkeling van omgewingskonstitusionalisme in vakkundige debat gee blyke van ’n doelbewuste, hoewel (nog) huiwerige, poging om die menseregte-omgewing-debat opnuut deur ’n konstitusionele lens te bekyk. Hoewel hierdie hernude belangstelling skynbaar gesetel is in ’n meer omgewingsgerigte en pasgemaakte konstitusionele benadering (dit wil sê omgewingskonstitusionalisme), moet ’n mens jou afvra of omgewingskonstitusionalisme bloot ’n nuwe etiket vir ’n ou verskynsel (naamlik konstitusionalisme) is en of dit inderdaad iets nuuts daarstel. Nog belangriker vir doeleindes hiervan is die vraag of hierdie nuwe vakkundige term van waarde vir die menseregte-omgewing-debat is. In ’n poging om tot die jong maar ontwikkelende diskoers oor omgewingskonstitusionalisme by te dra, wil hierdie artikel ’n normatief-konseptuele ondersoek begin wat daarop fokus om hierdie vrae te beantwoord, wel wetende dat so ’n artikel (énige ondersoek, trouens) te beperk is om alle vrae oor omgewingskonstitusionalisme afdoende te beantwoord. Hierdie artikel se normatiewe benadering wil ook bydra tot die regulatoriese, vergelykende, empiries-evaluerende en teoretiese benaderings wat bogenoemde skrywers gevolg het. Omdat die debat oor omgewingskonstitusionalisme tans byna uitsluitlik in die Engelse literatuur gevoer word, is dit ten slotte die doel van hierdie artikel om die debat in breë terme aan ’n Afrikaanse gehoor bekend te stel, en meer spesifiek, aan die groeiende Afrikaanse omgewingsregdiskoers.²⁴ Ek vertrou hierdie artikel sal ’n paar tentatiewe stappe wees in die rigting van die aanvanklike formulering van so ’n normatiewe raamwerk in Afrikaans.

2. Formele en substantiewe grondwette

In ’n poging om ’n duideliker begrip van omgewingskonstitusionalisme te verkry en om later ’n toereikende beskrywing daarvan te kan gee, behels die volgende afdeling ’n ondersoek na wat grondwet en konstitusionalisme generies beteken. Dit is belangrik om in gedagte te hou dat, as ’n voorbehoud by wat volg, konstitusionele taal en die betekenis wat aan konstitusionele begrippe geheg word, wissel in reaksie op verskillende kontekste en plaaslike geskiedenisse, heersende sosio-ekonomiese en politieke omstandighede, dominante ideologieë en die samestelling van die samelewing. Per slot van rekening is elke grondwet die resultaat van jare, en soms generasies, se gewoonte, tradisie en maatskaplike strukture wat allesbehalwe homogeen is.²⁵ Francois Venter doen aan die hand dat dogmatiese nougesetheid oor 21ste-eeuse konstitusionalisme nie voor die hand liggend is nie en dat dit onmoontlik is om die betekenis daarvan tot tevredenheid van almal vas te pen.²⁶

Desnieteenstaande, hoewel daar ander beskrywings kan wees, beteken die term grondwet op sy eenvoudigste gewoonlik twee dinge. Eerstens slaan dit op ’n “hoër” reg in ’n land (meestal, maar nie altyd nie, op skrif gestel²⁷) wat ten doel het om die staat, sy regeerprosesse (met inbegrip van wetgewing, konflikoplossing en wetstoepassing) en sy regeringsinstrumente te stuur en in toom te hou. Binne hierdie breë definiërende begrip maak ’n grondwet meer spesifiek voorsiening vir sekere basiese konstitutiewe reëls wat bepaal hoe ander reëls geskep, uitgelê, gewysig en toegepas moet word.²⁸ Dit wil ook die vertikale wisselwerking tussen staat en individu, en die horisontale wisselwerking tussen die individue onderling reël. Deur die orde en organisasie van die staat en die politieke lewe te reël en uiteen te sit, vestig, wettig, omskryf en organiseer ’n grondwet dus die belangrikste regeringsorgane, hoe hulle saamgestel word en wat hul bevoegdhede is.²⁹

Hierdie eerste algemene verstaan van grondwet is al beskryf as die afbakening van die konsep van grondwet in die formele/argitektoniese sin van die woord en wel in die mate dat die grondwet die staat konstitueer en reël³⁰ (ander kommentators verkies om dit ’n beskrywende konsep van grondwette te noem).³¹

Die tweede betekenis wat aan grondwet geheg word, geld nie so wyd nie, aangesien dit op ekspressiewe en simboliese eerder as op argitektoniese of formele kenmerke berus. Hierdie tweede betekenis van grondwet word beskou as die afbakening van grondwette in ’n substantiewe sin, en wel in die mate dat grondwette gekonsipieer word as selfversekerde verklarings van die kollektiewe wil;³² as waardegelade, met talle eienskappe wat ’n regsorde kan legitimeer,³³ waardig maak en verbeter;³⁴ en as uitdrukkings van die diepste, mees gekoesterde waardes van ’n samelewing.³⁵ Grondwette in die substantiewe sin is nader aan konstitusionalisme (gesien as ’n voortgaande projek in verband met die aankweek van groter legitimiteit in regs- en politieke ordes en die daarstelling van sekere wigte en teenwigte)³⁶ as aan grondwette in die formele sin, omdat hulle verband hou daarmee dat ’n grondwet substantief (en nie bloot formeel nie) konstitusioneel is, dit wil sê substantiewe grondwette verskaf sekere beskermende waarborge van ’n hoë orde.³⁷ Afgesien daarvan dat hulle kenmerke van grondwette in die formele sin vertoon, wil substantiewe grondwette dus ’n “goeie” en beskermende regsorde waarborg deur bepaalde substantiewe inhoud te verskans in ’n oppernorm wat alle ander vorme van reg te bowe gaan: bepalings rakende die oppergesag van die reg; die beperking van en beheer oor staatsmag en maatreëls wat verantwoordbaarheid verseker; geleenthede vir deelnemende regering en die verteenwoordiging van die burgerlike samelewing; en legaliteit in die sin van die regstaatbegrip (of wat die Duitsers Rechtsgebundenheit noem, wat daarop dui dat die reg die grondslag lê vir en beperkings stel op alle staatshandelinge).³⁸ Derhalwe stel substantiewe grondwette die hoogste moontlike vlak en middele in die reg daar waaruit die gedeelde waardes en leidende beginsels van ’n maatskaplike orde blyk waartoe die meerderheid van die mense geag word in te stem, ³⁹ met inbegrip van die begrippe van billikheid, geregtigheid en legitimiteit en die verskaffing van regstabiliteit en -voorspelbaarheid.

Een van die opmerklikste kenmerke van substantiewe grondwette is egter hul verskansing van fundamentele regte, wat volgens Neuman dikwels selfs beskou word as weerspieëlings van nieregsbeginsels wat normatiewe krag het en onafhanklik is van die beliggaming daarvan in die reg of selfs bo die positiewe regstelsel verhewe is.⁴⁰ Neuman meen dat laasgenoemde beginsels uit die natuurreg, religieuse tradisies, universele moraliteit of etiese waardes voortspruit – stellig ’n opvatting wat die moontlikheid oopmaak dat aangeleenthede soos omgewingsorg by die beskermende domein van grondwette ingesluit kan word deur die verskansing daarvan in menseregte.

Kollektief bevat substantiewe grondwette dus:

• fundamentele substantiewe reëls, soos dié oor menseregte
• ’n hiërargiese struktuur waarvolgens sommige reëls ander oorheers
• reëls wat gebiedend van toepassing is en van ’n niekonsensuele aard is
• reëls wat prosedurele waardes weerspieël met betrekking tot deelname, deursigtigheid en die skeiding van magte
• reëls wat verskans is en dus moeilik gewysig kan word.⁴¹

Substantiewe grondwette vertoon talle van die deugde van konstitusionalisme, wat, as ’n terrein waarop die reg en die politiek gekombineer word, gekenmerk word deur enersyds die mag van die politiek en andersyds die eise van geregtigheid, en wat al die ruimtes vul waarin die reg bestaan.⁴² Grondwette in die substantiewe sin is verder “spesiaal” vanweë die proses waardeur hulle tot stand gekom het; dit wil sê hulle word tot stand gebring deur ’n spesiale, episodiese en selfbewuste konstituerende mag, hoe reëel, nominaal of moeilik ook al om in die praktyk te identifiseer – vergeleke met die gewone, deurlopende wetgewende prosesse.⁴³

Oor die algemeen bestaan formele en substantiewe grondwette naas mekaar en hul onderskeie kenmerke word soms moeilik van mekaar onderskei. In die oë van die wêreld, wat toenemend menseregtebeskerming, die handhawing van die oppergesag van die reg en die een of ander vorm van konstitusionele demokrasie vra, is dit stellig nie genoeg dat ’n land net ’n formele grondwet het nie – ’n punt waarvan ’n pynlike voorbeeld Westerse inmenging (dikwels met die gebruik van geweld as dwangmiddel) in die politieke en regsorde van “skurkstate” is, veral in Afrika (soos Libië) en die Midde-Ooste (byvoorbeeld Afghanistan). Omdat grondwette in die formele sin nie almal noodwendig ’n beter, regverdiger en geregtige regsorde tot stand bring nie,⁴⁴ soos blyk uit die reeks vroeëre grondwette wat apartheid-Suid-Afrika lewend gehou het,⁴⁵ is dit ook nodig dat grondwette substantief grondwetlik moet wees. Idealiter moet grondwette dus nie net die argitektuur van die staat en staatsbestuur tot stand bring nie, maar ook konstitusioneel wees in die meer substantiewe sin dat hulle ten doel het om ’n politieke en regsorde “te verbeter” en “goed te maak”.

Voorbeelde van substantiewe grondwette is dié van lande ná ’n groot oorlog (byvoorbeeld Duitsland) of van lande wat van onderdrukkende regimes na konstitusionele demokrasieë oorgegaan het (byvoorbeeld Suid-Afrika), waar ’n grondwet voortkom as ’n simboliese merker van ’n groot oorgang in die politieke lewe van die betrokke nasie.⁴⁶ In die geval van Duitsland het die grondwet (die Grundgesetz of Grondwet van die Bondsrepubliek Duitsland, 1949) ’n simbool geword van ’n hele nasie se breuk met en afkeer van sy nasionaal-sosialistiese verlede.⁴⁷ In Suid-Afrika is die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 ’n simbool van die land se ideologiese en de iure-breuk met die onderdrukkende apartheidsverlede en sy nuutgevonde verbintenis tot transformasie binne die beperkinge van konstitusionalisme.⁴⁸

Kortom, dus, is grondwette in die substantiewe sin meestal, maar nie altyd nie, ’n gevolg van ’n “konstitusionele oomblik” en lui hulle ’n “nuwe begin” in waarin ’n idilliese “ná” in sterk teenstelling staan met ’n aaklige “voor”.⁴⁹ Substantiewe grondwette dien ook om ’n “goeie” regsorde te skep soos hier bo beskryf, selfs erken sommige dat konstitusionalisme nie noodwendig altyd net “goed” is nie. Dit is nie die doel van hierdie artikel om die verdienste en tekortkominge van konstitusionalisme omvattend op te weeg nie, maar ’n mens moet daarop let (bykomend by wat hierna volg) dat konstitusionalisme al gekritiseer is omdat dit te Westers georiënteerd is; te afhanklik is van die betwiste idee van demokrasie; te veel mag aan die howe kan verleen ten einde die funksies van geregtelike hersiening te versterk;⁵⁰ soms versuim om die rol van niestaatsrolspelers te erken as belangrike bydraers tot ’n gemeenskaplike (konstitusionele) staatsbestuursdoel; en dikwels oneerlik is deur die politieke en regeringswerklikheid in ’n land beter te probeer voorstel as wat dit is.⁵¹

Nietemin, gesien die premie wat wêreldwyd op grondwette geplaas word en die positiewe vooruitgang wat op talle plekke gemaak is wat die totstandbrenging van konstitusionele demokrasieë betref, wil dit voorkom of konstitusionalisme reeds in die algemeen ’n positiewe evolusie in regeerpraktyke meegebring het en dit steeds doen. Vanweë die belofte van “goedheid” wat dit skynbaar inhou, en die legitimerende uitwerking daarvan, werk die aantrekkingskrag van konstitusionalisme blykbaar ook in op ander terreine van regs- en regsmaatskaplik-politieke projekte. Die geleidelike beweging na konstitusionalisme blyk byvoorbeeld ook nie net in die omgewingskonteks nie, maar ook in die domein van die regionale en internasionale publiekreg, waar die konstitusionalisering van die internasionale reg en regionale reg (veral in die Europese Unie)⁵² ’n bloeiende vakkundige onderneming geword het.⁵³ Die argument dat daar ’n geleidelike (maar onvolledige) verskuiwing in die fokus van die wêreldorde vanaf staatsoewereiniteit na ’n waardegedrewe en individualistiese benadering is, beklemtoon verder dat daar ’n toenemende swaai na die belofte van konstitusionalisme is.⁵⁴

3. Die opkoms van omgewingskonstitusionalisme

Ofskoon die bondige uiteensetting hier bo nie aan die ontluikende en belangrike diskoers oor konstitusionalisme reg kan laat geskied nie, bied dit ’n insig in grondwette en konstitusionalisme vir die fokus van hierdie artikel, en dit laat ’n mens toe om te vra: Wat is omgewingskonstitusionalisme dan nou eintlik?

Uit bostaande bondige algemene ontleding kan ’n mens aflei dat die term omgewingskonstitusionalisme meestal gebruik word om ’n regulatoriese transformasie aan te dui, by name as ’n wyse van omgewingsbestuur wat beoog om omgewingsbeskerming te verbeter deur dit tot die konstitusionele vlak te verhef. Wat is die dryfkrag agter die ontwikkeling van hierdie betreklik nuwe vorm van konstitusionalisme? Omgewingskonstitusionalisme het heel waarskynlik voortgespruit uit die onvermoë van “gewone” wetsvoorskrifte (wat meestal besoedeling- en bewaringsgerig is) om die nodige vlak van omgewingsbeskerming te bied wat die vaders van die omgewingsreg aanvanklik in die vooruitsig gestel het. Hierdie onvermoë is vergroot deur die onlangse aanbreek van die Antroposeen.⁵⁵

Wetenskaplikes aanvaar tans algemeen (hoewel nog nie amptelik nie) dat ons ’n nuwe geologiese epog betree het wat die Antroposeen genoem word.⁵⁶ As ’n vakkundige term wat uitdrukking gee aan die geologiese belang van antropogene verandering, gee die term Antroposeen te kenne dat die aarde vinnig na ’n krities onstabiele toestand beweeg waarin aardstelsels geleidelik minder voorspelbaar, niestasionêr en minder harmonieus word as gevolg van die stempel wat die mens wêreldwyd op die omgewing afdruk.⁵⁷ Daar bestaan ’n wesenlike moontlikheid dat ons kritieke kantelpunte in die aardstelsel kan bereik wat tot vinnige en onomkeerbare verandering kan lei wat lewe op aarde soos ons dit ken, kan beïnvloed.⁵⁸

Terwyl die hedendaagse getuienis oor die aard van die Antroposeen as ’n herinnering dien dat die mens tans in onsekere tye van ekologiese omwenteling leef, leer die geskiedenis dat reguleerders en wetgewers in onsekere tye soos die huidige juis hulle toevlug tot die bekende, die konstante en die vertroude neem. Sedert die 17de eeu was grondwette ’n invloedryke komponent van die politieke geskiedenis⁵⁹ en bied dus ’n bekende taal en ’n logiese, voor die hand liggende oplossing vir omgewingsreguleerders in tye van ekologiese omwenteling en regulatoriese onsekerheid. Hierdie oplossing word verder ondersteun deur getuienis van die betreklike voordeel vir globale regering waartoe die grondwetlike verskansing van die oppergesag van die reg, prosedures vir geregtelike hersiening en die menseregtebeweging deur die jare deur nasionale, regionale en internasionale konstitusionele instrumente gelei het:⁶⁰ dit het geleidelik duidelik geword dat die konstitusionalisering van die omgewingsreg ewe nuttig kan wees om verbeterde omgewingsbeskerming en ’n oplossing vir omgewingsregulatoriese tekortkominge te bied. Baie state het byvoorbeeld sedert die Stockholm-konferensie in 1972 omgewingsbeskermingsbepalings in hulle eie grondwette aangeneem,⁶¹ en vandag bevat driekwart van die wêreld se grondwette verwysings na omgewingsregte en -verpligtinge.⁶² ’n Intuïtiewe gevolgtrekking is dus dat omgewingskonstitusionalisme ’n toenemend gewilde (en moontlik desperate) regulatoriese poging is om omgewingsbeskerming deur die bekende lens van konstitusionalisme te verbeter.

3.1 Formele omgewingskonstitusionalisme

As bostaande die rasionaal van omgewingskonstitusionalisme is, wat is die kenmerke daarvan? By wyse van die voortsetting van die formeel-substantiewe metafoor is dit eerstens moontlik om omgewingskonstitusionalisme funksioneel of beskrywend te verstaan as ’n manier om die ordening, samestelling en argitektuur van omgewingsbestuur op die hoogste vlak te bepaal. Dit sluit onder meer in:

• die middele en prosedures om omgewingsbestuursbevoegdhede te verleen en om omgewingsbestuursinstellings te vestig, met inbegrip van die bevoegdheid van omgewingsowerhede self wanneer hulle besluite neem wat die omgewing raak (byvoorbeeld hulle bevoegdheid om ’n mynlisensie te evalueer en daaroor te besluit)
• om wetgewings-, konflikoplossings- en wetstoepassingsprosesse van die staat in te stel en te rig vir sover dit met omgewingsaangeleenthede te doen het
• om die rolle en verantwoordelikhede van al die openbare en private rolspelers betrokke by omgewingsbestuur te bepaal
• om die vertikale wisselwerking tussen staat en individuy en die horisontale wisselwerking tussen individue met betrekking tot die omgewing te reël.

Daar is talle voorbeelde van lande wat formele omgewingsgrondwette het wat terselfdertyd ook substantief kan wees. Ek steun vir die doel hiervan op die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. Die formele elemente daarvan blyk uit onder meer die grondliggende bepalings in hoofstuk 1, wat bepaal dat Suid-Afrika “een, soewereine, demokratiese staat” is.⁶³ Hoofstuk 3 sit die prosedures uiteen wat goeie regering van samewerking, met inbegrip van omgewingsbestuur, tussen die nasionale, die provinsiale en die plaaslike regeringsfeer en al die lynfunksiedepartemente in elke sfeer moet verseker. Die werksaamhede en verantwoordelikhede, asook die bevoegdhede van die president, die parlement, die nasionale uitvoerende gesag, die provinsies en plaaslike owerhede word duidelik in hoofstukke 4 tot 7 gereël. Hoofstuk 8 bevat die allerbelangrikste bepalings met betrekking tot die rol van die howe, hul werksaamhede en onafhanklikheid, asook met betrekking tot breër aangeleenthede van die geregtelike regspleging. Bylae 4 wys spesifiek die omgewing aan as ’n funksionele gebied van konkurrente nasionale en provinsiale wetgewende bevoegdheid, terwyl bylae 5 ’n reeks omgewingsdienste uiteensit wat die funksionele gebied van eksklusiewe provinsiale wetgewende bevoegdheid is. Artikel 195 gee ’n uitvoerige lys basiese waardes en beginsels wat die openbare administrasie moet beheers. Dit is klaarblyklik almal bepalings wat die daaglikse bestuur van omgewingsaangeleenthede in Suid-Afrika uitmaak, instel, legitimeer en rig, en hoewel die land (soos lande elders in die wêreld) nie ’n enkele, allesomvattende omgewingsgrondwet het nie, bevat sy nasionale grondwet, die Grondwet, verskeie elemente wat ten doel het om te doen wat ’n formele omgewingsgrondwet tipies sou beoog om te doen.

Om die bestaan van ’n formele wêreld-omgewingsgrondwet (voortaan wêreldomgewingsgrondwet geskryf) of die voorkoms van formele konstitusionele elemente in die een of ander globale konstitusionele reëling vas te stel, is meer ingewikkeld, vanweë die feit dat daar nie een algemene wêreldgrondwet in die ortodokse sin bestaan wat op die hele wêreldorde van toepassing is nie. Die voorbeeld wat die meeste as ’n waarskynlike kandidaat genoem word, is die handves van die Verenigde Nasies, maar selfs hier heers onsekerheid onder kommentators ten opsigte van die formele konstitusionele eienskappe en die universele toepassing daarvan.⁶⁴ Wat die omgewing betref, kom Daniel Bodansky tot die gevolgtrekking dat, ten beste, talle multilaterale omgewingsooreenkomste ’n konstitusionele element in die formele sin bevat in die sin dat hulle institusionele en ander reëlings instel vir voortgesette bestuurstelsels wat om sekere vraagstukke gegroepeer is, soos klimaatsverandering, biodiversiteitsbeskerming en so meer.⁶⁵

Ander moontlike kandidate wat formele konstitusionele eienskappe het, kan stellig die versameling sagteregbeginsels (soft law principles) rakende die omgewing wees, met inbegrip van die beginsel dat die besoedelaar moet betaal, die voorsorgbeginsel, die beginsel van gemeenskaplike maar onderskeie verantwoordelikhede, en die beginsel van volhoubare ontwikkeling. Hoewel hierdie beginsels oor die onderskeie verdrae en hulle regimes heen sny, is hulle onafdwingbaar en vaag en stel nie ’n stelsel van kernwaardes vir die internasionale gemeenskap daar wat fundamentele afdwingbare substantiewe reëls skep nie. Ten beste dien hulle om die internasionale diskoers oor omgewingsprobleme te struktureer en tot verdere ontwikkeling te lei.⁶⁶ Elemente van ’n formele wêreldomgewingsgrondwet lê dus versprei oor die terrein van omgewingsverdrae en sagtereg, maar hulle is waarskynlik nie genoegsaam universeel konstitutief, gesistematiseer of verhewe om as ’n gesistematiseerde wêreldomgewingsgrondwet in die formele sin te dien nie.

Hoewel die gebrek aan ’n wêreldomgewingsgrondwet waarskynlik ook verwant is aan die voortgesette gebrek aan ’n wêreldomgewingsorganisasie (ondanks talle oproepe om die instelling van so ’n organisasie),⁶⁷ moet die vraag of so ’n organisasie en ’n gepaardgaande wêreldomgewingsgrondwet ingestel moet word, nie oorbeklemtoon word nie. In haar verhandeling oor wêreldkonstitusionalisme voer Schwöbel tereg aan dat gespesialiseerde konstitusionalisme nie noodwendig gekoppel hoef te word aan die vestiging van ’n spesifieke instelling nie, soos blyk uit debatte oor omgewingskonstitusionalisme.⁶⁸ Trouens, net soos wat die internasionale gemeenskap (of selfs individuele lande) nie afsonderlike grondwette in ’n omvattende regulatoriese repertorium het wat op enkele elemente (soos handel, belasting, vervoer en so meer) toegespits is nie, kan ’n mens ook nie verwag dat die omgewing spesiale behandeling sal kry nie (al sal sommige sê dit moet). Bowendien is daar skynbaar genoegsame voorsiening vir omgewingsverwante formele konstitusionele elemente wat gesamentlik die argitektuur van omgewingsbestuur in die nasionale (soos in die Suid-Afrikaanse voorbeeld) én die globale sfeer daarstel.

3.2 Substantiewe omgewingskonstitusionalisme

In samehang met formele aspekte moet omgewingskonstitusionalisme ook in die substantiewe sin verstaan word. Dit is ooglopend kardinaal dat daar formele konstitusionele reëlings moet wees wat die argitektuur en institusionele funksies van omgewingsbestuur bepaal, maar in die lig van die dringende behoefte daaraan om die konstitusionele parameters en konstrukte daar te stel wat waarborge vir omvattende beskerming moet verskaf, beter omgewingsbeskerming moet vergemaklik en omgewingsbestuur moet verbeter, is dit uiters noodsaaklik dat substantiewe konstitusionele elemente by enige regulatoriese orde ingelyf word.⁶⁹ Omgewingskonstitusionalisme in die substantiewe sin kan dus voorsiening maak vir onder meer ’n regtegebaseerde benadering tot omgewingsbestuur, met inbegrip van ’n reg op ’n gesonde omgewing en die regte van die natuur, en vir bykomende politieke en sosio-ekonomiese regte en regte wat deelnemende, verteenwoordigende en deursigtige omgewingsbestuur vergemaklik. Benewens regte kan substantiewe omgewingskonstitusionalisme voorsiening maak vir rigtinggewende of staatsbeleidsbeginsels wat wetgewende handeling ter beskerming van die omgewing reguleer.⁷⁰ So ’n benadering kan voorsiening maak vir die oppergesag van die reg, omvattende bepalings rakende geregtelike hersiening, die skeiding van magte, en bepalings wat uitdruklik die oppergesag van ’n grondwet handhaaf. Daarbenewens kan dit voorsiening maak vir nastrewenswaardige waardes wat ’n samelewing moet deurdrenk, soos menswaardigheid, gelykheid en moontlik selfs ekologiese volhoubaarheid en ekologiese integriteit.

Van belang is dat substantiewe omgewingskonstitusionalisme ook die talle staats- en niestaatspligte met betrekking tot omgewingsbeskerming kan insluit, soos die volgende:

• om billikheid binne en tussen generasies te verseker
• om hulpbronne te bewaar
• om billike toegang tot en benutting van hulpbronne te verseker
• om nadelige omgewingsimpakte te vermy
• om omgewingsrampe te voorkom, skade te beperk en noodbystand te verleen
• om vir omgewingskade te vergoed
• om omgewingsgeregtigheid te verseker
• om toegang tot die regspleging te verseker
• om voldoende verteenwoordiging en deelname deur die burgerlike samelewing te verseker.⁷¹

Die grondwette en die wette van lande skryf dikwels die wyse voor waarop sodanige pligte deur ’n regering en sy instrumente verrig moet word, die minimumdrempel synde gewoonlik die eise van goeie owerheidsbestuur (deursigtig, inklusief, deelnemend, eties, nie korrup nie).⁷² Substantiewe omgewingskonstitusionalisme is dus nie net gemoeid met die plig om omgewingsverpligtinge na te kom nie, maar ook met die wyse waarop sulke verpligtinge nagekom word, want dit stel deur prosedurele waarborge ’n standaard vir goeie omgewingsbestuur en kan selfs gebruik word om dit af te dwing.

Laastens kan substantiewe omgewingsgrondwette ook vooruit werk in die sin dat hulle intergenerasie-ooreenkomste is, oftewel ooreenkomste wat een generasie aangaan om toekomstige generasies sowel te bind as te bevoordeel.⁷³ Op grond van hul spesiale historiese konteks en hul temporeel vooruitsiende standpunt funksioneer grondwette in die hede om ’n bepaalde soort wêreld en samelewing vir die huidige énvir die toekoms moontlik te maak. Bruce Ackerman noem hierdie temporele eienskap van grondwette meer algemeen ’n “gesprek tussen generasies”⁷⁴ wat, in die woorde van Douglas Kysar, die moontlikheid vir mense ontsluit om daarna te streef om die diachroniese uitinge van komende geslagte beter te hoor.⁷⁵ Hoewel hierdie temporaliteit nie noodwendig gelykgestel kan word aan ’n situasie waarin aan komende geslagte regte per se verleen word nie (hoewel so ’n moontlikheid nie buite rekening gelaat moet word nie), gee dit aan grondwetopstellers ’n unieke geleentheid om ’n moontlike toekoms vir die samelewing te vestig,⁷⁶ terwyl die samelewing se waardes en doelwitte idealiter teen die meerderheidsleer gekant en op die lang termyn gerig moet wees ten einde beter in staat te wees om op die dringende eise van die Antroposeen en/of die potensiële toekoms van komende geslagte te reageer. Hierdie temporaliteit vind dikwels die duidelikste uitdrukking deur konstitusionele omgewingsmenseregte wanneer hulle ’n voorkeur vir langtermynwaardes uitdruk bo die besluite wat ’n meerderheid of ’n minderheid kan neem ter wille van korttermynvoordeel.⁷⁷ Hoewel die Suid-Afrikaanse omgewingsmensereg byvoorbeeld nie so ver gaan as om aan komende geslagte regte te verleen nie, openbaar dit sy toekomsgerigte normatiewe inhoud deur te verklaar dat elkeen die reg het “op die beskerming van die omgewing, ter wille van huidige en toekomstige geslagte”.⁷⁸

Daar is tans geen globale instrument wat al die eienskappe bevat wat nodig is om dit ’n wêreldomgewingsgrondwet in die substantiewe sin te maak nie, hoewel daar verskeie tekens is wat die moontlikheid van die uiteenlopende globale tevoorskyntreding daarvan voorspel. Sommige het byvoorbeeld die moontlikheid geopper dat die handves van die aarde (Earth Charter) en die wêreldnatuurhandves (World Charter for Nature) kandidate vir so ’n substantiewe wêreldomgewingsgrondwet is.⁷⁹ Die verdrag betreffende toegang tot inligting, inspraak by besluitneming en toegang tot die gereg insake omgewingsaangeleenthede van die Verenigde Nasies se ekonomiese kommissie vir Europa, 1998 (die Verdrag van Aarhus), is ’n goeie voorbeeld van ’n internasionale instrument wat die beskerming van prosedurele omgewingsverwante waarborge verseker. Die Verdrag van Aarhus bevestig die reg om in ’n omgewing te leef wat toereikend vir gesondheid en welsyn is,⁸⁰ maar maak daarbenewens voorsiening vir ’n hele stel prosedurele waarborge wat inklusiewe en deelnemende omgewingsbestuur kan vergemaklik. Daar word algemeen aanvaar dat hierdie verdrag prosedurele omgewingsregte steeds versterk,⁸¹ byvoorbeeld deur toe te laat dat mededelings deur een of meer lede van die publiek aan sy nakomingskomitee voorgelê word insake enige party se nakoming van die verdrag.⁸²

Intussen verskaf party menseregte-instrumente op streekvlak afdwingbare en dikwels beregbare omgewingsregte as ’n uitdrukking van omgewingskonstitusionalisme in die substantiewe sin. Dit sluit in: die Amerikaanse konvensie oor menseregte, 1969, saam met die San Salvador-protokol van 1988 daarvan; die Asiese menseregtehandves, 1998; die Arabiese handves oor menseregte, 2004; en die Afrika-handves oor mense- en volkereregte, 1981 (die Banjul-handves).

Voorbeelde van substantiewe omgewingskonstitusionele elemente blyk egter duideliker op plaaslike vlak, omdat die meeste grondwette vir omgewingsregte voorsiening maak. Volgens streke is dié getalle soos volg: Afrika 32; Asië 14; Europa 28; Latyns-Amerika 16; en die Karibiese gebied 2.⁸³ Sommige lande het onlangs selfs regte aan die natuur toegeken.⁸⁴

Bykomend by die formele elemente van die Suid-Afrikaanse Grondwet wat hier bo bespreek is, is die Grondwet ’n plaaslike voorbeeld van ’n breed-aangepakte substantiewe omgewingskonstitusionalistiese benadering wat deur middel van die omgewingsmensereg daarin die spesifieke oogmerke van intergenerasiebillikheid en volhoubare ontwikkeling insluit. Dié reg verhef omgewingsbeskerming klaarblyklik tot die konstitusionele vlak en dit lê die regering (en die private sektor, in die mate waarin dit horisontaal geld)⁸⁵ verskeie verpligtinge op om die oogmerke van die reg deur wetgewende en ander maatreëls te bereik.⁸⁶ Artikel 24 in die handves van regte bepaal soos volg:

Elkeen het die reg—

(a) op ’n omgewing wat nie skadelik vir hul gesondheid of welsyn is nie; en

(b) op die beskerming van die omgewing, ter wille van huidige en toekomstige geslagte, deur redelike wetgewende en ander maatreëls wat—

(i) besoedeling en ekologiese agteruitgang voorkom;

(ii) bewaring bevorder; en

(iii) die ekologies volhoubare ontwikkeling en aanwending van natuurlike hulpbronne verseker terwyl dit regverdigbare ekonomiese en maatskaplike ontwikkeling bevorder.⁸⁷

Die idee dat substantiewe omgewingskonstitusionalisme hoofsaaklik berus op, en potensieel verder kan strek as, ’n suiwer omgewingsgebaseerde benadering, word ook deur die Suid-Afrikaanse Grondwet geïllustreer, wat sy eie oppergesag en dié van die heerskappy van die reg bevestig deur te bepaal dat die Grondwet “die hoogste reg van die Republiek [is]; enige regsvoorskrif of optrede daarmee onbestaanbaar, is ongeldig, en die verpligtinge daardeur opgelê, moet nagekom word”.⁸⁸ Die bestek van die Grondwet se heerskappy dek ook omgewingsaangeleenthede deur die beskermingsoogmerke van die omgewingsmensereg wat daarin vervat is.

Voorts rus die Grondwet, en trouens die hele land, op ’n stel nastrewenswaardige maar grondliggende waardes wat eintlik die hele samelewing behoort te deurdrenk.⁸⁹ Hoewel dié waardes nie regstreeks of uitdruklik op die omgewing (soos ekologiese integriteit of ekologies volhoubare ontwikkeling) betrekking het nie, sluit hulle bybehorende waardes in, soos menswaardigheid, die bereiking van gelykheid en die uitbou van menseregte en vryhede, nierassigheid en nieseksisme en die heerskappy van die reg.⁹⁰ Vanweë die onderlinge samehang van hierdie tradisionele waardes van menseregte, en/of deur hulle as nastrewenswaardige oogmerke te stel wat omgewingsbestuur moet streef om te bereik, kan nakoming daarvan moontlik ook tot omgewingsbeskerming bydra.

Omgekeerd is ’n gesonde omgewing wat vir gesondheid en welsyn bevorderlik is, van kardinale belang vir die kweek van toestande waarin hierdie waardes verwesenlik, bevorder en beskerm kan word – of soos John Knox dit stel: “Human rights are grounded in respect for fundamental human attributes such as dignity, equality and liberty. The realization of these attributes depends on an environment that allows them to flourish.”⁹¹ Hierdie onderlinge verbondenheid blyk uit die verskillende omgewingsverwante regte waarvoor die Grondwet, benewens die omgewingsmensereg self, voorsiening maak. Die reg op gelykheid verbied byvoorbeeld onbillike diskriminasie en bepaal: “Elkeen is gelyk voor die reg en het die reg op gelyke beskerming en voordeel van die reg.”⁹² Artikel 10 erken dat “[e]lkeen ingebore waardigheid [het] en die reg [het] dat daardie waardigheid gerespekteer en beskerm word”; terwyl artikel 11 verklaar: “Elkeen het die reg op lewe.” In ’n omgewingskonteks bepaal artikel 27 ook dat “[e]lkeen die reg [het] op toegang tot ... voldoende voedsel en water”. Hierdie politieke en sosio-ekonomiese regte het regstreeks betrekking op die omgewing, met inbegrip van al die volhoubaarheidsoorwegings, uit hoofde daarvan dat hulle met omgewingsgeregtigheid in verband staan.

Hierbenewens, en gepaard met hierdie substantiewe konstitusionele regte, maak ’n aantal prosedurele regte deel uit van die breër regtegebaseerde benadering tot omgewingsbestuur, en hulle moet, waar gepas, gebruik word om substantiewe regtegebaseerde aansprake af te dwing.⁹³ Dit sluit in die reg op regverdige administratiewe optrede en die reg op toegang tot inligting, asook bepalings rakende toegang tot howe en die afdwing van regte.⁹⁴ Die Suid-Afrikaanse Grondwet is dus ’n duidelike voorbeeld van ’n formele en ’n substantiewe grondwet wat omvattend voorsiening maak vir die argitektuur van omgewingsbestuur, asook vir die regtegebaseerde en ander substantiewe konstitusionele elemente wat omgewingsbeskerming tot ’n hoër en meer normatief gesaghebbende juridiese vlak verhef.

3.3 ’n Generiese beskrywing

Hoewel daar ander beskrywings kan wees, is die een wat hier bo aangebied is,⁹⁵ nuttig om saam te vat in wat J.B. Rhul as die drie basiese funksies van omgewingskonstitusionalisme beskou, naamlik: (a) ’n grondwet verskaf die handves vir die fundamentele modusse van regeringswerking, met inbegrip van die omsit van omgewingsbeleid in afdwingbare omgewingsreg deur ’n konstitutiewe raamwerk vir regering (formele aspek); (b) ’n grondwet kan dien as die bewaker van en verwysingspunt vir omgewingsmenseregte (substantiewe aspek); en (c) ’n grondwet bied ’n geleentheid om maatskaplike verbonde, simbole en strewes betreffende die omgewing te gedenk wat ten doel het om ’n blywende uitwerking op maatskaplike norme te hê (substantiewe aspek).⁹⁶

Dit lei tot die volgende nuttige opsomming en moontlike definisie: Omgewingskonstitusionalisme is deel van die groter konstitusionele paradigma, as ontwikkelende akademiese dissipline en analitiese perspektief, maar ook as sosiopolitieke en regstransformasieprojek. Deur te dien as ’n metode om omgewingsreg en -beskerming konstitusioneel op ’n blywender en “hoër” konstitusionele vlak te verskans, beliggaam omgewingskonstitusionalisme ’n transformerende benadering wat steun op grondwette om die argitektuur van omgewingsbestuur te verskaf, waarna dit dan die uitwerking het om omgewingsbeskerming te verbeter deur verskillende konstitusionele eienskappe, soos fundamentele regte en pligte, beginsels van omgewingsbestuur, die oppergesag van die reg, en blywende strewingswaardes.

Dit is belangrik om in te sien dat hoewel die generiese oogmerke van omgewingskonstitusionalisme vir alle lande en streke van die wêreld dieselfde sal wees, die spesifieke inhoude, ontwerp, elemente en reikwydte van land tot land en van streek tot streek sal verskil vanweë die verskillende geskiedenisse en die heersende sosiopolitieke, omgewings- en ekonomiese toestande van die onderskeie kulture, en ook die ontsaglik uiteenlopende regskulture van ’n kaleidoskopiese wêreld sal weerspieël.

Ondanks die geldige kritiek teen konstitusionalisme in die algemeen (sien die bespreking hier bo),⁹⁷ is dit denkbaar dat omgewingskonstitusionalisme verskeie voordele kan inhou wat “gewone”, niekonstitusionele statutêre omgewingsbeskerming om verskeie redes nie kan bied nie. Dié redes sluit in:

• omgewingskonstitusionalisme troef ander waardes en funksies as ’n hoër standaard vir die “gewone” reg
• dit beïnvloed en vorm die “gewone” reg
• dit bied ’n aansienlik groter mate van staatsverantwoordbaarheid
• die toepassing daarvan, en die verwante effek van konstitusionalisme, kan uitgebrei word verby die ortodokse beperkings van openbare gesag
• Omgewingskonstitusionalisme bied die geleentheid, en in sekere mate die middele, om regeerpraktyk, die staat, wette en die samelewing met betrekking tot die omgewing te hervorm.
• Dit prioritiseer omgewingsorg deur dit gelyk te stel aan fundamentele regte, etiek en universele morele waardes.
• Dit verbeter prosedurele aspekte van omgewingsbestuur en dus ook privaatsektordeelname en staatsverantwoordbaarheid.
• Dit verskaf ’n legitieme grondslag en manier om omgewingsregte en ‑waardes en ander bronne van ekologiese pligte te skep en by private en openbare rolspelers af te dwing.
• Dit verskaf wigte en teenwigte by die ontwerp van wetgewing en die uitvoering van uitvoerende omgewingsbestuursfunksies.
• Dit verskaf die wyse waarop die inhoud van wette bepaal en afgedwing kan word.
• Dit stel morele en etiese verpligtinge ten opsigte van die omgewing daar, asook ’n gepaardgaande openbare en private, en binne- en tussenstaatlike, regverdigende grondslag vir behoorlike nakoming van hierdie pligte en die gesag om dit te vereis.⁹⁸

4. Omgewingskonstitusionalisme en omgewingsmenseregte

Noudat die breë konseptuele parameters van omgewingskonstitusionalisme geskets is, kan hierdie laaste afdeling van die artikel kortliks enkele oorwegings (daar kan nog baie wees) uiteensit waarop gelet moet word wanneer omgewingsmenseregte deur die lens van omgewingskonstitusionalisme beskou word.

a. Hoewel die waarde van konstitusionalisme of ’n gekonstitusionaliseerde regsorde nie oorbeklemtoon moet word deur te kenne te gee dat dit ’n panasee is wat al die kwale van die reg en regeerpraktyk in die algemeen kan genees nie, dra die argument dat ’n gekonstitusionaliseerde regsorde verkieslik, “beter” of aanvaarbaarder is as een wat nie gekonstitusionaliseer is nie, aansienlike gewig. Konstitusionalisme bly vandag, soos in die verlede, ’n kragtige paradigma, en veral omgewingskonstitusionalisme het die potensiaal om “gewone” omgewingsreg en ‑bestuur te verbeter deur prosedurele veranderinge te fasiliteer ten einde deursigtigheid, deelname en verantwoordbaarheid te versterk en deur substantiewe beginsels en norme te verskaf wat fundamentele menseregte, konstitusionele standaarde en ander aansprake insluit, soos ons hier bo gesien het.

Indien omgewingsmenseregte volgens hierdie paradigma bedink, daargestel, deurvors, afgedwing en versterk word, kan dit stellig dien om hul gangbaarheid, legitimiteit, belangrikheid en nuttigheid, en uiteindelik hul uitwerking te versterk. Hoewel omgewingskonstitusionalisme as sodanig ’n vae en onbepaalde konsep is, soos ons hier bo gesien het, kan dit, as ’n gedugte, bekende en universeel aanvaarde verskynsel,⁹⁹ help om sommige van die tekortkominge van omgewingsmenseregte teen te werk. Laasgenoemde is al gekritiseer as vaag, oneffektief, oortollig, ondemokraties, nie-afdwingbaar en nieberegbaar; as te kultureel imperialisties en te gefokus op individue; en as oneerlik deurdat dit vals hoop wek.¹⁰⁰ Tog is dit, vanweë die krag van menseregte as by uitstek die wêreldregstaal van hoër eties-morele waardes, onwaarskynlik dat omgewingskonstitusionalisme die regtegebaseerde benadering tot omgewingsorg heeltemal sal vervang. Omgewingsmenseregte is ’n belangrike komponent van omgewingskonstitusionalisme, en omgewingskonstitusionalisme kan ten beste dien om omgewingsmenseregte konseptueel te versterk terwyl dit langs (ondersteunend), onder (draend), bo-oor (beskermend) en voor (leidend) omgewingsmenseregte funksioneer as ’n paradigma en benadering tot omgewingsbeskerming. In hierdie sin kan omgewingskonstitusionalisme ten slotte miskien die beste verstaan word as ’n geestesingesteldheid¹⁰¹ of ’n nuwe manier van dink oor die verhouding tussen individue, soewereine regerings en die omgewing¹⁰² wat agter die skerms werksaam is om institusionele veranderinge moontlik te maak wat aangehelp word deur menseregte, benewens ander konstitusionele middele.

b. Enige poging om omgewingsmenseregte deur die lens van omgewingskonstitusionalisme te beskou, moet sensitief bly vir die mislukkings van menseregte in die algemeen (met inbegrip van die werking van menseregte op ander gespesialiseerde terreine), en moet probeer om daadwerklik aandag aan die talle legitieme punte van kritiek teen menseregte te skenk. Menseregte word byvoorbeeld dikwels negatief gesien as ingeklee in ’n maskulinistiese ontologie omdat dit berus op die man as die grondslag van hul normatiwiteit; gekritiseer vanweë die oorwegend Westerse eienskappe daarvan; en daarvan beskuldig dat dit inheemse nie-Westerse kulture en belange uitsluit.¹⁰³ Sommige beskou die bevordering en beskerming van menswaardigheid deur stoflike welstand as die kern van menseregte, wat meestal bereik word deur vergrote ekonomiese sekerheid en derhalwe verhoogde verbruiksaktiwiteite.¹⁰⁴ Soms word gemeen dat die wortels van menseregte in die religie lê, maar só dat hulle op ’n verdraaide manier gebruik word om onregverdigbare inbreuk op die regte en belange van ander te regverdig.¹⁰⁵ In aansluiting by voorgaande kan menseregte ook gesien word as sou dit die regverdigingsbasis bied vir volkome menslike bemeestering van die wêreld wat buite die mens lê, as sou dit slegs aansprake skep in plaas van ook pligte en verantwoordelikhede, en as sou dit individualisties wees, en so pogings teëwerk om harmonieuse interafhanklikheid te kweek.¹⁰⁶

Ten einde breedweg mense se omgewingsregte te akkommodeer op ’n wyse wat terselfdertyd sulke slaggate wil vermy, moet die beweging van omgewingskonstitusionalisme self oop wees vir:

• niemaskulinistiese revisionisme wat byvoorbeeld binne die raamwerk van ’n ekofeministiese diskoers kan voorkom¹⁰⁷
• die breë insluiting van nie-Westerse en inheemse oriëntasies (byvoorbeeld deur “ekologiese selfregering”, soos sommige voorstel)¹⁰⁸
• die verkenning van alternatiewe maniere om welstand te meet (in plaas daarvan om slegs op stoflike welstand en ekonomiese sekerheid te fokus), maniere wat die aanname bevraagteken dat welstand bevorder word wanneer wins deur uitsetverhoging verhoog word¹⁰⁹
• verset teen die religiegesanksioneerde legitimering van regulatoriese normatiewe aandrang wat mense se meesterskap oor ander mense en niemenslike entiteite wil versterk
• die moontlikheid om die eksklusiewe regulatoriese fokus van die staat en die individu na ’n meer inklusiewe oorweging van die hele aardstelsel en al die elemente daarvan te verskuif.¹¹⁰

c. Die beperkings wat op omgewingskonstitusionalisme gelê word, word weerspieël deur regulatoriese werklikhede wat wentel om juridiese weerstand teen ’n verskuiwing in die regstelsel se diepgesete verbintenisse en oortuigings. Douglas Kysar skryf byvoorbeeld die wetgewers van die VSA se terughoudendheid om konstitusionele omgewingsbeskermingsbepalings aan te neem, toe aan kommer wat ook wêreldwyd voorkom, dat “expanding the reach of constitutional protection to encompass future generations or non-human life-forms – not to mention the environment as such – would require significant adjustment to the anthropocentric, individualistic, and instrumentalist outlook upon which liberal ordering strongly depends.”¹¹¹ So ’n diepgaande verskuiwing sal ’n fundamentele ommekeer vereis in die reg, die politiek en die maatskaplike ordening soos ons dit ken, ’n verandering wat die (private en openbare) regulatoriese gesag skynbaar (nog) nie gewillig is om te aanvaar nie. Met die opvallende uitsondering van Ecuador,¹¹² wat ’n grondwet het wat aan die natuur regte verleen en dus byna suiwer ekosentries is, word grondwette en omgewingsmenseregte steeds meestal in antroposentriese taal ingeklee.

Die regulatoriese teësinnigheid om vir meer ekosentriese oriëntasies oop te maak, verdiep net die spanning tussen ekosentrisme en antroposentrisme wat steeds in die menseregte-omgewing-arena heers.¹¹³ Op ’n aweregse manier kan omgewingskonstitusionalisme dus, as dit nie sorgvuldig ter wille van ’n meer ekosentriese oriëntasie toegepas word nie, die bestaande benaderings tot voldoening aan menseregte wat geneig is om utilitêr gefokus te wees, versterk, in stand hou en selfs legitimeer– en so pogings begrond om toegang tot hulpbronne te verbeter en menslike aansprake daarop uit te brei ten einde ekonomiese ontwikkeling in die breedste sin te verseker.¹¹⁴

Wat die omgewing betref, is alles wat konstitusioneel is, dus nie noodwendig “beter” nie, en die eindresultaat van enige omgewingskonstitusionele benadering tot omgewingsmenseregte in normatiewe sin sal (ook) afhang van die etiese oriëntasie van omgewingskonstitusionalisme self. Vir hierdie doel is ’n ekosentriese benadering verkieslik, veral in die sin dat dit kan dien om ’n omgewingskonstitusionele konteks daar te stel waarin omgewingsmenseregte klaarblyklik die omgewing as ’n lewensvoorwaarde erken, waarin beperkings op menslike aansprake op hulpbronne ingestel word en waarin die intrinsieke – eerder as die bloot funksionele – waarde van die omgewing erken word, terwyl dit terselfdertyd daarna streef om ekologiese integriteit te bewaar.

d. Anna Grear doen aan die hand dat regsubjektiwiteit ’n – indien nie die nie – deurslaggewend belangrike regsbemiddelaar van verhoudinge tussen die reg, die mens en die omgewing is. Dit is so omdat, eerstens, die reg-“subjek”, die persoon of die entiteit die grondliggende referent van die reg as ’n stelsel is – die logiese plek of ontvangsterrein wat die reg aanwend om ’n netwerk van regsverhoudinge, soos regte, pligte, verpligtinge, immuniteite en so meer, byeen te bring.¹¹⁵ Die vraagstuk van regsubjektiwiteit is net so belangrik vir omgewingsmenseregte as vir omgewingskonstitusionalisme – ’n oorweging wat ook duidelik blyk uit die antroposentrisme-ekosentrisme-debat wat hier bo beskryf is. Daar word dikwels gevra wie die subjekte van omgewingsmenseregte moet wees: mense, niemenslike lewende wesens en/of nielewende entiteite? Moet hierdie regsubjektiwiteit tot in toekomstige generasies strek? Is dit inderdaad behoorlik om “die omgewing” as ’n regsubjek te beskou? En watter uitwerking het parogiale formulerings van regsubjektiwiteit op die mens-omgewing-koppelvlak, en hoe laat dit menslike heerskappy oor die lewende niemenslike wêreld voortbestaan?

Hierdie vrae is eweneens van toepassing op grondwette, wat beskou word as die hoogste regsinstrumente wat ten doel het om regsubjekte in regs- en politieke ordes te verteenwoordig. Indien ’n mens Douglas Kysar se standpunt aanvaar dat baie van die omgewingsreg se subjekte nie op die gewone liberale manier polities verteenwoordig word nie,¹¹⁶ moet daar redelikerwys verwag word dat die konstitusionalismebeweging na binne sal keer en sy eie langgekoesterde tradisie sal bevraagteken, welke tradisie uitsluitlik op die staat en mense as sy enigste legitieme subjekte en referente konsentreer. Omdat omgewingsmenseregte op die lees van die breër paradigma van omgewingskonstitusionalisme geskoei is, kan sulke introspeksie klaarblyklik ’n invloed uitoefen op hoe omgewingsmenseregte voortaan die vraagstuk van regsubjektiwiteit sal benader en as ’n vertrekpunt dien in die nadenke oor ’n fundamentele herordening van die konstruksie van regsubjektiwiteit in die omgewingsreg, die konstitusionele reg en die reg aangaande menseregte.

5. Slot

Hierdie artikel is ’n poging om te verduidelik dat omgewingskonstitusionalisme in verskillende vorme na vore tree. Dit sluit formele konstitusionele eienskappe in wat voorsiening maak vir die argitektuur en inwerkingstelling van omgewingsbestuur, asook substantiewe konstitusionele eienskappe wat konstitusioneel verskanste regtegebaseerde bepalings, grondliggende waardes en “hoërorde”-beginsels insluit. Net soos wat grondwette oor die algemeen beskou ’n nuwe toekomsgerigte regs-, politieke en sosiale werklikheid inlyf wat in teenstelling staan met ’n ongewenste of veragte verlede (Suid-Afrika se grondwetlike revolusie is ’n voorbeeld), kondig omgewingskonstitusionalisme die “aaklige” vóór en die hopelik “toereikender” ná aan, of dit nou gebeur by wyse van ’n onwaarskynlike konstitusionele oomblik vergelykbaar met die opstel van die universele verklaring van menseregte in 1948, dan wel deur die geleidelike en waarskynliker deursyfering van eienskappe van omgewingskonstitusionalisme na bestaande plaaslike en globale regulatoriese reëlings wat in die mens-omgewing-koppelvlak werksaam is. Tans geskied ’n groot deel van hierdie deursyfering deur middel van omgewingsmenseregte, ’n tendens wat heel waarskynlik sal voortduur en selfs sterker sal word namate die wêreld opnuut weer sy aandag rig op die bekende taal van konstitusionalisme in die waarskynlik apokaliptiese epog van die Antroposeen.

Omgewingskonstitusionalisme is dalk ’n vae en lomp begrip, maar dit is een wat mense waarskynlik eerder intuïtief sal verstaan en aanvaar, ondanks ’n onvermoë om die normatiewe inhoud en kontoere daarvan bondig en sistematies te beskryf. Soos ook in die geval van omgewingsmenseregte moet ’n mens aanvaar dat omgewingskonstitusionalisme as ’n begrip, as ’n regsmaatskaplike en politieke projek, en as ’n transformerende wyse om ’n “nuwe begin” vir groter omgewingsorg te skep, nie noodwendig onmiddellike en/of duidelik omlynde resultate sal oplewer nie, en dat dit ook nooit voltooi sal wees nie. Soos die paradigma van liberale konstitusionalisme, waarin dit tans ingebed is, moet omgewingskonstitusionalisme gesien word as ’n “work in progress, asymptotically striving toward an unattainable but undeniable goal of universal recognition and respect”.¹¹⁷

Dit is net so onwaarskynlik dat konstitusionalisme onmiddellike oplossings sal bied vir die menigte vrae en probleme wat met omgewingsregulering gepaardgaan as dat menseregte die verdiepende ekologiese krisis heeltemal sal oplos. Daar is goeie rede om aan die hand te doen dat albei hierdie paradigmas nie moet poog – en in elk geval nooit in staat sal wees – om afdoende antwoorde te gee nie. Die idee is eerder dat hulle, in die woorde van Douglas Kysar, daarna moet streef om die kollektiewe selfbewustheid met betrekking tot die dringende behoefte om die menigte kwessies wat omgewingsbeskerming opper, aan te sny, terwyl geen van beide paradigmas ooit met kitsoplossings tevrede moet wees nie.¹¹⁸

Die belangrikste is dat hierdie voortgaande hervormingsprojek ’n kardinale deel uitmaak van die talle menslike pogings om omgewingsorg te versterk deur reaksies uit die breër konstitusionele reg, en meer spesifiek die omgewingsreg en die omgewingsbestuurspraktyk, wat ook die regtegebaseerde benadering behels. Vanuit ’n normatiewe oogpunt “environmental constitutionalism offers one way to engage environmental challenges that fall beyond the grasp of other legal constructs. It can [and should be understood to] be coalescent, merging governmental structures and individual rights modalities in furtherance of an overarching legal-normative framework for directing environmental policy.”¹¹⁹

Analities bied omgewingskonstitusionalisme ryk moontlikhede vir verkenning in die toekoms en dit het die potensiaal om tot ’n outonome en invloedryke studieterrein te ontwikkel wat aan sowel menseregtekundiges as ‑reguleerders ’n bekender en omvattender regulatoriese perspektief, ’n stewiger regverdigingsbasis, en konseptueel ondersteunende analitiese en normatief intervensionistiese regulatoriese opsies bied in hierdie tyd van ongeëwenaarde ekologiese omwenteling in die Antroposeen.

Bibliografie

Ackerman, B. 1997. The rise of world constitutionalism. Virginia Law Review, 83(4):771–97.

—. 2007. The living constitution. Harvard Law Review, 120(7):1737–809.

Allen, M.H. 2004. Globalization and peremptory norms in international law: From Westphalian to global constitutionalism. International Politics, 41:341–53.

Allot, P. 2000. The concept of international law. In Byers (red.) 2000.

Biermann, F. en S. Bauer. 2005. A world environment organization: Solution or threat for effective international environmental governance? Aldershot: Ashgate.

Bodansky, D. 2009. Is there an international environmental constitution? Indiana Journal of Global Legal Studies, 16(2):565–84.

Bosselmann, K. 1992. Im Namen der Natur: Der Weg zum ökologischen Rechtsstaat. Bern: Scherz.

—. 2005. Human rights and the environment: Redefining fundamental principles? http://www.ais.up.ac.za/health/blocks/HET870/Fundamentalprinciples.pdf (18 Augustus 2015 geraadpleeg).

—. 2010. Outlook: The Earth Charter – A model constitution for the world? In Bosselmann en Engel (reds.) 2010.

Bosselmann, K. en R. Engel (reds.). 2010. The Earth Charter: A framework for global governance. Amsterdam: KIT Publishers.

Boyd, D. 2012. The environmental rights revolution: A global study of constitutions, human rights, and the environment. Vancouver: UBC Press.

Brady, J.S., B. Crawford en S.E. Wiliarty (reds.). 1999. The post-war transformation of Germany: Democracy, prosperity and nationhood. Ann Arbor:University of Michigan Press.

Brown Weiss, E. 1989. In fairness to future generations: International law, common patrimony, and intergenerational equity. Dobbs Ferry: Transnational Publishers.

Bryde, B. 2005. International democratic constitutionalism. In Macdonald en Johnston (reds.) 2005.

Byers, M. (red.). 2000. The role of law in international politics: Essays in international relations and international law. Oxford: Oxford University Press.

Carr-Hill, R. 2012. Measuring well-being. Radical Statistics, 107:31–48.

Daly, E. 2012. Constitutional protection for environmental rights: The benefits of environmental process. International Journal of Peace Studies, 17(2):71–80.

Diggelmann, O. en T. Altwicker. 2008. Is there something like a constitution of international law: A critical analysis of the debate on world constitutionalism. Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, 68:623–50.

Dobner, P. en M. Loughlin (reds.). 2010. The twilight of constitutionalism? Oxford: Oxford University Press.

Dunoff, J. en J. Trachtman (reds.). 2009. Ruling the world? Constitutionalism, international law and global government. Cambridge: Cambridge University Press.

Ekeli, K.S. 2007. Green constitutionalism: The constitutional protection of future generations. Ratio Juris, 20(3):378–401.

Feris, L. 2008. Constitutional environmental rights: An underutilised resource. South African Journal on Human Rights, 24(1):29–49.

Fischer-Lescano, A. 2005. Globalverfassung: Die Geltungsbegründung der Menschenrechte. Weilerswist:Velbrück.

Friedman, F. 2014. The South African common law and the Constitution: Revisiting horizontality. South African Journal of Human Rights, 30:69–88.

Gardbaum, S. 2009. Human rights and international constitutionalism. In Dunoff en Trachtman (reds.) 2009.

Gareau, B.J. 2013. Global environmental constitutionalism. Boston College Environmental Affairs Law Review, 40(2):403–8.

Gearty, C. 2010. Do human rights help or hinder environmental protection? Journal of Human Rights and the Environment, 1(1):7–22.

Gosseries, A. 2008. Constitutions and future generations. The Good Society, 17(2):32–7.

Grear, A. 2015. The closures of legal subjectivity: Why examining “law’s person” is critical to an understanding of injustice in an age of climate crisis. In Grear en Kotzé (reds.) 2015.

Grear, A. en L.J. Kotzé (reds.). 2015. Research handbook on human rights and the environment. Cheltenham:Edward Elgar.

Grimm, D. 2010. The achievement of constitutionalism and its prospects in a changed world. In Dobner en Loughlin (reds.) 2010.

Habermas, J. 2005. Eine politische Verfassung für die pluralistische Weltgesellschaft? Kritische Justiz, 38(3):222–47.

—. 2012. The crisis of the European Union in the light of a constitutionalization of international law. European Journal of International Law, 23(2):335–48.

Henders, S. 2005. Ecological self-government: Beyond individualistic paths to indigenous and minority rights. Journal of Human Rights, 4:23–36.

Henrard, K. 2002. Post Apartheid South Africa’s democratic transformation process: Redress of the past, reconciliation and “unity in diversity”. Global Review of Enthnopolitics, 1(3):18–38.

Ignatieff, M. 2012. Reimagining a global ethic. Ethics and International Affairs, 26(1):7–19.

Internasionale Kommissie vir Stratigrafie, 2015. Antroposeen-Werkgroep http://quaternary.stratigraphy.org/workinggroups/anthropocene (18 Augustus 2015 geraadpleeg).

Johnston, D.M. 2005. World constitutionalism in the theory of international law. In Macdonald en Johnston (reds.) 2005.

Klabbers, J., A. Peters en G. Ulfstein. 2009. The constitutionalization of international law. Oxford: Oxford University Press.

Koskenniemi, M. 2007. Constitutionalism as mindset: Reflections on Kantian themes about international law and globalization. Theoretical Inquiries in Law, 8(1):9–36.

Kotzé, L.J. 2004. The application of just administrative action in the South African environmental governance sphere: An analysis of some contemporary thoughts and recent jurisprudence. Potchefstroom Electronic Law Journal, 7(2):58/204–94/204.

—. 2012. Arguing global environmental constitutionalism. Transnational Environmental Law, 1(1):199–233.

—. 2013. Om globale omgewingsreg en regulering in die Antroposeen te herbedink. LitNet Akademies, 10(1):200–14. http://litnet.co.za/assets/pdf/joernaaluitgawe_10_1/10(1)_R_Kotze.pdf

—. 2014. Rethinking global environmental law and governance in the Anthropocene. Journal of Energy and Natural Resources Law, 33(2):121–56.

—. 2015. Human rights and the environment through an environmental constitutionalism lens. In Grear en Kotzé (reds.) 2015.

Kravchenko, S. 2007. The Aarhus Convention and innovations in compliance with multilateral environmental agreements. Colorado Journal of International Environmental Law and Policy, 18(1):1–50.

Kysar, D.A. 2010. Regulating from nowhere: Environmental law and the search for objectivity. New Haven:Yale University Press.

—. 2012. Global environmental constitutionalism: Getting there from here. Transnational Environmental Law, 1(1):83–94.

Lutz, D. 2000. Thinking about constitutionalism at the start of the twenty-first century. Publius, 30(4):115–35.

Macdonald, R. en D.M. Johnston (reds.). 2005. Towards world constitutionalism: Issues in the legal ordering of the world community. Leiden: Martinus Nijhoff.

May, J.R. en E. Daly. 2014. Global environmental constitutionalism. Cambridge: Cambridge University Press.

McHarg, A. 2011. Climate change constitutionalism? Lessons from the United Kingdom. Climate Law, 2:469–84.

Neuman, G.L. 2003. Human rights and constitutional rights: Harmony and dissonance. Stanford Law Review, 55:1863–900.

Peters, A. 2006. The constitutionalist reconstruction of international law: Pros and cons. NCCR International Trade Working Paper No. 11(07-2006).

Peters, A. en K. Armingeon. 2009. Introduction: Global constitutionalism from an interdisciplinary perspective. Indiana Journal of Global Legal Studies, 16(2):385–95.

Petersen, S. 1990. Whose rights? A critique of the “givens” in human rights discourse. Alternatives, XV:303–44.

Plumwood, V. 1986. Ecofeminism: An overview and discussion of positions and arguments. Australasian Journal of Philosophy, 64:120–38.

Rhul, J.B. 2015. Constitutional law. In UNESCO 2015.

Rockström, J. W.L. Steffen, K. Noone, A. Persson, F. Stuart Chapin III, e.a. 2009. Planetary boundaries: Exploring the safe operating space for humanity. Ecology and Society, 14(2):23.

Sartori, G. 1962. Constitutionalism: A preliminary discussion. American Political Science Review, 56(4):853–64.

Schwöbel, C. 2010. Situating the debate on global constitutionalism. International Journal of Constitutional Law, 8(3):611–35.

Sen, A. 2004. Elements of a theory of human rights. Philosophy and Public Affairs, 32(4):315–56.

Shestack, J. 1998. The philosophical foundations of human rights. Human Rights Quarterly, 20(2):201–34.

UNESCO. 2015. Encyclopedia of life support systems.Environmental law and their enforcement: Volume 1. http://www.eolss.net/Sample-Chapters/C04/E4-21-02.pdf (12 Maart 2014 geraadpleeg).

Venter, F. 2000. Constitutional comparison: Japan, Germany, Canada and South Africa as constitutional states. Kaapstad: Juta.

—. 2008. Die staat, staatsreg en globalisering. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:412–24.

—. 2014. Konstitutionalisme in Suid-Afrika. LitNet Akademies, 11(2):91–115. http://www.litnet.co.za/assets//pdf/joernaaluitgawe_11_2/11_2_Venter.pdf

Verdross, A. 1926. Die Verfassung der Völkerrechtsgemeinschaft. Wien: Springer.

Verenigde Nasies Ekonomiese Kommissie vir Europa (UNECE). 2015. Communications from the public. http://www.unece.org/env/pp/pubcom.html (18 Augustus 2015 geraadpleeg).

Verenigde Nasies Menseregteraad. 2015. Report of the Independent Expert on the issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment. http://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/RegularSession/Session22/A-HRC-22-43_en.pdf (18 Augustus 2015 geraadpleeg)

Verenigde Nasies Omgewingsprogram (UNEP). 2012. GEO5-Global Environment Outlook: Environment for the future we want. http://www.unep.org/geo/pdfs/geo5/GEO5_report_full_en.pdf (18 Augustus 2015 geraadpleeg).

Weston, B. en D. Bollier. 2013. Toward a recalibrated human right to a clean and healthy environment: Making the conceptual transition. Journal of Human Rights and the Environment, 4(2):116–42.

Wiener, A. 2003. Editorial: Evolving norms of constitutionalism. European Law Journal, 9(1):1–13.

Wiener, A., A.F. Lang Jr., J. Tully, M.P. Maduro en M. Kumm. 2012. Global constitutionalism: Human rights, democracy and the rule of law. Global Constitutionalism, 1(1):1–15.

Eindnotas

* Hierdie artikel is ’n vertaalde en bygewerkte weergawe van ’n hoofstuk deur die skrywer getiteld “Human rights and the environment through an environmental constitutionalism lens”, wat verskyn het in Grear en Kotzé (reds.) 2015. My dank aan die Nasionale Navorsingstigting van Suid-Afrika vir die ruim befondsing wat hierdie navorsing moontlik gemaak het. Dankie ook aan die anonieme beoordelaars vir hulle konstruktiewe kommentaar op ’n vroeër weergawe, en aan Tom McLachlan vir sy hulp met die vertaling en die taalkundige versorging.

¹ Sen (2004:319).

² Sien o.m. Gearty (2010:7–22).

³ Lutz (2000:125).

⁴ Ignatieff (2012:7).

⁵ O.m. publikasies soos die Journal of Human Rights and the Environment dui hierop.

⁶ Boyd (2012).

⁷ Ek gebruik met opset hierdie wydstrekkende term om te verwys na regte ten opsigte van die omgewing; bykomende substantiewe regte soos die reg op lewe en op waardigheid wat op die omgewing slaan; en gepaardgaande prosedurele regte, soos die reg op toegang tot inligting en toegang tot howe wat gebruik word om substantiewe omgewingsverwante aansprake af te dwing.

⁸ Gardbaum (2009).

⁹ Boyd (2012:245–51).

¹⁰ Wiener e.a. (2012) tref die volgende nuttige onderskeid tussen hierdie terme (hoewel in die konteks van globale konstitusionalisme): Hoewel ’n grondwet aangeneem word om die politiek in toom te hou, is konstitusionalisering ’n verskynsel wat die behoefte om vernuwende regulatoriese of beginselvaste praktyke in ’n politieke en regsorde daar te stel, aan die lig bring. Konstitusionalisme is ’n voortgaande projek wat verwant is aan die aankweek van groter legitimiteit in politieke en regsordes en wat sekere vorme van wigte en teenwigte vra (Wiener e.a. 2012:4–6). Dit is belangrik om daarop te let dat dit almal “evaluerend-beskrywende terme” is wat skynbaar dit wat hulle gebruik word om te beskryf, onvermydelik evalueer, en dus vir die huidige doeleindes ’n regsorde beskryf en evalueer en dit meet aan universeel aanvaarde opvattings van wat dit ideaal gesproke kan of moet wees (Peters en Armingeon 2009:387). Vir die doel van hierdie artikel gebruik ek al drie terme losweg om meer algemeen die proses te benoem van “gewone” reg wat konstitusioneel word ten einde o.m. staatsgesag aan bande te lê, ’n regsorde te verbeter en verbeterde maniere van regsbeskerming te verskaf.

¹¹ Die Verenigde Koninkryk (VK) is een so ’n voorbeeld. Sien ook die bespreking hier onder.

¹² Gardbaum (2009).

¹³ Tot op hede is daar egter nog nie ’n universeel toepaslike hardereg-instrument in die vorm van ’n wêreldverdrag wat uitdruklik vir ’n substantiewe omgewingsreg voorsiening maak nie, en so ’n reg is ook nog nie in die korpus van die internasionale gewoontereg aanvaar nie. Slegs op streeksvlak maak verdrae uitdruklik vir omgewingsregte voorsiening. Dit sluit in die Amerikaanse verdrag oor menseregte, 1969, met sy San Salvador-protokol van 1988 (art. 11(1)); Art. 3(2) van die Asiese menseregtehandves, 1998; die Arabiese handves van menseregte, 2004 (art. 38); en art. 24 van die Afrika-Unie (AU) se Afrikahandves oor mense- en volkereregte, 1981 (ook bekend as die Banjul-handves).

¹⁴ Hier fokus die debat op die vraag of ’n internasionale regsregime, soos die reg van die Europese Unie, wêreldhandelsreg of wêreldomgewingsreg, tekens toon dat dit aan die transformeer is van ’n uitsluitlik verdragsgebaseerde entiteit na ’n konstitusionele entiteit. Dit is ’n proses van “a shift from globalised towards constitutionalised relations in the global realm” (Wiener e.a. 2012:3).

¹⁵ Beginsel 1 lui dat die mens ’n fundamentele reg op vryheid, gelykheid en toereikende lewensomstandighede het in ’n omgewing van ’n gehalte wat ’n lewe met waardigheid en welsyn moontlik maak, en dat die mens ’n dure verantwoordelikheid het om die omgewing vir die huidige en toekomstige geslagte te bewaar en te verbeter.

¹⁶ Sien Gosseries (2008:32–7); Ekeli (2007:378–401).

¹⁷ Schwöbel (2010:632).

¹⁸ Kommentators aanvaar skynbaar die onvermydelike behoefte aan omgewingskonstitusionalisme, maar hulle deins daarvan terug om dieper in die teorie van die begrip te delf. Hoewel Gareau (2013:403–8) byvoorbeeld die behoefte aan ’n globale omgewingskonstitusionalistiese bestel uitlig, gee hy nie besonderhede van die betekenis van omgewingskonstitusionalisme in die wêreldkonteks nie.

¹⁹ Kysar (2010:229, 231).

²⁰ Boyd (2012:3).

²¹ May en Daly (2014:7).

²² May en Daly (2014:9).

²³ Kotzé (2012:208).

²⁴ Suid-Afrikaanse, en dan meer spesifiek Afrikaanse, omgewingsregsgeleerdes publiseer met weinig uitsondering byna uitsluitlik in Engels. Daar is wel ’n toenemende maar tentatiewe neiging om navorsing wat betrekking het op omgewingsreg in Afrikaans te publiseer, soos wat enkele publikasies van dié aard in LitNet Akademies getuig.

²⁵ May en Daly (2014:15).

²⁶ Venter (2014:91–115).

²⁷ Die VK is die beroemde voorbeeld van ’n konstitusionele demokrasie sonder ’n skriftelike grondwet: “The United Kingdom has a difficult and sui generis constitution, deriving from a tortuous sedimentation of common law, acts and conventional usage, partly legal and partly extra-legal” (Sartori 1962:853). McHarg (2011:475) noem die VK-benadering “politieke konstitusionalisme” in teenstelling met die meer tradisionele idee van liberale Westerse konstitusionalisme: “Fundamental values are expressed and protected through institutional design and practices and the attitudes of constitutional actors. On this version of constitutionalism, ordinary statutes can gain constitutional status, and therefore a measure of political entrenchment, if they are regarded by relevant actors as being intended to effect a fundamental change in, or to protect some fundamental feature of, the governing system.”

²⁸ Bodansky (2009:567).

²⁹ Allen (2004:342).

³⁰ Wiener (2003:5).

³¹ McHarg (2011:474).

³² Wiener (2003:5); Bryde (2005:105).

³³ Neuman (2003:1866) meen dat “national constitutions in the liberal tradition are understood as originating in direct or indirect exercises of popular sovereignty that provide one source of legitimation for the enforcement of the rights they contain.”

³⁴ Peters (2006:5).

³⁵ Boyd (2012:4).

³⁶ Wiener e.a. (2012:4–6).

³⁷ Sartori (1962:855).

³⁸ Johnston (2005:17–8).

³⁹ Bosselmann (1992:190) sê: “Unbestritten ist die Verfassungsebene das zentrale Feld der Auseinandersetzung um gesellschaftliche Wertorientierungen. Nirgendwo sonst bietet sich eine vergleichbare Ebene, auf dersich Werte und Leitprinzipien einer Gesellschaftsordung so deutlich zeigen wie auf der Ebene der Verfassung. Dies liegt vorallem daran, daß die Verfassung den größtmöglichen Konsens einer pluralistischen Gesellschaft verkörpern soll.” Hy verduidelik dat ’n grondwet die duidelikste manifestasie en getuienis van ’n maatskaplike orde se waardes en leidende beginsels is, omdat ’n grondwet die gedeelde konsensus van ’n pluralistiese samelewing die omvattendste beliggaam.

⁴⁰ Neuman (2003:1868).

⁴¹ Bodansky (2009:568, 571).

⁴² May en Daly (2014:54).

⁴³ Gardbaum (2009).

⁴⁴ Sartori (1962: 855).

⁴⁵ Die apartheidgrondwette het weliswaar slegs ’n baie duidelike formele funksie vervul en die staatsbestel georden. Die apartheidgrondwette was dus in ’n mate m.a.w. “bloot” grondwette (in die formele sin); hulle was nie konstitusioneel (in die substantiewe sin), soos die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996, wel is nie. Vir ’n bespreking sien Venter (2000:74–9).

⁴⁶ Ackerman (1997:778).

⁴⁷ Sien meer in die algemeen Brady e.a. (reds.) (1999).

⁴⁸ ’n Oortuigende beskrywing van versoening en transformasie in Suid-Afrika ná apartheid is te vinde in Henrard (2002:18–38).

⁴⁹ Ackerman (1997:778–80).

⁵⁰ Ekeli (2007:383) verduidelik hierdie onvermydelike “quantum of rule-making” soos volg: “Some degree of law-making and policy-making discretion and power is inherent in judicial enforcement (i.e., interpretation and application) of laws. This means that if the people and their elected representatives employ judges to enforce laws, some power to govern will be transferred to the judges.”

⁵¹ Vir ’n opsomming, sien Boyd (2012:5–6).

⁵² Sien bv. Habermas (2012:335–48).

⁵³ Sien uit die talle publikasies bv. Fischer-Lescano (2005); Habermas (2005:222–47); Verdross (1926).

⁵⁴ Venter (2008:412–24) en Bodansky (2009:569).

⁵⁵ Kotzé (2013:200–14).

⁵⁶ Die Antroposeen is nog nie ’n formeel omskrewe geologiese eenheid binne die geologiese tydskaal nie. ’n Voorstel om die Antroposeen te formaliseer word deur die Antroposeen-werkgroep opgestel vir oorweging deur die internasionale kommissie vir stratigrafie; die huidige teikendatum is 2016 (sien Internasionale Kommissie vir Stratigrafie, 2015).

⁵⁷ Kotzé (2014:121–56).

⁵⁸ Verenigde Nasies Omgewingsprogram (2012).

⁵⁹ Venter (2008:416–20).

⁶⁰ ’n Proses wat begin is met die universele verklaring van menseregte in 1948.

⁶¹ Sien in die algemeen Daly (2012:71–80).

⁶² Boyd (2012:47).

⁶³ Art. 1.

⁶⁴ Sien o.m. Klabbers e.a. (2009); Diggelmann en Altwicker (2008:623–50).

⁶⁵ Bodansky (2009:574).

⁶⁶ Bodansky (2009:580).

⁶⁷ Sien o.m. Biermann en Bauer (2005).

⁶⁸ Schwöbel (2010:623).

⁶⁹ Rhul (2015) noem die Grondwet van die VSA as ’n voorbeeld van ’n grondwet wat ’n swak rekord van “nonkonstitusionalisme” t.o.v. omgewingsbeleid het, met die gevolg dat “the United States Constitution has been irrelevant to establishing environmental law in [the] USA”. ’n Mens moet egter nie die belangrike konstitusionele verordeninge rakende omgewingsbeskerming op deelstaatvlak oor die hele land heen ignoreer nie.

⁷⁰ Daly (2012:71). Die bepalings van die Duitse Grondwet in art. 20a oor die omgewing is voorbeelde in hierdie opsig.

⁷¹ Brown Weiss (1989:50–86).

⁷² Sien bv. art. 195 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996.

⁷³ May en Daly (2014:51).

⁷⁴ Ackerman (2007:1793–809).

⁷⁵ Kysar (2012:90).

⁷⁶ Allot (2000:69–89).

⁷⁷ May en Daly (2014:52).

⁷⁸ Art. 24(b).

⁷⁹ Sien o.m. Bosselmann (2010:239–55).

⁸⁰ Die Verdrag van Aarhus is van toepassing in die EU en in nie-EU-lande (indien lg. lande dit bekragtig) en die uitwerking daarvan kan dus veel verder as slegs die EU-streek strek.

⁸¹ Uit die talle publikasies oor die Verdrag van Aarhus, sien bv. Kravchenko (2007:1–50).

⁸² Verenigde Nasies Ekonomiese Kommissie vir Europa 2015.

⁸³ Boyd (2012:45–77).

⁸⁴ Ecuador het met konstitusionele eksperimente begin wat ’n meer ekosentriese oogmerk by menseregte inlyf deur aan die natuur ’n bestaansreg en ’n reg op die instandhouding en regenerasie van sy lewensiklusse, strukture, funksies en evolusionêre prosesse te gee (Grondwet van Ecuador, artt. 70 e.v.).

⁸⁵ Art. 7(2) van die Grondwet bepaal uitdruklik dat die plig om die handves van regte te eerbiedig, te beskerm, te bevorder en te verwesenlik op die staat van toepassing is. Dit word bevestig deur art. 8(1), wat soos volg bepaal: “Die Handves van Regte is van toepassing op die totale reg en bind die wetgewende, die uitvoerende en die regsprekende gesag en alle staatsorgane.” Art. 8(2) brei dan hierdie toepassingsgebied uit deur te bepaal dat “’n [b]epaling van die Handves van Regte 'n natuurlike of 'n regspersoon [bind] indien, en in die mate waarin, dit toepasbaar is met inagneming van die aard van die reg en die aard van enige plig deur die reg opgelê” (my beklemtoning). Vir ’n meer onlangse bespreking van die horisontale toepassing van die handves van regte, sien Friedman (2014:69–88).

⁸⁶ Sien ook die bespreking hier onder.

⁸⁷ Art. 24.

⁸⁸ Art. 2.

⁸⁹ Art. 1.

⁹⁰ Ibid.

⁹¹ Verenigde Nasies Menseregteraad (2015), par. 10.

⁹² Art. 9.

⁹³ Kotzé (2004:58/204–94/204).

⁹⁴ Ondersk. artt. 32, 33, 34 en 38.

⁹⁵ Sien afdeling 3.1 en 3.2.

⁹⁶ Rhul (2015).

⁹⁷ Sien afdeling 2 hier bo.

⁹⁸ Sien meer algemeen Kotzé (2012:199–233).

⁹⁹ Grimm (2010:3).

¹⁰⁰ Sien o.m. Weston en Bollier (2013:116–42).

¹⁰¹ Koskenniemi (2007:9–36).

¹⁰² May en Daly (2014:53).

¹⁰³ Petersen (1990:305, 308).

¹⁰⁴ Petersen (1990:310).

¹⁰⁵ Shestack (1998:205–6).

¹⁰⁶ Gearty (2010:8).

¹⁰⁷ Vir ’n oorsig sien Plumwood (1986:120–38).

¹⁰⁸ “Ekologiese selfregering” vereis o.m. verhoudings van nie-oorheersing met die omgewing, met ander politieke gemeenskappe, en met vroue en ander ondergeskikte groepe en individue in inheemse en minderheidsgemeenskappe (Henders 2005:23–36).

¹⁰⁹ Carr-Hill (2012:31–48).

¹¹⁰ Met inbegrip van die geïntegreerde biofisiese en sosio-ekonomiese prosesse en interaksies (siklusse) in die atmosfeer, hidrosfeer, kriosfeer, biosfeer, geosfeer en antroposfeer (menslike ondernemingsgees) in sowel ruimtelike – van plaaslike tot globale – as temporele skale, wat die omgewingstoestand van die planeet binne sy huidige posisie in die heelal bepaal (Rockström e.a. 2009:23; sien ook Kotzé 2014:121–56).

¹¹¹ Kysar (2012:84).

¹¹² Sien die bespreking hier bo.

¹¹³ Feris (2008:29–49).

¹¹⁴ Bosselmann (2005).

¹¹⁵ Grear (2015:79–101).

¹¹⁶ Kysar (2012:89).

¹¹⁷ Kysar (2010:245).

¹¹⁸ Kysar (2012:91).

¹¹⁹ May en Daly (2014:22).

The post Menseregte, die omgewing en omgewingskonstitusionalisme appeared first on LitNet.

Opsomming

Hierdie artikel vergelyk die sienswyses van die 4de-eeuse kerkvaders Basilius van Sesarea, Johannes Chrysostomus en Ambrosiaster aangaande die behandeling van slawe. Elke skrywer se stellings word ontleed, en dan word gevra tot watter mate hierdie kerkvaders se sienswyses ooreenstem met dié van die 1ste- en 2de-eeuse Christene en Stoïsynse filosowe. Daar word veral aandag gegee aan die tipe werk wat slawe moes verrig, die kwessie van beloning en straf, seksuele mishandeling en verhoudings tussen slawe, sowel as die impak van die “slaaf van God”-retoriek en liggaamlike heteronomie op die behandeling van fisiese slawe.

Trefwoorde: Ambrosiaster; Basilius van Sesarea; Johannes Chrysostomus; liggaamlike heteronomie; lyfstraf; Nuwe Testamentiese slawerny; patristiek; Paulus; slaaf; slaaf van God; slawerny; vroeë Christendom; vroeë kerk

Abstract

A critical comparison between the views of Basil of Caesarea, John Chrysostom and Ambrosiaster on the treatment of slaves

This article compares the views of the church fathers Basil of Caesarea, John Chrysostom and Ambrosiaster on the treatment of slaves. The views of the authors are examined individually and in detail. An analysis is made of the extent to which the views of these three 4th-century church fathers exhibit continuity with Christian and Stoic views from the 1st and 2nd centuries on the treatment of slaves. Particular attention is given to the different tasks given to slaves, their reward and punishment, sexual abuse and the relationships slaves had, along with assessing the impact of the “slave of God” rhetoric and corporeal heteronomy for the treatment of physical slaves.

The works of Basil provide us with a revealing window into the thought of a Christian bishop on the treatment of slaves on villa estates. He was very critical about the excessive riches of some landowners, who owned a great number of slaves. Basil, however, is not against slavery in itself (like his brother, Gregory of Nyssa), but he does say that a person is not supposed to own slaves for the sake of decadence and luxury. For Basil the most important principle in the treatment of slaves is ascetic: owners should not give slaves duties that are not essential. Basil proscribed the following types of duties for slaves: basic and, especially, practical and necessary tasks. Basil also accuses rich landowners of punishing their slaves harshly, especially by means of whipping – a common occurrence on agricultural landholdings.

Basil is not against the punishment of slaves per se, but he does criticise excessive and violent forms of punishment and abuse, a common view in early Christianity and Stoic philosophy. Owners should not punish out of anger or revenge. This would have been considered highly shameful, a mark of someone who cannot control their passions. Punishment was supposed to be measured and meted out with self-control. Basil advises owners to treat their slaves leniently.

This moderate view on the treatment of slaves is the result of Basil’s theological anthropology. Basil subscribes to a crucial ideology common among many early Christian authors, namely the heteronomy of the body. Corporeal heteronomy implies that all bodies are made to be ruled, preferably by God and not by sin. It is an ideology also present in Chrysostom and Ambrosiaster. True freedom, paradoxically, means to be a slave of God. In the thought of Basil, Chrysostom, and Ambrosiaster, institutional slavery is the consequence of sin, as seen in the so-called curse of Ham (Canaan).

We have far more sources from Chrysostom than from Basil or Ambrosiaster on the treatment of slaves. Yet their thinking on the matter was very similar. Like Basil, Chrysostom also supposed that possessing scores of slaves for the purpose of luxury was a sign of a bad and weak character. Chrysostom, ideally, did not want Christians to own any slaves. But such a view was not realistic, and may have been considered too rigorous, ascetically at least; as a compromise, he allows people to own one or two slaves, but only for necessity and not out of decadence.

Regarding the duties of slaves, Chrysostom’s guidelines were basic and concurred with those of Basil. One should use slaves for basic tasks only. But was the reduction in the number of slaves and the promulgation of only basic and practical tasks a sign of good or ill treatment towards the remaining slaves? The problem here is that the majority of tasks considered “basic” would have been very menial and shameful, such as sewerage management, and would not necessarily have made life better for the few remaining slaves.

In the thought of Ambrosiaster it becomes clear how deeply embedded the treatment of slaves by their owners as well as the behaviour of slaves were in early Christian theology and ethics. The question of the treatment of slaves in the ancient church was in essence a question of the interpersonal dynamics between persons of varying social status. It also informed the relationship between believers and their God and was, as a metaphor, just as influential as the notions of God as a Father and Son. The ways in which owners treated their slaves had to reflect the way God treats his slaves. There had to be symmetry between the patterns of behaviour of God and the slaveholder. The conceptual linkage of institutional slavery and sin, even their overlapping, is perhaps more evident in the thought of Ambrosiaster than of most other early Christian authors.

Thus, regarding the treatment of slaves, the views of Basil, Chrysostom and Ambrosiaster show much continuity, but there are also subtle differences in emphasis. Basil was especially vocal regarding the treatment of agricultural slaves, and focused on the successful management of slaves and their personal relationships. Chrysostom, then, was more concerned with the number of slaves a person should own, and quite concerned, like Basil, about the dangers of using slaves for luxury and decadence. Ambrosiaster is an excellent source for the theological intersections of slavery, and considered physical slavery and being enslaved to sin as two sides of the same coin. Although some of the authors prefer to emphasise different aspects of slavery, there are few differences between their views.

The similarity between the views of these three early Christian authors on the treatment of slaves demonstrates why it was so difficult for the early church to abolish slavery.

There were, indeed, exceptions, such as Gregory of Nyssa, whose views on slavery have been extensively studied. Gregory of Nyssa saw no place for slavery in society, and considered it a violation of Christian ethics. All three authors on which this article focuses promoted slaveholding as long as slaves were treated fairly and punished only in moderation and not with excessive violence. Basil and Chrysostom were especially critical of owners who used their slaves for luxury and as a display of vanity. The views of these authors on the treatment of slaves do indeed show similarities with earlier Christian and Stoic views, but these authors also developed their own unique characteristics in terms of the discourse and practice of slave management and treatment.

Keywords: Ambrosiaster; Basil of Caesarea; corporeal heteronomy; early Christianity; early church; John Chrysostom; New Testament slavery; patristics; punishment; slave; slave of God; slavery; the apostle Paul

1. Inleiding

In ’n studie waarin hy die vroeg-Christelike en Stoïsynse sienswyses aangaande die behandeling van slawe vergelyk, toon John Fitzgerald (2010:154–62) dat daar baie ooreenkomste tussen hierdie twee groepe was. Hulle het veral saamgestem dat slawerny nie ’n mens se sieleheil bedreig nie, dat eienaars nie hul slawe sleg en onregverdig moes behandel nie, en dat slawe steeds aan hul meesters onderdanig en gehoorsaam moes wees. Die meerderheid van Fitzgerald se bronne vir die Christelike sienswyses kom uit die 1ste en 2de eeu v.C., met die uitsondering van Theodorus van Mopsuestia.

Fitzgerald se oortuigende gevolgtrekking lui dat Nuwe-Testamentiese en Stoïsynse beginsels rakende die behandeling van slawe besonder soortgelyk was. Die vraag is watter raad Christelike leiers van latere eeue hul volgelinge aangaande die behandeling van hul slawe gegee het.

Die oogmerk van hierdie artikel is om sin van laasgenoemde vraag te maak deur spesifiek die sienswyses van Basilius van Sesarea, Johannes Chrysostomus en Ambrosiaster te vergelyk. Al drie hierdie 4de-eeuse skrywers het oor die tema van slawerny geskryf en die vergelyking van hul sienswyses sal ons ’n goeie blik gee op Christelike menings en gebruike oor slawebehandeling regoor die Christelike ryk. Basilius is ’n verteenwoordiger van die bekende Kappadosiese Vaders (uit die Ooste); Chrysostomus was ’n priester en later biskop van Konstantinopel (die “nuwe Rome” en middelste metropool van die Christelik-Romeinse ryk); en dan is daar die anonieme Westerse eksegeet met die bynaam Ambrosiaster (‘n Latynse naam wat “ster van Ambrosius” beteken). Op watter wyses stem hul beginsels ooreen of verskil dit, en is daar ’n mate van kontinuïteit met die bevindinge van Fitzgerald vir die eerste twee eeue?

’n Studie van Ambrosiaster en slawerny is nog nie noukeurig onderneem nie. Sophie Lunn-Rockliffe (2007:97–102) bespreek wel die tema in haar ontleding van Ambrosiaster se politiese teologie, maar die opmerkings is maar vlugtig en bolangs. ’n Vergelyking tussen Basilius en Chrysostomus is wel in die verlede aangepak. Georg Kontoulis (1993; maar sien ook Jaeger 1974; Klein 2000) se studie vergelyk die Kappadosiese Vaders en Chrysostomus se sienswyses oor slawerny. Kontoulis se ontleding is egter om twee redes problematies: eerstens is Kontoulis minder besorg oor die sosiale en kultuurgeskiedkundige aspekte van slawerny by hierdie skrywers, en fokus meer op die teologiese trajekte van slawerny. Die werklike behandeling van slawe kry baie min aandag in sy boek. Tweedens argumenteer Kontoulis, ten spyte van effense kritiek wat hy teen die skrywers uitspreek, ten gunste van ’n versagtende posisie van die Christelike ideologie teenoor slawerny, in besonder vanuit die teologiese perspektiewe van die skrywers – dit word moontlik gedoen om die teologies-etiese geloofwaardigheid van die antieke kerklike skrywers te beskerm.

Wulf Jaeger (1974) se studie, toegespits op Chrysostomus, toon presies dieselfde probleme.

Ek het in twee artikels en in ’n monografie getoon dat benaderinge in die studie van antieke slawerny wat versagting probeer bewerk, uiters problematies is (De Wet 2010:26–39; 2013:1–7; 2015:1–44), dus is daar ’n behoefte om weer na die primêre tekste te kyk sonder versagting, met minder klem op die teologiese konstruksies van slawerny (alhoewel die teologiese beginsels beslis binne die sosiokulturele en historiese agtergrond gekontekstualiseer sal word) en met meer klem op die sosiale en kultuurgeskiedkundige aspekte. Ek sal nou na elkeen van die gekose skrywers afsonderlik kyk en dan die studie afsluit met ’n sintese wat hul ooreenkomste en verskille uitwys, asook ʼn vergelyking van hulle standpunte met Fitzgerald se gevolgtrekkinge oor die 1ste en 2de eeu maak.

2. Basilius van Sesarea (329–379 n.C.)

Basilius se werke bied ons ’n interessante blik op die sienswyses van Christelike leiers oor die behandeling van slawe op landgoedere (vir ’n basiese oorsig oor slawerny in antieke landbou kontekste en in die Romeinse villa kultuur, sien Carlsen 1995; 2000; Roth 2005; 2007; Harper 2011:175–89). Hy was heel ongemaklik met die buitensporige rykdom van sommige grondeienaars wat talle slawe besit het (Mart. Jul. 1). Basilius is nie teen slawerny as sulks nie, maar glo wel dat ’n mens nie slawe moet gebruik vir take wat luuksheid bevorder nie (Hom. div. 2.2). Basilius kla: “Die oorblyfsel [na die noodsaaklike gedek is] van ’n ryk persoon se slawe is ontelbaar en oordadig. Daar is voormanne, bestuurders, boere, dié opgelei in elke vaardigheid, beide dié wat noodsaaklik is en dié aangestel vir oormatige genot” (Hom. div. 2.2).¹ Hierdie klagte gee ons ’n goeie idee van die take wat Basilius as gepas vir slawe beskou het – die pligte moes eenvoudig wees en veral ook prakties en noodsaaklik. Basilius beskuldig die ryk slawe-eienaar egter nie net daarvan dat hy vir sy slawe ongerymde en simpel take voorskryf nie, hy beskuldig die eienaar ook van oormatige lyfstraf wat hy op slawe toepas – ’n verskynsel wat nie ongewoon sou wees op sulke villa-landgoedere nie. Basilius (Hom. div. 2.6) betreur dit dat die slawe van sulke rykes “in stukke verskeur” is, wat heel waarskynlik verwys na die sweeploesings van slawe op hierdie plase en ook in stedelike huishoudings.

Oor die algemeen is Basilius nie teen die straf van slawe nie, maar hy verset hom wel teen die oormatig gewelddadige straf van slawe, wat as onregmatig en skandelik beskou was – ’n baie algemene siening in die vroeë Christendom en Stoïsynse filosofie (Fitzgerald 2010:154–62; Glancy 2006:144–9). Hiervolgens moes slawe-eienaars eintlik nooit hul slawe oormatig en uit woede straf nie, anders het die eienaar skandelik en onbeheerst voorgekom (Van Hoof 2007:59–86). Die belangrikste beginsel van lyfstraf was dat dit met selfbeheersing toegedien moes word. Basilius beveel aan dat eienaars altyd matigheid voor oë moes hou in die doen en late met hul slawe, veral op die Sabbat, interessant genoeg, en die plaasopsigters, wat feitlik altyd slawe was, moes volgens Basilius op hierdie heilige dag rus (Jej. 1.7).

Die gematigde behandeling van slawe in Basilius is aan sy breër teologiese antropologie verwant (Kontoulis 1993:121–32). Die punt hier is dat Basilius ’n sentrale ideologie, algemeen by die meeste vroeg-Christelike skrywers, deel, naamlik die heteronomie van die liggaam. Liggaamlike heteronomie impliseer wesenlik dat alle lywe geskape is om regeer te word, eerder deur God as deur die sonde en die duiwel (vir ’n meer volledige uiteensetting, sien De Wet 2013a:254–80). Ons sal later opmerk dat hierdie selfde ideologie ook by Chrysostomus en veral by Ambrosiaster teenwoordig is. Dus is die enigste ware vryheid wat ’n mens kan hê, om deur ’n welwillende God regeer te word. Volgens Basilius is slawerny die gevolg van sonde en ongehoorsaamheid, veral verwant aan die sogenaamde vloek van Gam (Kanaän), een van Noag se seuns (Gen. 9:20–7). Hierdie slawevloek was ’n baie algemene sienswyse onder die vroeë kerkvaders, veral ook by Chrysostomus en Ambrosiaster (sien Chrysostomus se Hom. Eph. 22.1; Serm. Gen. 5.1; Ambrosiaster, Comm. Col. 4.1; Comm. 1 Cor. 7.22; Comm. Phil. 2.7–8; sien ook Goldenberg 2003). Nie almal is fisies en institusioneel verslaaf nie, maar elke skepsel (Kontoulis 1993:121–4) word deur ’n hoër mag oorheers.

In ’n argument ten gunste van die goddelikheid van die Heilige Gees skryf Basilius (Spir. 20; sien ook Garnsey 1996:45–6):

Kanaän het ’n “slaaf van sy broer se slawe” geword, want sy vader Gam het geen insig gehad nie, en was nie in staat om sy seun deugsaamheid te leer nie. Dit is waarom mense slawe word; maar hulle wat aan armoede, oorlog, of die behoefte aan ’n oppasser ontsnap, is vry. En selfs al word een mens ’n meester genoem en ’n ander ’n slaaf, is ons almal die eiendom van ons Skepper; ons almal deel in die rang van ’n slaaf ... So wie sou jy as vry beskou? Iemand wat geen koning dien nie? Iemand wat sowel die krag om te heers as die bereidwilligheid om oorheers te word tekort kom? Geen só ʼn geaardheid bestaan nie, en dit is godslasterlik om te dink dat die Gees so ’n wese is. Iets is eerder ’n skepsel, en dus ’n slaaf, of anders is Hy bo die skepping en deel Hy in die koningskap [van God].

Basilius se teologie, veral sy pneumatologie, voorsien ons van interessante brokke sosiokulturele inligting. Omrede die Gees nie ’n skepsel is nie, is Hy nie heteronomies nie. Hierdie oogpunt is geformuleer as ’n teenvoeter vir dié wat gesê het dat die Heilige Gees aan die Vader en Seun onderworpe is – die sogenaamde Masedoniërs, of die pneumatomachoi (“opponente van die Gees”). Maar alle ander skepsels is heteronomies.

Dit is ook hierdie heteronomie, hierdie gemeenskaplike oorheersing, wat voorskryf dat meesters hul slawe goed moet behandel, aangesien almal slawe onder God se heerskappy is (of ten minste behoort te wees) – dit is ook hierdie goddelike meester wat in een oomblik ’n meester in ’n slaaf kan verander, en ’n slaaf in ’n meester. Dit is verwant aan die Stoïsynse konsep dat alle mense ’n gemeenskaplike oorsprong het. Byvoorbeeld, in Seneka se bekende Epistula 47 deel alle mense in die goddelike lewensbron en kom almal van dieselfde kosmiese saad (semen). Hierdie beginsel van gemeenskaplike oorspronge is ook die basis van die stellings oor slawerny in die huishoudelike kodes van die Nuwe Testament wat ons in Efesiërs 6:5–9 en Kolossense 3:22–4 vind (Harrill 2006:85–118).

Daar is egter wel ’n belangrike verskil tussen die vroeg-Christelike en Stoïsynse riglyne vir slawe, een wat Fitzgerald nie uitwys nie. Dit is die idee van God as ’n slawemeester, en dat alle gelowiges slawe van God is. Terwyl die konsep van slawerny aan God beslis Stoïsynse wortels het, het dit die Christelike diskoers binnegedring via die Hellenistiese Judaïsme, veral Philo, wat die beginsel van die slawerny aan God ontwikkel het deur sy Stoïsynse sieninge te kombineer met sy Joodse agtergrond. Philo bevestig ook die idee van liggaamlike heteronomie. “Aangesien dit dus bewys is dat geen sterflike mens heerser oor enigiets kan wees nie, en wanneer ons die titel ‘meester’ toeskryf dit slegs in beperkte mensetaal is, en nie werklik die waarheid is nie,” skryf Philo, “daarom, soos daar onderdane en slawe is, moet daar in die heelal ook ’n leier en heer wees, en volg dit dat hierdie ware prins en heer een moet wees, self God, wat alleen en met reg alles as sy besittings kan eis” (Cher. 83). Of ’n mens nou ’n slaaf of ’n meester is, almal is slawe van die Skepper.

Philo is verteenwoordigend van wat John Byron (2003:47–59) die “Joodse slaaf van God tradisie” noem (sien ook Hezser 2006:323–79). Hierdie konsep kan gesien word in die Nuwe Testament, nie net in die latere tekste soos die huishoudelike kodes nie, maar selfs ook in die vroeër eg Pauliniese dokumente soos 1 Korintiërs 7:23–5 – Chrysostomus (Hom. 1 Cor. 19.5–6) en Ambrosiaster (Comm. 1 Cor. 7.23–5) het dit in hul kommentare op hierdie teks beslis opgemerk.

Basilius het die “slaaf van God”-ideologie, gepaard met die begrip van liggaamlike heteronomie, ten volle aanvaar. Hierdie teologisering van slawerny in die konsepte van liggaamlike heteronomie en godsverslawing is ook by Chrysostomus, en veral in die denke van Ambrosiaster, opmerklik.

In die denke van Basilius het liggaamlike heteronomie twee implikasies. Eerstens, soos ons nou net gesien het, behoort here hul slawe regverdig te behandel en nie te mishandel nie, aangesien God ook die Heer van die here is. Tweedens, as gevolg van die kosmies-teologiese regering, waarin God oor alles heers, is daar ook ander strukture van heerskappy wat deur God ingestel is. Mans heers oor vrouens, kinders, en natuurlik hul slawe. Dit is alles ’n ongelukkige nagevolg van die sonde, maar ’n struktuur van heerskappy wat baie nodig was.

Dit is ook die sienswyse van Chrysostomus (Hom. Tit. 4.1; Serm. Gen. 5.1).

Basilius het verder geglo dat indien eienaars hul slawe welwillend behandel, daar as’t ware voordele kan wees vir mense wat in slawerny vasgevang is. Moderne lesers moet natuurlik agterdogtig wees oor sulke stellings. Basilius skryf dit tog vanuit die perspektief van ’n vrygebore en bevoorregte individu. Baie slawe sou dalk nie hiermee saamgestem het nie – so ’n idealistiese “bevoorregte” lewe vir slawe is waarskynlik net die helfte van die kultuurgeskiedkundige storie.

Hoe verstaan Basilius hierdie bevoorregte lewe? Hy verduidelik (Spir. 20):

Soms, deur een of ander wyse en onnaspeurlike voorsorg, is kinders deur hul vaders beveel om hul meer intelligente broers en susters te dien. Enige billike persoon wat hierdie omstandighede sou ondersoek sou besef dat so ’n reëling baie voordeel inhou, en nie sommer ’n doemvonnis is nie. Dit is beter vir ’n mens wat ’n gebrek het aan begrip en selfbeheersing om die besitting van ’n ander te word. Aangesien hy beheer word deur sy meester se insig, sal hy wees soos ’n strydwa wat deur ’n vaardige ruiter bestuur word, of ’n skip met ’n ervare matroos aan die roer.

Vanuit Basilius se stelling hier bo, wat kenmerkende Platoniese trekke in terme van beheersing en regering toon, is dit duidelik dat die Christelike meester se behandeling van die slaaf eintlik ’n tipe deugsame begeleiding moet wees, waarin die meester die slaaf die beginsels van die Christelike leefwyse moet leer, seker moet maak dat die slaaf nie sondig nie en die slaaf selfbeheersing moet aanleer.

Weer eens kan mens nie so ’n rooskleurige skets van verhoudings tussen slawe en eienaars as vanselfsprekend aanvaar nie – die realiteit was waarskynlik vir slawe baie meer wreedaardig. Basilius het dus geen morele beswaar teen ’n mens wat ’n ander mens besit nie. Basilius se opinie staan hier, vreemd genoeg, in absolute teenstelling met dié van sy jonger broer, Gregorius van Nyssa, wat enige vorm van mensbesit baie sterk veroordeel het (Hom. Eccl. 4.1).

Maar Basilius, sowel as Chrysostomus, skryf nie die Aristoteliaanse teorie van natuurlike slawerny voor nie (De Wet 2013a:57–72). Basilius verduidelik (Spir. 20): “Besef hulle nie dat selfs onder mense niemand van nature ’n slaaf is nie?” Hy brei dan verder uit op hierdie stelling: “Mense word in slawerny verkneg as gevolg daarvan dat hulle in oorlog vasgevang was of omdat hulle hulleself uit armoede as slawe verkoop het, soos die Egiptenare die slawe van Farao geword het.” ’n Gebrek aan selfbeheersing het ook die vermoë om mense te verslaaf, volgens Basilius, en hy is van mening dat slawerny sulke mense gebaat het, indien hulle deur regverdige eienaars oorheers is. Chrysostomus (Hom. Tit. 4.1) sê ook dat slawe nie slawe is “as gevolg van hul natuur nie – dit kan nie wees nie – maar as gevolg van ’n slegte opvoeding, en die nalatigheid van hul meesters.” Hierdie is een van die meer ontstigtende gevalle waar Christelike ideologie slawerny ondersteun het. Eienaars moes hul slawe op so ’n wyse behandel dat hulle selfbeheersing aanleer, en nie buite beheer optree nie.

Antieke Christelike skrywers het dieselfde sienswyses oor kinders gehad. Net soos ’n pa die reg gehad het om te bepaal met wie sy kinders sou trou, het ’n slawe-eienaar die laaste sê gehad wat betref die verhoudings tussen sy slawe en slavinne. Soos Bernadette Brooten (2013:325–55) aantoon, was hierdie ’n universele geval van dominering en beheer, wat implikasies gehad het vir die familielewe van slawe en vir hul seksualiteit. Basilius skryf in een van sy briewe (Ep. 199.18): “Dit is ’n ernstige vergissing, selfs vir ’n slavin, om haarself in die geheim in ’n huwelik te bind, en so die huis met skande te vul, en as gevolg van haar eie ondeunde leefwyse haar meester te beledig.” Eienaars was verantwoordelik vir die bestuur van hul slawe se persoonlike verhoudings, en moes hierdie verhoudings altyd op so ’n wyse hanteer dat dit nie skande oor die eienaar en sy huishouding sou bring nie.

Dus raai Basilius, soos die meeste antieke skrywers, sy gehoor aan om nie hul slawe wreedaardig te behandel nie (wat nie altyd die realiteit weerspieël het nie), veral in terme van lyfstraf. Slawe moes take gegee word wat nie die eienaar sou aanspoor in sy of haar liefde vir luuksheid nie. Basilius wou gehad het dat die slawe-eienaars in sy gemeente hul slawe in deugsaamheid moet begelei en hulle selfbeheersing moet leer sodat hul verslawing tot hul voordeel sou wees.

3. Johannes Chrysostomus (347–407 n.C.)

Daar is besonder baie bronne van Chrysostomus wat handel oor die behandeling van slawe, en ook baie ooreenkomste tussen die sienswyses van Basilius en Chrysostomus oor die behandeling van slawe. Soos Basilius het Chrysostomus geglo dat om talle slawe vir luuksheid te besit, ’n teken van ’n slegte karakter en ondeugsaamheid was. Chrysostomus se ideaal was dat ’n mens geen slawe moes besit nie, maar as ’n toegewing het hy toegelaat dat sy gemeentelede ’n paar slawe kon aanhou – twee of drie vir die noodsaaklike take, maar nooit vir luuksheid nie. (Vir Chrysostomus se sienswyses oor rykdom en die probleem van luuksheid, sien Walsh 2008:176–86; Mayer 2008:140–58; De Wet 2010:82–94.)

In ’n preek gedurende sy priesterskap in Siriese Antiogië verduidelik Chrysostomus die saak só aan sy gehoor (Hom. 1 Cor. 40.6):

Een meester hoef net een slaaf in sy diens te hê; of eerder een slaaf vir twee of drie meesters ... Ons sal julle toelaat om ’n tweede slaaf te onderhou. Maar as jy baie versamel, doen jy dit nie meer uit welwillendheid nie, maar vergryp jy jouself aan luuksheid ... [W]anneer julle slawe gekoop het en hulle ambagte geleer het waardeur hulle hulleself kan ondersteun, laat hulle vry.

’n Paar jaar later gee Chrysostomus aan sy gehoor in Konstantinopel soortgelyke raad (Hom. Heb. 28.4):

Maar daar is niemand wat hul oorvloed prysgee nie. Want solank as wat julle baie slawe en syklere het, is al hierdie dinge oorvloed. Niks is onontbeerlik of nodig nie, waarsonder ons nie kan leef nie. Al hierdie dinge is oortollig, blote bykomstighede. Kom ons kyk dan, as julle my toelaat, waarsonder ons nie kan leef nie. As ons slegs twee slawe het kan ons leef. Want sommige mense leef sonder slawe – watter verskoning het ons, as ons nie tevrede is met twee nie? Ons kan ook ’n baksteenhuis hê met drie kamers, en dit is genoeg vir ons. Want is daar nie mense wat saam met hul kinders en vrou in net een kamer leef nie? Laat daar ook, as jy wil, twee jong slawe wees om te bedien.

Die raad is eenvoudig: ’n mens moet slawe aanhou slegs om die mees basiese take te verrig. Dit is duidelik hier dat Chrysostomus nie die afskaffing van slawerny aanbeveel nie – om te sê dat ’n paar mense nog slawe moet wees, is nie afskaffing nie. Chrysostomus beveel ook nie die vermindering van slawegetalle aan as gevolg van die boosheid van slawerny self nie. Hy sien slawebesit as ’n vorm van rykdom, en deur ’n mens se slawe te verminder, is dit soos om ontslae te raak van rykdom. Sy raad is dus asketies van aard – hy wil hê mense moet eenvoudiger leef, en selfgenoegsaam wees (De Wet 2015:82–126).

Basilius het dieselfde raad gegee oor slawe op landgoedere. Wat ons wel nou moet ondersoek, is of die drastiese vermindering in die hoeveelheid slawe wat ’n mens sou kon aanhou, en die oplegging van slegs die eenvoudigste take aan hierdie slawe, goeie behandeling aangespoor het en of dit die omstandighede waarbinne die slawe moes leef, sou verbeter het. Om hiervan sin te maak moet ons vra watter take as eenvoudig en noodsaaklik beskou sou word. Vir Basilius was hierdie take beperk tot die landboukonteks, en sou dit werk soos plaasbestuur, boerdery, en ander geringe dienste insluit, tipies wat mens op ’n plaas sou verwag.

Ons kan moontlik van die gapings in Basilius se bronne aanvul deur na Chrysostomus te kyk. Dit moet in hierdie geval verstaan word dat sodra die hoeveelheid slawe in ’n huishouding verminder word en hul take beperk word tot basiese en “nodige” take, die oorblywende slawe harder sal moet werk as slawe op ’n plaas of in ʼn huishouding wat meer slawe het. Baie van die luukse take, waaroor Basilius en Chrysostomus so krities is, het taamlik gespesialiseerde en gesogte vaardighede vereis wat slawe kon ontwikkel, en deur hierdie take af te skaf, word die slawe se repertoire verswak en vereenvoudig, en word dit moeilik vir die slawe om ’n behoorlike inkomste te verdien indien hulle vrygelaat sou word. Slawe wat vrygelaat is, het inderdaad baie moeilike omstandighede en uitdagings in die gesig gestaar (Mouritsen 2011; Perry 2013), en hierdie werksvereenvoudiging sou die lewe nie vergemaklik het nie. Minder slawe beteken ook dat dissiplinering en toesighouding meer intensief sou wees. Bowendien is die praktiese en noodsaaklike take wat slawe moes verrig, buiten die basiese bestuurstake en om te boer, dikwels baie ruwe en skandelike take. Dit het kook ingesluit (sien Chrysostomus, Inan. 70), maar ook skoonmaak en rioolbestuur. Die vermindering van slawegetalle en die voortsetting van eenvoudige en ongespesialiseerde werk moet dus nie gesien word as omstandighede wat die lewe en behandeling van slawe sou verbeter nie. Dit mag die lewe dalk selfs moeiliker gemaak het vir hierdie oorblywende slawe, en sou hul sosiale mobiliteit en ekonomiese geleenthede ná vrylating baie beperk het.

Chrysostomus het ook bepaalde beginsels gehad waar dit by lyfstraf kom: soos Basilius het Chrysostomus geglo dat dit nodig was om slawe te dissiplineer en te straf, maar nooit met oormatige geweld of uit woede nie (De Wet 2015:170–219).

Die feit dat hierdie raad so algemeen in die vroeg-Christelike bronne voorkom, soos Fitzgerald ook aandui, kan beteken dat die fisieke mishandeling van slawe amper alledaags was, selfs by Christen-eienaars. Chrysostomus beklemtoon (Hom. Eph. 15.2): “Maar julle meen dat die hele geslag van slawe ondraaglik raak wanneer hulle toegeeflik behandel word. Ja! Ek weet dit self.” Enige vorm van dissipline en lyfstraf moes vir die slaaf opvoedkundig en in diens van selfbeheersing wees. Straf en beloning moes strategies wees. Chrysostomus sê dat die meesteres van die huishouding haar slawe kon weerhou van kos as hul werk nie klaar was nie (Stat. 14.4). Die dieet van slawe was maar karig, en baie het net brood geëet (Hom. 1 Tim. 16.2). Slawe is natuurlik ook op talle maniere beloon. Sulke “goeie” behandeling moes altyd beantwoord word met dankbaarheid, alhoewel daar nie van eienaars verwag was om hul slawe te bedank vir hul diens nie (Hom. Phlm. 2.2): “Bedank ons ons slawe wanneer hulle ons bedien? Beslis nie!” In ’n metafoor waar Christus die hemelse slawe-eienaar is, merk Chrysostomus dat dit tot “die eer van die meester is om dankbare slawe te hê”, en dit is tot “die eer van die meester, as hy sy slawe so sou liefhê” (Hom. Phlm. 2.2). Slawe-eienaars hoef nie dank aan hul slawe te betoon het nie, maar slawe moes altyd dankbaar wees dat hul meesters hulle “lief het” en met sorg behandel. Ons sien hier ’n verontrustende paternalisme, wat beoog om die slawe-eienaar in ’n goeie lig te stel, terwyl dit die behoefte van die slaaf aan die meester beklemtoon, maar nooit die afhanklikheid van die meester teenoor die slaaf toon nie.

Chrysostomus was van mening dat slegte en ongehoorsame slawe gestraf moes word. Omrede God ook sy eie slawe straf en beloon, moet aardse meesters hierdie voorbeeld volg en hul slawe ook beloon en straf (Hom. Col. 10.1; Hom. Tit. 4.1; Hom. Phlm. 3.2). Straf is eintlik tot die slaaf se voordeel, meen Chrysostomus, en wanneer ’n meester verkeerde optrede en ongehoorsaamheid nie straf nie, is dit nadelig vir beide die slaaf en die heer.

Weer eens sien ons, soos by Basilius, ’n diskoers van bevoordeling ten opsigte van slawerny: Basilius, Chrysostomus, en, soos ons sal sien, Ambrosiaster, het geglo dat slawerny die slaaf kon bevoordeel. Dit is tog ook deur straf dat God keer dat goeie mense nie boos word nie. Volgens Chrysostomus is die straf van slawe ’n Christelike plig. Slawe moes gestraf word wanneer hulle dit verdien het, en selfs gematigde geweld was nie ontoelaatbaar nie. Dit is juis die vrees vir straf wat veroorsaak dat slawe hulself gehoorsaam en produktief gedra (Hom. 1 Tim. 16.2):

Hulle ontvang baie beledigings uit vrees vir ons, en verduur dit stilswygend met die lankmoedigheid van filosowe. Hulle is onderhewig aan ons geweld, regverdiglik of onregverdiglik, en hulle bied nie weerstand nie, maar verdra ons, selfs wanneer hulle niks verkeerd gedoen het nie. Hulle is tevrede wanneer hulle slegs die nodige ontvang, en dikwels minder – met strooi vir ’n bed, en slegs brood vir kos, murmureer hulle nie oor hul harde lewe nie, maar uit vrees vir ons bedwing hulle hul ongeduld. Wanneer geld aan hulle toevertrou word, gee hulle alles terug. Ek praat nie van die slegte slawe nie, maar dié wat oor die algemeen goed is. As ons hulle dreig, is hulle onmiddellik verneder.

Ons sien hier dat vrees sentraal in die suksesvolle behandeling van slawe was. Ons kry ook ’n idee van die lewensomstandighede van baie slawe in die laat-Romeinse Ryk. Hul lewe is gekenmerk deur ’n tekort aan basiese lewensmiddele. Hulle het op strooibeddens geslaap en min geëet. Dit was waarskynlik die behandeling wat die meeste slawe moes verduur. “Dus, om ongehoorsame slawe te dissiplineer en te straf is ’n besonderse prestasie, en nie ’n terloopse aanbeveling nie,” beklemtoon Chrysostomus, “wanneer ’n mens boosheid met behulp van huishoudelike geweld teen die slegstes kan uitdryf” (Hab. eun. spir. 3.7). Die woorde “dissiplineer” en “straf” word uitdruklik hier aangewend. Die Griekse woord wat in hierdie geval vir “straf” gebruik word, is sōphronizō, wat op die leer van gematigdheid en selfbeheersing (sōphrosynē) dui, weer eens in ooreenstemming met die sienswyses van Basilius. Chrysostomus laat gewelddadige lyfstraf teen slawe toe, en dit is selfs ’n aanbeveling vir die meester.

Chrysostomus gee ook die reg aan eienaars om hul slawe se verhoudings te bestuur, en daarby behoort die meester die slaaf deugsaamheid te leer (Hom. Eph. 15.2). Die seksuele mishandeling van slawe was aan die orde van die dag in die Romeinse wêreld (Osiek 2003:255–76; Glancy 1998:481–501; Cohen 2014:184–98), maar Chrysostomus (Propt. fornic. 4) en Basilius (Ep. 46) was heeltemal gekant teen die seksuele misbruik van slawe.

Chrysostomus, weer eens in ooreenstemming met Basilius, verwerp alle onregverdige, wrede, en oormatig gewelddadige behandeling van slawe. Hy (Hom. Eph. 22.1) waarsku sy gehoor om nie te veronderstel “dat dit wat teen ’n slaaf gedoen is, deur God vergewe sal word, net omdat dit teen ’n slaaf gedoen is nie”. Die gebruik van oormatige geweld teen slawe word streng verbied, soos Chrysostomus verder verduidelik: “Wêreldse wette erken inderdaad ’n verskil tussen hierdie soorte mense, omdat dit menslike wette is.” Chrysostomus is bewus van sekulêre wetgewing waarvolgens slawe nie teen mishandeling beskerm word nie, maar hy glo dat volgens die wette van God almal gelyk is. “Maar die wet van die gemeenskaplike Heer en Meester van almal, wat goed aan almal op gelyke vlak doen,” verduidelik Chrysostomus, “en dieselfde voorregte aan almal uitdeel, ken nie so ’n verskil nie.” God word weer eens hier gesien as die slawe-eienaar van almal, en veronderstel dus weer liggaamlike heteronomie. Alhoewel hierdie retoriek positief mag voorkom, is dit moeilik om te bepaal tot watter mate hierdie sienswyses ’n werklike en praktiese verskil in die lewens van slawe bewerkstellig het.

Laastens sien ook Chrysostomus, soos Basilius, alle liggame as heteronomies (De Wet 2015:1–44), van daar Chrysostomus se aanbeveling om slawe regverdig en goed te behandel. Hy sê (Hom. Jo. 71.1): “Hier by ons is ‘slaaf’ en ‘vry’ slegs ’n verskil tussen woorde; maar toe Christus sy dissipels se voete gewas het, was dit nie blote woorde nie. Want volgens natuur was hy Heer en ons slawe, maar hy het nie gehuiwer om selfs hierdie diens te verrig nie.” Voetewassery was ook een van die laagste en gemeenste take wat ’n slaaf moes verrig, maar Chrysostomus wys hier dat Christus die voorbeeld vir mense gestel het om mekaar te bedien en vir mekaar slawe te wees. Alle mense, sonder uitsondering, bly slawe van God of slawe van hul sondige begeertes. Die heteronomie van die liggaam impliseer, vir Chrysostomus, dat alle mense mekaar met liefde en respek moet behandel, ongeag hul sosiale status, aangesien almal God as eienaar het. Soos Basilius glo ook Chrysostomus nie in natuurlike slawerny nie, en skryf slawerny toe aan ongehoorsaamheid, swak opvoeding, sosiale ongeregtigheid en sonde (Hom. Tit. 4.1; Stat. 6.1–2) en koppel dit ook aan die vloek van Gam (Serm. Gen. 1.5).

4. Ambrosiaster (fl. 366–384 n.C.)

Tot dusver het ons slegs bewyse uit die vroeg-Christelike ooste in ag geneem. Ons gaan nou bepaal of hierdie sienswyses van Basilius en Chrysostomus ook in die weste posgevat het.

Die anonieme skrywer wat later Ambrosiaster genoem is,² bied ’n interessante venster op die behandeling van slawe in die westelike Romeinse Ryk. Ambrosiaster is veral bekend vir sy kommentare op die Pauliniese geskrifte, wat hier die hoofbron vir ons inligting sal wees.

Om mee te begin kan ons opmerk dat die idee van liggaamlike heteronomie ook by Ambrosiaster voorkom. In sy uitleg van Romeine 6:14, waar Paulus sê “die sonde sal oor julle nie heers nie” (OAV), skryf Ambrosiaster: “[E]lke sondaar is ’n slaaf van die sonde” (Comm. Rom. 6.14). Verder skryf hy (Comm. Rom. 6.19–20):

Paulus beveel ons om God te dien [Latyn: servire] met dieselfde mate van ywer as waarmee ons voorheen die duiwel gedien het. Ons moet meer gewillig wees om God te dien as die duiwel, aangesien God saligheid bring en die duiwel verdoemenis ... Dit is duidelik dat wie ook al vry is van God, ’n slaaf [servus] van die sonde is. Want solank as wat hy sondig, verlaat hy God en word onderwerp deur die sonde.

Ambrosiaster verstaan dus ook dat ’n mens eerder ’n slaaf van God is as ’n slaaf van sonde en dus van die duiwel (sien ook Comm. 1 Cor. 15.49–50). “Omdat ons deur God gekoop is” moet mense nie optree as slawe van die sonde nie (Comm. 1 Cor. 7.23). Soos ons hier bo met Basilius en Chrysostomus gesien het, beïnvloed die teologiese heteronomie van die liggaam ’n skrywer se sienswyses oor die behandeling van werklike slawe.

Die belangrike punt by Ambrosiaster, wat ook die geval by Basilius en Chrysostomus is, is dat die slawerny aan die sonde direk verband hou met fisiese slawerny. Sonde veroorsaak slawerny, en dit is waarom Gam ’n slaaf geword het (Comm. 1 Cor. 7.22; Comm. Col. 4.1). Ambrosiaster se allegoriese lees van die Skrif impliseer juis dat die grense tussen werklike en metaforiese slawerny soos mis voor die son verdwyn. Ambrosiaster verduidelik dat Christelike slawe wat nie goeie werk doen nie, God se naam onteer. “Paulus vermaan slawe om hul aardse meesters in die vrees van die Here te dien, sodat dit mag blyk dat hulle hul vryheid verdien,” skryf Ambrosiaster, en hy glo “Paulus sê dit miskien omdat hy bang is dat ’n bekeerde slaaf dalk meer nalatig mag word wanneer hy goeie dade vir sy aardse meester doen en dus die lering van Christus in die skande steek” (Comm. 1 Cor. 7.21). Ambrosiaster fokus hier meer op hoe slawe moet optree as op hoe eienaars hul slawe moet behandel. Die implikasie is dat as slawe hulle soos vrye mense gedra, hulle behandel sal word asof hulle vry is, of ten minste vryheid verdien – weer eens ’n idealisme wat wesenlik onrealisties was.

Ambrosiaster het hierdie beginsel prakties raakgesien in die geval van Filemon en Onesimus. In sy kommentaar op Paulus se brief aan Filemon oorvleuel Onesimus se status as ’n slaaf van die sonde (weens die aanname dat hy ’n misdaad teen Filemon gepleeg het en gevlug het) en ’n werklike slaaf van Filemon tot so ʼn mate dat ’n leser nie die twee kan skei nie – dit was juis Ambrosiaster se doel. Ambrosiaster se bespreking lui (Comm. Phlm. 15–16):

Nadat hy sy eie meester beledig het, het Onesimus na ’n lang reis toevlug by Paulus gevind. Hy wou bewys dat hy nie na sy vorige lewe sou terugkeer as een wat deur die sonde gebind is nie, maar eerder as een wie se sondes uitgewis is ... Om Filemon te verhoed om Onesimus aanmatigend te behandel, soos meesters dikwels teenoor hul slawe was, het Paulus vir Filemon nederig gemaak deur te sê dat Onesimus sy broer beide in die vlees en in die Here is, want sodra die saak van menslike onderworpenheid verwyder is, is ons almal van dieselfde Adam en behoort ons mekaar te erken as broers, veral wanneer geloof, wat alle hoogmoed wegneem, ons verenig.

Vir Ambrosiaster is Onesimus se bekering so te sê ’n verlossing van die slawerny van sonde en van Filemon, alhoewel dit nêrens in Paulus se brief, of in Ambrosiaster se kommentaar daarop, genoem word dat Onesimus vrygelaat moes word nie – die bekeringsgebeure moes sekerlik Filemon se behandeling van die slaaf Onesimus positief beïnvloed het. Dit stem ooreen met Chrysostomus se siening dat ongehoorsame, sondige slawe streng behandel en gestraf moes word. Hoe realisties hierdie saak hom uitgespeel het nadat Onesimus moontlik teruggekeer het, is onseker. Soos Basilius en die Stoïsyne beroep Ambrosiaster hom ook op die gemeenskaplike mensheid en geskapenheid van slaaf en meester, in hierdie geval vanuit Adam.

Ambrosiaster was, volgens sy kommentaar op die Efesiese huishoudelike kodes (Comm. Eph. 6.5), oortuig dat wanneer slawe en eienaars hulself tot die Christendom bekeer het, hulle beter in hul onderskeie rolle sou wees – ’n Christelike slaaf moes ’n beter slaaf gewees het as een wat nie bekeerd was nie. Ons sien ook dat Ambrosiaster (Comm. Eph. 6.5) slawe wat hul eie slawe besit het, ’n baie algemene verskynsel in die Romeinse samelewing, aangeraai het om hierdie slawe goed te behandel, net soos wat hulle deur hul eie meesters behandel wil word.

Ambrosiaster brei verder uit op hierdie saak (Comm. Eph. 6.6–7; sien ook Comm. Col. 3.22): “Die persoon wat by die maatreëls van sy diens teenoor sy aardse meester bly, is die een wat God dien.” So ’n stelling is natuurlik baie eensydig en duidelik ten gunste van die slawe-eienaars. Soos by Chrysostomus (Hom. Tit. 4.1), sien ons dat kerklike skrywers soos Ambrosiaster die gehoorsaamheid van slawe as sentraal in die Christelike etiek beskou het. Ambrosiaster het wel die konsep van gemeenskaplike slawerny aan God gebruik om eienaars te kry om hul slawe billik te behandel (Comm. Eph. 6.9; sien ook ’n bykans identiese stelling in Comm. Col. 4.1): “Aardse meesters moet erken dat God die gemeenskaplike Heer van almal is en moet dus slegs op die dienste aandring wat hulle self bereid sou wees om te doen as dit van hulle gevra sou word.”

In Ambrosiaster se denke sien ons hoe diep die kwessie van die behandeling van slawe deur hul eienaars, sowel as die optrede van slawe, in die vroeg-Christelike teologie en etiek ingebed was. Die vraag oor die behandeling van slawe in die antieke kerk is dus in wese ’n vraag oor die dinamiek van interpersoonlike verhoudings tussen individue van verskeie sosiale statusse. Dit het ook die verhouding tussen God en die gelowige belig, en was, as metafoor, net so invloedryk as die idees van God as Vader en Seun. Die manier hoe eienaars hul slawe behandel het, moes eintlik weerspieël hoe God sy slawe behandel – daar moes ’n simmetrie van gedragspatrone tussen God en die eienaar wees. Die konseptuele naburigheid van fisiese slawerny en sonde – selfs hul oorvleueling – is miskien nader in Ambrosiaster se denke as in dié van meeste ander vroeg-Christelike skrywers.

5. Gevolgtrekking

Die sienswyses van Basilius, Chrysostomus en Ambrosiaster aangaande die behandeling van slawe toon besondere ooreenkomste, maar met verskillende punte wat beklemtoon word. Basilius was veral uitgesproke oor landbouslawerny, en sy fokus was op die suksesvolle bestuur van slawe sowel as hul verhoudings. Chrysostomus was meer besorg oor die getal slawe wat ’n mens kon aanhou, en veral bekommerd, soos Basilius, oor die gevare van luukse gemaksug en oormatigheid in die aanhou en behandeling van slawe. Ambrosiaster het meer aandag gegee aan die teologiese aspekte van slawerny, en het slawerny aan die sonde en fisiese slawerny as twee kante van dieselfde muntstuk beskou. Alhoewel party van ons skrywers sekere aspekte van slawerny meer as ander beklemtoon, is daar geen wesenlike verskille in die basiese aspekte van hulle sienswyses oor die behandeling van slawe nie.

Die eenvormigheid van hul sienswyses illustreer waarom dit so moeilik was vir die kerk van die 4de en 5de eeue om slawerny af te skaf. Daar is wel uitsonderings, soos Gregorius van Nyssa, wie se sienswyses oor slawerny grondig bestudeer is,³ wat geen plek vir slawerny in die samelewing gesien het nie, en dit as teenstrydig met Christelike etiek uitgebeeld het. Al drie die skrywers op wie hierdie artikel fokus, het slawerny aanbeveel solank as wat slawe regverdig behandel is en lyfstraf slegs met gematigde geweld toegepas is. Basilius en Chrysostomus was veral krities teenoor eienaars wat slawe uit luuksheid en grootheidswaan gebruik het. Ongelukkig het die gebrek aan werkspesialisering en vermindering in die getalle van slawe omstandighede vir die oorblywende slawe heelwat moeiliker gemaak. Hulle moes nou harder werk, meer ruwe en skandelike werke verrig, was meer blootgestel aan dissiplinering en straf, en het minder gespesialiseerde vaardighede gehad wat hulle ná hulle vrylating sou kon gebruik. Dit het bloot die harde lewe van slawe nóg moeiliker gemaak. Die skrywers het ook geglo dat fisiese slawerny voordeel ingehou het vir slawe indien hulle selfbeheersing en Christelike lewensbeginsels aangeleer is. Die implikasie hier is dat elke aspek van die behandeling van slawe die ontwikkeling van deugsaamheid en Christelikheid voor oë gehad het.

Laastens: Op watter wyse toon die sienswyses van Basilius, Chrysostomus en Ambrosiaster kontinuïteit met wat Fitzgerald bewys het vir die eerste en tweede eeue? Al drie die skrywers se opinies oor die behandeling van slawe pas in by algemene antieke raad oor die saak, veral wat betref die regverdige behandeling van slawe en die matige gebruik van geweld teen ongehoorsame slawe. Die verskil is dat hierdie drie kerkvaders van die 4de eeu waarskynlik nie so direk deur die Stoïsynse filosofie beïnvloed is as Fitzgerald se skrywers in die 1ste en 2de eeu nie. Hul sienswyses is meer direk gevorm deur die invloed van die Nuwe Testament (wat op sy beurt deur die Stoïsyne beïnvloed is – die invloed op die kerkvaders is dus indirek). In meeste gevalle moes die kerkvaders hul sienswyses oor die behandeling van slawe uitbrei, aangesien die Nuwe Testament ook stil is oor sekere aspekte hiervan, soos byvoorbeeld die seksuele mishandeling van slawe. Op hierdie manier is die vroeg-Christelike moraliteitsleer in terme van slawerny ontwikkel en uitgebrei.

Wat die meeste uitstaan, is dat Basilius, Chrysostomus en Ambrosiaster die konsep van liggaamlike heteronomie en slawerny aan God (of die sonde), ’n konsep verwant aan die Hellenistiese Judaïsme, ten volle aanvaar het. Die Stoïsynse filosofie oefen hier ook meer van ʼn indirekte invloed uit, veral in die figuur van Philo. Dit is wel nodig om te onderskei tussen die drie skrywers se benaderings tot heteronomie en godsverslawing. Basilius se verstaan van liggaamlike heteronomie is veral gebaseer op die konsep van geskapenheid, as gevolg van sy argumente teen die pneumatomachoi (“opponente van die Gees”), terwyl beide Chrysostomus en Ambrosiaster dalk meer meganies afhanklik is van Pauliniese sienswyses, veral uit 1 Korintiërs 7:22–5 en die Deutero-Pauliniese huishoudelike kodes. Hierdie klein verskil het nie hul opinies oor die behandeling van slawe laat verskil nie – hulle het almal by dieselfde gevolgtrekkinge uitgekom. Die belangrikste bevinding van hierdie studie is dat die teologisering van slawernydiskoers, soos dit voorkom in liggaamlike heteronomie en godsverslawing, ’n baie direkte en fisiese impak gehad het op die daaglikse lewe en behandeling van slawe – teologie het die samelewing beïnvloed.

Bibliografie

Antieke bronne⁴

Ambrosiaster. Commentarius in epistulas Paulinas. In H.J. Vogels (red.). 1966–69. Ambrosiastri qui dicitur commentarius in epistulas Paulinas. 3 volumes.CSEL 81. Wenen: Hoelder-Pichler-Tempsky.
 
Basilius van Sesarea. De jejunio. In J.-P. Migne (red.). 1857–86. Patrologiae series graeca, 31:164–97. Parys: Imprimerie Catholique

—. De spiritu sancto. In B. Pruche (red.). 1968. Basile de Césarée: Sur le Saint-Esprit. SC 17. Parys: Cerf.

—. Epistulae. In Y. Courtonne (red.). 1957–66. Basile de Césarée: Lettres. 3 volumes. Parys: Les Belles Lettres.

—. Homilia in divites. In Y. Courtonne (red.). 1935. Homélies sur la richesse. Parys: Les Belles Lettres.

—. Homilia in martyrem Julittam. In J.-P. Migne (red.). 1857–86. Patrologiae series graeca, 31:237–61. Parys: Imprimerie Catholique

Gregorius van Nyssa. Homiliae in Ecclesiasten. In P. Alexander (red.). 1996. Grégoire de Nysse: Homélies sur l’Ecclésiaste. SC 416. Parys: Cerf.

Johannes Chrysostomus. Ad populum Antiochenum de statuis. In J.-P. Migne (red.). 1857–86. Patrologiae series graeca, 49:15–222. Parys: Imprimerie Catholique

—. De inani gloria et de educandis liberis. In A.-M. Malingrey (red.). 1972. Jean Chrysostome: Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants. SC 188. Parys: Cerf.

—. Homiliae in epistulas Paulinas. In F. Field (red.). 1854–62. Ioannis Chrysostomi interpretatio omnium epistularum Paulinarum. 7 volumes. Oxford: J.H. Parker.

—. Homiliae in Joannem. In J.-P. Migne (red.). 1857–86. Patrologiae series graeca, 59:23–482. Parys: Imprimerie Catholique

—. In illud: Habentes eundem spiritum. In J.-P. Migne (red.). 1857–86. Patrologiae series graeca, 51:187–208. Parys: Imprimerie Catholique

—. In illud: Propter fornicationes autem unusquisque suam uxorem habeat. In J.-P. Migne (red.). 1857–86. Patrologiae series graeca, 51:271–302. Parys: Imprimerie Catholique

—. Sermones in Genesim. In L. Brottier (red.). 1998. Jean Chrysostome: Sermons sur la Genèse. SC 433. Parys: Cerf.

Philo. De cherubim. In F.H. Colson & G.H. Whitaker (reds.). 1929. Philo. Volume 2. LCL 227. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Seneka. Epistulae. In R.M. Gummere (red.). 1917. Seneca: Epistles 1–65. Volume 4. LCL 75. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Moderne bronne:

Bergadá, M.M. 1994. La condemnation de l’esclavage dans l’homélie IV. In Hall (red.) 1994.

Balch, D.L. en C. Osiek (reds.). 2003. Early Christian families in context: An interdisciplinary dialogue. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Bray, G.L. 2009a. Ambrosiaster: Commentaries on Galatians to Philemon. Downers Grove, IL: IVP Academic.

—. 2009b. Ambrosiaster: Commentaries on Romans and 1–2 Corinthians. Downers Grove, IL: IVP Academic.

Brooten, B.J. 2013. Enslaved women in Basil of Caesarea’s canonical letters: An intersectional analysis. In Eisen, Gerber en Standhartinger (reds.) 2013.

Byron, J. 2003. Slavery metaphors in early Judaism and Pauline Christianity: A traditio-historical and exegetical examination. Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 162. Tübingen: Mohr Siebeck.

Carlsen, J. 1995. Vilici and Roman estate managers until AD 284. Rome: L’Erma di Bretschneider.

—. 2000. Subvilicus: Subagent or assistant bailiff? Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 132:312–6.

Cohen, E.E. 2014. Sexual abuse and sexual rights: Slaves’ erotic experience at Athens and Rome. In Hubbard (red.) 2014.

De Wet, C.L. 2010. Sin as slavery and/or slavery as sin? On the relationship between slavery and Christian hamartiology in Late Ancient Christianity. Religion & Theology, 17(1–2):26–39.

—. 2010. The vilification of the rich in John Chrysostom’s homily 40 On First Corinthians. Acta Patristica et Byzantina, 21(1):82–94.

—. 2013. The Cappadocian fathers on slave management. Studia Historiae Ecclesiasticae, 37(1):1–7.

—. 2013a. Slavery in John Chrysostom’s homilies on the Pauline Epistles and Hebrews: A cultural-historical analysis. Ongepubliseerde DLitt-verhandeling. Universiteit van Pretoria, Pretoria.

—. 2015. Preaching bondage: John Chrysostom and the discourse of slavery in early Christianity. Oakland, CA: University of California Press.

Eisen, U., C. Gerber en A. Standhartinger (reds.). 2013. Doing gender—doing religion: Case studies on intersectionality in early Judaism, Christianity and Islam. Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 302. Tübingen: Mohr Siebeck.

Fitzgerald, J.T. 2010. The Stoics and the early Christians on the treatment of slaves. In Rasimus, Engberg-Pedersen en Dunderberg (reds.) 2010.

Garnsey, P. 1996. Ideas of slavery from Aristotle to Augustine. Cambridge: Cambridge University Press.

Glancy, J.A. 1998. Obstacles to slaves’ participation in the Corinthian church. Journal of Biblical Literature, 117(3):481–501.

—. 2006. Slavery in early Christianity. Minneapolis, MN: Fortress.

Goldenberg, D.M. 2003. The curse of Ham: Race and slavery in early Judaism, Christianity, and Islam. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Hall, S.G. (red.). 1994. Gregory of Nyssa—Homilies on Ecclesiastes: An English version with supporting studiesBerlyn: De Gruyter.

Harper, K. 2011. Slavery in the late Roman world, AD 275–425. New York, NY: Cambridge University Press.

Harrill, J.A. 2006. Slaves in the New Testament: Literary, social, and moral dimensions. Minneapolis, MN: Fortress.

Hart, D.B. 2001. The ‘whole humanity’: Gregory of Nyssa’s critique in light of his eschatology. Scottish Journal of Theology, 54(1):51–69.

Hezser, C. 2006. Jewish slavery in antiquity. New York, NY: Oxford University Press.

Holman, S.R. (red.). 2008. Wealth and poverty in early church and society. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Hubbard, T.K. (red.). 2014. A companion to Greek and Roman sexualities. Blackwell companions to the ancient world. Chichester: Wiley-Blackwell.

Jaeger, W. 1974. Die Sklaverei bei Johannes Chrysostomus. Ongepubliseerde PhD-verhandeling, Christian-Albrechts Universiteit.

Klein, R. 2000. Die Haltung der kappadokischen Bischöfe Basilius von Caesarea, Gregor von Nazianz, und Gregor von Nyssa zur Sklaverei. Stuttgart: Steiner.

Kontoulis, G. 1993. Zum Problem der Sklaverei (ΔΟΥΛΕΙΑ) bei den kappadokischen Kirchenvätern und Johannes Chrysostomus. Bonn: Habelt.

Lunn-Rockliffe, S. 2007. Ambrosiaster’s political theology. New York, NY: Oxford University Press.

Mayer, W. 2008. Poverty and generosity toward the poor in the time of John Chrysostom. In Holman (red.) 2008.

Moriarty, R. 1993. Human owners, human slaves: Gregory of Nyssa, Hom. Eccl. 4. Studia Patristica, 27:62–9.

Mouritsen, H. 2011. The freedman in the Roman world. New York, NY: Cambridge University Press.

Osiek, C. 2003. Female slaves, porneia, and the limits of obedience. In Balch en Osiek (reds.) 2003.

Perry, M.J. 2013. Gender, manumission, and the Roman freedwoman. New York, NY: Cambridge University Press.

Ramelli, I. 2012. Gregory of Nyssa’s position in late antique debates on slavery and poverty, and the role of asceticism. Journal of Late Antiquity, 5(1):87–118.

Rasimus, T., T. Engberg-Pedersen en I. Dunderberg (reds.). 2010. Stoicism in early Christianity. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Roth, U. 2005. Food, status, and the peculium of agricultural slaves. Journal of Roman Archaeology , 18:278–92.

—. 2007. Thinking tools: Agricultural slavery between evidence and models. Londen: Institute of Classical Studies, School of Advanced Study, University of London.

Souter, A. 1905. A study of Ambrosiaster. Cambridge: Cambridge University Press.

Van Hoof, L. 2007. Strategic differences: Seneca and Plutarch on controlling anger. Mnemosyne, 60:59–86.

Walsh, E.M. 2008. Wealthy and impoverished widows in the writings of St. John Chrysostom. In Holman (red.) 2008.

Eindnotas

¹ Alle vertalings uit antieke Griekse en Latynse bronne is my eie.

² Daar is min presiese biografiese inligting oor die figuur Ambrosiaster. Vir ’n goeie agtergrondstudie en oorsig oor die skrywer, sien Souter (1905), Lunn-Rockliffe (2007) en Bray (2009b:vii–xiv). Bray (2009a; 2009b) het Ambrosiaster se kommentare op die Pauliniese geskrifte ook in Engels vertaal.

³ Sien die studies van Moriarty (1993:62–9), Bergadá (1994:185–96), Klein (2000), Hart (2001:51–69) en Ramelli (2012:87–118).

⁴ Weens die aard van hierdie antieke bronne word daar afgewyk van die LitNet Akademies-stylriglyne.

The post ’n Kritiese vergelyking tussen Basilius van Sesarea, Johannes Chrysostomus en Ambrosiaster se sienswyses aangaande die behandeling van slawe appeared first on LitNet.

Opsomming

Die artikel vorm deel van ’n groter projek om die eienskappe van aansporende tekste te bestudeer en spesifiek ook om die aansporende eienskappe van Augustinus se Confessiones op ’n meer genuanseerde wyse te beskryf. Die teoretiese raamwerk waarbinne die argumente gesitueer is, is dié van die poststrukturalistiese vertelkunde en genrestudies.

Die openingsparagrawe van boek 10 van die Confessiones word ontleed om aan te toon hoe dit ’n kontras vorm met die voorafgaande nege boeke, waar protreptiese kommunikatiewe doelstellings sterk op die voorgrond is. Die geselekteerde gedeeltes word ontleed aan die hand van die gesaghebbende Lund- en Oslo-definisies van paranese. Daar word aangetoon hoe die kommunikatiewe doelstellings, die verhouding tussen die spreker en sy gehoor en aanduidings van wie die bedoelde gehoor is, ’n wending daarstel van ’n oorwegend protreptiese na ’n oorwegend paranetiese skryfwyse.

Trefwoorde: aansporende literatuur, Augustinus, bedoelde gehoor, Confessiones, fratres, kommunikatiewe doelstellings, paranese, protreptiek, protreptikos, servi dei

Abstract

Protreptic and paraenetic: perspectives on the transition in book 10 of Augustine’s Confessions.

The article forms part of a bigger project on the nature of exhortative texts as well as an endeavour to arrive at a nuanced description of the exhortative characteristics of Augustine’s Confessions. Here the focus is on the paraenetic characteristics discernible at the opening of book 10 of this work (10.1.1 to 10.4.6) and the contrast this represents with the preceding books of the Confessions, which may be regarded as primarily protreptic in character. The approach followed is situated within the theoretical framework of post-structural narratology and genre studies and highlights primarily the communicative purpose(s) and the intended audience(s) of the passages under consideration.

While authors like O’Donnell (1992:151) and Vaught (2006:27-8) also comment on the transition that takes place in the tenth book of the Confessions, the current study investigates how this transition may be described in terms of a swing towards a paraenetic communicative purpose and a focus on an insider audience of advanced Christians. The arguments about the paraenetic characteristics of the passage under consideration are based to a large extent on the authoritative Lund and Oslo definitions of paraenesis (Starr and Engberg-Pedersen 2004:3, 4).

The introduction to the article situates the current research against the background of a growing tendency to refer to the Confessions as a protreptic and motivates the focus on the opening chapters of book 10. This is followed by a short section on the theoretical presuppositions underpinning the research which includes a concise exposition of the broad definitions of protreptic and paraenetic used here in terms of communicative purpose and intended audience, and some explanatory remarks on each of the phrases. The third subsection of the article discusses the Lund and Oslo definitions of paraenetic and how these are applied to the analysis of Confessions 10.1.1 to 10.6.4.

Section 4 provides a concise discussion of the opening paragraph of the ninth book as well as the meditation on Psalm 4 in Confessions 9.4.7 to 9.4.11. This is designed to provide a perspective on Augustine’s presentation of his feelings immediately following the conversion described in book 8 as well as the protreptic communicative purpose and the Manichaean intended audience of the meditation on Psalm 4, in order to highlight the contrast with the opening of book 10.

The fifth section of the article constitutes the main arguments about the paraenetic characteristics of paragraphs 10.1.1 to 10.4.6. Subsection 5.1 is a discussion of the contrast between the opening of book 9 and that of book 10 and the changed emphasis of the author (now writing about a period roughly ten years later than that described in book 9) in book 10. Augustine’s narrative here places more emphasis on hope for the future and the continued struggle to live as a Christian in the meantime, and reflects a somewhat less optimistic attitude compared with the almost euphoric tone of the opening of book 9.

Subsection 5.2 investigates a number of remarks about the communicative purpose of the tenth book expressed in the opening paragraphs: the author requests his audience to praise God for any positives in his life and especially to pray for him in his ongoing struggle to live in the way he now expects of himself. He also makes explicit that his audience is supposed to read his life story with the purpose of examining their own lives and making an effort at self-improvement. The communication situation that may be reconstructed from what is said in 10.1.1 to 10.4.6 seems to reflect that described in the Lund and Oslo definitions as the typical communication situation of paraenetic discourse. While Augustine does not provide concrete advice about “practical (‘ethical’) issues of everyday life” (Starr and Engberg-Pedersen 2004:3) or about “moral practices” (Starr and Engberg-Pedersen 2004:4) per se, it can be said that an important communicative purpose implicitly expressed here is to strengthen the audience’s “commitment to … shared ideological convictions” (Starr and Engberg-Pedersen 2004:3) and that the rhetoric “does not anticipate disagreement” (Starr and Engberg-Pedersen 2004:4).

This leads to an exploration in subsection 5.3 of the relationship between speaker and intended audience that may be deduced from the opening paragraphs of book 10. On the one hand the narrator identifies with his audience by emphasising that he is involved in the same daily struggle to live the Christian life as they are, and does not seem to assume a position of authority. On the other hand there are indications that both author and audience would have taken for granted that he is, in fact, speaking from a position of authority, something the Lund definition posits as a key characteristic of paraenesis. An emphasis here, as in earlier books of the Confessions, on the fact that the narrator speaks the absolute truth before an all-knowing God and utters words instilled in him by the same God contributes to the authority with which he speaks. Augustine’s renown and the authority the audience would ascribe to his life story are also implicit in the remark that he has undertaken to write about his present state of mind in response to requests by friends and acquaintances as well as others who have only heard about his story. Offering his own story as an exemplum for the audience (an example for conversion in books 1 to 9 and an example for living the Christian life in books 10 to 13) certainly also presupposes a position of authority.

The last subsection (5.4) highlights the author’s repeated emphasis in the opening paragraphs of book 10 on the fact that he is now speaking to an audience of insiders, sharing his convictions about God and Catholic Christianity. First there is a renewed explicit indication that, in spite of the prayer stance maintained throughout the Confessions, a human audience is now foremost in the author’s mind and that this audience can trust Augustine’s version of his life story because their ears are opened by caritas. In 10.4.5 and 10.4.6 there is increasing insistence on the fact that the audience envisaged in book 10 consists of those who share the narrator’s worldview: they are repeatedly described with the adjective fraternus in 10.4.5. In 10.4.6 a series of phrases occur which point out that the confession is addressed to an intimate group of similarly minded individuals: “the sons of man who believe, those who partake of my joy, those who share in my mortality, my co-citizens, the travel-partners of my journey, both the ones who went before and those who will follow, and the companions of my life”. Following this, the phrases servi tui and fratres mei are used for the first time in the Confessions to refer to Augustine’s inner circle, the audience long regarded as the primary intended audience of the whole of the Confessions, but which I have argued are not the only, or even the primary, intended audience of the first nine books of the work.

The conclusion to the article reiterates my observation that in the Confessions, as in other exhortative works, protreptic and paraenetic communicative purposes occur within the same literary work; that an analysis of the Confessions based on the work of scholars of paraenetic literature may enhance our understanding of the transition that takes place in book 10 of this work as well as contribute to a more nuanced understanding of the exhortative characteristics of the work as a whole.

Keywords: Augustine, communicative purpose, Confessions, exhortative literature, fratres, intended audience, paraenetic, protreptic, protrepticus, servi dei.

1. Inleiding

Teen die agtergrond van ’n groeiende tendens om Augustinus se Confessiones ’n protreptikos te noem,² belig hierdie artikel die paranetiese elemente in die openingsparagrawe van boek 10 (10.1.1 tot 10.4.6) van hierdie werk.³ Die argumente oor die paranetiese eienskappe van gedeeltes van die Confessiones hier vorm deel van ’n groter projek oor die aard van protreptiek wat fokus op die kommunikatiewe doelstellings en bedoelde gehore wat met hierdie term geassosieer word. Veral die verhouding tussen die terme protreptiek en paranese staan in die kern van hierdie navorsing: daar word naamlik aangevoer dat eienskappe wat aan protreptiek en paranese onderskeidelik toegeskryf word, dikwels in kombinasie in dieselfde aansporende werke aangetref word.

Die eerste doelstelling van hierdie artikel is om te illustreer hoe die protreptiese en die paranetiese afwisselend in boeke 9 en 10 van die Confessiones voorkom. ’n Tweede oogmerk is om die wending in boek 10 waarop verskeie navorsers kommentaar lewer (O’Donnell 1992:151; Vaught 2006:27–8) en wat beskou word as uiters belangrik vir die verstaan van die werk in sy geheel,⁴ in groter diepte te ontleed en dit te beskryf vanuit ’n addisionele invalshoek, dié van die paranetiese eienskappe van die gedeelte. ’n Derde doelstelling is om aan te dui hoe ’n ontleding van Augustinus se Confessiones wat fokus op die paranetiese eienskappe van die werk, wel sinvol bydra tot die verstaan daarvan.

Die belangrikste rasionaal vir die keuse om die openingsparagrawe van boek 10 (10.1.1 tot 10.4.6) hier te ontleed,⁵ is herhaalde uitdruklike uitlatings oor die gehoor en die kommunikatiewe doelstellings wat hier aangetref word. Die gedeelte bied ook ’n kontrasterende perspektief op die protreptiese doelstellings wat in die eerste nege boeke van die Confessiones oorheers en in ’n gedeelte van boek 9 besonder sterk na vore tree. Die ontleding bied ook die geleentheid om te illustreer hoe paranetiese doelstellings in die Confessiones hand aan hand gaan met dele waar protreptiese doelstellings meer prominent is. Dit vorm deel van ’n poging om die karakterisering van die Confessiones as ’n aansporende werk op ’n meer genuanseerde wyse te formuleer.⁶

Die artikel stel kortliks die breë definisies en basiese veronderstellings wat die gebruik van die terme protreptiek en paranese onderlê (afdeling 2), waarna daar in groter besonderhede gekyk word na die definisies wat die uitvloei van die werk van die Lund-Oslo groep is (afdeling 3); hierdie definisies word gebruik as vertrekpunt vir die ontleding van die openingsparagrawe van boek 10. Die vierde afdeling is gewy daaraan om enkele aspekte van boek 9 te bespreek as die afsluiting van die retrospektiewe outobiografiese vertelling in die Confessiones en in sekere opsigte as die slot van die oorwegend protreptiese deel van die werk. Die interpretasie van die openingsparagrawe van boek 10 (10.1.1 tot 10.4.6) in afdeling 5 vorm die kern van die argumente wat hier aangebied word.

2. Teoretiese raamwerk en breë definisies van protreptiek en paranese

Die benadering tot protreptiek en paranese wat hier gevolg word, is gesitueer binne die raamwerke van poststrukturalistiese narratologie en genrestudies. Die terminologie wat gebruik word om die kommunikasiesituasie, insluitend die begrip bedoelde gehoor, te beskryf, kom uit die narratologie, waar daar tipies onderskei word tussen ses verskillende entiteite in die kommunikasiesituasie. Hierdie vlakke of entiteite word byvoorbeeld in Brink (1987:150) se terminologie met die volgende terme beskryf: werklike skrywer, implisiete skrywer en verteller (aan die senderkant van die kommunikasieproses) en toehoorder, implisiete leser en werklike leser (aan die ontvangerkant).⁷ Hoewel hierdie terminologie steeds funksioneel is, is die narratologiese raamwerk waarbinne ek nou werk, dié van die poststrukturalistiese narratologie waar strukturalistiese bagasie grootliks afgeskud is en die konteks van die diskoers wat ontleed word, behoorlik in ag geneem word. Binne die raamwerk van die terminologie waarmee die ses entiteite beskryf word, word daar in die ontledings hier onder deurgaans verwys na “die verteller”, “die spreker” (of, ter afwisseling na “Augustinus”). Dit dui op die voorveronderstelling dat daar nie via die teks toegang verkry kan word tot die historiese Augustinus of die bedoelings van die werklike outeur nie, maar slegs tot wat die Augustinus wat in die vertelling gestalte kry, sê. Die bedoelde gehoor waarna in my ontledings verwys word, funksioneer op die vlak van Brink se implisiete leser, die soort leser wat geïmpliseer word deur die tipe inhoud en tipe strategieë wat in die teks beliggaam is of uitdruklik in die teks beskryf word as potensiële lesers, soos in boek 10 die geval is. Let daarop dat die implisiete leser onderskei word van die toehoorder (of aangesprokene), wat in die geval van die Confessiones deurgaans God is.

Die begrip kommunikatiewe doelstelling kom van Swales (1990:33-67) en die term word algemeen gebruik, ten spyte daarvan dat Askehave en Swales (2001:195) daarop wys dat kommunikatiewe doelstelling ’n “komplekse, meervoudige, variërende” konsep is wat nie so maklik vasgevat kan word nie. Die konsep kommunikatiewe doelstelling hang saam met die beskouing dat diskoers (vanaf dié in eenvoudige alledaagse kommunikasie tot by gesofistikeerde letterkundige tekste) ontwerp is om binne ’n sosiale opset spesifieke take te verrig. Hierdie take of funksies van ’n diskoers of teks word die kommunikatiewe doel of doelstellings daarvan genoem (Askehave en Swales 2001:197–200). Die term word hier meestal in die meervoud gebruik in navolging van Askehave (1999:16), wat daarop wys dat tekste selde enkelvoudige kommunikatiewe doelstellings openbaar. Hierdie bevindinge bevestig vorige werk oor die Confessiones en oor drie ander outobiografiese vertellings uit die 4de eeu v.C., waar daar byvoorbeeld vasgestel is dat daar in al hierdie werke ’n interseksie bestaan tussen outobiografiese vertelwyse en wat dikwels as apologetiese, protreptiese en paranetiese kommunikatiewe doelstellings geformuleer word (Kotzé 2015).

Dit is nie onproblematies om die Confessiones ’n protreptikos te noem nie, omdat navorsing oor die konsep protreptikos, insluitend die grense tussen wat as protrepties en wat as paraneties beskou word, ’n veld is wat ontwikkel, maar waar min klinkklare antwoorde op hierdie stadium beskikbaar is. Baie navorsers gebruik die term protreptikos asof die betekenis daarvan vanselfsprekend is en ondubbelsinnig betekenis oordra, terwyl dit in werklikheid nie die geval is nie; dit is meestal onduidelik op grond van watter kenmerke ’n werk soos die Confessiones ’n protreptikos genoem word.⁸ Dit wil voorkom asof baie navorsers die woord gebruik om vaagweg aan te dui dat die werk ’n aansporende funksie vervul, sonder om werklik te besin oor wie die teikengehoor (of -gehore) is of wat Augustinus met sy oorredingspoging probeer bereik.

Teen die agtergrond van die leemtes in navorsing oor protreptiek hier bo bespreek, is my voorstel op hierdie stadium dat beide terme, protreptiek en paranese, as heuristiese begrippe gebruik word om onderskeibare kommunikatiewe doelstellings en teikengehore te beskryf, terwyl daar in die oog gehou word dat protreptiese en paranetiese elemente dikwels in kombinasie binne dieselfde literêre werk aangetref word. Hiermee word die geldigheid van werkwyses wat die formele kenmerke eerder as, of saam met, die funksionele kenmerke van werke in ag neem en op grond daarvan probeer om ’n definisie vir protreptiek en paranese daar te stel, nie ontken nie. Dit is ’n veld waar vrugbare navorsing nog gedoen kan word, byvoorbeeld wat betref tipiese gebruike van inhoudselemente, herhalende beeldspraak of sekere verteltegnieke. Veral in die geval van Bybelse paranese is daar groot vordering gemaak op die gebied van die identifisering van formele kenmerke,⁹ maar wat protreptiek aanbetref, wys navorsers soos Jordan (1986:328) daarop dat dit feitlik onmoontlik is om formele eienskappe uit te wys wat werke as protreptiek kenmerk.

Om te illustreer hoe beide die protreptiese en die paranetiese figureer in die Confessiones wat, soos gesê, meestal ’n protreptikos genoem word, word daar in hierdie artikel gefokus juis op ’n ommeswaai vanaf oorwegend protreptiese doelstellings in boeke 1 tot 9 na die duidelike artikulering van paranetiese doelstellings in die openingsparagrawe van boek 10. Die argumente hier moet gelees word teen die agtergrond van my vorige navorsing (2004:117–96) wat beklemtoon dat ’n Manichese bedoelde gehoor en die kommunikatiewe doel om hulle tot die Katolieke sienswyse te bekeer (’n protreptiese doelstelling) deurgaans sterk op die voorgrond is in die eerste nege boeke en weer toenemend teen die einde van die Confessiones. By die opening van boek 10 (10.1.1 tot 10.4.6), daarenteen, dui Augustinus uitdruklik aan dat die bedoelde gehoor nou wel – in kontras met die voorafgaande boeke – primêr ’n reeds-bekeerde (Katolieke) gehoor is, dit wil sê dat paranetiese elemente hier op die voorgrond tree.

Die argumente wat hier aangevoer word, is gebaseer op die volgende breë omskrywings van protreptikos en paranese, wat slegs fokus op die kommunikatiewe doelstellings en bedoelde gehore wat met hulle geassosieer word. Hoewel protreptikos (hetsy met verwysing na die Confessiones of ander aansporende werke) geensins konsekwent deur navorsers in hierdie betekenis gebruik word nie, word dit hier gebruik om te verwys na ’n werk wat ’n gehoor van (onbekeerde) buitestanders teiken met die doel om hulle tot die godsdiens of filosofie wat die spreker voorstaan, te bekeer. Hierdie verstaan van protreptikos is wel goed verteenwoordig in ’n hele aantal gesaghebbende definisies.¹⁰

Die term paranese word gebruik om te verwys na die kommunikatiewe doelstelling om oortuiging of geloof te bevestig of te versterk in ’n gehoor wat reeds bekeer is of reeds die oortuiging van die verteller deel. In afdeling 3 van die artikel word die gesaghebbende Lund- en Oslo-definisies van paranese van nader beskou en word daar kortliks aangedui hoe hierdie definisies verband hou met die breë definisies waaraan ek tans voorkeur verleen. Daar word ook aangedui watter aspekte van die definisies in die ontleding in afdeling 5 gebruik word om die paranetiese elemente in boek 10 van die Confessiones toe te lig.

3. Die Lund- en Oslo-definisies van paranese

Hoewel kommunikatiewe doelstelling en bedoelde gehoor nie die hooffokus is van die onlangse gesaghebbende Lund- en Oslo-definisies (Starr en Engberg-Pedersen 2004:3, 4) van paranese nie, is dit wel ’n belangrike element in beide hierdie definisies, wat geformuleer is as die hoogtepunt van twee kongresse waar daar grondig oor die aard van paranese besin is. Die Lund-definisie (Starr en Engberg-Pedersen 2004:3) lui soos volg:

Paraenesis is

(i) a heuristic, modern term used to describe

(ii) a text or communication in which

(iii) a person of authority, A, addresses

(iv) a party, B, who shares A’s basic convictions about the nature of reality and God

(v) in order to influence B’s behaviour in the practical (“ethical”) issues of everyday life, and possibly

(vi) in order to strengthen B’s commitment to the shared ideological convictions in iv

(vii) where A may incorporate traditional ethical material, and

(viii) where A may employ some or all of these literary devices:

a. brevity of style (e.g. precepts, lists)
b. the Haustafel
c. antithetical statements (not “a” but “b”)
d. the offering of examples to be imitated [my beklemtoning].

Hoewel punte (vii) en (viii) van die definisie tipes inhoud en literêre tegnieke in spel bring, is die omskrywings onder punte (iii) tot (vi) wel ’n beskrywing van die kommunikasiesituasie, ook wat betref die kommunikatiewe doelstellings en die bedoelde gehore van paranetiese werke.

Die alternatiewe definisie wat ná die Lund-definisie in Oslo geformuleer is (Starr en Engberg-Pedersen 2004:4), weerspieël ’n poging om ’n definisie daar te stel wat ’n breër spektrum van paranetiese werke kan insluit. Die bondiger formulering fokus in werklikheid sterker op kommunikatiewe doel en teikengehoor en laat die verwysings na tipes inhoud en formele eienskappe van die Lund-definisie weg: “Paraenesis is (a) concise, benevolent injunction that reminds of moral practices to be pursued or avoided, expresses or implies a shared worldview, and does not anticipate disagreement”[my beklemtoning].

Die verwysing na ’n paranetiese werk as ’n gebod (injunction) wat die gehoor herinner aan aspekte wat in hulle morele lewe nagestreef of vermy moet word, is in werklikheid ’n beskrywing van die kommunikatiewe doelstellings van ’n paranetiese werk soos dit hier bo geformuleer is. Die verwysing na die gehoor wat die spreker se wêreldbeeld deel en waarskynlik met sy of haar aanbevelings saamstem, is niks anders as ’n beskrywing van die tipe bedoelde gehoor van sodanige werke nie.¹¹

Elemente uit beide definisies wat hier bo aangehaal is, kan gebruik word om addisionele insig te verkry in die gesofistikeerde verteltegniek van die verteller in die Confessiones in die openingsgedeeltes van boek 10. Die eerste aspek van die opening van boek 10 wat aan die hand van die Lund-definisie toegelig kan word, is die spreker se uitspreek van sy voorneme om die gehoor se leefwyse te beïnvloed en hulle aan te moedig om te volhard in die daaglikse stryd van Christen-wees (dit word in 5.2 hier onder bespreek). Die idee dat die gehoor aangespreek word deur iemand met gesag, asook ook die aanbied van die verteller se lewensverhaal met die doel om ’n voorbeeld te verskaf waaruit die gehoor veronderstel is om te leer, word bespreek in afdeling 5.3. Die laaste aspek van die definisies wat die verteltegniek van die verteller in boek 10 goed beskryf, is die vasstelling dat spreker en gehoor in paranetiese diskoers gewoonlik dieselfde wêreldbeeld deel; die verteller sê in die opening van boek 10 uitdruklik dat hy hier praat met ’n gehoor van geloofsgenote wat sy sienings deel (bespreek in 5.4).

Terwyl ek reeds elders besin het (2004:117–96) oor die voorkoms van beide protreptiese en paranetiese elemente in die Confessiones (spesifiek binne die raamwerk van die definisies hier bo verskaf), is die volgende ontledings van dele uit boeke 9 en 10 van die werk ontwerp om ’n verskerpte fokus op die paranetiese te bewerkstellig. Die artikel begin met ’n aantal opmerkings oor die negende boek, wat algemeen beskou word as die einde van die bekeringsverhaal in die Confessiones en waar daar ’n komplekse en subtiele, maar onmiskenbaar protreptiese gedeelte aangetref word voordat die wending na paranese in boek 10 bespreek word.

4. Die openingsparagraaf van boek 9 van die Confessiones en ’n protreptiese gedeelte uit die boek

As ’n aanloop tot my argument dat daar in boek 10 van die Confessiones ’n verskuiwing aangetref word wat betref kommunikatiewe doelstelling en primêre teikengehoor, begin die bespreking hier met ’n paar opmerkings oor boek 9 wat ook die laaste gedeelte van die oorwegend protreptiese boeke van die werk is. Die doel van hierdie opmerkings is om die kontras tussen boek 9 en boek 10 toe te lig.

Boek 9 begin met ’n paragraaf wat kortliks, maar wel in sterk emotiewe taal, reflekteer oor die bekering wat aan die einde van boek 8 beskryf word; dié paragraaf word hier onder met die openingsparagraaf van boek 10 gekontrasteer. Die gebruik van werkwoorde in die eerste persoon enkelvoud en die herhaling van voornaamwoorde in die eerste en tweede persoon enkelvoud (byvoorbeeld in ego servus tuus, ego servus tuus ... tibi sacrificabo ... quis ego et talis ego? [Ek is u dienskneg, ek is u dienskneg ... aan U sal ek offer ... wie is ek en hoedanig is ek?]) evokeer die intimiteit van die gesprek tussen die spreker en God sowel as die intens persoonlike aard en emosionele belewenis van die bekering wat pas (aan die einde van boek 8) beskryf is.¹² Paragraaf 9.1.1 vertoon ook ’n optimisme ten opsigte van God se ingryping in die ellende van die onbekeerde Augustinus wat die leser in die voorafgaande boeke (en veral in boek 8) van naby leer ken het. Dit vorm ’n kontras met die toon van die openingsparagraaf van boek 10 wat in afdeling 5 hier onder bespreek word. In 9.1.1 verwoord die verteller sy gevoel dat God nou sy diep geestelike dood omkeer (profunditatem mortis meae respiciens) en die donker afgrond van sonde verwyder (abyssum corruptionis mei exhauriens); daar is ook sprake van bevryding (disrupisti vincula mea [U het my kettings uitmekaar gebreek]), genot (quam suave mihi subito factum est [hoe soet het dit skielik vir my geword]), vreugde (iam ... gaudium erat [dit was nou vreugde]) en die oortuiging dat God nou, in wonderlike glorie, in beheer is (eiciebas enim eas [sc. suavitates nugarum] a me, vera tu et summa suavitas, eiciebas et intrabas pro eis omni voluptate dulcior ... omni luce clarior [U het dit [die aanloklikheid van nietighede] uitgewerp uit my, U wat die ware en hoogste soet is, U het dit uitgewerp en in die plek daarvan ingekom, soeter as enige genot ... helderder as enige lig]).

Tussen die openingsgedeeltes van die boek en die Monica-verhaal in die laaste deel is daar ’n aantal paragrawe (9.4.7 tot 9.4.11) wat dikwels oor die hoof gesien word, maar wat reeds elders in besonderhede ontleed is (Kotzé 2004:97-115) en wat beskou kan word as van kardinale belang vir die verstaan van die kommunikatiewe doelstellings en teikengehore van die Confessiones. Enkele aspekte van die gedeelte word hier beklemtoon om kortliks saam te vat waarom dit beskou kan word as een van die gedeeltes in die Confessiones waar sterk protreptiese doelstellings en ’n fokus op ’n Manichese bedoelde gehoor besonder helder waarneembaar is.

Die gedeelte dra naamlik onmiskenbaar die idee oor dat die spreker, toe hy kort na sy bekering Psalm 4 gelees het, ’n diep begeerte gehad het om ’n potensiële Manichese gehoor te red van die wanopvattings waarin hulle verstrik is en om hulle te bekeer tot die posisie wat hy toe pas leer beskou het as die ware Christendom. Alternatiewelik kan daar aangeneem word dat die uitreik na ’n Manichese gehoor wat hier waarneembaar is, moontlik eerder die bedoeling van die verteller ten tye van die skryf van die Confessiones, ongeveer 10 jaar ná die gebeure wat hy hier beskryf, beliggaam.

Dat Manichese lesers voorop in die spreker se gedagtes is, word duideliker as op ander plekke in die Confessiones uitgespel: daar is direkte verwysings na die Manicheërs (hoewel Augustinus steeds God aanspreek en in die derde persoon na hulle verwys), emosionele uitroepe oor hierdie groep se ongeredde toestand en veral Augustinus se herhaalde belydenis van sondes en wanopvattings as foute wat hy self begaan het toe hy ’n Manicheër was. Laasgenoemde verteenwoordig ’n sterk identifisering met sy vroeëre geloofsgenote.

Dit is belangrik om in te sien dat die kommunikasiesituasie wat Augustinus hier oproep, tot ’n groot mate van toepassing is op die geheel van die Confessiones: Augustinus bely voor ’n alwetende God; sy menslike gehoor, sy lesers, is toevallige toehoorders. Hierdie situasie waarborg as’t ware vir sy leser dat hy in alle opregtheid die waarheid praat. In 9.4.7 tot 9.4.11 sê die verteller uitdruklik wat waarskynlik vir die Confessiones in sy geheel geld: die begeerte dat sy gehoor (wat Manichese lesers insluit) sy diepste versugtinge sal hoor en daardeur beweeg word juis omdat hulle dit nie beskou as ’n poging om hulle te oorreed nie:¹³

quam vehementi et acri dolore indignabar Manichaeis, et miserabar eos rursus, quod illa sacramenta, illa medicamenta nescirent, et insani essent adversus antidotum, quo sani esse potuissent! vellem, ut alicubi iuxta essent tunc, et me nesciente, quod ibi essent, intuerentur faciem meam et audirent voces meas, quando legi quartum psalmum … audirent ignorante me, utrum audirent, ne me propter se illa dicere putarent, quae inter haec verba dixerim ...

[Met watter skerp en bitter pyn was ek kwaad vir die Manicheërs, net om die volgende oomblik dan weer jammer te wees vir hulle, omdat hulle nie hierdie geneesmiddels geken het nie en waansinnig getier het teen die teenmiddel wat hulle gesond kon maak! Ek sou so graag wou hê dat hulle êrens naby moes wees op daardie oomblik, sonder dat ek weet dat hulle daar is, en dat hulle my gesig kon sien en my uitroepe kon hoor, toe ek Psalm 4 gelees het … as hulle maar kon luister sonder dat ek weet dat hulle luister, sodat hulle nie sou dink dat ek vir hulle onthalwe dié dinge sê wat ek tussen daardie woorde [van die Psalm] gesê het nie …]

Ek het elders aangevoer dat die bestaan van ’n menslike gehoor vir Augustinus se belydenis voor God aanvanklik in die teks geïgnoreer word, maar mettertyd meer en meer uitdruklik vermeld word (Kotzé 2004:207–16). Hoewel vandag algemeen aanvaar word dat ’n Manichese gehoor ’n uiters belangrike deel van die teikengehoor van die Confessiones vorm,¹⁴ sê die verteller dit nooit uitdruklik nie, waarskynlik omdat die indirekte aanspreek van Manicheërs in sekere opsigte meer effektief sou kon wees as ’n direkte poging.¹⁵ Die oënskynlike onbewustheid van ’n menslike gehoor in die eerste nege boeke vorm ’n sterk teenstelling met die herhaaldelike uitdruklike omskrywing van die tipe gehoor vir wie die belydenis in boek 10 bedoel is en moet as ’n addisionele aspek beskou word wat die wending in boek 10 daarstel. Hierdie wending funksioneer egter ook op verskeie ander vlakke, onder andere op die vlak van ’n verskuiwing van ’n protreptiese na ’n paranetiese kommunikatiewe doel, soos hier onder geïllustreer.

5. ’n Wending na paranese in die openingsparagrawe van Confessiones 10

Die opening van Confessiones 10 herinner op ’n hele aantal maniere aan die proloog van die Confessiones (1.1.1 tot 1.5.6)¹⁶ wat, onder andere, geïnterpreteer sou kon word as ’n aanduiding dat ’n belangrike artikulasiepunt in die werk bereik is. Dat hier ’n wending plaasvind, is op ’n eerste vlak voor die hand liggend in die verteller se aanduiding in 10.3.4 dat hy ’n chronologiese sprong maak, weg van die tydstip van sy bekering en die gebeure kort daarna, na die hede, dit wil sê die tyd wanneer die Confessiones neergeskryf is (quo fructu ... confiteor per has litteras adhuc quis ego sim, non quis fuerim ... sed quis adhuc sim, ecce in ipso tempore confessionum mearum[met watter doel ... [bely ek in hierdie stuk letterkunde wie ek nou is, nie wie ek was nie ... maar wie ek nou is, presies op die oomblik van my belydenisse]).

Die wending in boek 10 kry egter ook op ander wyses gestalte. Die volgende onderafdelings ondersoek hierdie wending in terme van die kontras met die opening en die sterk protreptiese gedeelte in boek 9 (5.1); die ommeswaai wat betref die kommunikatiewe doelstellings in boek 10 (5.2); die verhouding tussen die verteller en sy gehoor, spesifiek die mate van gesag waarmee hy praat (5.3); en die wending wat betref die aanduidings oor die bedoelde gehoor (5.4).

5.1 Die kontras met boek 9

In teenstelling met die optimisme wat in die opening van boek 9 die oorhand gehad het,¹⁷ is daar ’n aantal aspekte van die vertelling aan die begin van boek 10 wat die skaal oordruk na die negatiewe kant. Die verteller openbaar ’n groter bewustheid van die opdraande stryd wat Christen-wees op ’n daaglikse basis behels. Wanneer hy in boek 10.1.1 oor sy hede, dit wil sê oor ’n tydstip ongeveer 10 jaar ná sy bekering, begin skryf, verwoord hy veral ’n voortgesette bewustheid van sondigheid en die onvermoë om te lewe soos God wil hê.¹⁸

Om volledig onder God se beheer te lewe en om vreugde te ervaar, word in 10.1.1 eerder as ’n verwagting in die toekoms as ’n werklikheid geteken. Die begeerte om God te ken, is steeds ’n versugting (cognoscam te [laat my u leer ken]) en die vreugde iets waarop hy hoop eerder as wat hy ervaar (haec est mea spes ... in ea spe gaudeo [dit is my hoop ... in hierdie hoop verheug ek my]). Die verteller beskryf ook die menslike toestand hier as een wat altyd trane regverdig: cetera vero vitae huius tanto minus flenda, quanto magis fletur, et tanto magis flenda, quanto minus fletur in eis [maar wat ander aspekte van hierdie lewe betref: hoe minder daar te beween is, hoe meer word daar geween en hoe meer daar te beween is, hoe minder word daaroor geween].

Waar Augustinus in 9.1.1 gepraat het van die soet van die wete dat hy sy ou begeertes agtergelaat het, van die vreugde daarin en van bevryding, praat hy in 10.2.2 eerder oor sy gekreun (gemitus meus testis est displicere me mihi [my gekreun is getuie daarvan dat ek myself mishaag]); by herhaling daarvan dat hy nie tevrede met homself is nie (nihil est aliud confiteri tibi quam displicere mihi [om voor U te bely, is niks anders as om te bely dat ek myself mishaag nie]); dat hy skaam is en homself verwerp (ut erubescam de me et abiciam me [dat ek bloos oor myself en myself verwerp]); en dat hy soms sleg is (cum enim malus sum [wanneer ek sleg is]). Die gapende afgrond (abyssum)in 10.2.2 waarvan hy direk na die bekering (in boek 9.1.1) oortuig was dat God daarvan beheer geneem het, beskryf hy nou as steeds in hom teenwoordig: Et tibi quidem, domine, cuius oculis nuda est abyssus humanae conscientiae, quid occultum esset in me, etiamsi nollem confiteri tibi? [En tog, voor U, Heer, voor wie se oë die afgrond van menslike skuld openbaar lê, wat sou daar in my verborge wees, selfs al sou ek dit nie voor U wou bely nie?].

Hoewel die verteller in 10.3.3 steeds na sy redding as ’n werklikheid verwys en in 10.4.5 wel praat oor dinge in sy lewe waarvoor God geprys kan word, maak hy dit telkens ook duidelik dat daar ander opsigte is waarin sy lewe nog veel te wense oorlaat en waarvoor hy hulp nodig het in die vorm van gebede van diegene wat hy hier uitdruklik aandui die teikengehoor van sy belydenis is. Die teenstellende pare wat hy 10.4.5 gebruik om telkens die positiewe en die negatiewe te stel, dra by – deur die feit dat die negatiewe werklikheid telkens in die tweede posisie gestel word – tot die minder optimistiese toon hier (in vergelyking met 9.1.1): die verteller is bewus daarvan dat hy nog teruggehou word deur sy natuurlike neiging tot die sonde (cupiunt ... orare pro me, cum audierint quantum retarder pondere meo? [Begeer hulle ... om vir my te bid wanneer hulle hoor tot watter mate ek teruggehou word deur my eie gewig?]); dat daar ’n behoefte is dat sy gehoor vir hom by God voorbidding moet doen (non enim parvus est fructusut ... a multis rogeris pro nobis [dit is geen klein nut dat daar deur baie vir ons gebid word nie]); en dat daar steeds dinge is wat eerder stof tot pyn as tot vreugde is (doleat in me quod dolendum doces [laat hom treur oor dit wat U aantoon betreurenswaardig is]).

Een van die belangrike verskuiwings wat dus in die openingshoofstukke van boek 10 waargeneem kan word, is dat die verligting en vreugde wat die verteller in boeke 8 en 9 beskryf as die onmiddellike gevolge van sy bekering, in boek 10 vervang word deur die daarstelling van ’n nederige en versigtige bewustheid van die voortdurende stryd wat die lewe as (Katolieke) Christen verg. Hierdie is tipies die soort materiaal wat tot medegelowiges kan spreek en goed gebruik kan word om hulle aan te moedig om te volhard, een van die kommunikatiewe doelstellings wat met paranese geassosieer word.

Daar is egter ook, in die openingsparagrawe van boek 10, ’n aantal uitdruklike uitlatings oor wat die verteller met sy vertelling beoog. Dit word in die volgende afdeling bespreek.

5.2 Die kommunikatiewe doelstellings van boek 10

Die eerste dimensie van die vertelling in boek 10 wat hier in die lig van die Lund- en Oslo-definisies van paranese ondersoek word, is die aanduidings van die kommunikatiewe doelstellings wat daar verskaf word. Hoewel die verteller by die aanvang van boek 10 heelwat meer inligting verskaf oor sy verhouding met sy gehoor en wie die bedoelde gehoor is, is daar wel ’n aantal opmerkings oor die kommunikatiewe doelstellings van die boek.

In 10.3.3 begin Augustinus deur aan sy gehoor uit te wys om watter redes hy nié voor hulle sou bely nie en hoe hulle nié na sy belydenis behoort te luister nie. Hy bely nie voor hulle sodat hulle hom tot hulp kan wees nie: quid mihi ergo est cum hominibus, ut audiant confessiones meas, quasi ipsi santuri sint omnes languores meos? [wat het ek met mense te doen dat hulle na my belydenisse sou luister asof hulle self al my smarte sou kon genees?]. Wanneer hy hulle kenmerk as ’n curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum ad corrigendam suam [’n geslag wat nuuskierig is om die lewe van ’n ander te leer ken, traag om hulle eie te korrigeer], impliseer hy dat hulle nie nuuskierig oor sy lewe moet wees terwyl hulle nie aan selfondersoek en selfverbetering aandag gee nie. Hy impliseer ook dat dit sinneloos is as hulle nie lees met die doel om – soos hy – van God te hoor hoe God hulle sien nie (quid a me quaerunt audire qui sim, qui nolunt a te audire qui sint? [waarom vra hulle van my om te hoor wie ek is as hulle nie van U wil hoor wie hulle is nie?]). Die kommunikatiewe doelstellings is voor die hand liggend: die spreker beoog dat die gehoor sy verhaal moet lees om hulle eie lewe te korrigeer en om onder God se leiding tot selfkennis te kom.

Hierdie instruksie kan beskou word as ’n aanduiding ook van hoe die bekeringsverhaal in die voorafgaande boeke gelees moet word, maar dit kan veral gelees word as ’n aanwysing dat die oefening in introspeksie wat die grootste deel van boek 10 beslaan, ten doel het om aan ’n (gelowige) gehoor te demonstreer hoe om tot selfkennis te kom, soos in 10.3.3 uitgespel word: quid est enim a te audire de se nisi cognoscere se [want wat is om van U te hoor oor jouself anders as om jouself te ken?].

In paragraaf 10.3.4 vra Augustinus God herhaaldelik oor die nut van sy belydenisse: quo fructu ista faciam ... quo itaque fructu ... quo fructu, quaeso, etiam hominibus coram te confiteor per has litteras, adhuc quis ego sim, non quis fueram? [met watter doel doen ek dit ... met watter doel dan ... met watter doel, vra ek, bely ek met hierdie geskrif wie ek nou is, nie wie ek vroeër was nie?]. In die antwoorde wat hy self op hierdie vrae formuleer, praat hy in die eerste gedeelte van die paragraaf egter nie oor die kommunikatiewe doel van boek 10 nie, maar oor dié van die vorige gedeeltes van die Confessiones (boeke 1 tot 9). Hy impliseer wel dat die doel van boek 10 waar hy oor sy huidige lewe vertel, anders is, maar gee betreklik min direkte inligting oor hierdie doel.

Om die doel van die boeke oor sy verlede te beskryf, gebruik hy woordeskat en beeldsraak wat tipies van protreptiek is (die woorde excitant en evigilet, asook die beelde van slaap en wakker word).¹⁹ Die belydenis van sy sondes van die verlede het ten doel om die gehoor aan te spoor om nie in moedeloosheid in te sluimer en te dink dat hulle nie uit hulle eie sondes kan vry kom nie: nam confessiones praeteritorum malorum meorum ... cum leguntur et audiuntur, excitant cor ne dormiat in desperatione et dicat, “non possum” (want die belydenisse van my sondes van die verlede ... as dit gelees en gehoor word, spoor hulle harte aan om nie in desperaatheid aan die slaap te raak nie en nie te sê: “ek kan nie”); dit het ook ten doel om hulle aan te moedig om op God se meegevoel en genade staat te maak: [excitant cor ut] evigilet in amore misericordiae tuae et dulcedine gratiae tuae, qua potens est omnis infirmus qui sibi per ipsam fit conscius infirmitatis suae [[dit spoor hulle harte aan] om te ontwaak in die liefde van u medelye en die soet van u genade waardeur elkeen wat swak is sterk word, omdat hy in homself en deur homself bewus word van sy eie onvermoë]. Waar boeke 1 tot 9 demonstreer dat ’n bekering soortgelyk aan dié van Augustinus ook vir die gehoor moontlik is, vertel hy in boek 10 egter nie meer oor sy verlede nie, maar oor sy innerlike lewe terwyl hy reeds biskop van Hippo is; die kommunikatiewe doel van laasgenoemde is by implikasie die genoemde oefening in introspektiewe selfondersoek wat hy ook aan sy gehoor voorhou as goeie praktyk.

Ook in 10.4.5 en 10.4.6 maak die verteller enkele opmerkings oor die kommunikatiewe doelstellings van sy vertelling. Die uitspreek van die begeerte dat sy verhaal die gehoor tot danksegging moet aanspoor en sy versoek dat hulle vir hom voorbidding moet doen, sowel as elemente soos die aansporende subjunktiewe in 10.4.5 om aan te dui dat sy gehoor moet moed skep (respirent) oor dit wat goed in sy lewe is en moet sug (suspirent) oor dit wat sleg is, is niks anders as uitgesproke kommunikatiewe doelstellings van die vertelling nie.

Hierdie kommunikatiewe doelstellings hou nie ooglopend verband met die doelstellings wat in die definisies hier bo met paranetiese diskoers vereenselwig is nie. Die spreker gee nie sy gehoor raad vanuit ’n posisie van gesag oor praktiese alledaagse kwessies soos die Lund-definisie (Starr en Engberg-Pedersen 2004:3) dit verwoord, of direk oor morele praktyke soos die Oslo-definisie (Starr en Engberg-Pedersen 2004:4) dit formuleer nie. Dit is egter die uitdruklike uitlatings van die spreker dat hy hier praat met reeds bekeerde mede-Christene, wat ’n aanduiding is dat die oproep tot selfondersoek en selfverbetering en die versoek vir dankgebede en voorbidding gelees kan word as ’n poging om hierdie gehoor se “toewyding aan gemeenskaplike ideologiese oortuigings te versterk”, soos die Lund-definisie sê (Starr en Engberg-Pedersen 2004:3).

Ook die Oslo-definisie se verwysing na ’n “goedgesinde gebod oor morele gedrag wat die gedeelde wêreldbeeld duidelik maak en nie enige teenspraak verwag nie” (Starr en Engberg-Pedersen 2004:4) blyk ’n raak beskrywing te wees van die kommunikasiesituasie wat in die openingshoofstukke van boek 10 opgeroep word. Terwyl hier nie verwysings na konkrete voorbeelde van “practical (‘ethical’) issues of everyday life” of “moral practices” is nie, is die implikasie wel dat ’n fokus op innerlike groei in die alledaagse lewe neerslag sal vind, soos Vaught (2006:29) ook uitwys: “Augustine … knows that if the demands of Christ that regulate the inner life can be met, appropriate external behaviour will follow.”

Paragraaf 10.4.6 eindig met ’n bondige sin van drie woorde waarin Augustinus saamvat wat die doel van die voorafgaande paragrawe is: sic itaque audiar [laat daar só [na my] geluister word]. Die woorde tipeer wat hy in die voorafgaande paragrawe gesê het as instruksies oor hoe sy vertelling hier gelees moet word. Dit dien ook as merker dat die gedeelte oor die kommunikatiewe doel en teikengehoor van die volgende boeke van die Confessiones nou afgesluit is. Die verandering in die fokus van die vertelling is duidelik gestel en wat hierop volg (die res van boek 10 en die laaste drie boeke van die Confessiones, wat nietemin ongeveer ’n derde van die werk uitmaak) het in vele opsigte ’n ander karakter en kommunikatiewe doel as die voorafgaande boeke.

5.3 Die verhouding tussen spreker en gehoor

Die Lund-definisie dui aan dat die spreker in paranetiese diskoers gewoonlik vanuit ’n posisie van gesag met sy gehoor praat. Die kwessie van die gesag waarmee die verteller in die Confessiones praat, is deurgaans – soos alle aspekte van die werk – ingewikkeld. Dit mag met die eerste oogopslag lyk asof die klem op sy eie swakhede in die openingsgedeeltes van boek 10 daarop dui dat spreker hier nie ’n posisie van gesag inneem nie. Die inligting dat hy steeds in ’n stryd gewikkel is om reg te lewe en dat hy afhanklik is van die gebede van sy gehoor laat dit lyk asof dit tot ’n groot mate die gesag ondergrawe waarmee hy hulle hier aanspreek. Hier word egter aangevoer dat Augustinus in boek 10, soos op ander plekke in die Confessiones, sy oorredingskrag juis daarin setel dat hy hom met sy gehoor vereenselwig, homself as’t ware op ’n gelyke vlak met hulle stel (soos hy doen in boek 9, waar hy probeer om ’n Manichese gehoor te bereik). Hierdie soort retoriek is ’n bewuste strategie wat nie noodwendig die gesag van die spreker in gedrang bring nie.

In die openingsparagrawe van boek 10 is daar aanduidings dat die verteller wel sy posisie van gesag as vanselfsprekend aanneem. Soos in die res van die Confessiones is die verteller se gesag steeds deels gesetel in die vertelsituasie wat geld vir die werk in sy geheel. In 10.2.2 spreek die verteller – soos dikwels voorheen in die Confessiones – die sekerheid uit dat niks vir God verborge is nie: domine, cuius oculis nuda est abyssus [U, o God, voor wie se oë die afgrond oop lê]; te enim mihi absconderem, non me tibi [want ek sou U van myself versteek, nie myself van U nie]; tibi ... manifestus sum, quicumque sim [ek is blootgelê voor U, wie ook al ek is]. Om voor God enigiets anders as die volle waarheid te bely, sou dus sinloos wees; die Confessiones bevat, by implikasie, geen onwaarhede nie, iets wat reeds ’n mate van gesag aan die spreker se woorde verleen.

Verder voer die verteller aan dat hy niks waardevols (of korrek) kan sê wat hy nie reeds voor God gesê het nie (quod non a me tu prius audieris [wat U nie voorheen van my gehoor het nie]) en – meer belangrik – wat nie eers deur God aan hom gesê is nie (quod non mihi tu prius dixeris [wat U nie voorheen vir my gesê het nie]); deur laasgenoemde stelling maak hy op subtiele wyse, maar baie sterk, aanspraak op groot gesag vir sy woorde. Die gesag van die woorde wat die gehoor bereik, is wel nie geleë in sy eie posisie nie, maar in die gesag van God. Die bekende gedeelte in 10.1.1, waar Augustinus (aan God) sy voorneme stel om die “waarheid te doen” (veritatem facere) en sodoende tot die lig te kom (qui fecit eam venit ad lucem) is deel van hierdie aanspraak op gesag: alles wat in die Confessiones aangebied word, is deel van “die waarheid doen”, verteenwoordig sy beweeg “na die lig” voor die aangesig van ’n alwetende God, en kom in die laaste instansie van God self.

Hoewel die gevaar bestaan om verkeerdelik die gesag wat deur eeue heen aan die naam van Augustinus gekoppel is, terugskouend in die Confessiones in te lees, maak die verteller enkele opmerkings wat aandui dat hy reeds teen die tyd toe hy die Confessiones geskryf het, bekend genoeg was dat sy vertelling outomaties met gesag beklee sou wees.

Buiten die gesag waarop Augustinus deurgaans in die Confessiones aanspraak maak, is daar ook ’n aantal ander maniere waarop sy gesag in die openingsparagrawe van boek 10 implisiet aangedui word. Sy opmerking aan die begin van 10.3.3 laat reeds blyk dat sekere mense waarskynlik versoek het om meer oor hom te hoor: quid a me quaerunt audire qui sim? [waarom vra hulle van my om te hoor wie ek is?]. Ook sy bekendheid in wyer kringe as sy onmiddellike vriende- en werkskring blyk as hy dit duidelik stel dat daar versoeke was om sy verhaal te hoor: multi hoc nosse cupiunt qui me noverunt en non me noverunt [baie begeer om dit te weet, dié wat my ken en dié wat my nie ken nie]. Hierdie omstandighede dui sekerlik onder andere daarop dat diegene wat versoek het om meer oor Augustinus se lewe te hoor, waarde sou heg en gesag sou toeskryf aan die vertelling en voorbeeld wat in die Confessiones aangebied word.

Ek het vroeër aangevoer dat Augustinus sy bekeringsverhaal in boeke 1 tot 8 van die Confessiones aanbied as ’n voorbeeld vir lesers wat opgeroep word om op soortgelyke wyse tot bekering te kom (Kotzé 2004:171–81). Dit kan beskou word as ’n instansie van die algemene gebruik van exempla as oorredingsmeganisme in antieke literatuur. Hoewel die gebruik van exempla ook deur die Lund-definisie as tiperend van paranese uitgewys word, is hierdie strategie byna alomteenwoordig in antieke letterkunde en is dit ewe toepaslik in protreptiek. In die geval van die Confessiones is die idee van die gesag van die spreker en die gebruik van die eie lewe as exemplum egter ook met mekaar verweef. Dit is duidelik dat Augustinus die verhaal van sy eie lewe vir sy gehoor aanbied as ’n exemplum en dat hy wil hê dat hulle dit moet navolg. Van boek 10 af verder is dit boonop ’n voorbeeld van hoe om daagliks as Christen te lewe, voorgehou aan medegelowiges, en nie meer ’n voorbeeld van hoe om die Katolieke geloof aan te neem nie. Beide die gesag wat gesetel is in die aanbied van die eie voorbeeld en die feit dat daar met reeds-bekeerdes gepraat word, pas in die raamwerk van paranetiese diskoers soos dit hier bo omskryf is.

Terwyl 10.1.1 reeds daarna verwys dat die bedoelde gehoor voorop in die verteller se gedagtes is (volo [veritatem] facere ... in stilo ... meo coram multis testibus [ek wil die waarheid aan die lig bring ... met my pen voor baie getuies]), fokus paragrawe 10.2.2 tot 10.4.6 met toenemende intensiteit op die gehoor tot wie hy hom hier rig. Afdeling 5.4 bied ’n ontleding van die eienskappe wat in hierdie hoofstukke aan die gehoor van Confessiones 10 (en waarskynlik van die daaropvolgende boeke)²⁰ toegedig word.

5.4 ’n Gehoor wat die spreker se wêreldbeeld deel

Een van die belangrikste verskuiwings wat in boek 10 waarneembaar is, is die skielike amper beheptheid van die verteller met sy menslike gehoor, sy uitlatings oor die manier waarop hulle die Confessiones behoort te lees en dan veral sy herhaaldelike beklemtoning van die feit dat hy nou met sy geloofsgenote praat (eerder as primêr met ’n gehoor van onbekeerdes soos ek geargumenteer het in byvoorbeeld Conf. 9.4.7 tot 9.4.11 die geval is). Dit is die belangrikste gegewe waarop argumente dat ’n paranetiese vertelwyse aan die begin van boek 10 die protreptiese vertelwyse van die voorafgaande boeke begin vervang, gebaseer is.

In 10.1.1 word die gehoor net getipeer as getuies (testibus) en in 10.2.2 as ’n menslike gehoor (hominibus). In 10.3.3, waar die gehoor weer telkens getipeer word met vorme van die woord homo, is daar aanvanklik nog sprake van ’n gehoor wat die Confessiones met die verkeerde motiewe sou kon lees (byvoorbeeld net uit nuuskierigheid, soos hier bo aangedui), maar daarna verskuif die klem na medegelowiges, diegene wat lees met ’n houding van naasteliefde juis omdat slegs dié wat só lees, bereid sal wees om te aanvaar dat Augustinus die waarheid vertel (aures caritas aperit ... dicit enim eis caritas ... non mentiri me [naasteliefde open hulle ore ... naasteliefde sê vir hulle ... dat ek nie oor myself lieg nie]). Ten spyte van die toenemend positiewe tekening van die bedoelde gehoor in hierdie paragraaf word hulle eers in 10.4.6 volledig gedifferensieer as “broers in die geloof” en “dienaars van God,” soos hier onder aangedui word.

In 10.3.3 en 10.3.4 word daar, benewens vorme van homo, ook ’n aantal ander terme gebruik om na die gehoor te verwys en word die vorme van homo by ’n aantal geleenthede verder gekwalifiseer met bykomende frases. In die openingsreëls van 10.3.3 is daar die verwysing na ’n curiosum genus (’n nuuskierige geslag) wat ook desidiosum (lui of traag) genoem word; dit is egter by implikasie die soort gehoor wat die spreker afkeur. In 10.3.4 word die ideale gehoor gekenmerk as goeie mense wat daarvan hou om oor die kwaad in iemand se lewe ingelig te word slegs omdat hulle bly is dat dit nie meer bestaan nie (delectatbonos audire praeterita mala eorum qui iam carent eis, nec ideo delectat, quia mala sunt, sed quia fuerunt et non sunt [dit behaag goeie mense om te hoor van wandade wat in die verlede begaan is deur diegene wat nou nie meer hierdie wandade begaan nie; dit behaag hulle nie omdat dit wandade is nie, maar omdat dit voorgekom het en nie meer voorkom nie]).

In 10.4.5 maak die verteller dit met toenemende dringendheid duidelik dat hy hier praat met ’n gehoor van geloofsgenote wat sy wêreldbeeld deel.²¹ In die openingswoorde stel hy by herhaling die vraag oor die nut van sy belydenis, nou in die vorm van ’n vraag na die bedoeling van die gehoor (sed quo fructu id [sc audire confitente me qui ipse intus sim] volunt? [Maar vir watter doel wil hulle dit hê [naamlik om my te hoor terwyl ek voor U bely wie ek in my binneste is]?]). In die daaropvolgende sinne maak die verteller dit duidelik dat hy nou uitsluitlik met sy broers (in die geloof) praat. Die adjektief fraternus (wat baie moeilik met die regte nuanse in Afrikaans vertaal word) kom vier keer in hierdie paragraaf voor om die gehoor te beskryf: amet in me fraternus animus ... animus ille hoc faciat fraternus, ... fraternus ille, qui cum approbat me, gaudet de me ... hymnus et fletus ascendant in conspectum tuum de fraternis cordibus [laat ’n hart vol broederliefde dit in my liefhê ... laat daardie hart vol broederliefde dit doen ... die hart vol broederliefde wat, as dit my goedkeur, oor my verheug is ... laat himnes en smeekbede opgaan voor u aangesig uit harte vol broederliefde].

In die volgende paragraaf (10.4.6) word die gehoor nog duideliker omskryf as die binnekring: Augustinus beantwoord hier self sy vroeëre vraag oor die nut van die vertelling in die Confessiones en gebruik daarna agt verskillende frases of woorde in die genitief om die gehoor tot wie hy hom hier rig, te kenmerk: hic est fructus confessionum mearum ... ut confitear in auribus (1) credentium filiorum hominum, (2) sociorum gaudii mei et (3) consortium mortalitatis meae, (4) civium meorum et (5) mecum pergrinorum, (6) praecedentium et (7) consequentium et (8) comitum vitae meae [dit is die nut van my belydenisse ... dat ek bely in die ore van (1) mensekinders wat gelowig is, (2) dié wat my vergesel in my vreugde en (3) dié wat deel in my sterflikheid, (4) my medeburgers en (5) medereisigers, (6) dié wat voor my die pad geloop het en (7) dié wat volg asook (8) dié wat deelgenote van my lewe is]. Hierdie beskrywing van die intiemste binnekring word daarna saamgevat in hi sunt servi tui, fratres mei [hulle is u dienaars, my broers] gevolg deur ’n herhaling dat hierdie die gehoor is aan wie hy hom hier openbaar en wat hy op God se bevel dien: indicabo ergo talibus qualibus iubes ut serviam [ek openbaar myself aan dié soort mense wat U my beveel om te dien]. Dit is belangrik om daarop te wys dat vorme van die woorde frater en servus in hierdie betekenis vir die eerste keer in Confessiones 10 gebruik word om na ’n bedoelde gehoor te verwys wat uit lede van Augustinus se binnekring bestaan.

Waar die begin van die Confessiones die indruk skep dat die leser afluister terwyl Augustinus alleen met God praat, is die oorwegende beeld wat in boek 10 geskep word, een van die verteller se bewustheid van sy menslike gehoor, watter tipe gehoor hulle is en ideaal gesproke moet wees, en hoe hy wil hê dat hulle sy belydenisse moet lees. Boonop stel die verteller dit hier uitdruklik dat sy belydenis van hier af bedoel is vir reeds bekeerdes wat sy lewensingesteldheid deel, die tipe binnekringgehoor wat hier bo as tipies van paranetiese bemoediging beskryf is.

6. Enkele gevolgtrekkings

Dit is duidelik dat die verteller van die Confessiones aan die begin van boek 10 ’n aantal veranderinge in terme van aangesproke gehoor en kommunikatiewe doelstellings onder sy lesers (of toehoorders) se aandag bring. Terwyl die bedoeling om met ’n menslike gehoor te kommunikeer in die eerste nege boeke van die werk meestal implisiet gelaat word en in werklikheid genegeer word deur die feit dat die werk in sy geheel aangebied word in die vorm van ’n gebed waarin God deurgaans in die tweede persoon enkelvoud aangespreek word, praat die verteller in boek 10 herhaaldelik op verskillende wyses oor die gehoor waarvoor die vertelling hier bedoel is, asook oor hoe hulle hierdie werk moet lees.

Die argumente wat hier bo aangebied is, illustreer (1) hoe protreptiese en paranetiese doelstellings tegelykertyd of afwisselend in dieselfde literêre werk kan funksioneer; (2) hoe ’n ontleding aan die hand van die perspektiewe van navorsers oor paranese kan bydra tot ’n genuanseerde omskrywing van die wending in boek 10 van die Confessiones;en (3) hoe ’n versigtige lees van die werk vanuit die perspektief van die aansporende (protreptiese sowel as paranetiese) kenmerke daarvan kan bydra tot die verstaan van die werk in sy geheel.

Bibliografie

Askehave, I. en J.M. Swales. 2001. Genre identification and communicative purpose. A problem and a possible solution. Applied Linguistics, 22(2):195–212.

Askehave, I. 1999. Communicative purpose as genre determinant. Hermes, 23:13–23.

Aune, D.E. 1991. Romans as a logos protreptikos in the context of ancient religious and philosophical propaganda. In Hengel en Heckel (reds.) 1991.

BeDuhn, J. 2013. Augustine’s Manichaean dilemma 2: making a “Catholic” self, 388–401 C.E. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Bright, P. 2003. Book ten: the self seeking the God who creates and heals. In Paffenroth en Kennedy (reds.) 2003.

Brink, A.P. 1987. Vertelkunde. ‘n Inleiding tot die lees van verhalende tekste. Pretoria: Academica.

Drecoll, V.H. (red.). 2007. Augustin Handbuch. Tübingen: Mohr Siebeck.

Feldmann, E. 1994. Confessiones. In Mayer e.a. (reds.) 1994.

Geerlings, W. 2007. Christologie. In Drecoll (red.) 2007.

Hengel, M. en U. Heckel (reds.). 1991. Paulus und das antike Judentum. Tübingen: Mohr- Siebeck.

Jordan, M.D. 1986. Ancient philosophic protreptic and the problem of persuasive genres. Rhetorica, 4(4):309–33.

Kotzé, A. 2004. Augustine's Confessions: communicative purpose and audience. Leiden: Brill.

―. 2011. Protreptic, paraenetic and Augustine’s Confessions. In Van den Berg e.a. (reds.) 2011.

―. 2013. A protreptic to a liminal Manichaean at the centre of Augustine’s Confessions 4. In Van Oort (red.) 2013.

―. 2015. Perspectives on three instances of Greek autobiographical writing from the fourth century B.C.E. Classical World, 109:39–67.

Lancel, S. 2002. Saint Augustine. Vert. A. Neville. Londen: SCM Press.

Lössl, J. 2011. Augustine’s Confessions as a consolation of philosophy. In Van den Berg e.a. (reds.) 2011.

Mayer, C.P. 1998. Die Confessiones des Aurelius Augustinus: eine philosophisch-theologische Werbeschrift (Protreptikos) für christliche Spiritualität. Theologie und Glaube, 88:285–303.

Mayer, C.P., C. Müller en R. Dorado (reds.). 1994. Augustinus-Lexikon. Band 2. Basel: Schwabe.

O’Donnell, J.J. 1992. Augustine: Confessions. Band 3. Oxford: Clarendon Press.

Starr, J. en T. Engberg-Pedersen (reds.). 2004. Early Christian paraenesis in context. Berlyn, New York: De Gruyter.

Stowers, S.K. 1986. Letter writing in Greco-Roman antiquity. Philadelphia: Westminster Press.

Swales, J.M. 1990. Genre analysis: English in academic and research settings. Cambridge: Cambridge University Press.

Paffenroth, K. en R.P. Kennedy (reds.). 2003. A reader’s companion to Augustine’s Confessions. Louisville, Londen: Westminster John Knox Press.

Van den Berg, J.A., A. Kotzé, T. Nicklas en M. Scopello (reds.). 2011. In search for truth: Augustine, Manichaeism, and other Gnosticism. Studies for Hans van Oort at sixty. Leiden, Boston: Brill.

Van Oort, J. 2013. God, memory and beauty: a “Manichaean” analysis of Augustine’s Confessions, Book 10.1–38. In Van Oort (red.) 2013.

Van Oort, J. (red.). 2013. Augustine and Manichaean Christianity. Selected papers from the first South African conference on Augustine of Hippo, University of Pretoria, 24–26 April 2012. Leiden, Boston: Brill.

Vaught, C.G. 2006. Access to God in Augustine’s Confessions: books X–XIII. New York: State University of New York.

Eindnotas

¹ Hierdie artikel spruit voort uit navorsing ondersteun deur die NRF wat vereis dat die volgende formulering in alle publikasies verskyn: “This work is also based on the research supported in part by the National Research Foundation of South Africa (Grant specific unique reference number (UID) 85634). I acknowledge that opinions, findings and conclusions or recommendations expressed in any publication generated by the NRF supported research are those of the author, and that the NRF accepts no liability whatsoever in this regard.”

² Dit het oor die afgelope dekade of twee gebruiklik geword om na Augustinus se Confessiones te verwys as ’n protreptikos. Sien byvoorbeeld Feldmann (1994), Mayer (1998), Lancel (2002:210), Geerlings (2007:436) en Lössl (2011:47-9). Argumente wat uitwys dat die Manicheërs ’n belangrike deel van die bedoelde gehoor van die Confessiones vorm, dra sekerlik by tot hierdie konvensie, maar ook geleerdes wat nie op die Manichese elemente in die Confessiones fokus nie, verwys na die werk as ’n protreptikos.

³ Daar word geensins geargumenteer dat Augustinus in boek 10 begin om bewustelik enige pasklaar model van (Bybelse) paranese na te volg nie. Dit is egter wel so dat ’n inagneming van die tradisie van aansporende werke waarin die werk ingebed is, een van die essensiële bepalende faktore behoort te wees van die manier waarop dit vertolk word. Dit is belangrik om te beklemtoon dat hierdie benadering beskou moet word as ’n poging om aspekte van ’n multidimensionele teks te belig wat ander ontledings komplementeer en nie as ’n finale sleutel tot die werk nie. In ’n veld waar navorsers dikwels eerder daarop fokus om deur hulle lees van die Confessiones ’n beter begrip te verkry van kwessies soos Augustinus se bekering, sy geestelike ontwikkeling of sy denke oor sleutelaspekte, kan ’n fokus op kommunikatiewe doelstellings en die bedoelde gehoor egter wel bydra tot ’n meer genuanseerde begrip van die Confessiones.

⁴ O’Donnell (1992:151) verwoord dit soos volg: “What A. learned to do at Ostia he now does, in writing this text. This is no longer an account of something that happened somewhere else some time ago; the text itself becomes the ascent. The text no longer narrates mystical experience, it becomes itself a mystical experience (for A.; it will further become in Bks. 11–13 a mystical experience for the reader as well). The failure to make the adjustment has led to serious failures to see the purport of this and the later books of conf.”

⁵ Die meeste navorsers (byvoorbeeld Bright 2003:159 en Vaught 2006:29) beskou paragrawe 10.1.1 tot 10.5.7 as die proloog van boek 10. Aangesien die fokus hier slegs is op kommunikatiewe doelstellings en bedoelde gehoor, word net die eerste ses paragrawe van die openingsgedeelte ontleed.

⁶ My vorige navorsing (Kotzé 2004) het die belangrikheid daarvan uitgewys om in te sien dat ’n potensiële Manichese leser (of ’n “liminale Manicheër” (Kotzé 2013:107-9) ’n belangrike deel vorm van die bedoelde gehoor van die Confessiones en dat daar ’n duidelik waarneembare poging is om so ’n leser tot ’n Katolieke sienswyse te bekeer. Dit is as ’n protreptiese kommunikatiewe doelstelling getipeer (op grond van die kort definisie wat hier onder in afdeling 2 verskaf word). ’n Verdere been van die projek waarvan hierdie artikel deel vorm, handel daaroor om aan te toon watter perspektiewe op die Confessiones moontlik word wanneer navorsing oor paranese hand aan hand met navorsing oor protreptiek gebruik word as invalshoek by die interpretasie van hierdie multidimensionele teks.

⁷ Hierdie ses vlakke is ’n arbitrêre indeling wat nietemin nuttig is om na onderskeibare konsepte binne die vertelsituasie te verwys. Verskillende navorsers gebruik verskillende terminologie; in Engels word die terme real author, implied author en narrator, saam met addressee, implied reader en real reader gewoonlik gebruik.

⁸ Feldmann (1994) se artikel draai byvoorbeeld om die argument dat die Confessiones ’n protreptikos is, maar hy probeer nêrens definieer wat hy onder dié term verstaan nie.

⁹ Die saamgestelde volume onder redaksie van Starr en Engberg-Pedersen, Early christian paranesis in context (2004), is toonaangewend in navorsing oor die gebied.

¹⁰ Aune (1991:91) se definisie lui: “[T]he λόγος προτρεπτικός, or ‘speech of exhortation’, is a lecture intended to win converts and attract young people to a particular way of life … by exposing the errors of alternative ways of living by demonstrating the truth claims of a particular philosophical tradition over its competitors;” Stowers (1986:92) se definisie kontrasteer protreptiek met paranese: “I will use protreptic in reference to hortatory literature that calls the audience to a new and different way of life, and paraenesis for advice and exhortation to continue in a certain way of life.”

¹¹ Die een eienskap van paranese waaraan die Confessiones glad nie voldoen nie, is dat dit nie kort en kragtig is of bondig is nie.

¹² Die vokatief waarmee die boek open, die herhaling in ego servus tuus, ego servus tuus, die hortatiewe van die herhaalde dicant … dicant en die gebruik van vrae onderstreep byvoorbeeld hierdie karaktereienskappe.

¹³ Dit is egter so dat Augustinus nie sy appèl direk aan die Manicheërs rig nie (hy praat oor hulle in die derde persoon), wat steeds die vraag laat ontstaan of dit oortuigend is om te praat van ’n Manichese bedoelde gehoor. Ek het vroeëre argumente oor die Manichese lesers van die Confessiones intussen verder verfyn om die tipe “Manichese” leser van die Confessiones eerder met die term “liminale Manicheër” te vervang, d.w.s. ’n Manichese leser in ’n soortgelyke posisie as die Augustinus wat in boeke 5 tot 7 van die Confessiones beskryf word: iemand wat nie meer volledig oortuig is van Manichese posisies nie, maar steeds in naam deel van die groep vorm terwyl hy reeds besig is om ander moontlikhede te ondersoek.

¹⁴ BeDuhn (2013:314–402) argumenteer besonder oortuigend vir hierdie standpunt.

¹⁵ Op hierdie stadium het die polemiek met die Manicheërs, in die vorm van mondelingse debatte soos die (opgetekende) Contra Fortunatum en ander antimanichese werke reeds ’n lang geskiedenis; ons kan aanvaar dat hierdie grotendeels onsuksesvolle pogings was om die Manicheërs van sy standpunt te oorreed.

¹⁶ Sien hieroor byvoorbeeld Vaught (2006:28–9).

¹⁷ Die opening van boek 9 vertoon – soos dié van boek 10 – ’n oorweging van beide die positiewe en die negatiewe, maar die byna euforiese openingsin (o domine, ego servus tuus, ego servus tuus … disrupisti vincula mea – o heer, ek is u dienskneg, ek is u dienskneg … u het my kettings gebreek) en die uitspreek van die vertroue dat God die donker in hom in sy hand geneem het (respiciens profunditatem mortis meae … exhauriens abyssum corruptionis – u wat omsien na die diepte van my dood … u wat die gapende afgrond van bedorwenheid onder beheer bring) veroorsaak dat die toon hier beslis meer optimisties is as in die opening van boek 10.

¹⁸ O’Donnell (1992:150) lewer ook kommentaar op die “continuing search for God and the continuing failure of that search to achieve perfect fruition” wat vanaf die aanvang van boek 10 beklemtoon word.

¹⁹ Sien my vroeëre bespreking hiervan (Kotzé 2004:60-5).

²⁰ Waar Bright (2003:157–8) praat van die Janus-karakter van boek 10, bespreek sy onder andere hoe hierdie boek in baie opsigte vooruitwys na die daaropvolgende boeke.

²¹ Hoewel die verteller onteenseglik aandui dat hy nou met ’n gehoor uit sy binnekring praat, beteken dit nie dat hy nie voortgaan om terminologie en denkkategorieë te gebruik wat baie spesifiek tot Manichese lesers sou spreek nie. Sien byvoorbeeld Hans van Oort se artikel (2012), waarin hy aantoon hoe verwysings na die vyf sintuie in die eerste helfte van boek 10 ’n strukturering op grond van Manichese kategorieë verteenwoordig.

The post Protreptiek en paranese: perspektiewe op die wending in boek 10 van Augustinus se Confessiones appeared first on LitNet.

Opsomming

Hierdie artikel bespreek ’n praktykgebaseerde navorsingsprojek: ’n kunstenaarsboek-installasie met die Mooirivier in die Potchefstroom-omgewing as tema. Die bespreking is ’n retrospektiewe besinning vanuit die perspektief van die kunstenaar-navorser aan die hand van die plekbegrippe sin van plek, ingeplaastheid en bioregionaliteit. As ’n gelaagde en multimodale kunsvorm kan kunstenaarsboeke plek op ’n unieke wyse vergestalt. Die uitgangspunt van die skrywer is dat die besinning oor die projek aan die hand van hierdie plekbegrippe ’n bydrae kan lewer tot die verstaan van die mens se verhouding met plek en met plekspesifieke kuns en letterkunde. In die teoretiese raamwerk word veral gekonsentreer op ’n beter verstaan van die begrip ingeplaastheid, en word gesteun op die perspektiewe van plekteoretici soos Buell, Basso, Relph, Casey, Smiley en Smith. Ná die kontekstualisering en teoretiese raamwerk word die projek in meer besonderhede bespreek, met aandag aan die kunstenaar se sin van plek, die vergestalting van sin en plek in inhoud en vorm, en die aanskouer-deelnemer se ervaring van die werk. Die gevolgtrekking is dat die kunstenaarsboek-installasie Mooirivier: weerspieëling en weerklank as ’n bioregionale plekspesifieke werk beskou kan word. Die aktiwiteite met betrekking tot die werk kan as ’n ingeplaaste skeppingsaksie en ingeplaaste navorsingsaksie vertolk word, en die ervaring van die aanskouer-deelnemer as ingeplaaste ervaring. Smith se definisie van ingeplaaste skryf- en leesaksie word sodoende uitgebrei.

Trefwoorde: bioregionaliteit; ingeplaastheid; kunstenaarsboek; kunstenaarsboek-installasie; Mooirivier; Mooirivier: weerspieëling en weerklank;praktykgebaseerde navorsing; praktykgeleide navorsing; plekspesifieke kuns; sin van plek

Abstract

Sense of place,emplacement and bioregionality in an artist’s book installation, Mooirivier: weerspieëling en weerklank (“Mooi River: reflection and echo”)

This article discusses a practice-based research project: an artist’s book installation, with the Mooi River in the Potchefstroom environment as a theme. The discussion is a retrospective reflection on the work Mooirivier: weerspieëling en weerklank (“Mooi River: reflection and echo”) from the perspective of the artist-researcher on the basis of the place concepts sense of place, emplacement and bioregionality. Literature and art are closely linked with the experience of and relationship with place. The premise of the author is that an artist’s book, as a layered and multimedia art form, can embody place in a unique way, and can create an opportunity to portray and explore the layering of place experience and relationships. Furthermore, the artist’s reflection on her own artist’s book project on the basis of these place concepts can contribute to the understanding of people’s relationship with place and with site-specific art and literature. The article consists of the following sections: 1) Introduction; 2) The research space and intermediate zone of practice; 3) Theoretical framework: place, sense of place, emplacement, bioregionality; 4) Exploration and discovery – the artist’s sense of place; 5) Concretisation – the embodiment of sense of place in content and form; 6) Dynamic interaction in the intermediate zone of practice; 7) Viewer-participant’s experience of sense of place; 8) Summary and conclusions; 9) Afterword.

Practice may in itself be regarded as a place or area. Schon (2001:6) refers in this regard to the intermediate zone of practice. The artist-researcher, art practice and art works are situated and embedded in artistic and academic contexts; artistic research involves the articulation of the aesthetic experience, practice and art works (Borgdorff 2011:47). The artwork concerned originated in an overarching space (organisationally, conceptually and thematically) of an interdisciplinary creative research and project, Reflective conversations: typography, topography, and typology. The artist’s book installation Mooirivier: weerspieëling en weerklank consists of two 8-metre-long concertina books displayed on two parallel exhibition panels, each 6 metres in length. The content of the books is compiled of photographs taken along the course of the Mooi River and text presenting 170 years of history (impressions and interventions). Material was gathered from literature like journals, fiction, poems, lyrics, essays, oral narratives, press reports, advertising material and research reports. Readings of portions of the text were recorded, and mixed as part of an impressionistic soundtrack along with music composed especially for the project. While viewing the work, the reader-participant could listen to the soundtrack through an MP3 player. Visitors virtually walked in and along the river to view the entire exhibition – the work thus offered the reader-participant a multi-sensory experience. In addition, visitors were invited to participate in the Mooi River Conversation – a table with feedback cards for this purpose formed part of the exhibition.

The concept sense of place essentially indicates that places are associated with meaning and feeling (Buell 2005:63; Relph 1976:49). The idea of being inside a place and experiencing it in various ways is described through terms like embeddedness, emplacement, embodiment and immersion.In the theoretical framework the focus is particularly on a better understanding of the concept of emplacement, and the perspectives of place theorists such as Buell, Basso, Relph, Casey, Smiley and Smith are used. Smith (2012:902) associates emplacement with the three dimensions which Buell (2005:63) assigns to place, namely the physical materiality of the environment, socio-cultural perception and linguistic construction of place, and the individual’s personal relationship with place. These dimensions are interdependent and interacting with one another: physically and materially the individual is part of a space and responds to it socially, culturally, emotionally, affectively and intellectually (Smith 2012:891). A bioregion (Dasmann 1977) is defined as a unique region with natural boundaries and distinctive geography, ecosystems, recognisable landscapes and unique human culture. Bioregional thinking involves a perspective shift to the local environment and the organic relationship of systems (McGinnes 2005:189). Literature and art reflect the unique bioregional character of specific communities and can help people to reimagine the places where they live and their relationship with these places (Lynch et al. 2012:3). With the Mooi River playing an integral part in Potchefstroom and the environment, it can be expected that the river would be strongly associated with an individual and collective sense of place. This implies that people also express this sense of place through their actions.

The creative part of the project involved three main aspects, namely photography along the course of the Mooi River, gathering information/texts about the river, and form-giving. In the section “Exploration and discovery – the artist’s sense of place” the discovery process of the artist regarding the bioregion and the literature in which the bioregionality is embodied, is discussed. The artist’s idea was that the different voices regarding the river over the course of time should virtually be audible through the collected literature, and that an image of the river should thus be created. The author (artist-researcher) shows that the process of discovery was an enriching and emplaced experience where the artist’s knowledge and experience of the Mooi River and its environment were expanded, deepening an own sense of place. The changing perspective of the artist in the intermediate zone of practice (Schon 1983) also influenced the form and content of the artwork. Next, the concretisation (the manifestation of sense of place in content and form) is discussed, the different parts of the book and its form-giving are detailed, and the dynamic interaction in the intermediate space of practice is reflected on. Engaging with and being occupied with the material, methods, tools and ideas of the practice is inherent to the material, practice and thinking that are characteristic of artistic creation (cf. Bolt 2006; Greyling 2009:109). This experience can be regarded as an emplaced experience, where the artist finds herself conceptually, materially and creatively within the project. Some examples are discussed of how the different parts of the artist’s book installation were combined and how it influenced aesthetic decisions in the intermediate space of practice. This is followed by a discussion of the exhibition and the reader-participant’s experience of the project in the gallery space. From the feedback it seems that the reader-participants responded to the work in a sensory, emotional, affective and intellectual way – responses which are also associated with the experience of place. Some of the responses indicate that the artist’s book installation in itself was also experienced as a “place” and also gave rise to certain forms of emplacement.

The conclusion is that the installation described can be regarded as a bioregional site-specific work. The activities related to the work can be interpreted as an emplaced creative action and an emplaced research action, and the experience of the viewer-participant as an emplaced experience. Smith’s definition of emplacement writing and reading is therefore extended.

Keywords: artist’s book; artist’s book installation; bioregionality; emplacement; Mooi River; Mooirivier: weerspieëling en weerklank; “Mooi River: reflection and echo”; practice-based research; practice-led research; sense of place; site-specific art

Vooraf

“’n Rivier is nie net ’n stroom water nie …”
(T.T. Cloete, 2006)

In 1840 is ene Viator op reis na die uitgeweke boere, die Voortrekkers, wat hulle langs die Mooirivier gevestig het. In sy reisjoernaal verwys hy na die fraai boerderye wat langs die oewers aangelê is, na waterleiding en die oorvloed van water.¹

In Augustus 1900 blaas generaal Christiaan de Wet se kommando ’n brug en treinspoor by Frederikstad-stasie op en trek die volgende dag deur die Mooirivier. In sy oorlogsherinneringe skryf De Wet oor die kristalstroom: die helder rivier wat winter en somer vloei en wat ’n onuitputlike oorvloed water verskaf.

In 1905 verwys Totius, in sy motivering vir die verskuiwing van die Teologiese Skool vanaf Burgersdorp na Potchefstroom, ook na die kristalhelder water van die Mooirivier en die boomryke dorp. Later peins hy, soos Ina Rousseau, P.W. Buys en Heilna du Plooy ná hom, oor wandelings langs die rivier, hangende wilgers, Noordbrug en weerkaatsings in die water.

Op sy plaas teen die Mooirivier skryf P.G. du Plessis van leivore, rivierlandjies, delfgate, syferkuile; van riviergrense as die grootste oorsaak van familietwiste en slegte buurmanskap; en van Waterwese wat die rivier in steriele kanale verlê het.

In 2002 skryf Johan de Klerk oor die groen gordel, kabbelende water, wasiggroen vaalpopuliere, en treurende wilgers; oor die opdrifsels, mensgemaakte rommel, kultuurgeraamtes, en ’n afvalsloot.

T.T. Cloete dig oor waterinsekte in ’n meentdam, oor die kartelende lyne treurwilgers en ’n skraal Mooirivier. In 2006 maak hy in ’n brief aan die plaaslike koerant beswaar teen die ontwikkeling van ’n winkelsentrum oor die Mooirivier: “’n Rivier is nie net ’n stroom water nie,” skryf hy, “maar dit het ook ’n oewer en ’n oeweruitsig.” “Wat is ’n padda teenoor die magtige Mall? Of ’n naaldekoker?”

1. Inleiding

“So place-sense is a kind of palimpsest of serial place-experiences”
(Buell 2005:73)

Riviere word vanweë die besondere aard daarvan – onder andere as lewensbron, deurgang, roete, grens en ontspanningsplek – vereenselwig met individuele en kollektiewe sin van plek.Die begrip sin van plek (sense of place, spirit of place, genius loci) dui in wese daarop dat plekke met betekenis en gevoel vereenselwig word (Buell 2005:63; Relph 1976:49). Hierdie betekenis en gevoel ontstaan met verloop van tyd deur die individu – in samehang met ander – se ervaring en betrokkenheid van die omgewing. “So place-sense is a kind of palimpsest of serial place-experiences” – aldus Buell (2005:73). Letterkunde en kuns is nou verweef met die mens se ervaring van en verhouding met plek. Nie slegs weerspieël letterkunde en ander kunsvorme die mens se verhouding met plek nie, maar dit beïnvloed ook die manier waarop ’n kultuur sigself en sy plek in die natuurlike omgewing voorstel (Lynch e.a. 2012:11–3; Buell 1995:2).

Løvlie (2009) verduidelik die tweevoudige verhouding en wedersydse beïnvloeding tussen letterkunde en plek só: waar plek deel van die stof van literêre tekste is, is literêre tekste weer deel van die kulturele prosesse waardeur menslike landskappe (en plekke) as woonplekke (dwellings) vir mense, gemeenskappe en kulture gekonstrueer word. Wanneer ’n skrywer oor ’n plek skryf, verander die plek as gevolg hiervan. Die beginsel geld ongeag hoe onbelangrik die teks is, solank die teks net deur ’n klein gemeenskap van lesers gelees en gedeel word (Løvlie 2009). Die studie van die verhouding tussen literêre tekste en die plek waarmee dit te make het, is daarom nie vir slegs literêre kritici en skrywers van belang is nie, maar ook vir die breër gemeenskap. Løvlie (2009) stel dit so:

Making visible and accessible the invisible layers of meanings formed by the literary texts connected with places and landscapes has a potential not just for preservation and dissemination of cultural heritage, but also for enriching people’s experience of their local environment (whether it is the one they live in, or one they are visiting). Furthermore, if the public could be encouraged to enter into dialogue with the literary heritage – that is, by writing and sharing their own texts in a place-centric system – this would entail a measure of cultural and democratic empowerment of citizens with regard to their local environment.

Hierdie siening sluit nou aan by Lynch e.a. (2012:1–18) se beskouing oor die plek en waarde van bioregionale letterkunde en kuns. Volgens hierdie skrywers kan kuns en letterkunde die unieke karakter van die biostreke waaruit dit kom, weerspieël, ontwikkel, vier en beskerm. Sulke tekste kan inwoners in staat stel om hulle biostreke as kultureel en ekologies andersoortig te herken en as sodanig te waardeer, en kan ook ’n deurslaggewende rol in die hernuwing van ’n sin van plek onder inwoners speel. Kuns en letterkunde, asook die bestudering daarvan vanuit ’n bioregionale perspektief, kan help om die stemme uit ’n biostreek te hoor, en om jou te kan voorstel wat dit beteken om aanpasbaar te leef in ons plekke soos dit verander (Lynch e.a. 2012:12–4). Om na die stories van ’n biostreek te luister, is veral belangrik op ’n tydstip wanneer natuurlike hulpbronne toenemend onder druk verkeer. Die herverbeelding van plaaslike plekke en die herkonseptualisering van plek op die bioregionale vlak is inderdaad volgens Buell (2005:76–7) twee van die vernuwende aspekte in ekoskryfwerk en -kritiek.

Hierdie artikel bespreek, vanuit die perspektief van die kunstenaar-navorser, ’n kunstenaarsboekprojek met die Mooirivier (Potchefstroom-omgewing) as tema. As ’n gelaagde en multimodale kunsvorm kan kunstenaarsboeke plek op ’n unieke wyse vergestalt. Nie slegs kan kunstenaarsboeke deur inhoud en vormgewing aspekte van sin van plek weergee nie, maar hulle kan ook op sigself “plek” word (Greyling 2014:90–1). Die plek en sin van plek wat deur kunstenaarsboeke vergestalt kan word, kan wissel van ’n abstrakte en konseptuele ruimte tot konkrete en spesifieke plekke; van makroruimtes tot mikroruimtelike plekke; en van persoonlike en private ervarings tot gemeenskaplike en gedeelde belewenisse (Kinoshita 2012; Greyling 2014:90–1). As ’n intieme ruimte kan die kunstenaarsboek sowel vir die kunstenaar as vir die leser die geleentheid vir ervaring, betrokkenheid en identifisering bied (Drucker 2004:357). Kunstenaarsboeke bied daarom ook ’n besondere geleentheid om die gelaagdheid van plekervaring en ‑verhoudings uit te beeld en te ondersoek.

Figuur 1: Kunstenaarsboek-installasie: Mooirivier: weerspieëling en weerklank

Mooirivier: weerspieëling en weerklank (figuur 1) kan as ’n kunstenaarsboek-installasie beskou word. Die werk bestaan uit twee 8 meter lange konsertinaboeke uitgestal op twee parallelle uitstalblaaie van 6 meter elk. (Afmetings: boeke: 25 cm x 20 cm – lengte 800 cm (2x); uitstaltafels: 30 cm x 600 cm x 114 cm (x2); 60 cm x 40 cm x 90 cm.) Die inhoud van die boeke is saamgestel uit foto’s wat in die loop van die Mooirivier geneem is en teks waarin 170 jaar se geskiedenis weergegee word. Materiaal hiervoor kom uit literatuur soos reisjoernale, prosatekste, gedigte, lirieke, essays, vertellings, persberigte, reklamemateriaal en navorsingsverslae. Gedeeltes van die teks is voorgelees en saam met musiek wat spesiaal vir die projek gekomponeer is, tot ’n impressionistiese klankbaan vermeng. Die leser-deelnemer kan, terwyl die werk besigtig word, met ’n MP3-speler na die klankbaan luister. Leser-deelnemers moet as’t ware in en langs die rivier loop om die hele uitstalling te kan besigtig – die werk bied sodoende ’n fisiese en multimodale ervaring aan die leser-deelnemer.² Hierbenewens is leser-deelnemers uitgenooi om deel te neem aan die Mooiriviergesprek; ’n tafeltjie met terugvoerkaartjies vir dié doel vorm deel van die uitstalling.

Die bespreking is ’n terugskouende besinning van hierdie projek met fokus op die plekbegrippe sin van plek, ingeplaastheid en bioregionaliteit. Die uitgangspunt van die skrywer is dat die besinning oor die projek (die proses, produk en wisselwerking) aan die hand van genoemde plekbegrippe kan bydra tot die verstaan van die mens se verhouding met plek en met plekspesifieke kuns en letterkunde – in besonder met betrekking tot die biostreek. Die eerste gedeelte van die artikel bestaan uit die kontekstualisering en teoretiese raamwerk, waarna die projek in meer besonderhede bespreek word: 1) Inleiding; 2) Die navorsingruimte en tussenruimte van praktyk; 3) Teoretiese raamwerk: plek, sin van plek, ingeplaastheid, bioregionaliteit; 4) Verkenning en ontdekking – die kunstenaar(s) se sin van plek; 5)Konkretisering – die vergestalting van sin van plek in inhoud en vorm; 6) Dinamiese wisselwerking in die tussenruimte van praktyk; 7) Die aanskouer-deelnemer se ervaring van sin van plek; 8) Samevatting en gevolgtrekking; 9) Nawoord.

2. Die navorsingruimte en die tussenruimte van praktyk

Die kunsprojek waaroor dit in hierdie artikel gaan, het binne ’n oorkoepelende ruimte (organisatories, konseptueel en tematies) van ’n interdissiplinêre skeppende en navorsingsprojek ontstaan. In dié projek, Weerspieëling en weerklank: Gesprekke oor tipografie, topografie en tipologie (Reflective conversations: typography, topography, typology), is visuele kunstenaars, grafiese ontwerpers en skrywers uitgenooi om werke vir ’n groepuitstalling te skep. Volgens die projekbeskrywing was die oogmerk van die projek die fasilitering en dokumentering van reflekterende gesprekke ten einde die konsep van praktykgeleide navorsing en navorsingsgeleide praktyk te bevorder (Marley e.a. 2012:1). Praktykgeleide navorsing (verwante terme praktykgebaseerde navorsing, navorsing deur praktyk, navorsingsgeleide praktyk) in die kunste is gebaseer op en word gekenmerk deur die ondersoek na tersaaklike vraagstukke deur middel van kunsskepping. Skeppende aktiwiteite en uitsette staan derhalwe sentraal in die navorsingsbenadering en word as navorsing beskou (Scrivener en Chapman 2004; Borgdorff 2011:49). Vir Borgdorff (2011:46) is kunspraktyk die onderwerp, metode, inhoud en uitkoms van artistieke navorsing.

Praktyk kan op sigself ook as ’n plek of ruimte beskou word. Schon (2001:6) verwys in dié verband na die tussensone van praktyk (intermediate zone of practice). In kunspraktyk, asook in praktykgebaseerde/praktykgeleide navorsing, is die kunstenaar-navorser integraal aan die dinamiese en wisselwerkende proses, en maak bewustelik gebruik van die vermoë om op sy/haar voete te dink en om vorige ervarings in nuwe situasies toe te pas (Marley e.a. 2012). Borgdorff (2011:56) verwys na die kunstenaar se stilswyende (tacit) begrip, geakkumuleerde ervaring, kundigheid en sensitiwiteit om ongekarteerde terreine te verken. Hy (Borgdorff 2011:47) maak dit duidelik dat die kunstenaar-navorser, kunspraktyk en die kunswerke in artistieke en akademiese kontekste gesitueer en ingebed (embedded) is, en dat artistieke navorsing die artikulasie van die estetiese ervaring, praktyk en kunswerke behels: “(A)rtistic research – embedded in artistic and academic contexts – is the articulation of the unreflective, non-conceptual content enclosed in aesthetic experiences, enacted in creative practices and embodied in artistic products.” Die begrip reflektiewe gesprekke (reflective conversations), wat as sowel ’n metafoor as ’n rigtinggewende beginsel van die oorkoepelende projek gesien is, steun op die konsep van reflektiewe of besinnende praktyk (reflective practice) soos uiteengesit deur Schon (1983). As sodanig was die spesifieke doelwitte van die projek onder meer om deelnemers deur middel van reflektiewe gesprekke by praktykgeleide navorsing te betrek; om ruimte te skep vir die wisselwerking en/of samewerking tussen praktyk en teorie; en om multimodale kenniskommunikasie te fasiliteer wat klem plaas op sowel versweë as eksplisiete of uitgesproke kennis. Alhoewel daar geen beperking op die soort kunswerke was nie, was dit wel belangrik dat kunstenaars die uitstalmoontlikhede van die werk, asook dokumentasiewyses in gedagte moes hou. Die uitstalling is beplan vir Junie 2013 met die galery van die Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus as uitstallingslokaal (Marley e.a. 2012).

Binne hierdie oorkoepelende ruimte (sowel konseptueel as konkreet) het ek as kunstenaar-navorser besluit om ’n projek oor die Mooirivier te doen waarin fotografie en teks gekombineer kon word.³ Die projek, as spesifieke toepassing van praktykgebaseerde navorsing, sou by die projektema en -titel aansluit. Deur die Mooirivier as onderwerp te gebruik, kon dit ook wat betref plek en ruimte betekenisvol wees, aangesien die werk in Potchefstroom uitgestal word en die meeste van die besoekers aan die uitstalling met die rivier vertroud is. Die rivier is letterlik en figuurlik ingebed in die omgewing en die kultuurhistoriese bewussyn van Potchefstroom en omstreke. Die rivier is die waterbron vir landbou, huishoudings en nywerhede in die streek en dorp; die rivieroewer en damme is ook gewilde ontspanningsplekke. Soos dit met die waterbronne in die res van Suid-Afrika (en die wêreld) die geval is, verkeer die rivier egter toenemend onder omgewingsdruk. ’n Kunswerk soos hierdie bied dus die moontlikheid om gesprek uit te lok en tot die groter gesprek (dié van die projek, maar ook die openbare gesprek) by te dra.

Die gedagte vir die projek het vanselfsprekend ook verband gehou met my eie belangstelling, vaardighede en ondervinding.

Preprojekbesinning oor praktyk – waaronder die identifisering van heersende vraagstukke, besorgdhede en belangstellings – vorm ’n belangrike deel van praktykgebaseerde navorsing (Schrivener en Chapman 2004).⁴ Alhoewel navorsingsvrae met die aanvang van ’n projek geformuleer kan word, word die kunstenaarsgemeenskap en praktykgebaseerde navorsing gekenmerk deur ontdekkende en prosesgedrewe praktyk eerder as hipotese- en antwoordgedrewe praktyk (Biggs en Büchler 2011:93; Borgdorff 2011:56). Navorsingsvrae ontstaan of verander dikwels tydens die skeppende proses en navorsing (Borgdorff 2011:56; Alander 2011:328).

Soos aangedui, vereis artistieke navorsing dat die kunstenaar-navorser die inhoud (kennis) wat in die estetiese ervaring vasgevang is, wat in kreatiewe praktyk uitgevoer (enacted) is, en wat deur die artistieke produk beliggaam word, op een of ander wyse met die relevante kontekste en toepaslike aangeleenthede in verband sal bring (Borgdorff 2011:47). Alander (2011:328) beskou die kunspraktyk en die kunswerk in dié sin as navorsingsingsdata. Die interpreterende betrokkenheid by kunsproduksie en -ervaring (Nimkulrat 2007:3) impliseer dat die kunstenaar-navorser tydens en ná afloop van die projek oor die proses, oor die produk, asook oor die verworwe insigte en oor eie denke moet besin (Schon 2001, Schrivener en Chapman 2004). Om dié rede is dokumentering ’n onmisbare aspek van praktykgebaseerde navorsing. Dokumentasie maak die kreatiewe proses meer deursigtig (Nimkulrat 2007); stel die kunstenaar-navorser in staat om tred te hou met die ontwikkeling van die projek en om vorige idees te herbesoek; en is noodsaaklik vir postprojekrefleksie.

Die projek onder bespreking is op verskeie wyses gedokumenteer. Vanaf die aanvanklike konseptualisering tot met die voltooide kunswerk het ongeveer 14 maande verloop (Maart 2012 tot Mei 2013). Die verweefde proses het ’n groot verskeidenheid aktiwiteite behels, waaronder fotografie en waarneming langs die rivier, talle gesprekke, literatuurstudie, navorsing in argiewe, bestudering van kaarte, eksperimentering met vorm en formaat, ens. Die vordering met die projek en gedagtes en refleksie hieroor is deurentyd in ’n projekjoernaal aangeteken. Alle versamelde materiaal en foto’s wat vir die projek geneem is, vorm deel van die dokumentasie. Hierbenewens is die verskillende fases van die projek in diverse formate (digitaal en fisies) bewaar. Terugvoer van besoekers (leser-deelnemers) by die uitstalling het bykomende data verskaf.

As kunstenaar-navorser het ek tydens die skeppende proses voortdurend besin oor die onderwerp en tema, my ervarings en ontdekkings, en die inhoud en formaat van die kunswerk. Ek het ook met die praktiese uitvoerbaarheid van die kunswerk geëksperimenteer en idees verken en verfyn. So het ek byvoorbeeld oorweeg hoe die rivier deur die kunswerk vergestalt kan word; of sin van plek deur die kunstenaarsboek verkonkretiseer kan word; of die kunswerk self ook plek kan word; en hoe die ervaring van die besoeker/leser van die kunswerk bepaal en beskryf kan word. Waar die refleksie of besinning tydens die proses veral met die proses en “uitvoering” van die kunswerk verband gehou het (ervaring, ontdekkings, oorweging, eksperimentering, implementering) (reflection-in-action en reflection-on-action – Schon 1983), het die meer teoretiese besinning oor spesifieke plekbegrippe hoofsaaklik ná die uitstalling van die kunswerk gevolg.

Soos dit met die ontwikkeling van die kunswerk die geval is, is die teoretiese perspektiewe met verdrag ontdek, verken en verfyn, om sodoende sleutels te bied waarmee die proses en die resultaat daarvan (die kunswerk) verstaan en verduidelik kan word.⁵ Die doenig wees met die Mooirivierprojek het my bewustheid van en insig met betrekking tot plek en sin van plek verhoog, uitgebrei en verdiep. Dié insig is ook gevorm deur teoretiese perspektiewe waarmee ek in dié tyd te doen gekry het. Na aanleiding van die lees van Steven Feld en Keith H. Basso se Senses of place (1996)het ek byvoorbeeld die volgende joernaalinskrywing gemaak:

Die Mooirivierprojek het my eie sin van plek uitgebrei en my meer bewus gemaak hiervan; dra by tot bewuswording van ander mense se pleksin; die projek word ’n ontdekkingsmagneet – ’n fokus; die uitstalling (boek) word ’n ruimte waarin sin van plek geskep word, en wat ook herinneringe en assosiasie kan prikkel; indien ek terugvoer van besoekers aan die uitstalling kry, kan dit verder bydra tot die weefwerk. (Projekjoernaal 27/9/2013)

Hierdie inskrywing toon ook die dinamiese wisselwerking – tussen verskillende vorme van refleksie, tussen kunstenaar en kunswerk, tussen teorie en praktyk – in die tussenruimte van praktyk.

Tydens die uitstalling (9 Mei tot 20 Junie 2013) is, in ooreenstemming met die oogmerke en kennisbestuursmodel van die oorkoepelende projek, verskeie formele en informele gespreksgeleenthede ingerig.⁶ Dié geleenthede het ingesluit die gebruiklike opening; ’n navorsingsgesprek waarin temas en tendense op die uitstalling geïdentifiseer en bespreek is; kunstenaarsgesprekke en lesings waar kunstenaars individueel en in groepsverband oor hulle werk gesels het; en informele gesprekke en begeleidings. Dié kunstenaarsgesprekke is bygewoon deur medekunstenaars en ‑navorsers, studente en ander belangstellendes.⁷ In hierdie gespreksruimte het ’n kollega die begrip bioregionalisme/bioregionaliteit onder my aandag gebring en voorgestel dat dit ’n moontlike invalshoek kan wees om na bepaalde kunswerke in die groepuitstalling te kyk. Bioregionalisme – ’n begrip, filosofie en vorm van sosiale aktivisme – beklemtoon die organiese verwantskap van sisteme (sowel natuur as kultuur) en stel ’n kleinskaalse, gedesentraliseerde en plekgebaseerde benadering tot die lewe voor (McGinnes 2005:189; vollediger bespreking van die begrip volg later in die artikel). Die beginsels en inklusiewe karakter van bioregionalisme het met my eie benadering in die projek geresoneer, en het my laat wonder of die werk, Mooirivier: weerspieëling en weerklank, as bioregionale literatuur beskou kan word en hoe die konsep verstaan en toegepas kan word.

Hierdie “vraag” en teoretiese invalshoek het interessante nuwe ondersoekmoontlikhede gebied. Deur die bestudering vanuit ’n bioregionale perspektief van ’n ander werk in die groepuitstalling (Stanley Grootboom se kunstenaarsboek-installasie Suid-Afrikaanse gêlieblik stories en liedjies) het dit geblyk dat kategorieë en begrippe wat bioregionale aangeleenthede en besorgdhede belig, inderdaad van groot waarde is vir die lees, beskrywing en bespreking van kunstenaarsboeke waarin biostreke figureer (Greyling 2014:127). Die begrip bioregionalisme het vandaar ook ’n invalshoek geword vir die besinning oor en die verstaan en kontekstualisering van my Mooirivierprojek.

Meer onlangs het ek, deur die werk van Susan Meyer (2014) en Susan Smith (2012), die waarde besef van die toepassingsmoontlikhede van die plekbegrip ingeplaastheid (emplacement) – die intieme, verdiepte (immersed) betrokkenheid by ’n plek (Smiley 1999:46; Meyer 2014:6). Waar Meyer en Smith die konsep veral gebruik om oor die ingeplaastheid van die verteller/skrywer in ’n literêre teks (prosa en poësie) te besin, het die vraag ontstaan of dié konsep kan help om die ervaring van plek van die kunstenaar asook dié van die besoeker aan / leser van die kunswerk te kan verstaan en te verduidelik. Dit is veral die konsep van ingeplaastheid wat in die volgende gedeelte van nader bekyk word.

3. Teoretiese raamwerk: plek, sin van plek, ingeplaastheid, bioregionaliteit

Løvlie (2009) wys daarop dat teoretici oor ruimte en plek saamstem dat plek nie slegs as ’n fisiese plek beskou moet word nie, maar ook as ’n psigologiese, sosiale en kulturele verskynsel. Die verhouding met plek word dan ook opgebou deur verskeie soorte fisiese en psigiese wisselwerkinge en assosiasies met konkrete en verbeelde plek.

Buell (2005:63) identifiseer drie dimensies van plek, naamlik die materiële dimensie (die fisiese materialiteit van die omgewing), die sosiale en kulturele dimensie (die sosiokulturele persepsie en linguistiese konstruksie van plek) en die subjektiewe dimensie (die individuele verwantskap met plek). Hierdie dimensies staan in interafhanklikheid en wisselwerking met mekaar; die individu is liggaamlik (fisies en materieel) deel van ’n plek en reageer sosiaal, kultureel, emosioneel, affektief en intellektueel daarop (Smith 2012:891).

Die mens reageer egter nie slegs op die omgewing nie, maar beïnvloed dit ook op verskeie wyses. Vanuit die sosiale wetenskappe identifiseer Jorgensen en Stedman (2006:317) drie domeine wat van belang is vir die identifisering van verbande tussen sin van plek en besondere handelinge. Dié domeine kan volgens die skrywers ook met bepaalde plekbegrippe verbind word, naamlik die kognitiewe domein (oortuigings en persepsies) met plekidentiteit; die affektiewedomein (emosies en gevoelens) met plekgehegtheid;en die konatiewe domein (gedragsintensies en toewyding) met plekafhanklikheid. Begrippe soos plekidentiteit, plekgehegtheid en plekverbondenheid impliseer ’n positiewe ervaring van en verbintenis met plek. Die ervaring van plek kan egter ook neutraal of negatief wees. Om dié rede verkies sommige skrywers die meer omsluitende term sin van plek (Trentelman 2009:201).

In die literatuur oor plek word allerweë onderskei tussen ruimte en plek. Oor die algemeen word ruimte beskou as ’n geometriese of topografiese abstraksie, terwyl plek as konkreet gesien word – die ruimte waaraan betekenis toegedig is (Buell 2005:63). Dit is hierdie “betekenis” wat met sin van plek in verband gebring kan word. Soos in die inleiding gestel, impliseer sin van plek ’n gelaagde ervaring van plek wat deur die verloop van tyd opgebou word. In hulle definisie stel Jorgensen en Stedman (2006:317) dit as “a multidimensional summary evaluation comprising place-specific beliefs (place identity), emotions (place attachment) and behavioural commitments (place dependence)”.⁸

Die identiteit van plek word nóú verbind met sin van plek. In sy seminale werk Place and placelessness verwys Relph (1976:47) in hierdie verband na drie komponente in Camus se werk – die fisiese omgewing, die aktiwiteite en die betekenis – as die drie basiese (en verweefde) elemente van die identiteit van plek. Dit is egter slegs die grondstof van die identiteit van plek, aangesien die minder tasbare dimensie wat dié komponente omhels/omvat ook bygevoeg moet word, naamlik sin van plek:

There is another important aspect or dimension of identity that is less tangible than these components and dialectics, yet serves to link and embrace them. This is the attribute of identity that has been variously termed “spirit of place”, “sense of place” or “genius of place” (genius loci) – all terms which refer to character or personality. Obviously the spirit of a place involves topography and appearance, economic functions and social activities, and particular significance deriving from past events and present situations – but it differs from the simple summation of these. (Relph 1976:49)

Relph (1976:49) redeneer verder dat die identiteit van en die identifisering met plek verband hou met die ervaring van binne wees en buite wees en die onderskeid tussen plekke:

The major components of the identity of place do not apply solely to places, but are to be found in some forms in all geographies, landscapes, cities, and homes. The essence of place lies not so much in these as in the experience of an “inside” that is distinct from an “outside”; more than anything else this is what sets places apart in space and defines a particular system of physical features, activities, and meanings. To be inside a place is to belong to it and to identify with it, and the more profoundly inside you are the stronger is this identity with place.

Die dualisme tussen binne en buite is egter nie so duidelik as wat dit op die oog af lyk nie, maar hou verband met ’n geestesruimte (mental space) wat as konsentriese sones van toenemende belangstelling en afnemende verbondenheid verstaan kan word (Relph 1976:49). Die gevolg is dat daar baie vlakke van “binne-in-heid” (insideness) moontlik kan wees. Aangesien ons hierdie sones saam met ons dra soos ons beweeg, is ons altyd in die middelpunt van ons perseptuele plek en daarom in ’n plek.

Vir Relph (1976:51–5) kan die gebrek aan duidelikheid in die onderskeid tussen binneheid en buiteheid gedeeltelik verstaan word as ’n funksie van die verskillende vlakke van intensiteit waarmee ons binne-in-heid en buiteheid ervaar. ’n Verskeidenheid sodanige vlakke, as min of meer kenmerkende wyses om plek te ervaar, kan onderskei word en strek oor ’n spektrum van om-buite-te-staan tot ten volle binne-in-wees: eksistensiële buiteheid, objektiewe buiteheid, toevallige buiteheid, plaasvervangende binneheid, gedragsbinneheid, empatiese binneheid, en eksistensiële binneheid (Relph 1976:51–5). Relph (1976:8–28) identifiseer ook ’n kontinuum van verskillende soorte ruimtes wat verband hou met idees, ervarings en aktiwiteite van ruimte, asook met diverse betekenis van plek. Die kontinuum strek vanaf instinktiewe, liggaamlike en onmiddellike ervarings (pragmatiese ruimte, perseptuele ruimte en eksistensiële ruimte) tot modusse van ruimtelike ervaring wat meer serebraal, ideëel en ontasbaar is (beplanningsruimte, kognitiewe ruimte en abstrakte ruimte). Genoemde ruimtelike modusse speel elkeen ’n besondere rol in alledaagse omgewing. Relph beklemtoon egter dat hierdie modusse in werklikheid nie wedersyds uitsluitend is nie, maar alles deel uitmaak van die mens se ruimtelike ervaring as ’n geleefde, onverdeelde geheel (lived, indivisible whole) (Hubert e.a. 2008:43).

Die gedagte om binne-in ’n plek te wees en dit op verskeie wyses te ervaar, word beskryf met terme soos embeddedness (ingebedheid), emplacement (ingeplaastheid), embodiment (beliggaming)en immersion (onderdompeling). Crang (1998:109) bring die konsep van ingebedde kennis (embedded knowledge) in verband met Heidegger se argument dat die mens deur in die wêreld te wees (being-in-the-world/dasein), kan dink en optree – en dat ons nie aan mense kan dink sonder om hulle as ingebed (embedded) te sien nie. Meer onlangs is die konsep van emplacement deur Casey (1996), Smiley (1999) en Buell (2005) gebruik. Die begrip word deur Russo (s.j.), Smith (2012) en Meyer (2014) met ’n ingeplaaste skryfaksie in verband gebring. Smith (2012:924) verkies om die term te vertaal met ingeplaastheid bo alternatiewe soos plekmatigheid en plekmatige skryf, om sodoende die aspek van plasing binne plekte beklemtoon.

Casey (1996:24) beklemtoon die rol van die lewende-bewegende liggaam in die proses van ingeplaastheid. Met verwysing na filosowe soos Kant, Husserl en Merleau-Ponty argumenteer Casey (1996:18) dat waarneming op die primêre vlak sinesteties van aard is (synesthetic); dat dit die verhouding van die hele liggaam as ervarend en bewegend behels, en ’n vorm van aktiewe-passiewe betekenisvorming is: “To perceive synesthetically is to be actively passive; it is to be absorptive yet constitutive, both at once.” Aangesien ons nooit sonder waarneming is nie, is die mens nooit sonder ingeplaaste ervaring nie (Casey 1996:19). Die ervaring van waarneming vereis dus ’n liggaamlike subjek wat deur waarneming in ’n plek bestaan; dit vereis ook ’n plekwat ’n eie invloed op die subjek uitoefen. Casey gebruik hier die term interanimation – interanimasie. Ander aspekte van die lewende liggaam wat deel daarvan is om in ’n plek te wees (being-in-place), behels: (i) verskeie kinestesies en sinestesies waar die liggaam die sentrum van lokalisering is (field of localization); (ii) immanente liggaamlike dimensies van op/af, voor/agter, links/regs; (iii) die konkreetheid van die geleefde liggaam (lived body); (iv) ’n gegewe liggaam en gegewe ervaarde plek neig om sigself as spesifiek aan te bied; (v) die poreusheid van die vel van ’n organiese liggaam verbind die oopheid van die grense van plekke. Hierbenewens is dit volgens Casey (1996:23) nodig om die belangrike wisselwerking tussen liggaam, plek en beweging te erken. Dié beginsels is veral betekenisvol vir die projek onder bespreking. Casey onderskei tussen drie soorte liggaamlike beweging wat tersaaklik is vir plek, naamlik bly in ’n plek, beweging in ’n plek en beweging tussen plekke. Met bly in plek (stay in place) bly die liggaam op dieselfde plek, met liggaamsdele wat kan beweeg, byvoorbeeld beweging van ledemate, rotasie van die hoof, of speel met die duime. In die geval van beweging binne ’n plek (moving within a place) beweeg die hele liggaam binne ’n spesifieke plek – byvoorbeeld beweging in ’n kamer, of seremoniële handeling binne ’n plek. Beweging tussen plekke behels die beweging tussen verskillende plekke, soos reise, pelgrimstogte, emigrasies en nomadiese beweging. Die bly in ’n plek korrespondeer met posisie; beweging van die hele liggaam op een plek korrespondeer met plek (place proper) en beweging tussen plekke korrespondeer met ’n hele streek.

In aansluiting by Casey beklemtoon Smiley (1999:12, 46) die doelbewuste betrokke onderdompeling (immersion) in ’n plek. Vir hom is ingeplaastheid ’n doelbewuste daad van verbinding en herverbinding:

Emplacement is the art of connecting and reconnecting to the earth, or to the places in which we find ourselves. [...] This relation is an immersion, a tangling up of our selves with our surroundings. [...] Emplacement is becoming-aware of this immersed quality of how we are in our places, a connection. (46)

Smiley (1999:46–7) beklemtoon veral die sintuiglike ervaring van plek en die doelbewuste besinning oor en waardering van dié ervaring in reaksie op die verwydering tussen mens en omgewing in die moderne lewe:

Emplacement is a reconnection as well as a connection, a response to the disconnection that modern life has created between human beings and their earth, a striving to carry the connection further than the relationship of which we can become aware. In this sense, it is an intentional movement, like sinking oneself down into a warm bath after a hard day. We sink into the richness of our surroundings, reminding ourselves of the variety of textures and colors to be found in the world, finding out how a place touches us, hearing its whispering voices and seeing its elusive spirit.

Dié perspektief van Smiley toon ooreenkoms met Relph (1976:55) se konsep van empatiese binneheid, wat ’n doelbewuste en subjektiewe poging om waar te neem impliseer:

To be inside a place empathetically is to understand that place as rich in meaning, and hence to identify with it, for these meanings are not only linked to the experiences and symbols of those whose place it is, but also stem from one’s own experiences.

Soos reeds aangedui, vind die mens se persepsie, ervaring en konstruksie van plek in samehang met ander mense plaas en is dit ingebed in kulturele, sosiale en magstrukture (Hubbard e.a. 2004:6; Casey 1996:19); dit bly egter ook ’n persoonlike en vloeibare ervaring: “Places are thus relational and contingent, experienced and understood differently by different people; they are multiple, contested, fluid and uncertain (rather than fixed territorial units)” (Hubbard e.a. 2008:7). Mense ervaar plek saam met ander, gee op verskeie wyses saam betekenis aan plek, en beïnvloed plek op direkte en indirekte wyses, byvoorbeeld deur water op te dam, dorpe aan te lê, deur rituele handeling, om oor plek te skryf en kuns daaroor te maak (Basso 1995:57).

Buell (2005:74) se konsep van subjektiewe plekverbondenheid kan bydra tot die verstaan van plek as subjektiewe ervaring, insluitende die betekenis van geleefde ervaring en die betekenis van die artistieke weergawes van geleefde ervaring. In dié konsep onderskei Buell tussen ruimtelike en temporele dimensies van plekbewustheid en plekgehegtheid. Ruimtelike dimensies omvat: (i) konsentriese sirkels van afnemend sterk emosionele identifikasie met ’n vertroude plek, tot toenemende angs en vrees vir die onbekende (die tradisionele plekgebondenheid); (ii) veelvoudige plekgehegtheid waar ’n individu verskeie plekke bewoon (het) en daar tuis voel (modernisering); en (iii) die krag van verbeelding – die virtuele werklikhede van stories kan byvoorbeeld net so werklik as werklike ruimtes wees en kan ook verlange en lojaliteit tot gevolg hê. Vergelyk hier Relph (1976:53) se plaasvervangende binneheid wat verder aan bespreek word.

Die mens se ervaring van plek is nie los te maak van tyd en tydsverloop nie. Buell (2005:73) se onderskeid op temporele vlak behels twee aspekte, naamlik (i) die verworwe plekervaringe van ’n leeftyd wat die individu se response op ander plekke beïnvloed; (ii) plek wat deur die verloop van tyd verandering ondergaan (bv. die ontwikkeling van stede).

Die veranderende karakter van plekke deur die verloop van tyd hou, soos Relph (1976:31) aantoon, verband met die veranderings aan sowel landskappe en geboue as veranderings in ons houding. Hierdie verandering is waarskynlik meer dramaties ná ’n lang afwesigheid van ’n plek. “The places identified by any individual or culture grow, flourish, and decline as the site, activity, or buildings take on and lose significance” (Relph 1976:31). Die temporele vlak is ’n belangrike aspek van die werk onder bespreking. In hierdie geval is dit die Mooirivier as die konstante gegewe wat deur die loop van tyd verander het en betekenisverskuiwing ondergaan het – in besonder deur die direkte en indirekte invloed van die mens.

Skrywers en kunstenaars beeld op een of ander wyse die mens se verhouding met plek uit. Rose (1995:96–7) wys daarop dat ’n sin van plek deur verskillende media geartikuleer kan word, waaronder romans, skilderye, musiek, films, advertensies, beleide, landskappe (hetsy bebou of bewerk) en alledaagse gesprekke. Die uitbeelding van sin van plek is volgens Relph (1976:52) een van die doelwitte van die kunstenaar of digter wanneer ’n plek uitgebeeld word: “One purpose of the artist or poet in depicting a place is to convey something of what it is to live there, to give a sense of that place.” Relph (1976:53) se konsep van plaasvervangende binneheid wat na die tweedehandse ervaring van plekke verwys – soos in die geval waar die kunstenaar/skrywer deur die kunswerk ’n gevoel van ’n plek en hoe dit is om daar te wees of woon wil bewerkstellig – kan met die konsep van ingeplaaste skryf (Russo s.j.:2) verbind word. “Ingeplaaste skryf behels ’n aktiewe bewuswees van die self en van die plek wat op daardie oomblik fisies deur die digter se liggaam in beslag geneem word en hoe die liggaam binne die plek pas” (Smith 2012:902). In navolging van Russo (s.j.) bestudeer Smith die konsep van ingeplaaste skryf met betrekking tot die ekopoësie. Sy (Smith 2012:902) verbind die term met die drie dimensies wat Buell (2005:63) aan plek toeken:

Die term veronderstel eerstens die materiële, fisiese geplaastheid van die digter in ’n spesifieke plek; tweedens suggereer dit die verband en persoonlike kontak van die digter met plek waardeur die digter in tweegesprek met plek tree; en die term maak verder ook voorsiening vir ’n taalbewuste skryfaksie, waardeur taal as sosiale waarnemings- en konstruksie-instrument ingespan word en daardeur die sosiale dimensie van taal aktiveer.

Smith (2012:914) dui aan dat die ekodigter deur middel van visuele beelde en assosiasies die leser in ’n bepaalde plek plaas, wat ’n ingeplaaste leesaksie impliseer.

Alhoewel Smith op ekopoësie fokus, kan die beginsels van ingeplaaste skryf en lees ook op ander genres van toepassing gemaak word. Meyer (2014) gebruik die konsep om die ekosentriese ingesteldheid in Petra Müller se verhaalkuns te ondersoek. In hierdie artikel wil ek onder meer ondersoek of my kunsprojek in terme van ingeplaaste skryf en lees verstaan kan word.

Soos in die inleiding aangedui, identifiseer Buell (2005:76–7) die herverbeelding van plaaslike plekke en die herkonseptualisering van plek op die bioregionale vlak as twee van die vernuwende aspekte in ekoskryfwerk en -kritiek. Biostreek, ’n term wat deur Berg en Dasmann (1977) ontwikkel is, word gedefinieer as ’n unieke streek met natuurlike grense en kenmerkende geografie, ekosisteme, herkenbare landvorme en unieke menslike kultuur. Die menslike kultuur behels aspekte soos grondgebruik, landbouaktiwiteite, taal, godsdienstige en kulturele praktyke, plaaslike kennis en gemeenskappe (Lynch e.a. 2012:3; McGinnes 2005:189). Bioregionale denke, die filosofiese, politiese en kulturele praktyk wat as ’n omgewingsetiek in die daaglikse aktiwiteite van gewone mense manifesteer (Lynch e.a. 2012:3), behels as ’t ware ’n perspektiefverskuiwing na plaaslike omgewings, en hoe ons kies om met die wêreld rondom ons om te gaan en ons verhouding daarmee in te dink. Die moderne bioregionalisme word op grond van kwesbaarheid, onvastheid en veranderlikheid (flux) van die tradisionele bioregionalisme onderskei (Buell 2005:88). In The bioregional imagination toon Lynch e.a. (2012:4) aan hoe die letterkunde (en by implikasie ook kuns) deel van sodanige verskuiwing is; en hoe letterkunde mense kan help om die plekke waar hulle lewe en hulle verhouding met dié plekke te herverbeel; asook hoe dit die unieke biostreekskarakter van spesifieke gemeenskappe kan weerspieël. Greyling (2014:127) meen dat kunstenaarsboeke waarin biostreke figureer, natuurlikerwys ’n kombinasie van ekologiese en kulturele faktore bevat, en dat elke sodanige kunstenaarsboek derhalwe ook die gelaagdheid van sin van plek op ’n unieke wyse sal vergestalt.

Die Mooiriviervallei kan as ’n biostreek gedefinieer word. In my projek word op die loop van die Mooirivier gekonsentreer.

4. Die ontdekkingsfase en kunstenaar(s) se sin van plek

“‘Emplacement’ is this intimate, immersed engagement with a place, a process and state of being ...”
(Smiley 1999:x)

Die Mooirivier ontspring in die omgewing van Koster (Mathopestad) en kronkel vir 120 km tot by die aansluiting by die Vaalrivier. Uit onderstaande bondige beskrywing van die topografie van die rivier deur Nealer (2013) is die materiële, sosiale en kulturele dimensies waarna Buell (2005:63) verwys, opvallend. Die verwysings na strukture (kanale en damme) toon byvoorbeeld die konkrete invloed van die mens op die omgewing aan, met die naamgewing wat aanduidend van kulturele en sosiale verbintenis oor die verloop van tyd is (vgl. ook Relph 1976:16 se geografiese ruimte as deel van die eksistensiële ruimte):

Die standhoudende stroom van die Mooirivier ontspring hoofsaaklik by ’n hele aantal fonteine in die dolomiet-onderlegde area rondom Mathopestad. Die fonteine kom voor op die topokadastrale plase genaamd Goedgedacht, Morgenzon, Nooitgedacht, Somerville, Welgevonden en Klerkskraal. Dit alles is grondwater (water wat onder die grond in oop- en geslote akwifere in die dolomitiese [karst-] gebied akkumuleer en graviteer) wat oor die seisoene heen deur presipitasie (reënwater) versamel. Die sterkste en belangrikste twee fonteine in die Mooirivieropvanggebied is die Bovenste Oog Fontein wat 6 km noordnoordoos van die Klerkskraaldamwal geleë is en die Gerhard Minnebron 27 km noord van Potchefstroom.

'n Kleiner stroom, die Mooirivierseloop (Wonderfonteinspruit) (erg besoedel vanaf die Wesrand), sluit ongeveer 40 km stroomaf van die Bovenste Oog by die groter stroom aan. Hierdie stroom vloei ongeveer 3 km verder stroomaf saam met die sterker stroom wat van Gerhard Minnebron afkomstig is.⁹

Die belangrikste sytakke van die rivier verder stroomaf, is die Wasgoedspruit, Loopspruit en Rooikraalspruit. 'n Kanaal afkomstig van die rioolverwerking- en verouderingsdamme van die Potchefstroomse Rioolwerke sluit naby die suidelike grens van die dorpsgebied aan by die Mooirivier.

Ongeveer 25 km stroomaf van Potchefstroom, sluit die Mooirivier op die plaas Kromdraai aan by die Vaalrivier. Die lengte van die Mooirivier van sy oorsprong tot by sy aansluiting met die Vaalrivier is ongeveer 120 km.

Vier staatsdamme kom in die rivierstelsel stroom-op van Potchefstroom voor, naamlik: Klerkskraaldam, Boskopdam en Potchefstroomdam asook die Klipdrifdam 26 km noordoos van Potchefstroom. Die eersgenoemde drie damme is onderling verbind deur middel van 'n sementgeboude kanaalstelsel wat deur Departement van Waterwese gebou is en deur middel van DWA servitute in stand gehou en bestuur word.

Die rivier het ’n belangrike rol gespeel in die vestiging van die Voortrekkers in die Transvaal en die gepaardgaande stigting en ontwikkeling van Potchefstroom. In 1838 is die eerste dorpie (Mooiriviersdorp/Potchefstroom) in die area op die wesoewer van die Mooirivier in die omgewing wat tans as Oude Dorp bekend staan, aangelê. Die terrein was egter nie geskik nie, en die nedersetting is in 1841 tien kilometer stroomaf geskuif. Die rivier was integraal aan die ontwikkeling van landbou en handel in die streek. Potchefstroom was, as die eerste hoofstad van Transvaal, op belangrike verbindingroetes geleë, met die gevolg dat handelaars en reisigers na die dorp gelok is. Die dorp en omgewing het ’n belangrike rol in die Eerste en Tweede Vryheidsoorloë gespeel. Die verskuiwing van die Teologiese Skool vanaf Burgersdorp na Potchefstroom in 1905, en die ontwikkeling van die dorp as ’n akademiese sentrum, het tot gevolg gehad dat talle studente die dorp vir korter en langer tydperke as tuiste gehad het. Deur die verloop van tyd is ’n verskeidenheid nywerhede in die omgewing en dorp tot stand gebring en het verskeie gemeenskappe hulle in die dorp en langs die Mooirivier gevestig. Ook politieke ideologie het, soos verwag sou kon word, ’n ingrypende invloed op die gemeenskap en die streek gehad. In die sestigerjare van die 20ste eeu is die bruin, Indiër- en swart gemeenskappe, wat aanvanklik in Makwateng in die suide van Potchefstroom en digby die rivier gewoon het, deur gedwonge verskuiwing in nuwe woongebiede (Promosa, Mohadin en Ikageng) hervestig.

In die verlede is die Mooiriviervallei dikwels as waterryk en skilderagtig beskryf. As gevolg van onder andere mynbouaktiwiteite, verstedeliking en informele nedersettings verkeer die rivier egter toenemend onder omgewingsdruk (Annandale en Nealer 2011:111). Die gebied is stroomaf van die huidige omgewingskrisis van die Wesrand en verre Wesrand. Aspekte soos suur mynwater (gevul met soute en swaar metale), die sluiting van myne en die styging van die ondergrondse mynwater het ’n negatiewe effek op die Wonderfonteinspruit en hou gevaar vir die watergehalte van die Mooirivier in. Die benutbaarheid van landbougrond asook die drinkbaarheid van die kraanwater word onder andere deur die watergehalte beïnvloed (Gouws 2013:184). Saam met die geologies onderlegde Dolomiet, met gevolglike komplekse geohidrologie van die landskap, maak dit volgens Annandale en Nealer (2011:111) effektiewe bestuur van die fisiese omgewing dwingend noodsaaklik.

Met die Mooirivier wat so ’n integrale rol in die dorp en omgewing speel, kan dit verwag word dat die rivier sterk vereenselwig word met ’n individuele en kollektiewe sin van plek. Dit impliseer dat mense ook deur hulle handeling uitdrukking aan hierdie sin van plek gee. My gedagte was om deur my fotografering van die Mooirivier en deur versamelde literatuur as ’t ware die verskillende stemme oor die rivier en oor die verloop van die tyd te hoor en om hiermee ’n beeld van die rivier te skep.

Die hele proses was ’n ontdekkende en verrykende ervaring waartydens my kennis en ervaring van die Mooirivier en omgewing uitgebrei is, en my eie sin van plek verdiep het. Vanselfsprekend het hierdie veranderende perspektief van die kunstenaar in die tussensone van praktyk (Schon 1983) ook die vorm en inhoud van die kunswerk beïnvloed. Die doelgerigte en bewustelike waarneming kan met Smiley se beskrywing van ingeplaastheid in verband gebring word. (Dié beskrywing kom ook ooreen met Relph (1976:51–5) se konsep van empatiese binne-in wees.)

A walk through a garden is an immersion into a wealth of sensory and relational experiences of place. Plant varieties, color, texture, flowers, forms, pathways, light, benches, ornaments, and other experiential qualities of place work upon one’s consciousness to draw one into intimate contact with the place. “Emplacement” is this intimate, immersed engagement with a place, a process and state of being that erodes the boundaries we so often erect between self and environment. (Smiley 1999:x)

Die sensoriese rykdom waarna Smiley (1999:x) verwys, is inderdaad deel van die ervaring om foto’s langs die Mooirivier te neem. Oor die verloop van ’n jaar het ek foto’s geneem vanaf die bolope van die rivier tot by die monding in die Vaalrivier. Die fokus was op weerkaatsings – die vasvang van lig en beweging waaroor die fotograaf geen beheer het nie, maar slegs ’n indruk deur die kameralens kan vaslê. Foto’s soos hierdie weerkaats die kleur en teksture in die omgewing, en gee iets van die rivierhabitat weer in tekens van plant-, voël- en inseklewe. Die beweging van die water is onder andere aanduidend van die topografie en die stand van die water. Soms vang die kameralens ook voorwerpe in die water of op die bodem vas. Dié “weelde van wisselglanse” (Totius 1933:40) kan egter ook misleidend wees, deurdat die keuse van kamerahoek en die aard van fotografie nie die besoedeling (sigbaar en onsigbaar), en derhalwe die donker onderstrome (ook metafories gesproke), toon nie. Met die aanvang van die projek het ek by die lees van Totius se gedig “Dieper insig” besef dat die boek, in aansluiting by die projektitels, Reflective conversations / Weerspieëling en weerklank, letterlike en figuurlike weerkaatsings word, naamlik die weerspieëling in die water en die weerklank van al die stemme oor die dekades. Die kontras van die “weelde van wisselglanse” op die oppervlak (die foto’s) en die donker onderstroming in die inhoud van sommige tekste – én die toenemende gewaarwording van die bedreiginge vir die rivier – sou dan ook deurgaans deel van my ontdekking en ervaring van die rivier wees. Weerkaatsings, en veral in kabbelende water, versinnebeeld iets van die onstabiliteit van die mens se verhouding met plek.

Die fotografie het behels dat ek baie tyd by die rivier deurgebring het en myself kinesteties en sintuiglik in dié ruimte bevind het (vgl. Casey 1996:23 en Smiley 1999:252, 254). Met verdrag het ek bepaalde liggings langs die rivier gekies met die veronderstelling dat dit plekke is wat met ’n sterk individuele en kollektiewe sin van plek vereenselwig word. Dit het meegebring dat ek op verskeie wyses in die omgewing gereis het. Die meeste van hierdie plekke is maklik bereikbaar en vir enigiemand toeganklik. Ek het egter ook die voorreg gehad om plekke te besoek wat nie vir die algemene publiek toeganklik is nie. Die ervaring in die Mooiriviervallei kan in verband gebring word met Casey (1996:23) se begrippe van beweging – bly in ’n plek, beweeg in ’n plek, beweging tussen plekke.

Benewens my eie ontdekking van die rivier was ek geïnteresseerd in hoe ander mense oor die verloop van tyd die rivier gesien, ervaar en beskryf het – spesifiek “gewone” mense wat langs die rivier gewoon het of daaroor geskryf het. Ek wou ook meer feitelike inligting versamel oor die wisselwerking tussen die mens en rivier, byvoorbeeld hoe die rivier en rivieroewer deur die jare verander het. Ek het met baie mense oor my projek gesels – dié mense het byvoorbeeld bronne en inligting verskaf, my met ander mense in kontak gebring, hulle menings van die rivier gegee, en verdere moontlikhede vir die projek gesuggereer. Deur die besoeke en besigtiging van die plekke het ek ook verskeie mense ontmoet wat langs die rivier woon, werk en ontspan, en wat my gedeeltes van die rivier gewys en hulle ervarings van en stories oor die rivier vertel het.

Vir die doeleindes van die kunstenaarsboek het ek op skriftelike tekste gekonsentreer – spesifiek oor hoe mense die rivier ervaar het (“indrukke”) en die rivier beïnvloed het (“ingrepe”/”ingrypings”). Dié navorsing het behels dat ek heelwat tyd in argiefbewaarplekke en biblioteke deurgebring het. Pieter Aucamp (1976) se proefskrif, “Potchefstroom in die literatuur: ’n Beredeneerde bibliografiese studie 1838–1975”,was onmisbaar in dié verband. Verskeie bronne is in die argief van die universiteit se Ferdinand Postma- biblioteek opgespoor. Die dorpsmuseum se argief bevat ook ’n versameling bronne oor die omgewing; veral van groot waarde is die kopieë van plaaslike koerante soos (The) Potchefstroom Herald sedert die eerste uitgawe daarvan in Mei 1908. Die rivierervarings en -beskrywings wat gevind is, sluit reisverslae, verhale, gedigte, essays, lirieke en vertellings in verskeie tale in (Nederlands, Afrikaans, Engels en Portugees). Vir inligting oor die mens se invloed op die rivier het ek hoofsaaklik gebruik gemaak van koerantberigte en -rubrieke, inligtingstukke en navorsingsverslae oor verskeie aspekte van die Mooiriviervallei (soos historiese navorsing, navorsing oor die plant- en dierelewe, en waterstudies).

Die lees van dié groot verskeidenheid tekste het geïmpliseer dat ek myself telkens as leser binne die leef- en tekswêreld van die betrokke skrywer, teks en historiese tydperk moes voorstel. Elkeen van bogenoemde tekste bied as ’t ware ’n blik op die betrokke skrywer se ervaring van plek; van verskillende vlakke van binneheid en buiteheid (Relph 1976), die ervaring van ingeplaastheid, en die reaksie(s) (emosioneel, affektief en intellektueel – Buell 2005) op die plekervaring. Dit is ook ’n wyse van plaasvervangende binneheid waardeur die skrywer ’n bepaalde gevoel van plek wil bewerkstellig (Relph 1976:53).

Die soektog na bronne het bepaalde leemtes aan die lig gebring. Soos verwag sou kon word, is die beskikbare materiaal onder andere aanduidend van die politieke en sosiale konteks van die tyd. Ek kon byvoorbeeld weinig tekste van individue uit minderheidsgroepe opspoor.¹⁰ Wat ook opvallend is, is hoe skraal die oes aan gewone mense se aangetekende ervarings is. So kon ek slegs enkele dagboeke of briewe vind van mense wat langs die rivier gewoon het; ook mense wat vir jare in die omgewing gewoon het, het nie sulke dokumente bewaar nie. Hierdie bronne is, soos orale literatuur, waarskynlik vir altyd verlore. Dit is verder opvallend dat ek makliker eerstehandse ervarings en beskrywings voor 1920 gevind het as in die tydperke daarna. Dié waarneming hou waarskynlik verband met die afname van gepubliseerde reisjoernale met die toename van beweeglikheid van die algemene publiek. Meer onlangs het die internet en die gebruik van blogs en sosiale media die wyse geword waarop “gewone” mense hulle ervarings met ander deel. Alhoewel tekste soos hierdie wyd gelees kan word, is dit dikwels ook vervlietend van aard.

Verder is dit opmerklik dat waar sommige Potchefstroomdigters en -skrywers die rivier as stof vir hulle skryfwerk gebruik, ander plaaslike skrywers selde of glad nie na die rivier verwys nie. Sita de Kock het byvoorbeeld vir ’n groot deel van haar lewe op die plaas Hoogekraal gewoon, en het oënskynlik die Mooi- en Vaalrivier as ruimte vir haar boeke gebruik. In haar romans en kinderboeke word die plek (en riviere) egter selde by name genoem.

Die verkenning- en ontdekkingsproses het voorts behels dat ek tyd bestee het om die rivier se kontoere en topografie op kaarte na te speur – dié kaarte sluit byvoorbeeld ou atlasse, reiskaarte, skematiese voorstellinge en verskeie aanlyn kaarte in, soos Google maps wat ook satellietbeelde toon.

Dit is opmerklik hoe die besoeke aan die rivier, die ontdekking van inligting en die kenmerke ’n wisselwerkende invloed op my ervaring van plek gehad het. Die bewuswording van bepaalde aspekte van die rivier, soos die waterkanale uit verskillende tydperke, het my byvoorbeeld dié strukture op die kaarte laat soek en raaksien, en het my ook anders na die omgewing self laat kyk. Ek het hierdie ervaring herken in Relph se gedagte van die vervlegtheid van ruimtelike ervarings, spesifiek met betrekking tot die bestudering van kaarte (soos geformuleer deur Seamon en Sowers 2008:43): “[C]ognitive conceptions of space understood through maps may help to form our perceptual knowledge, which in turn may color our day-to-day spatial encounters as we move through real-world places.” Aansluitend hierby het die kennis wat ek met verloop van tyd oor die omgewing en die geskiedenis opgebou het, en die stories van oewerbewoners en die geskrewe ervarings en perspektiewe wat ek uit bronne van 170 jaar verkry het, daartoe gelei dat ek die plekke anders gesien het, en bepaalde besonderhede opgemerk het. Tesame het dit tot ’n verdigting en ’n verdieping van plek gelei. Sodoende het ek nie slegs my eie ervarings en stories opgebou het, maar kon ek ook die vele “vertellers” se stories en ervarings in herinnering roep.

Verder het ek met heelwat ander vorme van visuele materiaal te make gekry, waaronder fotomateriaal in verskillende formate, topografiese kaarte en skematiese voorstellings. Die parateks van die groot verskeidenheid publikasies het ook my ervaring verryk, byvoorbeeld die groot verskille tussen die uitleg, lettertipe en drukwerk van vroeëre teenoor meer onlangse publikasies.

Die ontdekkingsfase het daarom nie slegs vir my materiaal gegee om mee te werk nie, maar het ongetwyfeld ook tot ’n meer gelaagde sin van plek gelei. Ek het toenemend bewus geword van die uniekheid van die rivier, asook van die omgewingsdruk waaronder dit verkeer. “Mooirivier” het ’n vraag geword: “Mooi rivier?”

5. Vormgewing – die konkretisering – die vergestalting van sin van plek in inhoud en vorm

MOOIRIVIER: WEERSPIEËLING EN WEERKLANK

Weerkaatsings in die loop van die Mooirivier: vanaf Klipgat se droë rivierbedding en die kristalwater van Bovenste Oog tot by Kromdraai en die samevloeiing met die Vaal. Spieëlbeelde in damme, syfergate, randplasse, poele, vlakstrome, rimpelstrome, kabbelstrome, klaterstrome. Wisselglans van lig en water. April 2012 tot April 2013.

Indrukke en ingrepe.

(Aanhaling van bladsy 2, Mooirivier: weerspieëling en weerklank.)

Met die boek wou ek die rivier, die ekologiese en kulturele dimensies, konkreet uitbeeld. Hiervoor het ek op ’n konsertinagebinde formaat besluit. Konsertinaboeke (ook genoem akkordionboeke of leporellos is ’n variasie van die kodeks waarin ’n aaneenlopende papierstrook in eenhede of bladsye gevou word. Dit kan dan funksioneer as ’n boek met openinge of as ’n ongevoude aaneenlopende eenheid (Beckett 2013:65). Die boeke kan ook regop staan en aan beide kante gesien word; konsertinaboeke kan daarom ook as ’n vorm van boekbeeldhouwerk funksioneer. Afhangende van die uitstalmetode kan al die bladsye gelyktydig vertoon. Hierdie boeke word dikwels tussen twee omslae gebind en in ’n kartonhuls bewaar. Die aaneenlopende formaat maak dit onder andere geskik vir die uitbeelding van horisonne, oewers, riviere en reise. Voorbeelde hiervan is Matteo Pericoli en Paul Goldberger se kunstenaarsboeke oor Manhattan se kuslyn (Manhattan unfurled) en die oewers van die Teemsrivier in Londen (London unfurled), Edward Ruscha se Every building on the sunset strip en Bruce Serle se West Sunset Blvd Marginalia. Die Suid-Afrikaanse kunstenaar Keith Dietrich maak van die konsertinaformaat en -bindmetode gebruik in sy kunstenaarsboekstel Many rivers to cross: Conflict zones, boundaries and shared waters. Dié stel bestaan uit ’n houer met vier akkordiongebinde boeke, naamlik Conflict zones, boundaries and shared waters, The Gariep River, The Vaal River, Great Fish River. In elk van die boeke is die eerste bladsy aan die voorblad gegom; die laaste bladsy pas in ’n kaartgleuf in die agterblad om sodoende ’n volledige vertoning van al die bladsye moontlik te maak. Die bladsye vertoon beelde van droë rivierbeddings en graverings van menslike organe met bykomende visuele grafiese elemente soos kolle, geometriese patrone en rooi lyne wat gelees kan word as rivierlyne wat bloedlyne uitbeeld (Dietrich 2011; www.theartistsbook.org.za).

Soos aangedui, maak die kunstenaar-navorser in die tussenruimte van praktyk bewustelik gebruik van die vermoë om op sy/haar voete te dink en om vorige ervarings in nuwe situasies toe te pas (vgl. Schon 2001). Die gedagte om ’n klankbaan by my werk in te sluit, het ontstaan toe ek tydens ’n laatmiddagstappie besef het dat die boek eintlik soos ’n rivier moet lyk en gewonder het of die konsertinaformaat wel die beste keuse is. Ek het die behoefte aan ’n vloeiender formaat aangevoel. Dit het my aan woordvloei laat dink en het tot die idee gelei om ’n klankbaan te maak met stemopnames van die woorde wat inmekaar vloei en die geruis van ’n rivier word: ’n klankbaan wat begin met ’n enkele stem, ander wat bygevoeg word en mekaar oorvleuel, maar ook met stiller gedeeltes wat strukture soos ’n dam kan voorstel (Joernaalinskrywing 11/4/2012). Die ontdekking van die aanlyn toepassings vir inligtingsvisualisering later op dieselfde dag het die gedagte laat posvat om woordbeelde van die teks te skep. Die teks kon sodoende interessanter aangebied word, impressionisties wees, by die foto’s inskakel en ook by die gedagte van ’n vloeiende klankbaan aansluit. Vervolgens is met die moontlikhede geëksperimenteer wat gelei het tot die idee om die woordbeelde aaneen te ryg om ’n rivier voor te stel (Joernaalinskrywing 11/4/2012).

Aanvanklik was my gedagte om één boek te maak. Met ’n toenemende bewuswording van die magdom fasette van die rivier het ek egter verskeie maniere oorweeg om die inligting te kombineer en ’n meer gelaagde werk te skep. Een idee was byvoorbeeld om ’n bykomende laag in die vorm van los kaarte tussen die bladsye te voeg. Aangesien min mense die vrymoedigheid sou hê of die moeite sou doen om sulke materiaal te hanteer, het ek egter hierteen besluit. Ek het dit ook oorweeg om twee boeke te maak wat verskillende aspekte van die rivier uitbeeld en wat op verskillende plekke in die galery uitgestal word, byvoorbeeld ’n boek met swart-wit foto’s met besonderheidsfoto’s van strukture en tipografie langs die Mooirivier en ’n ander met kleurfoto’s van die oeweromgewing. Hierdie vormgewing kon egter te veel na inligtingsbrosjures lyk en te ooglopend ’n boodskap oordra. Ek het gevolglik besluit om twee boeke as ’n eenheid te konseptualiseer en uit te stal. Weens dieselfde voorkant (foto’s van weerkaatsings) op die twee boeke sou die kontras tussen die boeke nie so groot wees nie, kon ’n beter eenheid bewerkstellig word, en kon die onderwerp subtieler uitgebeeld word en geleentheid vir eie interpretasie gebied word. Deur individuele foto’s en die boeke in hulle geheel spieëlbeelde van mekaar te maak, word die twee kante visueel en konseptueel “die ander kant van die storie”. Die twee boeke vertel verskillende stories oor dieselfde rivier en bied elk ’n ander perspektief op die rivier en sluit letterlik en figuurlik aan by die oorkoepelende tema (reflective conversations) (vgl. Joernaalinskrywing 28/07/2012). In die uitstalling vergestalt die twee boeke letterlik die twee kante van die rivier (“die ander kant”/”die ander kant van die storie”); om in die ruimte tussen die boeke af te loop, word as ‘t ware die ervaring om jou binne-in die rivierloop te bevind.

Die eindresultaat was ’n kunstenaarsboek-installasie wat bestaan uit twee konsertinaboeke, ’n klankbaan waarna deur middel van MP3-spelers geluister kan word, en ’n tafeltjie vir terugvoer en deelname aan ’n Mooiriviergesprek. Elke boek is saamgestel uit ’n kant bestaande uit foto’s en ’n kant bestaande uit teks. Die twee boeke, wat parallel uitgestal word, se fotosye vorm spieëlbeelde van mekaar, terwyl die rugkante met die woordteks van mekaar verskil. Die twee boeke (waarna ek as “Indrukke” en “Ingrepe” verwys) word so uitgestal dat die leser die rugkant van ’n boek kan lees en terselfdertyd die binnekant (fotosy) van die ander boek kan sien.¹¹

Figuur 2: Oog van Gerhard Minnebron

Figuur 3: Fotokant van Mooirivier: weerspieëling en weerklank

Vir die fotokant het ek, in ooreenstemming met die formaat van ’n standaardprenteboek, 32 foto’s uit die letterlik duisende foto’s gekies (figuur 2). Hierdie 32 foto’s het belangrike plekke in die loop van die Mooirivier verteenwoordig; plekke wat ook waarskynlik met die meeste assosiasies van sin van plek vereenselwig word. Met die keuse van die foto’s wou ek ook die topografiese verskeidenheid (damme, poele, oewers), die plant-, dier- en inseklewe, en seisoene uitbeeld. Dit kan byvoorbeeld gesien word in die beweging van die water, weerkaatsings van die omgewing en insekte op die wateroppervlak – soos weerspieëling van waterplante in die Bovenste Oog Fontein, vinnig vloeiende water by Oude Dorp, en die uitkringende ringe van waterhondjies in die rivier langs Meulstraat. Dié gedeelte van die werk kan dus veral met die natuurdimensie van die biostreek in verband gebring word. Die invloed van die mens op die omgewing is egter ook sigbaar, soos in die weerkaatsings van wilgertakke onder die Noordbrug, pilare van ’n winkelsentrum, palissades in die Potchefstroomdam en die weerkaatsings van plantegroei wat nie endemies is nie.

Visuele verskeidenheid, trefkrag en effek was vanselfsprekend belangrike oorwegings in die keuse van die foto’s. Die onderwerp, tekstuur en kleur van die beeldmateriaal het bepaalde visuele assosiasies meegebring. Só het die waterrimpeling in die weerkaatsing van ’n bloekomboom by Kromdraai die tekstuur van riffelglas, die spieëlbeeld van blare by die Fanie du Toitsport-terrein herinner aan tapisserie, die kabbeling by Oude Dorp aan geslypte tieroog, die kombinasie van helder vyeblare en kontrasterende takke in die Oog van Gerhard Minnebron aan gebrandskilderde glas (figuur 2), en die kleure en tekstuur van die wilgerboomtakke by die gholfbaan aan Monet se skilderye. Soos in die bespreking verderaan blyk, het laasgenoemde foto ook soortgelyke assosiasies by leser-deelnemers uitgelok. Die foto’s is in volgorde van die loop van die rivier uitgelê met die eerste foto ’n droë kuil op die plaas Klippan in die boloop van die rivier, en die laaste foto dié van die Vaalrivier waar die Mooirivier by Kromdraai uitmond (figuur 3).

Figuur 4: Uitleg van bladsy-“Ingrepe”

Figuur 5: “Ingrepe”-kant – Mooirivier: weerspieëling en weerklank

Op die “ingrepe” se rugkant verskyn agter elke foto inligting oor die plek waar die foto geneem is (figure 4 en 5). Dié inligting is die GPS-koördinate, die plek waar die foto geneem is, ’n aanhaling wat oor die betrokke plek handel, en die bronverwysing. Die tekste waarin die mens se invloed op die rivier op een of ander wyse ter sprake is, kom hoofsaaklik uit koerantberigte, briewekolomme en navorsingsverslae. Inskrywings sluit onderwerpe in soos die bou van die Noordbrug (1889) en kanale uit die Boskopdam (1958), die ontstaan van diamantvelde by Rysmierbult (1927), die inwyding van wandelroetes op die rivieroewer (1994), oproepe in die briewekolom van die plaaslike koerant om die natuur te bewaar (2012), en reaksie oor mynplanne in die Klerkskraaldam-omgewing (2012). Drie gedeeltes is prosatekste van mense wat langs die rivier woon (Rysmierbult, Meulstraat, Kromdraai), waarvan twee bydraes op my versoek geskryf is.¹² Eric Nealer se beskrywing van die Mooirivier is as oriëntering vir die eerste bladsy gebruik. Die tweede bladsy (die aanhaling boaan hierdie afdeling) kan as ’n titelblad beskou kan word en vorm die epiteks saam met die tweede laaste bladsy, wat erkenning gee aan elkeen wat op een of ander wyse tot die projek bygedra het. Die laaste bladsy, agter ’n foto wat op Kromdraai geneem is, handel oor die afmeting van plase in dié gedeelte van die rivier (1841).

Die “ingrepe”-gedeelte van die werk hou derhalwe veral met die kulturele dimensies van die biostreek, soos grondgebruik, landbouaktiwiteite, argitektuur, ingenieurswese en omgewingspraktyke en -aktiwiteite verband. Hierteenoor hou die “indrukke”-gedeelte en klankbaan verband met die kulturele dimensie van die biostreek, in besonder die literêre reaksie op die ervaring van die plek, en die voorstelling en interpretasie van plek (en sin van plek). Hierdie fasette blyk ook uit die gebruik van tipografie. In vergelyking met die uitleg van die “ingrepe”-kant wat geordend, sistematies en maklik leesbaar is – en waardeur die praktiese en pragmatiese verhouding van die mens met rivier vergestalt word, is die uitleg van die “indrukke”-kant visueel, impressionisties en vloeiend, wat meer met die skeppende en gevoelsmatige aspekte van die mens se verhouding met die rivier vereenselwig word.

Figuur 6: Woordbeeld: “Dieper insig” (Totius)

Vir die “indrukke”-kant het ek kort gedeeltes gekies uit die individuele ervarings en beskrywing van die rivier. Soos genoem, was die bedoeling om geskrewe indrukke oor die rivier te versamel – met ander woorde ’n literêre respons oor die ervaring van en verhouding met die Mooirivier. Dit sluit die ervaring in van “gewone” mense wat langs die rivier gewoon het, en ook dié van bekende digters en skrywers. Hierdie indrukke kom onder meer uit romans, reisjoernale, gedigte, vertellings, kortverhale en ’n sangspel. Voorbeelde van die indrukke is Thomas Baines se beskrywing van die dorpsuitleg en watervore (1869), aanhalings uit Oswald Pirow se jeugroman oor die Anglo-Boereoorlog, Piet Potlood (1948), ongepubliseerde lirieke wat Patricia Coulter as tienermeisie by die Gerhard Minnebron geskryf het (1970), Zuleikha M. Mayat se herinneringe van mense in Potchefstroom (1996) en gedigte deur onder andere T.T. Cloete, Heilna du Plooy en P.W. Buys. Aangesien ek van skriftelike tekste afhanklik was, is ’n belangrike deel van die gemeenskap en geskiedenis egter nie ingesluit nie. ’n Opgetekende mondelinge vertelling oor die waterslang van Klerkskraal (2006) het dié leemte tot ’n mate gevul. Uit die indrukke is (minstens) een inskrywing uit elke dekade vanaf 1840 tot 2013 gekies.

Van elkeen van hierdie kort indrukke is ’n “woordbeeld” gemaak. Hiervoor is ’n aanlyn inligtingsvisualiseringtoepassing, Wordle (www.wordle.net), gebruik. Dié toepassing maak gebruik van algoritmes om woorde volgens die frekwensie van gebruik uit te beeld. Die gedagte van die woordbeelde was dat prominente onderwerpe in die tekste sodoende na vore sou kom. Hiervoor het ek twee lettertipes wat in die toepassing beskikbaar is, en wat ’n ouer en nuwe tipografie verteenwoordig, gekies, naamlik Goudy Bookletter 1911, ’n serif–lettertipe, en Kenyan Coffee, ’n sans serif-lettertipe. Die kleurkombinasie van die lettertipes, eersgenoemde in swart en laasgenoemde in die mos-kleurkombinasie, sou ook visueel by die rivier aansluit.

Wordle laat die gebruiker beperkte beheer oor die uitleg toe, byvoorbeeld deur die algemene rigting van woorduitleg te bepaal of ’n alternatiewe uitleg van dieselfde gedeelte te versoek. Ek het hierdie funksie o.a. gebruik om die inhoud en visuele beeld van bepaalde indrukke met mekaar te versoen. Die vroegste inskrywing, Viator se beskrywing van sy deurtog deur die Vaalrivier, is byvoorbeeld skraal uitgelê om die begin van ’n reis, die narratief en die boek voor te stel.¹³ ’n Aanhaling uit Totius se gedig “Dieper insig” waarin hy oor die treurende wilgers skryf, is hoofsaaklik vertikaal uitgelê om hangende takke voor te stel (figuur 6).¹⁴ Elke woordbeeld kan dus beskou word as ’n konkrete teks waarin woord en beeld gekombineer word (vgl. Mitchell (1994) se konsep van imagetext). As sodanig kan dit in verband gebring word met konkrete poësie wat bedoel is om gelees sowel as bekyk te word (Van der Elst, 1992:230) – vergelyk die werk van Willem Boshoff en die Dadaïsme se eksperimentering met tipografie.¹⁵

Figuur 7: Die woordrivier-“Indrukke” – Mooirivier: weerspieëling en weerklank

Die woordbeelde is in chronologiese volgorde met behulp van PhotoShop met mekaar verbind om ’n rivier voor te stel – ’n sogenaamde “woordrivier” (figuur 7). Ter wille daarvan dat die besoeker nie slegs ’n visuele indruk kry nie, maar ook die teks kan lees, het ek die teksgedeelte met ’n aanduiding van die skrywer en die bron onder en bo die woordrivier uitgelê. Deur dié woordrivier is die Mooirivier, in samehang met die oorkoepelende projektema, ook tipografies voorgestel. Van links na regs gelees, volg die leser die rivier chronologies en vanaf die riviermonding tot by die bolope.

Klanksnit 1: Mooirivierklankstroom

Die produksie van die klankbaan het behels dat ’n opname van elkeen van die indrukke gemaak is. Hiervoor het ek ’n verskeidenheid voorlesers betrek – ook met die doel om klankkleur te verskaf. Die voorlesers sluit in professionele stemkunstenaars soos Margot Luyt, digters soos Heilna du Plooy wat hulle eie werk gelees het, kollegas, en studente. Twee moedertaalsprekers, Daniël van Olmen en Jente Rhebergen, het die Nederlandse tekste voorgelees. Voorlesings deur Sinki Mlambo, Juwairiya Bakharia en Thulasizwe Nkosi het tot ’n mate vergoed vir die gebrek aan swart stemme in die tekste. Dié stemme wat almal oor die rivier praat, is daarna vermeng om ’n “klankstroom” te word (die “woordrivier” in klank) en so ’n ouditiewe indruk van die rivier te vorm – die vervlegting van baie stemme oor die verloop van tyd (klanksnit 1).

Klanksnit 2: “Mooirivierfragment” (komponis: Gerrit Jordaan)

Op my uitnodiging het die konsertorrelis Gerrit Jordaan ’n kort komposisie geskryf. Hierdie musiek vir klavier, “Mooirivierfragment”, is elektronies gerealiseer (klanksnit 2). Die komposisie is ’n musikale lus wat ’n paar keer met variasies herhaal word en waardeur die kontinuïteit van die stroom aangedui word. Weerspieëling word op verskeie maniere in die komposisie bewerkstellig, soos in die musiek wat tussen die pianis se twee hande uitspeel en die herhaling van klanke wat aan ’n vallende waterdruppel of ligvonkies in die water herinner (Jordaan 2013; Gouws 2013:184). Die motief “sy het in die wyk van die Mooirivier gewoon” uit “My Sarie Marais” word omgekeerd in die deskant en die basgedeeltes gebruik, en word ’n “waterspieël” wat meer sê, meer vra as wat op die oppervlak sigbaar is. Die komponis wou met die donker en gevoelvolle bas betekenis gee aan die mens se drome en “ongehoorde dinge” wat saampraat as daar in die stroom gekyk word, asook die onbekende toekoms van die rivier (Gouws 2013:184).

Klanksnit 3: Mooirivierklankstroom en -fragment

Die klankopname en vermenging is deur Pieter de Bruin (in die Artema-ateljee, NWU) gedoen; ek het self hier as regisseur opgetree, met Gerrit Jordaan as gewaardeerde mederegisseur. Met die vermenging en die kombinasie van stemme, die tempo en die uitheffing van gedeeltes wat beter gehoor kan word, het die klankbaan (6:40 min.) tot ’n selfstandige narratief ontwikkel. Aangesien my aanvanklike bedoeling was om deur ’n gemurmel van stemme die klank van die rivier na te boots, was die resultaat ’n aangename verrassing. Dié Mooirivierfragment is in ’n tweede vermenging met die klankstroom gebruik, waar dit ’n bykomende dimensie aan die klankstroom gee. Die volledige klankopname bestaan uit die “Mooirivierklankstroom” (vermenging van stemme), die “Mooirivierfragment” (musiek), die kombinasie van die “Mooirivierklankstroom en -fragment” (klanksnit 3) en die individuele voorgeleeste tekste.

Figuur 8: Buiteblad

Ná verskeie proefboekies en -drukke is die finale druk- en vouwerk deur M.J. Marais van Kodak Express, Mooirivier Mall gedoen. Elkeen van die vier gedeeltes (kante) van die boek is individueel en op aaneenlopende suurvrye katoenpapier uitgedruk (8 m), en in konsertinaformaat gevou en gesny. Die twee dele van elke boek word inmekaar gevoeg om die voor- en agterkante te vorm. Populierhout, ’n spesie wat, soos die wilgerbome, met die Mooirivier vereenselwig word, is vir die buiteblaaie gebruik (figuur 8). Die dele van die boek en die buiteblad word met behulp van papierknippe aanmekaar geheg en afgerond met swart sosatiestokkies. Praktiese oorwegings het die bindmetode bepaal: dié bindmetode vermy die gebruik van gom met die risiko’s wat daarmee gepaard gaan; die papierknippe bied ’n breër basis sodat die boeke stewiger staan en beter uitgestal kan word; die knippe kan verwyder word vir netjieser bewaring van die boeke.

Die boeke word uitgestal op tafelblaaie (10 individuele tafeltjies van 120 x 30 cm) wat twee rye van 6 m elk vorm en op dun ysterpootjies 114 cm hoog staan. My gedagte met die smal en hoë uitstalblad was dat dit vir die besoekers soortgelyk kan wees daaraan om in en langs ’n rivier loop; terselfdertyd wou ek die effek van ’n swewende rivier skep – waardeur die kwesbaarheid van die rivier beklemtoon kon word.

Figuur 9: Tafeltjie vir deelname aan die Mooiriviergesprek

’n Laaste deel van die uitstalling is ’n laer tafeltjie waar besoekers kan deelneem aan ’n Mooiriviergesprek (figuur 9). Vir dié doel is A6-kaartjies beskikbaar gestel met ’n meegaande kennisgewing waarin mense uitgenooi is om hulle bydrae te lewer. Ook op die tafeltjie was oorfone om na die klankbaan te luister, en ’n CD-boekie wat inligting oor die klankbaan, die tekste en die voorlesers bevat. Draagbare MP3-spelers met die volledige klankbaan kon by die galerytoonbank uitgeteken word. Die houertjies is – soos die boekomslae – van populierhout gemaak. Die buiteblaaie, houertjies en tafels is die werk van Hendrik Greyling; die houtblaaie is deur Mossie Greyling geverf.

6. Dinamiese wisselwerking in die tussenruimte van praktyk

Gedurende die proses het die verskillende dele van die werk of ontwikkeling van die werk dikwels nuwe idees gestimuleer, wat meegebring het dat ek weer by spesifieke plekke gaan foto’s neem het, verdere tekste gesoek het om ’n leemte te vul, of die uitleg herbedink het en wat die vorm beïnvloed het. Daar was eindelose kombinasiemoontlikhede om te oorweeg. Dit beteken ook dat daar voortdurend nuwe ontdekkings was wat nuwe moontlikhede en idees gestimuleer het. Tydens die laaste stadium van die vormgewing (die uitleg van die boek) het die verskillende kombinasies en die sinergie wat dit tot stand gebring het en/of wat tot stand gekom het, nuwe moontlikhede gebied. Die omgaan met en besig wees met die materiaal, metodes, gereedskap en die idees van die praktyk is inherent aan die materiële praktyk en denke wat kenmerkend van kunsskepping is (vgl. Bolt 2006; Greyling 2009:109). Dié ervaring kan as ’n ingeplaaste ervaring beskou word, waar die kunstenaar haarself konseptueel, materieel en skeppend binne-in die projek bevind.

Vervolgens bespreek ek enkele voorbeelde van hoe die verskillende dele van die werk gekombineer is en hoe dit in die tussensone van praktyk estetiese besluite beïnvloed het.

In die “indrukke”-kant word twee foto’s (bladsye) afgestaan aan die koopsentrum in Potchefstroom, die Mooirivier Mall: ’n weerkaatsing van die pilare en neonligte onderskeidelik. Agterop die foto van die weerkaatsing van die sentrum se pilare wat in die Mooirivier staan, verskyn ’n brief van T.T. Cloete uit die Potchefstroom Herald van 24 November 2006. In dié skrywe maak die akademikus en digter, en jare lange inwoner, beswaar teen die beoogde ontwikkeling:

KUNSMATIGE UITLEG NIE WARE JAKOB

Ek verwys na die onderhoud met die ontwikkelaars van die Mall in die Herald van 17 November.

Dit klink alles baie mooi, maar wat daar gesê word getuig juis van gebrek aan respek vir die kosbare natuur in die hart van ons stad.

Dit wat hulle voorgee om die natuurlike dinge te bewaar, is bolangs en ontoereikend.

Geen kunsmatige uitleg kan die natuurlike rivierlandskap vervang nie.

’n Rivier is nie net ’n stroom water nie, maar dit het ook ’n oewer en ’n oeweruitsig, wat geskend word deur wat die Engelse “sprawl” noem. Eerlik bygesê: die Mall is nie die eerste en enigste instansie wat die rivier minag nie, maar wat tans aan die gang is, is die ergste en massiefste van sy soort.

Ons word daagliks nasionaal en internasionaal gewaarsku dat sekere plant- en dierespesies uitsterf deur die menslike ontwikkeling.

Die digter Leipoldt het ’n eeu gelede reeds gevra: wat is ’n voël en wat is ’n blom teenoor die aandelemark?

Wat is ’n padda teenoor die magtige Mall? Of ’n naaldekoker?

Die tweede foto is ’n weerkaatsing van rooi neonligte tussen wilgertakke. ’n Lys voëlspesies verskyn op die rugkant. Dié lys is geneem uit ’n omgewingsimpakstudie (Bouwman 2005) wat voor die ontwikkeling van die koopsentrum onderneem is en verteenwoordig die spesies wat in dié betrokke gedeelte van die rivier voorgekom het. Ná die ontwikkeling het navorsers bevind dat voëls wat die groen soom van die rivier as navigering gebruik, deur die geboue in die rivierloop verwar word, met die gevolg dat groter roofvoëls koers verloor en oor die dorp vlieg voordat hulle weer koers kry. Dit gebeur ook dat voëls hulleself in die geboue te pletter vlieg (Bouwman 2012). Die bekommernis wat Cloete in sy brief uitgespreek het, is tot ’n groot mate daardeur bevestig. Die rooi glans in die water was dus vir my ’n simboliese keuse.

’n Tweede voorbeeld: in die “ingrepe”-boek verskyn, agterop, ’n foto wat langs ’n brug by Muiskraal geneem is, ’n koerantberiggie oor diamantvelde en -vondste by Rysmierbult uit The Potchefstroom Herald van 16 Julie 1927 (figuur 3). Die foto met ’n goudkleurige weerkaatsing is gekies om die soeke na rykdom (klatergoud) te beklemtoon. Alhoewel die berig spesifiek na Rysmierbult verwys, het ek gekies om by Rysmierbult ’n foto van ’n syferkuil (die nadraai van meer onlangse delwerybedrywighede) op P.G. du Plessis se plaas in die Rysmierbult-omgewing te gebruik. Die aanhaling op die rugkant kom uit die skrywer se kortverhaal “Vaarwel, geliefde vyand” (uit Het olifante elmboë?)en handel oor riviergrense as die grootste oorsaak van familietwiste en slegte buurskap. Op die “indrukke”-kant verskyn as deel van die woordrivier ’n tweede P.G. du Plessis-aanhaling, waarin hy ’n syferkuil beskryf.

Plek-plek hier langs die rivier is die watervlak na-aan die oppervlakte. Maak jy gate, syfer hulle vol. Nou solank jy nie die rivier verlê of stuit nie en nie pomp nie, pla dit nie vir Waterwese as jy gewese delwersgate laat ooplê vir bietjie oppervlakte-water nie. So sien jy darem bietjie water nadat Waterwese self die rivier gestuit het met ’n damwal en in steriele kanale verlê het. Sulke gate bring darem ’n bleshoender of twee terug, en nie lank nie dan’s die otters daar. Die kuile is beter as om oor ’n dorre loop sonder voëls of gediertes te moet kyk. Daarom vra die eienaars maar soms dat ’n delfgat gelos moet word sodat daar ’n syferkuil kan vorm. (“Koi is moeilikheid”, Tussen die riewe, 1997)

“Koi is moeilikheid” is een van die eerste prosatekste wat ek oor die Mooirivier gevind het. Dit was egter eers met ’n besoek aan P.G. du Plessis se plaas ’n jaar later dat ek eerstehands ervaar het hoe so ’n syferkuil lyk. Dié waarneming het daartoe gelei dat ek die Wordle-woordbeeld van hierdie aanhaling na ’n ronder vorm aangepas het, en dit langs die woordrivier uitgelê het. Sodoende is die syferkuil ook visueel uitgebeeld (figuur 4). Alhoewel die leser-deelnemer waarskynlik nie dié besonderhede en die veelvuldige verbande tussen die teks en die foto’s sal raaksien nie, was dit deel van my oorwegings met die vormgewing van die werk. Die vormgewing kan wel moontlik onbewustelik ’n rol in die leser-deelnemer se ervaring se sin van plek speel.

Ná die opname van die voorlesings en die ervaring van die redigeerproses, en die herhaaldelike beluistering van die klankbaan, het die klankbaan ’n wesenlike deel van die afronding van die boek geword, soos hierdie aantekening in my projekjoernaal getuig:

Die klankstroom beïnvloed nou (veral die einde) van die boek. Ek hoor heeltyd in my gedagtes die stemme wat voorlees” (30/3/2012). Met die luister na die klankopname (klankstroom) saam met die tipografiese woordrivier, ontdek ek ook dat ek instinktief die voorgeleesde gedeeltes in die woordbeelde soek. Hierdie soeke het saam met die klankbaan ’n voortstuwende effek bewerkstellig, en dit was asof ’n mens onwillekeurig langs die uitstalling beweeg om die woorde te volg. Dié kombinasie het voorts ’n bepaalde tempo tot gevolg en wat ook ruspouses (vir bepeinsing of meditasie?) vir die leser-luisteraar bied. Hierdie effek is veral aan die einde opvallend. Die derdelaaste voorlesing (5:18; Margo Luyt) begin met “verweg in die ooste” uit T.T. Cloete se gedig “Muishondkraal” – dié woorde, die laaste woorde van die “woordrivier”, verskyn ook in die oostekant van die boek – met die gevolg dat die leser wat die “woordrivier” volg, se liggaam en oë daarheen beweeg. In dié gedeelte word verwys na die skraal Mooirivier. Hierdie kort voorlesing word gevolg deur ’n vers van Johan de Klerk, voorgelees deur twee mansstemme wat mekaar eggo (5:33; Paul Schutte en Phil van Schalkwyk). Die kombinasie van stemme en die beklemtoning van die woorde “opdrifsels, mensgemaakte rommel, kultuurgeraamtes, afvalsloot”, gevolg deur die ironiese slotsin, “Die Mooirivier, trots van Potchefstroom”, laat dit soos ’n aanklag klink. Die klankopname eindig met langer gedeelte van ’n bepeinsende gedig deur Heilna du Plooy (6:00; voorgelees deur die digter self) wat op die tweedelaaste bladsy gedruk is, en wat meebring dat die leser-deelnemer stilstaan om die gedig te kan lees. Indien die werk op hierdie manier gelees word, word dit ’n draaiboek vir ’n opvoering (performance).Die kombinasie van die klankstroom en woordrivier het sodoende ook beweging, wat iets van die bewegende stroom naboots, tot stand gebring. (Joernaalinskrywing 31/3/2013).

Die verskillende dele – die foto’s, die indrukke en ingrypings, die stemme en musiek – kan gesien word as ’n palimpses van individuele plekervarings. In die konsertinaformaat het die bladsye letterlik en figuurlik kaatsvlakke geword. Dié ervarings weerspieël en weerklink op allerlei wyses – byvoorbeeld skrywers wat verskeie ervarings van die rivier vergelyk (toe en nou), of wat die rivier vergelyk met ander plekke (hier en daar), of verskillende perspektiewe van dieselfde plek in verskillende eras bied (bv. Muiskraal en Muishondkraal).

Ten spyte van baie besinning en oorweging is ek self meermale deur die resultaat van die samekoms van dele van die werk verras. Vir my was die ervaring om tussen die twee dele van die boek te stap byvoorbeeld asof mens binne in die rivierloop is, terwyl die besigtiging van die buitekant met ’n wandeling langs die rivieroewer vergelyk kan word. Die keuses en kombinasie van die foto’s en die uitstalformaat het byvoorbeeld tot gevolg gehad dat die rivier na gelang van watter kant mens in die rivier stap, heeltemal verskillend lyk. Met die terugkyk het dit vir my ’n soortgelyke effek gehad as toe ek foto’s langs die rivier geneem en met die wegstap en omkyk opnuut ander weerkaatsings ontdek het.

Tydens die vormgewing van die werk het ek toenemend besef dat ek slegs aspekte van die diverse dimensies van die rivier kan weergee, en dat die werk tot ’n baie groot mate ’n subjektiewe interpretasie en konstruk van die Mooirivier is. Elke keuse van die kunstenaar het ’n bepaalde effek bewerkstellig en die geheel beïnvloed. Die insluiting van ’n spesifieke foto of inskrywing beteken dat ’n ander aspek van die rivier nie uitgebeeld word nie. Ek het egter ook besef dat dit met enige kunsskepping die geval is, en dat die kunstenaar se interpretasie juis kan bydra tot die leser-deelnemer se reaksie en deelname aan die gesprek. Watter leemtes voel hulle aan? Hoe sal elkeen se eie weergawe van die rivier lyk? Hoe sou elkeen self die rivier vergestalt?

Die werk word so uitgestal dat die leser-deelnemer enige gedeelte van werk kan besigtig en self oor ’n roete kan besluit. Ek wou doelbewus nie ’n spesifieke manier van lees en ’n bepaalde besigtigingsroete voorskryf, of ’n sekere “boodskap” oordra, nie. Veel eerder wou ek die leser-deelnemer die geleentheid bied om met die verskillende fasette van die rivier kennis te maak en ’n eie indruk te vorm. As gevolg van die diverse maniere wat die leser-deelnemer kan kies om die werk te “lees”/ervaar, is bostaande “draaiboek” daarom slegs een van die talryke moontlikhede.

Met die uitstalling van die werk is dan ook voorsiening gemaak vir deelname aan die gesprek (vgl. ook Løvlie 2009 se voorstel dat die publiek met die literêre erfenis in dialoog tree, en hulle eie tekste in ’n plekgesentreerde sisteem skryf). Vir dié doel is A6-kartonkaartjies en penne op ’n tafeltjie wat deel is van die installasie, verskaf. Die uitnodiging, in die vorm van ’n woordbeeld, het nie ’n bepaalde reaksie voorgeskryf nie, maar ’n verskeidenheid moontlikhede gesuggereer: Mooirivier, indrukke, ervarings, stories, voorstelle, herinneringe, kommentaar, oorlewerings, legendes, skinderstories, aanlas, waarskuwings, beskryf, versoeke, aanlap, oorvertel, musiek, skandes, politiek, sketse, vetes, vertellings, verse, waarhede, liedjies, redekawel, liegstories, voorspellings, verwagting.

7. Die aanskouer-deelnemer se ervaring van sin van plek

“When places are actively sensed, the physical landscape becomes wedded to the landscape of the mind, to the roving imagination, and where the mind may lead is anybody’s guess.” (Keith Basso 1996:55)

Figuur 10: Ervaring van die kunstenaarsboek-installasie in die galery

Soos my aankoms of terugkoms in ’n omgewing of plek herinnering en assosiasies kan losmaak, kan ’n kunswerk die leser-deelnemer ook op verskillende wyses prikkel. Alhoewel die kunstenaar waarskynlik sekere oogmerke met bepaalde keuses en vormgewing het, het die kunstenaar nie beheer oor die aanskouer se reaksie nie. Die uitkringende konteks van die uitstalling het vanselfsprekend ook ’n invloed op die besoeker se belewing van die werk. Hier verwys ek na die galeryruimte, die ander kunswerke en die tema van die uitstalling, maar ook na die omgewing. Mooirivier loop immers deur Potchefstroom en daarom kan aangeneem word dat die meeste besoekers aan die uitstalling in die dorp woon en eie assosiasies met die rivier het.

Die groepuitstalling Weerspieëling en weerklank: Gesprekke oor tipografie, topografie en tipologie het in die galery van die Noordwes-Universiteit Potchefstroomkampus plaasgevind. Kunsgalerye kan beskou word as liminale sones van tyd en plek wat besoekers in staat stel om tydelik van die alledaagse bestaan te ontkom en hulleself oop te stel vir ’n ander soort ervaring, wat ook tot nuwe en groter perspektiewe kan lei (vgl. Duncan 1995:12, 20). Vanselfsprekend sal die aard van die uitstalling, die samehang tussen kunswerke, en die ingesteldheid van die besoeker dié ervaring beïnvloed. Die organisasie van ’n museumruimte (galery in dié geval) kan gesien word as ’n soort draaiboek of scenario wat deur besoekers opgevoer (perform) word (Duncan 1995:20).

Mooirivier: Weerspieëling en weerklank is in die eerste instansie ’n kunstenaarsboek, maar dit toon ook deur die wyse van uitstalling en die gebruik van multisensoriese elemente kenmerke van installasiewerk. Installasiekuns verskil volgens Bishop (2005:6) van tradisionele media (beeldhouwerk, skilderye, fotografie en video) deurdat dit direk met die aanskouer as ’n letterlike teenwoordigheid in die ruimte kommunikeer en ’n beliggaamde (embodied) ervaring bewerkstellig:

Rather than imagining the viewer as a pair of disembodied eyes that survey the work from a distance, installation art presupposes an embodied viewer whose senses of touch, smell and sound are as heightened as their sense of vision. The insistence on the literal presence of the viewer is arguably the key characteristic of installation art.

Die aanskouer se verhouding met installasiekuns hou volgens Bishop (2005:11) onder meer verband met die idee om die besigtigende subjek te aktiveer. In stede daarvan om tekstuur, ruimte, lig en so meer te representeer (represent), presenteer (present) installasiekuns dié elemente direk, sodat die aanskouer dit self moet ervaar. Die klem is op sensoriese onmiddellikheid en fisiese deelname (soos om in en om ’n werk te loop), asook op ’n verhoogde bewussyn van ander besoekers wat deel van die kunswerk is (Bishop 2005:11). In installasiekunskontekste word na die besoeker verwys as die deelnemer-aanskouer of aanskouer-deelnemer (viewer-participant). Aangesien kunstenaarsboeke geléés word, gebruik ek die term leser-deelnemer. Soos reeds genoem, is die kunstenaarsboek-installasie so uitgestal dat besoekers aan die galery die werk van enige kant af kon benader. Die klankbaan kon by ’n vaste plek na geluister word (by die tafeltjie) of leser-deelnemers kon met behulp van draagbare MP3-spelers na die klankstroom luister terwyl hulle die uitstalling besigtig (figuur 10). Die leser-deelnemer het ook beheer gehad oor die keuse en kombinasie van die klankbaan en die besigtiging van die uitstalling. Die werk het voorts die moontlikheid gebied vir verskillende bewegings soos deur Casey (1996:23) geïdentifiseer, naamlik om by een plek stil te staan (soos wanneer ’n bepaalde aanhaling gelees word of by ’n foto stilgestaan word), beweging in die plek (soos om in die loop van die rivier te stap) en beweging tussen plekke (beweging tussen die verskillende dele van die werk). Die video-insetsel (Video 1) toon die werk binne die ruimte van die galery en die groepsuitstalling. Die Mooirivierklankstroom en -fragment is hier as klankbaan gebruik.

Video 1: Kunstenaarsboek-installasie: Mooirivier: weerspieëling en weerklank

Ek het heelwat tyd by die uitstalling deurgebring en waargeneem hoe mense die “rivier” lees en ervaar. Die besoekers se bewuswording van, handeling, betrokkenheid by en reaksie op die werk kan as ’n metafoor vir die handeling ten opsigte van die Mooirivier as sodanig beskou word: waar sommige mense by die uitstalling verbygestap het om by ander werke in die galery uit te kom (soos mense – in hulle gerigtheid op iets anders in die omgewing – nie die rivier raaksien nie), het ander tyd by die uitstalling bestee – soortgelyk aan mense wat doelbewus kies om tyd by die rivier te spandeer en ten volle sensories, emosioneel en intellektueel daarop ingestel te wees (vgl. Buell, Relph en Smiley in dié verband).

Die uitstalling is deur heelparty van die mense wat op een of ander wyse by die projek betrokke was, besoek. Dit sluit mense in wat ek langs die rivier ontmoet het, skrywers en voorlesers wie se werk deel van die installasie gevorm het, asook persone wat by konkrete uitvoering van die werk betrokke was. Dit het dan ook gebeur dat ons by die uitstalling verder oor die werk en die rivier gesels het.

Video 2: Kunstenaarsgesprek

Soos genoem, het kunstenaarsgesprekke as deel van die formele program plaasgevind. Die video-insetsel van die kunstenaarsgesprek (video 2) illustreer die wisselwerking binne die oorkoepelende gespreksruimte tussen die kunswerk, die kunstenaar en die publiek.¹⁶ Die betrokke kunstenaarsgesprek is bygewoon deur studente (o.a. in skryfkuns, grafiese ontwerp en kunsgeskiedenis), medekunstenaars en ander belangstellendes. Benewens genoemde kunstenaarsgesprek het ek met ’n afsonderlike geleentheid ’n groep leerders (tussen 6 en 14 jaar oud) van ’n plaaslike laerskool na die uitstalling genooi. Nadat ek vir die skoolgroep ’n kort inleiding oor die Mooirivier gegee het, het hulle die uitstalling besigtig. Die klankbaan is vir hierdie geleentheid oor draagbare luidsprekers gespeel. Hierna het die kinders kans gekry om hulle bydraes op die kaartjies te teken en/of te skryf en ook die res van die werk in die galery te besigtig.

Dit is opvallend dat leser-deelnemers in verskillende dele van die werk geïnteresseerd was en die werk op verskillende maniere gelees en ervaar het. Sommige leser-deelnemers het byvoorbeeld op die feitelike inligting in die “ingrepe”-gedeelte, op die foto’s of die klankopname gekonsentreer. Ander het weer die hele werk sorgvuldig (en soms by meer as een geleentheid) beskou en beleef. Hierdie verskeidenheid leeswyses blyk ook uit die terugvoering en die deelname aan die Mooiriviergesprek. Leser-deelnemers het kommentaar gelewer op die kunswerk, terugvoering aan die kunstenaar gegee, en hulle eie ervarings van en idees oor die Mooirivier gedeel. Besoekers kon mekaar se bydraes lees (en het dit ook gedoen). In heelparty gevalle was die terugvoering ook tot ’n mate die voortsetting van gesprekke wat deur die loop van die projek ontstaan het, byvoorbeeld met studente wat by die kunstenaarsgesprekke was, kunstenaars wat gehelp het met die realisering van die werk, of mense wat ek langs die rivier ontmoet het.

Die bydrae op een van die kaartjies by die uitstalling lui:

The purpose of Art, lies not in the piece itself, but in the delicate bundle of memorabilia that each different viewer may carry with himself. Water to the wallflower may signify life, but water to the drowning lilypad may signify death of “too much water”. (T23)

Hierdie aanhaling oor die rol wat ’n leser-deelnemers ten opsigte van die ervaring van die kunswerk vertolk, sluit aan by Basso (1996:55) en Buell (2005:71) se siening oor die subjektiewe en onvoorspelbare aard van die ervaring van plek. Die groot verskeidenheid bydraes illustreer iets van dié persoonlike ervaring van die kunstenaarsboek-installasie. Dit blyk dat leser-deelnemers by bepaalde aspekte van die werk, soos die klankbaan, visuele aanbieding, of die inhoud, aanklank gevind het en dat dit verskillende assosiasies teweeggebring het:

Reflection is evident in every sound and every photograph. Literally a journey. (T7)

The effect of the voices running over one another served as an interesting illustration of the running of the water. The music, too contributed a rustling feeling. (T14)

Die eerste indruk was die verskillende tale wat my laat dink het aan die verskillende kulture wat langs die rivier by mekaar kom. Die vloei van die sinne in mekaar in laat my dink aan die vloei van die rivier se strome. (T15)

Leser-deelnemers het hulle ervaring van en assosiasies met die Mooirivier gedeel. Onderstaande aanhalings getuig ook van ’n persoonlike verwantskap met die Mooirivier.

Ek was mal daaroor [...] My storie by die Mooirivier is ek het met my fiets gery gegly en binne in die rivier geval sommer net so nat verder afgedryf oor die klippe. Dankie dat jy die mooiheid van die rivier uitbeeld. (T25 – 14 jaar)

Die Mooirivier is deel van elke student se studentelewe. Verlief het ek al hand aan hand langs hom gewandel tydens die lekker Potchefstroom somer. Ons het al hom bewonder met dineerokke en skemerkelkies en ander tye met binnebande op hom rondgedryf. Dankie vir die mooi uitstalling van ons gunsteling rivier. (T41)

Die kunsrivier is tuis. Op elke plek het ek al iets ervaar en het ek parallelle stories wat baie meer betekenis het. Ek is diep geraak. Dankie! (T3)

Dit blyk dat leser-deelnemers assosiasies met ander plekke en ervarings gemaak het (vgl. Buell 2005:74):

Dit is soos om op ’n soort pretrit te gaan, ek is mal oor die kultuur wat drup uit elke woord uit. Bitter kreatief en mooi. Mooirivier in KwaZulu-Natal lê my ook na aan die hart, so die titel vang my dadelik. (T18)

Kom van ’n plek af waar ’n rivier dalk net eenkeer ’n jaar loop. Om te sien hoe die “changable permenancy” vasgevang is, is ongelooflik. Die vloeiende woorde versterk die rivier se essensie wat nie in ’n blokvormige definisie gesit kan word nie. (T46)

Die kunstenaarsboek-installasie het ook assosiasies met kunswerke, letterkunde en musiek uitgelok. Van die leser-deelnemers (onder wie die leerders) se bydrae was in die vorm van tekeninge – dus self ’n vorm van kuns. Die tweede aanhaling hier onder is ’n voorbeeld van waar ’n literêre verwysing as ’n vergelykingsbasis gebruik is om die ervaring van die kunswerk te beskryf. Sien ook die verwysing na Monet verder aan.

Daar in ou Potchefstroom staan ’n ou wilgerboom met my naam in sy stam uitgesny. Die ontmoeting was so soet ... Ken jy daai boom op die Mooirivier se wal? (T34)

“And in that moment I swear we were infinite!” – Perks of being a Wallflower. Prof se Mooirivier gee my daardie gevoel. (T42)

Soos voorsien is, is daar ook leser-deelnemers wat bepaalde leemtes aangevoel het. Reaksies soos hierdie kan ook aanduidend wees van ’n diskoers wat die betrokke persoon wil voer, en wat moontlik ander besoekers aan die uitstalling aan die dink wil sit:

Waar is die wilgerbome? (T47)

I think that this project has legs. Imagine if we were to include the nonhuman agencies that comprise this world-making process. (T13)

Die uitstalling is pragtig en baie kreatief maar tipies ek (Eric) sien ek die rivier ook as een wat baie hard moet “werk”, blootgestel is aan besoedeling vanaf die Wonderfonteinspruit (Wesrand myne se afvalwater), misbruik word deur informele nedersettings by Muiskraal en Rysmierbult, afgeskeep word deur die Departement Waterwese (DWA) wat met sy sementkanaal sisteem en serwitute veronderstel is om “orde” te handhaaf, en die feit dat Potchefstroom se Tlokwe Plaaslike Munisipaliteit so passief sit en weier om verantwoordelikheid vir die totale opvanggebied te aanvaar en sodoende DWA se hand te sterk. (T12)

Ten opsigte van sy konsep van plaasvervangende binne-in-heid dui Relph (1976:53) aan dat die verbeeldingswêreld deur die vaardigheid van die kunstenaar en die leser, luisteraar of aanskouer se verbeelding en empatiese geneigdheid as werklik oorkom. Plaasvervangende binneheid is vir die “leser” die duidelikste wanneer die uitbeelding van ’n spesifieke plek ooreenkom met ons eie ervarings van bekende plekke: “we know what it is like to be there because we know what it is like to be here” (Relph 1976:53). Sommige terugvoering dui daarop dat die leser-deelnemers nie slegs die uitstalling as ’n plek ervaar het nie, maar dat dit ook inderdaad plek/rivier/Mooirivier geword het. Uit die onderstaande aanhalings is dit opvallend dat dié effek ook met multimodale ervaring van die kunstenaarsboek-installasie verband gehou het:

Die musiek vang my só goed. As jy na die musiek luister terwyl jy na die foto’s van die rivier se water kyk voel jy skoon asof jy in ’n sprokieswêreld is waar feetjies dans. (T20)

Ek ken die Mooirivier ek ken sy mooi, en ek ken hom wanneer hy kwaad is. Toe ek na die voorlesing geluister het kon ek voel hoe die woorde as ’n stroom optree en my meesleur. Sodra jy dink dis verby kom die volgende een. Soos ek na die gedigte gekyk het kon ek die rivier in die agterkant sien. Dis asof die rivier die skrywers amper betower het om te skryf en die mense wat praat nie kan help nie, so kan ek nie help om self vasgevang te word deur die magiese eggo van die rivier nie. Die klavierspel was vreeslik lig tog onheilspellend. Soos ek na dit geluister het, het ek al die donker kleure raakgesien. Elke keer dat ek ’n mooi (gemoedelike) foto van die rivier gesien het, het die gedagte (en die musiek) tot my deurgedring en gesê: “Stille waters, diepe grond, onder draai die duiwel rond.” (T45)

Foto’s – indrukwekkend! Werk so goed saam met klankbaan skep die gevoel wat jy kry as jy waarlik langs die rivier staan. Sien die Mooirivier nou heeltemal anders – baie nuwe interessante inligting. Die hele dorp behoort hiervan te weet. Ons lewe immers saam met die mooirivier. Hy bly langs ons. (T28)

Dat ’n kunswerk nie noodwendig ’n persoon se verbeelding prikkel nie, blyk uit die volgende opmerking: “Dis jammer dat dit so ’n werk is wat nie tot ’n mens spreek nie. Dit laat my koud” (T32). Basso (1996:55) se aanhaling boaan dié afdeling suggereer dat hierdie gespreksgenoot nie die kunswerk as ’n plek ervaar en sintuiglik beleef het nie, of teleurgesteld was in die uitvoering van die werk. Uit die meerderheid van die bydraes blyk dit egter dat die besoekers wat die moeite gedoen het om terugvoer te gee (en sodoende as leser-deelnemers beskou kan word), ’n bepaalde ervaring van plek met betrekking tot die kunswerk beleef het, dit ook met die Mooirivier in verband gebring het, en dat die wisselwerking ook hulle ervaring van die omgewing verryk het. Onderstaande aanhalings is aanduidend daarvan dat die kunstenaarsboek-installasie op een of ander wyse dié persone se kennis van en siening oor die Mooirivier verander het:

Dis baie mooi en ek hou van die klank van die water net jammer dat die myne se vuil water daarin loop. (T24 – 11 jaar)

Die foto by die golfbaan herinner my aan Monet. Ek hou van die troebelheid van die weerkaatsings. Dit laat ’n mens self nadink oor die Mooirivier. Ek het altyd die Mooirivier as ’n lelike, besoedelde aspek van Potchefstroom gesien. Dankie dat jy vir my die mooi daarvan gewys het. (T9)`

Die Mooirivier is deel van geskiedenis, dalk die hoofrede van die bestaan van Potchefstroom, nes museums, foto’s en herinneringe het die rivier ook ’n unieke storie om te vertel, met ’n begin en ’n einde, oorvloed en droogte, “nurturing and abuse”. Nog nooit het ek aan die rivier gedink as iets wat lewe nie. Dankie vir die nuwe perspektief. (T30)

Uit die terugvoer blyk dit dat die leser-deelnemers sintuiglik, emosioneel, affektief en intellektueel op die werk gereageer het – reaksies wat ook met plekervaring vereenselwig word. Van die reaksies is aanduidend daarvan dat die installasie self ook as ’n “plek” ervaar is, en bepaalde vorme van ingeplaastheid bewerkstellig het.

Uit die terugvoering van die leser-deelnemers sou daar ook afleidings gemaak kon word oor aspekte van buiteheid of binneheid (Relph 1976:51–5) ten opsigte van die werk, asook ten opsigte van die Mooirivieromgewing. In die hibriede ruimte van die galery en kunstenaarsboek-installasie het die leser-deelnemers deur hul terugvoering – die verskeie vorme van weerspieëling en weerklank – aandeel gehad aan die skepping van die werk, die verdigting sin van plek van die kunstenaarsboek-installasie, asook dié van die biostreek.

8. Samevatting en gevolgtrekking

Ten slotte: hierdie installasie kan as ’n vorm van plekspesifieke kuns en letterkunde beskou word. Plekspesifieke kuns verwys gewoonlik na kuns wat vir ’n bepaalde plek geskep is (soos ’n standbeeld in ’n openbare ruimte), maar kan ook verwys na werk wat in reaksie op, of in ontmoeting met, ’n plek geskep is (Mclver 2004). Vir laasgenoemde vorm verkies Mclver (2004) die term place-responsive art. Beide vorme gaan egter van die veronderstelling uit dat die kunswerk op ’n spesifieke plek uitgestal of geïnstalleer word.

Site response in art occurs when the artist is engaged in an investigation of the site as part of the process in making the work. The investigation will take into account geography, locality, topography, community (local, historical and global), history (local, private and national). These can be considered to be “open source” – open for anyone’s use and interpretation. This process has a direct relationship to the art works made, in terms of form, materials, concept etc. Of course, artists, like anyone else, respond to these “raw materials” in individual ways. […] Along with installation, site-responsive art sometimes incorporates a live art or performative element.

Die skeppingsproses van Mooirivier: weerspieëling en weerklank het ’n eerstehandse en ingeplaaste ervaring van die kunstenaar met die konkrete omgewing, asook wisselwerking met die gemeenskap behels. Doelgerigte navorsing is gedoen oor aspekte van die geografie, topografie, plant- en dierelewe, die gemeenskap, literatuur en geskiedenis van die omgewing. Dié inligting is as oop bronne vir enige persoon of interpretasie beskikbaar. Hierdie wisselwerkende en ontdekkende proses het die konsep, vorm en materiaal van die kunswerk daadwerklik beïnvloed. Met betrekking tot die performatiewe aspek bied (en verlang) die formaat van hierdie installasie aktiewe deelname van die leser-deelnemer – wat insluit liggaamlike beweging in die ruimte, lees en interpretasie van teks, en luister na ’n klankbaan. Voorsiening is gemaak vir leser-deelnemers se individuele terugvoering, interpretasie en deelname aan die gesprek. Hierbenewens is, in samehang met die oorkoepelende projek en navorsingsdoelstellings, tydens die uitstalling kunstenaarsgesprekke gevoer en begeleiding verskaf.

Vir Mclver (2004) is plekreagerende kuns bowenal ’n betrokke kunsvorm. Die betrokke aard van plekreagerende kuns en die fokus op die plaaslike omgewing stem ooreen met die onderliggende beginsels van bioregionalisme. Lynch e.a. (1994:15) wys dan ook daarop dat bioregionale literatuur, in teenstelling met konvensionele streeksliteratuur, meer waarskynlik gerig is op diegene wat in die betrokke biostreek woon. Die werk onder bespreking sluit wat betref tema, inhoud en vorm aan by die beginsels van betrokke kuns en van bioregionalisme.

The artist is interested in what is happening, what has happened, in the place. Working in this way implies questioning, possibly rejecting, the irony and “cool” relativism of certain strains in contemporary art. The artist cannot avoid coming into contact with social, economic and cultural realities during the course of the creative process. Siteresponsive art is not necessarily making any direct comment or “telling” the audience what to think, but instead invites them to engage with the very real relationship between place and work, and inviting them to draw their own conclusions. (Mclver 2004)

Soos die terugvoering van leser-deelnemers aan die uitstalling getuig, het die kunswerk ’n bepaalde betrokkenheid met die plek self (die Mooirivier), asook eie interpretasie en gevolgtrekkings in dié verband uitgelok. Die leser-deelnemers se deelname aan die gesprek het bygedra tot ’n digter weefwerk van verskeie dimensies van die Mooirivier. Gespreksgenote het in dié sosiale konteks saam betekenis aan die plek gegee, en soos Løvlie (2009) dit stel, deelgeneem aan die kulturele prosesse waardeur menslike landskappe (en plekke) as woonplekke (dwellings) vir mense, gemeenskappe en kulture gekonstrueer word. ’n Leser-deelnemer wat tyd by Mooirivier: weerspieëling en weerklank deurgebring het, kon moontlik deur al die indrukke en stemme – ook dié van die ander deelnemers aan die gesprek – ’n “gelaagde en saamgeperste” ervaring van die biostreek (die ekologiese en kulturele dimensies) van die Mooirivier kry – en die rivier dalk opnuut sien of anders daaroor begin dink.

Die mens kan, soos Rose (1995:87) aantoon, gelyktydig in verskeie plekke wees (byvoorbeeld in ’n kamer, huis, dorp, streek, land, kontinent) en ’n gevoel van om te behoort ten opsigte van elkeen van hierdie skale ervaar. Lynch e.a. (2014:9) verwys in hierdie verband na die wêreld as “an amalgamation of infinitely complex connections among variously scaled and nested places”. In hierdie projek het ek myself gelyktydig en afwisselend in verskeie plekke bevind, en op sodanige wyse dat dit as ingeplaaste ervarings beskou kan word. Hierdie plekke en ingeplaaste ervarings sluit in (maar is nie beperk nie tot) die tussensones van praktyk en navorsing; die konseptuele ruimte van die oorkoepelende projek; die konkrete materiële biostreek van die Mooiriviervallei; plaasvervangende binneheid, waar ek myself in ander perspektiewe en tye moes indink; die konkrete skeppingsruimte van die kunswerk in wording; die kunstenaarsboek-installasie as ’n plek; en die gespreksruimte/s hierrondom.

Ten slotte kan die aktiwiteite met betrekking tot die kunstenaarsboek-installasie as ’n ingeplaaste skeppingsaksiebeskou word. Die aspekte wat Smith (2012) ten opsigte van ingeplaaste skryfaksie in verband met Buell se drie dimensies van plek bring, kan eweneens op die kunstenaar van toepassing gemaak word. In hierdie geval sou taal in ’n omvattender sin geïnterpreteer kan word en ook beeld, vorm, klank, musiek en beweging insluit. Smith (2012:902) se formulering sou dan soos volg aangepas kon word:

’n Ingeplaaste skeppingsaksie veronderstel: eerstens die materiële, fisiese geplaastheid van die kunstenaar in ’n spesifieke plek; tweedens suggereer dit die verband en persoonlike kontak van die kunstenaar met plek waardeur die kunstenaar in tweegesprek met plek tree; en die term maak verder ook voorsiening vir ’n taalbewuste skeppingsaksie, waardeur taal, beeld, vorm, klank, musiek en beweging as sosiale waarnemings- en konstruksie-instrumente ingespan word en daardeur die sosiale dimensie van taal (in die wyer sin beskou) aktiveer.

Eweneens kan die lees van die werk ook as ’n ingeplaaste leesaksie of ervaring beskou word. Die ingeplaaste leeservaring behels derhalwe die materiële, fisieke geplaastheid van die leser-deelnemer in ’n spesifieke plek (hierdie kunswerk – en ook die groter konteks); die persoonlike kontak van die leser-deelnemer met die werk, waar in gesprek met die plek getree word (soos ook afgelei kan word uit die terugvoering), en die sosiale en kulturele dimensie waar daar aan die groter gesprek oor die kunswerk en die rivier deelgeneem word.¹⁷

Binne die konteks van die praktykgebaseerde navorsingsbenadering en navorsingsprojek waar die kunstenaar-navorser hom of haar in die tussensone van praktyk bevind, kan die konsep van ingeplaaste skeppingsaksie ook tot ’n groot mate die ervaring en gesitueerdheid van die kunstenaar-navorser beskryf:

’n Ingeplaaste navorsingsaksie veronderstel eerstens die materiële, fisieke geplaastheid van die kunstenaar-navorser in ’n spesifieke plek (hier die tussensone van praktyk); tweedens suggereer dit die verband en persoonlike kontak van die kunstenaar-navorser met plek waardeur die kunstenaar-navorser in gesprek met plek tree; en die term maak verder ook voorsiening vir ’n taalbewuste navorsings- en skryfaksie waardeur taal, beeld, vorm, klank, musiek en beweging as sosiale waarnemings- en konstruksie-instrumente ingespan word en daardeur die sosiale dimensie van taal (in die wyer sin beskou) aktiveer.

9. Nawoord

Weens kunstenaarsboeke se interaktiewe aard is dit moeilik om kunstenaarsboeke te herproduseer of in ander media te representeer. Die unieke formaat en enkel- (of beperkte) kopieë van kunstenaarsboeke bring ook mee dat dit, ná ’n uitstalling in ’n openbare ruimte, tot ’n groot mate ontoeganklik is. Meer as twee jaar ná die groepsuitstallingis daar steeds navrae oor die projek en versoeke om met belangstellende groepe oor die kunswerk en die Mooirivier te kom gesels. Aangesien die installasie wat hier bespreek is, as ’n geheel uitgestal en ervaar moet word, bied dit bepaalde praktiese uitdagings. In aansluiting by my navorsing oor kunstenaarsboeke, multimodaliteit en alternatiewe publikasie­moontlikhede het ek in 2015 ’n eksperimentele video gemaak met die 32 foto’s wat in die boek gebruik is (aangevul met bykomende foto’s), gedeeltes van die tipografie van die woordrivier, en die Mooirivierklankstroom en -fragment (Video 3).¹⁸ Hierdie video is o.a. in September 2015 as deel van ’n praatjie en skyfievertoning oor die werk by ’n gasteaand van Dames Leeskring, Potchefstroom vertoon. Die installasie is ook tydens die geleentheid uitgestal. Dié uitstalling, praatjie en vertoning het tot verdere gesprekke en stories oor die biostreek gelei.

“’n Rivier is nie net ’n stroom water nie ...”

Video 3: Mooirivier: weerspieëling en weerklank

Bibliografie

Alander, A. 2011. Characteristics of visual and performing arts. In Biggs en Karlsson (reds.) 2011.

Annandale, E. en E. Nealer. 2011. Exploring aspects of the water history of the Potchefstroom region and the local management of it. New Contree, 62:111–24. http://dspace.nwu.ac.za/handle/10394/6611 (15 Januarie 2013 geraadpleeg).

Aucamp, P. 1976. Potchefstroom in die literatuur: ’n Beredeneerde bibliografiese studie 1838–1975. Potchefstroom: PU vir CHO.

Bachelard, G. 1994 [1958]. The poetics of space. Boston, Mass.: Beacon Press.

Basso, K.H. 1996. Wisdom sits in places: Notes on a Western Apache landscape. In Feld en Basso (reds.) 1996.

Biggs, M. en D. Büchler. 2011. Communities, values, conventions and actions. In Biggs en Karlsson (reds.) 2011.

Biggs, M. en H. Karlsson (reds.). 2011. The Routledge companion to research in the arts.Londen en New York: Routledge.

Bishop, C. 2005. Installation art: A critical history. Londen: Tate Publishing.

Bolt, B. 2006. A non standard deviation: handlability, praxical knowledge and practice led research. Speculation and Innovation: Applying Practice led Research in the Creative Industries. http://www.creativityandcognition.com/resources/PBR%20Guide-1.1-2006.pdf (8 Augustus 2008 geraadpleeg).

Borgdorff, H. 2011. The production of knowledge in artistic research.In Biggs en Karlsson (reds.) 2011.

Bouwman, H. 2012. Persoonlike mededeling, 19 November.

Bouwman, H. (red.). 2005. Specialist report: Ecological baseline for the Mooirivier mall – Environmental impact assessment. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit.

Buell, L. 1995. The environmental imagination: Thoreau, nature writing, and the formation of American culture. Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press.

—. 2005. The future of environmental criticism: Environmental crisis and literary imagination. Malden, MA: Blackwell Publishing.

Casey, E.S. 1996. How to get from space to place in a fairly short stretch of time: phenomenological prolegomena. In Feld en Basso (reds.) 1996.

Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: Haum-Literêr.

Crang, M. 1998. Cultural geography. Routledge contemporary human geography series. Londen en New York: Routledge.

Dietrich, K. 2011. Many rivers to cross: Conflict zones, boundaries and shared waters. http://www.theartistsbook.org.za (12 Februarie 2015 geraadpleeg).

Drucker, J. 2004. The century of artists’ books. New York: Granary Books.

Duncan, C. 1995. Civilizing rituals: Inside public art museums. Londen: Routledge.

Feld, S. en K.H. Basso. 1996. Introduction. In Feld en Basso (reds.) 1996.

Feld, S. en K.H. Basso (reds.). 1996. Senses of place. Santa Fe, Nieu-Mexiko: School of American Research Press.

Gouws, C. 2013. Kreatiewe momente van die Mooirivier in beeld en klank saamgevat. TD The Journal for Transdisciplinary Research in Southern Africa, 9(1):182–4. http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/9065/transd_v9_n1_a11.pdf?sequence=1 (7 Desember 2013 geraadpleeg).

Greyling, F. 2009. Avontuur: ’n praktykgebaseerde verkenning van intermedialiteit en materialiteit in ’n boekprojek. Stilet, XXI(2):91–113.

—. 2014. Sin van plek en bioregionalisme: gelaagdheid in ’n kunstenaarsboek-installasie van Stanley Grootboom. South African Journal of Art History, 29(4):112–31.

Hubbard, P., R. Kitchin en G. Valentine. 2004. Key thinkers on space and place. Londen, Thousand Oaks en New Delhi: Sage.

Jordaan, G. 2013. Persoonlike mededeling, 30 Maart.

Jorgensen, B.S. en R.C. Stedman. 2006. A comparative analysis of predictors of sense of place dimensions: Attachment to, dependence on, and identification with lakeshore properties. Journal of Environmental Management, 79:316–7. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301479705002501 (27 Julie 2014 geraadpleeg).

Kinoshita, K. 2012. Sense of place in artist books. Architecture and Landscape Architecture Library, University of Minnesota. University of Minnesota Libraries.

Løvlie, A.S. 2009. Poetic augmented reality: Place-bound literature in locative media. Proceedings of the 13th International MindTrek conference: Everyday life in the ubiquitous era. http://folk.uio.no/anderssl/published/Løvlie_poetic_augmented_reality_free_access.pdf (11 Februarie 2015 geraadpleeg).

Lynch, T., C. Glotfelty en K. Armbruster. 2012. Introduction. In Lynch, Glotfelty en Armbruster (reds.) 2012.

Lynch, T., C. Glotfelty en K. Armbruster (reds.). 2012. The bioregional imagination: literature, ecology, and place. Athens: The University of Georgia Press.

Marley, I., F. Greyling en R. Swanepoel. 2012. Weerspieëling en weerklank: Gesprekke oor tipografie, topografie en tipologie 2012–2014. Ongepubliseerde projekdokumentasie.

Massey, D. en P. Jess. 1995. A place in the world? Places, cultures and globalization. New York: Oxford University Press.

McGinnes, M.V. 2005. Bioregionalism. In Taylor (red.) 2005.

McIver, G. 2004. ART/SITE/CONTEXT. Site Specific Art. http://www.sitespecificart.org.uk/6.htm (31 Januarie 2015 geraadpleeg).

Meredith, D. 2005. The bioregion as a communitarian micro-region (and its limitations), Ethics, Place and Environment: A Journal of Philosophy and Geography, 8(1):83–94.

Meyer, S. 2014. Ingeplaaste skryf as vergestalting van ekosentriese ingesteldheid in Petra Müller se verhaalkuns. Literator, 35(2). http://www.literator.org.za/index.php/literator/article/view/1080/1502 (12 Desember 2014 geraadpleeg)

Mitchell, W. 1994. Picture Theory. Chicago: University of Chicago Press.

Nealer, E. 2013. Die Mooirivier. Persoonlike korrespondensie met navorser.

Nimkulrat, N. 2007. The role of documentation in practice-led research. Journal of Research Practice, 3(1). http://jrp.icaap.org/index.php/jrp/article/view/58/83 (8 April 2009 geraadpleeg).

Pericoli, M. en P. Goldberger. 2001. Manhattan unfurled. Londen: Random House.

—. 2012. London unfurled. Londen: Random House.

Projekjoernaal. 2012-2013. Geskep deur F. Greyling.

Raven, D. en J. Stephenson. 2001. Competence in the learning society. New York: Peter Lang. www.heacademy.ac.uk (27 Januarie 2015 geraadpleeg).

Relph, E. 1976. Place and placelessness. Londen: Pion.

Rose, G. 1995. Place and identity: a sense of place. In Massey en Jess (reds.) 1995.

Russo, L.S.J. s.j. Writing within: Notes on ecopoetics as spatial practice. How2, 3(2). http://www.asu.edu/pipercwcenter/how2journal/vol_3_no_2/ecopoetics/essays/russo.html (10 Maart 2014 geraadpleeg).

Schon, D. 1983. The reflective practitioner: How professionals think in action. New York: Basic Books.

—. 2001. The crisis of professional knowledge and the pursuit of an epistemology of practice. In Raven en Stephenson (reds.) 2001.

Scrivener, S. en P. Chapman. 2004. The practical implications of applying a theory of practice based research: a case study. Working Papers in Art and Design 3. https://www.herts.ac.uk/__data/assets/pdf_file/0019/12367/WPIAAD_vol3_scrivener_chapman.pdf (15 Mei 2010 geraadpleeg).

Seamon, D. en J. Sowers. 2008. Place and placelessness (1976): Edward Relph. In Seamon en Sowers (reds.) 2008.

Seamon, D. en J. Sowers (reds.). 2008. Key texts in human geography. Los Angeles, Londen, New Delhi, Singapore: Sage.

Smiley, S.P. 1999. Musing the garden: A poetics of space and emplacement. Ongepubliseerde DPhil-proefskrif, Departement Geografie en Antropologie, Louisiana State University.

Smith, S. 2012. Plek en ingeplaaste skryf. ’n Teoretiese ondersoek na ingeplaaste skryf as ekopoëtiese skryfpraktyk. LitNet Akademies, 9(3): 887–928. http://litnet.co.za/assets/pdf/Smith_9_3_GW17.pdf (20 Augustus 2014 geraadpleeg).

Taylor, B. (red.). 2005. Encyclopedia of religion and nature. Londen en New York: Continuum.

Totius, 1933. Passieblomme: Verse van Totius. Bloemfontein: Nasionale Pers.

Trentelman, C.K. 2009. Place attachment and community attachment: A primer grounded in the lived experience of a community sociologist, Society & Natural Resources: An International Journal, 22:3:191–210.

Van der Elst, J. 1992. Konkrete poësie. In Cloete (red.) 1992.

Viator. 1840. Extract uit een Journaal, gehouden op een reis naar de Uitgeweken Boeren, De Zuid-Afrikaan, Vrydag 10 Junie 1840.

Eindnotas

¹ Viator was die skryfnaam van ’n persoon wat Potchefstroom gedurende Maart 1840 besoek het. ’n Verslag van die besoek het in De Zuid-Afrikaan, 19/06/40 verskyn.

² In installasiekunskontekste word na die besoeker verwys as die deelnemer-aanskouer of aanskouer-deelnemer (viewer-participant). Aangesien kunstenaarsboeke gelees word, word die term leser-deelnemer in die artikel gebruik.

³ Aanvanklike gedagtes (soos aangeteken in die projekjoernaal) sluit in foto’s van weerkaatsings in die Mooirivier, plekke/instansies wat met die rivier vereenselwig word, aanhalings uit verskillende tye oor die Mooirivier, die kombinasie van foto’s en aanhalings wat ironiese betekenis kry, die gebruik van kaarte, ens. ’n Lang ry foto’s is as uitstallingsmoontlikheid oorweeg. Soos die idees ontwikkel het, het ek besluit om die weerkaatsingfoto’s vanaf die bron tot by die monding in die Vaalrivier te neem en in die vorm van ’n konsertinaboek saam te bind.

⁴ Die projek sluit ook aan by vorige kunstenaarsboeke wat met die omgewing verband hou, naamlik AvonTUUR (Vredefortkoepel) en Tinboektoe toe.

⁵ Die beweegredes vir my keuse van onderwerp, ’n belangstelling in en besorgdheid oor die omgewing, ’n bewustheid van die rykdom van stories/stemme en die moontlikheid om gesprek te stimuleer, het vanselfsprekend die werk beïnvloed.

⁶ Die werk, Mooirivier: Weerspieëling en weerklank, is ook op 1 Oktober 2014 tydens die (ALV) Kongres van die Afrikaanse Letterkundevereniging (ALV), Universiteit van Pretoria uitgestal. Dit het gepaard gegaan met die aanbieding van ’n referaat (“Die konkretisering van sin van plek in ’n kunstenaarsboek-installasie, Mooirivier: Weerspieëling en weerklank”),waaruit hierdie artikel ontstaan het.

⁷ Die onderskeie kunstenaarsgesprekke is verfilm en saam met ’n video-opname van die uitstalling in ’n DVD oor die projek verpak. Dié DVD is na afloop van die uitstalling aan die deelnemers en navorsers aan die projek beskikbaar gestel.

⁸ Humman (aangehaal in Trentelman 2009:201) stel dit so: “[S]ense of place involves a personal orientation toward place, in which one’s understanding of place and one’s feelings about place become fused in the context of environmental meanings.”

⁹ Die Gerhard Minnebron is die grootste natuurlike fontein in die suidelike halfrond. Die bron, wat ongeveer 60–80 megaliter water of meer per dag lewer, is een van die primêre bronne van drinkbare water van Potchefstroom.

¹⁰ Swart mense (Tsawanasprekers), bruin mense en Indiërs wat in die omgewing en dorp woon.

¹¹ Ek het na die twee boeke as "indrukke" en "ingrepe" verwys. Die korrekte woordkeuse vir "ingrepe" sou "ingryping/s" wees. In die bespreking van die twee kante van die boek behou ek egter die woord soos dit ook op bladsy 2 van die betrokke boekdeel verskyn (vgl. Afdeling 5)

¹² Dié nuutgeskrewe tekste is ’n skets deur Mione du Toit (aangetroude kleindogter van Totius) wat jarelank op die oewer van die Mooirivier in Meulstraat gewoon het, en deur Nikki Ludwig, wat op die plaas Kromdraai woon.

¹³ “Wij gingen de rivier door, aan eene plaats een weinig hooger op, alwaar het byna een kwart mijl breed is, reisde in een NW rigting over eene reeks, en arriveerden in 5 uren aan den linkeroever van de Mooirivier, omtrent 16 mijlen boven derzelver vereeniging met de Geele rivier” (Viator, 1840).

¹⁴ Hoe hang die wilgers oor die water
En buig hul takke kwynend neer!
Hul sien, die arme en vreugberoofde,
Die son wat uitstraal bo hul hoofde,
Die wolkelose son nie meer. (Totius, 1933)

¹⁵ Van der Elst (1992:230) beskryf konkrete poësie as “die soort digwerk waarin die ruimtelike, akoestiese en visuele eienskappe van die taal maksimaal benut word vir die totstandkoming van die kunswerk. Die konkrete poësie wil sover moontlik alle semantiese en dekoratiewe moontlikhede van die taal ontgin. Konkrete poësie is bedoel om sowel gelees as "bekyk" te word.” Mooirivier: weerspieëling en weerklank sou daarom ook as ’n vorm van konkrete poësie beskou kan word – in hierdie geval is ek egter nie die digter nie, maar die “samesteller” van die geheel. Kunstenaarsboeke neig ook om soepel, eksperimentele en hoë spanningsverhoudings tussen woorde en beelde te vertoon (Mitchell 1994:91). Konkrete poësie, kunstenaarsboeke en installasiekuns toon verskeie ooreenkomste, soos ’n antitradisionele benadering, die multimodale aard daarvan, die eksperimentering met materiaal, tegnieke en vorme van tekstuele rangskikking, en die verwagting van dinamiese deelname van die leser/aanskouer.

¹⁶ Soos in die video gesien kan word, het ek binne-in die kunstenaarsboek-installasie gestaan en myself ook t.o.v. die fisiese werk as deiktiese sentrum geposisioneer, soos o.a. uit my bewegings in die werk en die uitwys van dele van die werk blyk.

¹⁷ Meer as twee jaar ná die uitstalling plaasgevind het, verwys mense nog na die projek, verskaf inligting en bronne, deel herinneringe aan hul eie ervaring van die rivier en doen navraag oor aspekte van die werk.

¹⁸ Vanselfsprekend het die nuwe medium ander uitdagings en moontlikhede gebied. Die volgorde van die foto’s is byvoorbeeld in enkele gevalle verander om beter by die nuwe narratief wat tot stand gekom het, te pas, en bykomende foto’s is bygevoeg.

The post Sin van plek, ingeplaastheid en bioregionaliteit in ’n kunstenaarsboek-installasie, Mooirivier: weerspieëling en weerklank appeared first on LitNet.

Opsomming

Artikel 174 van die Strafproseswet 51 van 1977 bepaal dat indien die hof by die afsluiting van die saak vir die vervolging van oordeel is dat daar geen getuienis is dat die beskuldigde die misdryf waarvan hy aangekla is, of ’n misdryf waaraan hy op die aanklag skuldig bevind kan word, gepleeg het nie, die hof ’n uitspraak van onskuldig mag lewer.

Adjunkregterpresident Traverso het op 8 Desember 2014 die aansoek om ontslag, na sluiting van die vervolgingsaak teen Shrien Dewani, wat aangekla was van sameswering tot ontvoering, roof en moord van sy vrou, Anni, toegestaan. Hierdie beslissing was vir die oorledene se familie en lede van die publiek in die algemeen ’n skok en daar is klagtes teen die adjunkregterpresident by die regterlike gedragskomitee van die Regterlike Dienskommissie aanhangig gemaak.

Die toepassing van artikel 174 van die Strafproseswet, asook die toepassing daarvan in die Dewani-uitspraak, word bespreek. Daar word verwys na die beginsels wat artikel 174 in ’n demokratiese bestel onderlê, naamlik die swygreg van ’n beskuldigde en die verbod teen selfinkriminasie. Die toepassing van die akkusatoriese stelsel van die strafprosesreg in Suid-Afrika word behandel en daar word besin of die openbare mening heers dat sekere reëls daarvan die persepsie by die gemeenskap kan skep dat dit nie die waarheid openbaar nie en gevolglik onregverdig is. Die klagtes wat teen die adjunkregterpresident ingedien is, word geëvalueer. Daar word argumenteer dat die hof in Dewani die toepaslike regsbeginsels suiwer toegepas het en nie voor die openbare mening, naamlik dat die beskuldigde op sy verdediging geplaas moes word, geswig het nie.

Daar word tot die gevolgtrekking gekom dat alhoewel die openbare mening ’n rol tydens die uitleg en toepassing van die Grondwet en die strafprosesreg speel, dit ondergeskik is aan die langtermynwaardes wat die Grondwet poog om te verwesenlik.

Trefwoorde: akkusatoriese stelsel; artikel 174 van die Strafproseswet; ontslag van beskuldigde na sluiting van vervolgingsaak; openbare mening; reg op billike verhoor; S v Dewani; swygreg; verbod teen selfinkriminasie

Abstract

Discharge of the accused at the close of the case for the prosecution: Public opinion and the right to a fair trial in terms of the accusatorial system of criminal procedure

According to section 174 of the Criminal Procedure Act 51 of 1977 a court may, at the close of the case for the prosecution, if it is of the opinion that there is no evidence that the accused committed the offence referred to in the charge sheet or any other offence of which the accused may be convicted of, return a verdict of not guilty. This procedure is referred to as a discharge at the end of the case for the prosecution.

On 8 December 2014 the deputy judge president of the Western Cape high court, Traverso DJP, granted an application for the discharge of the accused in the case of Shrien Dewani, who was accused of conspiring to kidnap, rob and murder his wife Anni. The decision of the court to discharge the accused came as a shock to the deceased's family and the public in general. Two public interest groups, the Higher Education Transformation Network and the Justice4ANNI Campaign, subsequently lodged complaints against the decision of the deputy judge president with the judicial conduct committee of the Judicial Services Commission.

In this contribution the application of section 174 of the Criminal Procedure Act, as well as the application thereof in the Dewani case, are set out and discussed. It is trite law that the term no evidence does not mean no evidence at all, but that it means no evidence upon which a reasonable court acting carefully might convict the accused. The test was originally interpreted as a two-stage inquiry: first, it should be asked whether there is evidence upon which a reasonable man acting carefully might convict the accused; if not, it should secondly be determined whether there is a reasonable possibility that the defence evidence might supplement the state's case. If the answer to either question is yes, there should be no discharge and the accused should be placed on his defence.

The second leg of this test did not always find favour, even before 1994. The supreme court of appeal held that an accused is entitled to his discharge at the close of the case for the prosecution if there is no possibility of a conviction at that stage, except if the accused enters the witness box and incriminates himself. However, this will indeed infringe upon his constitutional rights to silence and the prohibition against self-incrimination, resulting in the trial being unfair. The credibility of state witnesses plays a very limited role at this stage of the proceedings and can be ignored only if it is of such poor quality that no reasonable person could possibly accept it.

At this stage it is important to distinguish between the decision of the prosecution to institute a prosecution, the application of the test whether to grant an application to discharge the accused and the general onus resting on the prosecution to prove the guilt of the accused beyond a reasonable doubt.

The application of the accusatorial system of criminal procedure in South Africa is evaluated with specific reference to the question whether certain rules of this system may create the impression in the mind of the public in general that the system does not reveal the truth and is therefore unfair. In terms of the accusatorial system the prosecution and the defence act as opponents who place their respective cases before an impartial presiding officer, who is not expected to descend into the arena. This system leaves it to the parties to unearth the truth. In terms of the inquisitorial system the presiding officer is in charge of the case and takes part and controls the process to find the truth. The control that the parties has over the process in the accusatorial system, the exclusionary evidentiary rules applicable and the accused's right to silence may have the effect that values other than truth-finding are treated as more important. In a democratic order where the protection of human rights is put first and foremost, the playing field between the prosecution and the accused is not always level. There is, for instance, no duty to discover information on the accused and he has a right to silence. These rules may act as barriers to truth-finding. In the Dewani case the prosecution was faced with such barriers, which are set out and discussed.

The complaints levelled against the deputy judge president are discussed and evaluated. The judicial complaints committee of the Judicial Services Commission held that the complaints against the deputy judge president were unfounded, as they were not based on reliable facts or the official court record. The complaints that she was prejudiced against the prosecution were also dismissed. The committee held that a complainant who alleges prejudice had to overcome the presumption of impartiality. The complainant must show that the remarks complained of were of such a number and quality as to go beyond any suggestion of mere irritation. It should establish a pattern of conduct sufficient to dislodge the presumption of impartiality and replace it with a reasonable perception of bias.

Although the complaints against Traverso DJP were dismissed, public opinion regarding the criminal justice system cannot be ignored. The courts need public support and institutional legitimacy to function fairly and efficiently. In a recent study it was confirmed that if the courts exercised their duties in an effective and fair manner, it would foster a sense of responsibility and moral support among members of the public. This would enhance compliance with the principle of supremacy of the law.

In instances where a court has to exclude evidence against an accused that was obtained in an unconstitutional manner in terms of section 35(5) of the Constitution, public opinion has a role to play. Public opinion can, however, never dictate to a court how to exercise its discretion in this regard. The court has a duty to educate the public that a fair trial is one that takes place according to constitutional values. In this regard even accused persons qualify as vulnerable minorities who should be protected by the Constitution. The willingness of the courts to protect the constitutional rights of accused persons will enhance confidence in the criminal justice system.

It is submitted that the court in the Dewani case applied the relevant legal principles in a sound manner. The court correctly did not heed public opinion that the accused should have been placed on his defence. The court also correctly held that the state did not adduce sufficient evidence implicating the accused in the commission of the offences he was charged with and that the only consequence of placing the accused on his defence would be that he would incriminate himself. This would clearly have infringed on his right to silence and the prohibition against self-incrimination.

It is concluded that although public opinion plays a role during the interpretation of the Constitution and the application of the law of criminal procedure, public opinion remains subservient to the long-term values which the Constitution endeavours to foster and protect.

Keywords: accusatorial system; discharge of the accused at the close of the case for the prosecution; prohibition against self incrimination; public opinion; right to silence, S v Dewani; section 174 of the Criminal Procedure Act

1. Inleiding

Op 8 Desember 2014 het adjunkregterpresident Traverso ARP ’n aansoek vir die ontslag van Shrien Prakash Dewani, die beweerde meesterbrein agter die sameswering tot ontvoering, roof en moord van sy vrou, Anni Ninna Dewani, ingevolge artikel 174 van die Strafproseswet 51 van 1977 toegestaan.¹ Daar was baie mediabelangstelling in die saak en die gewone publiek het die verloop van die verhoor, net soos dié van Oscar Pistorius,² noukeurig gevolg. Die feit dat Dewani vrygespreek is, was vir lede van die oorledene se familie en die gemeenskap in die algemeen ’n skok. Daar is byvoorbeeld berig dat lede van die publiek in die openbare galery baie ontsteld was en in die hof uitgeroep het dat daar geen geregtigheid in Suid-Afrika is nie.³ Die oom van die oorledene het ook verklaar dat die familie nie die volle storie aangaande die gebeure aangehoor het nie. Hy was van mening dat indien Dewani op sy verdediging geplaas en aan kruisondervraging onderwerp was, die leemtes in die vervolgingsaak aangevul sou kon word.⁴

Na aanleiding van haar uitspraak is daar ook klagtes teen adjunkregterpresident Traverso aanhangig gemaak by die regterlike gedragskomitee van die Regterlike Dienskommissie namens die Higher Education Transformation Network (HETN) en die Justice4ANNI Campaign.⁵

In hierdie bydrae word die toepassing van artikel 174 van die Strafproseswet deur ons howe, asook die toepassing daarvan in die Dewani-uitspraak, bespreek. Daar word boonop verwys na die beginsels wat artikel 174 onderlê, naamlik die swygreg van ’n beskuldigde en die verbod teen selfinkriminasie.⁶ Die toepassing van die akkusatoriese stelsel van die strafprosesreg, soos in Suid-Afrika toegepas, word bespreek en daar word besin of die openbare mening heers dat sekere reëls van die stelsel die persepsie by die gemeenskap kan skep dat dit nie meewerk om die waarheid te openbaar nie en gevolglik onregverdig is.

2. Die inhoud en oorsprong van artikel 174 van die Strafproseswet

Artikel 174 van die Strafproseswet bepaal dat indien die hof by die afsluiting van die saak vir die vervolging tydens ’n verhoor van oordeel is dat daar geen getuienis is dat die beskuldigde die misdryf waarvan hy aangekla is, of ’n misdryf waaraan hy op die aanklag skuldig bevind kan word, gepleeg het nie, die hof ’n uitspraak van onskuldig mag lewer.

Die artikel het sy oorsprong in die reëls wat van toepassing was op jurieverhore. Die voorgangers van artikel 174 het bepaal dat waar daar na sluiting van die vervolging se saak na die oordeel van die hof onvoldoende getuienis vir ’n skuldigbevinding was, die hof die saak van die jurie kon onttrek. Die doel van hierdie prosedure was om onregverdige en regtens ongegronde bevindings deur juries te voorkom. Die juriestelsel is egter in 1969 in Suid-Afrika afgeskaf.⁷ Die grondslag van die reël, nadat dit nie meer op jurieverhore betrekking het nie, is volgens Kruger dat ’n hof nie verplig moet word om ’n verhoor deur te voer tot die einde wanneer dit duidelik blyk dat ’n skuldigbevinding nie sal volg nie, en gevolglik slegs hoftyd verspil.⁸ Daar sal egter hier onder aangetoon word dat die ware grondslag van die reël gesetel is in die reg van ’n beskuldige persoon op ’n billike verhoor.⁹

Dit is geykte reg dat die term geen getuienis nie beteken dat daar geen getuienis hoegenaamd aangaande die pleging van die misdryf moet wees nie. Die toets is of daar geen getuienis bestaan waarop ’n redelike hof wat versigtig te werk gaan, die beskuldigde skuldig mag bevind nie.¹⁰ Indien ’n informele erkenning tydens die beskuldigde se pleit van onskuldig die enigste bewysmateriaal by sluiting van die staatsaak is, moet die hof die beskuldigde uit eie beweging ontslaan, aangesien sodanige erkenning nie op getuienis neerkom nie.¹¹

Die artikel verleen ’n diskresie aan die hof om ontslag toe te staan al dan nie, welke diskresie juridies uitgeoefen moet word. Aanvanklik is beslis dat hierdie diskresie absoluut is en dat die hof ontslag mag weier selfs waar daar geen getuienis teen ’n beskuldigde is nie.¹² Hierdie benadering is egter gekritiseer in uitsprake van verskeie ander afdelings van die hooggeregshof.¹³ In S v Mathebula,¹⁴ die eerste gewysde wat hierdie aangeleentheid ingevolge die nuwe grondwetlike bestel oorweeg het, is beslis dat dit hoogs onbillik sou wees om ontslag te weier op grond van moontlike inkriminerende getuienis wat deur die beskuldigde of ’n medebeskuldigde gelewer kan word indien daar nie genoegsame getuienis teen die beskuldigde na die sluiting van die vervolgingsaak bestaan nie. Die diskresionêre aard van die artikel word beklemtoon deur die feit dat die weiering om ’n aansoek om ontslag toe te staan, nie appelleerbaar is nie.¹⁵ Slegs indien ’n onreëlmatigheid tydens die verhoor bewys kan word, sal die weiering van ’n aansoek om ontslag op hersiening geneem mag word.¹⁶ ’n Beskuldigde hoef nie ’n formele aansoek vir sy ontslag te bring nie en die hof kan uit eie beweging die beskuldigde ontslaan. Indien die beskuldige nie regsverteenwoordiging het nie, behoort die hof uit eie beweging ontslag toe te staan.¹⁷

In S v Shuping¹⁸ sit hoofregter Hiemstra die toets wat ’n hof moet toepas tydens die beoordeling van ’n aansoek om ontslag soos volg uiteen: die eerste vraag wat gevra moet word, is of daar getuienis is waarop ’n redelike man wat versigtig handel, die beskuldigde skuldig sou kon bevind. Indien daar nie sodanige getuienis is nie, moet tweedens gevra word of daar ’n redelike moontlikheid bestaan dat die getuienis van die verdediging die vervolgingsaak moontlik kan aanvul. Indien die antwoord op enige van die twee vrae bevestigend is, behoort ontslag nie toegestaan te word nie en behoort die beskuldigde op sy verdediging gestel te word.

Die tweede deel van die toets, soos in Shuping uiteengesit, is selfs voor 1994 nie algemeen gunstig aanvaar nie. In S v Phuravhatha¹⁹ beklemtoon die hof dat die vermoede van onskuld, die feit dat die bewyslas om die beskuldigde skuldig te bevind op die vervolging rus, en die beginsels van geregtigheid vereis dat ’n hof normaalweg sy diskresie ingevolge artikel 174 ten gunste van die beskuldigde behoort uit te oefen waar die vervolging se saak onvoldoende of ontoereikend is. Versterking of aanvulling van so ’n onvoldoende vervolgingsaak is volgens die hof ’n fisiese onmoontlikheid.

Sedert die totstandkoming van ons nuwe grondwetlike bestel is die geldigheid van die tweede deel van die Shuping-toets telkens bevraagteken. Die hoogste hof van appèl beslis in S v Lubaxa²⁰ dat ’n beskuldige, ongeag of hy regsverteenwoordig is al dan nie, geregtig is op sy ontslag aan die einde van die vervolgingsaak indien daar geen moontlikheid van ’n skuldigbevinding bestaan nie, behalwe as hy gaan getuig en homself sodoende inkrimineer. ’n Versuim deur die hof om in sulke omstandighede (selfs uit eie beweging) ontslag toe te staan, is duidelik ’n skending van ’n beskuldigde se grondwetlike regte en gevolglik sal ’n skuldigbevinding wat uitsluitlik gegrond is op selfinkriminerende getuienis nie kan bly staan nie. In sulke gevalle is die hof dus verplig om ontslag toe te staan.²¹

Die hof wys egter daarop dat dieselfde oorwegings nie van toepassing sal wees waar ’n medebeskuldigde se getuienis die vervolgingsaak kan aanvul teen ’n ander medebeskuldigde nie. Die rede hiervoor is dat die vervolging wel op die getuienis van ’n medepligtige mag staatmaak.²² Daar geld egter ’n versigtigheidsreël ten opsigte van die getuienis van ’n medepligtige getuie. In R v Ncanana²³ verklaar die hof dat die rede vir die versigtigheidsreël eerstens die feit is dat die medepligtige getuie ’n moontlike motief kan hê om leuens aangaande ’n onskuldige beskuldigde te vertel. Tweedens is so ’n getuie besonder goed toegerus, as gevolg van sy intieme kennis van die misdaad, om die hof te oortuig dat sy leuens inderdaad die waarheid is. Gevolglik is bevestiging van die medepligtige se getuienis nodig wat die beskuldigde impliseer en nie net bloot die pleging van die misdryf staaf nie.²⁴ Die bevestiging moet verder betrekking hê op die feite wat in geskil is.²⁵

By die oorweging van ’n aansoek om ontslag ingevolge artikel 174 speel die geloofwaardigheid van die staatsgetuies ’n beperkte rol. In S v Mpetha²⁶ is beslis dat die getuienis van staatsgetuies geïgnoreer mag word slegs indien dit van so ’n swak gehalte is dat geen redelike persoon dit moontlik kan aanvaar nie. In S v Agliotti²⁷ maan die hof egter dat dit onvanpas sal wees om vooraf neergelegde reëls ten opsigte van die toepassing van artikel 174 te formuleer, veral om te bepaal dat aspekte rakende geloofwaardigheid van getuienis hier tuishoort, al dan nie. Die hof kom tot die slotsom dat artikel 174 'n waardevolle doel het en ook grondwetlik aanvaarbaar is, aangesien die strafprosesregsisteem ten doel het om geordende en billike verhoor na te streef.²⁸

Indien die vervolgingsaak uit omstandigheidsgetuienis bestaan waaruit verskeie afleidings gemaak kan word, mag die hof ontslag weier indien een van sodanige afleidings die beskuldigde by die pleging van die misdryf kan impliseer.²⁹

Indien die verdediging met die aanbied van getuienis in die verdedigingsaak begin het, kan ’n aansoek om ontslag nie meer plaasvind nie. Die blote feit dat daar meerdere beskuldigdes is wat gesamentlik aangekla word, of bewerings van sameswering of gemeenskaplike oogmerk, is geensins ’n faktor wat die hof verplig of behoort te oorreed om ontslag van een of meer van die medebeskuldigdes te weier nie.³⁰

3. Die besluit om ’n vervolging in te stel, die toepassing van artikel 174 en die bewyslas van die vervolging

Dit is belangrik om in ag te neem dat verskillende faktore ’n rol speel by die volgende afsonderlike fases van ’n vervolging: eerstens die besluit van die staat om ’n vervolging in te stel; tweedens die besluit van die hof om ’n aansoek om ontslag toe te staan al dan nie en derdens die uiteindelike besluit aan die einde van die verhoor of die vervolging se saak teen die beskuldigde bo redelike twyfel bewys is.

Ingevolge artikel 179(2) van die Grondwet berus die gesag om strafregtelike vervolgings namens die staat in te stel by die nasionale vervolgingsgesag. Hierdie grondwetlike beginsel word in meer besonderhede aangevul deur artikel 20 van die Wet op die Nasionale Vervolgingsgesag 32 van 1998. Die vervolgingsgesag word dan ook beskryf as die dominus litis wat ’n saak aan die hof voorsit waarop die verdediging moet antwoord.³¹ In Suid-Afrika word nie ’n stelsel van verpligte vervolging gevolg nie.³² ’n Aanklaer het ’n plig om ’n vervolging in te stel indien daar prima facie-getuienis teen die beskuldigde bestaan wat hom met die pleging van die misdryf verbind en daar geen dwingende redes bestaan om te weier om te vervolg nie.³³ Prima facie-getuienis sal bestaan indien die bewerings, soos onderskraag deur getuieverklarings en reële dokumentêre getuienis, van so ’n aard is dat indien dit in die hof deur die vervolging as toelaatbare getuienis aangebied word, ’n skuldigbevinding moontlik sal volg.³⁴

Ingevolge ’n beleidskrif van die nasionale direkteur van openbare vervolging³⁵ moet aanklaers, wanneer hulle oorweeg of ’n vervolging ingestel behoort te word, al dan nie, bepaal of daar genoegsame en toelaatbare getuienis beskikbaar is vir die redelike vooruitsig of moontlikheid dat ’n skuldigbevinding kan volg. Indien daar nie ’n redelike vooruitsig vir ’n skuldigbevinding is nie, behoort die vervolging nie ingestel of verder voortgesit te word nie. Indien ’n aanklaer egter oortuig is dat daar genoegsame getuienis is om ’n redelike vooruitsig van ’n skuldigbevinding daar te stel, behoort ’n vervolging ingestel te word tensy openbare belang anders dikteer.³⁶ In hierdie stadium moet daar dus prima facie-getuienis wees wat die verdagte by die pleging van die misdryf impliseer.

Daar is gevolglik ’n duidelike verskil tussen die taak van die aanklaer wat besluit om ’n vervolging in stel, welke besluit die status van ’n verdagte na dié van ’n beskuldigde verander en die taak van die hof om te bevind of die vervolging sy saak op die getuienis as geheel bo redelike twyfel bewys het. Mansfield en Peay³⁷ toon aan dat die konsep redelike vooruitsigte vir ’n skuldigbevinding (met ander woorde of ’n skuldigbevinding meer moontlik as ’n vryspraak is) nie dieselfde beteken as bewys bo redelike twyfel nie.

Hierdie konsep verskil egter van die begrip prima facie-saak, wat verwys na ’n situasie waar daar wel getuienis teen ’n beskuldigde in die hof gelewer is wat ’n antwoord of verduideliking van hom verg. Hierdie getuienis word dan afdoende bewys as geen antwoord in die vorm van weerleggende getuienis aangebied word nie.³⁸

Die siening dat prima facie-getuienis afdoende bewys word indien daar nie op geantwoord word nie, is egter foutief en ’n oorvereenvoudiging van die ware stand van sake.³⁹ Die hof moet steeds oor die getuienis in sy geheel besin en bepaal of die vervolging die skuld van die beskuldigde bo redelike twyfel bewys het. Die vraag is dus watter gewig aan die gelewerde getuienis geheg moet word, met inagneming van die feit dat die bewyslas te alle tye op die vervolging rus.⁴⁰ So gesien, dui ’n prima facie-saak op ’n moontlike en nie ’n versekerde skuldigbevinding nie – dit beteken dus niks meer nie as ’n aanduiding dat die beskuldigde skuldig bevind kan word op die getuienis wat gelewer is.⁴¹

Schwikkard en Van der Merwe⁴² toon aan dat prima facie-bewys impliseer dat bewys tot die teendeel steeds moontlik is. Hulle toon ook tereg aan dat prima facie-bewys soms as sinoniem vir prima facie-getuienis gebruik word, maar dat hierdie benadering verkeerd is.

Dit is ’n grondbeginsel van ons reg dat die vervolging in ’n strafsaak die bewyslas dra om die beskuldigde se skuld bo redelike twyfel te bewys. Hierdie bewyslas rus deurgaans op die vervolging en sal gekwyt word slegs indien daar ’n prima facie-saak uitgemaak word. Eers nadat ’n prima facie-saak uitgemaak is, sal die weerleggingslas na die beskuldigde skuif.⁴³

Dit is dan juis hier waar die oorwegings wat in ag geneem behoort te word by die toepassing van artikel 174 deur die hof en die besluit van ’n aanklaer om ’n vervolging in te stel, verwar kan word. In S v Lubaxa⁴⁴ verklaar die hof dat die reg op ontslag na die sluiting van die vervolgingsaak nie gegrond is op oorwegings wat betrekking het op die bewyslas van die vervolging (of die vermoede van onskuld as teenkant) of die swygreg en verbod teen selfinkriminasie nie. Die basis vir ontslag is eerder dat daar by ’n gebrek aan ’n minimum hoeveelheid getuienis wat ’n skuldigbevinding kan regverdig, die vraag gevra moet word of die persoon in die eerste plek aangekla moes gewees het. Dit strook met die gemeenregtelike beginsel dat daar redelike en waarskynlike bewysmateriaal beskikbaar moet wees wat kan bewys dat die beskuldigde skuldig is aan die pleeg van ’n misdryf, voordat ’n vervolging ingestel word.⁴⁵ Hierdie gemeenregtelike beginsel word versterk deur die grondwetlike beskerming van die reg op waardigheid en vryheid van die persoon.⁴⁶

Die hof is van oordeel dat net soos in die geval waar ’n vervolging nie ingestel behoort te word sonder ’n minimumhoeveelheid getuienis nie, die beginsel van ’n billike verhoor vereis dat ’n verhoor gestaak moet word indien ’n skuldigbevinding kan volg slegs indien die beskuldigde homself inkrimineer. Schwikkard en Van der Merwe⁴⁷ voer tereg aan dat die Lubaxa-gewysde ’n “vermenging” van toetse vir ’n prima facie-saak en prima facie-getuienis ten einde ’n vervolging in te stel, teweeggebring het.

Dit is ook belangrik om in ag te neem dat die uitoefening van die diskresie om ’n vervolging in te stel en die besluit van ’n voorsittende beampte om ontslag toe te staan, op verskillende tipes bewysmateriaal gegrond is. In die geval van die uitoefening van die vervolging se diskresie berus die besluit op beëdigde verklarings, wat nie in ’n ope hof getoets is nie. In teenstelling hiermee is die getuienis van die vervolging, tydens oorweging van ’n aansoek om ontslag, reeds aan kruisondervraging onderwerp en dus getoets.⁴⁸

By die toepassing van artikel 174 mag ’n hof dus die ontslag van ’n beskuldigde weier en na die sluiting van die verdedigingsaak nogtans die beskuldigde vryspreek omdat ’n prima facie-saak nie uitgemaak is nie. Dit beteken egter nie dat ’n skuldigbevinding sal volg na ’n weiering om ontslag indien die beskuldigde nie getuienis lewer nie. Indien die beskuldigde nie getuienis lewer nie, moet al die getuienis oorweeg word (welke getuienis die hof as ’n prima facie-saak bevind het) in die lig van die bewyslas van bo redelike twyfel. Die bevinding dat die vervolging ’n prima facie-saak daargestel het, beteken dus net dat, in die afwesigheid van getuienis deur die verdediging, die beskuldigde die risiko loop om skuldig bevind te word.⁴⁹

In die Kanadese beslissing Dubois v R⁵⁰ som die hof die posisie raak op deur te verklaar dat die Kanadese grondwet ’n bewyslas op die vervolging plaas om die beskuldigde se skuld bo redelike twyfel te bewys, asook die plig om ’n saak teen die beskuldigde uit te maak voordat dit vir die beskuldigde nodig sal wees om daarop te antwoord deur self te getuig of getuies te roep.

4. Die toepassing van artikel 174 in die Dewani-saak

Ten einde die toepassing van die regsbeginsels in die Dewani-saak in konteks te bespreek, is dit nodig om die feite waarop die vervolging se saak berus het, kortliks uiteen te sit.

Die vervolging het beweer dat die beskuldigde en sy vrou Anni (“die oorledene”) op 12 November 2010 op die Kaapstadse internasionale lughawe geland het. Hulle is daarna deur ’n taxibestuurder, Zola Robert Tongo (“Tongo”), na die Cape Grace-hotel vervoer. Na hul aankoms by die hotel het die beskuldigde Tongo genader en hom versoek om ’n huurmoordenaar, wat bereid sou wees om die oorledene vir ’n bedrag van R15 000 te vermoor, te bekom. By ’n latere geleentheid het hulle in meer besonderhede die uitvoering van die huurmoord bespreek. Tongo het daarop vir Monde Mbolombo (“Mbolombo”), ’n vriend van hom, gekontak, wat hom in verbinding met Mziwamadoda Qwabe (“Qwabe”) geplaas het. Laasgenoemde het Tongo aan Xolile Mngeni (“Mngeni”) voorgestel. Op Saterdag 13 November 2010 het Tongo tesame met Qwabe en Mngeni beplan hoe die moord uitgevoer sou word. Hulle het onder andere ooreengekom dat Qwabe en Mngeni by ’n afgespreekte plek in Gugulethu sou wag.

Daardie aand het Tongo die beskuldigde en die oorledene by die hotel opgelaai, soos ooreengekom deur Tongo en die beskuldigde. Tongo het toe met die beskuldigde en die oorledene na die plek gery waar Qwabe en Mngeni sou wag, maar met hul aankoms was laasgenoemdes nie daar nie. Hy het daarna die beskuldigde en die oorledene na ’n restaurant in die Strand geneem, waar hulle aandete geniet het. Na die ete het Tongo met Qwabe ooreengekom om weer met die beskuldigde en die oorledene na die afgespreekte plek in Gugulethu te gaan. Daar het Qwabe en Mngeni ’n nagebootste kaping van Tongo se voertuig uitgevoer, die oorledene van haar besittings beroof en haar vermoor.⁵¹

Die vervolging het in aanklag 1 beweer dat die beskuldige met sy medepligtiges, Tongo, Qwabe en Mngeni, saamgesweer en ooreengekom het om die kaping van Tongo se motorvoertuig, die ontvoering en roof van die beskuldigde en Tongo na te boots, asook om die oorledene, Anni, te ontvoer, te beroof en te vermoor. Aanklagte 2–4 (die ontvoering, roof en moord van Anni) het die bewering bevat dat die beskuldigde, Tongo, Qwabe en Mngeni met ’n gemeenskaplike oogmerk opgetree het. Die vyfde aanklag was een van regsverydeling. Die laaste medepligtige, Mbolombo, was nie as ’n medesamesweerder aangekla nie, maar is as ’n medepligtige getuie ingevolge artikel 204 van die Strafproseswet aangewend.⁵²

Die enigste getuie wat die beskuldigde kon impliseer, was Tongo, ’n medepligtige getuie, wat oor sowel die samesweringsooreenkoms as die inhoud daarvan kon getuig. Volgens die hof is dit duidelik dat Tongo, Qwabe, Mngeni en Mbolombo met ’n gemeenskaplike opset opgetree het om die misdrywe te pleeg. Die enigste aspek wat dus bepaal moet word, is of die getuienis aandui dat die beskuldigde deel van hierdie sameswering was.⁵³

Tongo het getuig dat hy die beskuldigde en die oorledene op Vrydag 12 November 2010 vanaf die lughawe na hulle hotel vervoer het.⁵⁴ Die beskuldigde het aan hom genoem dat hy ’n werk vir hom het en dat hy in die parkeerarea moet wag. Die beskuldigde en die oorledene het daarna by die hotel gaan inteken en die beskuldigde het ’n rukkie later na Tongo se voertuig teruggekeer. Die beskuldigde het daarna vir Tongo gevra dat hy hom moet help om sy sakevennoot, ’n vroulike persoon, wat die volgende dag sou arriveer, te vermoor.⁵⁵ Tongo het onderneem om ’n persoon te vind om die huurmoord te pleeg en hy sou die beskuldigde kontak sodra hy iemand gevind het.⁵⁶

Tongo het daarop na sy vriend Mbolombo gegaan wat as ’n ontvangsbeampte by ’n hotel gewerk het en hom gevra of hy weet van iemand wat die huurmoord sou kon pleeg. Mbolombo het aangedui dat hy moontlik van iemand weet en het vir Qwabe gebel. Qwabe het daarop aangedui dat hy belangstel, maar eers met iemand anders moet praat.⁵⁷

Tongo het later die aand die beskuldigde gekontak en hom meegedeel dat hy huurmoordenaars bekom het, maar dat hulle in rand en nie in dollar nie betaal wil word. Die beskuldigde het daarna gevra of Tongo weet waar hy dollar vir rand kan omruil. Hulle het daarna ooreengekom dat Tongo die beskuldigde die volgende dag sal oplaai om na die plek te neem waar die geld omgeruil kon word.⁵⁸

Tongo het getuig dat hy die beskuldigde op Saterdag 13 November opgelaai het soos ooreengekom en geneem het om die geld om te ruil. Gedurende hierdie proses is die huurmoord verder bespreek. Die beskuldigde het slegs versoek dat sy sakevennoot vermoor moet word, maar geen inligting is verskaf oor hoe, waar of wanneer die moord moet plaasvind nie. Daar is ook ooreengekom dat Tongo die beskuldigde en die oorledene die aand sou oplaai, hulle die Waterfront sou gaan wys en daarna na Gugulethu op ’n besigtigingstoer sou neem.⁵⁹

Tongo het daarna vir Qwabe en Mngeni ontmoet en die reëlings vir die huurmoord is getref. Tongo het later die aand die beskuldigde en die oorledene by hul hotel opgelaai. Hy het na die plek gery waar Qwabe en Mngeni die moord sou uitvoer, maar hulle was nie by die afgesproke plek nie. Hy het daarna voorgestel dat die beskuldigde en die oorledene eers in Somerset-Wes of die Strand gaan eet en daarna die toer van Gugulethu onderneem. Hy het hulle by ’n restaurant afgelaai en telefonies vir Qwabe en Mngeni gekontak en weer eens ’n plek in Gugulethu gereël om hulle met die beskuldigde en oorledene in sy voertuig te ontmoet.⁶⁰

Tongo, die beskuldigde en die oorledene het na die ete na Gugulethu gery. Die geld vir Qwabe en Mbolombo was in die motor in ’n sakkie gelos. By die afgesproke plek het Qwabe en Mngeni, wat albei met vuurwapens gewapen was, die voertuig gekaap. Die oorledene en beskuldigde is van hul waardevolle besittings beroof. Die voertuig is tot stilstand gebring naby die Gugulethu polisiebarakke en Mngeni het Tongo beveel om uit die motor te klim. Tongo het daarna na die polisiestasie gegaan en die aangeleentheid deur middel van ’n valse verklaring aangemeld.⁶¹

Tongo is op Sondag 14 November deur die polisie na die beskuldigde se hotel geneem. Daar het hy die beskuldigde ontmoet. Hy het getuig dat die beskuldigde hom telkens gevra het of hy weet of die huurmoord uitgevoer is. Tongo het geantwoord dat hy nie geweet het nie.⁶²

Tongo het verder getuig dat reëlings getref is met die beskuldigde dat hy sy geld vir sy aandeel in die huurmoord op Dinsdag 16 November by die hotel moet kom haal. Toe hy en die beskuldigde mekaar ontmoet, het hy slegs R1 000 ontvang. Hy was woedend hieroor en het die hotel verlaat. Donderdag het hy ’n prokureur aangestel, die polisie genader en homself oorgegee. Hy het op 5 Desember 2010 ’n pleit- en vonnisooreenkoms met die vervolging aangegaan. Hy is op 7 Desember skuldig bevind en tot 18 jaar gevangenisstraf gevonnis. Hy het ook in die pleitooreenkoms onderneem om in toekomstige verhore teen sy medesamesweerders te getuig.⁶³

Die vervolging het verder getuienis gelei van geslotekringtelevisie-opnames wat getoon het dat die beskuldigde en Tongo mekaar in die parkeerarea van die hotel waar hy en die oorledene gebly het, op Vrydag 12 November 2010 ontmoet het; hoe die beskuldigde Saterdagoggend 13 November 2010 deur Tongo met sy taxi opgelaai is en weer later afgelaai word; hoe die beskuldigde en die oorledene die Saterdagaand deur Tongo opgelaai word; dat ’n gesprek tussen Tongo en die oorledene plaasvind na die voorval op 14 November 2010 en hoe die beskuldigde R1 000 aan Tongo betaal op 16 November 2010.

Qwabe se getuienis het gehandel oor die reëlings tussen Tongo, Mngeni en homself, aangesien hy geen direkte onderhandelinge met die beskuldigde gehad het nie.⁶⁴ Hy getuig ook dat hy Tongo se motor na die kaping bestuur het. Nadat hulle Tongo afgelaai het, het hy en Mngeni verder gery met die beskuldigde en die oorledene. Tydens hierdie deel van die kaping het hy ’n vuurwapenskoot hoor afgaan. Hy was geskok en het Mngeni gevra wat gebeur het, waarop Mngeni geantwoord het dat hy die oorledene geskiet het. Hy het die motor gestop en Mngeni het die koeëldoppie gesoek. Hulle het dit gekry, in ’n stormwaterpyp gegooi en die geld in die sakkie agter in die motor gevat. Daar was R10 000 in, wat hulle gedeel het. Hulle het die toneel verlaat. Hy het Mbolombo geskakel en gevra hoekom daar R5 000 te min was. Hy het later met die polisie saamgewerk en skuldig gepleit aangaande sy aandeel in die misdrywe.⁶⁵

Die derde medepligtige getuie wat getuig het, was Mbolombo. Mbolombo is geroep as ’n getuie ingevolge artikel 204 van die Strafproseswet en is gewaarsku dat hy homself kon inkrimineer op al vyf die aanklagte teen die beskuldigde.⁶⁶ Hy bevestig dat Tongo hom gebel het op 12 November 2010 en ook dat ’n ontmoeting plaasgevind het waartydens Tongo hom gevra het of hy ’n huurmoordenaar ken. Hy het onderneem om met Qwabe in verbinding te tree, aangesien hy homself nie met misdadigers ophou nie. Hy bevestig ook dat hy reëlings met Qwabe getref het om Tongo te ontmoet en dat vergaderings plaasgevind het. Hy het egter getuig dat hy nie slegs die huurmoordenaar aan Tongo voorgestel het nie, maar betrokke gebly het met die reëlings tussen Tongo en Qwabe. Hy was selfs in telefoniese kontak met Tongo die aand van die moord. Qwabe het hom ook genader op 14 November en gekla oor daar R5 000 te min in Tongo se voertuig gelos is. Hy is op 18 November 2010 gearresteer, het ’n volledige verklaring aan die polisie gemaak en is meegedeel dat hy as ’n artikel 204-getuie gebruik sou word. Hy is daarna vrygelaat.⁶⁷

Na die sluiting van die saak vir die vervolging het die verdediging ’n aansoek om ontslag van die beskuldigde gebring. Die hof bevind dat dit wesenlik vir die vervolging was om te bewys dat die beskuldigde ’n samesweringsooreenkoms met Tongo gesluit het. By gebrek daaraan kon die beskuldigde nie aan enige van die aanklagte skuldig bevind word nie.⁶⁸

Adjunkregterpresident Traverso som die geldende regsposisie oor artikel 174-aansoeke soos volg op:⁶⁹

(a) ’n Beskuldigde is geregtig op sy ontslag na die sluiting van die vervolgingsaak indien daar geen moontlikheid van ’n skuldigbevinding is nie, behalwe as hy die getuiebank betree en homself inkrimineer.

(b) Tydens die beoordeling van die aansoek om ontslag is die hof daarop geregtig om die geloofwaardigheid van die staatsgetuies in ag te neem, al is dit slegs in ’n beperkte mate.

(c) Indien die getuienis van die staatsgetuies wat die beskuldigde impliseer van so ’n swak gehalte is dat daar nie geredelik op staatgemaak kan word nie en daar gevolglik geen geloofwaardige getuienis op rekord is waarop ’n hof, wat versigtig optree, iemand skuldig sal bevind nie, behoort die aansoek om ontslag toegestaan te word.

Die hof gaan dan voort en ontleed die getuienis van Tongo krities en deurdagtig. Die hof bevind dat Tongo se getuienis deurspek was met weersprekings en onwaarskynlikhede. Toe hy hiermee konfronteer was, het hy telkens geantwoord dat hy ’n fout begaan het of dat wat hy onthou van die voorval in sy geheue duideliker geword het soos die tyd aangestap het.⁷⁰ Alhoewel sommige van hierdie weersprekings betrekking gehad het op sydelingse aspekte, was ander meer fundamenteel. Volgens die hof was sy weergawe van die gebeure hoogs onwaarskynlik. Aangesien geloofwaardigheid tydens hierdie fase van die verhoor slegs ’n beperkte rol speel, moet die tekortkomings in sy getuienis versigtig onder die loep geneem word ten einde te bepaal of sy getuienis van so ’n swak gehalte is dat dit geïgnoreer kan word.⁷¹ Die hof kom tot die gevolgtrekking dat daar wel aspekte van Tongo se getuienis is wat die beskuldigde impliseer, maar dat sy getuienis van so ’n swak gehalte is dat daar nie bepaal kan word waar die leuens eindig of waar die waarheid begin en andersom nie. Die hof vind minstens 68 wesenlike weersprekings en/of onwaarskynlikhede in sy getuienis.⁷²

’n Hof kan nie in sodanige omstandighede sekere gedeeltes van sy getuienis aanvaar en ander dele verwerp nie. Betroubare stawing is in sodanige gevalle nodig.⁷³ Hierdie stawing sou noodgedwonge in die getuienis van Qwabe en Mbolombo gevind moes word, aangesien die getuienis van die geslotekringtelevisie-opnames en telefoonoproepe nie sy getuienis kon staaf nie. Getuienis dat die oproepe plaasgevind het en dat die verfilmde ontmoetings plaasgevind het, is nie stawing vir wat gedurende die oproepe of ontmoetingsgesê is nie, maar bloot bevestiging dat die oproepe gemaak is en dat die ontmoetings plaasgevind het.⁷⁴ Die hof beklemtoon, met verwysing na S v Scott-Crossley,⁷⁵ dat feite wat nie in geskil is nie en gemeensaak tussen die vervolging en die verdediging is, nie kan dien as bevestiging van aangeleenthede wat in geskil is nie.⁷⁶

Die hof ontleed daarna die getuienis van Qwabe en Mbolombo en merk op dat die prentjie wat die vervolging probeer skilder het, mettertyd meer en meer vervaag het.⁷⁷ Die hof bevind dat getuienis van hierdie twee medepligtige getuies fundamentele weersprekings rakende sleutelbewerings van die vervolgingsaak bevat het, welke weersprekings nie geïgnoreer kan word nie, selfs al speel geloofwaardigheid ’n beperkte rol in hierdie stadium van die verhoor. Die hof beskryf Qwabe as ’n selferkende leuenaar.⁷⁸ Die hof bevind dat Mbolombo hom gedurende kruisverhoop op ieder en elke aspek van sy getuienis in hoof weerspreek het en ook ’n selferkende leuenaar is.⁷⁹ Die hof bevind dan ook dat sy getuienis nie eerlik en geloofwaardig was nie en hy ontvang gevolglik nie vrywaring teen vervolging nie.⁸⁰ Die hof is verder van mening dat al drie die getuies intelligente persone is wat meer as bevoeg is om hulle weergawes aan te pas en sodoende die beskuldigde by die pleging van die misdrywe te betrek.⁸¹ Die hof bevind dan ook dat daar nie stawende getuienis, selfs in die vorm van omstandigheidsgetuienis, is wat die beskuldigde by die pleging van die misdrywe betrek nie.⁸²

Die hof bevind gevolglik dat daar onvoldoende getuienis is waarop ’n redelike hof, wat versigtig optree, die beskuldigde moontlik sou kon skuldig bevind. Die enigste rede waarop die aansoek om ontslag van die hand gewys sou kon word, is indien daar ’n moontlikheid bestaan dat die beskuldigde homself kan impliseer of inkrimineer gedurende sy getuienis. So ’n besluit sou nie op ’n juridies gegronde uitoefening van die hof se diskresie neerkom nie.⁸³ Die beskuldigde se aansoek om ontslag word gevolglik deur die hof toegestaan en hy word op alle aanklagte onskuldig bevind en ontslaan.⁸⁴

Die slotsom is dat die hof die relevante regsbeginsels korrek toegepas het en die beskuldigde tereg ontslaan het na die sluiting van die vervolgingsaak. Die enigste wyse waarop die onvoldoende vervolgingsaak aangevul sou kon word, is indien die beskuldigde homself in die getuiebank inkrimineer het. Dit sou weer die gevolg gehad het dat inbreuk gemaak word op die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor, soos aangedui in artikel 35 van die Grondwet.

5. Die akkusatoriese strafprosesregstelsel en versperrings tot die soeke na waarheid

Die bevoegdheid van enige regstelsel om effektief te funksioneer berus op die openbare mening of vertroue dat dit billike prosedures inspan ten einde regverdige uitkomste te verseker.⁸⁵ Sonder openbare vertroue kan die howe nie effektief funksioneer nie.⁸⁶

Daar is twee hoofstroom strafprosesregstelsels: die akkusatoriese model, wat meestal in Anglo-Amerikaanse stelsels gebruik word, en die inkwisitoriese stelsel, wat algemeen in kontinentale regstelsels voorkom.⁸⁷ Die Engelse en Amerikaanse stelsels word tradisioneel as akkusatories geklassifiseer en die Nederlandse, Franse en Spaanse stelsels as inkwisitories.⁸⁸ Die Suid-Afrikaanse strafprosesreg is oorwegend akkusatories van aard.⁸⁹ Die wesenlike verskil tussen die akkusatoriese en inkwisitoriese modelle is gesetel in die funksies van die rolspelers: die voorsittende beampte, die vervolging en die verdediging.⁹⁰ Ingevolge die akkusatoriese stelsel is die twee partye (die vervolging en die verdediging) teenstanders en plaas hulle hul onderskeie sake voor ’n voorsittende beampte wat as onafhanklike skeidsregter dien.⁹¹ Die objektiwiteit en onpartydigheid van die voorsittende beampte word beklemtoon, aangesien aangevoer word dat hy sy onpartydigheid sal verloor indien hy neerdaal in die gevegsarena waar die partye hul gedingstryd voer.⁹² Die voorsittende beampte laat dus die partye toe om die waarheid na vore te bring.⁹³ Ingevolge die inkwisitoriese stelsel, daarenteen, is die voorsittende beampte in beheer van die geding, neem aktief deel en beheer die soeke na waarheid deur die ondervraging van die getuies en die beskuldigde te oorheers.⁹⁴ Die verhoor is dus nie ’n stryd tussen die partye nie, maar ’n ondersoek om die materiële waarheid te openbaar.⁹⁵

Ingevolge die akkusatoriese stelsel vind die soeke na waarheid plaas gedurende die verhoor self en is daar gevolglik nie uitgebreide voorverhoorprosedures, soos blootlegging, aanwesig nie. Die klem val op die lei van getuienis en die kruisondervraging van die getuies om feitebevindings te maak.⁹⁶ Die aanbieding van getuienis ingevolge die akkusatoriese stelsel is al beskryf as ’n gereguleerde storievertelkompetisie wat in inhiberende omstandighede plaasvind. Die twee partye se getuies vertel wat hulle weet van die voorval in die vorm van stories wat hulle aan ’n onpartydige en passiewe besluitnemer voorlê. Strafregtelike aanspreeklikheid word dan bepaal aan die hand van die oortuigingsvermoë van hierdie stories.⁹⁷ Die partye het ’n groot mate van beheer oor die bymekaarmaak, voorbereiding en aanbied van die getuienis.⁹⁸ Die partye en hul onderskeie verteenwoordigers is, weens die feit dat hulle teenstanders in die geding is, toegespits daarop om die geding ten alle koste te wen. Dit veroorsaak dat veel belangriker oogmerke, soos die soeke na die waarheid of regverdigheid vir die teenkant, gereeld tweede viool speel.⁹⁹

Ingevolge die inkwisitoriese stelsel is daar nie afsonderlike getuies vir die vervolging en die verdediging nie. Al die getuies word as bronne van getuienis vir die voorsittende beampte beskou, wie se plig dit is om die inligting van die getuies in die soeke na die waarheid te bekom.¹⁰⁰ In skrille kontras met die akkusatoriese stelsel, wat die swygreg van ’n beskuldigde en die verbod teen selfinkriminasie voorop stel, word die beskuldige gesien as ’n waardevolle bron van inligting en mag hy deur die voorsittende beampte ondervra word.¹⁰¹

’n Strafprosesregsisteem poog om sekere fundamentele waardes na te streef en te balanseer.¹⁰² Packer¹⁰³ identifiseer twee basiese modelle van strafproses: die misdaadbeheermodel en die prosessuele geregtigheidsmodel. Luidens die eerste model is die onderdrukking van kriminele gedrag die hoofoogmerk van die strafprosesreg. Die prosessuele geregtigheidsmodel erken wel die belang van effektiewe misdaadbeheer, maar bepaal dat die hoofoogmerk van die strafprosesstelsel nie slegs is om ’n skuldigbevinding en vonnis te verseker nie, maar om hierdie doelwitte te bereik sonder om die regte van individue gedurende die toepassing van die proses te skend. Onder Suid-Afrika se vorige grondwetlike bestel het die misdaadbeheermodel voorkeur geniet, maar sedert die inwerkingstelling van ’n stelsel van grondwetlike oppergesag word die prosessuele geregtigheidsmodel grootliks nagevolg.

Ingevolge artikel 35 van die Grondwet het gearresteerde, aangehoue en beskuldigde persone ’n verskeidenheid verskanste regte. In die konteks van die akkusatoriese stelsel is van die belangrikste regte van ’n beskuldigde sy swygreg, die reg om getuienis aan te voer en te betwis en die reg teen selfinkriminasie.¹⁰⁴ Die reg op ’n billike verhoor is egter breër as die lys van verskanste regte soos uiteengesit in paragrawe (a) tot (j) van artikel 35(3). Dit dui op ’n konsep van substantiewe regverdigheid, wat nie vergelyk kan word met wat aanvaarbaar of regverdig was ingevolge die vorige grondwetlike bestel nie.¹⁰⁵

Bennun¹⁰⁶ verklaar tereg dat in ’n samelewing waar die beskerming van menseregte binne ’n demokratiese bestel voorop gestel word, die strafprosesstesel nie altyd as ’n spel gesien word wat op ’n gelyke speelveld plaasvind nie. Die vermoede van onskuld kan tydens die verhoor slegs deur bewys bo redelike twyfel weerlê word. Verder bepaal artikel 35(5) dat getuienis wat verkry is op ’n wyse wat enige reg in die handves van regte skend, uitgesluit moet word indien die toelating van daardie getuienis die verhoor onbillik sou maak of andersins vir die regspleging nadelig sou wees.

Goodplaster¹⁰⁷ voer aan dat sommige akkusatoriese bewysregreëls, veral die sogenaamde uitsluitingsreëls, waardevolle getuienis wat die waarheid kan ontbloot, kan uitsluit. So ook rus daar ’n blootleggingsplig slegs op die vervolging en nie op die verdediging nie. Aangesien ’n beskuldigde nie verplig mag word om te getuig nie, word ’n waardevolle bron van getuienis uitgesluit. Hy voer ook aan dat die vervolging se bewyslas van bo redelike twyfel uiters moeilik is om te bereik en daartoe kan lei dat ’n skuldige persoon onskuldig bevind kan word.¹⁰⁸

Damaska¹⁰⁹ is van mening dat sommige akkusatoriese reëls van getuienisaanbieding gesien kan word as versperrings tot moontlike skuldigbevindings. Hierdie versperrings verlaag die moontlikheid dat ’n onskuldige persoon skuldig bevind word. Hy voer verder aan dat die uitsluitingsreëls getuienis mag uitsluit op grond daarvan dat dit die soeke na die waarheid sal belemmer. ’n Voorbeeld hiervan is die uitsluiting van irrelevante getuinenis of hoorsêgetuienis.¹¹⁰ Sommige getuienis word egter uitgesluit om redes wat nie betrekking het op die soeke na die waarheid nie, soos die uitsluiting van betroubare getuienis wat op ’n onregmatige wyse bekom is. Die algemene mening is dat hierdie reëls dit moeiliker maak vir die vervolging om ’n skuldigbevinding te bekom as wat die geval in die inkwisitoriese stelsel sou wees.

In die lig van bostaande bespreking is dit duidelik dat die vervolging in die Dewani-saak van meet af ’n opdraande stryd gevoer het om die beskuldigde se skuld te bewys. Die beskuldigde het die land kort na die moord op die oorledene verlaat en na Londen . Daarna het daar ’n regstryd van ongeveer vier jaar verloop ten einde die beskuldigde aan die Suid-Afrikaanse vervolgingsgesag uit te lewer sodat hy sy verhoor hier kon bywoon. Hierdie vertraging van sy verhoor het duidelik in sy guns gewerk: vier jaar het verloop sedert die voorval, wat die getuies se herinnering van die voorval nadelig kon beïnvloed het.¹¹¹ Verder was dit nie moontlik om al die medepligtiges gesamentlik te verhoor nie. Die vervolging kon nie talm om die ander medepligtiges saam met Dewani te verhoor nie, aangesien ’n beskuldigde ’n reg op die spoedige afhandeling van sy saak het.¹¹² Indien sommige van die medepligtiges in die saak saam met hom aangekla kon gewees het, sou die beskuldigde se aansoek om ontslag moontlik nie geslaag het nie, aangesien daar ’n sterk moontlikheid sou bestaan het dat hy deur die getuienis van ’n medebeskuldigde geïnkrimineer sou kon word.¹¹³

Die vervolging wou ook getuienis aangaande die seksualiteit van die beskuldigde lei deur ’n homoseksuele mansgesel, Leopold Leisser, as getuie te roep. Hierdie getuie sou getuig dat die beskuldigde by homoseksuele bedrywighede betrokke was, maar dit van die oorledene weerhou het. Dit kon volgens die vervolging gedien het as ’n moontlike motief om sy huwelik te beëindig. Die beskuldigde sou na bewering ook aan Leisser gemeld het dat hy ’n manier gesoek het om sy verlowing met die oorledene te verbreek. Adjunkregterpresident Traverso het egter beslis dat die getuienis van Leisser nie toelaatbaar was nie, aangesien die seksuele oortuiging en voorkeure van die beskuldige irrelevant tot die beregting van die saak was.¹¹⁴

Die beskuldigde het ’n volledige pleitverduideliking ingevolge artikel 115 van die Strafproseswet gemaak. In hierdie pleitverduideliking het die beskuldigde nie alleen verklaar dat hy biseksueel is nie, maar bevestig dat hy wel ontmoetings met Tongo gehad het en ook telefoniese gesprekke met hom gevoer het. Die beskuldigde het ook in besonderhede uiteengesit dat hy met Tongo kommunikeer het om ’n helikoptervlug vir die oorledene en homself te reël, welke vlug hy as ’n verrassing vir die oorledene wou hou. Hierdie erkennings in die pleitverduideliking het die geslotekringtelevisie-opnames wat die oënskynlik agterdogtige ontmoetings en telefoonoproepe tussen die beskuldigde en Tongo vir alle doeleindes geneutraliseer.Die hof meld pertinent dat hierdie getuienis nie as stawing van Tongo se getuienis kan dien nie.¹¹⁵

Soos hier bo vermeld, was die enigste getuie wat die beskuldigde by die pleging van die misdrywe kon betrek, Tongo. Tongo was ’n medepligtige getuie en ingevolge die versigtigheidsreëls van toepassing moes die hof sy getuienis met versigtigheid benader en ook stawing vir sy getuienis vind. Ongelukkig vir die vervolging het Tongo, asook die ander twee medepligtige getuies, uiters swak gevaar in die getuiebank. Dit is natuurlik so dat niemand kan voorspel hoe ’n getuie in die getuiebank onder kruisverhoor sal vaar nie. Kruisverhoor is juis die meganisme wat gebruik word om die waarheid van ’n weergawe te toets.¹¹⁶

Die feit dat die aansoek om die ontslag van die beskuldigde suksesvol was, het beteken dat slegs die vervolging ’n storie saamgestel het en dit voor die hof geplaas het. Dit is duidelik dat die gemeenskap en die familie van die oorledene van die beskuldigde self sou wou gehoor het wat sy betrokkenheid by die misdade behels het. Ingevolge die akkusatoriese stelsel het die vermoede van onskuld en die verbod teen selfinkriminasie hier swaarder geweeg as die feit dat die beskuldigde moontlik die swak vervolgingsaak sou kon aanvul. Die grondwetlike hof het die vermoede van onskuld beskryf as fundamenteel tot ons regstelsel en konsepte van geregtigheid en billikheid.¹¹⁷

Daar word aangevoer dat die publiek en die familie van die oorledene juis nie kon verstaan waarom die beskuldigde nie verplig kon word om te getuig nie en ook nie aan kruisondervraging onderwerp was nie.

Dit is verder ook duidelik dat die publiek en die oorledene se familie nie behoorlik onderskei het tussen die besluit om die beskuldigde te vervolg en die vraag of daar genoegsame getuienis deur die vervolging voor die hof geplaas is waarop ’n redelike persoon die beskuldigde skuldig sou kon bevind nie.¹¹⁸ Soos hier bo aangetoon, berus die besluit om te vervolg en die besluit om ontslag toe te staan op verskillende tipes getuienis.

In die Dewani-saak was die hof deeglik bewus van die feit dat die gemeenskap steeds baie onbeantwoorde vrae aangaande die dood van die oorledene gehad het en stem saam dat daar inderdaad baie onbeantwoorde vrae is oor wat op die aand van die ontvoering en moord plaasgevind het.Die hof was gedagtig daaraan dat daar sterk openbare mening bestaan het dat die beskuldigde op sy verdediging geplaas moes word. Die regter bevind egter dat sy ’n eed geneem het om die oppergesag van die reg te handhaaf en die reg toe te pas sonder vrees, voorkeur of vooroordeel. Anargie sal intree indien howe toelaat dat openbare mening hul toepassing van die reg beïnvloed.¹¹⁹

6. Die klagtes teen adjunkregterpresident Traverso

Die klagte van Jusitce4Anni was vervat in ’n beëdigde verklaring gemaak deur ene Jacobus Hendrikus Johannes Verschuur, wat aangevoer het dat die adjunkregterpresident gedurende die verhoor bevooroordeeld en ten gunste van die verdediging was. Die inligting waarop hierdie klagte gegrond was, was versamel deur lede van die groep wat die hofverrigtinge daagliks bygewoon het. Hulle het onder andere blatante vooroordeel, soos onder aangetoon, by die regter waargeneem.¹²⁰ Die groep het nie insae in die hofrekord gehad nie, maar het kommentaar op sosiale media, elektroniese en gedrukte media bestudeer. Verslae is verder ontvang van persone wat die hofsaak bygewoon het.¹²¹

Hulle beskuldig adjunkregterpresident Traverso van verskeie bevooroordeelde optredes. Dit sluit in ’n verontagsaming van billikheid; onbeskofte en aggressiewe gedrag teenoor die vervolging (in kontras met die vriendelike en hulpvaardige houding wat sy teenoor die verdedigingspan openbaar het); ’n versuim om te verduidelik waarom sy sekere sleutelstaatgetuienis nie wou toelaat nie; die maak van ’n foutiewe stelling in die hof; dat sy ’n bespotting gemaak het van die vervolging se deskundige getuie; en dat sy uitlatings aangaande die beskuldigde se pleitverduideliking gemaak het wat nie deur ondervraging of kruisondervraging getoets is nie.¹²²

Die groep versoek gevolglik die komitee om vas te stel of die regter onbillik, onregverdig of onpartydig in haar hantering van die saak was; of daar behoorlik na die grondwetlike regte van die oorledene en haar familie omgesien is; of die regter se beweerde optrede die aansien van die regbank aantas; of haar optrede die openbare vertroue in die regsisteem nadelig beïnvloed het; en of haar optrede die reputasie van Suid-Afrika nadelig skaad, aangesien die saak internasionale belangstelling geniet het.¹²³

Die regter se onpartydigheid word verder bevraagteken aangesien sy na bewering bevooroordeeld was ten gunste van die verdedigingspan en aanhoudend die aanklaer gedurende sy aanbieding van die saak onderbreek het.¹²⁴ Haar gedrag teenoor die aanklaer word selfs as dreigend beskryf, dat sy soos ’n boelie teenoor die aanklaer opgetree het, ’n ongegronde bewering in die hof gemaak het wat impliseer het dat die polisie die media genader het aangaande die status van die saak, en dat sy ’n joernalis in die ope hof berispe het.¹²⁵

Die klagte van die HETN was ook vervat in ’n beëdigde verklaring van ene Lucky Thekiso (“Thekiso”).Daar is geen aanduiding dat hy gemagtig was om die klagte namens die groep in te dien, of dat hy persoonlike kennis gedra het aangaande gebeure wat by die verhoor plaasgevind het nie.¹²⁶

Namens die organisasie word aangevoer dat die adjunkregterpresident artikel 14(4)(e) van die Wet op die Regterlike Dienste Kommissie ¹²⁷ oortree het deurdat sy opsetlik of grof nalatig was, onbevoeg vir haar amp is, en dat haar optrede nadelig vir die onafhanklikheid, onpartydigheid, waardigheid, toeganklikheid en effektiewe funksionering van die howe is.¹²⁸ Sy word voorts daarvan beskuldig dat sy die vervolging nie ’n billike verhoor gebied het nie en duidelik bevooroordeeld teenoor die vervolging was, welke optrede die integriteit van en openbare vertroue in die howe skaad.¹²⁹

Thekiso gaan dan voort en loods ’n rassistiese aanval op adjunkregterpresident Traverso en haar persoonlike agtergrond.Kortliks kom dit daarop neer dat sy haar geskaar het by ’n verdedigingspan wat geheel en al uit Afrikaners bestaan het en vyandigheid jeens die swart aanklaer openbaar het. Sy het na bewering ook vasgeklou aan die idees en denkwyses van die verlede, het nie persoonlik getransformeer nie, en het nie die swart meerderheidsregering aanvaar nie.¹³⁰

Daarteenoor is daar ook beëdigde verklarings ter ondersteuning van adjunkregterpresident Traverso ingedien deur lede van die Kaapse balie, die assessore wat saam met haar gesit het gedurende die verhoor, asook die direkteur van openbare vervolgings van die Wes-Kaap. Al hierdie verklarings verwerp die bewerings deur die twee organisasies.¹³¹

Dit is verder insiggewend dat die verklaring van die direkteur van openbare vervolgings spesifiek meld dat hy met die vervolgingspan gekonsulteer het en dat hulle aangedui het dat alhoewel litigasie soms robuust kan wees, daar nie sprake van rassevooroordeel was nie.¹³²

Die komitee ontleed voorts die klagtes en vind dat daar geen getuienis van vooroordeel teenoor die vervolging was nie. Robuuste interaksie tussen die hof en ’n regsverteenwoordiger kan nie sonder meer wangedrag of rassevooroordeel daarstel nie.¹³³ Daar is ’n vermoede van onpartydigheid jeens die amp van ’n regsprekende amptenaar wat gesien moet word in die konteks van die regterlike eed asook die aard van die regsprekende funksie. Dit word onderskraag deur die Grondwet, wat bepaal dat regterlike beamptes die Grondwet en die reg onpartydig, sonder vrees, guns of vooroordeel moet toepas. Hierdie beginsels word herhaal in die ampseed van regterlike amptenare.¹³⁴ ’n Litigant wat beweer dat opmerkings en inmenging deur ’n voorsittende beampte gedurende die verloop van ’n verhoor of betoog op vooroordeel dui, het ’nformidabele hekkie om te oorkom: die vermoede ten gunste van onpartydigheid. Die party sal moet bewys dat die gewraakte opmerkings van sodanige omvang en aard was dat dit op meer as blote irritasie neerkom. ’n Patroon van optrede sal bewys moet word wat kan aantoon dat die vermoede van onpartydigheid omvergewerp is deur ’n redelike gewaarwording van vooroordeel. ’n Robuuste debat mag die geskilpunte ophelder en ruimdenkendheid bevorder.¹³⁵

Die komitee verwerp die rassistiese aanval op die adjunkregterpresident met minagting en verklaar dat Thekiso se uitlatings die waardigheid en respek nie alleen van die regbank nie, maar ook van die adjunkregterpresident in haar persoonlike hoedanigheid aantas.¹³⁶ Die komitee bevind dat die klagtes van beide organisasies nie onderskraag word deur enige betroubare feite nie, en dat die beweerde wangedrag ook nie uit die hofrekord blyk nie. Die gedragskode vir regterlike amptenare bepaal dat klagtes teen regters wat op die verdienste van ’n uitspraak betrekking het, deur die normale appèl- of hersieningsprosedures hanteer moet word. Ontnugtering rakende ’n uitspraak regverdig nie dissiplinêre optrede nie. Diekomitee bevind dat die ander klagtes van beide groepe beuselagtig is en geen substansie het nie.¹³⁷ Die klagtes is gevolglik van die hand gewys ingevolge artikel 15(2)(c) en (d) van die Wet op die Regterlike Dienste Kommissie.¹³⁸

Die komitee het tereg die klagtes van die hand gewys, aangesien dit nie op feite of die hofrekord berus het nie.

Van belang is egter die deurskemering van persepsies betreffende beweerde vooroordeel en dat die verhoor nie billik teenoor die publiek, die oorledene of haar familie was nie.Daar word aangevoer dat hierdie waarnemings ’n uitwerking het op die openbare mening rakende die strafprosesregstelsel.

7. Openbare mening en die strafprosesregstelsel

Alhoewel die klagtes teen adjunkregterpresident Traverso van die hand gewys is, kan die openbare mening aangaande die strafprosesregstelsel nie sonder meer geïgnoreer word nie. Howe het die ondersteuning van die publiek en institusionele legitimiteit nodig om op ’n billike en effektiewe manier hul werksaamhede uit te voer. Die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) het onlangs ’n studie van stapel gestuur ten einde die openbare mening ten opsigte van ons strafhowe te peil.¹³⁹ Hierdie studie toon dat die helfte van die Suid-Afrikaanse volwasse inwoners van mening is dat die howe goeie werk verrig, wat Suid-Afrika hoër op die rangorde plaas as baie Europese lande rakende vertroue in die funksionering van hul howe.

Rakende vertroue in die Suid-Afrikaanse howe het die helfte van alle Suid-Afrikaners in 2012 aangedui dat hulle die howe vertrou, wat dui op ’n afname van die persentasie van 57% in 2009. Aangaande die vraag of Suid-Afrikaners van oordeel was dat ons howe hul bevoegdhede op ’n prosessueel billike manier uitoefen, is ’n positiewe antwoord bo die middelpunt (5,8) gegee. Hierdie resultaat is effens laer as die Europese gemiddeld van 5,9.

Die studie poog laastens om vas te stel of verdelende regverdigheid in ons howe plaasvind, met ander woorde of die persepsie bestaan dat ons howe toepaslike resultate vir alle Suid-Afrikaners verseker, almal gelyk behandel en sodoende billike uitkomste lewer. Meer as twee vyfdes (44%) het aangedui dat dit meer waarskynlik is dat swart Suid-Afrikaners skuldig bevind sal word, terwyl 42% aangedui het dat die howe inderdaad onpartydig is. Omtrent 51% van alle Suid-Afrikaners was van mening dat dit meer waarskynlik is dat ’n arm persoon skuldig bevind sal word, terwyl slegs 38% van oordeel was dat arm en ryk persone ’n gelyke kans op skuldigbevinding het.Dit dui aan dat die meerderheid van Suid-Afrikaners van oordeel is dat ons howe diskrimineer op grond van ras en rykdom.

Die studie kom tot die gevolgtrekking dat die howe, as belangrike instellings in ’n demokrasie, sterk klem daarop moet lê om hul verantwoordelikhede op ’n effektiewe en billike manier uit te oefen. Sodoende sal hulle onder lede van die gemeenskap ’n sin van verantwoordbaarheid en morele ondersteuning aanmoedig, wat daartoe sal lei dat die gemeenskap bereid is om saam te werk en te voldoen aan die beginsel van die oppergesag van die reg en dit te respekteer.

Gedurende die toepassing van artikel 35(5) van die Grondwet, waar ’n hof moet beslis of getuienis wat op ’n ongrondwetlike wyse bekom is, uitgesluit behoort te word, speel openbare mening wel ’n rol.¹⁴⁰ Hierdie artikel plaas ’n verpligting op die howe om getuienis uit te sluit wat bekom is by wyse van ’n skending van of inbreukmaking op enige reg wat verskans is in die Grondwet indien sodanige toelating daarvan die verhoor onbillik sou maak of andersins nadelig vir die regspleging sou wees. In S v Makwanyane¹⁴¹beslis die hof dat daar wel oorweging geskenk moet word aan die openbare mening wanneer die handves van menseregte uitgelê word, maar dat die howe nie die openbare mening slaafs moet navolg nie.Die howe se taak is om gedurende die uitlegproses die Grondwet se bepalings in stand te hou, sonder vrees of voorkeur. Indien die openbare mening deurslaggewend was, verval die nodigheid vir uitleg van die Grondwet en die beskerming van individue se regte kon net so wel aan die parlement oorgelaat word; dit sou neerkom op ’n terugkeer na ’n bestel van parlementêre soewereiniteit. Die howe moet die Grondwet interpreteer ingevolge die waardes wat ’n oop en demokratiese samelewing, gegrond op menslike waardigheid, vryheid en gelykheid onderskraag, in stede daarvan om die heerstende standaarde van wat aanvaarbaar is, in ag te neem. Die heersende openbare mening behoort gevolglik ’n ondergeskikte rol te speel in vergelyking met die langtermynwaardes wat die Grondwet poog om te verwesenlik.¹⁴²

Ally¹⁴³ voer tereg aan dat die howe in die belang van regsekerheid ’n konsekwente benadering tot die uitleg van die bepalings van die handves van menseregte moet volg. Die howe behoort dus kennis te neem van die openbare mening sonder om openbare gewildheid na te streef. In S v Nomwebu¹⁴⁴meld regter Erasmus dat die openbare mening beïnvloed word deur die erns van die aanklagte, veral as die toestand van wetteloosheid wat in die land heers, in ag geneem word.Dit kan daartoe lei dat die gemeenskap hul vertoue in die strafprosesregstelsel verloor. So ’n situasie kan voorkom indien die hof ’n gevaarlike misdadiger sou vryspreek, en indien die inbreuk op sy regte as onbelangrik en tegnies deur die publiek beskou word. ’n Hof durf nie toelaat dat openbare mening sy beslissings voorskryf of dikteer nie. Die hof het in hierdie geval ’n opvoedingsplig om die gemeenskap te laat verstaan dat ’n billike verhoor ’n verhoor is wat volgens grondwetlike riglyne plaasvind. Die hof moet aan die gemeenskap die boodskap uitstuur en tuisbring dat die Grondwet nie ’n stel hoogdrawende waardes is wat misdadigers beskerm teen hul verdiende loon nie, maar inderwaarheid ’n skild daarstel wat alle burgers teen onderdrukking deur die owerheid beskerm. Indien die howe die inbreukmaking op die regte van die mees gevreesde misdadiger goedkeur, kan dit lei tot ’n aftakeling van die regte van die gemeenskap in die algemeen. Die howe behoort gevolglik nie slegs kennis te neem van die openbare belang nie, maar moet poog om, deur die gebruik van eenvoudige en verstaanbare taal in hul uitsprake, die gemeenskap se denke so te vorm dat hulle grondwetlike waardes aanvaar en uitleef.¹⁴⁵

Ally¹⁴⁶ voer verder aan dat beskuldigde persone wat die magtige vervolgingsgesag die stryd moet aansê, gesien kan word as ’n kwesbare minderheid. Hierdie benadering strook met die benadering van die Kanadese hooggeregshof in R v Collins¹⁴⁷, waar beslis is dat die howe die enigste effektiewe veilige hawe vir individue en ongewilde minderhede daarstel.

Hierdie sienswyse vind ook uiting in die opmerkings van oudregterpresident Chaskalson in S v Makwanyane¹⁴⁸ dat ook sosiale uitgeworpenes en gemarginaliseerde groepe kan aanspraak maak op die beskerming van die Grondwet. Die howe se bereidwilligheid om die grondwetlike regte van beskuldigdes te beskerm, sal dus meewerk om vertroue in die strafprosesregstelsel te koester. ’n Onwilligheid om dit te doen kan die teenoorgestelde gevolg meebring, wat nadelig vir die regspleging kan wees. Dit strook met die beginsel van die oppergesag van die Grondwet.¹⁴⁹

8. Gevolgtrekking

Suid-Afrika het steeds ’n onaanvaarbaar hoë misdaadsyfer en in die gemoedstoestand van die gemeenskap bestaan daar ’n algemene gevoel dat wetteloosheid heers. Dit kan daartoe lei dat die gemeenskap negatiewe persepsies jeens die strafprosesregstelsel koester indien ’n beskuldigde wat van ernstige misdrywe aangekla word en daar oënskynlik verdoemende getuienis teen hom beskikbaar is, na sluiting van die vervolgingsaak ontslaan word of na sluiting van die verdedigingsaak vrygespreek word. Dit kan verder meer onaanvaarbaar vir die gemeenskap wees indien sulke getuienis uitgesluit word omdat dit die beskuldige duidelik met die misdryf verbind, maar op ’n ongrondwetlike wyse bekom is. In sulke omstandighede sou die gemeenskap eerder voorkeur wou gee aan die misdaadbeheermodel van strafprosesreg.

In S v Melani¹⁵⁰ was die beskuldigdes aangekla van moord, roof en die onwettige besit van vuurwapens en ammunisie. Getuienis teen die beskuldigdes was op ’n ongrondwetlike wyse bekom. Regter Froneman merk op dat indien ’n openbare meningspeiling gehou word of die “besmette getuienis” in sulke omstandighede toegelaat behoort te word weens die erns van die misdrywe waarvan die beskuldigdes aangekla word, die gemeenskap waarskynlik sou aandui dat die getuienis toegelaat behoort te word. Die hof beslis egter dat die getuienis uitgesluit word. Die hof verklaar dat dit die langtermyndoel van die Grondwet is om ’n demokratiese bestel te vestig, wat onder andere gegrond is op die erkenning van basiese menseregte. Die hof is nie gebonde aan die huidige gemoedstoestand van die gemeenskap nie. Die toelating of uitsluiting van getuienis berus op ’n balans tussen die plig van die hof om die waarheid te vind en die grondwetlike plig om die integriteit van die strafprosesregstelsel in stand te hou.¹⁵¹

Volgens Ally¹⁵² behoort die teenwoordigheid van ’n tydelike openbare ontevredenheid jeens die vryspraak van ’n beskuldigde as gevolg van die uitsluiting van getuienis wat op ’n ongrondwetlike wyse bekom is, nie toegelaat te word om die langtermyn grondwetlike doelwit, naamlik die versterking van die integriteit van die strafprosesregstelsel, omver te gooi nie. Daar word aangevoer dat hierdie argument ook geld vir toepassing van die billike-verhoor-regte, insluitend die reg teen selfinkriminasie.

Adjunkregterpresident Traverso het inderdaad nie geswig voor die openbare mening dat die beskuldigde op sy verdediging geplaas moes gewees het nie. Getrou aan haar ampseed bevind sy dat sy ’n plig het om die oppergesag van die reg te handhaaf en die reg toe te pas sonder vrees, voorkeur of vooroordeel.¹⁵³ Daar word aan die hand gedoen dat die voorstel van regter Erasmus in die Nmowebu- en Soci-sake dat die howe ’n opvoedingsplig het om deur hul uitsprake aanvaarding van ’n menseregtekultuur deur die gemeenskap te bevorder, ook ten aansien van artikel 174-aansoeke, nagevolg behoort te word.¹⁵⁴ Dit is die begin van ’n reis om ’n balans tussen die versekering van ’n billike verhoor en die gemeenskap se siening daarvan te bewerkstellig. Die gemoedstoestand van die gemeenskap moet aanvaar dat artikel 35 van die Grondwet nie misdadigers beskerm nie, maar juis die ganse gemeenskap teen uitbuiting van die owerheid beskerm.

Bibliografie

Ally, D. 2012. Determining the effect (the social costs) of exclusion under the South African exclusionary rule: should factual guilt tilt the scales in favour of the admission of unconstitutionally obtained evidence? Potchefstroom Electronic Law Journal, 15(5):477–638.

Anderson, R.A. en A.L Otto. 2003. Perceptions of fairness in the justice system: A cross-cultural comparison. Social Behavior and Personality, 31(6):557–64.

Beleidskrif van die Nasionale Direkteur van Openbare Vervolgings Deel 4. http://npa.gov.za/npa/Policy Manuals/ProsecutionPolicy.doc (6 Julie 2015 geraadpleeg).

Bennun, M.E. 2005. The Mushwana report and prosecution policy. South African Journal of Criminal Justice, 3:279–305.

Chaos buite hof ná Shrien Dewani uitspraak. http://www.netwerk24.com/nuus/2014-12-08-chaos-buite-hof-n-shrien-dewani-uitspraak (30 Junie 2015 geraadpleeg).

Cole, R.J.V. 2010. Between judicial enabling and adversarialism: The role of the judicial officer in protecting the unrepresented accused in Botswana in a comparative perspective. University of Botswana Law Journal, 11:81–115.

Damaska, M.R. 1975. Presentation of evidence and factfinding precision. University of Pennsylvania Law Review, 123:1088–106.

—. 1997. Evidence law adrift. New Haven: Yale University Press.

Dugard, J. 1997. Introduction to criminal procedure. Claremont: Juta.

Du Toit, E., F. de Jager, A. Paizes, A. St Q Skeen en S.E. van der Merwe. 2015. Commentary on the Criminal Procedure Act. Claremont: Juta.

Goodplaster, G. 1987. On the theory of American adversary criminal trial. Journal of Criminal Law and Criminology, 71(1):118–53.

Hermann, J. 1978. Various models of criminal proceedings. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Strafreg en Kriminologie, 2(1):3–19.

In the court of public opinion: attitudes towards the criminal courts. http://www.hsrc.ac.za/en/review/hsrc-review-may-2013/in-the-court-of-public-opinion-attitudes-towards-the-criminal-courts#sthash.Teucwlu3.dpuf (14 Julie 2015 geraadpleeg).

Joubert, J.J. (red.). 2014. Criminal procedure handbook. Claremont: Juta.

Kruger, A. 2008. Hiemstra’s criminal procedure. Durban: LexisNexis.

Mansfield, G. en J. Peay. 1987. The Director of Public Prosecutions: Principles and practices for the Crown Prosecutor: an inquiry carried out at the Centre for Criminological Research, University of Oxford. Devon: Travistock.

Schwikkard P.J. en S.E. Van der Merwe. 2010. Principles of evidence. Claremont: Juta.

Shrien Dewani leaves South Africa after acquittal. 2014. http://www.theguardian.com/world/2014/dec/09/shrien-dewani-prepares-leave-south-africa-after-acquittal (30 Junie 2015 geraadpleeg).

Shrien Dewani murder case trial collapse. 2014. http://www.theguardian.com/world/2014/dec/08/shrien-dewani-murder-trial-collapse-anni-south-africa (10 Julie 2015 geraadpleeg).

Snyman J.L. en D.W. Morkel. 1988. Strafprosesreg. Claremont: Juta.

Uitspraak op klagtes teen adjunk-regterpresident Traverso. www.judiciary.org.za/.../Decision-on-complaints-against-DJP%20Travers (30 Junie 2015 geraadpleeg).

Eindnotas

¹S v Dewani 2014-12-08 saaknr. CC15/2014 (KH).

²S v Pistorius 2014-09-12 saaknr. CC113-2013 (GH).

³Chaos buite hof ná Shrien Dewani-uitspraak.

⁴Shrien Dewani leaves South Africa after acquittal.

⁵Uitspraak op klagtes teen adjunkregterpresident Traverso.

⁶Sien par. 4 hier onder.

⁷Die Wet op die Afskaffing van Juries 34 van 1969.

⁸Kruger (2008:22–79).

⁹Sien par. 4 hier onder.

¹⁰In die Dewani-gewysde verwys die hof na die volgende beslissings wat met die toepassing van art. 174 van die Strafproseswet handel: R v Shein 1925 AD 6; R v Herholdt 1956 2 SA 722 (W); S v Mapheta 1983 4 SA 262 (K); S v Shuping 1983 2 SA 119 (B) en S v Lubaxa 2001 2 SASV 703 (HHA). Vgl. ook Du Toit e.a. (2015:22, 121–8); Schwikkard en Van der Merwe (2010:530–4).

¹¹S v Mashele 1990 1 SASV 678 (T) 681C–E.

¹²R v Kritzinger 1952 2 SA 402 (W).

¹³Schwikkard en Van der Merwe (2010:530).

¹⁴1997 1 SASV 10 (W) 146j.

¹⁵R v Lakatula 1919 AD 362; R v Afrika 1938 AD 566.

¹⁶Ebrahim v Minister of Justice 2000 2 SASV 173 (W).

¹⁷S v Zimmerie 1989 3 SA 484 (K); S v Amerika 1990 2 SASV 480 (K).

¹⁸1983 2 SA 119 (B) 120H–121A.

¹⁹1992 2 SASV 544 (V). Sien ook in hierdie verband S v Ndlalangamandla 1999 1 SASV 391 (W).

²⁰2001 2 SASV 703 (HHA).

²¹Ibid. par. 18.

²²S v Lubaxa 2001 2 SASV 703 (HHA) parr. 19–21.

²³1948 4 SA 399 (A) 405.

²⁴Vir ’n opsomming van die riglyne tydens toepassing van die versigtigheidsreël, vgl. S v Van Vreden 1962 2 SA 524 (N) 531–2.

²⁵Par. 19 met verwysing na S v Gentle 2005 1 SASV 420 (HHA) 430.

²⁶S v Mapetha1983 4 SA 262 (K) 265D–G.

²⁷2011 2 SASV 437 (GSJ) par. 273.

²⁸Par. 269.

²⁹S v Cooper 1976 2 SA 875 (T) 889.

³⁰S v Phuravhatha 1992 2 SASV 544 (V) 554D–E.

³¹2006 2 SASV 275 (W) 265ab.

³²Joubert (2014:71)

³³Du Toit e.a. (2015:1–43).

³⁴Freedom Under Law v National Director of Public Prosecutions 2014 1 SASV 111 (HHA) par. 77.

³⁵Vgl. par. 4(c) van die vervolgingsbeleid uitgereik deur die nasionale direkteur van openbare vervolging, ingevolge art. 21(1)(a) Wet 32 van 1998.

³⁶Ibid.

³⁷Mansfield en Peay (1987:190).

³⁸S v Nzimande 2004 SASV 506 (TkA) par. 29.

³⁹Bennun (2005:294).

⁴⁰R v Broschk 1946 OPD 303, 312–3.

⁴¹Bennun (2005:2945).

⁴²Schwikkard en Van der Merwe (2010:20).

⁴³ Schwikkard en Van der Merwe (2010:559).

⁴⁴2001 1 SASV 703 (HHA) par. 19.

⁴⁵Beckenstrater v Rottcher and Theunissen 1955 1 SA 129 (A) 135C–E.

⁴⁶Vgl. artt. 10 en 12 van die Grondwet.

⁴⁷(2010:568).

⁴⁸(2010:303–4).

⁴⁹Bennun (2005:295).

⁵⁰23 DLR (4th) 503.

⁵¹Vgl. die opsomming van wesenlike feite in S v Tongo 2010-12-05saaknr. SS 59/2010 (K).

⁵²Parr. 3–4.

⁵³Par. 23.1.

⁵⁴Par. 23.1.1.

⁵⁵Parr. 23.1.6–23.1.8.

⁵⁶Par. 23.1.9.

⁵⁷Parr. 23.1.10–23.1.12.

⁵⁸Parr. 23.1.12–3.

⁵⁹Parr. 23.1.14–5.

⁶⁰Parr. 23.1.16–23.

⁶¹Parr. 23.1.24–9.

⁶²Parr. 23.1.30–3.

⁶³Parr. 23.1.32–44.

⁶⁴Parr. 24.1.1–8.

⁶⁵Parr. 24.1.9–15.

⁶⁶Par. 24.2.1.

⁶⁷Parr.24.2.2–29.

⁶⁸Par. 5.

⁶⁹Par. 15.

⁷⁰Par. 23.1.46.

⁷¹Par. 23.1.45.

⁷²Vgl. parr. 23.1.47–103. Vir doeleindes van hierdie bydrae word die afsonderlike weersprekings en/of onwaarskynlikhede nie gelys nie.

⁷³Par. 23.1.107.

⁷⁴Par. 22.

⁷⁵2008 1 SASV 223 (HHA) 234.

⁷⁶Par. 21.

⁷⁷Par. 23.1.108.

⁷⁸Par. 24.1.17.

⁷⁹Parr. 24.3.34–5.

⁸⁰Par. 24.6.

⁸¹Par. 24.4.

⁸²Par. 24.7.

⁸³Par. 24.9.

⁸⁴Par. 27.

⁸⁵Anderson (2003:557).

⁸⁶In re Raab, 100 N.Y. 2d 305, 315-316, 763 N.Y.S. 2d 213, 218 (2003).

⁸⁷Dugard (1977:117).

⁸⁸Snyman en Morkel (1988:17).

⁸⁹Ibid.

⁹⁰Joubert (2014:22).

⁹¹Cole (2010:83).

⁹²Sien S v Le Grange 2009 2 SA 434 HHA) par. 14.

⁹³Cole (2010:85).

⁹⁴Joubert (2014:22).

⁹⁵Schwikkard en Van der Merwe (2010:9-10).

⁹⁶Damaska (1997:58).

⁹⁷Goodplaster (1987:120).

⁹⁸Snyman en Morkel (1988:17).

⁹⁹Goodplaster (1987:120).

¹⁰⁰Damaska (1975:1088).

¹⁰¹Hermann (1978:5).

¹⁰²Joubert (2014:8)

¹⁰³(1968:158).

¹⁰⁴Sien art. 35(1)(a) en 35(3)(i) en (j) van die Grondwet.

¹⁰⁵S v Zuma 1995 1SASV568 (KH) par. 16.

¹⁰⁶(2005:238).

¹⁰⁷(1997:123).

¹⁰⁸Ibid.

¹⁰⁹Damaska (1973:513).

¹¹⁰Vgl. art. 210 van die Strafproseswet.

¹¹¹Shrien Dewani murder case trial collapse.

¹¹²Art. 35(3)(d) van die Grondwet. Tongo het ’n pleit- en vonnisooreekoms met die vervolging aangegaan en is op 7 Desember 2010 tot 18 jaar gevangenisstraf gevonnis. Qwabe het skuldig gepleit op alle aanklagte teen hom en is op 5 Augustus 2012 tot 25 jaar gevangenisstraf gevonnis. Mngeni is op 5 Desember 2012 skuldig bevind aan alle aanklagte teen hom en tot lewenslange gevangenisstraf gevonnis.

¹¹³Sien par. 2 hier bo.

¹¹⁴Shrien Dewani murder case trial collapse.

¹¹⁵Parr. 21–2.

¹¹⁶Schwikkard en Van der Merwe (2010:366).

¹¹⁷S v Zuma 1995 4 BCLR 401 (KH) par. 36.

¹¹⁸Sien par. 5 hier bo.

¹¹⁹Par. 24.7.

¹²⁰Uitspraak op klagtes teen adjunkregterpresident Traverso par.2.

¹²¹Par. 4.

¹²²Par. 5.

¹²³Par. 7.

¹²⁴Par. 9.

¹²⁵Par. 10.

¹²⁶Par. 11.

¹²⁷9 van 1994.

¹²⁸Par. 12.

¹²⁹Par. 13.

¹³⁰Parr. 14–7.

¹³¹Parr. 19–21.

¹³²Par. 21.

¹³³Par. 27.

¹³⁴Bernert v ABSA 2011 3 SA 92 (KH) par. 31.

¹³⁵ Par. 86.

¹³⁶Parr. 31–2.

¹³⁷Par. 33.

¹³⁸Par. 34.

¹³⁹In the court of public opinion: attitudes towards the criminal courts.

¹⁴⁰Pillay v S 2004 2 BCLR 158 (HHA) par. 126.

¹⁴¹1995 2 SASV 1 (G) par. 88.

¹⁴²S v Williams 1995 7 BCLR 861 (KH) parr.36–7.

¹⁴³(2012:485).

¹⁴⁴1996 2 SASV 396 (VH) 648d–f.

¹⁴⁵S v Soci 1998 2 275 (OK) 295–6.

¹⁴⁶(2012:487).

¹⁴⁷1987 1 SCR 265 (SCC) par. 34.

¹⁴⁸1995 2 SASV 1 (G) par. 88.

¹⁴⁹Art. 2 Grondwet.

¹⁵⁰1996 2 BCLR 174 (OK).

¹⁵¹191H–192E.

¹⁵²(2012:493)

¹⁵³Par. 24.7.

¹⁵⁴Sien par. 6 hier bo.

The post Ontslag van ’n beskuldigde na die sluiting van die vervolgingsaak: openbare mening en die reg op ’n billike verhoor ingevolge die akkusatoriese strafprosesregstelsel appeared first on LitNet.

Opsomming

Oor aanspreekvorme (voortaan AV’e) in Afrikaans is die volgende navorsing al gedoen: Brown en Gilman (1960) skets die asimmetriese magsituasie tussen blankes, kleurlinge en swart mense waar veral die V-vorm (vir Afrikaans is dit die respekvorm, naamlik u) nie ter sprake kom nie. Scholtz (1963:65) merk (sonder enige empiriese gegewens) op dat die gebruik van u “buite die kringe van ‘geleerdes’ en ‘verstedeliktes’” iets vreemds in Afrikaans is. Odendal (1976) lewer verslag van ’n kleinskaalse ondersoek onder universiteitstudente. Hy noem dat jy waarskynlik besig is om veld te wen in formele situasies en dat u nooit gebruik is deur die sogenaamde “sosiaal mindere lae” nie. Wybenga (1981) bestudeer Afrikaanse AV’e van wit Afrikaanssprekendes in Vanderbijlpark en Kotzé (1983) gee ’n gedetailleerde beskrywing van AV’e in die Maleierafrikaans van die 1980’s. In ’n 1987-artikel gee Combrink ’n oorsig oor die gebruik van die direkte AV, of vokatief in Afrikaans. Swanepoel (1989) is ’n teksgebaseerde diachroniese ondersoek na interetniese aanspreek- en verwysingsvorme in Afrikaans.

Grootskaalse empiriese ondersoek na die sogenaamde indirekte AV – dit is die voornaamwoorde u, u-hulle, jy en julle, die herhalingsvorm (waar die direkte AV herhaal word) of die vermydingsvorm (waar AV’e nie gebruik word nie) – ontbreek egter in Afrikaans. In hierdie artikel lewer ons verslag van ’n kwantitatiewe loodsstudie na die gebruik van u. Hierdie loodsstudie maak deel uit van ’n omvattende NNS-projek na die hele Afrikaanse aanspreekstelsel. Die resultate van ’n elektroniese vraelys waarin respondente verslag doen van hulle eie gebruik van u sal voorgehou word en opvolgende fases van die projek sal kortliks aangedui word.

Binne die beperkings rakende die omvang van hierdie artikel wou ons breë tendense aantoon. Fynere onderskeidings rakende sosiolinguistiese en pragmatiese faktore moet verkieslik deur middel van kwalitatiewe data wat deur addisionele metodes verkry word, aangedui word.

Trefwoorde: aanspreekvorme; Afrikaans; direkte aanspreekvorm; elektroniese vraelys; herhalingsvorm; indirekte aanspreekvorm; sydelingse aanspreekvorm; u; vermydingsvorm

Abstract

“Do not call me ‘jy’ and ‘jou’”. The use of u as an Afrikaans form of address in the 21st century. Results of a pilot study.

In this article, the current usage of Afrikaans forms of address is discussed by focusing on the results of a quantitative study regarding the use of the formal pronoun u.

Due to the fact that a large-scale empirical investigation about the so-called “second form of address”, i.e. about the pronouns u, u-hulle and jy, julle, the R form (where the first form of address is repeated) or the zero form (casus oblique), has to date not been undertaken in Afrikaans, we embarked on a pilot project which forms part of a larger extensive study about Afrikaans forms of address. The data for this article was obtained by using an electronic questionnaire. Since most questions were closed questions, our report is quantitative in nature.

The term aanspreekvorm (“form of address”) is used in most Afrikaans literature for both the vocative (or first form of address) and the second form of address. We propose a taxonomy to be used in future.

In our taxonomy, we distinguish the following forms of address: the direct form or vocative and various indirect forms including the repetition of the first form (the R form), the second person pronouns u, u-hulle, jy and julle and the complete avoidance of any form (the so-called casus oblique).

The article provides a comprehensive overview of research on Afrikaans forms of address by Brown and Gilman (1960), Scholtz (1963), Odendal (1976), Combrink (1982), Wybenga (1981, 1987), Kotzé (1983, 1987) and Swanepoel (1989).

The focus of this first report is on the use, or not, of u. Afrikaans speakers have to make a choice regarding the second form of address, because it is normally not easy to avoid the use of a pronoun in face-to-face address. Our research questions were, therefore:

• What are the current norms, use and perceptions regarding the use of u?
• Has there been any change regarding these norms, use and perceptions since the previous research was done in the early 1980s?

Some of our results are listed below.

There were 75% female respondents and 25% males: 94% were white, 2% coloured, 1% black, and 3% preferred their own description of their race. Most respondents (66%) are employed, while 21% are students and 13% pensioners. 89% of the respondents do occasionally use u. We see this as a really significant finding, but one must keep in mind that actual language use was not investigated. However, this finding does correspond with our own experience as speakers of Afrikaans.

Three generations were identified for purposes of cross-tabulation:

60–80 years: 19%
30–59 years: 53%
19–29 years: 27%

Respondents older than 60 years do not use u more than those younger than 30 years.
There is no significant difference in the use or not of u between these three generations.

According to the research group as a whole, a small majority (46%) are never or almost never addressed as u, but almost as many (42%) are sometimes addressed with this pronoun.

When the age of the respondents was taken into consideration, the following results were obtained:

60–80 years: 49% are rarely addressed as u and 27% never or almost never.
30–59 years: 41% are rarely addressed as u and 48% never or almost never.
19–29 years: 35% are rarely addressed as u and a clear majority of 63% never or almost never.

There are no significant differences between the use of u by students, working people and retirees. All three groups use u on occasion, albeit very seldom.

The two age groups that clearly prefer not to be addressed as u are those between 30 and 59 years and those between 19 and 29 years. In both groups, 66% of the respondents chose this option.

U is regarded as very formal, old-fashioned and polite, with the predominant feeling that u is very polite.

Has there been any change regarding these norms, use and perceptions since the early 1980s?

Keeping in mind that we did not investigate real language use, our preliminary results indicate that it seems as if there has not been a significant change in the use of u. Because we had very few non-white respondents, we can only speculate that issues regarding class, status, solidarity and equality still dominate the use of interethnic forms.

Our main conclusion is that jy is the preferred second form of address, but that u is still well known and used when the situation requires it. Unfamiliarity is a very important selector for the use of u, taken together with other variables such as status and age. The pragmatic function of expressing respect plays an important role in the choice of u.

The main limitation of our study, besides the fact that a questionnaire was used, is that the sample of the Afrikaans-speaking population does not represent all speakers in South Africa and Namibia. Coloured, black and Indian speakers are not represented at all and not all age groups are equally represented.

In this first report undertaken in the 21st century, 20 years after the first democratic election in South Africa, we wanted to note broad trends. This to us is the main value of an exploratory investigation. The quantitative research indicates the need for further nuanced investigation to explore the rich and tightly woven social fabric that underlies the use of forms of address in our society. The nagging question of the status and usage of the indirect form of address in contemporary Afrikaans, in all its rich diversity, is still not answered satisfactorily.

Our recommendation is that other methodologies, such as interviews, focus groups and systematic direct observation, be used and that thorough text-based studies, which includes dramas and television soaps, for example, be undertaken.

Keywords: Afrikaans; avoidance of form of address; direct form of address; electronic questionnaire; forms of address; indirect forms of address; repetition of the vocative; (casus oblique); you (V-form / "u"); you (T-form / “jy”)

1. Inleiding

In hierdie artikel word berig oor die hedendaagse gebruik van Afrikaanse AV’e en word daar veral gefokus op die resultate van ’n kwantitatiewe studie na die gebruik van u.

Daar is talle sosiolinguistiese temas oor Afrikaans wat ondersoek regverdig, maar daar is juis besluit om AV’e te ondersoek vanweë die onsekerheid hieroor wat deesdae bestaan en wat soms manifesteer in stylinkongruensie, waar ’n persoon byvoorbeeld aanvanklik in ’n dokument met u aangespreek word en later in dieselfde dokument met jy of indirek in die besitskonstruksie met jou, byvoorbeeld in jou lidnommer. Waar navorsers voorheen deur middel van vloeidiagramme duidelike riglyne rakende die verskillende keuses wat bestaan, kon aandui (vergelyk hier byvoorbeeld Ervin-Tripp 1973, Odendal 1976 en Kotzé 1983), verhoed die diggeweefde sosiale konteks waarin Afrikaanssprekendes hulle tans bevind, klinkklare norme. Deur hierdie artikel sowel as in verdere artikels beoog die navorsers om die enorme kompleksiteit van Afrikaanse AV’e aan die lig te bring.

Afrikaanse AV’e is al in die verlede vanuit historiese (Scholtz 1981, Swanepoel 1989) asook sosiolinguistiese (Odendal 1976, Wybenga 1981, Kotzé 1983) en pragmatiese (Van Niekerk en Olivier 2014) perspektiewe beskryf, maar daar is eintlik verbasend min empiriese navorsing gedoen, soos wat Simon (2010:408) dan ook opmerk. Gedagtig aan Labov se kumulatiewe paradoks, “the more that is known about a language, the more we can find out about it” (Labov 1972a:202), is daar met ’n grootskaalse projek oor AV’e begin. Hierdie projek is moontlik gemaak deur ’n ruim toekenning van die Nasionale Navorsingstigting (National Research Foundation) en die reikwydte daarvan is landswyd in Suid-Afrika asook in Namibië. Vraelyste, onderhoude, fokusgroepe, sistematiese waarneming en dokumentontleding sal in die omvattende projek betrek word. Hier word, in ’n eerste verslag, slegs berig oor die resultate wat verkry is uit die response op ’n elektroniese vraelys wat in die eerste fase van die projek uitgestuur is. Dit was ’n lang vraelys en ons het meer data in ons ondersoek gekry as wat ons in een artikel kan verwerk. Soos wat ons verderaan aantoon, sal sekere aspekte meer aandag in opvolgartikels ontvang.

Ons navorsingsvrae lui:

• Wat geld as die huidige norm, gebruik en persepsies rakende die gebruik van u as AV?
• Dui die huidige norme, gebruik en persepsies rakende die gebruik van u op verandering in taalgebruik van Afrikaanssprekendes sedert die vorige navorsing in die 1980’s gedoen is?

In die vraelys wat ons gebruik het, word dié vraag in kleiner onderafdelings ingedeel, soos te siene is in afdeling 6, waar ons ons resultate voorhou. Bepaalde vooronderstellings of hipoteses was onderliggend aan die vrae in die vraelys. Hierdie hipoteses word verderaan in afdeling 6 aangedui.

Die vraelys is elektronies beskikbaar gestel nadat die nodige etiese klaring verkry is. Alle inligting rakende respondente word in die volgende verslag anoniem aangebied.

2. Sleutelterme en -begrippe

Ons gee hier kortliks weer in watter betekenis ons sekere onmisbare terme in hierdie en beoogde opvolgartikels gaan gebruik.

2.1 Aanspreekvorm (AV)

Die term aanspreekvorm (voortaan AV) word in die grootste gros Afrikaanse vakliteratuur gebruik vir sowel die direkte as die indirekte AV’e. Dit is ook hoe ons die term gebruik, dit wil sê as oorkoepelende term vir daardie woorde of titels waarmee een persoon ’n ander aanspreek. Hierin volg ons die mees algemene gebruik na. Vergelyk byvoorbeeld Scholtz (1953/1981), Odendal (1976), Wybenga (1981, 1987), Kotzé (1983, 1987) en Swanepoel (1989). Ook Vermaas (2005), wat dit oor Nederlandse AV’e het, gebruik die term so.

Om die mate van verwarring wat tans rakende terminologie heers, uit te skakel, stel ons ’n taksonomie van Afrikaanse AV-terme voor. In ons bespreking verwys ons wel na alternatiewe terme wat in die Afrikaanse vakliteratuur voorkom, maar ons maak ons eie voorkeur duidelik.

2.2 Direkte AV

(Ook genoem vokatief of eerste aanspraak)

Ons verstaan die direkte AV as daardie vorm waarmee ’n mens iemand aanspreek om die persoon te identifiseer of sy/haar aandag te trek.

Volgens Combrink (1987:15), wat die term vokatief vir hierdie begrip gebruik, is hierdie tipe AV “’n taalbousel wat gebruik word om tweedepersoonsnoemend met een of meer lewende wesens te praat”. Die direkte AV gee altyd iets te kenne oor

a) die aangesprokene
b) die spreker
c) die formaliteitsgraad en sekere ander aspekte van die kommunikatiewe situasie
d) die tipe sosiale interaksie tussen spreker en aangesprokene(s).

Ponelis (1979:35), wat eweneens die term vokatief gebruik, sê dat die twee hooffunksies van die direkte AV is eerstens om die aandag van die aangesprokene te kry en tweedens om die verhouding tussen die gespreksgenote te struktureer. Die tweede funksie (en ook Combrink se (d)), wat gaan oor die verhouding tussen die gespreksgenote, is ook en veral van toepassing op die indirekte AV.

Combrink (1987) maak ’n verdere onderskeid, op grond van hoër intonasie en klankvolume, tussen aansprekings (om iemand te groet wat ruimtelik naby die spreker is), aanroepe (as die spreker verder van die aangeroepene is) en aanskreeuings (waar geskree word omdat die aangesprokene baie ver van die spreker is). Volgens Combrink kan aanroepe en aanskreeuings ook alleen staan as sinne, maar nie alle direkte AV’e kan ook as aanskreeuings gebruik word nie. U Edele is hier ’n goeie voorbeeld. Combrink gee baie voorbeelde van die verskillende soorte direkte AV’e uit die algemene Afrikaanse omgangstaal.

Anders as ander navorsers, tref Combrink ’n onderskeid tussen vokatiewe (wat hy as die enigste AV’e beskou) en bespreekvorme, soos u en jy, byvoorbeeld (vergelyk Combrink 1987: 30). Hy sluit nie bespreekvorme in die kategorie AV’e in nie.

Wybenga (1987:36) gee baie voorbeelde van AV’e, maar handhaaf nie Combrink se onderskeid tussen AV’e en bespreekvorme nie. Hy wys wel, in navolging van Odendal (1976), op ’n sintaktiese onderskeid tussen die direkte AV, wat op die rand van die sin verskyn en nie in die sin geïntegreer is nie, en die indirekte AV, wat wel in die sin geïntegreer word.

Wybenga (1981:29) gebruik voorts so ’n wye interpretasie van Ponelis se definisie dat hy selfs ’n woord soos haai (in Haai, kom bietjie hier) as ’n (weliswaar nie-outentieke) AV beskou. Hierdie soort woorde (Wybenga noem ook appèlvorme soos jy weet, ek sê jou, hoor hier, hei jy, jy sien) word nie deur ons as AV’e beskou nie.

Vervolgens word ’n opsomming gegee van moontlike direkte AV’e (met enkele voorbeelde daarnaas), wat op grond van ’n hoër intonasie en harder volume meestal ook as onderskeidelik aanroepe en aanskreeuings kan funksioneer:

• voorname, byname en vanne (sonder titels wat hulle voorafgaan): Jan, Valie, De Wet
• kwalifikasie- en beroepsgebonde AV’e: dokter, doktor, professor, juffrou
• geslagsgebonde AV’e teenoor kinders: boetie, sussa (hierdie AV’e kan so inslag vind dat die kinders later as volwassenes steeds so aangespreek word)
• geslagsgebonde vorme teenoor volwassenes: meneer, mevrou, oom, tannie
• informele geslagsgebonde vorme teenoor volwassenes: jongman, dametjie
• niegeslagsgebonde vorme teenoor kinders: kind, kinta
• funksiegebonde vorme: Edelagbare, mevrou die voorsitter
• verwantskapsterme, waaronder AV’e vir ouers en bloedverwante van verskillende ouderdomme en geslagte tel: mamma, oupa, oom, tannie
• rasgebonde AV’e: baas, miesies (rassisties)
• algemene vorme, wat AV’e is wat teenoor enige persoon ongeag ouderdom, geslag, beroep, ras of enige ander selekteerder of sosiale veranderlike gebruik word: jong, mens
• affektiewe AV’e: jou vark, jou lekker ding
• AV’e vir lewende wesens wat nie mense is nie, byvoorbeeld diere, en selfs vir lewelose sake (wat ad hoc-lewetoekenning kry), maar wat natuurlik ook direk aangespreek word; hierdie vorme is egter nie vir hierdie artikel ter sake nie, en ons gee ter illustrasie slegs enkele voorbeelde:
  – dierename/dierebyname: Ou magistraat (vir ’n rooistompneus in geselstaal), Wagter
  – lewelose voorwerpe: Fonteintjie [... uit jou sal ek nie weer drink nie].

2.3 Indirekte aanspreekvorm
(Ook genoem tweede aanspraak)

Die indirekte AV (IAV) neem ’n verskeidenheid vorme aan in Afrikaans en ’n groot aantal terme word in die literatuur aangetref.¹

Dit mag voorkom nadat die direkte AV gebruik is, maar ook waar daar geen direkte AV voorafgaan nie. Die tweede aanspraak kan byvoorbeeld ’n herhaling van die eerste aanspraak wees, maar is ook tipies die voornaamwoorde u, jy en julle. Wat die IAV betref, bied Afrikaans sy sprekers baie moontlikhede.

Op grond van sy vraelysresultate identifiseer Wybenga (1981:114 e.v.) ’n agtal verskillende vorme van die IAV. Die volgende vorme (ons haal hier Wybenga se terminologie en voorbeeldsinne aan) is almal deur hom opgeteken. Wybenga se lys is waardevol en word gebruik om ons taksonomie in te vul:

(a) Die nulvorm
Kan die chauffeur nie die motor ’n bietjie vorentoe trek nie?
(b) Jy
(c) U
(d) Die R-vorm (herhaling van die eerste AV)
Hier gaan dit om ’n herhaling van die direkte AV:
Ma, kan ek ma help om ma se kamer skoon te maak?
(e) Julle teenoor ’n enkele persoon:
Aan ’n apteker: Het julle iets vir verkoue?
(f) Ons
Is ons mamma weg? (teenoor ʼn jong meisie)
Jan, kan ons nie op ’n ander dag kom kuier nie? (Die ons word gebruik om met Jan te praat.)
Ek wonder of ons nie beter maniere het nie?(teenoor ’n vreemde man).
(g) Derdepersoonsvorme
Hoekom huil sy so? (teenoor ’n meisie).
Dit lyk tog te fraai vandag. (teenoor ’n vrou).
(h) Gemengde vorme:²
Meneer, kan meneer se chauffeur u motor ’n bietjie vorentoe trek?

Sommige van bogenoemde vorme kan ook as vermydingsvorme getipeer word. Sprekers wil soms die té formele u of die té familiêre jy vermy en gebruik dan IAV’e. As vermydingsvorm is veral die herhalingsvorm (ook bekend as die sydelingse aanspreekvorm in Afrikaanse vakliteratuur) besonder opmerklik.

Soos wat Scholtz (1981:68) aantoon, kan die herhalingsvorm in funksies soos die onderwerp, voorwerp en besitsverbindings voorkom. Die herhalingsvorm word gebruik om iemand in die derde persoon aan te spreek en tipiese voorbeelde in Afrikaans is die herhaling van die voornaam of titel, meneer, mevrou, pappa, mamma, oom, tannie. In ’n bespreking van hierdie verskynsel onder ondergeskiktes teenoor meerderes sê Scholtz (1981:70) dit is ’n ope vraag of die gebruik hiervan enersyds gemotiveer word deur ’n “afsak van ’n oorspronklike deftige aanspreekmanier na die heel laagste maatskaplike stand” of dalk spruit uit die feit dat daar “in die Kaapse taal geen eerbiedige pronominale AV bestaan het nie” en dat daar deur sosiale konvensie gevoel is dat minderes nie meerderes mag aanspreek met die enigste bestaande pronominale vorm (naamlik jy) nie. Kotzé ( 1987:47) is insgelyks van mening dat die moontlikheid nie uitgesluit is dat hierdie vorm, wat uitgebreid in Maleierafrikaans voorkom, ’n invloed uitgeoefen het op die Afrikaanse herhalingsvorm tydens die wordingstyd van Afrikaans nie.

Die gebruik van ons en die derdepersoonsvoornaamwoorde hy en sy is bekende voorbeelde van IAV’e in Afrikaans waar gelykes en minderes soos klein kindertjies op ’n affektiewe manier aangespreek word.

2.4 Taksonomie van terme

Ons stel voor dat die volgende Afrikaanse AV-terminologie gestandaardiseer word. Ons bied ons voorkeurterme aan, maar algemeen-gebruikte alternatiewe word tussen hakies gegee.

Aanspreekvorm

• Direkte aanspreekvorm (vokatief, eerste aanspraak)
• Indirekte aanspreekvorm (tweede aanspraak)
• Vermydingsvorm (casus oblique)
• Herhalingsvorm (herhaalde aanspraak, antesedentherhaling, sydelingse aanspreekvorm)
• Voornaamwoorde
  • Tweedepersoonsvoornaamwoorde: u, u-hulle, jy, julle
  • Eerstepersoonsvoornaamwoorde: ons
  • Derdepersoonsvoornaamwoorde: hy, sy, dit, hulle

2.5 Selekteerders

Die voorwaardes (of sosiale konvensies) wat daar in ’n spraakgemeenskap op die keuse van ’n spesifieke AV gelê word, dien as selekteerders, soos wat Odendal (1976:105) hulle noem. Hierdie selekteerders bepaal dan watter AV in ’n gegewe geval gebruik gaan word (Wybenga 1981:9). Selekteerders is faktore soos die volgende: volwassenheid, gesag, status, bekendheid, verwantskap en formaliteit.

3. Literatuuroorsig

In ’n opstel, “Die geskiedenis van die Afrikaanse aanspreekvorme”, wat in 1953 in Tydskrif vir Wetenskap en Kuns verskyn,³ gee Scholtz ’n deeglike oorsig oor die ontwikkeling van die Afrikaanse AV’e, met name die voornaamwoordelike AV’e jy, julle en u. Scholtz toon onder andere aan dat die IAV in Afrikaans met die gebruik in Friesland en Groningen ooreenstem. Aan die historiese ontwikkeling van u word daar meer aandag geskenk in afdeling 4.

Swanepoel (1989) sit in ’n uitsluitlik teksgebaseerde ondersoek uiteen hoe AV’e tussen etniese groepe in Suid-Afrika sedert 1652 tot 1988 verander het. Sy ontleed ’n groot verskeidenheid tekste vanaf 1652 tot 1921, en vanaf 1921 uitsluitlik letterkundige werke soos romans en kortverhale (en, let wel, geen dramas nie).

Die data wat sy in haar studie gebruik, raak nie net AV’e nie, maar ook sogenaamde verwysvorme – daardie woorde waarmee daar na mense van bepaalde etniese groepe verwys word.

Swanepoel wys daarop dat daar in die tydperk wat sy ondersoek het, voortdurende verandering te sien is in die manier waarop veral blankes nieblankes aangespreek het en na hulle verwys het. In sommige gevalle het skrywers en uitgewers begin om AV’e en verwysvorme wat onaanvaarbaar geword het, maar vroeër algemeen gebruik is, in ’n herdruk na meer aanvaarbare vorme te verander. Sy verwys na E.R. van Heerden se MA-verhandeling (“’n Resepsiegeskiedenis van raspejoratiewe in geselekteerde Afrikaanse prosatekste”, 1987) wat hierdie verskynsel indringend bespreek het.

Swanepoel se bevindinge met betrekking tot die gebruik van interetniese verwys- en AV’e in die tydperk 1652 tot 1988 kan as volg opgesom word:

• Alhoewel daar ’n tendens van verandering te bespeur is in sowel die gebruiksfrekwensie as die manier van aanspreek en verwysing na nieblankes in die gespreksverhouding “blanke verwys na nieblanke” en in die manier van aanspreek en verwysing na blankes in die gespreksverhouding “nieblanke rig hom tot / verwys na blanke”, is die gebruik van interetniese vorme in beide gespreksverhoudings steeds aan die orde van die dag.
• Die tendens van verandering behels ’n wegbreek van die gebruik van interetniese vorme en ’n invoer van die AV/verwysvorm meneer in situasies waar die AV/verwysvorm baas vroeër die gebruiklike vorm was.

Benewens bogenoemde twee studies wat op teksondersoek (Scholtz 1981 en Swanepoel 1989), taalintuïsie en eie waarneming (Scholtz 1981) steun, was daar ook ’n paar empiriese ondersoeke in die jare sestig, sewentig en tagtig van die vorige eeu.

Ten aanvang moet daar na die ondersoek van Brown en Gilman (1960) verwys word. In hulle klassiek-geworde artikel gee hulle ’n uiteensetting van die semantiese evolusie van die sogenaamde T- en V-vorme in ’n aantal Indo-Europese tale soos Latyn, Engels, Frans, Italiaans, Spaans en Duits. Die V-vorm (van die Latyn vos, die meervoudsvorm van die tweedepersoonsvoornaamwoord) is aanvanklik gebruik om die Romeinse keisers aan te spreek en het mettertyd ontwikkel tot die formele AV, wat onder meer gebruik word om ’n asimmetriese magsverhouding tussen gespreksgenote van ongelyke status aan te dui. Na hierdie ontwikkeling verwys Brown en Gilman as die magsemantiek. Hulle ondersoek toon aan hoe die voornaamwoorde van mag, in sommige tale meer as in ander, plek gemaak het vir die T-vorm van solidariteit gedurende die 20ste eeu: “(A)ll our evidence consistently indicates that in the past century the solidarity semantic has gained supremacy” (Brown en Gilman 1960:259).

Sedert Brown en Gilman se artikel het dit ’n internasionale konvensie geword om na die formele IAV (in Afrikaans en Nederlands u) as die V-vorm te verwys en na die informele indirekte IAV (jy in Afrikaans) as die T-vorm.

Brown en Gilman het hulle vraelys, wat uit 28 vrae bestaan het, ook na twee Afrikaanse respondente, van wie die ras nie duidelik is nie, gestuur.

Hulle kom na aanleiding van die antwoorde wat hulle gekry het, tot die volgende gevolgtrekking:

The Afrikaans pattern […] suggests a more static society and a less developed equalitarian ethic. The forms of address used between Afrikaans-speaking whites and the groups of “coloreds” and “blacks” are especially interesting. The Afrikaaner (sic) uses T, but the two lower castes use neither T nor V. The intermediate caste of “coloreds” says Meneer to the white and the “blacks” say baas. It is as if these social distances transcend anything that can be found within the white group and so require their peculiar linguistic expressions. (Brown en Gilman 1960:266–7)

Wat die gebruik van u en jy tussen verskillende rasgroepe betref, kan ons trouens ook uit ons algemene kennis van die sosiaal-politieke bestel wat die grootste deel van die 20ste eeu in Suid-Afrika geheers het, hierdie gevolgtrekking sonder moeite aanvaar, naamlik dat u en jy in interetniese kommunikasie nouliks ter sprake gekom het.

Odendal lewer, in wat hy ’n “inleidende studie” (Odendal 1976:105) noem – hy gee daarmee te kenne dat dit die eerste werklik empiriese studie na AV’e in Afrikaans vorm –verslag van ’n klein vraelysstudie met 71 studenterespondente. Volgens Odendal (1976:105) bepaal veral die selekteerder volwassenheid/onvolwassenheid watter AV in ’n spesifieke situasie in ’n bepaalde spraakgemeenskap gebruik sal word. Hierdie selekteerder moet egter altyd in samehang met aspekte soos status, gesag, interpersoonsverhoudings (soos familieverwantskap en bevriendheid), bekendheid en ouderdom (en onderhewig aan die beperkinge van interetniese AV’e) beskou word. Hy verwys na die vloeidiagram van Susan Ervin-Tripp (1973) en stel na aanleiding daarvan sy eie model op waarin hy probeer aandui hoe bogenoemde aspekte die keuse van ’n spesifieke AV help bepaal.

Odendal bespreek alle AV’e, nie net voornaamwoorde nie, en wel op ’n ietwat onsistematiese, maar tog deeglike manier. Dit is nie altyd duidelik wanneer hy resultate van sy vraelysondersoek aanbied en wanneer dit gaan om sy eie waarneming en indrukke nie.

Wybenga (1981:10) wys op die waarde van Odendal se ondersoek: “[D]it [is] so breed aangepak dat hy al die vernaamste sake aangeraak het en party aspekte selfs in diepte bespreek het.”

Wybenga (1981) rapporteer, in sy MA-studie, oor AV’e soos veral gebruik deur wit Afrikaanssprekendes in Vanderbijlpark. Hy dui bepaalde hiate in Odendal (1976) se studie aan, naamlik dat Odendal nie hewige gevoel en velkleur in ag geneem het nie (Wybenga 1981:9).

Wybenga doen ongetwyfeld baanbrekerswerk oor AV’e in Afrikaans en opvolgstudies kan met vrug gebruik maak van verskeie aspekte van sy verhandeling. Ons wys op ’n paar aspekte en nuwe insigte wat uit sy studie na vore kom.

Soos Ervin-Tripp (1973:321) wys Wybenga ook op die belang van stylkongruensie. Daar is reëls wat aandui dat verskillende AV’e moontlik is in ’n bepaalde situasie, maar verder is daar ook stylkongruensie wat dui op die interafhanklikheid van die reëls by die betrokke keuse wat uitgeoefen word. Wybenga (1981:10) illustreer hierdie interafhanklikheid by ’n betrokke keuse aan die hand van die volgende lagwekkende en onwaarskynlike Afrikaanse voorbeeld (’n nabootsing van ’n voorbeeld van Ervin-Tripp 1973) waarin verskillende interafhanklike reëlstelsels verwar word:

Hoe’s dinge, edelagbare? Bakgat ensovoorts?
Het jy toe die goedjies wat u wou, analities verwerk?

Wybenga toon aan dat daar ’n duidelike verband tussen AV’e aan die een kant en status en sosiale afstand aan die ander kant is, maar hierdie verband mag nie verabsoluteer word nie. Indien ’n individu of groep se status verander, word die AV’e daardeur beïnvloed. Statusverandering by ’n groep veronderstel verandering in sosiale konvensie (Wybenga 1981:11).

Die ander belangrike bydrae van Wybenga is dat hy bepaalde terme in die sosiolinguistiek krities evalueer en gemotiveerde keuses daarstel, soos byvoorbeeld vir die term status waar Bierstedt se beskouing in The social order (1957:251) aangehaal word:

[C]lass status, which does have a connotation of rank, is only one kind of status, age status, sex status, kinship status, membership status, and so on – statuses that have nothing to do with rank. First cousin and second cousin, for example, are different associational statuses, but there is no sense in which one is higher than the other.

’n Verdere term wat ter sake is, is sosiale rol, aangesien dit verband hou met status. Wybenga (1981:14) steun op Rhoodie (1977:32) se definisie van sosiale rol: “[D]ie sosiale gedragspatroon wat van die bekleër van ’n status verwag word. Elke statusposisie kan dus in terme van ’n rol of rolle uitgedruk word.”

Die belang van emosionele en funksionele interaksie word aan die hand van die volgende voorbeeld deur Wybenga (1981:14) belig: “Bestaan dieselfde statusverhouding nog steeds tussen ’n klerk en sy hoof as laasgenoemde geld by die klerk leen? Kom hierdie nuwe verhouding ook in die AV’e tot vergestalting?”

Nog ’n selekteerder wat van belang is by die keuse van AV’e is sosiale afstand. Hier verwys Wybenga na Prinsloo (1972:32), wat daarop wys dat die afstand die kleinste is tussen persone wat goed met mekaar bekend is, en groter word namate bekendheid afneem.

Ongeag hoe goed mense mekaar ken, vereis die situasie soms dat selfs goeie vriende mekaar op hulle titels moet aanspreek, byvoorbeeld in formele vergaderings. Volgens Wybenga (1981:15) is plek, geleentheid en atmosfeer almal eie aan situasie en dit sal bepaal watter van ’n persoon se sosiale rolle - en dus ook die AV’e wat daarmee verbind word - geaktiveer word.

’n Verdere selekteerder is onderwerp. Wybenga (1981:15) dui aan dat wanneer twee persone met mekaar oor ’n lughartige onderwerp praat en hulle saam daaroor lag, die sosiale afstand en gevolglik ook die statusverskille tussen hulle kleiner is, terwyl ’n formele onderwerp weer die statusverskille vergroot.

Die belang van klasverskille by die vasstelling van status en sosiale afstand word ook deur Wybenga uitgelig (hy verkies die benoeming sosiale groepe eerder as klasse) en hy verskaf die volgende definisie van Rhoodie (1977:98) vir klas:

Klas is ’n vorm van groepdifferensiasie wat in alle lande en in alle samelewings gevind word. In sy wydste betekenis dui dit op die hiërargiese stratifisering van bepaalde sosiaal-gedifferensieerde groepe in ’n samelewing met faktore soos mag, inkomste, beroep, lewenstyl en prestige die hoofdeterminante van die wyse waarop hierdie groepe in statusposisies gerangskik word.

Laastens wys Wybenga (1981:16) ook op die rol van ras, minderheidstatus, ouderdom en beroep as faktore wat die keuse van AV’e beïnvloed.

Wybenga maak gebruik van gemengde metodes vir sy ondersoek: ’n vraelys om die norm soos wat sprekers dit interpreteer, vas te stel, onderhoude om meer inligting rakende bepaalde keuses in te win en sistematiese waarneming om werklike taalgebruik weer te gee. In afdeling 4.2 word van sy resultate rakende die gebruik van u en jy opsommenderwyse aangebied.

Kotzé (1983) gee in een hoofstuk van sy doktorale proefskrif ’n gedetailleerde beskrywing van die AV-stelsel in die Maleierafrikaans van dié tyd, naamlik die vroeë 1980’s. Kotzé steun vir die data in die hoofstuk op ’n veldwerker (of informant) wat onderhoude gevoer het met respondente en dié onderhoude op band opgeneem het. Ook hy poog om in ’n vloeidiagram à la Ervin-Tripp die roetekeuses tot by ’n bepaalde AV uit te spel. Hy fokus op “die ingewikkelde patroon van verhoudings tussen gespreksgenote binne die hiërargiese struktuur van die Maleiergemeenskap en die wyse waarop ’n spesifieke verhouding neerslag vind in die gebruik van die […] AV” (Kotzé 1983:188). Veral die herhalingsvorm is kenmerkend van die Maleiergemeenskap (Kotzé 1983:190–1).

Binne die kader van die pragmatiek verskyn daar in 1982 ’n bundel opstelle, Wat bedoel jy? onder redaksie van G.J. van Jaarsveld. ’n Drietal artikels oor Afrikaanse AV’e is daarin opgeneem.

Combrink (1987) gee ’n baie volledige uiteensetting van die verskillende direkte AV’e wat moontlik is in Afrikaans en skakel hierdie vorme (maar nie sistematies nie) met denkbeeldige scenario’s waar faktore soos status en ouderdom die keuse van die direkte AV bepaal. Hy gebruik die terme minderman en meerderman om die verskil in status (ook deur Wybenga as ’n baie belangrike selekteerder aangetoon) tussen gespreksgenote aan te dui. Alhoewel hy sy werkswyse nêrens verduidelik nie, berus sy uiteensetting waarskynlik op intuïsie en eie waarneming.

Wybenga (1987) steun op sy verhandeling, maar ontleed in sy artikel slegs een gesprek om die transaksionele aspek van taalhandelinge te verduidelik.

Kotzé (1987) steun op sy proefskrif en noem die moontlikheid dat die aanspreekkonvensies van Maleiers gedurende die wordingstyd van Afrikaans ’n invloed uitgeoefen het op die tipies Afrikaanse herhalingsvorm (of sydelingse AV), waar die direkte en indirekte AV’e dieselfde is. ’n Belangrike waarneming is verder dat u feitlik nooit voorkom in die Maleierafrikaans wat ondersoek is nie (Kotzé 1987:47).

Van Huyssteen en Verhoef lewer in ’n ongepubliseerde referaat uit 1998 verslag oor empiriese navorsing rakende antesedentherhaling (hulle term) – die herhalingsvorm of sydelingse AV. Hulle gevolgtrekkings rakende ’n kleinskaalse ondersoek onder studente is die volgende:

• Antesedentherhaling kom frekwent onder Afrikaanssprekende studente voor.
• Plek van herkoms het ’n invloed op antesedentherhaling, maar is nie bepalend nie.
• Studente wat van die plaas afkomstig is, gebruik meer geredelik antesedentherhaling.
• Studente wat van die stad afkomstig is, gebruik meer waarskynlik voornaamwoorde.
• Antesedentherhaling word meer gebruik waar ouers hoër akademiese kwalifikasies het.
• Antesedentherhaling kom meer geredelik voor in konserwatiewe huise, terwyl voornaamwoorde in meer liberale huise gebruik word.
• Antesedentherhaling kom meer geredelik voor waar ’n sterk persoonlike band tussen die ouer en die student bestaan.
• Antesedentherhaling kom minder voor by die meer onafhanklike student.

Hierdie ondersoek is ’n hele aantal jare na Odendal s’n uitgevoer en bewys een van Odendal se voorspellings, naamlik dat jy veld gaan wen ten koste van die herhalingsvorm, verkeerd.

Simon (2010) vergelyk die Afrikaanse AV-stelsel met dié van Oudduits. Volgens hom word die Afrikaanse u as meer formeel ervaar as die Duitse Sie en dra dit ’n ekstra lading van bewuste distansiëring en ’n erkenning van statusongelykhede. Na ’n uiteensetting van die sintaksis van die IAV (insluitend die herhalingsvorm) in Afrikaans kom hy tot die gevolgtrekking dat Afrikaans fassinerende getuienis bied vir ’n moontlike afnemende grammatikaliseringsproses, wat spesifiek ook op te merk is in die IAV’e (Simon 2010:419). Hy toon aan dat ongewone konstruksiepatrone soos Nou is Oom buite Oom van vreugde ook in Duits voorkom: Sehn Sie, jetz sind Herr Graf vor Freude außer Herrn Grafen. Hy sluit af deur op te merk dat vergelykende beskrywings van die IAV in Germaanse en ander Indo-Europese tale nog ontbreek.

Ten spyte van bogenoemde empiriese en teksgebaseerde studies, anekdotiese getuienis soos dié van Van Niekerk en Olivier (2014) en denkbeeldige scenario’s – wat waarskynlik gebaseer is op sistematiese waarneming en die intuïsie en taalkennis van die ondersoeker – moet ’n werklik diepgaande en deurtastende empiriese ondersoek, wat strek oor die lengte en breedte van Suid-Afrika en Namibië (en dalk tot aan die uithoeke van die wêreld, om ook die Afrikaanse diaspora te betrek) nog gedoen word. Dat die enigste grootskaalse empiriese navorsing in die 1980’s gedoen is en nooit herhaal is nie, is werklik betreurenswaardig. Waardevolle tyd is verspil waarin die moontlike talige neerslag van die groot sosiale veranderinge wat Suid-Afrika die afgelope 50 jaar gekenmerk het, nie volledig empiries waargeneem is nie. Vergelyk hier byvoorbeeld ook Simon (2010:408), wat die gebrek aan navorsing sedert die demokratiese veranderinge in Suid-Afrika insgelyks betreur. In ons projek poog ons om hierdie hiaat in die navorsing te vul en bied hiermee die resultate van ons eerste kwantitatiewe ondersoek aan.

4. U en jy – voornaamwoorde van mag en solidariteit?

Vervolgens sal daar spesifiek na die netelige en steeds omstrede vraag rakende die gebruik van die voornaamwoorde u en jy (en in ’n mindere mate ook u-hulle en julle) gekyk word.

Die aanvaarde kollektiewe sosiolinguistiese wysheid lui dat AV’e (en hier miskien veral voornaamwoordgebruik) ’n goeie barometer is van sosiale verhoudings binne ’n spraakgemeenskap. Veral sedert die bogenoemde seminale artikel deur Brown en Gilman (1960) met sy skrams verwysing na Afrikaans, word aspekte van die samelewing soos onder andere mags- en solidêre verhoudings, status en gelykheid, hoflikheid en afstand gebruik om die soms baie ingewikkelde netwerk van verhoudings tussen gespreksgenote aan die hand van AV’e te illustreer.

In hierdie verband sê Brown en Gilman (1960:267):

Differences in power exist in a democracy and in all societies. What is the difference in expressing power asymmetry in pronouns and expressing it by the choice of title and proper name? It seems to be primarily a question of the degree of linguistic compulsion. In face-to-face address we can usually avoid the use of any name or title, but not so easily the use of the pronoun.

Die vetgedrukte vorme hier onder is ’n paar van die moontlikhede wat Afrikaans bied om direk met ’n tweede persoon of persone te praat:

Voorbeelde waar sowel die direkte AV as die indirekte AV voorkom:

Mevrou, kan ek mevrou help?
Mevrou, kan ek u help?
Mevrou, kan ek jou help?
Mevrou, kan ek f help?
Tannie, kan ek tannie help?
Susan, kan ek jou help?
Meneer en mevrou, kan ek julle help?

Gemengde vorme kom ook voor, soos die volgende voorbeeld wat op RSG gehoor is (Mei 2014): "Sandra, ons is bly om u vandag in die ateljee te verwelkom" en hierdie een, waar ’n oudstudent van min of meer 25 jaar sy afgetrede dosent aanspreek: “Dr. Jordaan, ons is bly dat jy vandag hier is.”

Dit is ook moontlik om glad nie die direkte AV te gebruik nie:

Kan ek u-hulle help?
Kan ek tannie help?
Is my kindjie baie honger?
En hoe voel ons vandag?

In hierdie artikel gaan dit suiwer om die IAV en, binne die moontlikhede wat ons wel in Afrikaans het, hoofsaaklik oor die voornaamwoord u. Omdat u die gemerkte vorm is, val die fokus soms baie pertinent op hierdie voornaamwoord in die eerste fase van die navorsingsprojek oor AV’e. Die hele stelsel sal uiteindelik so grondig moontlik ondersoek word.

4.1 Historiese ontwikkeling

Scholtz (1981) speur onder andere die oorsprong van u (in die nominatief as AV) en die voorkoms van dié vorm in Afrikaans na. Meer onlangse navorsing in die Lae Lande rakende die ontwikkeling en gebruik van u – veral gedurende die 17de eeu, vanweë die belang van hierdie tydperk vir die totstandkoming van Afrikaans – word ook in ons bespreking hier onder betrek.

Vermaas (2005:36–50) gee ’n deeglike uiteensetting van die ontwikkeling van die Nederlandse tweedepersoonsvoornaamwoorde – wat uiteindelik uitloop op die Afrikaanse u (as nominatiefvorm) en jy – tot die 17de eeu. Sy sit uiteen hoe die AV’e du en ghi tot aan die einde van die 16de eeu gebruik is, en hoe die enkelvoudsvorm du uiteindelik verdring is deur die meervoudsvorm ghi.

In Middelnederlands bestaan die volgende paradigma vir die tweedepersoonsvoornaamwoord:

Vermaas haal J.A. vor der Hake (in De AV’en in ’t Nederlandsch, 1908:225–6) en A.M. Duinhoven (in Middelnederlandse syntaxis synchroon en diachroon, 1988:20–1) aan wat daarop wys dat du sedert die 12de eeu deur ghi verdring word, met die gevolg dat die ghi-gebruik in alle Nederlandse literatuur aan die einde van die 16de eeu die reël geword het. In die Statevertaling van die Bybel (1637) word daar ten gunste van ghi gekies. Vermaas (2005:40) som op:

Door de verdwijning van du kreeg ghi een universele functie: enkelvoud en meervoud, distantie, beleefdheid en vertrouwelijkheid of intimiteit. Zelfs binnen het gezinsleven sprak men elkaar aan met ghi. Het gebruik van du ging men op een gegeven moment als ouderwets beschouwen.

Ghi word dus as meervouds- en ook as beleefdheidsvorm gebruik.

Die volgende groot verandering, ná die normverskuwing weg van die Middelnederlandse duaf, is die ontstaan van u as AV in die nominatief – ’n verandering wat vir die Afrikaanse AV-stelsel uiteraard van groot belang is. Volgens Vermaas (2005) word die ontstaan van u as nominatiewe vorm as volg deur Kern (1927:18) beskryf: U is ’n “verbastering van de halfdirecte AV Uwe Edelheid, waarvan Uwé als verkorte en/of als tussenvorm optrad” en Verdenius (1946:180) is dit hier met Kern eens.

Vermaas (2005) verwys ook na A. Sassen (in “De oudste vindplaats van ‘u’”, 1983:166) wat die oudste opgetekende vorm van u (in die nominatief) tot 1550 terugvoer.

Presies wanneer u as onderwerpsvorm en beleefdheidsvorm algemeen tot die spreektaal deurgedring het, is nie bekend nie, maar Scholtz (1981:64) wys daarop dat bewysplase van u in Nederlandse geskrifte van rondom 1800 uiters seldsaam was. Hy sê ook dat u as onderwerpsvorm al sedert die eerste helfte van die 17de eeu in Hollandse beskaafde spreektaal in gebruik was, al is dit tot in die tweede kwart van die 19de eeu konsekwent uit die Nederlandse geskrewe taal geweer. Volgens die Woordenboek der Nederlandsche Taal (1984) kom die nominatief-u gereeld voor in 19de-eeuse tekste wat die gewone omgangstaal probeer weergee.

Aangesien die fokus van hierdie artikel nie die historiese ontwikkeling van u in Afrikaans nie, maar die 20ste- en 21ste-eeuse gebruik van u is, volstaan ons met ’n spekulatiewe gevolgtrekking, te wete dat u wel in die vroeë Afrikaans aan die Kaap voorgekom het, maar dat dit as AV eers werklik in die loop van die 20ste eeu algemeen gebruiklik word, miskien onder die invloed van Nederlandse skryftaalgebruik of selfs onder die invloed van Britse hoflikheidskonvensies. Daar is duidelik behoefte aan meer diachroniese navorsing op hierdie gebied as wat tot dusver onderneem is.

4.2 U in die 21ste eeu

Wat betref die voorkoms van u in die Afrikaanse omgangstaal circa 1953 som Scholtz sy navorsing as volg op: "Die feit is dat u (nie net as onderwerp nie, maar ook as voorwerp en na voorsetsels, en as possessief) tot vandag toe buite die kringe van die ‘geleerdes’ en ‘verstedeliktes’ iets vreemds in Afrikaans is" (1981:64).

Ook Odendal se twee opmerkings rakende die gebruik van u en jy is veral ter sake vir hierdie artikel: "U was nooit natuurlik in die gesproke omgangstaal nie" (Odendal 1976:111) en:

Ek het soms die indruk dat jy besig is om dit op u te wen in status- en meer formele situasies, veral ook in die sosiaal mindere lae. Waarskynlik lê dit egter anders nl. dat jy besig is om die herhalingsvorm te verdring, en dat u nooit lewend in die taal van hierdie groep(e) was nie. (Odendal 1976:111–2)

’n Ingewikkelde patroon waar ’n hele aantal selekteerders die keuse van die voornaamwoord u of jy bepaal, tree na vore uit Wybenga (1981) se navorsingsresultate.

Ten spyte van die baie vorme wat in sy beantwoorde vraelyste voorgekom het, het die oorwig by slegs drie vorme gelê, wat later ook deur die onderhoude bevestig is. Hierdie drie vorme is: jy, u en die SAV (die R-vorm in Wybenga se terminologie). Wybenga (1981:114) bevind:

Die gebruik van die tweede AV hang af van die spreker.

• Jy is die ongemerkte vorm.
• Die gebruik van u hang ten nouste saam met die situasie.
• U is die mees frekwente vorm in formele situasies, maar word so te sê nie gebruik in informele situasies nie.

Wybenga (1981:180 e.v.) identifiseer die volgende funksies vir die onderskeie vorme:

U druk die volgende uit:

• relatief groot sosiale afstand
• onbekendheid
• ’n spesifieke rolfunksie
• hoë rang of gesag.

Jy druk die volgende uit:

• relatief klein sosiale afstand
• onderhorigheid
• bekendheid
• onvolwassenheid
• misnoeë of sterk emosie.

Die R-vorm word gebruik wanneer die aangesprokene:

• ouer is
• ’n hoër rang het
• blank⁴ is.

Wybenga konsentreer op status as die belangrikste selekteerder wat die keuse van die AV betref, maar hy betrek ook baie ander veranderlikes, waarvan bekendheid een van die belangrikstes is. Die gebruik van u neem opmerklik af soos wat bekendheid toeneem, soos uit die volgende data blyk:

By onbekende persone kom jy 63% voor, die herhalingsvorm 16%, u 20%, die vermydingsvorm 0,5% en ander vorme 0,5%.
By toevallige kennisse word jy (76%) meestal gebruik, u 8%, die herhalingsvorm 15% en ander 1%.
By goedbekende persone geld die volgende persentasies: jy 80%, die herhalingsvorm 16%, u 3% en ander 2%.
Laastens word jy ook die meeste by huisgenote gebruik, met 62%, die herhalingsvorm 36%, ander 2%, en u is nooit gebruik nie.

Wat opmerklik is, is dat die herhalingsvorm taamlik konstant gebruik word, maar wel meer onder huisgenote.

Wanneer ook die ouderdom van die spreker in gedagte gehou word, rapporteer Wybenga dat die herhalingsvorm 71% deur 15–17-jariges gebruik word en dat daar ’n opvallende toename in die gebruik van jy onder 30- tot 40-jariges is. U word deur alle ouderdomsgroepe baie min gebruik, jy verreweg die meeste.

In 2014, 54 jaar na die eerste vraelysondersoek, bestudeer ook ons die stand van sake rakende u en jy. Na Brown en Gilman (1960) se gevolgtrekking rakende Afrikaans en die manier waarop mag en solidariteit deur die voornaamwoorde uitgedruk word, (kyk afdeling 3) verwys Wybenga (1981:3) as “ongekwalifiseerde vereenvoudiging”. Ons hou Wybenga se vermaning natuurlik in gedagte by die aanbied van ons kwantitatiewe resultate rakende u en jy: “Enige studie wat voorgee om status, mag, solidariteit of watter aspek van sosiale afstand soos dit in taal uitgedruk word, te ondersoek, sal minstens alle AV’e en nie net voornaamwoorde nie, moet betrek” (Wybenga 1981:6). Ons maak nie aanspraak daarop dat ons hier enigsins ’n volledige weergawe van die huidige stand van sake in Afrikaans gaan voorhou nie, maar dit is wel nuwe, 21ste-eeuse data wat ’n eerste vergelyking met die resultate van bogenoemde vroeëre navorsing bied.

5. Empiriese ondersoek

5.1 Metodologie

Die verskillende metodes wat in die sosiolinguistiek gebruik kan word om data te versamel, word deeglik uiteengesit in onder andere Meyerhoff en Schleef (2010:3–5). Die ideaal is natuurlik dat soveel as moontlik metodes uiteindelik uit die volgende kategorieë gekies word: data wat natuurlik voorkom, byvoorbeeld op uitgesaaide media of wat die navorser hoor; onderhouddata, byvoorbeeld onderhoude met kundiges in ’n bepaalde gemeenskap; vraelyste, wat hoofsaaklik respondente se houdings toets; en eksperimentele data, wat byvoorbeeld gebruik kan word deur linguistiese stimuli te verskaf en dan te luister na hoe bepaalde woorde uitgespreek word. Meyerhoff en Schleef (2010) wys ook op ander bronne, soos: korpusgebaseerde taalgebruik, dokumentasie, byvoorbeeld amptelike briewe, gedrukte mediatekste, ens.

Vir hierdie artikel gebruik ons in die loodsstudiefase uitsluitlik die data wat ons bekom het uit die antwoorde op ’n elektroniese vraelys. Ons fokus slegs op kwantitatiewe data. In opeenvolgende fases sal soveel as moontlik ander relevante metodes, soos hier bo uiteengesit, gebruik word om ’n vollediger beeld te kry van die werklike stand van sake met betrekking tot die huidige gebruik van Afrikaanse AV’e. Een van die voordele van ’n loodsstudie is om agter te kom watter ander vrae beantwoord moet word wat nie in die loodsstudie self ter sprake gekom het nie.

Oor die gebruik van vraelyste om inligting oor taalgebruik in te win, moet die een en ander wel gesê word. Daar is geen twyfel dat ’n mens in hierdie tipe sosiolinguistiese of pragmatiese ondersoek verkieslik data direk uit die spreektaal in ’n goeie, verteenwoordigende spraakkorpus moet kry nie. Aanvullend tot so ’n korpus gesproke Afrikaans moet sprekers ideaal gesproke, sonder dat hulle bewus is daarvan, sistematies waargeneem word (en verkieslik opgeneem word) soos wat hulle binne bepaalde werklike situasies AV’e gebruik.

Labov se uitspraak oor die waarnemersparadoks, wat ’n ou en bekende probleem in die sosiologie is, is ook ter sake: “[T]he aim of linguistic research in the community must be to find out how people talk when they are not being systematically observed; yet we can only obtain these data by systematic observation” (Labov 1972b:209). Hierdie probleem kan tot ’n groot mate oorkom word deur mense waar te neem in ’n aantal situasies sonder dat hulle weet dat hulle waargeneem word. Sowel Wybenga (1981) as Kotzé (1983) demonstreer hoe waardevol hierdie metode is. Raaiwerk (veral rakende die status en ouderdom van dié wat waargeneem word) speel natuurlik onvermydelik ’n rol, maar situasies kan goed beskryf word.

Belemmerende faktore vir groot sosiolinguistiese projekte is tyd en geld, maar danksy die ruim NNS-toekenning kan daar wel in die groter projek van ’n aantal verskillende en mekaar aanvullende empiries-gebaseerde data-insamelingsmetodes gebruik gemaak word. Met name kan daar dan gesteun word op data wat uit vraelyste, onderhoude, fokusgroepgesprekke en sistematiese waarneming verkry is. Die verskillende dataversamelings kan dan deur triangulering met mekaar in verband gebring word om ’n vollediger beeld te vorm van die stand van sake.

Wybenga wys op gebreke van vraelyste na aanleiding van Prinsloo (1972:37): “Vraelyste en ander direkte vrae na die gebruik van die AV’e hou dieselfde probleem in as wat enige houdingsondersoek inhou: persone is geneig om te antwoord soos wat hulle dink hulle veronderstel is om te antwoord” (Wybenga 1981:35). Respondente hou met ander woorde ’n soort norm voor oë, ’n norm wat waarskynlik uit hulle eie taalintuïsie spruit.

By Wybenga se voorbehoud moet dit ook gestel word dat vraelyste wel ’n erkende instrument is om sosiolinguistiese data in te win. So het Brown en Gilman (1960) gebruik gemaak van vraelyste (asook teksondersoek) en wel tot ’n aantal baie belangrike gevolgtrekkings gekom. Odendal (1976) het ook van vraelyste gebruik gemaak vir sy ondersoek, en Vermaas maak in haar 2005-proefskrif oor u en jy in Nederlands eweneens gebruik van ’n vraelys. ’n Groot aantal respondente uit verskillende spraakgemeenskappe en geografiese gebiede behoort wel die probleem tot ’n mate te kan oorbrug, en deur groot steekproewe sal meer geldige resultate bekom kan word.

Rakende die feit dat vraelyste mense noop om “volgens die norm” te antwoord: uit meedelings van respondente in ’n oopvraagafdeling in ons vraelys het ons veral agtergekom dat mense nie altyd weet hoe en of hulle u en jy gebruik of hoe hulle self aangespreek word nie. Die vraelys het hulle – dikwels vir die eerste keer – bewus gemaak van hierdie konvensies in hulle eie taalgebruik. Dit is volgens ons dus nie noodwendig so dat hulle slegs “volgens die norm” antwoord nie. Dit is miskien veel eerder die geval dat sprekers se waarneming van hulle eie taalgebruik nie vreeslik betroubaar is nie.

Respondente moes in die vraelys op hulle eie taalintuïsie staatmaak om te kon antwoord of hulle ’n bepaalde vorm wel (nog) gebruik of nie (meer) gebruik nie. Hulle het ook baie geleentheid gehad om oor hulle gevoel oor en persepsies rakende veral die gemerkte vorm u verslag te lewer.

In die ondersoeke oor Afrikaanse AV’e waarna hier bo verwys is, het Odendal vraelyste en eie waarneming gebruik, Wybenga vraelyste en sistematiese waarneming en Kotzé gewone gesprekke wat deur ’n veldwerker opgeneem is. Combrink baseer sy uiteensetting op eie waarneming en uitgedinkte gesprekke, kry ’n mens die indruk.

Die inligting wat ons uit die response op die elektroniese vraelys gekry het, word vervolgens aangebied, waarna ons ’n aantal gevolgtrekkings bespreek.

5.2 Beperkings van die huidige ondersoek

Ons kan nog hoegenaamd nie sê dat dit ’n ewekansige steekproef is wat Afrikaanssprekendes van dwarsoor Suid-Afrika en Namibië verteenwoordig nie. Ons sal ook verderaan, in ons bespreking van die data, aantoon waar die huidige ondersoek nog tekortskiet. By die interpretasie van gegewens behoort respondente se persepsies en houding ook weergegee te word soos wat dit uit hulle response blyk. Ook hier sal daar baie meer data ingewin kan en moet word – veral die sosiale media soos Facebook en bloginskrywings wemel van (dikwels ongebreidelde en onkundige) opinies rakende Afrikaans in die algemeen, maar ook AV’e in die besonder. Veral oom en tannie en u loop deur.

6. Dataontleding

6.1 Aantal respondente

Die vraelys is deur 496 respondente begin, maar, soos wat hier onder sal blyk, het nie almal wat begin het met die vraelys, alle vrae beantwoord of die vraelys voltooi nie. Daar was ’n 24%-uitvalsyfer, met 379 algeheel voltooide vraelyste. By die data wat aangebied word, sal die totale aantal werklike response vir elke vraag telkens gegee word. Dit mag dus van vraag tot vraag lyk of die getalle nie klop met dié van vorige vrae nie en dit is inderdaad so.

Daar was beslis sprake van vraelysuitputting. Dit is vir ons ’n waardevolle waarneming wat in opvolgondersoeke in gedagte gehou sal word.

6.2 Demografiese gegewens

Uit ’n sosiolinguistiese oogpunt beskou, is inligting betreffende geslag, ras, werksituasie en ouderdom belangrike veranderlikes.

Tabel 1: Geslag

Die steekproef is ongebalanseerd wat betref die verteenwoordiging van die twee geslagte.

Tabel 2: Ras

Opvallend hier is natuurlik dat die vraelys hoofsaaklik deur wit respondente ingevul is. Dit is duidelik dat bruin en swart Afrikaanssprekendes by opvolgstudies betrek moet word.

In ’n opvolgvraag het 16 respondente onder andere die volgende beskrywings van hulle ras gegee, wat bloot taalsosiologies interessant mag blyk te wees: Afrikaner, Afrikanervolk nie ras nie, kleurling, Blanke, Meestal wit, Euro-Afrikaan.

Tabel 3: Werksituasie

Die grootste groep, 63%, was werkendes, gevolg deur 21% studente en 13% afgetredenes.

Tabel 4: Ouderdom

Die grootste groep respondente was tussen 30 en 59 jaar oud. Ons gegewens hier dui aan dat daar, net soos wat ras betref, by opvolgondersoeke hard daaraan gewerk moet word om ’n meer eweredige ouderdomsverspreiding te hê.

6.3 Die gebruik van u

Die fokus van die vraelys was op die gemerkte vorm u. By die volgende aantal vrae was ons hipoteses as volg met betrekking tot wat ons gedink het ons sou ontdek:

• U word baie min, maar tog nog gebruik.
• Werkende mense gebruik u meer as niewerkendes.
• Daar is ’n betekenisvolle verskil in die gebruik of nie van u tussen drie generasies respondente.
• Mense ouer as 60 jaar gebruik u meer as mense jonger as 30 jaar.
• Daar is ’n verskil tussen mans en vrouens wat die gebruik van u betref.

Tabel 5: Die gebruik van u deur die hele groep

Verreweg die meeste respondente glo dat hulle wel gebruik maak van u, sy dit dan baie min, en 22% dink selfs dat hulle u taamlik dikwels gebruik. Die AV blyk dus springlewendig te wees in die mentale taalapparaat wat tot die beskikking staan van hierdie groep taalgebruikers.

6.3.1 Ras

Omdat die respondente oorwegend wit was, kan ons geen bevredigende resultate koppel aan ander rasse se antwoorde nie.

6.3.2 Geslag

Tabel 6: Die gebruik van u deur mans en vrouens

Daar is wel ’n klein verskilletjie op te merk tussen die mans- en vrouesprekers:
66% van die vrouens gebruik u baie min maar wel by geleentheid, terwyl 57% van die mans hierdie antwoord gekies het.

6.3.3 Werksituasie

Wanneer ons kyk na die gebruik van u deur verskillende groepe soos gedefinieer deur hulle huidige werksituasie, lyk die data soos volg:

Figuur 1: Werksituasie en die gebruik van u

As ons kyk na die 271 respondente wat u wel per geleentheid gebruik, merk ons op dat 66% studente, 62% van die werkendes en 60% van die afgetredenes hierdie opsie gekies het. Tussen die groepe lyk dit nie of daar ’n beduidende verskil op te merk is nie. Dit is volgens ons ’n belangrike bevinding, maar een wat in opvolgondersoeke met meer respondente weer getoets sal moet word.

Wanneer ouderdom as veranderlike gebruik word, lyk die prentjie so:

Figuur 2: Ouderdom en die gebruik van u

Die antwoord wat in elke groep die meeste gegee is, was: “baie min maar wel by geleentheid”. Dit lyk dus nie asof daar betekenisvolle verskille rakende die gebruik van u tussen die verskillende ouderdomsgroepe is nie.

Op grond van die data is ons gevolgtrekkings rakende die bogenoemde hipoteses as volg:

– U word vandag baie min, maar wel by geleentheid gebruik.
Gevolgtrekking: Hierdie hipotese is nie as foutief bewys nie.

– Werkende mense gebruik “u” meer as niewerkendes.
Gevolgtrekking: Ons data toon dat hierdie hipotese wel foutief is. Daar is met ander woorde geen betekenisvolle verskille tussen die gebruik van u deur studente, werkendes en mense wat nie werk nie. Al drie groepe gebruik u baie min, maar wel by geleentheid.

– Daar is ’n betekenisvolle verskil in die gebruik of nie van u tussen drie generasies respondente.
Gevolgtrekking: Die hipotese is foutief.

– Mense ouer as 60 jaar gebruik u meer as mense jonger as 30 jaar.
Gevolgtrekking: Ook hier wys die data dat ons hipotese nie standhou nie.

– Daar is ’n verskil tussen mans en vrouens wat die gebruik van u betref.
Gevolgtrekking: Ons data toon dat vrouens u nie beduidend meer gebruik as mans nie.

6.4 Die gebruik van u teenoor die respondente

Ons hipoteses by hierdie afdeling in die vraelys was die volgende:

• Sprekers ervaar dat u nooit nie of baie min teenoor hulle gebruik word.
• Ouer sprekers word meer as u aangespreek as jonger sprekers.

Tabel 7: Die gebruik van u teenoor die hele groep

Dit is interessant dat, volgens die eie oordeel van die hele groep, ’n klein meerderheid (46%) nooit of byna nooit aangespreek word as u nie, maar dat byna ewe veel (42%) wel as u aangespreek word, sy dit dan baie min.

Wanneer die ouderdom van respondente volgens die drie generasies in aanmerking geneem word, blyk die volgende, soos wat figuur 3 aantoon:

60–80 jaar
49% word baie min aangespreek as u en 27% nooit of byna nooit.

30–59 jaar
41% word baie min aangespreek as u en 48% nooit of byna nooit.

19–29 jaar
35% word baie min aangespreek as u en ’n duidelike meerderheid van 63% nooit of byna nooit.

Figuur 3: Die gebruik van u teenoor verskillende ouderdomsgroepe

Ons hipotese dat sprekers oor die algemeen ervaar dat u nooit of baie min teenoor hulle gebruik word, is nie as verkeerd bewys nie.

Ouer sprekers word meer as u aangespreek as jonger sprekers.
Gevolgtrekking: Hierdie hipotese is as onwaar bewys.

6.5 Voorkeure

Hierdie vraag wou die houding toets van die respondente ten opsigte van u wanneer hulle self aangespreek word. Ons hipotese hier was:

Jonger sprekers sal teen die gebruik van u kies, maar ouer sprekers wil wel soms as u aangespreek word.

Vra ’n mens uit na die voorkeure van die hele groep, word die volgende antwoorde gekry, naamlik dat 39% wel soms met u aangespreek wil word, maar ’n groot meerderheid, 61%, liewer nooit nie

Tabel 8: Voorkeure rakende u

As ons verskillende generasies vergelyk, kry ons die volgende inligting:

Figuur 4: Ouderdom en voorkeure rakende u

Die twee groepe wat duidelik liewer nooit as u aangespreek wil word nie, is dié tussen 30 en 59 jaar en dié tussen 19 en 29 jaar. In albei groepe kies 66% van die respondente hierdie opsie. By die 60–80-jariges is daar nie ’n groot verskil tussen dié wat “ja soms” (53%) en “nee, liewer nooit nie” (47%) gekies het nie.

Ons hipotese, dat daar ’n verskil ten gunste van u op te merk sal wees by ouer sprekers, is nie as verkeerd bewys nie.

6.6 Ouers en kinders

Hier was ons hipotese dat ouers nie as jy deur hulle kinders aangespreek word nie.

Ouers se antwoorde op die vraag oor hoe hulle deur hulle kinders aangespreek word, word in tabel 9 opgesom.

Tabel 9: Kinders teenoor ouers

Ons hipotese was hier in die kol.

6.7 Studente en dosente

By hierdie afdeling was ons hipotese dat dosente bitter min u teenoor hulle studente gebruik.

Die meerderheid respondente wat tans studente is, rapporteer dat hulle individueel nooit as u aangespreek word nie (53%) en ook nie as groep (in die klas byvoorbeeld) met u aangespreek word nie, maar dat hulle wel soms in studiegidse en vraestelle met u aangespreek word (44%).

Van die huidige dosente (altesaam 47) wat die vraelys beantwoord het, is ’n beduidende meerderheid (70%) van mening dat hulle nooit studente individueel en ook nie as ’n groep (76%) met u aanspreek nie. Oor die gebruik van u in studiegidse en vraestelle rapporteer hierdie groep as volg:

Tabel 10: Dosente teenoor studente

In ’n opvolgvraag is 70% van hierdie dosente van mening dat hulle wel soms deur studente as u aangespreek word, maar ’n insiggewende 62% rapporteer dat studente hulle ook soms met jy aanspreek.

6.8 Persepsies rakende u

By ’n vraag wat respondente se persepsies rakende u wou bepaal en waar drie moontlike keuses aangebied is, kon respondente aandui tot watter mate hulle met ’n bepaalde siening rakende u saamgestem het of nie. Die resultate word in figuur 5 voorgestel.

Figuur 5: U is baie formeel, outyds en beleefd

Ek beskou u as baie, selfs té formeel

’n Klein persentasie, 17%, stem beslis nie saam met die stelling nie, wat enigsins vreemd is. Daar is nie veel verskil tussen dié wat beslis saamstem (43%) en dié wat eintlik geen opinie uitspreek en neutraal staan teenoor die stelling nie (40%).

Ek beskou u as baie outyds

By hierdie vraag lê sake in ’n sekere sin juis anders as by die vraag of u baie formeel is. Daar is hierdie keer nie ’n groot verskil tussen dié wat neutraal is oor die kwessie (38%) en dié wat beslis nie saamstem nie (40%). Wat duidelik is, is dat ’n minderheid, naamlik 22%, beslis saamstem dat u baie outyds is.

Ek beskou u as baie beleefd

Hierdie vraag is die enigste een waar ’n baie duidelike meerderheid (79%) beslis met die stelling saamstem. Dit lyk dus asof ’n pragmatiese oorweging voorop in die gedagtes van die respondente staan.

Om op te som: Die data toon dat u wel in minder of meerdere mate as onderskeidelik baie formeel, outyds en beleefd beskou word, maar dat die oorwegende gevoel ten opsigte van u is dat dit baie beleefd is. Wat die kwessie van outyds en té formeel betref, is daar soms betekenisvolle verskille tussen die moontlikhede wat gekies kon word. Persepsies rakende u is, suiwer op hierdie resultate gegrond, dus nie eenvormig nie.

In ’n volgende vraag wou ons die volgende hipotese toets:

Afrikaanssprekendes dink nié dat u soms gepas en selfs nodig is nie, maar hierdie hipotese hou nie stand nie, soos wat tabel 11 en figuur 6 aandui.

Tabel 11: U is soms gepas en selfs nodig

Slegs 10% van die respondente dink dat die voornaamwoord u onnodig is. Hierdie bevinding is interessant, omdat sommige Afrikaanssprekendes, volgens die navorsers se eie ervaring en waarneming, soms baie besliste en sterk opinies huldig rakende die “vreemde”, onnodig hoogdrawende en “Nederlandse” gebruik van u. Of hierdie 10% verteenwoordigend is van Afrikaanssprekendes in die algemeen kan nie op grond van hierdie vraelys alleen vasgestel word nie.

Ons wou ook vasstel of verskillende generasies verskillend oor hierdie kwessie oordeel.

Figuur 6: Ouderdom en die gepastheid van u

Uit figuur 6 is dit duidelik dat die meerderheid respondente in alle ouderdomsgroepe van mening is dat u soms gepas en selfs nodig is.

6.9 Onbekendheid as selekteerder

Ons het in die vraelys gekies om die selekteerder “onbekendheid” te gebruik as die hooffaktor in die keuse van die IAV u. Hiermee saam was status (wat weer gekoppel is aan ouderdom en beroep) en register twee ander selekteerders. Omdat daar so baie ander veranderlikes was in hierdie vraag, het ons geen hipotese gehad nie. Die hoeveelheid data maak voorts ’n suiwer kwantitatiewe ontleding baie moeilik.

Tabel 12: Onbekendheid en die gebruik van u

Ons lig graag die volgende resultate (hier bo in rooi aangedui) uit:

Wanneer onbekendheid die een selekteerder is, sal die situasie dikwels die bepalende faktor wees by die keuse van u. Soos wat dikwels uit ons vrae en resultate blyk, is dit nodig dat situasie beter omskryf moet word in opvolgondersoeke. Wybenga (1981) bied hier goeie voorbeelde aan in sy ontleding van die kwalitatiewe data wat hy deur sistematiese waarneming verkry het. Dat die situasie wel ’n beduidende invloed op die keuse van die voornaamwoord uitoefen, is egter reeds uit ons resultate duidelik.

Ouderdom en status speel ook ’n belangrike rol. Waar die onbekende persoon ewe oud of jonger is as die spreker, sal u in verreweg die meeste gevalle nooit gekies word nie, en ook nie wanneer die aangesprokene se status as laer as dié van die spreker geag word nie.

7. Slotopmerkings

Ons het interessante en insiggewende response gekry, alhoewel ons geen veralgemenings op hierdie stadium kan maak nie. Die rede hiervoor word in afdeling 5.2 uitgespel. Opvallend is die een ouderdomsgroep wat min verteenwoordig is (60–80 jaar) en die afwesigheid van kinders jonger as 19 jaar, en bruin, swart en Indiër-respondente. Ons verkies dus om die resultate, soos Wybenga voorstel, eerder as ’n aanduiding van die heersende norm onder een bepaalde groep wit Afrikaanssprekendes te beskou en nie noodwendig as ’n getroue weergawe van werklike taalgebruik nie.

Die navorsingsvrae is soos volg beantwoord:

– Wat geld as die huidige norm, gebruik en persepsies rakende die gebruik van u as AV?

In die aanbieding en interpretasie van die data hier bo het ons hierdie vraag probeer beantwoord.

– Dui die huidige norme, gebruik en persepsies rakende die gebruik van u op verandering in die taalgebruik van Afrikaanssprekendes oor die laaste 60 jaar?

Hier kan geen eenduidige antwoord gegee word nie, aangesien werklike taalgebruik nie ondersoek is nie. Uit die resultate wat ons wel het, lyk dit voorlopig nié asof daar ’n beduidende verandering op te merk is nie.

7.1 U

Die hoofgevolgtrekking is dat u as AV nog baie bekend is en volgens die oordeel van die ondersoekgroep blykbaar ook nog gebruik word. U kom in die ondersoekgroep se eie taalgebruik voor wanneer die een veranderlike onbekendheid is. Wanneer status (en ouderdom kan as onderdeel van status beskou word) ook betrek word, is daar veral ’n pragmatiese funksie wat ’n sterk rol skyn te speel, naamlik die behoefte aan hoflikheid en respekbetoning. Kwessies rakende klas, status, solidariteit en gelykheid sal egter nog steeds die gebruik van interetniese vorme domineer, kan ons voorlopig spekuleer.

Die vraag kan weliswaar gevra word of u vandag (die vraelys is in 2014 uitgestuur) meer of minder as 38 jaar gelede (sien Odendal 1976) of 33 jaar gelede (sien Wybenga 1981) gebruik word en of die gebruik daarvan dan ’n teken van ’n statiese gemeenskap (soos beskryf deur Brown en Gilman 1960) sou wees. As ’n mens die 11% wat “absoluut nooit nie” (tabel 5) geantwoord het, aftrek, gebruik 89% van die respondente wel per geleentheid u. Dit is vir ons werklik beduidend, maar ’n mens moet in gedagte hou dat werklike taalgebruik nie ondersoek is nie. Die volgende opmerking van Ponelis (1979:67) moet nog beter getoets word: “Hoewel dus gesê kan word dat u ’n eie terrein het, is dié terrein heel beperk.” Die aard van dié terrein moet beter beskryf word en alle sprekers van Afrikaans moet hiervoor die nodige inligting verskaf.

Die groot invloed wat Engels op Afrikaans uitgeoefen het en nog steeds uitoefen, behoort ook deeglik ondersoek te word. Dit sal beslis die moeite loon om te probeer nagaan of Britse/Engelse hoflikheidskonvensies bygedra het tot die gebruik van u in Afrikaans.

7.2 Herhalingsvorm

Hierdie vraelys het min vrae oor die herhalingsvorme bevat. In opvolgondersoeke sal die “indruk” van Odendal deeglik getoets moet word oor of dié vorm aan die verdwyn is ten gunste van jy en indien wel, in watter variëteit(e) van Afrikaans. Voorlopig lyk dit egter nie so nie en veral nie wanneer ouers aangespreek word nie. Hier toon ons resultate ’n opmerklike ooreenkoms met dié van Van Huyssteen en Verhoef (1998). Dit blyk die vorm te wees wat oor die algemeen verkies word wanneer die selekteerders ouer verwante persone en hoë status is. Ons is bewus daarvan dat die herhalingsvorm waarskynlik tot ’n baie groter mate in ander variëteite van Afrikaans as in Standaardafrikaans voorkom (Kotzé 1987). Ons sal in ons opvolgondersoeke baie pertinent hierop fokus.

7.3 Aanbevelings rakende toekomstige navorsing

Ons aanbeveling vloei vanselfsprekend uit ons metodologie voort. Die vraelysresultate is wel insiggewend vanweë die opvallende ooreenkoms met Wybenga se studie, maar in teenstelling met sy ondersoek is daar nie van meer as een ondersoekmetode gebruik gemaak nie. Onderhoude en sistematiese waarneming, asook ’n bestudering van voorkeur-AV’e in dramas, televisiesepies en -dramas en films, byvoorbeeld, sal as noodsaaklike aanvulling tot hierdie eerste verkenning in die 21ste eeu gedoen moet word. Dit is ’n duur en tydrowende proses, veral as daar dwarsoor Suid-Afrika en in Namibië veldwerk gedoen wil word. Met die hulp van vrywillige informante en nagraadse studente is ons reeds besig om meer data in te win en ons hoop om in die nie al te verre toekoms nie hieroor verslag te kan doen.

Ons wou in ’n eerste verslag die breë tendense wat ons opgemerk het, weergee, omdat dit hier is waarin die waarde van ’n verkennende ondersoek vir ons lê. Die kwantitatiewe ondersoek dui die noodsaak van genuanseerde verdere ondersoek, met ’n verskeidenheid ander instrumente, baie duidelik aan. Die tergende vraag na die status en gebruiksfrekwensie van die IAV u in hedendaagse Afrikaans, in al sy ryke verskeidenheid, is nog nie naastenby bevredigend genoeg beantwoord nie.

Bibliografie

Brown, R. en A. Gilman. 1960. The pronouns of power and solidarity. In Sebeok (red.) 1960.

Carstens, W.A.M. en N. Bosman (reds.). 2014. Kontemporêre Afrikaanse taalkunde. Pretoria: Van Schaik.

Combrink, J.G.H. 1982. Noem hom op sy naam. Die nut van die vokatief. In Van Jaarsveld (red.) 1982.

Dammel, A., S. Kürschner en D. Nübling (reds.). 2010 Kontrastive Germanistische Linguistik, Hildesheim: Georg Olms Verlag.

De Klerk, W.J. en F.A. Ponelis (reds.). 1976. Gedenkbundel H.J.J.M. van der Merwe. Pretoria: Van Schaik.

Ervin-Tripp, S. 1973. Language acquisition and communicative choice. Stanford: Stanford University Press.

Gumperz, J.J. en D. Hymes (reds.). 1972. Directions in sociolinguistics. New York: Holt, Reinhart en Winston.

Kern, J.H. 1927. Is de beleefdheidsvorm U een verbastering van U.E.? De nieuwe taalgids, 5:121–33.

Kotzé, E.F. 1983. Variasiepatrone in Maleierafrikaans. Ongepubliseerde doktorale proefskrif. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit.

—. 1987. Djy kan nie vir my djy nie, djong! In Van Jaarsveld (red.) 1987.

Labov, W. 1964. The social stratification of English in New York City. Ann Arbor,

Michigan. University Microfilms International.

—. 1972a. Sociolinguistic patterns. Oxford: Basil Blackwell.

—. 1972b. On the mechanism of linguistic change. In Gumperz en Hymes (reds.) 1972.

Meyerhoff, M. en E. Schleef. 2010. The Routledge sociolinguistics reader. Londen, New York: Routledge Taylor & Francis.

Odendal, F.F. 1976. Oor die AV’e in Afrikaans. In De Klerk en Ponelis (reds.) 1976.

Ponelis, F.A. 1979. Afrikaanse sintaksis. Pretoria: Van Schaik.

Prinsloo, K.P. 1972. Die tweetaligheid van twee groepe universiteitstudente en hulle ingesteldheid teenoor die tweede taal – ’n sosiolinguistiese ondersoek. Ongepubliseerde doktorale proefskrif. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

Rhoodie, N.J. 1977. Sosiale stratifikasie en kleurlingskap. Johannesburg: McGraw-Hill.

Scholtz, J. du P. 1981. Taalhistoriese opstelle. Kaapstad: Tafelberg.

Sebeok, T.A. (red.). 1960. Style in language. Cambridge, Mass.: MT Press.

Simon, H.J. 2010. Zur Grammatik der indirekten Anrede im Afrikaans und im älteren Deutsch. In Dammel e.a. (reds.) 2010.

Swanepoel, S. 1989. ’n Diachroniese teksstudie van interetniese aanspreek- en verwysingsvorme in Afrikaans. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit.

Van Huyssteen, G.B. en M. Verhoef. 1998. Die diachronie van antesedentherhaling in Afrikaans. Ongepubliseerde referaat gelewer by die International Southern African Society for Dutch Studies Conference, Universiteit van Kaapstad.

Van Jaarsveld, G.J. (red.). 1987. Wat sê jy: studies oor taalhandelinge in Afrikaans. Johannesburg: McGraw.

Van Niekerk, A. en J. Olivier. 2014. Pragmatiek. In Carstens en Bosman (reds.) 2014.

Verdenius, 1946. Over het voornaamwoord jullie. De Nieuwe Taalgids, 36:249–55.

Vermaas, J.A.M. 2005. Veranderingen in de Nederlandse AV’en van de dertiende t/m de twintigste eeuw. LOT Publications.

Wybenga, D.M. 1981. AV’e en wisselende status: ’n ondersoek na die gebruik van AV’e onder Afrikaanssprekendes in Vanderbijlpark. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit.

—. 1987. Wie sal die wa smeer? In Van Jaarsveld (red.) 1987.

Eindnotas

¹ Vergelyk onder andere die volgende terme wat soms selfs onderling uitruilbaar skyn te wees: sydelingse aanspreekvorm (Scholtz 1981:66, Kotzé 1987:46); indirekte aanspreekvorm (Scholtz 1981:66, Kotzé 1987:47); indirekte aanspraak (Scholtz 1981:69). Vir een bepaalde voorkoms van die indirekte aanspreekvorm word sydelingse aanspreekvorm (Scholtz 1981:66), herhalingsvorm (Odendal 1976:112), casus oblique (Wybenga 1981:32), R-vorm (Wybenga 1981:32, 114) en antesedentherhaling (Van Huyssteen en Verhoef (1998) gebruik.

² Die gemengde vorme wat Wybenga opgeteken het, is nie ’n tipe AV nie, maar eerder ’n voorbeeld van die soort verwarring rakende moontlike keuses wat die Afrikaanse aanspreekvormsisteem soms tot gevolg kan hê.

³ Die opstel word in 1981 opgeneem in die bundel Taalhistoriese opstelle en daar word, soos hier bo, verderaan in die artikel na hierdie uitgawe verwys.

⁴ Kotzé (1983) voer aan dat die herhalingsvorm of sydelingse aanspreekvorm algemeen in Maleierafrikaans voorkom, maar Wybenga het die aanspreekvorme van wit Afrikaanssprekendes ondersoek.

The post “Moenie my ‘jy’ en ‘jou’ nie” – die gebruik van u in die 21ste eeu. Resultate van ’n loodsondersoek appeared first on LitNet.

Abstract

In this article, the current usage of Afrikaans forms of address is discussed by focusing on the results of a quantitative study regarding the use of the formal pronoun u.

Due to the fact that a large-scale empirical investigation about the so-called “second form of address”, i.e. about the pronouns u, u-hulle and jy, julle, the R form (where the first form of address is repeated) or the zero form (casus oblique), has to date not been undertaken in Afrikaans, we embarked on a pilot project which forms part of a larger extensive study about Afrikaans forms of address. The data for this article was obtained by using an electronic questionnaire. Since most questions were closed questions, our report is quantitative in nature.

The term aanspreekvorm (“form of address”) is used in most Afrikaans literature for both the vocative (or first form of address) and the second form of address. We propose a taxonomy to be used in future.

In our taxonomy, we distinguish the following forms of address: the direct form or vocative and various indirect forms including the repetition of the first form (the R form), the second person pronouns u, u-hulle, jy and julle and the complete avoidance of any form (the so-called casus oblique).

The article provides a comprehensive overview of research on Afrikaans forms of address by Brown and Gilman (1960), Scholtz (1963), Odendal (1976), Combrink (1982), Wybenga (1981, 1987), Kotzé (1983, 1987) and Swanepoel (1989).

The focus of this first report is on the use, or not, of u. Afrikaans speakers have to make a choice regarding the second form of address, because it is normally not easy to avoid the use of a pronoun in face-to-face address. Our research questions were, therefore:

• What are the current norms, use and perceptions regarding the use of u?
• Has there been any change regarding these norms, use and perceptions since the previous research was done in the early 1980s?

Some of our results are listed below.

There were 75% female respondents and 25% males: 94% were white, 2% coloured, 1% black, and 3% preferred their own description of their race. Most respondents (66%) are employed, while 21% are students and 13% pensioners. 89% of the respondents do occasionally use u. We see this as a really significant finding, but one must keep in mind that actual language use was not investigated. However, this finding does correspond with our own experience as speakers of Afrikaans.

Three generations were identified for purposes of cross-tabulation:

60–80 years: 19%
30–59 years: 53%
19–29 years: 27%

Respondents older than 60 years do not use u more than those younger than 30 years.
There is no significant difference in the use or not of u between these three generations.

According to the research group as a whole, a small majority (46%) are never or almost never addressed as u, but almost as many (42%) are sometimes addressed with this pronoun.

When the age of the respondents was taken into consideration, the following results were obtained:

60–80 years: 49% are rarely addressed as u and 27% never or almost never.
30–59 years: 41% are rarely addressed as u and 48% never or almost never.
19–29 years: 35% are rarely addressed as u and a clear majority of 63% never or almost never.

There are no significant differences between the use of u by students, working people and retirees. All three groups use u on occasion, albeit very seldom.

The two age groups that clearly prefer not to be addressed as u are those between 30 and 59 years and those between 19 and 29 years. In both groups, 66% of the respondents chose this option.

U is regarded as very formal, old-fashioned and polite, with the predominant feeling that u is very polite.

Has there been any change regarding these norms, use and perceptions since the early 1980s?

Keeping in mind that we did not investigate real language use, our preliminary results indicate that it seems as if there has not been a significant change in the use of u. Because we had very few non-white respondents, we can only speculate that issues regarding class, status, solidarity and equality still dominate the use of interethnic forms.

Our main conclusion is that jy is the preferred second form of address, but that u is still well known and used when the situation requires it. Unfamiliarity is a very important selector for the use of u, taken together with other variables such as status and age. The pragmatic function of expressing respect plays an important role in the choice of u.

The main limitation of our study, besides the fact that a questionnaire was used, is that the sample of the Afrikaans-speaking population does not represent all speakers in South Africa and Namibia. Coloured, black and Indian speakers are not represented at all and not all age groups are equally represented.

In this first report undertaken in the 21st century, 20 years after the first democratic election in South Africa, we wanted to note broad trends. This to us is the main value of an exploratory investigation. The quantitative research indicates the need for further nuanced investigation to explore the rich and tightly woven social fabric that underlies the use of forms of address in our society. The nagging question of the status and usage of the indirect form of address in contemporary Afrikaans, in all its rich diversity, is still not answered satisfactorily.

Our recommendation is that other methodologies, such as interviews, focus groups and systematic direct observation, be used and that thorough text-based studies, which includes dramas and television soaps, for example, be undertaken.

Keywords: Afrikaans; avoidance of form of address; direct form of address; electronic questionnaire; forms of address; indirect forms of address; repetition of the vocative; (casus oblique); you (V-form / "u"); you (T-form / “jy”)

Lees die volledige artikel in Afrikaans: “Moenie my ‘jy’ en ‘jou’ nie” – die gebruik van u in die 21ste eeu. Resultate van ’n loodsondersoek

The post “Do not call me ‘jy’ and ‘jou’”. The use of u as an Afrikaans form of address in the 21st century. Results of a pilot study appeared first on LitNet.

Opsomming

Die Nasionale Instituut vir Misdaadvoorkoming en Reïntegrasie van Oortreders (Nimro) het ʼn afwentelingsprogram vir verkeersoortreders ontwikkel. Die doel van die program is die verandering van die gedrag, denke en ingesteldheid van verkeersoortreders jeens verkeerswette. Een van die onderafdelings van dié program is ʼn werkopdrag. Die verkeersoortreder moet die werkopdrag skriftelik voltooi nadat hy/sy deur die hof na Nimro verwys is vir deurloping van die verkeersoortreder-afwentelingsprogram. Die verkeersoortreder-afwentelingsprogram is op teorieë van misdadige denkpatrone en -foute gegrond. Piaget se teorie van kognitiewe ontwikkeling, ontwikkelingsfases en leerstyle word gebruik om die volwasse leerder te verstaan en om toepaslike aktiwiteite vir die verkeersoortrederswerkopdrag te ontwikkel. Die doel van die navorsing was om die werkopdrag vir verkeersoortreders as onderafdeling van die afwentelingsprogram te beoordeel ten einde ʼn bewysgegronde afwentelingsprogram vir verkeersoortreders ter tafel te lê. ʼn Kwantitatiewe navorsingsbenadering is gevolg. “Prosesbeoordeling: programtoetsing” is as navorsingsontwerp gebruik. Inligting is deur middel van ʼn vraelysopname ingesamel wat per e-pos aan al die deelnemers (N = 85) gestuur is. Die inligting is deur middel van beskrywende statistiek (frekwensiedistribusies) en die nieparametriese Mann-Whitney statistiese toets verwerk. Daar is bevind dat die meeste verkeersoortreders in die program jong, wit, manlike persone is wat oor ʼn universiteitsgraad beskik. Die deelnemers het aangedui dat hul gedrag, denke en ingesteldheid ten opsigte van die nakoming van verkeerswette positief verander het. Buite-omstandighede, soos die hofverrigtinge, het egter ook ʼn belangrike rol in die positiewe verandering van die verkeersoortreders se gedrag, denke en ingesteldheid jeens die nakoming van verkeerswette gespeel. Die aanbevelings sluit onder andere in dat die leerbehoeftes van die kinestetiese leerders meer in ag geneem moet word en dat die werkopdrag meer interaktief moet wees. Onderhoude met slagoffers van ʼn motorvoertuigongeluk deur die verkeersoortreders en die benutting van selfoontegnologie word as verdere metodes van terapeutiese ingryping voorgestel.

Trefwoorde: afwentelingsprogram; verkeersgedragsverandering; verkeersoortreders; verkeersoortrederswerkopdrag; verkeersoortredings

Abstract

A process evaluation of a traffic offences assignment

Section 59(4) of the National Road Traffic Act was amended as speeding offences increased and played a major role in traffic accidents. This new traffic law requires those who exceed the speed limit by more than 40 km/h not only to be fined, but also to appear in the traffic court, which might result in a criminal record. During 2012 the traffic court in Bloemfontein approached NICRO (The National Institute for Crime Prevention and Reintegration of Offenders) to develop a diversion programme to which traffic offenders could be referred after having appeared in court for excessive speeding (more than 30 km/h above the speed limit). NICRO is a non-profit organisation that considers crime as a social problem which threatens our democracy, good governance and individual rights. The organisation is committed to creating a safer South Africa where crime and violence no longer prevail, where all South Africans feel safe and protected, and where their rights are respected.

The traffic offences diversion programme was developed to bring offenders to an understanding that their traffic offence is not only a criminal offence, but may lead to the death or serious injury of themselves, passengers and other people. The traffic offences assignment that is to be completed during the diversion programme was developed to ensure that people learn from their mistakes and take responsibility for their actions. Currently, the programme consists of several interventions, one of which is a written traffic offences assignment. First, the traffic offender is taken in and his basic details are obtained by a NICRO intake worker, usually at the court. The offender is then referred to the NICRO case manager (social worker), who then conducts an assessment. A diversion contract is signed and a treatment plan is compiled with the client. Part of the treatment plan includes the assignment.

The traffic offences assignment was developed by applying theories about criminal thinking patterns and errors. Piaget's theory of cognitive development, developmental stages and learning styles was also utilised.

After an offender has completed the traffic offences diversion programme successfully, the criminal case is withdrawn. The NICRO case manager, however, continues with therapeutic services, called aftercare, and tracking services to ensure that the offender does not repeat the offence.

Although this diversion programme has been used for the past two years by NICRO Bloemfontein, the outcome has not been evaluated objectively. The aim of the research was to monitor the practical implementation of the traffic offences assignment and to determine the extent to which the objectives are achieved, in order to use the findings to ensure that an evidence-based diversion programme is in place. By utilising an evidence-based programme, the criminalisation of people who have committed a single traffic offence can be prevented and traffic offenders can learn to obey traffic laws, thus contributing to the protection of the general public from potential traffic offenders.

A quantitative research approach was followed. “Process evaluation: programme monitoring” was used as research design. The population comprised 85 traffic offenders who went through the programme. Sampling was not done, because the population was small (N = 85). A self-administered questionnaire was sent to participants as the method of data gathering. The questionnaire was sent by electronic mail because the participants reside in different provinces and it was not feasible to hand over the questionnaires in person.

GraphPad InStat, a statistical software program, was used to do the statistical analysis. The nonparametric Mann-Whitney test was used to make further inferences. The majority of the traffic offenders were young, white males with a professional qualification. The results indicated that participants had changed their behaviour, thinking and attitude towards traffic laws positively due to completing the traffic offences assignment. However, external factors such as attending court proceedings and the consequences of a conviction also contributed to the participants’ changed behaviour, thinking and attitude towards traffic offences.

The response rate was relatively low, as only 32 of the 85 questionnaires sent out were completed and returned. Internal validity was not controlled adequately. It is recommended, among other things, that the needs of the adult kinetic learner should receive attention in the traffic offenders assignment, for example, by means of a live presentation of the content. The assignment for traffic offenders may be done online, and technology such as automatic voice messages may be used to remind the trespassers to abide by the traffic rules. Under specific circumstances it might also be expected from the offenders to conduct interviews with the victims of traffic accidents and/or their family members to gain a clearer understanding of the impact of traffic accidents.

Keywords: diversion programme; traffic behaviour change; traffic offences; traffic offenders; traffic offender assignment

1. Inleiding

Nuwe verkeerswetgewing is gedurende 2010 uitgevaardig nadat artikel 59(4) van die Nasionale Padverkeerswet gewysig is, aangesien spoedoortredings, wat ʼn beduidende rol in verkeersongelukke speel, aansienlik toegeneem het. Die nuwe verkeerswette vereis dat diegene wat die spoedgrens met meer as 40km/h oorskry, nie net ʼn boete opgelê word nie, maar ook in die verkeershof moet verskyn (Dembovsky 2013). Die gevolg hiervan is dat indien ʼn individu skuldig bevind word, hy/sy nie slegs ʼn misdaadgeskiedenis kry nie, maar nie verder in padveiligheid opgevoed word nie. Verskeie verkeersoortreders wat na die Nasionale Instituut vir Misdaadvoorkoming en Reïntegrasie van Oortreders (Nimro) in Bloemfontein verwys is, is ook beroepslui of studente wat nie hul beroepe sou kon beoefen indien hulle vanweë die verkeersoortreding ʼn misdaadgeskiedenis het nie. Met die verkeersoortreder-afwentelingsprogram word daar gepoog om die oortreder in padveiligheid op te voed om sodoende sowel toekomstige verkeersoortredings te voorkom as om die algemene padgebruikersgemeenskap teenverkeersoortreders te beskerm.

Nimro is in die loop van 2012 deur die verkeershof in Bloemfontein (hof 35) genader om ʼn afwentelingsprogram te ontwikkel vir persone wat vir buitengewone spoedoortredings (bo 30 km/h oor die spoedgrens) gearresteer word. Nimro is ʼn niewinsgewende organisasie wat misdaad beskou as ʼn samelewingsprobleem wat ʼn bedreiging inhou vir demokrasie, goeie regering en die regte van individue. Die organisasie is onder andere verbind tot die skepping van ʼn veiliger Suid-Afrika waar misdaad en geweld nie seëvier nie en waar die burgers van Suid-Afrika veilig en beskermd voel (NICRO 2010:5). Die verkeersoortreder-afwentelingsprogram is dus ontwikkel om oortreders te lei tot die insig dat hul oortreding nie net ʼn misdadige oortreding is nie, maar ook die dood of ernstige besering van hulself, passasiers of ander padgebruikers kan veroorsaak. Ten einde te verseker dat mense uit hulle foute leer en verantwoordelikheid vir hul dade aanvaar, is die verkeersoortrederswerkopdrag wat in die afwentelingsprogram benut word, ontwikkel. Alhoewel hierdie program die afgelope twee jaar deur Nimro Bloemfontein gebruik word, is die uitkoms daarvan nog nie onbevooroordeeld beoordeel nie.

Die doel van hierdie navorsingsprojek was om ʼn prosesbeoordeling te doen, wat behels het dat ʼn programtoetsing van die verkeersoortrederswerkopdrag gedoen is om te bepaal hoe dit in werklikheid uitgevoer word en ook om te bepaal in watter mate die doelwitte van hierdie werkopdrag bereik word, sodat die inligting benut kan word om ʼn bewysgegronde afwentelingsprogram daar te stel. Deur die benutting van ʼn bewysgegronde program kan die strafbaarheid van individue wat ʼn eenmalige verkeersoortreding begaan het, voorkom word en kan oortreders geleer word om verkeerswette te gehoorsaam om sodoende die algemene gemeenskap teen potensiële verkeersoortreders te beskerm.

2. Verkeersoortredingswette en -regulasies

Padveiligheid word onder andere, soos reeds vermeld, deur roekelose bestuurders wat die spoedgrens oorskry, bedreig. Die Nasionale Padverkeerswet, Wet 93 van 1996, beskryf in artikel 59(4) hoe padverbruikers die algemene spoedbeperkingsregulasies moet nakom:

(4) Geen mens mag ʼn voertuig op ʼn openbare pad teen ʼn spoed van meer as
(a) die algemene spoedgrens wat ingevolge subartikel (1) van toepassing is ten opsigte van die pad;
(b) die spoedgrens aangedui in terme van subartikel (2) deur ʼn geskikte padverkeersteken ten opsigte van die pad; of
(c) die spoedgrens voorgeskryf deur die Minister kragtens subartikel (3) ten opsigte van die betrokke klas voertuig, oorskry nie. (Suid-Afrika 2000:47)

Ten einde die padverkeerswette reg te vertolk, is dit belangrik om dit saam met die AARTO-regulasies (regulasies van die Administratiewe Beregting van die Padverkeeroortredingswet, Wet 46 van 1998) te lees. Die AARTO-regulasies verduidelik hoe die verkeerswette geïmplementeer moet word. Dit is gedurende 1998 in die parlement goedgekeur en het op 1 Februarie 2008 in werking getree (Botha 2014). Die AARTO-regulasies omskryf tans 126 verkeersmisdrywe, waarvan die meeste op spoed betrekking het. Wanneer persone vir ʼn spoedoortreding gearresteer word, word hulle volgens die Nasionale Padverkeersoortredingswet, Wet 93 van 1996, artikel 63 (AARTO 2011) van roekelose of nalatige bestuur aangekla.

AARTO (2011), regulasie 4506, bepaal dat indien ʼn motorvoertuig teen ʼn spoed van 100 km/h of meer in ʼn 60 km/h stedelike gebied bestuur word, die bestuurder ʼn misdaad pleeg. Hierdie oortreding moet dan volgens artikel 59(4)(a) van die Nasionale Padverkeerswet, Wet 93 van 1996 hanteer word.

Die bestuurder van ʼn motorvoertuig wat teen ʼn spoed van 160 km/h of meer op ʼn hoofweg met ʼn spoedgrens van 120 km/h ry, begaan volgens AARTO-regulasie 4513 ʼn misdaad. Dit moet ook volgens artikel 59(4)(a) van die Nasionale Padverkeerswet, Wet 93 van 1996 hanteer word. Volgens AARTO (2011) is die oorskryding van die spoedgrens met meer as 40 km/h dus ʼn misdaad en moet die bestuurder onmiddellik in hegtenis geneem word (AARTO 2011).

Volgens Dembovsky (2013) word artikel 59(4) van die Nasionale Padverkeerswet, Wet 93 van 1996, duideliker in artikel 35(1)(aA) van die Wysigingswetsontwerp op die Administratiewe Beregting van Padverkeersmisdrywe, 1996, omskryf, waar dit gestel word dat ʼn individu aan ʼn misdryf skuldig bevind, indien:

i. ʼn snelheid van meer as 30 kilometer per uur bo die voorgeskrewe algemene spoedgrens in ʼn stedelike gebied aangeteken is; of
ii. ʼn snelheid van meer as 40 kilometer per uur bo die voorgeskrewe algemene snelheidsbeperking buite ʼn stedelike gebied of op ʼn deurpad aangeteken is.

Regulasie 4506 van AARTO (2011) stem dus nie ooreen met artikel 35(1)(aA) van die Wysigingswetsontwerp op die Administratiewe Beregting van Padverkeersmisdrywe, 1996 nie, aangesien daar ʼn 10 km/h-verskil in die oorskryding van die spoedgrens waarvolgens ʼn spoedoortreding as ʼn misdaad geag word, voorkom. Die meeste (94%) verkeersoortreders wat na Nimro verwys word, het die spoedgrens met tussen 30 en 35 km/h oorskry – sowel binne as buite stedelike gebiede. Dit blyk dus dat verkeersbeamptes in die Vrystaat eerder volgens artikel 35(1)(aA)(i) van die Nasionale Padverkeerswet handel wanneer hulle persone vir ʼn spoedoortreding arresteer as om die AARTO-regulasies en/of artikel 35(1)(aA)(ii) te benut.

3. Teoretiese raamwerk vir die ontwikkeling van ʼn werkopdrag vir verkeersoortreders

Die werkopdrag wat vir verkeersoortreders ontwikkel is, vorm deel van ʼn omvattende afwentelingsprogram vir verkeersoortreders. ʼn Afwentelingsprogram is ʼn spesiale ontwikkelings- en terapeutiese ingryping wat kinders, jongmense en volwassenes in die voorverhoorfase van ʼn kriminele saak van die formele regstelsel afwentel na ʼn verskeidenheid terapeutiese programme wat hulle bemagtig met vaardighede, houdings en waardes om heroortreding te voorkom (NICRO 2010:10). Die doel van afwenteling is om te voorkom dat mense in die regstelsel as misdadigers opgeneem en verhoor word en uiteindelik op ʼn misdaadvonnislys beland. Die herstel van die oortreder se psigososiale funksionering en die aanwending van herstellende geregtigheid waar van toepassing, is verdere doelwitte van ʼn afwentelingsprogram. Afhangende van die omstandighede van die misdryf, kan enige individu in aanmerking vir plasing op so ʼn program kom. Die besluit om ʼn persoon vir afwenteling te verwys, berus normaalweg by die staatsaanklaer, en soms by die landdros of regter (NICRO 2014).

Persone wat deur verkeersbeamptes vir ʼn verkeersoortreding van 30 km/h en meer oor die spoedgrens gearresteer word, moet, soos reeds vermeld, in ʼn verkeershof verskyn. Sommige van die oortreders word op versoek van die staatsaanklaer of hul regsverteenwoordigers na Nimro vir die insluiting in die afwentelingsprogram verwys.

Van September 2012 tot Maart 2014 is 87 individue wat verkeersoortredings (roekelose en nalatige bestuur) begaan het, deur die verkeershof (Hof 35, Bloemfontein) na Nimro Bloemfontein, vir afwenteling verwys (Joubert 2014:1). Nimro het egter nie oor ʼn afwentelingsprogram beskik wat benut kon word om oortreders toe te rus met insig in en kennis van die redes waarom roekelose bestuur ʼn misdaad is en hoe om hul gedrag en denke toepaslik te verander om heroortreding te voorkom nie.

Joubert, ʼn medeskrywer van hierdie artikel, het ʼn werkopdrag vir verkeersoortreders as een van die samestellende dele van ʼn afwentelingsprogram ontwerp om in hierdie behoefte te help voorsien. Piaget se kognitiewe-ontwikkelingsteorie en teorieë oor kriminele denkpatrone en -foute (Louw en Kail 2007:25) is as teoretiese raamwerk benut, ten einde die werkopdrag vir verkeersoortreders te ontwikkel. Verkeersoortreders moet dié opdrag voltooi as deel van die Nimro-program wat oortreders volg.

3.1 Teorieë oor misdadige denkpatrone en -foute

Misdadige denkpatrone en -foute is sekere gedagtes, waardes en oortuigings wat bydra tot misdadige gedrag en misdadige gedrag aanmoedig of bewerkstellig. Hierdie denkwyses kom in gedrag tot uiting en kan mettertyd in ʼn gedragspatroon ontwikkel. Betrokkenheid by misdadigheid kom voor op ʼn kontinuum van byna geen misdadige gedrag nie tot ʼn lewenstyl wat deur misdaad gekenmerk word. Dit dui daarop dat die verskille tussen misdadigers en wetsgehoorsame burgers kwalitatief eerder as kwantitatief van aard is (Walters 2007). Tydens die afwentelingsprogram, en veral tydens die voltooiing en bespreking van die werkopdrag, word daar gefokus op die verandering van die oortreders se denke ten einde hulle verkeersgedrag positief te verander. Misdaaddenkpatrone word deur Smit (2012:72) bespreek en in tabel 1 gelys. Hierdie misdaaddenkpatrone word in die laaste kolom van die tabel op die verkeersoortreder van toepassing gemaak.

Tabel 1: Misdadige denkpatrone van verkeersoortreders

Ten einde bogenoemde misdadige denkpatrone en -foute te hanteer en oortreders tot ander insigte ten opsigte van hulle oortredings te lei, word Piaget se kognitiewe-ontwikkelingsteorie volgens Louw en Kail (2007:25) onderliggend aan die verkeersoortredingsopdrag benut.

3.2 Piaget se teorie van kognitiewe ontwikkeling

Louw en Kail (2007:24) meld dat Piaget, ten einde sy teorie te verduidelik, nuwe begrippe soos skemas geskep het. Skemas is raamwerke wat mense benut om sin te maak van inligting. Inligting van dieselfde aard, gebeure en temas word saam in een skema gestoor. Piaget het aangedui dat kognitiewe ontwikkeling gebaseer is op interverwante beginsels en prosesse. Eers organiseer ʼn mens inligting sodat dit sin maak, daarna word aanpassings gemaak soos wat ʼn mens nuwe dinge ervaar. Hierdie ondervindinge kan ooreenstem met die persoon se aanvanklike skema, of daarmee in konflik wees. Indien die nuwe ervaring in ooreenstemming is, sal die nuwe inligting opgeneem word en bly die skema dus onveranderd. Die persoon sal egter ʼn nuwe skema ontwikkel om inligting te akkommodeer wat teenstrydig met huidige skemas is.

Een van die skrywers van hierdie artikel (Joubert) het van die veronderstelling uitgegaan dat mense wat spoedoortredings begaan, juis met nuwe teenstrydige inligting gekonfronteer behoort te word. Sodoende kan hul huidige skemas aangepas en verander word ten einde die nuwe inligting vas te lê en in opvolg daarvan verkeersreëls na te kom.

Dit is gevolglik belangrik om die ontwikkelingsfase en leerstyle van die verkeersoortreders in ag te neem ten einde te verseker dat nuwe inligting wel kognitief opgeneem word en dat die individue dus hulle denke en gedrag dienooreenkomstig sal verander.

3.3 Ontwikkelingsfase en leerstyle

In Suid-Afrika moet ʼn mens 18-jarige ouderdom bereik voordat hy/sy kan aansoek doen om ʼn rybewys. Mense wat na Nimro verwys word om die afwentelingsprogram te volg, is gevolglik 18 jaar en ouer en word dus as volwassenes geag. Volwassenes leer en integreer nuwe inligting anders as kinders en daarom was dit belangrik om tydens die ontwikkeling van die verkeersoortredingsopdrag die proses van volwasseneleer in ag te neem.

• Die volwassene moet ʼn mate van beheer oor hul leerproses hê (die verkeersoortredersopdrag laat ruimte vir kreatiwiteit en inisiatief; dus word ʼn mate van beheer aan die oortreder wat die werkopdrag moet doen, gelaat).
• Volwassenes moet die geleentheid kry om vorige ondervindinge te benut ten einde verder te leer en op hierdie ondervindinge voort te bou (die oortreder is reeds gearresteer vir ʼn verkeersoortreding en het dit dus self beleef – tydens die voltooiing van die werkopdrag kry die oortreder geleentheid om na te dink oor die ondervinding en dus daaruit te leer). In die laaste vraag van die opdrag word daar byvoorbeeld gevra tot watter mate die oortreder iets uit die werkopdrag geleer het en waarom die oortreder so antwoord. Die opdrag word ook tydens ʼn terapeutiese sessie bespreek waartydens die maatskaplike werker vrae aangaande die oortreder se antwoorde vra om hom/haar oor sy/haar antwoorde te laat nadink.
• Volwassenes is gereed om te leer en soek praktiese inligting eerder as teoretiese inligting (alhoewel die padverkeerswet as teorie gesien kan word, bevat dit praktiese riglyne vir oor die reëls van padgebruik en die stappe wat gevolg word indien dit nie nagekom word nie).
• Volwassenes leer as hulle ʼn probleem in hul lewens wil aanpak (die volwassenes is gearresteer vir ʼn verkeersoortreding, wat ʼn probleem in hulle alledaagse lewe en psigososiale funksionering is, en uitdagings in hulle lewe tot gevolg het).

Hierdie riglyne vir volwasseneleer is in die ontwikkeling van die werkopdrag gebruik. Volgens Reyneke (2013) is daar drie leerstyle – visuele leer, ouditiewe leer en kinestetiese leer. Visuele leerders verkies om byvoorbeeld met behulp van foto’s en diagramme te leer en hulle verkies geskrewe opdragte. Ouditiewe leerders leer deur te luister en hulle sal nuwe kennis verbaal bespreek of na klankopnames luister. Die kinestetiese leerder leer effektief met behulp van liggaamsbeweging en deur iets te doen, soos byvoorbeeld om rond te loop wanneer hy of sy leer (Reyneke 2013).

Hierdie inligting is soos volg in die verkeersoortrederswerkopdrag aangewend: die opdrag is ʼn getikte opdrag wat met die oortreder bespreek word (ouditiewe leer) voordat hy/sy die opdrag tuis moet gaan uitvoer. Die inhoud van die opdrag behels dat die oortreders navorsing moet doen oor die statistiek en gevolge van spoedoortredings en ook foto’s (visuele leer) moet verkry wat die gevolge van spoedoortredings uitbeeld. Nadat die oortreder sy/haar opdrag voltooi het, word die opdrag deur die maatskaplike werker met die oortreder bespreek (ouditiewe leer). Sodoende verkry die oortreder die geleentheid om nuwe kennis te deel en te integreer nadat daar oor die oortreding besin is.

4. Werkwyse en inhoud van die afwentelingsprogram vir verkeersoortreders

Nimro poog om sekere doelwitte te bereik wanneer hulle verkeersoortreders by die afwentelingsprogram inskakel. Hierdie doelwitte is om oortreders:

• toe te rus met kennis oor Suid-Afrika se verkeerswette ten einde hulle in staat te stel om te verstaan waarom die verbreking van verkeerswette ʼn misdaad is
• by te staan om insig in hulle misdadige gedrag te ontwikkel en te besef dat hul verkeersoortredings ʼn misdaad is
• te ondersteun om nuwe, niemisdadige gedrag aan te leer om sodoende hul eie veiligheid en die veiligheid van ander padgebruikers te verseker.

Die volgende proses word gevolg wanneer oortreders by die afwentelingsprogram ingeskakel word. Die oortreder word deur die hof na Nimro verwys om die afwentelingsprogram, wat ses weke duur, te voltooi. ʼn Nimro-werker doen ʼn inname by die hof en verkry die persoon se kontakbesonderhede. Die Nimro-werker is óf ʼn geregistreerde maatskaplike werker óf ʼn persoon wat in kriminologie gestudeer het. Die oortreder word dan verwys na die Nimro maatskaplike werker aan wie hy/sy toegewys is vir voltooiing van die program.

Die verkeersoortreders word vervolgens geassesseer, waartydens hulle agtergrondinligting bekom word, en bepaal word welke oortreding hulle begaan het en hoe hulle subjektief oor die oortreding voel. Die assessering word volgens ʼn assesseringsmodel soos deur Cournoyer (2011:298) voorgestel, gedoen. Tydens die assesseringsproses word daar gefokus op die identifisering van risiko- en beskermende faktore. Dit word gedoen om te bepaal hoe ʼn groot risiko die persoon loop om ʼn heroortreding te begaan en watter kriminogeniese (medebepalende omstandighede wat misdadige gedrag kan veroorsaak of daartoe bydra) aspekte tydens die afwentelingsprogram aandag moet kry om die moontlikheid van heroortreding te verminder. Risikofaktore is omstandighede wat die waarskynlikheid vir die individu verhoog om betrokke te raak by riskante gedrag, terwyl beskermende faktore omstandighede is wat gesonde gedrag bevorder en dus die kans dat die persoon in riskante gedrag betrokke sal raak, verminder. Die kriminogeniese-behoefte-beginsel dui daarop dat ingryping ten doel moet hê om aandag te skenk aan dié faktore wat tot misdadige gedrag lei (NICRO 2010).

Die terapeutiesebehandelingsplan word na afhandeling van die kliniese assessering opgestel. Dit sluit die hantering van die kriminogeniese uitdagings waarmee die oortreder presenteer in, ten einde die kanse op herhaling van die oortreding tot die minimum te beperk. Die terapeutiesebehandelingsplan word op elke individuele oortreder se kriminogeniese uitdagings en biopsigososiale vlak van funksionering afgestem.

Die terapeutiesebehandelingsplan sluit onder andere die werkopdrag in, soms gemeenskapsdiens en ander terapeutiese dienste, afhangend van die oortreder se spesifieke kriminogeniese en biopsigososiale uitdagings. As daar byvoorbeeld tydens die assessering bevind word dat ʼn oortreder alkohol misbruik of daarvan afhanklik is, sal dit ook onder die loep geneem word tydens die terapeutiesebehandelingsprogram. Indien die uitdagings van die oortreder nie deur Nimro self behandel kan word nie, word die oortreder na ʼn ander spesialiteitshulporganisasie verwys.

Die verkeersoortreder se werkopdrag moet tuis in sy/haar eie tyd en skriftelik afgehandel. Dit vereis van die persoon om self navorsing te doen en na te dink oor sekere vrae, sodat denke en gedrag toepaslik kan verander. Hierdie werkopdrag moet minstens drie getikte A4-bladsye beslaan, en soveel tyd as wat die individuele verkeersoortreders benodig, word vir die afhandeling toegelaat. Kopieer-en-plak is nie toelaatbaar nie, aangesien oortreders deur middel van nadenke insig moet ontwikkel in hulle gedrag wat misdadig van aard was en dan hulle gedrag prososiaal moet verander. Die verkeersnavorsingsopdrag bevat die volgende vrae wat deur die oortreder nagevors en skriftelik beantwoord moet word:

i. Waarom het Suid-Afrika verkeerswette?
ii. Wat is die impak van roekelose bestuur op die bestuurder (oortreder), passasiers in die voertuig en ander mense, soos voetgangers of insittendes van ander voertuie wat in ʼn ongeluk betrokke is, as gevolg van die persoon se roekelose bestuur?
iii. Wat is ʼn breinbesering en hoe sal dit jou lewe beïnvloed as jy so ʼn besering as gevolg van ʼn voertuigongeluk opdoen?
iv. Vind getalgegewens oor hoeveel mense in voertuigongelukke sterf, asook foto’s van mense wat in ʼn voertuigongeluk betrokke was.
v. Hoe sal jy voel as jy die dood van ʼn persoon veroorsaak het as gevolg van jou verkeersoortreding?

Nadat die oortreder die opdrag voltooi het, word dit tydens ʼn daaropvolgende terapeutiese sessie deur die maatskaplike werker met hom/haar bespreek. Die kriminele saak teen die oortreder word teruggetrek indien hy/sy die verkeersoortredingsprogram, op grond van die kliniese oordeel van die maatskaplike werker, suksesvol voltooi het. Tydens hierdie sessie word daar byvoorbeeld geëvalueer of die oortreder nuwe kennis opgedoen het en of hy/sy insig in sy/haar kriminele gedrag ontwikkel het.

ʼn Maand nadat die saak teen die verkeersoortreder teruggetrek is, reël die maatskaplike werker ʼn terapeutiese-nasorg-sessie met die oortreder. Die doel hiervan is om vas te stel of die oortreder weer die verkeerswet oortree het al dan nie, en om enige moontlike nuwe kriminogeniese psigososiale risiko’s of uitdagings, waarvoor die oortreder verdere terapeutiese hulp mag benodig, te bepaal.

Indien geen verdere ingrypings nodig is nie, word die oortreder weer ná drie maande deur die maatskaplike werker genader en versoek om ʼn opsporingsvorm te voltooi. Die opsporingsvorm bestaan uit ʼn afdeling A, wat die oortreder self moet invul, en ʼn afdeling B wat deur ʼn gesinslid of naasbestaande ingevul moet word. Afdeling B het ten doel om die juistheid van die verkeersoortreder se inligting na te gaan.

Die opsporingsvorm word verder benut om te bepaal of die individue kan onthou wat hulle by Nimro gedoen het, hoe hulle denke, gevoelens en gedrag verander is deur die Nimro-program, of hulle weer oortree het, en om ʼn verduideliking te bied waarom hulle óf in staat was om wetsgehoorsaam te wees óf weer die verkeerswet oortree het.

As die oortreder nie weer oortree het nie en verdere terapeutiese ingryping word nie van die Nimro maatskaplike werker verlang nie, word die lêer gesluit. Die maatskaplike werker kan egter voortgesette terapeutiese-nasorg-dienste aan die oortreder lewer, selfs nadat die kriminele saak deur die hof teen hom/haar teruggetrek is.

Die terapeutiese proses wat met die oortreder gevolg word, word in figuur 1 saamgevat met ʼn beklemtoning van die aspek (sien “f”) waarop in hierdie navorsing gefokus is.

Figuur 1: Opsomming van die proses van die verkeersoortrederafwentelingsprogram

Die fokus van hierdie studie was die beoordeling van die werkopdrag vir verkeersoortreders as een van die samestellende dele van die afwentelingsprogram wat die verkeersoortreders wat deur die hof na Nimro verwys is, moet volg (sien F in figuur 1).

Vervolgens word die navorsingsmetodologie wat gevolg is om die verkeersoortredersopdrag in die program te beoordeel, kortliks bespreek.

5. Navorsingsmetodologie

ʼn Kwantitatiewenavorsingsbenadering is vir die beoordeling van die verkeersoortrederswerkopdrag gevolg. Prosesbeoordeling: programtoetsing is as navorsingsontwerp aangewend (vgl. Fouché 2011:457). Dit behels onder meer dat sterkes en swakhede van ʼn program geëien en onder die loep geneem word. Die verkreë inligting kan dan aangewend word om die program vinnig te verander en te verbeter indien nodig (Calley 2011, plek 6781; Fouché 2011:457–8; Barrett 2013, plek 46).

Die beoordeling van ʼn program bestaan gewoonlik uit verskillende fases en wyses van vormings- en samevattende beoordelings wat deur binne- sowel as buitebeoordelaars beoordeel kan word. Prosesbeoordeling is ʼn wyse van ʼn vormingsbeoordeling (Rubin en Babbie 2011:318; 322; 335). ʼn Binnebeoordelaar is ʼn persoon wat ʼn program beoordeel en ʼn werknemer is van die organisasie wat die program aanbied, terwyl ʼn buitebeoordelaar ʼn persoon is wat ʼn program beoordeel, maar nie as werknemer by die organisasie wat die program aanbied, betrokke is nie (Barrett 2013, plek 118; 130). In hierdie geval is ʼn vormingsbeoordeling van een afdeling van die verkeersafwentelingsprogram deur sowel ʼn binne- as ʼn buitebeoordelaar gedoen om dit aan te pas en te verbeter soos en indien nodig. Deur die insluiting van ʼn buitebeoordelaar in die beoordeling van die werkopdrag is die objektiwiteit verhoog en het meer vryheid bestaan om probleme en kwessies uit te lig (Barrett 2013, plek 130).

Die populasie het bestaan uit 85 verkeersoortreders wat die afwentelingsprogram moes deurloop. Geen steekproeftrekking is gedoen nie, aangesien die populasie klein was. Selftoepassingsvraelyste (Delport en Roestenburg 2011:188) vir inligtinginsameling is per elektroniese pos aan die deelnemers gestuur. Die deelnemers was in verskillende provinsies regoor die land woonagtig en dit was nie prakties haalbaar om die vraelyste persoonlik aan hulle te gaan oorhandig nie. Kommer het geheers dat die terugvoerkoers, soos dikwels die geval is met vraelyste wat per pos versend word, swak sou wees (Delport en Roestenburg 2011:187). Deur die vraelyste aan al die deelnemers te stuur, is gepoog om ʼn groter terugvoerkoers te verkry. Die uiteindelike terugvoerkoers was 38% en al die voltooide vraelyste is vir inligtingsontleding gebruik.

Die vraelyste het uit 28 items bestaan, en dié is in die volgende afdelings onderverdeel: agtergrondinligting, verkeersoortredingsgeskiedenis van die deelnemer, en ’n beoordeling van die verkeersoortrederswerkopdrag. Ses van die items was vryantwoordvrae en die res (22) was in skaalformaat opgestel.

ʼn Voorondersoek is gedoen. Die voorondersoekvraelys is aan 10 deelnemers vir voltooiing verskaf. In die voorondersoekvraelys moes die deelnemers eerstens aandui hoe lank dit hulle geneem het om die vraelys te voltooi en tweedens moes hulle aandui watter vrae en/of aanwysings onduidelik was. Hierdie vrae is nie by die uiteindelike vraelys ingesluit nie.

Agt voorondersoekvraelyste is terugontvang en ontleed. Daaruit het dit geblyk dat dit die deelnemers gemiddeld 19 minute geneem het om die vraelys te voltooi. Een deelnemer het ook voorgestel dat sekere vrae gekombineer moet word, maar die skrywers het besluit om dit nie te doen nie, omdat die vrae verskillende veranderlikes gemeet het.

GraphPadInStat (2009), ʼn statistiese sagtewareverwerkingsprogram, is gebruik om die verwerkings te doen. Die nieparametriese Mann-Whitney-toets is, waar toepaslik, aangewend vir die verdere ontleding van die verkreë inligting.

Die volgende etiese aangeleenthede is in die studie verreken:

• Ingeligte toestemming (Krysik en Finn 2010:36): Die doel van die studie, die wyse waarop inligting ingesamel sou word, asook hoeveel tyd dit van die voornemende deelnemers sou verg, is aan die deelnemers in ʼn dekbrief gestuur.
• Vrywillige deelname (Rubin en Babbie 2011:76): Dit is duidelik aan die voornemende deelnemers in die dekbrief gestel dat deelname algeheel vrywillig sou wees en dat hulle hulle op enige tydstip van die studie sou kon onttrek sonder dat hulle daardeur benadeel sou word.
• Vertroulikheid (Krysik en Finn 2010:45; Louw 2014:267–8): Geen biografiese inligting is in die vraelyste gevra nie. Kodes in die vorm van nommers is ter wille van die verwerking van die inligting op die vraelyste aangebring nadat dit uitgedruk is. Die vraelyskode word egter nie aan enige deelnemer gekoppel nie. Dit is dus nie moontlik om te bepaal watter deelnemer watter vraelys voltooi het nie.
• Aansporing (Krysik en Finn 2010:45): Geen vorm van aansporing is aan die voornemende deelnemers gebied nie.
• Vermyding van leed (Louw 2014:266): Aangesien die voornemende deelnemers slegs ʼn vraelys van ʼn neutrale aard sou moes voltooi, is die opdoen van fisieke en/of emosionele skade nie voorsien nie.
• Misleiding (Louw 2014:268): Die voornemende deelnemers is nie aangaande die doel en aard van die studie mislei nie.

In ʼn skriftelike aansoek om etiese klaring van die Etiekkomitee (Fakulteit Geesteswetenskappe), Universiteit van die Vrystaat, is bogenoemde etiese kwessies volledig bespreek. Goedkeuring om die navorsing te mag doen, is deur bogenoemde komitee verleen en ʼn amptelike etieseklaringsnommer is aan die skrywers uitgereik.

6. Uitslag en bespreking

Die resultate van die empiriese ondersoek word volgens die verskillende afdelings van die vraelys waarmee die inligting ingesamel is, weergegee en bespreek.

6.1 Biografiese inligting

Die biografiese inligting van die deelnemers word in tabel 2 opgesom. Dit sluit die geslag, ouderdom, ras, huwelikstatus, hoogste opvoedkundige kwalifikasie en beroep van die deelnemers in.

Tabel 2: Opsomming van biografiese besonderhede van deelnemers

Bostaande tabel (tabel 1) toon dat die meeste deelnemers jong, wit, ongetroude mans was wat oor ʼn universiteitsgraad beskik en ʼn beroep beoefen wat as “ander” aangedui is. Dit is dus belangrik om die eienskappe van hierdie deelgroep te verreken wanneer die verkeersoortredersprogram aangepas word, sonder om die leerstyle van ander deelgroepe te misken.

6.2 Verkeersoortredingsgeskiedenis

Die meerderheid van die deelnemers is vir spoedoortredings (97%) deur die hof na Nimro verwys om die afwentelingsprogram te deurloop. Slegs 3% van die deelnemers is deur die hof vir bestuur onder die invloed van alkohol verwys. Aangesien die psigodinamika van verkeersoortreders wat hulle aan verskillende tipes verkeersoortredings skuldig maak, kan verskil, behoort dit in ag geneem te word wanneer hulle op dié afwentelingsprogram geplaas word. Tydens die assessering sal die maatskaplike werker byvoorbeeld aandag moet skenk aan die middelmisbruikpatroon van ʼn verkeersoortreder wat vir bestuur onder die invloed verwys is. Indien afhanklikheid van ʼn middel vermoed word, moet die oortreder vir gespesialiseerde behandeling verwys word, aangesien die program nie primêr op middelmisbruik gerig is nie.

Bykans al die deelnemers (97%) het aangedui dat hulle nie weer, nadat hulle die program afgehandel het, vir ʼn spoedoortreding gearresteer is nie, terwyl slegs 3% wel weer gearresteer is. ʼn Uiters beduidende tweekantige P-waarde vir nie-arrestasie is verkry, naamlik p < 0,0001. ʼn Relatief klein aantal deelnemers (25%) het egter aangedui dat hulle wel weer spoedoortredings na die afhandeling van die program begaan het, maar dat hulle nie deur die verkeersowerhede betrap of gearresteer is nie. Die res van die deelnemers (75%) het aangedui dat hulle nie weer ʼn verkeersoortreding begaan het nie. In hierdie geval is ook ʼn uiters beduidende tweekantige P-waarde vir nieheroortreding verkry, naamlik p < 0,0001.

Hierdie uitslae moet egter met omsigtigheid vertolk word, aangesien die inligting deur middel van ʼn selftoepassingsvraelys verkry is. Dit beteken eerstens dat die deelnemers self die antwoorde verskaf het, sonder dat die juistheid daarvan deur ʼn derde party bevestig is. Tweedens is die vraelys uiteraard om etiese redes naamloos voltooi. Dit beteken dus dat die antwoorde wat verskaf is, nie nagegaan is of kon word nie.

6.3 Beoordeling van die verkeersoortrederswerkopdrag

Die werkopdrag word aan die hand van die volgende aspekte bespreek:

• tyd wat dit geneem het om die program af te handel
• in watter mate die deelnemers ʼn geskrewe opdrag verkies
• in water mate die gedrag, denke en ingesteldheid van verkeersoortreders as gevolg van die deurloping van die verkeersoortredersprogram verander het
• ander redes, behalwe die deurloping van die verkeersoortredersprogram, wat verkeersoortreders aanvoer as rede vir die verandering in hul gedrag, denke en ingesteldheid jeens verkeersoortredings
• algemene voorstelle wat die deelnemers gemaak het om die program te verbeter.

6.3.1 Tyd geneem om die opdrag te voltooi

In tabel 3 word die tyd wat dit geneem het om die opdrag te voltooi, aangedui.

Tabel 3: Frekwensiedistribusie van tyd geneem om die verkeersoortredersopdrag te voltooi

Daar is aanvanklik vermoed dat die program betreklik vinnig voltooi sou word, omdat die minimum lengte daarvan slegs drie getikte A4-bladsye is. Dit het egter vir die meerderheid van die deelnemers (66%) langer as vyf uur geneem om die opdrag af te handel.

6.3.2 Geskrewe werkopdrag

ʼn Beduidende tweekantige P-waarde ten gunste van die doen van ʼn geskrewe werkopdrag is verkry, naamlik p < 0,0481. Deelnemers wat nie ten gunste van ʼn geskrewe werkopdrag was nie, het voorgestel dat die werkopdrag meer prakties van aard moet wees (“I am a more practical and hands-on person although written ones are also my means, I just feel a person learns more by doing something hands on”), en dat die werkopdrag aanlyn (“Online assignments”) gedoen moet word.

6.3.3 Verandering as gevolg van die voltooiing van die opdrag

Die resultate is aanduidend daarvan dat die uitvoering van die program daartoe bygedra het dat die verkeersoortreders se gedrag (91%), denke (94%) en ingesteldheid (88%) positief verander het. Die positiewe verandering ten opsigte van al die veranderlikes is volgens die tweekantige P-waarde uiters beduidend, naamlik p < 0,0001. Weer eens moet in ag geneem word dat die inligting uit selftoepassingsvraelyste verkry is.

Alhoewel die verandering positief en uiters beduidend is, het sommige deelnemers duidelik laat blyk dat hulle nie hul gedrag, denke, en/of ingesteldheid aangaande die verbreking van verkeerswette verander het nie. Hierdie ingesteldheid van sommige van die oortreders kan soos volg in die woorde van een deelnemer opgesom word: “I enjoy driving fast and sometimes pushing the car, but I try to do it responsibly as well and fail to see any crime in my driving behaviour. Therefore I think an assignment would have a hard time convincing me otherwise.” Dit is dus duidelik dat misdadige denkpatrone steeds in hierdie geval teenwoordig is. Na aanleiding van tabel 1 kan gesien word dat “aanspraak”, “algemene regverdiging” en “regverdiging van misdadige gedrag” in die denke van sommige deelnemers teenwoordig was.

Die rol van unieke omstandighede van verskillende verkeersoortreders het ook uit die reaksie op oop vrae na vore gekom: “I think every person has their own reasons for committing their offences and if their reasons are not confronted directly, it would not really have a big impact on them.” Sodanige aspekte behoort gedurende die assessering geïdentifiseer te word sodat dit tydens afsonderlike een-tot-een terapeutiese sessies deur die maatskaplike werker bespreek kan word.

6.3.4 Ander omstandighede wat tot verandering bygedra het

Dit moet in ag geneem word dat ander omstandighede, bo en behalwe die uitvoering van die program, ook kon bygedra het tot die positiewe veranderinge in die deelnemers se gedrag, denke en ingesteldheid jeens die nakoming van verkeerswette en -regulasies. Hierdie omstandighede hou ʼn bedreiging in vir die interne geldigheid van ʼn terapeutiese program of terapeutiese ingryping (Kazdin 2011:30), aangesien die verandering by die deelnemer dan nie sonder meer aan die trefkrag van die terapeutiese program of terapeutiese ingryping alleenlik toegeskryf kan word nie. Voorbeelde hiervan wat uit die reaksies na vore gekom het, is die volgende:

• Die dood van ʼn ander persoon (“Losing a friend because of a person breaking a traffic law”; “ʼn Ongeluk waarin ʼn ou tannie voor my doodgery is”).
• Betrokkenheid by ʼn motorvoertuigongeluk (“I was involved in an accident myself, caused by another driver’s negligence”).
• Die hof se werkwyse (“Was glad nie aangenaam om in hof te staan en soos ʼn krimineel te voel nie”; “The time consumption of the court proceedings, the possible legal action there is towards speeding”; “Being arrested and charged left me traumatised, mentally and emotionally”).
• Die gevolge van skuldigbevinding (“Not getting a record against my name”; “I am currently a candidate attorney and can jeopardise my career in law if I get a record”; “ʼn Kriminele rekord is iets wat geen mens wil hê nie”).

Dit blyk dat historiese gebeure waaraan die deelnemers blootgestel was, ook ʼn beduidende rol in die verandering van hul gedrag, denke en ingesteldheid jeens hulle verkeersoortredings gespeel het. Kazdin (2011:30) noem dat buite-gebeure wat saam met die toepassing van die ingryping plaasvind, ook ʼn rol in die uitkoms van daardie ingryping kan speel en verwys daarna as “geskiedenis”. Voorbeelde hiervan is gesinskrisisse, verandering van werk en huwelikstatus. Geskiedenis is dus ʼn bedreiging vir interne geldigheid (Kazdin 2011:30). Die historiese gebeure wat die deelnemers genoem het, was onder andere die dood van ʼn ander persoon as gevolg van ʼn motorvoertuigongeluk, die persoonlike betrokkenheid by ʼn motorvoertuigongeluk en die rol en trefkrag van die regstelsel. Die P-waarde vir die verskil tussen die trefkrag van die verkeersoortrederswerkopdrag en die trefkrag van historiese gebeure ten opsigte van verandering jeens die nakoming van verkeerswette is nie beduidend nie, naamlik P = 0,3250. Dit blyk dus dat die ervaring/belewenis van historiese gebeure ook ʼn uiters belangrike rol in die verandering van die verkeersoortreders se gedrag, denke en ingesteldheid jeens verkeersoortredings gespeel het.

6.3.5 Algemene voorstelle deur deelnemers om die werkopdrag te verbeter

Op die vraag of die verkeersoortredersprogram verbeter kan word, was 66% van die deelnemers oortuig dat dit nie nodig is om die program te verbeter nie en 34% was wel van mening dat die program verbeter kan word. Sommige voorstelle ter verbetering van die program, soos om tyd saam met verkeerskonstabels deur te bring en saam met die verkeerskonstabels motorvoertuigongelukstonele te besoek, is waarskynlik nie in die werklikheid maklik uitvoerbaar nie.

Van die meer uitvoerbare voorstelle om die program te verbeter, was: ʼn Aanbieding deur die oortreder (“Perhaps a presentation must be given by candidates to close off the assignment/programme”); meer inligting aangaande die verkeerswette moet verskaf word (“elaborate more on SA traffic laws”); en konsultasies met slagoffers van motorvoertuigongelukke (“Youth offenders must be obliged to consultate with victims of car accidents. Doing so will enable them to get a better understanding on what the consequences of speeding enholds”).

7. Tekortkominge van die studie

Selftoepassingsvraelyste is gebruik om inligting in te samel. Die juistheid van inligting wat op hierdie manier ingesamel is, kan dus nie nagegaan word nie. Daarbenewens was die terugvoerkoers betreklik laag. ʼn Lae terugvoerkoers kan ʼn niereaksie-vooroordeel tot gevolg hê wat daartoe kan lei dat die verkreë inligting minder betroubaar is. Die vraag wat gevra is om interne geldigheid te bepaal, het, agterna beskou, nie die moontlike trefkrag van die werkopdrag algeheel uitgesluit nie. Gevolglik kon die moontlike trefkrag van buite-omstandighede nie presies met die trefkrag van die doen van die opdrag vergelyk word nie.

8. Aanbevelings

Op grond van die bevindinge word die volgende aanbevelings aangaande die voortsetting van die breër afwentelingsprogram, die werkopdrag en die navorsingsmetodologie gemaak:

8.1 Aanpassings ten opsigte van die afwentelingsprogram

Tans neem die Nimro maatskaplike werker, op grond van sy/haar kliniese beoordeling, ʼn besluit vir verdere dienslewering al dan nie. Daar word aanbeveel dat die maatskaplike werker persoonlike kontak met belangrike ander mense in die lewe van die verkeersoortreder maak om sodoende meer objektiewe inligting te bekom. Die persoonlike kontak en die voltooiing van die opsporingsvorm kan tegelykertyd geskied.

Die verandering in gedrag, denke en ingesteldheid van verkeersoortreders jeens die nakoming van verkeerswette behoort gedurende die verloop van die afwentelingsprogram beoordeel te word en nie net aan die einde daarvan nie. Daardeur kan betyds vasgestel word watter oortreders weerstand teen verandering toon. Die weerstandige oortreders kan dan verder deur middel van afsonderlike terapeutiese sessies bygestaan word.

Die eiesoortige omstandighede van verskillende verkeersoortreders behoort deurgaans aandag te geniet. ʼn Persoon wat by geleentheid alkohol misbruik en vir bestuur onder die invloed gearresteer word, sal byvoorbeeld anders hanteer word as die verkeersoortreder wat afhanklik van alkohol geword het, aangesien die psigodinamika van hierdie bestuurders waarskynlik sal verskil.

8.2 Verbetering van die werkopdrag

Daar word op visuele en ouditiewe leer in die werkopdrag gefokus. Om die leemte wat daar ten opsigte van die leerbehoeftes van die kinestetiese leerder gelaat is, reg te stel, kan die volgende gedoen word: daar moet van die verkeersoortreders verwag word om ʼn aanbieding oor die inhoud van die werkopdrag te doen. Hierdie aanbieding kan lewend of aanlyn gedoen word, afhangende van waar die verkeersoortreder hom/haar bevind.

Voorts kan daar ook van die verkeersoortreders wat die afwentelingsprogram moet voltooi, verwag word om ʼn onderhoud met ʼn slagoffer van ʼn verkeersoortreding te voer. Daar kan ook van die verkeersoortreder verwag word om ʼn onderhoud met ʼn gesinslid of familielid van ʼn slagoffer van ʼn verkeersoortreding te voer. (Hierdie slagoffer, of gesinslid of familielid van ʼn slagoffer, sal egter ná ʼn volledige kliniese assessering deur die Nimro maatskaplike werker gekeur moet word, sodat die slagoffer nie weer getraumatiseer word nie.)

Ten einde die verkeersoortreders beter op die hoogte te stel van Suid-Afrika se verkeerswette, soos aanbeveel deur ʼn paar deelnemers, kan nog vrae by die vraag waarom Suid-Afrika verkeerswette het, gevoeg word. Oortreders kan ook versoek word om in die verkeerswet te gaan naslaan watter artikel van die wet hulle oortree het en te verduidelik hoe hulle daardie artikel oortree het.

Om die werkopdrag nog meer prakties en interaktief te maak, kan die Nimro maatskaplike werker in die werkopdrag skakels verskaf na kort videogrepe van die gevolge van spoedoortredings, waarna die oortreders moet kyk. Nadat die oortreder na die videogreep gekyk het, moet hy/sy reflektiewe vrae daaroor beantwoord om leer te bevorder sodat gedrag, denke en ingesteldheid positief aangepas kan word.

Nog ʼn vraag kan in die werkopdrag gestel word, wat handel oor die daaglikse bestuurspraktyke van die verkeersoortreders. Sodoende word hulle gedwing om na te dink oor die gevolge wat hul bestuurspraktyke vir hulself en vir ander inhou. Hierdie vraag kan gestel word ná die opdragte waarvoor die verkeersoortreders die getal gegewens van ongelukke moet ondersoek en na die foto’s en videogrepe van motorvoertuigongelukke moet kyk, sodat die oortreder beter insig in sy/haar bestuurspraktyke kan ontwikkel.

Aangesien verkeersoortreders in verskillende provinsies woonagtig is, kan die werkopdrag tot ʼn aanlyn opdrag ontwikkel word. Dit sal dit nie net vir die verkeersoortreder makliker beskikbaar maak nie, maar dit kan ook betreklik maklik webinteraktief gemaak word. Die maatskaplike werker en die oortreder kan ook die taak bespreek deur middel van die gebruik van Skype en/of Whatsapp-stemboodskappe.

Die opdrag kan ook uitgebrei word deur geoutomatiseerde oproepe (Cherrington e.a. 2013, plek 467) of e-posse daaraan te koppel. Die verkeersoortreders ontvang dan op gereelde grondslag stemboodskappe waarin hulle gemaan word om by die verkeerswette te hou. Die stem van ʼn goeie vriend, vriendin, ouer of eggenoot/eggenote kan gebruik word wanneer die boodskap opgeneem word.

8.3 Aanbevelings oor die navorsingsmetodologie

Hierdie studie behoort deur ʼn samevattende beoordeling opgevolg te word om die afloop en die trefkrag (Fouché 2011:459) van die algehele afwentelingsprogram te bepaal en nie net dié van die werkopdrag nie. Sodoende kan bepaal word watter dele in die afwentelingsprogram die grootste trefkrag het en wáárom dit die trefkrag het, sodat daardie dele in die program met die grootste trefkrag uitgebrei kan word.

Volgens Calley (2011, plek 6840–53) en Monette e.a. (2008) in Fouché (2011:470) is proefondervindelike navorsingsontwerpe (ware proefondervindelike ontwerp; kwasiproefondervindelike ontwerp; nieproefondervindelike ontwerp) die geskikste navorsingsontwerpe om die trefkrag van ʼn program te bepaal. Hier kan byvoorbeeld van ʼn proefondervindelike groep (deelnemers wat die afwentelingsprogram deurloop) en ʼn beheergroep gebruik word om die trefkrag van die afwentelingsprogram vas te stel. Die uitwerking van aspekte wat interne geldigheid bedreig, behoort noukeurig gemeet te word. Slegs dan kan die trefkrag van die program suiwer bepaal word.

Indien selftoepassingsvraelyste weer benut word, kan dit aanlyn gedoen word deur sagtewareprogramme soos SurveyMonkey® (2015) of EvaSys (s.j.) te gebruik. Dit kan ook moontlik bydra tot ʼn verhoogde terugvoerkoers, omdat navorsers nie die vraelyste na die deelnemers hoef te stuur en die deelnemers dit dan weer hoef terug te stuur nie.

9. Ten slotte

Die doel van hierdie navorsingsprojek was om ʼn onderafdeling van ʼn afwentelingsprogram vir verkeersoortreders te beoordeel. Dit word gesien as slegs een van verskeie navorsingsprojekte om die afwentelingsprogram bewysgegrond te maak.

Dit het dalk tyd geword dat daar in Suid-Afrika se regstelsel meer voorsiening gemaak word vir doeltreffende rehabilitasieprogramme eerder as blote boetes of tronkstraf. Indien daar van sodanige program gebruik gemaak word om gesindhede en optrede te verander, moet deur navorsing deeglik bepaal word hoe doeltreffend die program is. ʼn Program wat nie op wetenskaplike bewyse gebaseer is nie, sal nie slaag nie.

Bibliografie

Administration Adjudication of Road Traffic Offences Regulations (AARTO). 2011. Infringements versus offences. https://www.aartofacts.co.za/wia6.asp
(1 Maart 2014 geraadpleeg).

Barrett, N.F. 2013. Program evaluation: A step-by-step guide. Urbana: Sunnycrest (Kindle-uitgawe. Beskikbaar by http://www.amazon.com).

Botha, G. 2014. Administrative adjudication of road traffic offences – AARTO: Road users’ rights and obligations. https://www.arrivealive.co.za/pages.aspx?i=2342#sthash.VcdXjh7Q.dpuf (1 Maart 2014 geraadpleeg).

Calley, N.G. 2011. Program development in the 21st century: An evidence-based approach to design, implementation, and evaluation. Thousand Oaks: Sage (Kindle- uitgawe. Beskikbaar by http://www.amazon.com).

Cherrington, D.J., S.J. Bahr, L.A. Kawai, B.W. Bennett en B.O. Burraston. 2013. Helping offenders: What works? Springville: Real Victory (Kindle-uitgawe. Beskikbaar by http://www.amazon.com).

Cournoyer, B.R. 2011. The social work skills workbook. 6de uitgawe. Internasionale uitgawe. Belmont: Brooks/Cole, Cengage.

Delport, C.S.L. en W.J.H. Roestenburg. 2011. Quantitative data-collection methods: Questionnaires, checklists, structured observation and structured interview schedules. In De Vos e.a. (reds.) 2011.

Dembovsky, H. 2013. Section 35 of the National Road Traffic Act: Road traffic offences for which your driving licence must be suspended.
https://www.jp-sa.org/Sec35NRTA.asp (30 Julie 2014 geraadpleeg).

De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché en C.S.L. Delport (reds.). 2011. Research at grass roots. For the social sciences and human service professions. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Du Plooy-Cilliers, F., C. Davis en R. Bezuidenhout (reds.). 2014. Research matters. Claremont: Juta.

EvaSys. s.j. http://www.evasys.co.uk/start.html (29 Mei 2015 geraadpleeg).

Fouché, C.B. 2011. Evaluation research. In De Vos e.a. (reds.) 2011.

Furjanic, S.W. en L.A. Trotman. 2000. Turning training into learning: How to design and deliver programs that get results. New York: AMACOM.

GraphPad Instat. Weergawe 3.10, 32 bit vir Windows. 2009. GraphPad Software, Inc.

Joubert, M.M. 2014. NICRO Free State and Northern Cape newsletter. 3de uitgawe. Bloemfontein.

Kazdin, A.E. 2011. Single-case research designs. Methods for clinical and applied settings. 2de uitgawe. New York: Oxford University Press.

Krysik, J.L. en J. Finn. 2010. Research for effective social work practice. 2de uitgawe. New York: Routledge.

Louw, M. 2014. Ethics in research. In Du Plooy-Cilliers e.a. (reds.) 2014.

Louw, D. en R. Kail. 2007. Basiese konsepte van kindersielkunde. In Louw en Louw (reds.) 2007.

Louw, D. en A. Louw (reds.). 2007. Die ontwikkeling van die kind en die adolessent. Bloemfontein: ABC Drukkers.

NICRO. 2010. Non-custodial sentencing stakeholders toolkit. Kaapstad: GADesign Studio.

—. 2014. Services. https://www.nicro.org.za/service-andstatistics (1 Maart 2014 geraadpleeg).

Reyneke, R. 2013. Educational and supportive supervision. Ongepubliseerde voordrag gelewer as deel van ʼn VPO-kursus vir praktykskolers aan die Universiteit van die Vrystaat op 2 Augustus.

Rubin, A. en E.R. Babbie. 2011. Research methods for social work. 7de uitgawe. Internasionale uitgawe. Belmont: Brooks/Cole, Cengage.

Smit, A. 2012 Training manual: Criminal thinking errors. Kaapstad: NICRO.

Suid-Afrika. 2000. Die Nasionale Padverkeerswet, 1996 (Wet No. 93 Van 1996): Staatskoerant Nommers R. 761 van 31 Julie 2000, R. 941 van 22 September 2000. Pretoria: Staatdrukkers.

SurveyMonkey®. 2015. https://www.surveymonkey.com (29 Mei 2015 geraadpleeg).

Walters, G.D. 2007. The latent structure of criminal lifestyle: A taxometric analysis. Psychology Services, 8(3):198–9.

The post 'n Prosesevaluering van 'n verkeersoortrederswerkopdrag appeared first on LitNet.

Opsomming

Die Belharbelydenis van die Verenigende Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika (VGKSA) is meer as 30 jaar oud. Dit is vroeër vanjaar weer druk in gemeentes van die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) bespreek, omdat die VGKSA dit as vereiste stel dat die NGK die Belharbelydenis deel van sy belydenisdokumente moet maak. Hierdie artikel fokus nie op hierdie kwessie nie, maar bespreek die belydenis krities en probeer antwoorde op die volgende vrae kry: (1) Watter soort Skrifbeskouing en -gebruik weerspieël die belydenis? (2) Was die vroeë Christene werklik eensgesind en sigbaar een? (3) Watter soort versoeningsleer kom in die belydenis ter sprake? (4) Is die sentrale boodskap van die Bybel dat die Drie-eenheid aan die kant van onderdrukte, uitgebuite en arm mense staan? As dít die geval is, waarom het Martin Luther nie die kant van die verarmde en onderdrukte boere gekies in die Boere-opstand van sy dag nie? (5) Hoekom het die bevrydingsteoloë eers in die 20ste eeu ontdek dat die Drie-eenheid aan die kant van armes en onderdruktes staan? (6) Kry ons nie hier met twee weersprekende godsbeskouings te doen nie: (i) die God van die staat en die magtiges, en (ii) die God van die onderdruktes en armes?

Die gevolgtrekkings waartoe die skrywer kom, is dat die belydenis ’n naïewe Skrifbeskouing en -gebruik weerspieël. Voorts dat daar wel sprake is van twee godsbeskouings in die belydenis en dat die twee moeilik te rym is. Navorsing het ook uitgewys dat die vroeë Christene allermins so eensgesind was as wat aanvaar word en dat Anselmus van Kantelberg se versoeningsleer nie te rym is met Jesus se eie boodskap nie. Dit gesê, kan ons die oproep tot omgee vir die weerloses in ons samelewing nie ignoreer nie. Maar ten opsigte hiervan bied die onlangse navorsing oor die historiese Jesus beter materiaal om mee te werk.

Trefwoorde: Belharbelydenis, Bevrydingsteologie, biblisisme, Drie-eenheid, fundamentalisme, historiese-Jesus-navorsing, kritiese Bybelwetenskap, meesterverhaal van die Christelike godsdiens, Skrifbeskouing en -gebruik, versoeningsleer

Abstract

The Belhar Confession, the Bible and Jesus of Nazareth

The Belhar Confession is more than 30 years old. It was formulated in 1982 and accepted as a confession of the Uniting Reformed Church of South Africa (URCSA). The confession represents a theological response to the apartheid policy of the National Party and the Dutch Reformed Church’s (DRC’s) theological support of the policy. Since its inception it has provoked a number of controversies and some people denigratingly refer to it as the Boesak Confession, since Allan Boesak served on the commission which formulated it.

The churches that are part of the URCSA would like the DRC to unite with them, but they are adamant that such a unity can be established only on the basis of the acceptance of the Belhar Confession by the DRC. The DRC is willing to unite on that basis and its general synod requested the DRC congregations to study and discuss the confession in order to vote on whether they are willing to accept it as part of their confessional documents.

This article does not take a stand on this issue, but takes a critical look at the content as well as the use of Scripture by the theologians who were responsible for formulating it. The article also reflects on whether it is possible to argue that the Trinity is a God who sides with poor, oppressed and marginalised people. Throughout history the Trinity was associated with the state and those who wield power. Even Martin Luther did not side with the poor and oppressed farmers during a rebellion of his time, but with the state authorities, who he believed were instated by God.

The critical discussion starts with a short introduction to the historical context in which the confession originated, that is, the early 1980s of the previous century, when South Africa was experiencing a period of turmoil, uprisings and state terrorism. The article acknowledges the fact that the confession gives expression to years and years of maltreatment, oppression and denigration of the indigenous people of South Africa by not only the National Party government but all previous governments. However, the belief that the indigenous people of South Africa are inferior to people from European descent can be linked directly to the idea of the superiority of the Christian religion and its supersessionist theology. The belief that white people are superior and black people inferior flows from the conviction that the Christian religion is superior to all other religions. That is why indigenous people were classified as heathens and their religions as below standard. The National Party government did not invent the belief of superiority, but inherited it from Christian theologians and the ideologies cherished in Western world.

The Belhar Confession focuses primarily on church unity, reconciliation and righteousness and condemns the ideology of apartheid for undermining unity, reconciliation and righteousness in church and society. Although the authors often quote biblical verses in support of their viewpoints, it is evident that the grand narrative of Christianity forms the backdrop for their interpretations and condemnations. The grand narrative can be summarised as Fall-Redemption-Punishment and it is often claimed to be the essence of what the Bible teaches – hence the name “biblical Christianity”. However, it is a fact that the grand narrative is an interpretation of biblical texts and early Christians were unfamiliar with this narrative, which developed only after Christianity became a state religion of the Roman Empire. Furthermore, although the confession claims that unity was a characteristic of early Christianity and bases its claim on the words which Jesus uttered in John 17:20–23, research into early Christianity reveals that the early Christians were a motley group holding different viewpoints concerning Jesus and his message. Moreover, the historical Jesus never uttered the prayer in John 17; it is a creation of the Johannine group. A study of the gospel also reveals that the gospel promotes separation and hate rather than unity. Think of how many times the Jews are the object of the author’s scorn and humiliation.

When it comes to reconciliation it is evident that Anselm’s theory of reconciliation serves as a guide for the discussions and the condemnations in the confession. Because of original sin, God was so aggrieved that He wanted to punish humanity with eternal death. However, God the Father reconciled the world to himself by sending his only Son to die on the cross and to atone for the sins of human beings. Current research into the historical Jesus reveals that Jesus never claimed that he was sent to earth to atone for the sins of humanity. On the contrary, Jesus was crucified by Roman authorities for preaching the gospel of God’s kingdom which, if correctly interpreted, had to do with what was transpiring in Palestine under Roman rule. The Romans oppressed the Jews and subjected them to extreme taxation. They crucified Jesus because they heard his message well and wanted to get rid of him and his rebellious message. Crucifixion was, after all, reserved for runaway slaves and political rebels.

Concerning righteousness the confession calls on Christians to practise their faith in the God who cares for the poor, the destitute and the marginalised people of society. They should stand where this God stands – alongside the poor and oppressed. They should adhere to the call of the prophet Amos who said, “Let justice flow on like a river and righteousness like a never-failing torrent.” Reading this section makes one wonder again why Martin Luther did not show solidarity with the oppressed farmers of his time. Could it be that he realised that the Trinity sided with those who wield power?

From the content of the confession it is evident that the authors use the Bible in a naïve way. They do not pay thorough attention to the historical context of the biblical verses which they quote. As long as the words “ring true” to the message that they would like to convey, everything is fine. It is thus evident that the theologians of the URCSA used the Bible in precisely the same way in which the DRC theologians used the Bible to support the apartheid policies. None of the theologians took note of the paradigm change which occurred in the study of the Bible towards the end of the 19th and the beginning of the 20th century. This change had the effect that the Bible was no longer regarded as the authoritative and eternal Word of God. Biblical scholars realised that the Bible does not “speak” with one voice. Reading it reveals that there are many human voices to be heard. If we want to understand these books we need to pay attention to the historical context in which the books originated and read and interpret them as human literature and human perspectives.

The only difference between the two groups of theologians is the way in which they use the grand narrative of Christianity in their theological reflections. The URCSA theologians focus on redemption and atonement, while the DRC theologians focus on creation and fall. The URCSA theologians encourage Christians to live the life of people who have been reconciled to God and their fellow humans. The DRC theologians, on the other hand, claim that the fall still impacts on human relations and it is best to keep people apart as God did after the events at the tower of Babel. According to their reading of Genesis 1–11 God is adamant that humans should colonise the different parts of the world and remain separate. He even punishes those who, like the builders of the tower of Babel, want to remain in the same area and strive towards unity. Diversity and not unity is God’s will after the Fall.

Some critics claim that the confession reflects influence of liberation theologies, but the claim is negated by ministers of the URCSA. These ministers acknowledge that the wording of some sections may leave the impression of influence, but the authors refrained from using phrases reminiscent of liberation theologies. The authors tried to formulate a confession which reflects Reformed theology and ethics. The article, however, detects some influence by liberation theologies – be it only in the characterisation of God. According to the confession the Trinity is no more the God of the state and those who wield power, but the God of the poor, oppressed and marginalised. It is understandable that lay church members find this confusing, since the Trinity has always been associated with the state and those who wield power.

The article closes with a discussion of recent research into the historical Jesus and his message and concludes that this research may serve the URCSA and DRC theologians well in getting rid of the confusion which the Belhar Confession creates. However, these theologians will have to acknowledge that Jesus was not the Second Person of the Trinity as proclaimed in the Nicaeno-Constantinopolitan Creed. He was a Jewish prophet whose message concerned politics and the restructuring of society. He did not preach the Church’s grand narrative. He was more concerned about the oppression of the Romans and the maltreatment of his fellow Jews. Those who accept the results of recent research should refrain from formulating new confessions, since confessions tend to divide and not to unite.

Keywords: authority and use of Scripture, Belhar Confession, biblical criticism, biblicism, fundamentalism, grand narrative of Christianity, historical Jesus research, liberation theology, substitutionary atonement, Trinity

1. Inleiding

Die Belharbelydenis is meer as 30 jaar oud. Dit is in 1982 geformuleer, maar is sedert 1986 amptelik deel van die Verenigende Gereformeerde Kerk in Suider-Afrika (VGKSA) se belydenisskrifte.¹ Dit is vroeër vanjaar weer druk in gemeentes van die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) bespreek, omdat die VGKSA vereis dat hierdie belydenis in die proses van eenwording met die NGK op ’n manier deur dié kerk verreken moet word. Soos voorheen, het die besprekings ook na koerante oorgevloei (vgl. Pieterse 2015; Niemandt 2015). Dit was duidelik dat daar, soos voorheen, ’n paar groepe bestaan. Sommige NGK-lidmate het sterk standpunt ingeneem teen die idee dat dit deel van die NGK se belydenisdokumente moet word. Ander het weer gereken dat ’n aanvaarding daarvan ander gelowiges sal oortuig dat die NGK finaal met sy “apartheidsverlede” afgereken het. Nog ander het gereken dat die belydenis sy doel gedien het, maar dat dit nie meer ’n impak maak op nuwe teologiese gesprekke soos dié oor gay predikante en gayhuwelike nie – dít ten spyte daarvan dat die belydenis die Drie-eenheid voorhou as ’n God wat “op ’n besondere wyse die God van die noodlydende, die arme en die veronregte is”.² Hierby sou ’n mens ook nog die vraag kon voeg of die NGK en die VGKSA nie dalk nou beter kan doen deur gesamentlik ’n beleidstuk te skryf wat op die omgewingskrisis fokus nie. Die Belharbelydenis fokus immers net op onderlinge menseverhoudinge en ons beleef ’n omgewingskrisis wat waarskynlik die armes die ergste gaan tref.

Na my wete het geen Suid-Afrikaanse Bybelwetenskaplike die belydenis al krities beoordeel nie. Hierdie artikel bied so ’n beoordeling en die volgende vrae kom (soms direk en ander kere indirek) aan die orde: (1) Watter soort Skrifbeskouing en -gebruik weerspieël die belydenis? (2) Was die vroeë Christene werklik eensgesind en was daar sprake van sigbare eenheid? (3) Watter soort versoeningsleer kom in die belydenis ter sprake? (4) Is die sentrale boodskap van die Bybel dat die Drie-eenheid aan die kant van onderdrukte, uitgebuite, mishandelde en arm mense staan? As dít die geval is, waarom het Martin Luther nie die kant van die verarmde en onderdrukte boere gekies in die Boere-opstand van sy dag nie? (5) Hoekom het die bevrydingsteoloë eers in die 20ste eeu ontdek dat die Drie-eenheid aan die kant van armes en onderdruktes staan en met hulle teen onreg stry? Laastens word in die artikel kortliks aandag gegee aan die onlangse navorsing oor die historiese Jesus en die boodskap wat hy verkondig het. Hierdie navorsing bied goeie materiaal vir nadenke en ook vir aksies deur kerklike gemeenskappe wat besorg is oor die weerloses in ons samelewing en oor die ekologiese krisis.

2. Die konteks van die Belharbelydenis

Alle kerklike belydenisse het in ’n bepaalde historiese konteks tot stand gekom (Roldanus 2006:183). Dit geld ook die Belharbelydenis. Om die belydenis slegs met die politieke bewind van die Nasionale Party (1948–1994) en die kerklike beleid van die NGK gedurende hierdie jare te verbind, doen dit ’n onreg aan. Die geskiedenis van koloniale besetting en oorheersing sedert die dae van Jan van Riebeeck (1652) en die meerderwaardigheid waarmee inheemse mense hanteer is, behoort ook ter sprake te kom. In hierdie verband het Hennie Aucamp twee kort en kragtige sinne geformuleer: “Die Afrikaner verwys tereg na sy Eeu van Onreg. Maar daar is mense in Suider-Afrika wat op méér kan terugkyk: op eeue en eeue van onreg” (1994:47). Dié geskiedenis van die oorheersing, uitbuiting en minagting wat sedert 1652 voorgekom het, word nie hier oorvertel nie; hierdie artikel fokus net op die onlangse geskiedenis.

Die laat sewentiger- tot die laat tagtigerjare van die vorige eeu was vir al die burgers van Suid-Afrika ’n traumatiese tyd. Dit was van die donkerste periodes in die geskiedenis van hierdie land. Die opstande, haat, moord en doodslag wat losgebreek het, het baie mense laat vrees dat ’n volskaalse burgeroorlog kon uitbreek. Die opstande, moord en doodslag het direk met die apartheidsbewind verband gehou. Die inheemse bevolking van Suid-Afrika het geoordeel dat die regering van die dag slegs deur geweld oortuig kan word dat jare se onderdrukking, mishandeling en miskenning nou beëindig moet word. Die afkondiging van ’n status confessionis en die formulering van die Belharbelydenis in hierdie tyd het ook tot spanning en polarisering bygedra. Vir baie toegewyde NGK-lidmate was dit ’n bitter pil om te sluk toe die belydenis hulle in ’n staat van beskuldiging plaas. Die begeleidende brief (Cloete en Smit 1984:11–3) het hierdie effek van die belydenis probeer versag en perspektief probeer gee deur dit te stel dat die belydenis nie in die eerste plek mense veroordeel nie, maar ’n bepaalde ideologie wat maak dat mense mekaar nie respekteer en met menswaardigheid behandel nie. Baie NGK-lidmate kan nie met die belydenis vrede maak nie, maar daar is mense wat fluister: “Moenie net die woorde aanhoor nie, luister na die emosie agter die woorde.” George Pattison het hierdie wysheid besonder goed raakgevat (al het hy dit nie ten opsigte van die Belharbelydenis geskryf nie):

The cry for justice is never just a cry for bread, though bread may be very necessary; it is also a cry to be recognized, acknowledged and heard, a cry to be seen as a person with all the rights, dignities and duties that go with that. Whether we are thinking of the abused child, the alienated adolescent, or the victims of war and poverty, the decisive issue is not whether we can address needs in an objective, technical way, but whether we are prepared to hear what those who have been insulted and injured by society want to say. (Pattison 1998:55)

Die apartheidsbeleid hét mense van mekaar vervreem, en die feit dat Afrikaanse gereformeerde kerke die beleid teologies ondersteun het, hét tot vernedering, hartseer en woede bygedra. ’n Mens kan kritiek teen die Belharbelydenis uitspreek, maar ’n mens kan nie die pynlike kreet waarmee dit gepaard gegaan het, ignoreer nie. Die belydenis het op sy manier tot herbesinning bygedra, en daarom behoort dit as een van die bakens op die pad van die beëindiging van apartheid en die herstel van menseverhouding in hierdie land erken te word. Die belydenis kan egter nie op ewige waarheid aanspraak maak nie, want dit is konteksgebonde. Dit is deur mense met ’n bepaalde Skrifbeskouing en -gebruik geformuleer en dit is in ’n spesifieke land en op ’n bepaalde tydstip in die geskiedenis gedoen.

Die argument dat die Belharbelydenis binne konteks gelees en verstaan moet word, moet ook op die apartheidsbeleid, en kerke se ondersteuning daarvan, van toepassing gemaak word. Hierdie is nie ’n poging om die apartheidsbeleid of die apartheidsteologie te vergoelik nie, slegs ’n poging om te verstaan waar die twee entiteite se wortels lê. Waarom het Europeërs en hul nasate wat in Afrika kom woon het, Afrika-mense as van ’n laer orde beskou, rassisties teenoor hulle opgetree en wette gemaak wat kwetsend was en mense hul waardigheid ontneem het? Wat het daartoe bygedra dat hulle in hul lees en verstaan van die Bybel sekere tekste as ondersteuning vir hul handelinge gesien het?

Vir antwoorde op hierdie vrae bied De Afrikaanse mythe (Salemink 1997) heelwat stof tot nadenke.³ In die betrokke boek wys die skrywer daarop dat Europeërs ’n mite oor Afrika en Afrika-mense geskep het. Hy som dit so op:

Anderhalve eeuw geleden heeft Europa een nieuwe mensensoort uitgevonden: “negers”. De kleur van de flinterdunne opperhuid was in de ogen van de Europeanen belangrijker dan de duizendvoudige verschillen tussen de inwoners van het grote continent Afrika. Europa heeft Afrika zwart gemaak. (...) Deze nieuwgeschapen mensensoort werden bovendien op de laagste trede van de ladder van de mensheid geplaast: zwart is inferieur, blank is superieur. Zo ontstond de Afrikaanse Mythe. (Salemink 1997:7)

Toe die Nasionale Party in 1948 aan bewind gekom het, was hulle nie die uitvinders van die Afrika-mite nie, maar die erfgename daarvan.⁴ Die hele Westerse wêreld het neergesien op Afrika-mense en het stereotipes van hulle geskep. Die oortuiging dat Afrikane op ’n laer trap van die leer van die mensdom staan, is versterk deur die beskouing dat die Christelike geloof boaan die leer van die godsdienste staan. Afrikane is as “heidene” en “onbeskaafdes” geklassifiseer⁵ en kon tot die beskawing toetree slegs as hulle die Christelike godsdiens aanvaar het. Sendingskole het in Suid-Afrika (en die res van Afrika) tot stand gekom om te help met die toetrede tot die “beskaafde wêreld”. Afrikane moes selfs ’n Christelike naam (naas hul tradisionele naam) aanneem om as “beskaafdes” herken te kan word. Salemink sluit sy boek af met ’n belangrike vraag wat nog nie deur Suid-Afrikaanse teoloë beantwoord is nie:

Kan het cultureel racisme van de Afrikaanse Mythe met wortel en tak uitgeroeid worden zolang de rangorde van lager “heidendom” en hoger christendom gehandhaaf blijft? Kan de “ladder van de mensheid” vernield worden as de “ladder van de religies” overeind blijft? (Salemink 1997:213)

Rassisme soos dit in die Westerse wêreld gestalte gekry het, hou onteenseglik verband met die oortuiging van die “superioriteit” van die Christelike godsdiens, en dít hou op sy beurt verband met die oorspronge van die Christelike godsdiens.

Die meerderheid Christene is oortuig dat hul godsdiens na Jesus van Nasaret teruggevoer kan word. Dít is egter allermins die geval. Jesus van Nasaret het géén aandeel in die ontstaan van die Christelike godsdiens gehad nie. Hy was volledig tuis binne die Judaïsme van die Tweede Tempeltydperk en het hom dit nie ten doel gestel om ’n nuwe godsdiens daar te stel nie. Die Christelike godsdiens het eers ná sy kruisdood, meer spesifiek ná die vernietiging van Jerusalem en die tempel in 70 n.C., ontstaan (Coote en Coote 1990:116). Terwyl die vroeë Christene aanvanklik binne die Judaïsme tuis was, en terwyl die vroeë Christelike godsdiens bloot as nog ’n variant van vroeë Judaïsme beskou is, ontwikkel dit geleidelik na 70 n.C. ’n eie identiteit. So ontstaan die oortuiging dat die Christelike godsdiens Judaïsme vervang het. Hierdie siening hou grootliks met Paulus se verkondiging van die mak en die wilde olyf (Rom. 9–11) verband.

Die voortbestaan van Judaïsme ná 70 n.C. in die vorm van Rabbynse Judaïsme was vir heelwat vroeë teoloë ’n doring in die vlees en daar is meer en meer op Jode en hul godsdiens neergesien. Hierdie neersien op die Jode en hul godsdiens verkry verdere momentum toe die Christelike godsdiens in die vierde eeu tot staatsgodsdiens van die Romeinse ryk verhef is. Die Latynse teoloë, veral Augustinus, bou hierop voort en verleen momentum aan die smeulende anti-Semitisme (Saperstein 1989:9–13). Kort voor lank groei dit aan tot ’n uitwas binne die Westerse Christendom en word Jodevervolging ’n algemene praktyk in “Christelike” Europa. Hierdie anti-Semitisme en Westerse rasmeerderwaardigheid is die twee kante van dieselfde munt. Die gebeure tydens die Tweede Wêreldoorlog (1939–45) het wel Christene se oë vir die uitwas van anti-Semitisme geopen, maar nie oral vir die probleem met die oortuiging van die “superioriteit” van die Christelike godsdiens nie.

Wat Christene ook moet besef, is dat die Christelike godsdiens danksy ’n bepaalde vertolking van die Bybelboeke ontstaan het. Ons kan dit nie sonder meer as “die Bybelse godsdiens” beskryf nie (Carroll 1991:67–8). Die Bybelboeke “vertel” nie die verhaal van die Christelike godsdiens nie. Daardie verhaal is deur latere Christelike teoloë ontwikkel, op grond van húl interpretasie van Bybelboeke. Die Bybel “vertel” na regte die verhaal van twee godsdienste: (1) Jahwisme, en (2) vroeë Judaïsme (Spangenberg 2009:97–129). Wie egter die Bybelboeke op ’n bepaalde manier lees en vertolk, kan wel by die meesterverhaal van die Westerse Christendom uitkom, maar die Bybel self “vertel” nie daardie verhaal sonder meer nie. Dat die rangskikking van die Bybelboeke in veral die Protestantse kanon die meesterverhaal weerspieël, is nie te betwyfel nie. Dit begin immers met die verhaal van die skepping en die “sondeval” (Gen. 1–3) en eindig met die verhaal van die nuwe hemel en die nuwe aarde (Open. 21–2).⁶

Suid-Afrikaanse Christene mag daarop roem dat hulle kerklike en politieke apartheid oorwin het en dat rassisme in 1994 ’n nekslag toegedien is, maar die vraag bly staan in welke mate die idee van die “meerderwaardigheid” van die Christelike godsdiens mense nog steeds beïnvloed in hul omgang met mense van ander kulture, godsdienste en oortuigings. Die spanning tussen Jode, Christene en Moslems wat aan die opbloei is, sal ontlont kan word net as almal die relatiwiteit van hul oortuigings insien, en dis ’n vraag of die Belharbelydenis wel hiertoe ’n bydrae kan lewer.

3. Die inhoud van die Belharbelydenis

Die Belharbelydenis bestaan uit vyf afdelings, insluitend die inleiding en die slot. Die middelste drie gedeeltes fokus op eenheid, versoening en geregtigheid. Die belydenis vertoon ’n mooi ringskomposisie, want die inleiding en die slot bely die geloof in die Drie-eenheid, terwyl die middelste drie dele die “hart van die evangelie” bespreek, en voorhou hoe Christene die evangelie behoort uit te leef. Wat die opstellers doen, is om mense op te roep om vanuit die eenheid die versoening en ontfermende geregtigheid uit te leef. Dit gaan vir die opstellers om ’n bepaalde lewenswyse. Diegene wat nie in ooreenstemming met die kerk se belydenis van die eenheid, versoening en geregtigheid leef nie, word veroordeel. Die belydenis verkondig onomwonde dat “as julle nie leef soos ons meen Christene behoort te leef nie, en nie doen soos ons meen Christene behoort te doen nie, staan julle veroordeel.”

3.1 Die inleiding en slot

Die belydenis begin met die woorde: “Ons glo in die drie-enige God, Vader, Seun en Heilige Gees, wat deur sy Woord en Gees sy kerk versamel, beskerm en versorg van die begin van die wêreld af tot die einde toe” (Cloete en Smit 1984:7; Botha en Naudé 1998:1) en dit sluit met die woorde: “Aan dié enige God, Vader, Seun en Heilige Gees, kom toe eer en heerlikheid in ewigheid” (Cloete en Smit 1984:10; Botha en Naudé 1998:5). Hiermee gee die opstellers te kenne dat die belydenis in die tradisie van die Christelike godsdiens staan soos dit sedert keiser Konstantyn (275–337) en keiser Theodosius (346–395) gestalte gekry het. Die idee dat God ’n drie-eenheid is, word immers nie in die Bybel gevind nie (Carroll 1991:83), maar het eers na die Konsilies van Nicea (325) en Konstantinopel (381) gestalte gekry (Kennedy 2006:4, 121–2; Freeman 2009:91–116).

Met hierdie inleiding en slot gee die opstellers, onbedoeld, te kenne dat hulle aansluiting vind by die tradisie van die staatskerk wat aanvaar dat die Drie-eenheid aan die kant van die magtiges staan. Hierdie God het die owerheid daargestel (Rom. 13) en gebruik die regeerders (magtiges) om sy doel te bereik en daarom moet die onderdane die staat se gesag eenvoudig aanvaar en hulle daaraan onderwerp. Dit is die oortuiging wat die kerkhervormer Martin Luther (1483–1546) tydens die Boere-opstand van sy dag gedeel het.

Die Duitse boere het in opstand gekom teen die uitbuiting van die adellikes en teen die Katolieke Kerk van hul dag, dit wil sê teen die owerhede. “De boeren beriepen zich op ‘de Schrift en op dr Maarten Luther’, die aanvanklijk de billijkheid van hun eisen erkend had” (Van den Akker en Smit s.j.:158). Toe die opstande gewelddadig raak, het Luther omgeswaai en verklaar dat die owerheid deur God daargestel is en dat dit gehoorsaam moes word. Dit is verder ’n erkende feit dat die hervorming in Duitsland hoogs waarskynlik nie sou geslaag het as Luther nie die steun van die Duitse prinse gehad het nie (Cupitt 2001:80). Die Protestantse Hervormers het deur die bank gepoog om die bestaande owerhede aan hul kant te kry.

Bestudeer ’n mens die geskiedenis van die Christelike kerk, voer die oortuiging die botoon dat die drie-enige God aan die kant van die owerhede / die magtiges staan. Dit is maar eers in die 20ste eeu dat ’n ander siening (danksy die Suid-Amerikaanse bevrydingsteoloë) na vore getree het.⁷ Daar is teoloë wat dan daarop wys dat die twee godsbeskouings in spanning verkeer. Hugo Assmann (1983) tref byvoorbeeld ’n onderskeid tussen die God van die magtiges en rykes en die God van die armes en weerloses, en beklemtoon dan dat die twee nie dieselfde is of kan wees nie. Anne Primavesi (2000:129) sluit by sy siening aan en skryf: “For throughout history, as Hugo Assmann avers, the God of the rich and the God of the poor are not the same God.”⁸ Die inleiding en slot van die Belharbelydenis staan om dié rede in spanning met die belydenis soos in die vierde deel verwoord:

Ons glo dat God Homself geopenbaar het as die Een wat geregtigheid en ware vrede onder mense wil bring; dat Hy in ’n wêreld vol onreg en vyandskap op ’n besondere wyse die God van die noodlydende, die arme en die veronregte is en dat Hy sy kerk roep om Hom hierin na te volg ... (Cloete en Smit 1984:9; Botha en Naudé 1998:4)

As die Bybel leer dat die Drie-eenheid aan die kant “van die noodlydende, die arme en die veronregte” staan, moes Luther dit tog ook ingesien en hierdie godsbeskouing met oortuiging verkondig het. Die feit dat hy dit nie gedoen het nie, dui daarop dat die siening nie ’n “oer-Bybelse en oer-Christelike oortuiging” is soos wat Smit (1984:65) beweer nie.

3.2 Eenheid

Die gedeelte wat oor die eenheid van die kerk van Jesus Christus handel, lewer eweneens probleme op. Die eerste probleem is die feit dat die “eenheid” aanvanklik nie duidelik omskryf word nie. Gaan dit om eensgesindheid, een kerklike struktuur, eenheid ten opsigte van die siening wie Jesus van Nasaret was en wie God is, of die aanvaarding dat alle mense, van welke kleur of afkoms ook al, lidmate van ’n bepaalde kerk mag word? Lees ’n mens al die paragrawe van die betrokke gedeelte, wil dit voorkom of ál hierdie sake onder “eenheid” inbegrepe is. Wanneer dit egter by die afwysing van ketterse sienings oor “eenheid” kom, staan één kerkstruktuur en één kerklidmaatskap voorop.

Lees ’n mens die Nuwe-Testamentiese geskrifte, is dit duidelik dat die vroeë Christene nie op dieselfde manier oor Jesus van Nasaret gedink, gepraat en met hom geïdentifiseer het nie (Vermes 2001; Spangenberg 2009). Daar was allermins één heilige en algemene Christelike kerk in die eerste drie eeue na Christus, soos sommige Christene meen. Luttikhuizen meen selfs: “Het is niet overdreven te zeggen dat de verscheidenheid aan geloofsvisies onder de eerste generatie volgelinge van Jezus groter was dan in het christendom van onze tijd” (2005:11). ’n Paar bladsye verder formuleer hy dit só: “Pluriformiteit en diversiteit hebben het christendom vanaf het allereerste begin gekenmerkt” (Luttikhuizen 2005:21).

Die eenheid in die Christelike godsdiens is eers tydens die regeringstydperke van keisers Konstantyn en Theodosius bereik en toe slegs omdat dwang en geweld gebruik is (Freeman 2009:117–56). Die eenheid was ook nie ewigdurend nie, want in 1054 verdeel die Katolieke Kerk in ’n Westerse (Rooms-Katolieke) en ’n Oosterse (Grieks-Ortodokse) Kerk wat verskillende oortuigings koester. In die 15de en 16de eeu verdeel die Westerse Christendom, danksy die Protestantse Hervorming, in verskeie nasionale kerke met verskillende oortuigings. Sedertdien het kerke net toegeneem, sodat daar tans ’n magdom Christelike kerke bestaan.⁹ Tog is daar Protestantse kerke wat hard daaraan werk om die verdelings te probeer heel en die verskillende kerke weer één te maak, maar dit lyk ’n ontwykende ideaal te wees. Daarvan getuig die bestaan van verskillende ekumeniese liggame.

’n Mens sou, op grond van die bostaande opmerkings, die vraag kon stel of dit wel sinvol is om na kerklike eenheid te strewe soos die Belharbelydenis dit bepleit. Luttikhuizen is oortuig dat die bestaan van verskillende kerke met verskillende oortuigings eerder heilsaam kan wees:

Het christendom zou in de gefragmenteerde en pluriforme samenleving van de 21e eeuw meer kansen hebben als het dit kenmerk positief waarderen, als theologen en kerklijke leiders zouden erkennen dat het christendom tegelijk in vele gedaanten kan bestaan, en als er bewust ruimte zou worden gelaten voor een gevarieerd aanbod aan christelijke zingeving. (Luttikhuizen 2005:21)

VGKSA-teoloë sou hierop kon reageer en dit stel dat die Nederlandse en selfs Europese konteks allermins die Suid-Afrikaanse konteks is. Dit mag so wees, maar hierteenoor kan ’n mens dit stel dat die opstellers van die Belharbelydenis nie die konteks van die 1ste-eeuse Mediterreense wêreld, en die konteks van die 20ste-eeuse Suid-Afrika, in die belydenis verdiskonteer het nie. Die vroeë Christene was allermins een groep, en dit kan nie as “sondige geskeidenheid” geklassifiseer word nie. Met hierdie argument probeer ek hoegenaamd nie geslotenheid en uitsluiting, of aparte kerke op die patroon van die Nasionale Party se rassebeleid, propageer nie. Ek wil bloot uitwys dat verskeidenheid in die eerste drie eeue doodnormaal was en vroeë Christene dit allermins as “sonde” beleef het. Verskeidenheid kan vir seker nie as sonde geklassifiseer word nie.

3.3 Versoening

Die Belharbelydenis maak baie gewag van die versoeningswerk van Jesus Christus. Die derde “Ons glo”-stelling lees soos volg: “Ons glo dat die versoeningswerk van Christus sigbaar word in die kerk as geloofsgemeenskap van diegene wat met God en onderling met mekaar versoen is” (Cloete en Smit 1984:7; Botha en Naudé 1998:1). Daarna praat dit oor die eenheid van die kerk, en keer dan later weer terug en bely: “Ons glo dat God aan sy kerk die boodskap van versoening in en deur Jesus Christus toevertrou het” (Cloete en Smit 1984:8; Botha en Naudé 1998:3).

Net soos in die geval van die “eenheid” van die kerk verduidelik die opstellers nie wat hulle met “versoening” in gedagte het nie. Die veronderstelling is dat gelowiges sal weet wat hulle bedoel wanneer hulle hierdie belydenis lees, of wanneer iemand dit voordra. Maar só eenvoudig is dit nie.

Die versoeningsteologie wat in die Westerse Christendom inslag gevind het, gaan hoofsaaklik terug na die Latynse kerkvaders en hul interpretasie van Jesus se kruisiging. Wat opval, is dat hulle deurgaans regsterme gebruik wanneer hulle oor verlossing en versoening skryf. “Salvation come to resemble the Roman legal process, complete with rewards, punishments, vengeance, and (fortunately!) a powerful intercessor,” skryf Stephen Finlan (2011:206). In hierdie jare is die kruisdood van Jesus grootliks as ’n konfrontasie en onderhandeling tussen God en die duiwel verstaan.

Dit was die Engelse teoloog Anselmus van Kantelberg (1033–1109) wat in die 11de eeu egter ’n ander rigting ingeslaan het. Die gedagte dat God ’n afkoopsom aan die duiwel betaal het om die mensdom uit sy greep te verlos, of dat daar met die duiwel onderhandel moes word vir die mensdom se redding, was vir hom totaal onaanvaarbaar. Hy het die klem volledig na God verplaas en met ’n “plaasvervangende versoeningsteologie” na vore gekom. Hiervolgens het God die Vader aanstoot geneem aan die mensdom se sondes. Hy was só vererg en só in sy eer aangetas dat Hy vereis het dat hulle gestraf moet word. Sy Seun het egter aangebied om die straf van die ganse mensdom te dra sodat hulle met God versoen kan word en daar weer vrede en harmonie tot stand kan kom.

Dit is duidelik dat hiérdie verstaan van die versoening in die Belharbelydenis veronderstel word. Bestudeer ’n mens die boeke van die Nuwe Testament noukeurig, is dit egter duidelik dat daar nie net één verstaan van Jesus se kruisdood onder die skrywers is nie, maar verskeies. Voorts dat selfs Paulus nie net één metafoor daarvoor gebruik nie, maar minstens vier. Finlan (2011:197) stel dit só: “Thus Paul uses one judicial metaphor (justification), one commercial metaphor (redemption), and two ritual metaphors (sacrifice and scapegoat) for Jesus’ death.” Wat verder opval, is dat Paulus geeneen van hierdie metafore bespreek of verduidelik nie. Latere kerklike teoloë het hierdie leemte in Paulus se boodskap aangevul en met allerlei versoeningsteologieë vorendag gekom. Tans lees die meeste kerklidmate die Nuwe Testament deur die bril van Anselmus se sienings en propageer hedendaagse teoloë ook sý versoeningsleer (Borchardt 1978:15–27).

Bybelwetenskaplikes wys egter daarop dat hierdie versoeningsleer ’n totale misverstaan van Jesus se boodskap en lewe is.¹⁰ Hulle wys daarop dat die sinoptiese evangelies (Matteus, Markus en Lukas) nie dieselfde boodskap oor Jesus se dood as die Pauliniese en Deutero-Pauliniese briewe verkondig nie. Neem as voorbeeld die drie aankondigings van Jesus se dood en opstanding in die Markus-evangelie (Mark. 8:31; 9:30–32; 10:32–34). Die Jesus-karakter van hierdie evangelie (wat as die oudste verhalende evangelie gereken word) stel dit bloot dat hy oorgelewer gaan word, sal sterf, maar na drie dae weer sal opstaan. Jesus vermeld glad nie die kruis nie en heg ook géén verlossingsboodskap of versoeningsboodskap aan sy dood en opstanding nie. Wat duidelik word, is dat Jesus se dood in die sinoptiese evangelies veel eerder voorgehou word as die dood van ’n Joodse martelaar wat bereid was om vir sy geloofsoortuigings te sterf (Patterson 2004:39–68).

’n Verdere beswaar teen die versoeningsteologie van Anselmus is dat Jesus self ’n totaal ander godsbeeld as Anselmus gekoester het. Hiervoor hoef ’n mens maar net die gelykenis van die verlore seun te lees (Luk. 15:11–32). Die vader (wat as metafoor vir God dien) ontvang die wegloper-seun met ope arms terug, en vereis nie dat daar eers ’n offer gebring moet word voordat hy die seun kan vergewe en met hom kan versoen nie. Die vader vergeef onvoorwaardelik!¹¹

Maar daar is nog ’n verdere probleem met Anselmus se versoeningsleer: dit verwar twee Israelitiese offers. Sullivan skryf soos volg hieroor: “Atonement theologians confuse the animal killed at Passover with the animal killed on Yom Kippur” (2002:176). Die meeste Bybellesers aanvaar dat alle Ou-Testamentiese offers ingestel was om die Israeliete se sondes te versoen en hulle in ’n regte verhouding met God te stel. Daarom is die veronderstelling dat die Paaslam (Eks. 12) en die “sondebok-offer” (Lev. 16) dieselfde funksie vervul het; voorts dat vergifnis nie sonder die stort van bloed bewerk kan word nie.¹² Hierdie siening berus egter op ’n totale misverstaan van die Israelitiese offers en offerpraktyke.

Die navorsing oor die historiese Jesus het heelwat navorsers oortuig dat Jesus aan die kruis gesterf het omdat sy prediking en handelinge as ’n bedreiging vir die Romeinse keiserryk gesien is. Hy het na regte God se koninkryk teenoor die koninkryk van die Romeinse keisers gestel. Die regeerders het aanstoot geneem en daarom is hy gekruisig. Kruisiging was ’n vorm van staatsterrorisme. Dit is gebruik om opstande in die kiem te smoor, of dit ten minste te beperk: “The Romans deliberately used crucifixion as an excruciatingly painful form of execution to torture (basically suffocation), to be used primarily on upstart slaves and rebellious provincials” (Horsley 2003:28). Indien ’n mens hierdie siening aanvaar, bring dit die kerk se versoeningsteologie in die gedrang. In die woorde van Sullivan: “Viewing Jesus death as a religious event (an act bringing about reconciliation between God and humankind) does not harmonize with viewing Jesus’ death as a political event” (2002:157).¹³ Jesus van Nasaret is nie deur God die Vader tereggestel nie, maar deur die Romeinse owerhede in Palestina.¹⁴ Sy uitroep aan die kruis: “My God, my God, waarom het U my verlaat?” is die wanhoopskreet van ’n lojale aanbidder wat sy God vertrou het, maar nie in sy uur van nood sy nabyheid ondervind nie. Dit is nie God wat God aan die kruis verlaat nie, maar God wat in duisend tale swyg terwyl ’n troue volgeling na hom roep. Die teologie van die Drie-eenheid loop hom teen die kruisgebeure te pletter. Wie met allerlei spitsvondige redenasies kom dat die Seun van God na sy mensheid en nie na sy godheid nie aan die kruis gely en gesterf het, lees kerklike leerstellings in die verhale in.

Die slotverhale van die sinoptiese evangelies illustreer op hul beurt hoe hoopvolle Jesus-volgelinge hulself aan hul sandale uit ’n moeras van wanhoop opgetel en met die boodskap dat Jesus leef, begin woeker het. Die Romeinse owerhede het met die opskrif boaan die kruis as’t ware aan die Jode verkondig: “As julle gereken het dat julle ’n koning het – daar hang hy aan die kruis. Wie Rome uitdaag, dra die gevolge.” Die Jesus-volgelinge staan mettertyd uit die as van vertwyfeling op en verkondig: “As julle reken dat hy dood is, het ons ’n verrassing vir julle: Hy het opgestaan!”¹⁵ Die opstandingsverhale van die sinoptiese evangelies toon duidelik ’n groeiende oortuiging dat Jesus leef en dat God aan hierdie regverdige persoon reg laat geskied het (Spangenberg 2011).

3.4 Geregtigheid

Botha tipeer die derde fokuspunt van die Belharbelydenis as ’n gedeelte wat oor “ontfermende geregtigheid” (Botha en Naudé 1998:64) handel. Vir my is hierdie gedeelte van die belydenis besonder aangrypend geformuleer en een wat ’n mens nie onaangeraak kan lees nie. Ter wille van die bespreking haal ek ’n groot gedeelte daarvan aan:

Ons glo dat God Homself geopenbaar het as die Een wat geregtigheid en ware vrede onder mense wil bring; dat Hy in ’n wêreld vol onreg en vyandskap op ’n besondere wyse die God van die noodlydende, die arme en die veronregte is en dat hy sy kerk roep om Hom hierin na te volg; dat Hy aan die verdruktes laat reg geskied en brood aan die hongeriges gee; dat Hy gevangenes bevry en blindes laat sien, die vreemdeling beskerm en weeskinders en weduwees help en die pad van die goddelose versper; dat vir Hóm reine en onbesmette godsdiens is om die wese en die weduwees in hulle verdrukking te besoek; dat Hy sy volk wil leer om goed te doen en die reg te soek; dat die kerk daarom mense in enige vorm van lyding en nood moet bystaan, wat onder andere ook inhou dat die kerk sal getuig en stry teen enige vorm van ongeregtigheid sodat die reg aanrol soos watergolwe, en geregtigheid soos ’n standhoudende stroom ... (Cloete en Smit 1984:9–10; Botha en Naudé 1998:4–5)

Wie goed gelees het en met die Bybel bekend is, sou sekere frases kon herken. Om die waarheid te sê, hierdie gedeelte bestaan grootliks uit die aaneenryg van Bybelfrases. Wat hier beskryf word, is die ideale Christelike lewenswyse: Christene behoort vredemakers te wees; vir ander om te gee; hulle te versorg en medelye met hulle te hê. Dat Christene deur die eeue heen goeie dinge gedoen het, word nie betwyfel nie, maar dit is eweneens waar dat die geskiedenis van die Christendom sedert die dae van keiser Konstantyn met bloed bevlek is.¹⁶ Lees ’n mens die Bybel noukeurig, val dit jou ook op dat die Bybel vol verhale van bloedvergieting, oorlog en geweld is (Josua en Rigters). Dit is allermins so dat die Ou Testament Jahweh deurgaans as ’n saggeaarde, vredeliewende en meelewende God voorhou.¹⁷

Soos voorheen gesê, staan hierdie gedeelte in spanning met die inleiding en slot van die belydenis, waar God as ’n drie-eenheid bely word. Twee godsbeelde word hier probleemloos aangehang: die Drie-eenheid staan aan die kant van die magtiges en rykes, maar tegelykertyd ook aan die kant van die armes, weerloses, uitgebuites en onderdruktes. Die opstellers probeer duidelik aan twee godsbeskouings vashou: God is aan die kant van die regeerders (die Triniteitsgod) en God is aan die kant van die armes (die God soos geteken deur bevrydingsteoloë).¹⁸

As dit so is dat die Drie-eenheid “op ’n besondere wyse die God van die noodlydende, die arme en die veronregte is” en dat die kerk Hom moet navolg deur te wees waar Hy is, te staan waar Hy staan, “teen ongeregtigheid en by die veronregtes, wie hulle ook al op ’n gegewe tydstip mag wees” (Botha en Naudé 1998:53), dan staan Martin Luther deur hierdie belydenis aangekla. Hy het nie gestaan waar God gestaan het nie, maar het sy rug op die onderdrukte boere van sy dag gekeer en sy heil by die magtiges van sy dag gesoek. Dieselfde het nie net een keer in die geskiedenis gebeur nie, maar verskeie kere.

4. Die Belharbelydenis en die Bybel

4.1 Die opstellers se Skrifbeskouing en -gebruik

Soos voorheen gesê, kan lesers van die Belharbelydenis nie anders as om sekere Bybeltekste en -frases te herken nie. Die opstellers van die belydenis verwys self ook na spesifieke Bybelgedeeltes om hul formulering van bepaalde oortuigings te onderbou. Neem as voorbeeld die kwessie van kerkeenheid wat vroeg in die belydenis aangeraak word. Die derde paragraaf van hierdie afdeling lees soos volg: “... dat hierdie eenheid sigbaar moet word sodat die wêreld kan glo dat geskeidenheid, vyandskap en haat tussen mense en mensegroepe sonde is ...” (Botha en Naudé 1998:1). Hierdie gedeelte verwys na die gebed van die Jesus-karakter in die Johannes-evangelie (Joh. 17:20–23).¹⁹ Die Jesus-karakter maak egter nie in die gebed melding van geskeidenheid, vyandskap en haat tussen mense en mensegroepe nie. Voorts klassifiseer hy nie “geskeidenheid, vyandskap en haat” as sonde nie. Om die waarheid te sê, die totale Johannes-evangelie wakker geskeidenheid, vyandskap en haat aan! Dit brandmerk “die Jode” as duiwelskinders (Joh. 8:44). Hedendaagse Nuwe-Testamentici is dit eens dat hierdie evangelie grootliks verantwoordelik is vir die Christendom se pynlike geskiedenis van anti-Semitisme. Voorts dat hierdie anti-Semitisme in Duitsland aanleiding gegee het tot die Jodevervolging gedurende die Tweede Wêreldoorlog (1939–45). Die Johannes-evangelie het deur die eeue allermins tot versoening tussen Christene en Jode bygedra. Dit het veel eerder haat en vervolging aangewakker (Casey 1991:34–8; Den Heyer 2003:193–4). Neem ons die konteks van die evangelie in ag, word die uitspraak wel verstaanbaar (maar steeds nie aanvaarbaar nie). Hierdie evangelie is teen die einde van die eerste eeu na Christus geskryf en weerspieël die verhoudings tussen Christene en Jode op daardie tydstip. Dit was ’n tyd toe die verhouding tussen die groepe op ’n breuk uitgeloop het (Lindars 2000:38; Den Heyer 2003:194). Die skrywer projekteer hierdie breuk terug na die tyd toe Jesus van Nasaret as profeet in Palestina opgetree het (Casey 1991:23–40).

Die opstellers van die Belharbelydenis ignoreer hierdie aspek van die Johannes-evangelie en lees dit konteksloos en onhistories en interpreteer bloot op die klank af. So word die woorde as Jesus se eiendomlike woorde aanvaar en die gebed sito-sito op hedendaagse kerklike verhoudings van toepassing maak. Die opstellers moes eers aandag gegee het aan navorsing rakende die evangelie en die resepsiegeskiedenis daarvan voordat hulle die woorde van die gebed as norm vir kerklike en menseverhoudings in Suid-Afrika voorgehou het. Die Johannes-evangelie is ’n problematiese evangelie en staan duidelik teenoor die sinoptiese evangelies (Markus, Matteus en Lukas). Hierdie evangelie hou Jesus voor as ’n soort hemelse reisiger wat, nadat hy ’n besoek aan die aarde gebring het, teruggekeer het na die Vader. Dit is asof hierdie evangelie aan lesers voorhou hoe om aan die wêreld te ontsnap.

Nog ’n voorbeeld van hierdie soort omgang met die Bybel kom in die vierde paragraaf van die eerste afdeling van die belydenis voor. Daardie gedeelte lees soos volg:

... dat hierdie eenheid slegs in vryheid gestalte kan vind en nie onder dwang nie; dat die verskeidenheid van geestelike gawes, geleenthede, agtergronde, oortuigings, soos ook die verskeidenheid van taal en kultuur, vanweë die versoening in Christus geleenthede is tot wedersydse diens en verryking binne die een sigbare volk van God; ... (Cloete en Smit 1984:8; Botha en Naudé 1998:2)

Hier word na Romeine 12:3–8, 1 Korintiërs 12:1–11, Efesiërs 4:7–13, Galasiërs 3:27–8 en Jakobus 2:1–13 verwys. Ook in hierdie geval word Bybeltekste konteksloos aangehaal, aaneengeryg en direk op die hedendaagse kerklike verhoudings van toepassing gemaak. Die opstellers moes eers bepaal het wat die sosiale verhoudings in die betrokke “gemeentes” van Efese, Korinte, Rome en in Galate was voordat hulle die tekste soos krale in ’n snoer geryg het. Die waarskuwing van Malina (2001:24) is hier ter sake:

If we share nothing of the social scenarios that shaped the perspectives of the biblical authors, our Bible reading and subsequent theologizing will be either noise or our own ideas and values imposed on those authors and their texts.

Dit is ’n vraag of die opstellers nie maar net bloot hul ideale oor hoe gemeentes en kerke behoort te lyk en te funksioneer in die betrokke tekste inlees nie.²⁰

’n Volgende kwessie is die verwysing na die Jakobus-brief. Die ontvangers van hierdie brief het anders oor Jesus van Nasaret gedink en gepraat as die ontvangers van die Pauliniese en Deutero-Pauliniese briewe.²¹ Dit is duidelik dat die Jakobus-brief aan ’n groep Joodse Christene geskryf is, en die brief weerspieël die waardes wat gangbaar was in vroeë Judaïsme, oftewel die Judaïsme van die Tweede Tempeltydperk (Spangenberg 2009:163–220), terwyl die Galasiërsbrief ’n meer Griekse konteks weerspieël (Spangenberg 2009:221–31). Al hierdie tekste kan nie in een mandjie gegooi word en voorgehou word as ’n opsomming van wat die Nuwe Testament oor kerklike en gemeentelike verhoudinge leer nie. Die Nuwe Testament “leer” nie vanself iets nie, maar mense lees die verskillende boeke en trek hierdie soort verbande sonder dat die Bybel dit self doen. Wanneer mense só met die Bybel omgaan, kan hulle dit nie voorhou asof die Bybel dit self doen nie.²²

Volgens Botha, ’n VGKSA-predikant, het die opstellers bloot net die Bybel aan die woord gestel. In sy eie woorde: “’n Mens word getref deur die opeenvolging van Bybelse frases in die formulering van die artikel [oor geregtigheid]. Die Bybel praat inderdaad self die taal wat ons in die Belydenis van Belhar hoor” (Botha en Naudé 1998:52).

Die voorgaande opmerkings oor die gebruik van Bybeltekste geld vir die hele belydenis. Die opstellers haal tekste ongenuanseerd, konteksloos en selfs op die klank af aan. Wat verder opval, is die feit dat die opstellers meestal Nuwe-Testamentiese tekste aanhaal en daardeur die indruk wek dat die Christelike godsdiens in sy gereformeerde baadjie ’n direkte voortsetting van die vroeë Christelike godsdiens is.²³ Tussen die 1ste eeu en die 21ste eeu is daar vir hulle weinig verskil. Of jy nou dáár geleef het en of jy nou hiér leef, maak géén verskil nie. Die evangelie soos dit in die gereformeerde tradisie gestalte gekry het, is dieselfde evangelie wat Jesus en die vroeë Christene verkondig het. Wanneer dit om kerkeenheid, versoening en geregtigheid gaan, is die norme, verwagtinge en eise presies dieselfde.

Vir die opstellers van die Belharbelydenis het die Bybel gesag, en omdat dit gesag het, kan ’n mens tekste aaneenryg sonder om vir een oomblik te besin oor die geweldige afstand tussen die 1ste en die 21ste eeu. Voorts hoef ’n mens jou nie af te vra of die skrywers van die Nuwe-Testamentiese briewe hul briewe geskryf het met die oog op Christene wat in die 21ste eeu leef nie. James Barr klassifiseer hierdie soort omgang met die Bybel as “a survival of fundamentalism” (1973:142) en maak dan die volgende opmerking oor fundamentaliste in sy boek Escaping from Fundamentalism: “The fundamentalist thinks that his form of faith has always been in existence, because he does not study religion historically” (Barr 1984:154). Hierdie stelling is ook van toepassing op die opstellers van die Belharbelydenis. Hulle vertoon nóg ’n historiese bewussyn rakende die ontstaan van die Nuwe-Testamentiese geskrifte, nóg ’n bewussyn van die ontstaan en groei van die Christelike godsdiens.

4.2 Die VGKSA- en NGK-teoloë se Skrifbeskouing en -gebruik

Vorster (1979) het jare gelede die NGK se gebruik van die Bybel in die dokument Ras, volk en nasie (RVN) grondig beoordeel en die probleme daarrondom uitgewys. Vir die opstellers van RVN is die Bybel die onfeilbare Woord van God en ’n mens kan hot en haar daaruit aanhaal om ’n bepaalde standpunt te onderbou. Hulle neem vir geen oomblik kennis van die paradigmaverandering wat teen die einde van die 19de en die begin van die 20ste eeu in die Bybelwetenskappe voorgekom het nie. Hulle haal dikwels tekste buite hul historiese en literêre konteks aan. Vergelyk ’n mens nou die wyse waarop die VGKSA-teoloë met die Bybel omgaan in die Belharbelydenis, is daar weinig verskil. Vir hulle is die Bybel ook die onfeilbare Woord van God en die literêre en historiese konteks van tekste word geïgnoreer. Ook húlle slaan nie ag op die paradigmaverandering wat in die Bybelwetenskappe voorgekom het nie. Hierdie verandering het behels dat navorsers besef het dat Bybelboeke deur mense geskryf is en dus dáárdie mense se insig en verstaan van hul wêreld weerspieël (Noll 1991:45; Spangenberg 1998:6–28).

Dit is hierdie verandering wat sommige Bybelwetenskaplikes en teoloë oortuig het dat Christene in die 20ste en 21ste eeu ’n ander Skrifbeskouing sal moet aanvaar as die een wat drie tot vier eeue gelede nog gangbaar was.²⁴

Barr het die volgende belangrike riglyn vir die formulering van ’n ander Skrifbeskouing neergepen:

Firstly, we have to build a doctrine of scripture “from below” and not “from above”: we should read it for what it itself is and what it itself says, and avoid reading into it “the evangelical doctrine of scripture”, i.e. the opinions that some people in evangelical Protestantism held about the Bible two centuries or so ago. (Barr 1980:88)

Die Bybel het nie uit die hemel na ons “neergedaal” nie. Die woorde daarvan is ook nie aan skrywers gedikteer nie. Die Bybel is volledig die produk van mense wat in verskillende tye en in verskillende kontekste geleef het. Tussen ons en daardie skrywers is daar ’n enorme kloof wat ons nie kan oorbrug deur net die Bybel in hedendaagse tale te vertaal en lesers dan onder die indruk te bring dat selfs kinders dit kan lees en verstaan nie. Die kritiek wat deesdae uit verskillende oorde kom dat Bybelwetenskaplikes die Bybel uit gewone lesers se hande wil neem en voorgee dat net húlle dit reg kan lees en verstaan, is kwaadwillige kritiek. Lesers moet besef dat daar ’n kloof tussen hulle en hierdie tekste is en dat vertalings slegs ’n eerste stap in die verkleining van die kloof is. Die kloof kan verder verklein word wanneer lesers moeite doen om die wêreld waarin die tekste ontstaan het, te leer ken; voorts dat lesers onder die verpligting staan om meer te wete te kom van die konteks waarin die antieke skrywer en sy lesers geleef het. Laastens is dit ook belangrik om te besef dat die Bybel verskillende literatuursoorte bevat en dat alles in die Bybel nie onder één literatuursoort, naamlik gekiedenisvertellings, tuishoort nie. En terwyl dit in hierdie artikel gaan om die Belharbelydenis en hoe die Bybel daarin benut word, sal lesers moet weet dat die Bybel ook geweldstekste bevat en dat Jahweh dikwels direk met daardie geweld verbind word.

Collins maak hieroor die volgende opmerkings wat lesers van die Belharbelydenis ter harte sal moet neem:

Attractive though it may be to proclaim the Bible as the Word of God when it advocates justice and freedom and to point to modern analogies, we must remember that it is the same Bible that commands the slaughter of the Canaanites and the Amalekites and that it lends itself all too readily to analogical application in those cases too. Liberation in all its forms remains a noble ideal, and there is much in the Bible to support it, but it does not derive its validation merely from the fact that it is affirmed in the Bible. (Collins 2005:74)

Die paradigmaverandering het ook verband gehou met die ontwikkeling van ’n historiese bewussyn in die Westerse wêreld. Mense het besef dat die verlede nie maar net ’n spieëlbeeld van die hede is nie. Hierdie historiese bewussyn en die uiteindelike verandering in mense se lees van die Bybel het ook ’n impak gehad op die navorsing oor die historiese Jesus. Een uitvloeisel van die navorsing is die besef dat Jesus ’n Joodse profeet was wat die godsdiens van sy ouers en volksgenote beoefen het, te wete Judaïsme van die Tweede Tempeltydperk (Vermes 1993). Dit is op grond hiervan dat Charlesworth (2000:110) die volgende stelling kan maak: “Jesus’ understanding of himself as ‘God’s Son’ must not be confused with the Nicene formula.” ’n Joodse “seun van God” was iets ander as ’n Griekse (of Romeinse) “seun van God”. Jode sou nooit hulleself of iemand anders as die letterlike en selfs fisiese seun van God beskou het nie. Dit was vir hulle heiligskennend en daarom het hulle ook met die Romeinse owerhede gebots. Afgesien daarvan dat hulle weer vry wou wees en onder hul eie gesag wou leef, het die Romeinse godsdiens hulle teen die bors gestuit.

Ons weet vandag dat Jesus nie ’n nuwe godsdiens gepropageer het nie. Daardie “nuwe” godsdiens het eers na sy dood ontstaan en na regte oor verskeie eeue. Verder het keiser Konstantyn en keiser Theodosius se beïnvloeding van die kerklike konsilies van die 4de en 5de eeu daartoe bygedra dat die Christelike godsdiens die staatsgodsdiens van die Romeinse ryk geword het. Die profeet Jesus van Nasaret wat in die 1ste eeu as ’n politieke rebel aan ’n Romeinse kruis sterf, word in die 4de eeu tot ’n god van die Romeinse ryk verhef en die Jode word skielik in die beskuldigdebank geplaas – húlle was verantwoordelik vir Jesus se dood en nie die Romeinse owerhede van die 1ste eeu nie (Tomson 2005). Hierdie kennis kan nie meer geïgnoreer word nie en behoort in kerklike dokumente neerslag te vind.

Samevattend kan ek dus sê dat die opstellers van die Belharbelydenis die Bybel op ’n onhistoriese, biblisistiese en selfs fundamentalistiese wyse hanteer. Dié soort Skrifgebruik is nie meer in ons eeu aanvaarbaar nie en daarom is dit broodnodig dat sowel die VGKSA as die NGK indringend na hul Skrifbeskouing en -gebruik kyk. Dít moet hulle doen nie net ter wille van hulself nie, maar ter wille van die land waarin hul lidmate leef. Maak hulle nie daarmee erns nie, sal ander mense weer die gevolge van hul Bybellees en -gebruik dra, en diegene wat tans daaronder ly, is gay lidmate en gay predikante (vgl. Snyman 2007).

5. Belharbelydenis en die meesterverhaal van die Christelike geloof

In die beoordeling van die opstellers se gebruik van die Bybel is dit ook nodig om kennis te neem van hul standpunt oor die verhouding tussen die belydenisskrifte en die Bybel. Die tradisionele gereformeerde siening is dat die belydenisskrifte hul gesag aan die Bybel ontleen en dat dit nie bokant die Bybel staan nie. Omdat die Bybel as “God se Woord” beskou word, kan ’n belydenisskrif nie anders as om ook “God se Woord” aan mense te kommunikeer nie – al is dit nou op indirekte wyse, soos in die geval van ’n preek. Dit kan diagrammaties soos volg voorgestel word:

In hul bespreking van die Belharbelydenis handhaaf Botha en Naudé hierdie siening en dit kom duidelik na vore in stellings soos die volgende: “Dit [die Belharbelydenis] wil niks anders wees as repetitio Sacrae Scripturae (herhaling van die Heilige Skrif) nie” (Botha en Naudé 1998:16); “Natuurlik staan die maatstaf van die Skrif vir ons bo al hierdie belydenisskrifte. (...) Tog is hulle ’n regula fidei, ’n reël vir die geloof” (Botha en Naudé 1998:17); “Belydenisskrifte is in ooreenstemming met die Heilige Skrif, en kry dáárom die instemming van die kerklike gemeenskap” (Botha en Naudé 1998:18); “Belhar bely tog duidelik wat die Bybel leer” (Botha en Naudé 1998:68).

Wat die teoloë egter nie duidelik ter sprake bring nie, is die feit dat die belydenisskrifte nie in die eerste plek teruggryp na die Bybel nie, maar na die Christelike meesterverhaal wat op interpretasies van die Bybel gegrond is.²⁵ Hierdie meesterverhaal hou hoofsaaklik verband met die oortuigings van die Latynse kerkvaders, veral Augustinus (354–430). Die Christelike meesterverhaal kan soos volg weergegee word (Spangenberg 2013; 2014:619):

Die vyf hoofmomente van die Christelike meesterverhaal

Hierdie meesterverhaal begin met die volmaakte skepping (vyfhoek 1) wat deur die toedoen van Adam en Eva in duie gestort het. Hulle daad van ongehoorsaamheid veroorsaak ’n breuk tussen God en die mensdom, en dra pyn, lyding en dood in die skepping in (vyfhoek 2). Dit word egter deur Jesus se sterwe aan die kruis ongedaan gemaak. Deur sy kruisdood word God met die mensdom versoen (vyfhoek 3). Jesus se opstanding en hemelvaart bevestig dat pyn, lyding en dood oorwin is en dat God die Vader sy offer aanvaar het (vyfhoek 4). Met die wederkoms en die eindoordeel kom die finale afrekening wanneer diegene wat nie Jesus se soenoffer aanvaar het nie, vir ewig in die hel sal beland. Diegene wat egter sy soenoffer aanvaar, sal die nuwe hemel en die nuwe aarde beërf (vyfhoek 5). So is ons terug by die skepping, maar nou die herstelde skepping (vyfhoek 1). Die verbindingspyle dui die verweefdheid van die momente van die meesterverhaal aan.

Dit is hierdie meesterverhaal wat as agtergrond vir die Belharbelydenis dien. Die verhouding tussen die Bybel en die belydenis (en ander belydenisse) behoort dus soos volg weergegee te word:

Al die belydenisskrifte sedert die Protestantse Hervorming oriënteer hulle aan die meesterverhaal en nie in die eerste plek aan die Bybel nie. Neem ’n mens dít in ag, kom ’n interessante verskil tussen die teoloë van die NGK en die VGKSA na vore.

Die NGK se teoloë wat vir die opstelling van die NGK-dokumente verantwoordelik was, laat die klem hoofsaaklik op die element van die sondeval val (vyfhoek 2) en regverdig die apartheidsbeleid grootliks vanuit dáárdie hoek. Dit is om dié rede dat Genesis 1–11 so ’n groot rol in Ras, volk en nasie (1975:10–9) speel. Volgens die kommissie se interpretasie moes God by die toring van Babel (Gen. 11:1–9) ingryp en verdeling bring omdat die mense “in stryd met die wil van God” gehandel het (RVN). Mense moes vrugbaar wees en oor die aarde versprei, maar na die sondeval is hulle geneig om saam te kloek soos wat by Babel gebeur. Verdeling, verspreiding en aparte nasiewording is die wil van God – aparte lande vir aparte volke en aparte kerke vir aparte volke sluit by die “geopenbaarde wil van God” aan.

Die teoloë van die VGKSA neem nie die sondeval as vertrekpunt nie, maar die verlossing (vyfhoek 3) en die nuwe skepping (vyfhoek 1). Jesus het aan die kruis gesterf om die verhouding tussen God die Vader en die gevalle mensdom te herstel. Jesus bied homself as offer aan in die plek van die ganse mensdom, sodat aan God die Vader se eis van geregtigheid voldoen kon word. Die straf wat die mensdom toekom, het hy gedra en op dié wyse herstel hy die mensdom se verhouding met God die Vader. God en die mensdom is weer versoen, en omdat hulle versoen is, moet mense die versoening ook onderling nastreef en uitleef: die kerk moet “deur woord en daad getuies [wees] van die nuwe hemel en die nuwe aarde waarop geregtigheid woon” (Botha en Naudé 1998:3). Die VGKSA-teoloë slaag op hierdie wyse daarin om die NGK-teoloë te troef, want die verlossing is tog belangriker as die sondeval. Dit is vir hulle die hart van die evangelie.

Samevattend kan ek dus sê dat dit nie soseer ’n ander Skrifbeskouing en -gebruik is waarmee die teoloë van die VGKSA die teoloë van die NGK getroef het nie, maar ’n ander teologiese fokus en klem. Wat die Skrifbeskouing en -gebruik betref, gaan al die opstellers van die verskillende dokumente op ’n biblisistiese en selfs fundamentalistiese wyse met die Bybel om. Voorts is dit duidelik dat die opstellers van die Belharbelydenis hulle nie in die eerste plek aan die Bybel oriënteer nie, maar aan die Christelike meesterverhaal soos dit sedert die 4de eeu beslag gekry het.

6. Jesus van Nasaret, die Bybel en belydenisse

Die meesterverhaal van die ortodokse Christelike godsdiens begin met die verhaal van ’n perfekte skepping wat in duie gestort het vanweë die ongehoorsaamheid van Adam en Eva; voorts dat elke mens wat daarna gebore is, “in sonde ontvang en gebore is”, onder God se toorn leef en daarom ook sterf. Die meesterverhaal hou dit verder voor dat ’n mens aan God se toorn kan ontkom en God se koninkryk kan beërf net indien jy glo dat Jesus namens jou aan die kruis gesterf het om jou met God die Vader te versoen.

Navorsing  het aan die lig gebring dat Jesus nié hierdie verhaal verkondig het nié; dat sy “goeie nuus” nie ingehou het dat hy gestuur is om die sondeval en die gevolge daarvan om te keer nie (Spangenberg 2007, 2009, 2014). Sy “goeie nuus” hou verband met die koninkryk van God (Mark. 1:14–15). Hy was ’n Joodse profeet wat Jahweh aanbid het en gehoop het dat ’n Joodse teokrasie weer in Palestina tot stand sal kom, mits sy volksgenote leef soos Jahweh van hulle verwag het om te leef. Hy verkondig immers dat hy nie gekom het om die Tora ongedaan te maak nie. Hy het homself geroepe gevoel om aan hulle hierdie boodskap voor te hou en om die regeerders van sy dag aan te spreek omdat hulle nie regeer het soos Jahweh van hulle verwag het om te regeer nie. Hulle het die armes, wese en weduwees verdruk, die kleinboere uitermate belas en hulle van hul grond en leefmiddele beroof (Horsley 1993:70). Sy boodskap is deur die plaaslike regeerders, wat lojaal aan die Romeinse keiser was, as gevaarlik vertolk en hy sterf gevolglik die dood van ’n rebel aan ’n Romeinse kruis nadat hy gedurende ’n Paasfees sy boodskap simbolies (soos Jesaja en Jeremia) in die tempel voorgedra het (Horsley 2003:92–3).

Die Christelike meesterverhaal hou grootliks verband met Paulus se briewe, die evangelie van Johannes en die Hebreërbrief en hoe latere teoloë (veral die Latynse kerkvaders) dit vertolk het. Die herontdekking van die Joodse Jesus sedert die sewentigerjare van die vorige eeu (die sg. Third Quest van die historiese-Jesus-ondersoek), het verskeie Nuwe-Testamentici met nuwe oë na Jesus se handelinge en prediking laat kyk. Heelwat navorsers erken dat sy prediking nie om die herstel van die “gevalle skepping” gewentel het nie. Jesus se boodskap was aan sy tydgenote gerig en dit was deur en deur polities gekleur.

Een van die Nuwe-Testamentici wat hierdie insig besonder goed kommunikeer, is Horsley. Hy stel dit soos volg in een van sy boeke:

Jews and early Christianity have been understood as basically apolitical, and the evangelists interpreted as offering a political apology in their presentation of Jesus’ ministry and crucifixion. Israel has been understood to have rejected Jesus and the gospel, in response to which God supposedly rejected Israel and opened salvation to the Gentiles.

We are beginning to recognize, however, that these previously common conceptions were misconceptions. The rule of God preached by Jesus stood in conflict with, even in judgment upon, the rule of Caesar and Herod. The charges leveled against Jesus at his trial were not spurious but true. (Horsley 1993:121)

In ’n onlangse boek som hy dit só op:

Jesus worked among people subject to the Roman Empire. His renewal of Israel, moreover, was a response to the longings of those people, who had lived under the domination of one empire after another for centuries, to be free of imperial rule. (Horsley 2011:17)

In van sy boeke trek hy selfs Jesus se boodskap oor God se koninkryk deur na die hedendaagse magsverhoudings in ons wêreld, waar die Amerikaanse imperium (die VSA) ander volke onderdruk en ekonomies uitbuit: “The empire now belongs to global capitalism, with the U.S. government and its military as the enforcer” (Horsley 2003:144). Sy boeke verwoord iets soortgelyk aan wat ons in die Belharbelydenis teëkom, maar daar is ’n gróót verskil. Horsley argumenteer nie dat dit die Drie-eenheid is wat “in ’n wêreld vol onreg en vyandskap op ’n besondere wyse die God van die noodlydende, die arme en die veronregte is” nie. Hy mitologiseer nie Jesus van Nasaret nie en vertolk gevolglik sy boodskap nie in terme van die meesterverhaal van die Westerse Christendom nie. Hy erken Jesus se Joodsheid en lees sy boodskap en handelinge teen die agtergrond van die Romeinse keiserryk en sy onderdrukkende en uitbuitende politieke en ekonomiese beleid en handelinge.

Bevrydingsteoloë harmonieer die tradisionele meesterverhaal met sy beklemtoning van redding met bevrydingsverhale soos die Eksodus-verhaal in die Ou Testament en verkondig dan dat God (bedoelende die Drie-eenheid) nog altyd gered het, maar dat daardie redding met verdruktes, armes, veronregtes en uitgebuite mense verband gehou het. Dit gaan dus nie om redding van siele vir die hiernamaals nie, maar om redding van mense van politieke en ekonomiese onderdrukking en uitbuiting (Kennedy 2006:192–5). Hoewel die opstellers van die Belharbelydenis nie direk by die standpunte van die bevrydingsteoloë aansluit nie, kan ’n mens nie anders as om raakvlakke waar te neem nie – soos byvoorbeeld dieselfde soort Bybelgebruik; die gebruik van frases soos dat die Drie-eenheid “op ’n besondere wyse die God van die noodlydende, die arme en die veronregte is” en die problematiese versmelting van twee godsbeelde (die God van die staat en die God van die bevryding). Botha beklemtoon dit dat die VGKSA se sinode nie die taal van bevrydingsteoloë in die Belharbelydenis wou gebruik nie: “Iemand het in die sinode voorgestel dat die sinsnede in die taal van die bevrydingsteologie uitgedruk moet word: ‘God is aan die kant van die armes.’ Nee, het die sinode uitdruklik en met opset besluit” (Botha en Naudé 1998:52–3). Dit is ook opvallend dat die belydenis nêrens na die Eksodus-verhaal verwys, of ’n teks daaruit aanhaal ter motivering van sekere standpunte nie. Hoewel dit opvallend is, kan ’n mens nie die ooreenkomste (hoe gering ook al) tussen die bevrydingsteologie en die Belharbelydenis ignoreer nie.

In hul teologisering laat die bevrydingsteoloë, sowel as die opstellers van die Belharbelydenis, nie reg geskied aan die totaliteit van die Ou Testament en die spanninge wat daarin bestaan ten opsigte van hoe skrywers Jahweh verstaan en teken nie. Maar dit is nie al nie. Hierdie teoloë gaan nie eerlik met die geskiedenis van die Christelike godsdiens om nie. Die geskiedenis van die Christelike godsdiens is vol verhale van onderdrukking, geweld en oorlog, en daardie geweld en oorloë is dikwels vanuit die Bybel gemotiveer. Die navorsingsresultate van die huidige ondersoek na die historiese Jesus bied beter materiaal om oor huidige politieke en ekonomiese magsverhoudings te praat en mense op te roep om imperiale magte te weerstaan. Maar wie die Bybelverhale daarvoor wil gebruik, sal die meesterverhaal van die Christelike godsdiens links moet laat en die Bybel van nuuts af moet lees en moet erken dat Jesus van Nasaret ’n Joodse profeet was wat in die 1ste eeu onder die mag van die Romeinse imperium geleef het. Voorts dat hy nie aan die kruis gesterf het om God die Vader se toorn te stil nie, maar dat hy aan die kruis gesterf het omdat die Romeinse owerhede in Palestina en hul Joodse meelopers sy boodskap reg verstaan het (Horsley 1993:121). Wat dít behels, is dat Christene afstand sal moet doen van Paulus se vertolking van Jesus se kruisdood en opstanding, omdat dít die tradisionele Christelike teologie oor die afgelope byna twee millenniums gevoed en gedra het. Christene sal moet terugkeer na die sinoptiese evangelies en hoe Jesus van Nasaret daarin uitgebeeld word.

7. Slot

Dit is so dat bevrydingsteoloë baie Bybelwetenskaplikes opnuut bewus gemaak het dat heelwat Ou-Testamentiese boeke ’n besorgdheid weerspieël oor armes, verdruktes en gemarginaliseerdes in die Israelitiese samelewing. Daarvan getuig die publikasies van onder andere Schottroff en Stegemann (1979), Lohfink (1987), en Gerstenberger (2002). Dit is waarskynlik so dat die opstellers van die Belharbelydenis hiervan kennis geneem het en dat dit daarom neerslag gevind het in bewoordings soos “dat die kerk daarom mense in enige vorm van lyding en nood moet bystaan, wat onder andere ook inhou dat die kerk sal getuig en stry teen enige vorm van ongeregtigheid sodat die reg aanrol soos watergolwe, en geregtigheid soos ’n standhoudende stroom” (Cloete en Smit 1984:9–10; Botha en Naudé 1998:5). Die laaste frases van hierdie deel van die belydenis kom woordeliks ooreen met Amos 5:24 (ou Afrikaanse vertaling van die Bybel). Dit is egter ook so dat hier ’n nuwe godsbeskouing ontwikkel word wat soms beskryf word as “der Gott der kleinen Leute”. Hierdie godsbeskouing staan teenoor die godsbeskouing wat ons ken as die Drie-eenheid. Laasgenoemde godsbeskouing is ontwikkel deur kerklike konsilies op aandrang en medewerking van keisers Konstantyn en Theodosius en dit vloei nie direk uit die Bybel voort nie. Die leer van die Drie-eenheid kan makliker deur Rooms-Katolieke en Oosters-Ortodokse teoloë verdedig word, want hulle beroep hulle nie uitsluitlik op die Bybel in hul verdediging daarvan nie. Vir Protestantse teoloë is dit egter ’n perd van ’n ander kleur. Hieroor skryf Kennedy (2006:121): “If the Bible is examined as a historical document like any other, rather than a cipher for God’s revelation, it soon becomes clear that there is no Trinitarian doctrine in the Bible.” Die kerkgeskiedenis weerspieël onteenseglik dat die Drie-eenheid altyd aan die kant van die regeerders en magtiges gestaan het en allermins aan die kant van die armes, onderdruktes en gemarginaliseerdes. Die twee godsbeskouings (God van die armes en onderdruktes; God van die magtiges) staan gevolglik teenoor mekaar en skep verwarring en spanning in kerklike kringe en onder lidmate.

’n Uitweg uit hierdie verwarring en spanning is te vind by onlangse navorsing oor die historiese Jesus. Navorsers wys daarop dat Jesus se prediking oor die koninkryk van God as politieke prediking verstaan moet word: “Jesus’ historical activity was essentially about politics, and the restructuring of society, and not about religion or theology” (Oakman 2014:117). Jesus het God se koninkryk teenoor die koninkryk van die Romeinse keisers gestel en beklemtoon dat sou God (Jahweh) in Palestina regeer, die lewe anders daar uit sou gesien het. In die 4de en 5de eeu slaag die Romeinse keisers egter daarin om die Christelike godsdiens tot staatsgodsdiens te verhef en om die kerk ’n spieëlbeeld van die Romeinse ryk te maak. Hieroor skryf Oakman: “This was the ultimate betrayal of Jesus – the one who had opposed debt and taxation in the name of Power was now coopted to legitimate that taxation in an emerging Christian Empire. Christ the King, Christus Rex, Christos Pantocrator, reigns from the cross, at the right hand of the emperor supreme!” (Oakman 2014:14). In die 4de en 5de eeu is verraad gepleeg en daardie verraad kan nie herstel word deur nuwe belydenisse te skep wat voorgee dat die Drie-eenheid die God van die armes en weerloses in die samelewing is nie. Dalk is dit tyd dat tradisionele Christelike kerke terugkeer na ’n suiwer monoteïsme soos onder andere Dingemans (2001:139) bepleit. Of so ’n radikale heraanpassing binne tradisionele kerke moontlik is, lyk egter onwaarskynlik, maar dit kan nie ontken word dat die herontdekking van die  boodskap van Jesus, die Joodse profeet van Galilea, baie mense se lewens verryk en hulle tot ’n ander lewenswyse aanspoor nie. Hierdie herontdekking gaan nie gepaard met die skep van nuwe belydenisse nie, want belydenisse, so weet ons uit dure ondervinding, verdeel veel eerder as wat dit heel.

Bibliografie

Assmann, H. 1983. The faith of the poor in their struggle with idols. In Pablo (red.) 1983.

Aucamp, H. 1994. Pluk die dag: Aforisme en ander puntighede. Kaapstad: Tafelberg.

Barr, J. 1973. The Bible in the modern world. Londen: SCM.

—. 1980. The scope and authority of the Bible. Londen: SCM.

—. 1984. Escaping from fundamentalism. Londen: SCM.

Bergmann, M., M.J. Murray en M.C. Rae (reds.). 2013. Divine evil? The moral character of the God of Abraham. Oxford: Oxford University Press.

Borchardt, C.F.A. 1978. Versoening volgens Anselmus en Abelardus. Studia Historiae Ecclesiasticae,4:15–27.

Botha, E.J. (red.). 1999. Speaking of Jesus: Essays on biblical language, gospel narrative and the historical Jesus: Willem S. Vorster. Leiden, Boston, Köln: Brill.

Botha, J. en P. Naudé. 1998. Op pad met Belhar: Goeie nuus vir gister, vandag en môre! Pretoria: J.L. van Schaik

Burkett, D. (red.). 2011. The Blackwell companion to Jesus. Chichester: Wiley-Blackwell.

Burns, D. en J.W. Rogerson (reds.). 2012. Far from minimal: Celebrating the work and influence of Philip R. Davies. Library of Hebrew/Old Testament Studies, 484. Londen: T&T Clark/Continuum.

Carroll, R.P. 1991. Wolf in the sheepfold: The Bible as a problem for Christianity. Londen: SPCK.

Casey, M. 1991. From Jewish prophet to gentile God: The origins and development of New Testament Christology. Cambridge: James Clarke.

Charlesworth, J.H. 2000. The historical Jesus: Sources and a sketch. In Charlesworth en Weaver (reds.) 2000.

Charlesworth, J.H. en W.P. Weaver (reds.). 2000. Jesus two thousand years later. Faith and scholarship colloquies. Harrisburg: Trinity International.

Cloete, G.D. en D.J. Smit (reds.). 1984. ’n Oomblik van waarheid: Opstelle rondom die NG Sendingkerk se afkondiging van ’n status confessionis en die opstel van ’n konsepbelydenis. Kaapstad: Tafelberg.

Collins, J.J. 2005. The Bible after Babel: Historical criticism in a postmodern age. Grand Rapids: Eerdmans.

Coote, R.B. en M. Coote. 1990. Power, politics, and the making of the Bible: An introduction. Minneapolis: Fortress.

Cupitt, D. 2001. Reforming Christianity. Santa Rosa: Polebridge.

Deist F.E. 1982. Sê God so? Protes en pleidooi – oor óns tyd, vir óns land. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1986. Kan ons die Bybel dan nog glo? Onderweg na ’n gereformeerde Skrifbeskouing. Pretoria: J.L. van Schaik.

Den Heyer, C.J. 2003. Van Jezus naar christendom: De ontwikkeling van tekst tot dogma. Zoetermeer: Meinema.

Deschner, K. 1986. Die Kriminalgeschichte des Christentums: Band 1. Die Frühzeit. Hamburg: Rowohlt.

—. 1988. Die Kriminalgeschichte des Christentums: Band 2. Die Spätantike. Hamburg: Rowohlt.

—. 1990. Die Kriminalgeschichte des Christentums: Band 3. Die Alte Kirche. Hamburg: Rowohlt.

—. 1994. Die Kriminalgeschichte des Christentums: Band 4. Frühmittelalter. Hamburg: Rowohlt.

—. 1997. Die Kriminalgeschichte des Christentums: Band 5. Das 9. und 10. Jahrhundert. Hamburg: Rowohlt.

—. 1999. Die Kriminalgeschichte des Christentums: Band 6. Das 11. und 12. Jahrhundert. Hamburg: Rowohlt.

—. 2002. Die Kriminalgeschichte des Christentums: Band 7. Das 13. und 14. Jahrhundert. Hamburg: Rowohlt.

Dingemans, G.D.J. 2001. De stem van de roepende: Pneumatheologie. Kampen: Kok.

Finlan, S. 2011. Jesus in atonement theories. In Burkett (red.) 2011.

Freeman, C. 2009. A.D. 381: Heretics, pagans, and the dawn of the monotheistic state. New York: Overlook.

Gerstenberger, E.S. 2002. Theologies in the Old Testament. Londen: T&T Clark.

Grigg, R. 2008. Beyond the God delusion: How radical theology harmonizes science and religion. Minneapolis: Fortress.

Herzog, W.R. 2000. Jesus, justice and the reign of God: A ministry of liberation. Louisville: Westminster John Knox.

Horsley, R.A. 1993. The liberation of Christmas: The infancy narratives in social context. New York: Continuum.

—. 2003. Jesus and empire: The kingdom of God and the new world disorder. Minneapolis: Fortress.

—. 2011. Jesus and the powers: Conflict, covenant and the hope of the poor. Minneapolis: Fortress.

Kennedy, P. 2006. A modern introduction to theology: New questions for old beliefs. Londen: I.B. Tauris.

Kerk en samelewing 1986: ’n Getuienis van die NGK. 1986. Bloemfontein: Pro-Christo-publikasies.

Kinghorn, J. 1986. Vormende faktore. In Kinghorn (red.) 1986.

Kinghorn, J. (red.). 1986. Die NG Kerk en apartheid. Johannesburg: Macmillan.

Labuschagne, C.J. 2000. Zin en onzin rond de bijbel: Bijbelgeloof, bijbelwetenschap en bijbelgebruik. Zoetermeer: Boekencentrum.

Lindars, B. 2000. John. In Lindars, Edwards en Court 2000.

Lindars, B., R.B. Edwards en J.M. Court. 2000. The Johannine literature with an introduction by R. Alan Culpepper. Sheffield: Sheffield Academic Press.

Lohfink, N.F. 1987. Option for the poor: The basic principle of liberation theology in the light of the Bible. Berkeley: Bibal.

Luttikhuizen, G.P. 2005. De veelvormigheid van het vroegste Christendom. Budel: Damon.

Malina, B.J. 2001. The social gospel of Jesus: The kingdom of God in Mediterranean perspective. Minneapolis: Fortress.

Nelson-Pallmeyer, J. 2001. Jesus against Christianity: Reclaiming the missing Jesus. Harrisburg: Trinity Press International.

—. 2007. Saving Christianity from empire. New York: Continuum.

Niemandt, N. 2015. Belhar leef in baie lidmate se harte: Belydenis is nodig as veiligheidsreling. Beeld, 15 Mei 2015, bl. 21.

Noll, M.A. 1991. Between faith and criticism: Evangelicals, scholarship, and the Bible. Leicester: Apollos.

Oakman, D.E. 2014. Jesus, debt, and the Lord’s Prayer: First-century debt and Jesus’ intentions. Eugene: Cascade.

Pablo, R. (red.). 1983. The Idols of Death and the God of life: A theology. New York: Orbis.

Patterson, S.J. 2004. Beyond the passion: Rethinking the death and life of Jesus. Minneapolis: Fortress.

Pattison, G. 1998. The end of theology – and the task of thinking about God. Londen: SCM.

Pieterse, H. 2015. Belhar-belydenis in die NG Kerk: “Hou op om ons te boelie.” Beeld, 14 Mei 2015, bl. 21.

Primavesi, A. 2000. Sacred Gaia: Holistic theology and earth system science. Londen: Routledge.

Ras, volk en nasie en volkereverhoudinge in die lig van die Skrif. 1975. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers.

Roldanus, J. 2006. The church in the age of Constantine: The theological challenges. Londen, New York: Routledge.

Rowland, C. 1999. Introduction: The theology of liberation. In Rowland (red.) 1999.

Rowland, C. (red.). 1999. The Cambridge companion to liberation theology. Cambridge: Cambridge University Press.

Salemink, T. 1997. De Afrikaanse mythe. Kampen: Kok.

Saperstein, M. 1989. Moments of crisis in Jewish-Christian relations. Londen: SCM.

Schottroff, W. en W. Stegemann (red.). 1979. Der Gott der kleinene Leute: Sozialgeschichtliche Auslegungen. München: Kaiser.

Schwager, R. 1987. Must there be scapegoats? Violence and redemption in the Bible. San Francisco: Harper en Row.

Smit, D.J. 1984. “... op ’n besondere wyse die God van die noodlydendes, die arme en die verontegte ...”. In Cloete en Smit (reds.) 1984.

Snyman, G.F. 2007. Om die Bybel anders te lees: ’n Etiek van Bybellees. Pretoria: Griffel.

Spangenberg, I.J.J. 1998. Perspektiewe op die Bybel: God se woord in mensetaal. Pretoria: J.L. van Schaik.

—. 2007. Can a major religion change? Reading Genesis 1–3 in the Twenty-First Century. Verbum et Ecclesia, 28:259–79.

—. 2009. Jesus van Nasaret. Kaapstad: Griffel.

—. 2011. Opstandingsverhale en opstandingsdogma. HTS Teologiese Studies / Theological Studies 67(1), 2011. Art. #874, 8 pages. doi.10.4102/hts.v67i1.874.

—. 2012. The book of Daniel, the canon and the grand narrative of Christianity. In Burns en Rogerson (reds.) 2012.

—. 2013. Die tradisionele Christelike godsdiens en teologie in die greep van ’n verouderde paradigma: diagnose en prognose. LitNet Akademies (Godsdienswetenskappe) http://www.litnet.co.za/Article/die-tradisionele-christelike-godsdiens-en-teologie-
in-die-greep-van-n-verouderde-paradigma (27 Julie 2015 geraadpleeg).

—. 2014. Kollig op Genesis 1–3: Verslag van verskuiwende denke en geloof. Old Testament Essays, 27(2):612–36.

Stark, T. 2011. The human faces of God: What Scripture reveals when it gets God wrong (and why inerrancy tries to hide it). Eugene: Wipf en Stock.

Sullivan, C. 2002. Rescuing Jesus from the Christians. Harrisburg: Trinity Press International.

Swanepoel, J.F. 1997. My hart wil Afrika. Kaapstad: Quellerie.

Tatum, B.W. 2009. Jesus: A brief history. Chichester: Wiley-Blackwell.

Tomson, P.J. 2005. Presumed guilty: How Jews were blamed for the death of Jesus. Minneapolis: Fortress.

Van den Akker, N.K. en E.L. Smit. s.j. Beknopte geschiedenis van het Christendom. Den Haag: J.N. Voorhoeve.

Vermes, G. 1993. The religion of Jesus the Jew. Minneapolis: Fortress.

—. 2001. The changing faces of Jesus. Londen: Penguin Books.

Viljoen, A.C. (red.). 1979. Ekumene onder die Suiderkruis: ’n Bundel opstelle ter erkenning van die pionierswerk van Ben Marais in die Suider-Afrikaanse konteks, aan hom opgedra in sy sewentigste lewensjaar. Pretoria: Unisa.

Vorster, W.S. 1979. In gesprek met die Landmankommissie: Oor Skrifgebruik. In Viljoen (red.) 1979.

—. 1999. The relevance of Jesus research for the “new” South Africa. In Botha (red.) 1999.

Weber, G. 1998. I believe. I doubt. Notes on Christian experience. Londen: SCM.

Eindnotas

The post Die Belharbelydenis, die Bybel en Jesus van Nasaret appeared first on LitNet.

Opsomming

Teologiese en sosio-politieke ontwikkelinge het in Suid-Afrika daartoe bygedra dat ’n bevindelike tradisie van veral die 19de-eeuse Afrikaanse kerklike lewe op die agtergrond verdwyn het. Hierdie ireniese en transformatiewe tradisie is toenemend in die 20ste eeu verdring deur ’n kille intellektualisme en ’n dorre leersuiwerheid. In die apartheidsera is dit gepaar met ’n nasionalistiese tendens wat ’n hoë premie op ortodoksie en lojaliteit aan kerklike gesag en uitsprake geplaas het. Baie energie is in daardie tyd bestee aan die bestryding van gewaande ketterye en afwykende menings – veral ook van bevindelikheid en mistiek. In die proses is die kerkgeskiedenis herskryf om die plek van die mistiek in teologie en kerk te verswyg of as ’n ongelukkige afwyking af te maak.

’n Nuwe blik op die geskiedenis van Andrew Murray, waarskynlik een van die invloedrykste kerkleiers in die Afrikaanse Protestantisme en in wêreldwye opwekkingsbewegings, toon hoe deurslaggewend hy deur die bekendste en selfs mees omstrede mistici in die geskiedenis beïnvloed is. Sy blootstelling aan Skotse spiritualiteit, Duitse Piëtisme en Nederlandse Réveil belig en bevestig hierdie mistieke ingesteldheid van hom. Murray skryf meer as 200 bevindelike boeke, maar hy het ook drie mistieke boeke van die veelgelese Engelse mistikus William Law uitgegee. In ’n uitgebreide inleiding tot een van hulle, met die titel Wholly for God, het Murray rekenskap gegee van sy siening en toe-eiening van die mistiek. Tot dusver is min aandag aan die inleiding gegee, nie net vanweë die verdagmaking van die mistiek nie, maar ook weens ’n beperkte kennis daarvan. Dit het meegebring dat die komplekse en diepgaande mistieke aard van Murray se werk en die impak van sy opmerkings in die inleiding nie gepeil word nie.

Murray se hoë lof op die mistiek in die inleiding word nog meer verstaanbaar in die lig van sy lewe en werk. ’n Vergelyking met kontemporêre ondersoek van spiritualiteit en van die mistiek, soos nagevors in Spiritualiteitkunde, bevestig voorts die mistieke aard van Murray se werk en verklaar die ireniese, ekumeniese en oop karakter van sy bevindelikheid. Die artikel ondersoek hoe Murray die mistiek verstaan en toegeëien het. Dit sal verder toon dat Murray se mistiek ’n nugterheid het wat herinner aan die mistiek van ander belangrike Protestantse bewegings (soos die invloedryke Moderne Toewyding in Nederland en die werk van Thomas à Kempis).

Hierdie revisionêre herbesinning oor Murray se mistiek onderstreep dat die mistiek, soos Murray geskryf het, ’n wesenlike, selfs natuurlike, kenmerk van godsdienstige ervaring is en daarom ’n noodsaaklike plek in die godsdienstige diskoers het.

Trefwoorde: Andrew Murray, bevindelikheid, mistiek, opwekkingsbewegings, ortodoksie, Protestantisme, spiritualiteit

Abstract

The sober mysticism of Andrew Murray

Recent theological research reveals a global involvement in spirituality studies, with mysticism as its key focus. The importance of this development has been illustrated by the often quoted remark of Karl Rahner (1971:15) that the Christianity of the future will be mystical or cease to exist. Ignorance and prejudice, especially in Protestantism, played a significant role in opposing mysticism. This was the result of the Reformation’s opposition to the monastic life, but it became even stronger after the 19th century as a result of Barthian orthodoxy. The situation in South Africa shows the same trend. In the past mysticism was regarded with suspicion by some Afrikaans theologians. This opposition reached a peak during the apartheid years as theology became increasingly rationalistic, with an emphasis on the intellectual and a criticism of mysticism as being about arbitrary, emotional and individualistic experiences. The irenic, ecumenical and open religious discourse that existed in the nineteenth century was replaced from the first half of the 20th century by a cold, intellectualist theology that engaged in a defence of orthodox doctrine and polemics against dissenting views.

This change, in turn, determined the way in which nineteenth century Protestantism has been portrayed in historiography: important devotional and spiritual traditions that developed during the awakenings of the 19th century under the influence of the Dutch Réveil, German Piëtism and Scottish piety, were sidelined or suppressed. This is especially true of research on the towering figure of Andrew Murray, who was known for his mystical thought and life. Murray was arguably the most influential church leader in the history of the church, especially because of his piety and spirituality. His involvement in the spiritual awakenings of the 1860s with their mystical and ecstatic experiences, but also his theological training in evangelical Scottish traditions, contributed to his stature as perhaps the most respected spiritual leader in the church. His competence and leadership were respected to such an extent that he was elected to the moderatorship of the church five times. He served as pastor of key congregations in the church, and was also actively involved in protracted struggles against liberal clergy in the church.

His impressive international reputation was also a result of his interest in the mystical life. He was keenly aware of the international revivals that were taking place globally in the second half of the 19th century and sought to become actively involved in them. Known for his inspirational sermons, he was invited to address audiences of thousands in Europe and the USA at major meetings of the holiness movement. Furthermore, he wrote more than 200 devotional publications that were ultimately published as part of a series of classics in Western Spirituality and are still being marketed and read across the globe.

Given this reputation, it is not surprising that few of his contemporaries wanted to, or dared to, accuse him of unorthodox activities. His mystical leanings were, consequently, supported, accepted, tolerated or rationalised by many. How mystical he was is aptly illustrated by the fact that some dissenters left the church because of what they regarded as his and other Scottish pastors’ unorthodox activities and beliefs.

A closer look at his writings confirms the decisive role of mystical thought in Murray’s life and work. Extraordinary mystical and ecstatic events took place in his ministry. His devotional books have a mystical nature, as a survey of some of the titles reveals (Waiting on God, Absolute surrender, The secret of intercession, Abide in Christ, The prayer life, The ministry of intercession, With Christ in the school of prayer and The spirit of Christ). It is, however, his relationship with two of the more controversial, but widely read, mystics of his time, that reveals the extent of his mysticism. He edited three books by William Law, the English mystic. In a preface to Wholly for God he lavishly praises Law as an author whose books, of all mystical works, had had the most profound influence on him. He also explicitly mentions his admiration for the German mystic Jacob Böhme, from whom Law had learned much. In the introduction Murray carefully discusses mysticism as a key factor in his life and thought. He explains with insight and understanding the key elements of mysticism as consciousness of the divine presence, as a divine gift to those who believe and as an intimate, transformative and reciprocal relationship. He spells out the way in which the mystic awaits the divine touch, becomes nothing and, finally, lives a mystical existence.

In this article, Murray’s discussion of the nature and contents of mysticism is scrutinized, because it is not often researched and the full mystical implications of his remarks not always spelled out. An analysis of this introduction and a comparison of the contents with contemporary Spirituality Research by reputable scholars of mysticism, like Waaijman and McGinn, further reveal the mystical nature and contents of Murray’s ministry and thought.

This revisionist reading of Murray confirms the significant place of mysticism in the Afrikaansspeaking communities of faith in South Africa. It also underlines his important statement in the introduction that mysticism belongs to the essence of the religious life and transcends doctrinal positions or intellectual insights. It further confirms that mysticism has an essential and necessary place in religious discourse in general. It also explains the open, irenic nature of Murray’s mysticism. Finally it reveals an interaction with religious traditions beyond his own reformed background. It shows Murray’s continuity with long established mystical traditions that transcend his Scottish heritage.

Keywords: Andrew Murray, devotion, mysticism, orthodoxy, Protestantism, spirituality

1. Inleiding

Die belangstelling in spiritualiteit en mistiek is wêreldwyd een van die sterkste nuwe tendense in die godsdienstige diskoers. Die belang van die tema word dikwels onderstreep deur ’n gewilde aanhaling van die invloedryke Karl Rahner (1971:15) dat die Christendom van die toekoms mistiek sal wees of sal ophou om te bestaan.

Die mistiek word ten nouste verbind met spiritualiteit. Spiritualiteit het ’n meer algemene karakter as die mistiek en kan binne ’n godsdienstige konteks heel bondig beskryf word as deurleefde, ervaarde geloof. In só ’n spiritualiteit gaan dit dus om spirituele praktyke waardeur ’n geestelike lewe van toewyding aan God nagestreef word (McGinn 1992:xv–xvi; 2008). Spiritualiteit soek dus ’n ruimte wat wyer strek as die intellektuele: die rasionele, maar ook die emosionele karakter van godsdiens is ’n deel van ’n groter geheel wat leef uit ervaring.

Binne spiritualiteit word mistiek egter in ’n godsdienstige konteks meer spesifiek en ten nouste verbind met die ervaring en belewing van ’n intieme verhouding met God. Heel algemeen en op ’n hoë abstrakte vlak het die mistiek te doen met die bewussyn van God se teenwoordigheid (McGinn 1992:xv–xvi). Hierdie bewussyn van die goddelike teenwoordigheid sal op baie verskillende maniere in godsdienstige kontekste en tradisies uitgebeeld word. In ’n Christelike konteks sal die mistiek dan byvoorbeeld verstaan kan word as die bewussyn van God se teenwoordigheid in Christus deur die inwoning van die Heilige Gees.

Spiritualiteit en mistiek kan selfs in ’n meer algemene, selfs sekulêre konteks voorkom. Dan word spiritualiteit gesien as ’n self-impliserende soeke na lewenssin, met die mistiek wat, as kern daarvan, te doen het met die mens se ervaring en durende bewussyn van self-transendering en heelheid in die teenwoordigheid van ’n ontsagwekkende en boeiende lewensbron. Of, in die woorde van Krüger (2006:9-10) wat spiritualiteit verbind met “the ultimate values to which people subscribe, the ultimate meaning of their lives,” gaan mistiek om “the yearning of the human spirit for utmost transcendence and utmost integration; as awe before the ultimate mystery of communion, or union, or non-difference with, or commitment to, that source.”

Ten spyte van die toenemende belangstelling en waardering vir die mistiek, is daar nog onkunde en selfs verdagmaking daarvan in sommige kringe,¹ veral in Protestantse konteks. Op oningeligte manier word dikwels nog beweer dat die mistiek wêreldontvlugtend, spekulatief en subjektivisties is en dat dit veral die grense tussen God en mens uitwis. Belangrike navorsing het die onhoudbaarheid van sulke naïewe vooroordele uitgewys (sien verder 6.5 hier onder). Hoe inherent die mistiek deel is van die godsdienstige diskoers, kan ook aangetoon word deur ’n ontleding van ’n merkwaardige fase in die Protestantse godsdienstige diskoers van die 19de eeu in Suid-Afrika waarin die mistiek ’n deurslaggewende rol gespeel het.

2. Onlangse navorsing

In onlangse navorsing het Brümmer (2013) die tema van vroomheid en regsinnigheid in die godsdienstige diskoers van die 19de eeu in die Afrikaanse Protestantse wêreld aan die orde gestel. Sy werk het spiritualiteit en mistiek pertinent as belangrike tendense in die geskiedenis uitgewys. Hy het onder meer verwys na die werke en oortuigings van invloedryke teoloë en kerklike leiers soos Andrew Murray, Nicolaas Hofmeyr, John Murray en J.H. Neethling. Brümmer verbind hierdie mistieke spiritualiteit veral met die Nederlandse Réveil (en indirek met Zinzindorf en die piëtisme) waaraan hierdie persone blootgestel is tydens hul studiejare in Utrecht. Hierdie evangeliese tradisie (Brümmer 2013:21) het teen ’n teologiese rasionalisme en ’n intellektualisering van geloof (onder invloed van die Verligting) standpunt ingeneem, veral weens die vernietigende gevolge daarvan op die geloofs- en kerklike lewe.

Brümmer (2013:250) skryf byvoorbeeld in hierdie konteks die volgende oor Andrew Murray:

Vir mense soos Murray en Zinzendorf was hulle geloof iets heeltemal anders as die Verligtingsopvatting daaroor. Die “een hoofwaarheid” van hulle geloof, naamlik die liefde van God in Christus, was nie die kernbegrip in ’n teorie of konfessionele denksisteem nie, maar die sentrale fokus van hulle “lewensondervinding” en van die lewensvisies waarin dit tot uitdrukking gekom het. Vir hulle was “die persoonlike omgang met Christus en die persoonlike ondervinding van sy groot liefde die hoofsaak van die Christendom”.

Brümmer (2013:26) verbind dié ontwikkeling met die mistiek: persone soos Murray staan in

die lang ry van Christen-mistici soos Augustinus, Bernard van Clairvaux en Franciskus van Assisi vir wie die einddoel van die mistieke weg die mistieke liefdesgemeenskap met God is. Hierdie liefdesgemeenskap is op ’n persoonlike verhouding gebou en is iets anders as eenheidsmistiek wat ’n soort fusie is waarin die persoonlike individualiteit van die mens in God opgelos word.

Brümmer (2013) noem Eckhart, Tauler en Seuse as voorbeelde van sulke eenheidsmistici. Murray met sy klem op ’n persoonlike liefdesverhouding tussen God en mens kan “egter duidelik ... nie tot hierdie soort mistici gereken word nie” (sien egter verder punt 5 hier onder).

In hierdie artikel sal hierdie ondersoek van Brümmer verder gevoer word. Eerstens sal die mistieke aard van Andrew Murray se lewe en werk ondersoek word. Daarna sal aandag geskenk word aan Murray se eie besinning oor die mistiek en hoe sy mistiek tuishoort in ’n wyer konteks. Die ontleding sal onder andere uitwys dat sy mistiek nie net ’n insidentele verskyning is nie, maar deel is van ’n beweging wat, ironies, via die ortodoks-gereformeerde Skotland ook teruggaan op lank-gevestigde niegereformeerde tradisies. Die artikel sluit af met enkele opmerkings oor mistiek as ’n wesenlike deel van godsdiens wat, deur die invloed van verskeie tradisies, die gereformeerde en Protestantse kerklike lewe in Suid-Afrika sterk beïnvloed het.

3. Die Skotse konteks en wortels van Andrew Murray se mistiek

Spiritualiteit en mistiek kenmerk Andrew Murray (1828–1917) se lewensverhaal en dié van sy voorgeslagte op ’n deurslaggewende manier. Verskillende aspekte van sy persoonlike en familiegeskiedenis laat geen twyfel dat hy volledig deel geword het van die Afrikaanse kerktoneel nie. Maar altyd weer toon die lewensverhaal die invloed van die Nederlandse kerklike en teologiese wêreld. Veral Murray se evangelikaalse en mistieke Skotse tradisies, wat nie altyd in nadenke oor hom sterk genoeg verreken word nie, het hom sterk gevorm.²

Die invloed van hierdie Skotse godsdienstige diskoers het wortels in sy familielewe. Besonder godsdienstige vroomheid was ’n kenmerk van sy voorgeslagte. Sy pa, Andrew Murray (sr.), wat voor hom as een van die eerste vier Skotse predikante na die Kaapkolonie gebring is, was deel van ’n toegewyde Aberdeense familie wat op ’n stadium so sterk oor hul geloofsoortuigings gevoel het dat hulle afgeskei het van die Presbiteriaanse kerk om by ’n meer behoudende groep aan te sluit (bekend as die Old Light Presbyterians). Murray (sr.) is ook in Skotland in die Presbiteriaanse tradisie opgelei. Gedryf deur ’n kenmerkende Skotse missionêre instelling, het hy direk na sy teologiese opleiding in 1822 uit Skotland vertrek om predikant in die afgeleë Graaff-Reinet te word. Hy was deel van ’n groep van 40 Skotse predikante wat deur die loop van die eeu na die land sou verhuis, in bekende gemeentes sou werk,³ en uiteindelik so invloedryk sou word dat sommige lidmate in verset teen hul “ongereformeerde” aktiwiteite van die kerk afgeskei het.⁴ Skotse predikante, onder die invloed van hul Skotse tradisie, het klem gelê op die belangrikheid van ’n ontmoeting met God, onder andere in bevindelike eredienste met geïnspireerde prediking, musiek en sang, asook in gebedsdienste gekenmerk deur ’n opwekkingskarakter. Naas hierdie fokus op geloofsbelewing, is sterk klem gelê op spirituele praktyke soos ’n gedissiplineerde gebedslewe⁵ en sending.⁶ Bradley (2005:567) wys in sy artikel oor spiritualiteit in Skotland op hierdie kenmerke, wat, opvallend genoeg, duidelik te merk is in die bediening van die Skotse predikante in Suid-Afrika. Hy skryf: “Spirituality is not a word that trips easily off the Scottish Presbyterian tongue. However, if it is defined in terms of an encounter with God, a lived experience of faith and a disciplined life of prayer and action, then there is a long and distinctive tradition of Scottish spirituality …”

Soos sy pa, het Murray reeds vanaf tienjarige ouderdom in ’n belangrike lewensfase sy skool- en teologiese opleiding in Skotland gehad. Nadat hy in 1845 met ’n MA van Aberdeen-universiteit gegradueer het, studeer hy nog drie jaar in Utrecht, Nederland. Sy ontvanklike jongmensjare is dus gevorm deur hoëkwaliteit-opvoeding in Skotland, en indirek deur ’n Europese kultuur. Skotse skole en universiteite het van die destydse wêreld se voorste universiteite ingesluit (in Aberdeen, Edinburgh en Glasgow). Skotland was in vele opsigte ’n belangrike gespreksgenoot in die Verligting,⁷ terwyl Skotse teoloë ’n beduidende teologiese bydrae tot die teologiese diskoers in Europa gelewer het.⁸ Veral tekenend van die Skotse konteks was ’n evangelikaalse instelling, die rol van opwekkingsbewegings en ’n missionêre gedrewenheid. Toe Murray hom in Nederland aangesluit het by ’n groep jongmense wat deel was van die Réveilbeweging,⁹ was hy reeds in Skotland in 'n mistieke spiritualiteit gevorm. Kort na sy aankoms in Utrecht het hy hom, duidelik onder Skotse invloed,¹⁰ verset teen die liberale teologie wat daar gedoseer is. Terselfdertyd het hy geresoneer met die Réveilgroep as mistieke opwekkingsbeweging met hul beklemtoning van ’n spiritualiteit van die hart en van innerlike toewyding, ’n direkte, onbemiddelde verhouding met en ervaring van God wat tot uiting kom in ’n lewe van toewyding in sosiale optrede en in sending. Tot op hierdie stadium van sy lewe is Murray dus blootgestel aan ’n mistieke spiritualiteit wat deur verskeie tradisies gevoed en versterk is. Die mistiek was nie sy persoonlike liefhebbery nie. Dit was deel van ’n komplekse, globale godsdienstige diskoers.

In dié lig gesien, is dit nie verbasend nie dat die bekwame Murray oor ses dekades van die bekendste gemeentes in die land bedien het, vyf keer tot moderator van die kerk verkies is en deur sy vele godsdienstige geskrifte, wat selfs in die tweede millennium nog gepubliseer word, wêreldwye bekendheid verwerf het. Hierdie besondere status en invloed maak sy opmerkings oor en betrokkenheid by die mistiek des te opvallender.

4. 'n Mistieke bediening

Enkele aspekte van Murray (jr.) se bediening sal wys hoe sy lewe en werk gekenmerk word deur sy mistieke spiritualiteit. Op eg mistieke wyse het sy roepingsbewussyn hom gedryf tot ’n onbaatsugtige toewyding aan sy veeleisende bediening in sy eerste groot gemeente in Bloemfontein (feitlik die hele destydse Oranje Vrystaat). Sy onselfsugtige diensbaarheid het selfs daartoe gelei dat hy later uitgebrand het en tydelik moes ophou werk.

Hoe mistiek sy spiritualiteit sou word, is egter veral duidelik uit die merkwaardige en dramatiese opwekking wat in 1860 in sy tweede gemeente gebeur het. Dit het volgens sommige waarnemers begin nadat Murray 'n besondere gebed by ’n massabyeenkoms gedoen het wat tot ekstatiese ervaringe, wat die onthutste Murray (tevergeefs) probeer bedwing het, gelei het. Murray was te nugter, én ook te mistiek, om die ekstatiese elemente na te jaag. Soos alle mistici het hy oormatige vroomheid wat self-gerig was, vermy. Tog het hy hulle mettertyd as ’n mistieke verskynsel begin beskou en verbind met soortgelyke gebeure tydens opwekkings in Europa en die VSA. Die gebeure was dus vir hom tekenend van die mistieke vernuwing waarna hy saam met sy Skotse kollega’s verlang het en waarvoor hulle met toewyding gebid het.

Met die uitsonderlike opwekking van 1860 het Murray toenemend in sy skryfwerk aandag gegee aan spirituele onderwerpe soos heiligheid, gebed en afwagting op God. Dit weerspieël sy mistieke belangstelling, want heiligmaking en heiligheid is byvoorbeeld kernbegrippe in mistiek, soos Waaijman (2002:239–42) herhaaldelik uitgewys het. Hy het ook aktief betrokke geraak by die heiligheidsbeweging wat op daardie stadium in die Verenigde Koninkryk voorgekom het en waarin die fokus geval het op die hoër geestelike lewe van selfprysgawe, gekoppel met vertrouensvolle, afwagtende en biddende passiwiteit.¹¹

Deur hierdie geestelike ontwikkeling, het Murray toenemend bekendheid verwerf. Tydens sy bediening sedert 1864 in Kaapstad in sy derde gemeente het hy al hoe meer 'n bekende internasionale kerkleier geword. Deel van sy indrukwekkende lewensloop was optredes saam met bekende opwekkingspredikers soos D.L. Moody, F.B. Meyer en Charles Spurgeon in Chicago, New York, Kanada, Nederland, Ierland en Skotland by byeenkomste wat deur duisende mense bygewoon is (byvoorbeeld 1 400 in die Verenigde Koninkryk, 2 000 in Utrecht en 3 000 in Ierland). Teen die middel van die negentiende eeu was Murray inderdaad ’n wêreldfiguur wie se stem in die bekende opwekkingsbewegings hoog geag was.

5. Die mistieke skrywer

Gedurende sy latere bediening het Murray besondere deurbrake met sy bevindelike skryfwerk gemaak. Hy het uiteindelik byna 250 godsdienstige boeke en publikasies geskryf.¹² Aanvanklik het hy sy lidmate as lesers in gedagte gehad, maar spoedig het sy boeke die aandag van internasionale gehore getrek. Die titels van hierdie skryfwerk is al genoeg aanduiding van hul mistieke inhoud: Waiting on God, Absolute surrender, The secret of intercession, Abide in Christ, The prayer life, The ministry of intercession, With Christ in the school of prayer en The spirit of Christ. Navorsers wat mettertyd die mistieke aard daarvan herken het, het die boeke opgeneem in 'n reeks van klassieke werke in Westerse spiritualiteit. Hulle trefkrag en tydloosheid blyk daaruit dat sommige van hulle nog steeds in druk is.¹³

Dit is boeiend om die voedingsbron van hierdie publikasies na te gaan. 'n Katalogus van Murray se biblioteek, opgestel deur sy familie, toon dat hy nie gehuiwer het om mistici uit baie verskillende tradisies as sy eie te lees nie. Dit het ingesluit werke van die bekendste mistici van alle tye, soos Franciskus van Assisi, Katarina van Siena, Teresa van Ávila, Thomas à Kempis, Jan van Ruysbroec, Madame Guyon, George Fox, Robert Vaughan en William Law. Maar dit het ook Tauler, Suss, Böhme en Eckhart ingesluit. Wat die lys soveel interessanter maak, is dat Brümmer (2013) vir Eckhart, Tauler en Suss beskryf as verteenwoordigers van 'n onaanvaarbare eenheidsmistiek.

Die biblioteek getuig dus van die merkwaardige feit dat 'n Protestantse predikant van 'n ortodokse Gereformeerde kerk en getoë in 'n behoudende Skots-Presbiteriaanse tradisie, aan die suidpunt van die verre kontinent van Afrika sonder skroom mistieke werke kon aanskaf en lees, selfs van skrywers wat in die geskiedenis vir hul kettery en afwykende sieninge verdag gemaak is. Ewe opvallend is verder dat Murray nie so polemies en dikwels vyandig soos ander van sy tydgenote polemies met hierdie skrywers omgegaan het nie.¹⁴

Murray het hierdie boeke met groot aandag gelees. Murray (1893:xxxii) beklemtoon self hoe nodig dit is om moderne leesgewoontes te vermy en boeke soos Law s’n met stille meditasie versigtig deur te werk. Die boeke is naamlik vol van Murray se aantekeninge en kommentaar, terwyl hy ook dikwels gedeeltes onderstreep het wat vir hom belangrik was. Binne Spiritualiteitkunde word hierdie soort fisieke en liggaamlike betrokkenheid by die lees van die teks beskou as 'n teken van 'n meditatiewe, selfimpliserende en spirituele resepsie van die teks. Selfs Murray se blote lees van tekste weerspieël dus ’n mistieke instelling waarmee hy hom in die inhoud van sy boeke verdiep en selfs verloor het.

Murray se geskrewe opmerkings in die werke wys hoe hy dikwels vol waardering was vir eg mistieke gedeeltes: die dele het dikwels te doen gehad met afwagting in 'n gees van stilte en openheid op die goddelike teenwoordigheid en aanraking, met die soeke na die liefde van God en met verinnerliking van geestelike inhoude in die mens se hart. Ook belangrik was vir hom gedeeltes oor die soeke na eenwording en gemeenskap met God en met afsondering in alleenheid om in God se teenwoordigheid te wees.¹⁵

6. Besinning oor mistiek

Murray se verhouding met die mistiek was tot dusver 'n sensitiewe saak vir navorsers wat steeds probeer het om afstand tussen hom en die mistiek te skep deur te beklemtoon dat hy in sy waardering van die mistiek darem nie sou gedwaal het nie. Die biografie oor Murray van Du Plessis (1919) bied 'n voorbeeld van die ongemaklikheid oor Murray se betrokkenheid by die mistiek. Du Plessis draai nie doekies om sy eie afkeer aan die mistiek nie. Hy kan dalk nog die mistiek se stille wag op God as "the greatest desideratum and the best corrective of our feverish age" beskryf, maar origens bied hy 'n lang lys van "gravest objections" teen die geskrifte van Böhme en Law as voorste verteenwoordigers van die mistiek (Du Plessis 1919:453). Die uitsondering van dié twee se name val op, veral omdat hulle pertinent in Murray se nadenke oor mistieke skrywers na vore kom. Hulle tas volgens Du Plessis egter die gesag van die Skrif aan, ontken die versoening as toerekening, relativeer die kerk as sigbare, goddelike instelling, verwerp die uitverkiesingsleer, en vertoon 'n panteïstiese tendens.¹⁶ Hy kom darem tot die volgende gevolgtrekking:

It need hardly to be said that Andrew Murray, while laying stress on the supreme message of mysticism – the necessity for union with the Divine – avoided errors to which it is prone. His training in evangelical and reformed theology was so thorough, and his study of Scripture was so close and continuous, as to prevent him from being led astray into the byways of mystical speculation. (Du Plessis 1919:455)¹⁷

In latere tye het die mistiek en Murray se verhouding daartoe, by geleentheid ook aandag gekry. Een van die meer onlangse voorbeelde is die proefskrif van Anderssen (1979) wat hy onder F.J.M Potgieter begin het en onder W.D. Jonker voltooi het. Anderssen het versigtig op Murray se “afwykinge” gewys, met die neiging om die mistiek as ’n randverskynsel af te maak.

Sulke geleentheidsopmerkings kan die indruk maklik laat ontstaan dat Murray slegs insidenteel, indirek en eklekties met die mistiek omgegaan het. Tog het Murray op 'n kritieke stadium uitgebreid, teoreties en sistematies aan die mistiek aandag gegee. Dit gebeur wanneer hy uittreksels uit Law se werke in drie verskillende boeke publiseer, te wete Wholly for God, Freedom from a self-centered life en The power of the Spirit. Die feit dat Murray drie boeke van Law geredigeer het, is besonder insiggewend. Heel belangrik, egter, skryf hy in 'n inleiding tot Wholly for God 'n uitgebreide bespreking van die mistiek (1893) – en dit in 'n tyd en binne 'n gereformeerde konteks waarin die mistiek grootliks onbekend is.¹⁸ Hierdie inleiding toon op watter ingrypende manier Murray die mistiek geken en oorgeneem het – soos nou indringend bespreek sal word. Die lees daarvan bevestig dat Murray nie om dowe neute drie van Law se boeke geredigeer het nie.

Soos hier bo geblyk het, gee Murray in hierdie inleiding sonder skroom te kenne dat hy in sy bevindelike skryfwerk sterk deur William Law en Jacob Böhme beïnvloed is. Hy prys (1893:xx) Law inderdaad byna oordadiglik, al het hy kritiek op Law se vroeë fase waarin hy Law se onderskatting van die uniekheid van dei geloof en die mens se verdorwenheid uitwys (1893:xviii).

Law, bekend as mistikus, was volgens hom een van

the most powerful and suggestive writers on the Christian life it has been my privilege to become acquainted with. The present volume is a proof of my high appreciation of his teaching, and my desire to let others share with me in the profit to be derived from it.

Ewe insigryk is Murray se gloeiende waardering vir Böhme, wat volgens hom 'n deurslaggewende voedingsbron vir Law se werke was(1893:xx). Dit is opvallend veral omdat hy baie goed geweet het dat Böhme, soos Law, 'n omstrede figuur was.

Murray se inleiding is van die begin af vol positiewe opmerkings oor die mistiek. Hy erken wel dat daar in mistieke tekste, “like in everything human”, 'n mengsel van goeie en slegte dinge voorkom, maar dit beteken nie dat die mistiek ongesond en onwaar is nie. Die goeie van die mistiek oorskadu die slegte. Hy waarsku (1893:xx) daarom teen vooroordele en ’n ongepaste bedugtheid teen die mistiek. Hy bestempel die mistiek selfs as noodsaaklik vir 'n vol en omvattende ontwikkeling van die geestesgawes.¹⁹

Die inleiding loop dan oor in ’n bespreking van die mistiek. Die bespreking is waardevol, omdat dit ’n insig gee in hoe Murray self die mistiek verstaan het.²⁰ Daarom sal ’n evaluering ten opsigte van die inhoud van Murray se inleiding tot Law se Wholly for God gegee word. Daarna sal dit vergelyk word met Waaijman (2003:57–79) se navorsing oor kenmerke van die mistieke ervaring. Waaijman lys naamlik tien kenmerke van die mistiek. Hulle is ’n biddende verlange, die teenwoordigheid van ’n ervaringskern, ekstase, nietiging, passiwiteit en onmiddellikheid, vereniging, aanskouing, inwoning, wederkerigheid en deurwerking. Hoewel hy die kenmerke van mekaar onderskei, hang hulle ten nouste saam. Hulle druk aspekte uit van die geestelike reis wat mense aflê en vind hulle samehang in die manier waarop hulle die geestelike ontwikkeling van ’n mistikus uitbeeld.

Waaijman se werk vul McGinn se algemene tipering van die mistiek as ’n bewussyn van die goddelike teenwoordigheid sinvol aan. Dit bied ’n meer konkrete analise van wat McGinn op ’n algemene en abstrakte vlak onder mistiek verstaan. Die kenmerke verwys na die afwagting op, die deurbreek en die totale greep van die goddelike ervaring, die terugtree van die menslike self-belang, die gawe-karakter van die teenwoordigheid, die direktheid daarvan en die wyse waarop die teenwoordigheid van God met die menslike bestaan verenig in ’n voortdurende wederkerigheid en die inwerking van die goddelike teenwoordigheid op die konkrete lewe van die mens. Die volgende bespreking kan binne die gegewe ruimte slegs oorsigtelik en kortliks aan die hand van hierdie kenmerke op sommige van die belangrikste kenmerke van Murray se mistiek wys.

6.1 Bewussyn van die goddelike teenwoordigheid

Die bewussyn van die goddelike teenwoordigheid was vir Murray ’n kernaspek van die godsdienstige lewe. Hy skryf (1893:XXV-XXVI) oor die hoë waarde wat in die mistiek geheg word “to the contemplative life, to stillness of soul and to the practice of the presence of God.” De Villiers (1919:38) skryf hoe ’n navorser kort na Murray se dood opgemerk het: “Andrew Murray clearly does not mean by communion mere worshipping of God, but a state in which there is a real feeling of His presence.”

Hierdie insig wys die mistieke inslag van Murray se denke, veral omdat McGinn (1992), maar ook Waaijman (2003) die bewussyn van die goddelike teenwoordigheid as ’n wesenlike kenmerk van die mistieke ervaring uitwys. Deur ’n goddelike aanraking, word ’n ervaring van die verborgene aan die mistikus geskenk. Hierdie bewussyn word te midde van die alledaagse en besige bestaan ervaar: die mistikus word getransformeer om dieper sin en verborge lewe agter die bestaande werklikheid te ontdek. Murray (1893:xiv) merk byvoorbeeld in sy bespreking van Law se mistieke instelling op dat ’n hoofkenmerk van die mistikus is dat “he seeks to pierce through all appearances of nature to the Great Being who lives and moves in it all.”

Dit kan selfs gebeur dat iemand vir die eerste keer die dieper betekenis van godsdienstigheid ontdek. Totdat ’n mens bewus raak van die teenwoordigheid van God, kan godsdiens naamlik oppervlakkig wees en by tye iemand met leegheid en verskriklike selfbedrog teister. Murray (1893:xii) verwys na ’n “hollowness and terrible self-deception” in die geestelike lewe en beklemtoon die nodigheid vir ’n soeke na “the deepest ground or root of spiritual things” (Douglas 1925:397-8).

Die aard van hierdie bewussyn van God se teenwoordigheid word duidelik wanneer Murray dit beskryf as ’n ervaring van die Heilige en die Heiligdom. Heiligheid is, soos hier bo genoem, ’n sleutelbegrip in spiritualiteit. Douglas (1925:398) haal byvoorbeeld die volgende opmerking van Murray aan:

If entrance into the Holiest is so inexpressibly desirable, it is of the first and utmost importance that we should understand clearly where the Holiest is and what is meant by entering and dwelling there. Briefly it is a spiritual state of uninterrupted fellowship with God rather than a place. It is a condition, a sphere where the sanctified soul dwells in closest communion and fellowship with God. It was in the Holy of Holies the Shekinah dwelt, and to enter it now the Veil is rent, means according to St. John to dwell in God and God in us.

Die aanhaling bevat merkwaardige mistieke taal: Murray se “entering and dwelling there” en “uninterrupted fellowship”, “closest communion and fellowship with God” herinner aan verskeie van Waaijman se kenmerke (2003:57–79) van die mistieke ervaring. Dit wys op vereniging, aanskouing, inwoning en wederkerigheid as tekens van die intieme, noue verhouding en eenheid met God. Die “inexpressibly desirable” wys op die biddende verlange deur die mistikus na God se teenwoordigheid, maar suggereer ook deur die gebruik van “inexpressible” ’n ekstatiese belewing wat gewone ervaring en taal transendeer.

Dit is ook opmerklik hoe Murray terugval op die mistieke taal van die Johannes-evangelie om die Ou-Testamentiese simbole van die heiligdom deur die besondere beeld van die inwoning verder te metaforiseer. Inwoning is dus nie letterlik te verstaan nie. Dit is ’n mistieke inwoning wat wedersydsheid uitbeeld. Dit gaan daaroor om in God te woon, maar ook oor God wat in die mens woon.

Om God te ontmoet as die Heilige bring die mens in ontsag by die besef dat die Godsontmoeting alle rasionele verklarings en taal te bowe gaan. Ontsag oorval die mens wat die aanraking van God bewustelik ervaar. “When in time of silence they become so conscious of God’s nearness they experience it with holy fear, but cannot speak about it.”²¹ Ook met hierdie taal is ’n mens in die hart van die mistiek, want Waaijman (2002:316–9) het uitgewys dat ontsag vir God ’n kernbegrip van die mistiek is. Maar ook ander uitdrukkings in hierdie aanhaling is veelseggend. Woorde soos “become conscious”, “God’s nearness”, “experience” en “holy fear” word verbind met “cannot speak about it”, wat die onuitspreekbaarheid en selfs die ekstatiese uitwys. Die bewuswording van God se nabyheid kan dus nie werklik verwoord word nie.

Die sentrale en spesiale plek van die mistiek, selfs in ’n ekstatiese vorm, kom na vore wanneer Murray dus die beperkinge van die rasionele en van taligheid ter sprake bring en daarmee die apofatiese karakter van die mistiek uitwys. Dit is opvallend hoe sterk Murray hom in sy voorwoord tot Law se Wholly for God telkens teen ’n intellektualisering van geloof verset. Hy skryf (1893:xxxi) byvoorbeeld dat dit nie genoeg is om ’n waarheid toe te stem nie. Die waarheid moet toegeëien word in ’n diepe, vol, praktiese sekerheid.” Juis daarom moet ’n mens konsekwent mediterend en in stilte met geloofsake omgaan.

Vir Murray (1893:xxii) is die mistikus iemand wat glo in ’n goddelike lig en mag “that comes on the soul that makes these its special object.” Die ontvanger van die goddelike aanraking kan alleen maar stamelend en in ontsag probeer om die mistieke teenwoordigheid van God in taal te artikuleer. Uiteindelik is daar ’n goddelike aspek van die ervaring wat buite menslike begrip en menslike uitdrukkingsvermoë lê, “but which opens itself to the faith that, in contemplation and worship, lives in the Invisible” (Murray 1893:xxii). Murray se uitbeelding van die mistiek strook dus met McGinn se fundamentele opmerking oor die mistiek as ’n bewussynsgebeure. Noue gemeenskap met God behels ’n durende, vervullende bewussyn van en lewe in die goddelike teenwoordigheid wat beide affektiwiteit en rasionaliteit omvat, maar wat dit ook, soos hier bo blyk, transendeer.²²

Die apofatiese karakter van die mistiek neem niks weg nie van die intieme verhouding van God met die mens. Die intimiteit van die verhouding word veral deur die liefde uitgedruk. Murray beklemtoon ontsag voor die Heilige, maar soos Brümmer (2013:54–56) ook uitgewys het, is daar by hom ’n sterk fokus op die liefde van en vir God. Die intieme gemeenskap met God het ’n liefdevolle karakter (Murray 1893:xv). Daarom skryf Murray verskeie boeke oor die liefde. Hierin volg hy in die voetspore van Bernard van Clairvaux, bekend as die mistikus van die liefde. Maar uiteindelik is hy volgens eie getuienis hierin veral beïnvloed deur Law en Böhme, wat ’n hoë premie op die belangrikheid van die liefde in die mistieke verhouding geplaas het (De Villiers 1919:48).

Hoe mistiek die liefde verstaan moet word, is duidelik uit ’n bespreking van Du Plessis (1919:20) van ’n brief van Murray oor die mistikus Tersteegen waarin hy heiligheid en liefde verbind: “It is as if it was just what was needed as the application of the Epistle to the Hebrews – the Holy Place to which we have access, the place in which we are already, is the innermost sanctuary of the Presence and the Heart and the Love of God.” In sy uitgawe van Law se Wholly for God is die volgende veelseggende uitspraak van Tersteegen aangehaal: “To be Wholly for God is the true secret of the inner mystic life. The one only secret of the mystics is their secret intercourse with God” (Murray 1893).

6.2 Die menslike pool in die mistieke verhouding

In die mistiek is God die oorsprong en fokus van die mistieke verhouding. Die mistieke ervaring is ook vir Murray uitsluitlik deur God geïnisieer en op God gerig. Maar die sentrale rol van God het spesiale implikasies vir die menslike bestaan. Insig, gevoelens en voornemens bepaal wel die mens se uiterlike lewe, maar hierdie lewe het sy diepste wortels in die siel waar God inwoon. Murray skryf (1893:21),

This is that inner sanctuary of man’s nature which corresponds to the mystery of the Divine Being, whose likeness he bears, and which God created specially for Himself to dwell in. This is that hidden depth which none but He who searches the hearts can fathom or know.

Murray (1893:xx) spel die uitwerking van kontemplasie as volg uit:

Until a soul learns to see how entirely God is the centre of all, how God is to be met and found and enjoyed in every thing, so that nothing in heaven or earth can for one moment separate from Him, it never can have perfect rest. And rest in God is the first duty and the true bliss of the creature.

Die mistiek weerspieël dus uitsonderlike intimiteit en eenheid (God word ontmoet, gevind en geniet in alles), maar dit mond ook uit in volmaakte rus. Met hierdie rus-beeld bring Murray skeppingstaal en sabbatsdenke in om die mistieke ervaring verder te ontwikkel en veral om die rol en impak van die menslike pool in die mistieke verhouding te belig.

Veral belangrik vir Murray is dat ’n mistikus nie maar net met gedagtes, besinninge en waarheidsdenke besig is nie. Die intellek is wel deeglik aan die werk in Murray se poging om daaroor te skryf, maar die rasionele is ingetrek in en beslissend bepaal deur ’n transformatiewe lewe coram Deo. Dit gaan in hierdie lewe by God om ’n intense meelewing. ’n Mistikus is iemand vir wie ’n visioen van die geestelike wêreld gegee word waardeur die vuur van die heiligdom sy lig en warmte laat skyn (Murray 1893:xvii). Dit beteken voorts “to tarry and to dwell” with God (Murray 1893:xv). Kenmerkende mistieke elemente van eenheid, wedersydsheid, maar veral van inwoning word weer eens hier gebruik om uit te druk hoe God en mens in ’n intieme verhouding saamgebind is.

Passiwiteit en onmiddellikheid is ’n verdere kenmerk van die mistiek, soos Waaijman (2003:63–4) tereg uitwys. Die mistikus word byvoorbeeld bewus hoe die fokus skuif van die aanvanklike biddende verlange na God tot die deurbraak wat van anderkant die mistikus bewerk word (Waaijman 2003:60-61). Murray haal Law met instemming aan (1893:xxv):

When the call of God to repentance first rises in thy soul, thou are to be retired, silent, passive, and humbly attentive to this new risen Light within thee, by wholly stopping, or disregarding the workings of thy own will, reason, and judgment.

Hier word die passiewe wag op God terselfdertyd ook ’n ervaring van nietiging (sien die volgende gedeelte).

God, die inisiatiefnemer, die Een by wie alles sy oorsprong het, skenk die mistieke ervaring as ’n gawe in Christus wat ’n “new birth as an operation of God’s mighty power” meebring (Murray 1893:xvii). Alle menslike pogings, reëls, metodes en planne is waardeloos om die mistieke ervaring te bewerkstellig. Eenvoudige geloof is die weg tot deelname aan die lewe en krag van Christus.

Die besondere fokus op die goddelike pool in die mistieke verhouding kan egter ten onregte negatief inwerk op die verstaan van die menslike pool – en daarom verdien dit nadere kwalifisering. Hoewel geloof nie met menslike prestasie te doen het nie,²³ is dit ook nie bloot net ’n passiewe afwagting nie. Die mistikus verlang aktief na God se aanraking en “seeks for God. To know God, to realise God, to live here on earth in conscious fellowship with Him, to love God, is his highest aim.”²⁴ Die mistikus is dus aktief in sy/haar passiwiteit en gedurig op die goddelike teenwoordigheid ingestel.

Die antifrastiese aard²⁵ hiervan kom na vore in die uitspraak van Murray oor die heiligdom en die geestelike wêreld wat in 6.1 aangehaal is. Daarin word die onmiddellikheid en passiwiteit uitgewerk in beelde van rus, vreugde, vuur, lig en warmte wat deur die mistikus ervaar word, maar wat die mistikus terselfdertyd aanvuur om in die goddelike teenwoordigheid in te woon. Die dubbele dimensies van afwagting en toewyding kom byvoorbeeld na vore in ’n opmerking van Murray (1893:xii) waarin hy Law loof vir sy insig dat die oorsaak vir die gebrek aan toewyding van gelowiges te vind is in die mag van die self waarvan niks behalwe die “mighty, immediate and perpetual operation of God on the soul can give deliverance.” Hieraan voeg hy by: “nothing but the having of the very spirit and humility, and love of the Lamb of God within can ever satisfy either God or our own heart.’

Die verlange en die soeke is die teken van die werking van die goddelike aanraking. Vandaar ook Murray se uitsonderlike en mistieke fokus op gebed²⁶ in sy veertigtal tekste daaroor.²⁷ Gebed word vir hom deel van toewyding, van die aktiewe lewe voor God, die manier waarop die menslike pool die mistieke ervaring deel, soos die mistieke antifrase konsekwent beklemtoon. Geloof is dus nie quiëtisties nie. Dit het te doen met menslike betrokkenheid, met ’n vertrouensvolle soeke, afwagting en ingesteldheid op die goddelike besoek.

Mysticism insists upon this and presses unceasingly the cultivation of the spiritual faculty which retires within itself, and seeks in patient waiting for God by faith to open the deepest recesses of its being to His presence (Murray 1893:xv).

Maar, soos uit afdeling 6.5 hier onder sal blyk, het Murray se mistiek ook ’n bepaalde uitwerking gehad wat die mens aktief betrek het.

6.3 Nietiging

Daar is ’n verdere kant aan Murray se verstaan van die menslike pool in die verhouding met God wat ’n besondere mistieke karakter het en wat te doen het met nietiging as ’n wesenlike aspek van die mistieke lewe (Waaijman 2003:57). Die bewuswording van God se teenwoordigheid het naamlik die uitwerking dat die mistikus se eie belang op die agtergrond geskuif word.

Op ’n heel konkrete manier kan dit geïllustreer word deur Murray se bespreking van ’n opvallende gebeurtenis in Law se lewe toe hy vir nege jaar lank niks geskryf het nie en kontemplerend op die goddelike aanraking gewag het:

He (Law) appears to have given himself to that intense contemplation and fellowship of the Unseen, which is the only way in which eternal things can come with their full power into the spirit, and can so impart themselves as real existences, that in what is spoken and written, the weight and fire of the Eternal makes itself felt.

Murray (1893:xxvii) merk dan op dat so ’n stil tyd ’n tyd vir hergeboorte word, wanneer ’n mens deur die dood self die lewe binnetree. God alleen is die Een wat die self laat sterf.

Self is an inward life, and God is an inward Spirit of Life; therefore, nothing kills that which must be killed in us, or quickens that which must come to life in us, but the inward work of God in the soul, and the inward work of the soul in God.

Op hierdie manier teken Murray dan wat dikwels bekend staan as die donker nag van die siel: die nodigheid om van die self, die eie wil en begeertes afstand te doen. Dit is die mistieke proses om aan die self tot niet te gaan om die self te kan vind. Douglas (1956:170) haal ’n opvallende uitspraak van Murray aan: “May He teach us our own nothingness and transform us into the image of his Son and help us to go out to be a blessing to our fellow men.” Hy verwys ook (1956:178-9) na ’n brief van Murray aan sy suster dat sy te self-behep is en genees moet word deur self-prysgawe. Dit sal gebeur as sy haar visie weg van haarself op Christus rig.

Waaijman (2003:63) skryf oor die nietiging (as ’n ekstatiese moment):

Het subject word losgemaakt van zijn op-zich-zijn. Eerst moeten we onze levenskracht onthechten aan de materiële (zich tot zichzelf beperkende …) gedachten en aan het op-ons-zelf-betrokken-zijn, om de poort van het Niets binnen te gaan. Daarna zullen we als vanzelf verkleefd raken met de Oorzaak van alle oorzaken.

Die afsterwe aan en onthegting van die self is een van die kenmerkendste temas in Murray se mistiek. Dit is die natuurlike teenpool van sy herhaaldelike verwysing na selfbeheptheid as ’n kenmerk van die lewe sonder God. Die belangstelling blyk duidelik uit sy publikasie van Law se boek oor “Dying to self” en die agt boeke wat hy oor selfprysgawe geskryf het. Murray sien die afsterf aan die self as nodige voorbereiding vir gemeenskap met God. Die nietiging is nodig weens die bederf en onvermoë van die menslike natuur – ’n gewilde tema in gereformeerde denke (Murray 1893:xvii). Deur geloof en deur bewuswording van God as die eenheid en sentrum van die skepping en menslike lewe herken die siel hoe eie blindheid in selfbeheptheid die gemeenskap met God in die weg gestaan het. Soos Law beklemtoon, bestaan heil “wholly in being saved from ourselves, or from that which we are by nature ... Death to self is a man’s only entrance into the Church of Life.”²⁸

Murray werk hierdie tema van selfbeheptheid verder uit deur verwysings na afguns, trots, geldgierigheid en wraakgierigheid. Die mistikus sterf hierdie ondeugde af, vind die heil in Christus en word deur nederigheid deurdrenk. “This is the great trial of human life, whether a man will give himself up to the meekness, the patience, the sweetness, the simplicity, the humility of the Lamb of God” (Murray 1893:xxix). Die teenwoordigheid van God word beleef alleen wanneer die mens tot nederigheid omvorm is en die goddelike wil uitleef. Dit beteken “being saved from ourselves, or from that which we are by nature” (Murray 1893:xxvi–xxvii).

6.4 Mistiek en die Skrif

In die vorige afdelings is vanuit verskillende hoeke daarop gewys dat Murray se werk duidelike mistieke trekke vertoon en dat hy hom sonder skroom daarin by erkende mistieke skrywers aansluit. Murray lewer wel soms kritiek teen die mistiek. Bewus van sy eie gereformeerde identiteit, skryf hy vanuit die fundamentele reformatoriese beginsel van sola Scriptura oor die mistiek. In sy inleiding tot Law se Wholly for God wys hy daarop dat die mistiek, veral in sy “goeie” formaat, nie die Skrif wil verwaarloos nie, selfs nie wanneer dit aandring op “an inner light that flows from immediate and continuous communication with God” nie.²⁹ Trouens, waarsku Murray, die klem op sola Scriptura kan selfs problematies wees. ’n Mens kan heel vroom die Skrif noukeurig bestudeer en uitgebreide kennis van teologiese inhoude hê en God nogtans nie ontmoet nie: “Studying Scripture diligently and discovering its truths can happen without meeting God who powerfully speaks within them.”³⁰ Hy onderskei (1893:xxvi) daarom tussen blote kennis van Christus en die “inward experience of Christ’s indwelling in humanity”.

Dit is algemeen bekend dat Murray sterk gevoel het oor teologie, belydenisskrifte en sy gereformeerde identiteit. Maar net soos hy ’n “liberale” teologie verwerp het weens die vernietigende gevolge daarvan op die geloofslewe, net so toon hy duidelike voorbehoude teenoor ’n ortodokse teologie wat nie lewensvernuwend werk nie. Hy sien homself as die mistikus wat “insists especially on the truth that the organ by which God is to be known, is not the understanding but the heart; that only love can know God in truth”. Murray (1893:xxi) redeneer inderdaad dat “too much a thing of reason and sense” die oorsaak was van die agteruitgang in en die ellendige toestand van die kerk. Die rede kan die goddelike lewe netjies uitwerk en konseptualiseer, “but the Hidden, the Incomprehensible One Himself, reason cannot touch” (Murray 1893:xxiv). En geloof het uiteindelik te doen met die lewe in die teenwoordigheid van die Verborge, Onnaspeurbare God self. Vir Murray moet die Skrif dus uiteindelik in ’n hartservaring toegeëien word. Blote verstaan van die Skrif beteken nie veel nie.

Murray is, ten slotte ’n ekumeniese, ireniese figuur, veral weens sy mistieke spiritualiteit.³¹ Hy lees wyd, sonder vooroordele aan mistieke werke uit alle tradisies. Die mistiek is vir hom noodsaaklik want dit oorskry konfessionele en teologiese tradisies en grense en kom in alle godsdienstige sisteme voor, die Christendom en die kerk ingesluit. Dit het dus ’n universele karakter. Uiteindelik is dit deel van die geloofsmondering van “every complete Christian character”. Die mistiek, skryf hy diepsinnig, is ’n wesenlike deel van die geloofslewe en -bestaan. Dit beeld die begeerte uit om by God te wees en “is the outgrowth of a certain disposition or temperament, which ever seeks for the deepest ground or root of spiritual things” (Murray 1893:xxi). Mistiek transendeer daarmee die belydenisse en teologiese insigte.

6.5 Nugtere mistiek

Die mistiek word dikwels afgewys omdat dit 'n passiewe, ontvlugtende en selfgesentreerde geestelike instelling sou reflekteer of op die ekstatiese ingestel was. Daar is egter genoeg voorbeelde van bekende mistici, maar ook navorsingsliteratuur, wat die onhoudbaarheid van die kritiek uitgewys het.³²

Dit is juis kenmerkend ook van Murray se mistieke instelling, soos blyk wanneer hy twee aprekte van die mistiek belig deur na die Nuwe-Testamentiese briewe te verwys:

The high state and calling of the Christian in Christ is first expounded; then the reader is led on into everyday life, and shown what are the conditions of the maintenance and enjoyment of the grace bestowed in Christ. Or, as we have it in Ephesians, the first half lifts us into the heavenly places with the life in the Holy Spirit; the second brings us down to the practical duties of life on earth, with its cares and duties.³³

Murray het dus op ’n berekende manier by praktiese lewenskwessies betrokke geraak. Hy het uitgebreid aandag aan opvoeding en sending gegee. Die twee was nou verbind. Deur die sending is opvoeding, opheffingswerk, hospitale, asook opleiding in ambagte en landbou.³⁴

Murray se betrokkenheid by sending val op wanneer dit vergelyk word met die gebrek aan belangstelling in en selfs die verset teen sending in die kerk in vorige tye.³⁵ Hy was deel van die stigting van die Sendinginstituut, die Predikante-sendingvereniging (1886), en verskeie ander sendingorganisasies.³⁶ Deur hierdie instellings het werkers oor vele wêrelddele uitgetrek en kerke gestig. Vir Murray was dit meer as net 'n poging tot evangelisering. In sy bekende en invloedryke brosjure The Kingdom of God in South Africa: a Brief Survey of Missions South of the Zambesi het hy die doel van sending gekonseptualiseer, met 'n mededeling van statistiek oor die werk van 31 sendingverenigings.³⁷ Hierin het sy Skotse konteks ’n beslissende rol gespeel. Sy passie vir sending en opvoeding is gevorm deur Skotse evangeliserende tradisies, maar ook deur die godsdienstige diskoers in Skotland.³⁸

Maar Murray het ook vir sy eie gemeenskappe omgegee. Sy reise het hom bewus gemaak van die nood wat onder mense en in die kerk ten opsigte van opvoeding bestaan het.³⁹ Daarom het hy 'n aktiewe rol gespeel in die oprigting van skole in verskeie dorpe, die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat (1856), die Teologiese Seminarie op Stellenbosch (1866) en die Hugenote Kollege op Wellington, waar maatskaplike werkers opgelei is deur bekwame werkkragte wat hy aanvanklik in die buiteland gaan werf het (1877).⁴⁰ Terwyl vroue nog min regte besit het, het hy opleiding ook vir hulle georganiseer (1874). Verder was hy gemoeid met godsdiensonderrig deur die Bybel-en-Bidvereniging (1880), die Sondagskoolunie van Suid-Afrika en die Young Men's Christian Association (YMCA).

Terwyl Murray aktief aan die skryf was aan sy bevindelike boeke met hul mistieke trekke, was hy ook ’n aktivis in samelewings- en kerklike kontekste. Op nugtere wyse het hy met albei sy bene in die werklikheid gestaan. Die mistikus wat in hemelse sfere sy geestelike energie vind, stort en vind terselfdertyd ook energie in ’n aardse, alledaagse lewe. Dit is die soort mistiek wat ook gevind word in die Moderne Toewyding en in Thomas á Kempis se Imitatio Christi, wat in belangrike onlangse navorsing as “nugtere” mistiek beskryf is (Waaijman 2006).

7. Slot

Murray was, soos uit bogenoemde analise blyk, nie ’n frats in die kerklike lewe van die negentiende eeu nie. Hy was deel van ’n wye, ireniese, oop en uitreikende gemeenskap van geestelike werkers. Sy invloed het ook ’n rol gespeel om ander van sy tydgenote in ’n aktiewe, ontfermende en doelgerigte struktuur in te trek. Sy tydgenote het hom as leier aangewys, hom ondersteun en sy werk op groot skaal verder geneem. Onder die tydgenote het Skotse predikante ’n belangrike rol gespeel, deurdat hulle gemeentes en instellings die kerklike lewe met nuwe energie en lewe gevul het. Hierdie invloed sou uiteindelik deur sending en evangelisasie deur die kontinent van Afrika gemerk word.

In onlangse navorsing oor die NG Kerk en sy Skotse verlede het 'n debat ontstaan oor die vraag of die NG Kerk verskots is, of of die Skotse predikante in die NG Kerk verafrikaans is (MacKenzie en Dalziel 2012:173). Wat ook al die antwoorde, beklemtoon die navorsing die groot invloed van die Skotse predikante met hul mistieke spiritualiteit op die Afrikaanse kerklike lewe in die negentiende eeuse Suid-Afrika en, indirek op die Christelike kerk in Afrika as kontinent.

Hierdie vraag kan vanuit die perspektief van die mistiek nuut beantwoord word. Die mistieke spiritualiteit vanuit Skotland het deur die Piëtisme en die Réveil die kerklike lewe in Suid-Afrika verreikend beïnvloed. Maar in al hierdie bewegings was ou mistieke tradisies aan die werk wat hul invloed verby alle konfessionele grense laat merk het. Navorsing van Protestantse en Rooms-Katolieke tradisies (veral in die Skotse konteks) wys dat hulle nie, soos dikwels gedink word, so hermeties van mekaar afgesluit was nie (Shantz 2014; Holmes 2014; Rowell 2014). Daar was invloedryke persone wat oop was vir standpunte en literatuur oor die mistiek buite hul eie tradisie om. Murray se openheid vir 'n groot verskeidenheid van mistieke werke en sy hoë dunk van die mistiek het naamlik ook by invloedryke Presbiteriaanse teoloë in Skotland voorgekom.⁴¹ Belangrike kerklike strukture en oortuigings toon ook in sommige opsigte sulke nie-konfessionele trekke. Die werke van die Engelse Law en die Duitse Böhme is goeie voorbeelde van hoe wyd die mistiek geresepteer is. Die situasie in Suid-Afrika was dus, wat die mistiek betref, veel komplekser as ’n blote Skots-Afrikaanse kwessie.

In Murray ontdek ’n mens dieselfde interaktiewe dinamiek – gedryf deur die mistiek as godsdienstige verskynsel. Die mistiek is so wesenlik deel van godsdiens, soos Murray tereg ingesien het, dat dit nie deur konfessionele grense en vooroordele gestuit kan word nie. Die mistiek baan vir homself onstuitbaar 'n weg oop – stilweg of openlik – tot in tradisies wat mekaar bitterlik opponeer en verby alle pogings wat dit wil stilmaak.

Bibliografie

Anderssen, B.J.K. 1979. 'n Kritiese ontleding van die soteriologiese teologie van Andrew Murray. Ongepubliseerde DTh-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Arnold, R. 2010. “Was Samuel Rutherford A Mystic?” Puritan Reformed Journal 2:182 e.v.

Baers, J., G. Brinkman, A. Jelsma en O. Steggink (reds.). 2003. Encyclopedie van de Mystiek. Kampen: Kok.

Bebbington, D.W. 2005. Evangelicalism in modern Britain: a history from the 1730s to the 1980s. Londen: Routledge.

Bradley, I.C. 2005. Scottish Spirituality. In Sheldrake (red.) 2005.

Brümmer, V. 2010. Hofmeyr en die mistieke teologie op Stellenbosch, in NGTT 51: 25-40.

Brümmer, V. 2013. Vroom of regsinnig? Teologie in die N.G.Kerk. Wellington: Bybelmedia.

Breidenbach, R. 2015. Mystik und Koinonia: Das Ekklesiologisch-missiologische Potential Mystischer Spiritualität.Ongepubliseerde DTh-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

Choy, L. 1978. Andrew Murray. Apostle of Abiding Love. Fort Washington: Christian Literature Crusade.

Cocksworth, A. 2015. Karl Barth on Prayer. Londen: Bloomsbury T&T Clark.

De Villiers, T.C. 1919. Is Dr. Andrew Murray a mystic? Ongepubliseerde MA-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Douglas, W.M. 1925. Andrew Murray and his message. One of God's choice saints. Compiled from materials supplied by Miss Murray from various letters and recollections and by Miss Mary Murray from her large manuscript. Edinburgh: Oliprints.

Du Plessis, J. 1919. Het leven van Andrew Murray. Londen: Marshall Brothers.

Eggemeier, M.T. 2012. A mysticism of open eyes: Compassion for a suffering world and the askesis of contemplative prayer. Spiritus. A Journal of Christian Spirituality, 12:43–62.

Giliomee, H. 2003. The Afrikaners: Biography of a people. Londen: Hurst.

Holmes, S.M. 2014. The Scottish Reformation was not protestant. International journal for the study of the Christian Church, 14(2):115–27.

Israel, J. 2011. Democratic enlightenment: philosophy, revolution, and human rights. Oxford: Oxford University Press.

Jenkins, P.D. 2010. Mysticism, reason and the shape of early Enlightenment Scotland. Ongepubliseerde PhD-tesis, Universiteit van Glasgow.

Kritzinger, K., W.A. Saayman en P.F. Smit. 2004. Riding a new wave? A new mission awakening in the Dutch Reformed Church. In Weisse en Anthonissen (reds.) 2004.

Kruger, J.S. 2006. Sounding the Unsound. An orientation into mysticism. Wierda Park: Aurora Press.

Kurian, G.T. 2014. Holiness. In Kurian en Lamport (reds.) 2014.

Kurian, G.R. en M.A. Lamport (reds.). 2014. Encyclopedia of Christian education 3. Londen: Rowman & Littlefield.

MacKenzie, J.M. en N.R. Dalziel (reds.). 2012. The Scots in South Africa: Ethnicity, identity, gender and race, 1772–1914. Oxford: Oxford University Press.

McGinn, B. 1992. The foundations of mysticism. Londen: SCM Press.

—. 2008. Mystical consciousness: a modest proposal. Spiritus. A Journal of Christian Spirituality, 8:44-63.

McGinn, B. (red.). 2006. The essential writings of Christian mysticism.New York: The Random House.

Moodie, T.D. 1975. The rise of Afrikanerdom: power, apartheid, and the Afrikaner civil religion. Berkeley: University of California Press.

Murray, A. (red.). 1893. Wholly for God. The true Christian life. A series of extracts from the writings of William Law. New York: Anson D.F. Randolph.

—. s.j. The books of Rev. Andrew Murray 1827–1917. http://www.webrevival.net/en/books/murray/the_books_of_andrew_murray.pdf.

Pierson, A.T. 1891. Miracles of missions; or, The modern marvels in the history of missions. Deel 1. New York: Funk & Wagnalls.

Rahner, K. 1971. Theological investigations VII. New York: Herder and Herder.

Rakoczy, S. 2006. Great mystics and social justice. Walking on the two feet of love. New York: Paulist Press.

Rowell, Geoffrey. 2014. Scotland and the “mystical matrix” of the late seventeenth and early eighteenth centuries: an exploration of religious cross-currents. International journal for the study of the Christian Church, 14(2):128–44.

Sass, F.W. 1956. The Influence of the Church of Scotland on the Dutch Reformed Church of South Africa. Ongepubliseerde DTh-proefskrif, Universiteit van Edinburgh.

Shantz, D.H. (red.). 2014. A companion to German Pietism, 1660-1800. Leiden: Brill.

Sheldrake, P. (red.). 2005. Westminster Dictionary of Christian Spirituality. Louisville, KY: WJK.

Sundkler, B. en C. Steed. 2001. A history of the church in South Africa. Cambridge: Cambridge University Press.

Van Valen, L.J. 2008. Geworteld in Zijn liefde – Leven en werk van Andrew Murray. S.p.: De Banier.

Waaijman, K. 2002. Spirituality, forms, foundations, methods. Leuven: Peeters.

—. 2003. Mystieke ervaring en mystieke weg. In Baers e.a. (reds.) 2003.

Waaijman, K (e.a.) 2006. Nuchtere Mystiek. Kampen: Ten Have.

Weisse, W. en C. Anthonissen (reds.). 2004. Maintaining apartheid or promoting change? The role of the Dutch Reformed Church in a phase of increasing conflict in South Africa. Münster: Waxmann.

Yeager, J. 2008. Puritan or enlightened? John Erskine and the transition of Scottish Evangelical theology. EQ, 80(3):237–53.

Eindnotas

¹ Kyk die belangrike onlangse proefskrif van Breidenbach (2015) waarin hy uitvoerig ingaan op die tradisionele besware teen die mistiek, ook in Protestantse kringe (veral onder invloed van die Barthiaanse ortodoksie), en aandui hoe onhoudbaar die besware is en op watter teologiese vooroordele en misvattings hulle berus. Kyk ook Cocksworth (2015), wat, ironies genoeg, onder andere mistieke trekke uitwys in Barthiaanse werke.

² Vir die merkwaardige Skotse invloed op Suid-Afrika en verskeie wêrelddele, vgl. Sass (1956); MacKenzie en Nigel (2012).

³ Kyk Sass (1956:28) en MacKenzie en Dalziel (2012:172) vir hul name.

⁴ Vgl. Van Valen (2008:358–60). Moodie (1975:61) wys daarop hoe die Gereformeerde teoloog S.J. du Toit bidure, herlewings, opwekkingspredikers en gebede tot die Heilige Gees as dwalinge gekritiseer het.

⁵ Hulle het die nodigheid hiervan sterk beklemtoon in die lig van die min belangstelling in gebedsdienste wat voorheen die tradisionele kerklike bediening gekenmerk het. Dit word dikwels opgemerk hoedat die bidure in Montagu, waar die eerste groot opwekking in 1860 plaasgevind het, voorheen nooit deur meer as drie mense bygewoon is nie.

⁶ Die kenmerkende fokus op gebed en opwekkingsgeleenthede sou byvoorbeeld uiteindelik lei tot die Pinksterbidure wat in die twintigste eeu een van die belangrike gemeenskaplike spirituele praktyke in die NG Kerk sou word. Hierdie geleenthede, wat dikwels deur ander meer ortodokse gereformeerde groepe gebruik is om die kerk van Metodisme te beskuldig, is eerder ’n interessante nadraai van ’n kenmerkende Skotse spiritualiteit. Yeager (2008:245) dink dat die klem op praksis as teken van die egtheid van ’n mens se geloof ’n erfgoed van die Verligting is waarvolgens die opregtheid van ’n mens se geloof getoets kan word, net soos wat empiriese data in Verligtingsdenke bewysgrond gehad het.

⁷ Israel (2011) het in sy gesaghebbende studie die belangrike Skotse invloed op die Verligting en die ingeligte teologiese diskoers in die land uitgewys. Kyk ook Yeager (2008:237–53). Sommige navorsers, soos Bebbington (2005:21–69), beweer selfs dat die Verligting die grondslag vir die Evangelikaalse beweging in Brittanje was. Hy beskryf hoe die bekende Skotse prediker Erskine die Verligtingsdenke oorgeneem het omdat hy oortuig was dat sy ingeligte tydgenote nie deur ’n vroeëre denkpatroon van die evangelie se geloofwaardigheid oortuig sou word nie. Daar skuil dus agter die vernuwende denke van mense soos Erskine ’n missionêre dryfveer. Erskine het in die proses egter volgehou dat hy nie die Skrifgesag aantas nie. “In other words, the Enlightenment was beneficial only so far as it did not infringe on classical Reformed doctrine” (Yeager 2008:251).

⁸ Yeager (2008) bied ’n boeiende bespreking van die verskillende tendense in die Presbiteriaanse kerke in Skotland in die interaksie met die Verligting.

⁹ Kyk Sass (1956:20, 50–1, 89, 91, 93) vir meer inligting oor hierdie fase.

¹⁰ Israel (2011:262 e.v.) verwys na die algemene teenkanting teen liberale denke in Skotland onder kerklui. Hoewel dit waar is van veral rasionalistiese posisies, is daar ook telkens teoloë en predikante wat insigte vanuit die Verligting oorgeneem het waar dit vernuwing of verkondiging van die evangelie gedien het. Kyk Yeager (2008) vir voorbeelde.

¹¹ Kyk Kurian (2014:594–5. Choy (1978:212) wys daarop dat Murray veral ná 1888 besig was met die tema van heiligmaking.

¹² Vir 'n bespreking van Murray se werke, sien Choy (1978:205–20). Van een van die werke van Murray is op ’n vroeë stadium reeds 53 000 kopieë verkoop.

¹³ Kyk by http://www.ccel.org/ccel/murray. Sy werke is in vele tale vertaal, o.a. Frans, Duits, Italiaans, Spaans, Sweeds, Deens, Russies, Yiddish, Armeens, Telugu, Maleisies, Japannees en Chinees. Kyk ook Choy (1978:213).

¹⁴ Murray se gematigde, oop houding was nie uniek nie. Yeager (2008:251-252) wys, byvoorbeeld, op die geval van die invloedryke Skotse predikant en bibliofiel, Erskine, wat met sy kennis van Engels, Grieks, Hebreeus, Latyn, Frans, Duits en Nederlands, ’n biblioteek besit het van 3 800 boeke met werke van bekende Verligtingskrywers en andersdenkendes, ongeag die konserwatiewe omgewing waarin hy gewerk het.

¹⁵ Kyk vir hierdie frases De Villiers (1919:27). De Villiers se tesis is 'n unieke voorbeeld van 'n meer ontspanne en waarderende oordeel oor Murray se verhouding tot die mistiek. Die verhouding van hierdie interessante, handgeskrewe teologiese meestersgraadverhandeling aan die Teologiese Seminarie van die Universiteit Stellenbosch tot die Murray-biografie van Du Plessis (1919) verdien aparte ondersoek en bespreking.

¹⁶ Du Plessis (1919:449–59). Dit is opvallend hoe Du Plessis in sy bespreking van Murray se houding teenoor die mistiek op negatiewe aspekte van die mistiek gefokus het. Hier onder sal blyk dat Murray self min bekommerd was oor die sake wat Du Plessis lys. Dit is ook boeiend dat Du Plessis op 'n subtiele manier vir Murray kritiseer wanneer hy skryf oor Murray se "critical and logical competence which was not always fully developed, despite his 'thorough' training in evangelical and reformed tradition”. Hy probeer Murray se oorname van die mistiek ook afswak deur dit op 'n bloot formele vlak van taalgebruik te plaas: “Sane and balanced as were all Andrew Murray’s judgments in the affairs of practical life, he was frequently betrayed, owing to the clearness with which he saw and the intensity with which he felt things spiritually, into the use of language which, as Bishop Moule so courteously expressed it in another connexion, ‘invites the recollection of other sides of truth’” (Du Plessis 1919:455).

¹⁷ Dit is opvallend dat Choy (1978:218) in haar hagiografiese biografie van Murray hierdie paragraaf woordeliks oorneem uit Du Plessis, maar sonder enige erkenning van haar bron.

¹⁸ Murray haal Law in sy inleiding tot Law se werk uitvoerig en met goedkeuring aan. Die aanhalings kan dus as Murray se oortuigings beskou word.

¹⁹ Murray (1893:xx, xxii). Die noue band met Böhme blyk daaruit dat Law sy werke in Engels vertaal het.

²⁰ De Villiers (1919:51) merk op dat Murray nie daarvan gehou het om 'n mistikus genoem te word nie. Maar Murray se afwysing het niks te doen met ’n afwysende houding teenoor die inhoud van die mistiek nie. Trouens, hierdie onwilligheid weerspieël Murray se hoë dunk van die mistiek. Murray wou eerder homself deur die opmerking nie op die hoë geestelike vlak van die mistici plaas nie.

²¹ De Villiers (1919:53) skryf, met verwysing na Murray se The mystery of the true vine: “No thinking or teaching or praying can grasp it; it is a Divine mystery of love. As little as we can effect the union can we understand it.”

²² Murray was steeds onwillig om oor sy eie mistieke ervaringe te praat, ten spyte van verskeie pogings van sy aanhangers om meer daarvan te weet. Dit is nog nie in die navorsing opgemerk nie dat mistici daarvoor bekend was dat hulle terughoudend was oor hul eie mistieke ervarings. Dat Murray wel sulke ervarings beleef het, blyk uit De Villiers (1919:40) se verwysing na ’n opmerking van Murray: “From the very beginning I came face to face with God; I am in touch with the everlasting omnipotence of love.” Hoogs terughoudend en dubbelsinnig is ’n ander beskrywing van Murray waarna de Villiers ook verwys: hy gebruik “talk of consecration” om ’n geleentheid in sy studeerkamer in Kaapstad te beskryf: “Yet I cannot say that that was my deliverance, for I was still struggling. Later on, my mind became much exercised about the baptism of the Holy Spirit, and I gave myself to God as perfectly as I could to receive the baptism of the Spirit. Yet there was failure; God forgive it. It was somehow as if I could not get what I wanted. Through all these stumblings God led me, without any very special experience that I can point to; but as I look back I do believe now that He was giving me more and more of His blessed Spirit, had I but known it better.”

²³ Murray (1893:xvii). Murray het opgemerk dat Law se houding oor die menslike rol in geloof die gevolg was van Law se beperkte verstaan van die “vanity of all self-effort”. Law het volgens hom eers later besef dat geloof menslike prestasie uitsluit.

²⁴ Murray (1893:xxiii). Die gendertaal word in hierdie aanhaling behou soos dit in die oorspronklike teks voorkom.

²⁵ Kyk Waaijman (2003:60) vir ’n aangrypende bespreking van die mistieke antifrase. Hy verwys na Guido wat Augustinus oorneem in sy stelling dat verlange beteken om te bid, maar in die gebed hoor God die gebed en haas God na die bidder. Waaijman (2002:722–5) bied ook ’n uitgebreide tegniese en hermeneutiese beskrywing van die mistieke antifrase.

²⁶ Kyk McGinn (2006:79) vir ’n raak bespreking van die plek van gebed in mistieke tekste en voorbeelde ter illustrasie.

²⁷ Sass (1956:98 e.v.). Dit toon weer eens die groot rol wat die Skotse tradisie oor die belangrikheid van gebed as spirituele praktyk op Murray gehad het – soos hier bo uitgewys is.

²⁸ Murray (1893:xxvii) verwys na Böhme wat skryf dat bevryding van sonde alleen gebeur wanneer ’n mens verlos word van “the one sin-incarnate self”.

²⁹ Murray (1893:xxi) met verwysing na Lange.

³⁰ Murray (1893:xxviii) verwys na Christene wat die woord noukeurig bestudeer, genot put uit elke nuwe waarheid wat hulle ontdek, maar byna nooit die een, Goddelike Woord ontmoet nie.

³¹ Murray is net ’n verdere voorbeeld van die openheid en ireniese instelling van die negentiende-eeuse etiese rigting in Suid-Afrika. Kyk Brümmer (2013:52) vir hoe die gewide prof. Hofmeyr geloofseenheid gesoek het te midde van groot leerstellige verskille.

³² Mistici soos Franciskus van Assisi, Thomas á Kempis, Dorothy Day, Thomas Merton, Pedro Arrupe and Oscar Romero is duidelik voorbeelde van hoe die vita activa 'n sintese met die vita contemplativa vorm. Kyk hiervoor Eggemeier (2012:58-59) en ook, meer algemeen, Rakoczy (2006).

³³ Murray (1893:xix). Murray volg o.a. Law and Böhme wat diens aan ander ten nouste met die mistiek verbind.

³⁴ Kritzinger, Saayman en Smit (2004:266) wys hoe die piëtistiese tradisie met hul beklemtoning van hospitale en skole as deel van sendingwerk die werk beïnvloed het. Die Skotse benadering was volgens hulle eerder ’n woordbediening. Uiteindelik is dit juis die mengbak van tradisies in Suid-Afrika wat ’n meer omvattende sendingbenadering meegebring het. Hierdie artikel kan weens beperkte ruimte nie aandag gee aan die rasse-oorwegings wat die sendingwerk van die N.G. Kerk bepaal het nie. Dit is een van die tragedies van die kerkgeskiedenis dat sendingwerk indirek bygedra het tot die latere apartheidsbeleid.

³⁵ Giliomee (2003:122–8) skryf ook oor die kerk se gebrek aan belangstelling in sending voor die 1850’s. Hy verwys na die invloed van Hofmeyr en die Nederlandse Réveil om dit te verander, maar bereken nie die belangrike Skotse invloed op die sendingbeweging nie.

³⁶ Kyk De Villiers (1919:52), Du Plessis (1919:373-93) en Sundkler en Steed (2001:329).

³⁷ Du Plessis (1919:388) merk op “how deep and intelligent and constant was his interest in the missionary enterprise”. Kyk ook Du Plessis (1919:393).

³⁸ Murray was in sy opvoedingswerk byvoorbeeld sterk beïnvloed deur Edward Thring, die predikant en opvoedkundige van Engeland wat bekend geraak het vir sy bemagtiging van arm leerders deur opvoeding. Hy vertel ook self hoe Herbert Spencer, the bekende sosioloog van die laat 19de eeu, hom beïndruk het. Du Plessis (1919:410) meld dat Murray 'n kopie van Spencer se Sociology op 'n plattelandse reis uit sy saalsak gehaal het. Spencer was omstrede vanweë sy aanwending van Darwinistiese beginsels op die opvoedkunde. Murray se opvoedingsideale kan selfs verder teruggespoor word: onlangs het Holmes (2014) aangetoon dat die Skotse Hervorming se beroemde First Book of Discipline wortels in wyere Europese en Katolieke kontekste het. Die Skotse Protestante se ideaal vir 'n skool in elke gemeente is oorgeneem van die Skotse Katolieke Provinsiale Rade, wat dit by die Vyfde Lateraanse Raad en die Raad van Trente gekry het.

³⁹ Du Plessis (1919:403) wys op Murray se eie ondervinding van die nood tydens sy vele reise.

⁴⁰ By die Holyoke Seminarie vir vroue in die VSA. Kyk Du Plessis (1919:275 en 395–413) en Pierson (1891:31 e.v.).

⁴¹ Rowell (2014:128–44) noem 'n aantal voorbeelde (bv. Antoinette Bourignon en Madame Guyon). Kyk ook die belangrike navorsing van Holmes (2014:115–27), Arnold (2010:182) en Jenkins (2010). Bradley (2005:567) wys in sy artikel oor Skotse spiritualiteit op die lang en unieke spiritualiteitstradisie in die Presbiteriaanse kerke in Skotland, hoewel die woord spiritualiteit nie graag in die konteks gebesig is nie. Hy voeg by dat hierdie tradisie gedeel word met die Episkopaalse en Rooms-Katolieke kerktradisies in Skotland.

The post Die nugtere mistiek van Andrew Murray appeared first on LitNet.

Opsomming

Vryheid van die pers is in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) se grondwet van 1858 gewaarborg. Vervolgings vir beweerde laster, ook van regeringslede, is ingevolge die gemenereg gehanteer. Die voorkoms van uiters skerp kritiek van regeringslede het aansienlik toegeneem nadat die jong Eugène N. Marais in Oktober 1890 die redakteur van die Pretoriase koerant Land en Volk geword het. In Mei 1893 het Marais die destydse president, Paul Kruger, daarvan beskuldig dat hy ’n onregmatige eis vir reiskoste ingedien het vir ’n amptelike reis wat hy en die staatsekretaris na en van Colesberg onderneem het. Marais is daarvan beskuldig dat hy die President belaster het, en is gearresteer en op borgtog van £50 vrygelaat. Marais het die President uitgedaag om hom die geleentheid te gee om sy getuienis voor die hof te bring. Tydens die verhoor in Oktober 1893 is Marais ten spyte van die aggressiewe aard van sy hoofberig onskuldig bevind op grond daarvan dat sy bewering van diefstal in die openbare belang gemaak was. Die hof het terselfdertyd bevind dat Kruger nie te blameer was nie, omdat hy nie van die eis bewus was nie. Marais het die hof se uitspraak as ’n oorwinning vir die vryheid van die pers beskou. Intussen is ’n konsepwet op die pers egter in Junie 1893 deur die uitvoerende raad voor die Volksraad gelê. Die menings in die Volksraadsdebat oor so ’n maatreël was wyd uiteenlopend en die strekking daarvan is na ’n komitee verwys wat in Augustus 1893 ’n konsepwet voorgelê het. Die wet is goedgekeur, maar heftig deur sommige persorgane in die Republiek veroordeel. Dit was die heel eerste perswet in die ZAR en die eerste wet in Suid-Afrika wat die vryheid van die pers ingeperk het. Die omstandighede rondom hierdie wet werp belangrike lig op Paul Kruger en die destydse regering se sienings omtrent die pers en op die universele kwessie van die vryheid van die pers.

Trefwoorde: Eugène N. Marais; Land en Volk ; laster; lojale kritiek; Paul Kruger; persvryheid; Perswet; regeringsadvertensies; subsidiëring van koerante; Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR)

Abstract

Paul Kruger and the press in the ZAR, 1890–1895

President Paul Kruger of the South African Republic had a rather strained relationship with the press. Because his political thinking was dominated by the maintenance of the Republic’s independence he regarded criticism from the press on aspects of his policy and the tenor of his administration with great suspicion. This was the case even though freedom of the press was guaranteed in the constitution of 1858. Kruger’s distrust of the press was not only confined to the English-language newspapers but extended also to critical Dutch papers such as Land en Volk, of which the young Eugène N. Marais took over the editorship in October 1890.

Kruger’s poor relations with the press had, however, existed long before that. One of the reasons was the subsidisation of certain newspapers by means of advertisements for which a sum of money was included in the annual estimates of expenditure. Government advertisements were allocated to certain papers in return for their support of government policy. One of the beneficiaries of this policy of the government was The Press and its Dutch counterpart De Pers, which had been founded in 1889 by A.H. Nellmapius with the specific aim of supporting the Kruger government. This infuriated the other Transvaal newspapers. The practice of allocating advertisements was not only fiercely criticised by other newspapers but was also denounced in the First Volksraad. Accusations of bribery and corruption were often made against the government in this regard. Fuel was added to the fire by revelations made by the first editor of The Press in a letter published in Land en Volk about special favours to the paper shown by the president and his officials. Kruger and his conservative supporters in the Volksraad nevertheless vehemently defended the practice of allocating advertisements and actually used the argument that there has to be a pro-government paper to prop up his government.

When Kruger was challenged by Eugène Marais in his paper about a claim he and the secretary of state had submitted for travelling expenses after an official visit to Colesberg in the Cape Colony in 1893 the tension between him and the press increased dramatically. The accusation that this was an unwarranted and illegal claim was disputed by Kruger and Marais was accused of libel. The resulting court case was a turning point in Kruger’s relations with the press. Marais was acquitted of libel because the charge in the warrant for his arrest was not fully proved. At the same time the court found that Kruger was not aware of the claim submitted and was therefore not to be blamed, and that although the article in Land en Volk left much to be desired it had been written in the public interest.

The president responded by having a strict new press law drafted which provided for fines for certain press actions as well as a prison sentence of a year without the option of a fine for the use of cartoons to belittle someone. A fierce debate took place on the proposed law in die First Volksraad during which strong opinions were expressed. There was a strong feeling that the bill should have been published first according to the constitution because a press law had never existed in the Republic before, all libel cases having been judged according to the common law. The more conservative members of the Raad felt strongly about unbridled attacks in the newspapers on policy and persons, but it was pointed out by progressive members that the proposed law was radical in that it would stifle freedom of expression in the Republic. Kruger, however, spoke strongly in favour of it and was supported by state secretary Leyds. Before the bill was put to the vote it was pointed out by one of the progressive members, R.K. Loveday, that it was no good to suppress the voice of the press and that proper criticism was good for the country and society. He was supported by Lucas Meyer, the member for Vryheid, who argued that the Transvaalers loved their freedom and that the proposed act would limit their very freedom of expression. However, the conservative members won the day and got their way.

Some of the articles of the act were adopted with rather small majorities, but the act was finally adopted and became operative late in 1893. It was the very first attempt in South Africa to muzzle the press since Lord Charles Somerset had closed down newspapers in the Cape Colony n the 1820s.

The press law was condemned outright by all the English-language newspapers in the Transvaal except the Standard and Diggers’ News and the Kruger propaganda organ The Press, as well as by Land en Volk, but De Volksstem defended it on the grounds that there was far too much licentiousness in the Transvaal newspapers in writing about official policy and government members. The Star declared that in a country which professed to be republican such a law was unimaginable and pointed out that when the press does its duty towards the public it is essential to sharply criticise the policies and actions of public figures because they occupy positions which affect the wider public. The Transvaal Advertiser used the opportunity to remind its readers that Kruger had narrowly beaten Piet Joubert in the presidential election earlier that year and that he therefore had reason to penalise the journalists whose criticism had nearly cost him the election.

Kruger obviously regarded the government’s right to govern and the independence and very existence of the state as one and the same thing. That is why he virtually saw strong opposition to and criticism of the government as treason against the Republic. Kruger’s attitude towards the press was therefore attributable to a phenomenon which one finds even in the case of modern democratically elected governments, namely an incapacity to distinguish between the state on the one hand and the government of the day on the other. Kruger’s strong belief in the right of the Republic to govern itself according to the wishes of the voters and his own insights and to maintain its independence at all costs was bolstered by his religious belief in the original Transvaal inhabitants as God’s own people.

Keywords: Eugène N. Marais; government advertisements; Land en Volk; libel; loyal criticism; Paul Kruger; press freedom; Press Law; South African Republic (ZAR); subsidisation of newspapers

1. Inleiding

President Paul Kruger het nie ’n oop en hartlike verhouding met die pers in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) gehad nie. Hy het haas enige kritiek op regeringsbeleid en -optrede in die tydgenootlike koerante met die grootste agterdog bejeën en dit trouens feitlik as ’n aanval op die Republiek se onafhanklikheid beskou. Kruger se houding teenoor die pers blyk duidelik uit ’n opmerking van hom in Augustus 1893 tydens ’n Volksraadsdebat in verband met ’n beoogde perswet. By daardie geleentheid het hy die argument gebruik dat koerante mekaar beїnvloed om lasterlik te skryf en dat die land sodoende gedemoraliseer word.¹

Artikel 19 van die Grondwet van 1858 het die vryheid van die pers gewaarborg. Dit het gelui: “Vrijheid van [de] drukpers is toegestaan, mits de drukker en uitgever verantwoordelijk blijven voor al de stukken die eerschennis, beleediging of aanranding van iemands karakter bevatten” (Eybers 1918:366). Die woorde “eerschennis, beleediging of aanranding” wat hier gebruik is, word in Engels as “libel, insult or defamation” deur Eybers weergegee. In die Engelstalige pers was kritiek op aspekte van die Kruger-bewind se beleid vroeg reeds algemeen, maar vanaf 1890 het skerp aanvalle op die Kruger-regering ook meer gereeld in die Nederlandstalige pers voorgekom. Dit was veral die geval nadat Eugène N. Marais die redakteurskap van die koerant Land en Volk in Oktober 1890 oorgeneem het (sien Heydenrych 2014).

Wanneer redakteurs of eienaars van koerante in die ZAR wel vervolg is oor iets wat hulle gepubliseer het, is dit kragtens die gemenereg ingevolge die wet op laster gedoen. In 1893 is egter ’n perswet deur die Volksraad aanvaar wat groot ontevredenheid onder koerantredakteurs uitgelok het. Terwyl die wetsontwerp onder bespreking was, het die Transvaal Advertiser verontskuldigend en verontwaardig verklaar: “Up to this time (die einde van Julie 1893) not one English newspaper has been convicted of treason towards the State, and all prosecutions instituted by the Government have signally failed when matters have been carried so far as to proceed to trial.”² In Mei 1893 is Eugène N. Marais, die redakteur en eienaar van die koerant Land en Volk, egter daarvan aangekla dat hy die President belaster het, en die verloop en uitslag van daardie saak het beslis ’n groot rol gespeel in die regering se besluit om ’n perswet te aanvaar. Die gevolglike Perswet van 1893 was die eerste poging van owerheidsweë in Suid-Afrika om beperkings op die pers te lê sedert lord Charles Somerset in die twintigerjare van die 19de eeu koerante in die Kaapkolonie summier gesluit het.

Dit is opvallend dat D.W. Kruger (1961, 1963) in sy tweedelige biografie van Kruger wel van die streng perswet, nr. 26 van 1896, melding maak, maar nie van die wet van 1893 nie, en dit is ook die geval in die meeste algemene geskiedenisse en persgeskiedenisse. Wet nr. 26 van 1896 is die maatreël ingevolge waarvan die koerant die Critic in daardie jaar vir ses maande verbied is om te verskyn en ’n verbod ook die volgende jaar op The Star van Johannesburg ingestel is (Marais 1962:129–31). Hierdie optrede van Kruger se regering het hom in botsing met die koloniale kantoor van die Britse regering gebring.

Die perswet van 1896 en die optredes van Kruger se regering ingevolge daarvan kan grootliks verklaar word in terme van die krisisatmosfeer wat ná die Jameson-inval aan die einde van 1895 in die Republiek geheers het en die regering se vrees vir verdere bedreiging van die staat se onafhanklikheid. Die doel van hierdie bydrae is om aan te toon dat daar reeds vóór 1895 spanning tussen Kruger en die Transvaalse pers bestaan het, en daarom sluit hierdie bespreking van Kruger se verhouding met die pers in 1895 af.

President Paul Kruger se outokratiese regeringstyl, sy gebrek aan formele opvoeding en sy geloof in die goddelike sanksionering van die Transvaalse volk se onafhanklikheid het veroorsaak dat hy die pers in die ZAR met groot wantroue bejeën het. Hy het koerante se ware rol beskou as dié van handlangers van die staat wie se lojaliteit verkry kon word deur hulle finansieel te beloon. Die gebeure tussen 1890 en 1895 wat hierna bespreek word, sal hopelik hierdie interpretasie bevestig.

2. Faktore wat Kruger se verhouding met die pers bepaal het

2.1 Die subsidiëring van sommige koerante

Een van die faktore wat die verhouding tussen die Krugerregering en die pers nadelig beїnvloed het, was die regering se subsidiëring van sekere koerante deur staatsadvertensies vir publikasie aan hulle toe te ken (Gordon 1970:87). Dit het advertensies van openbare veilings en ander amptelike kwessies ingesluit. Daar was jaarliks ’n pos van £6 000 (later verhoog na £7 000) in die begroting vir hierdie uitgawe wat groot bespreking in die Eerste Volksraad en in die pers uitgelok het. Die groot beswaar daarteen was dat die toekenning van advertensies selektief toegepas is en die indruk gewek het dat die regering sommige koerante sodoende omkoop om hom te steun. Eugène Marais, die jong uitgesproke redakteur van Land en Volk, het in Julie 1892 inderdaad blatant in ’n hoofberig onder die opskrif “De schandelijke omkooping” na hierdie praktyk van die regering verwys. Hy het die subhoof “Ses duisend voor de Presidents verkiezing” daarby gevoeg omdat dit toe minder as ses maande voor die presidentsverkiesing van 1893 was.³ Daarmee het hy geїnsinueer dat Kruger deur middel van die toekenning van regeringsadvertensies aan sekere koerante hulle steun wou bekom om te verseker dat hy vir ’n verdere termyn van vyf jaar as president herkies sou word.

Figuur 1. Die mashoof van The Press.

Drie jaar later het die Transvaal Advertiser insgelyks in die volgende veroordelende trant na die regering se advertensiebeleid verwys: “For many years past the Kruger Government, incited thereto by Mr. Leyds, have arrogated to themselves the right to act with public advertisements as if they were special vehicles designed for the bribery and corruption of a certain number of papers which cannot be called anything else but characterless and unprincipled.”⁴

Hoewel sommige waarnemers heftig kapsie daarteen gemaak het dat die staat in werklikheid die goedgesindheid van die betrokke koerante “gekoop” het, het Kruger en sommige van sy ondersteuners in die Volksraad die praktyk met hand en tand verdedig. Tydens die Volksraadsdebat van 20 Julie 1892 omtrent die begrotingspos vir advertensies het een lid geargumenteer dat dit niks meer as billik is dat die regering vir die plasing van die advertensies betaal nie, en A.D.W. Wolmarans, ’n vurige ondersteuner van Kruger, het die bewering dat die regering in sekere koerante advertensies plaas om deur hulle verdedig te word, met minagting verwerp.⁵ By ’n latere geleentheid het W.J. Leyds, die staatsekretaris, ook die stelling in die Eerste Volksraad gemaak dat die regering verplig was om die Nederlandstalige koerante in die ZAR deur middel van advertensies te ondersteun, anders sou hulle ten gronde gaan.⁶ Hy het bygevoeg dit sou “karakterloos” van die regering wees om koerante te ondersteun wat na sy mening “teen de belangen van het land gaan”.

Lucas Meyer, die lid vir Vryheid, het by dié geleentheid egter daarop gewys dat die feit dat die Britse regering The Times van Londen finansieel ondersteun, nie beteken dat die Republiek se regering iets soortgelyks moet doen nie en dat dit boonop in stryd met die grondwet is. Terselfdertyd het R.K. Loveday, die lid vir Barberton, heftig beswaar gemaak teen die beginsel dat die regering advertensies aan sommige koerante toewys “om de courantschijvers op hun hand te krijgen”. Hy het gewaarsku dat dit misbruik in die hand werk en verklaar dat De Pers in Pretoria in 1890 en 1891 onderskeidelik bedrae van £2 165 en £2405 deur middel van advertensies verdien het en dat die bedrag in die eerste vyf maande van 1892 alreeds meer as £700 beloop het.⁷ Hy het bygevoeg dat dié bedrae korrek is, omdat hy dit van die staatstesourier se kantoor verkry het. Loveday het die toeken van advertensies aan De Pers veroordeel en na dié blad verwys as “een courant net opgericht door een concessionaris om zand in de oogen der burgers te strooien”.⁸ Loveday het tydens die debat ook Kruger se woorde by ’n vorige geleentheid aangehaal “dat wij de couranten moesten ondersteunen die ons verdedigen”. Land en Volk het later Kruger se standpunt tydens die debat dat hy “couranten moest betalen om voor de regering te schrijven” as ’n “onrepublikeinsche leer” veroordeel.⁹

Kruger het egter sy standpunt teen die einde van die debat soos volg gestel: “Er moet een courant zijn om onze zaken aan de gansche wereld bekend te maken. Elk een verdedigde de zijne, moet de Staat ook niet hare zaken verdedigen tegenover zooveel misvattingen en verkeerde voorstellingen van zaken. Ik kan niet tegen een courant zijn als hij zijne opinie schrijft, maar er moet een zijn die onze zaken bekend maakt.”¹⁰ Die begrotingspos is uiteindelik met 15 stemme teen agt goedgekeur.¹¹ Die Transvaal Advertiser se kommentaar op Kruger se standpunt was: “There can be little doubt that the President expressed his sincere convictions when he advocated the system of subsidising those newspapers which supported him and his Government […] Mr. President Kruger has acknowledged that his scheme of government cannot be carried out without the aid of a purchased press.”¹²

Toe sommige van die progressiewe raadslede met syfers vorendag kom om aan te toon hoe skeefgetrek die situasie met betrekking tot die toewysing van advertensies is, het dit Kruger net in sy standpunt gesterk. Daar is aangevoer dat die grootste Nederlandstalige koerant in die Republiek, De Volksstem, die vorige jaar £370 ontvang het en ’n klein plaaslike koerantjie in Soutpansberg, die Zoutpansberg Review, £327. Land en Volk het inderdaad later na die Zoutpansberg Review verwys as ’n Kruger-orgaan wat ’n gedeelte van die begrote bedrag ontvang om die Krugerregering op te hemel.¹³ R.K. Loveday het ook beweer dat een koerant – ongetwyfeld De Pers – in 1892 £2 076 gekry het van die £4 660 wat bestee is; dus, volgens hom, byna die helfte van die hele bedrag.¹⁴

In 1893 het De Pers £2 250 vir advertensies ontvang en De Volksstem ’n bedrag van £1470,¹⁵ en in 1895 het drie koerante in Pretoria na bewering altesaam £7 234 deur middel van advertensies verdien.¹⁶ Dit was waarskynlik De Volksstem, De Pers en The Press. Gordon wys daarop dat De Volksstem se redakteur in Oktober 1895 openlik erken het dat hy voorkeurbehandeling in verband met die toekenning van advertensies ontvang, maar terselfdertyd ontken het dat dit sy beleid beїnvloed. Hy het geargumenteer dat baie regerings sekere koerante finansieel ondersteun en dat dit nie so immoreel is as wat beweer word nie (Gordon 1970:88). Die geldigheid van dié argument is egter twyfelagtig. Dit is ondenkbaar dat ’n wydgelese koerant soos De Volksstem wat finansiële steun van die regering van die dag ontvang die versoeking sou kon weerstaan om sy weldoener redaksioneel te ondersteun.

Die feit dat ander regerings koerante in ruil vir hul steun beloon, beteken ook nie dat dit moreel korrek is nie. Trouens, De Volksstem-redakteur, F.V. Engelenburg, se uitsprake in hierdie verband bevestig bloot dat dele van die pers in die ZAR hoegenaamd nie vry was nie. Dit word bevestig in ’n brief van iemand met die skuilnaam Een opregte Ezel in Land en Volk in Januarie 1893, terwyl die presidentverkiesing nog aan die gang was. Die skrywer kon dalk Eugène Marais self gewees het, omdat hy dikwels van skuilname gebruik gemaak het. Wat egter opval, is dat die brief onder meer sê dat iemand van Heidelberg by ’n sekere stempunt onder die mense rondgeloop het met De Volksstem “om aan hun leugens voor te lezen en te doen geloven”.¹⁷ Hoewel Land en Volk openlik vir Piet Joubert, Kruger se sterkste opponent in die verkiesing, gesteun het, weerspieël hierdie bewering tog hoe algemeen dit aan die ander koerante bekend was dat De Volksstem aktief propaganda vir Kruger se herverkiesing en vir die Kruger-regering in die algemeen gemaak het.

Kruger se uitsprake in die Volksraad in 1893 tydens die bespreking van ’n wetsontwerp op die pers het verder sy opvattings omtrent die pers bevestig. Hy het gesê hy sou nie meer staatspresident kon bly indien hy ’n koerant sou ondersteun “die zou trachten het land te ondermijnen en als het ware als landverrader handelde”. Hy het byvoeg dat dit vir hom slegs gaan oor die staat en sy onafhanklikheid en nie die persoon nie. Later het hy hierop voortgeborduur deur te sê: “[D]e staat moet worden verdedigd en wie zou dat doen indien de staat daartoe geen courant had. In andere staten worden zulke couranten sterk ondersteund. Het zou toch niet goed zijn indien geen enkel nieuwsblad de staat verdedigde, en er vrij spel gelaten werd aan de vyanden van den staat.”¹⁸ Dis opvallend dat Kruger hier na die staat verwys en nie na die regering nie. Dis ’n onderskeid wat hy dikwels nie gemaak het nie.

Argumente teen die toewysing van advertensies aan sekere begunstigde koerante het Kruger nie van stryk gebring nie en hy het trouens versoek dat die begrote bedrag na £7 000 verhoog word en herhaal: “Maar om een courant Gouverments advertenties te geven die tracht tweedragt in het land te brengen, en welke courant dus ondersteund zou worden van Gouverments wege, zou ZHEd. nooit kunnen doen, want dan zou hy een verrader en vijand van zijn land gaan ondersteun, en dan was hij niet waard om langer zijn ambt te bekleeden.” Hy het aangevoer dat ’n mens nie sou kon sê dat die bedrag geld aan twee of drie koerante gegee word om die staat te verdedig nie, “maar men kan toch niet verwachten de couranten dit zouden doen zonder ondersteuning”.¹⁹ Dit kom neer op ’n erkenning dat ’n koerant wat die regering steun, finansieel beloon moet word.

Afgesien van De Volksstem en plaaslike blaadjies is ook aan De Pers advertensies toegeken. Onderaan die banierhoof op De Pers se voorblad het trouens dié woorde verskyn: “Authorised to publish all Government notices”.²⁰ Gevolglik is De Pers deur sommige Volksraadslede met groot afkeer bejeën, en ook baie lede van die publiek en die redakteurs van die ander Transvaalse koerante het vyandig teenoor die blad gestaan. Die antipatie het ook gespruit uit die feit dat dié weekblad en sy Engelse weergawe, The Press, in 1889 op die been gebring is deur die spekulant en nyweraar A.H. Nellmapius (Suid-Afrtikaanse Biografiese Woordeboek – hierna afgekort as SABW – IV 1981:427). Hy was ’n groot vertroueling en ondersteuner van Kruger en sy uitdruklike doel met die blad was om Kruger se politiek te steun. Ná Nellmapius se dood in 1893 het die mynmagnaat J.B. Robinson die twee koerante gekoop (SABW, I 1976:910). Hy was ook ’n geesdriftige ondersteuner van die President. Sowel De Volksstem as Land en Volk het De Pers as die algemeen erkende orgaan van die regering beskou (Gordon 1970:xvii). So groot was die afkeer van die propagandistiese aard van De Pers dat ’n briefskrywer in die Transvaal Advertiser selfs na die koerant verwys het as “The Kruger concessionaire sheet”.²¹

Inligting verskaf deur die eerste redakteur van De Pers en The Press, B. Gluckstein, in twee briewe wat in Januarie 1893 in Land en Volk verskyn het, het die bevoordeling van dié koerante en die agterdog bevestig en die wantroue teenoor De Pers verder aangeblaas.²² Gluckstein vertel in die eerste brief dat hy deur Nellmapius versoek is om ’n nuusblad “in de belangen van het Gouvernement” op die been te bring. Hy het ingestem op voorwaarde dat hy die regering slegs op die breë politieke beginsel van die verdediging van die staat se onafhanklikheid en met inagneming van die belange van alle dele van die publiek sou ondersteun. Daarom het hy die reg voorbehou om die regering te kritiseer indien sy optrede nie die hele volk tot voordeel strek nie, of indien dit in die algemeen nadelig vir die staat se belange was. Aanvanklik het alles goed verloop en daar was geen poging om aan Gluckstein voor te sê wat hy mag skryf nie. Hy het egter na ’n ruk uitgevind dat valse en eensydige inligting tot sy beskikking gestel is ten einde Kruger se regering in ’n goeie lig te stel. Die vernaamste bronne van beriggewing was volgens hom eerstens die President self, by wie se woning hy dikwels inligting aangevra het, die staatsekretaris W.J. Leyds, wat hom dikwels van nuus voorsien het, en Nellmapius. Hy het tot die slotsom gekom dat die redakteur van De Pers nie ’n bevoegde joernalis moes wees nie, maar iemand wat geen gewete besit nie en, soos hy dit stel, iemand “die niets om gaf om te liegen en te bedriegen op instruksies zijner meesters”. Tydens ’n hofgeding wat ná sy ontslag aanhangig gemaak is, het dit geblyk dat verskeie konsessiespekulante belange in die blad gehad het en dat hulle Nellmapius van geld voorsien het. Hy het bevestig dat die koerant ook jaarliks geld van die regering ontvang het wat gedeeltelik vir regeringsadvertensies betaal is en dat dit na sy mening bo enige ander koerant bevoordeel is.

Die “kliek” van konsessionarisse, soos Gluckstein dit noem, het uiteindelik besluit om van hom ontslae te raak en Leo Weinthal, ’n steendrukker, wat toe in die staatsdiens was, is in sy plek aangestel. Gluckstein het selfs beweer dat staatsamptenare vir sowel De Pers as die staat werk en die koerant gevolglik as Kruger-orgaan gebruik om sy kandidatuur in die veldtog om die presidentsverkiesing te bevorder en sy teenstanders swart te smeer. Valse gerugte oor Piet Joubert, Kruger se vernaamste opponent in die presidentsverkiesing, het volgens Gluckstein by De Pers hul oorsprong gehad en is deur die kliek van konsessionarisse gefabriseer. Weinthal was ook korrespondent van die Johannesburgse blad Standard and Diggers’ News en was die Pretoriase korrespondent van die nuusagentskap Reuters.

In sy tweede brief het Gluckstein beweer dat Weinthal inligting wat hy van sekere informante na aan Kruger en van Reuters ontvang het, aan ander Transvaalse koerante gestuur het, onder meer aan Standard and Diggers’ News in Johannesburg wat Kruger gesteun het. Gordon haal trouens korrespondensie van 1899 uit die Leyds-argief aan wat klinkklaar bewys dat Standard and Diggers’ News finansieel deur die regering gesteun is (Gordon 1970:88), en dit was lank voor 1899 alreeds die geval (Cutten 1935:63). Gluckstein verwys ook na samespanning in die Republiek wat verhoed het dat sekere bedrogkwessies openbaar gemaak word. Hy het in hierdie verband onder meer gevra waarom die konsessionaris Edouard (of Edward) Lippert, die houer van die omstrede dinamietkonsessie, nie vir smokkelary gearresteer word terwyl hy dinamiet onwettig onder die benaming “guhr impregné” invoer nie, en waarom aan Frikkie Eloff, die President se skoonseun, onwettige konsessies toegeken word. Boonop het hy gesê dat die koerante onder die invloed van die kliek daagliks meer word en noem in dié verband koerante op die platteland soos Zoutpansberg Review en Middelburg News.

Gluckstein het weliswaar ’n grief teen Nellmapius gehad en hy mag wel oordryf het, maar daar moes ’n kern van waarheid gesteek het in wat hy gesê het omtrent die rol van konsessionarisse in verband met sekere koerante in die Republiek, omtrent die ontstaansgeskiedenis van De Pers en The Press en oor die bevoordeling van sommige koerante. Hy het immers uit persoonlike ondervinding by De Pers gepraat en waarskynlik dinge openlik by die naam genoem waaroor andere gehuiwer het om te praat. Sy bewerings is ook nooit van owerheidsweë ontken nie. Sy twee briewe in Land en Volk gee dus ’n rare kykie in die binnewerkinge van die pers in die ZAR en beklemtoon die feit dat daar druk op sommige koerante geplaas is om Kruger te steun en sy beleid en optrede goed te praat. Dat die President hulle sou steun deur onder meer toe te sien dat advertensies aan hulle toegeken word, was dus hoegenaamd nie vergesog nie.

2.2 Land en Volk, Kruger se reisrekening en die lasterklag teen Eugène Marais

In die loop van 1893 het ’n konfrontasie tussen Kruger en die redakteur van Land en Volk, Eugène Marais, voorgekom wat uiteindelik ernstige implikasies vir die vryheid van die pers in die ZAR gehad het. Marais is naamlik daarvan aangekla dat hy Kruger belaster het en die kwessie het uiteindelik in die hof gaan draai. Die aangeleentheid is kortliks in Heydenrych (2014) behandel, maar dit is nodig om hier ’n bygewerkte weergawe daarvan te gee, omdat dit in die konteks van die president se verhouding met die pers van beslissende belang was.

Op 11 Mei 1893 het ’n hoofberig in Land en Volk verskyn wat groot opspraak verwek het en daartoe gelei het dat Paul Kruger die redakteur en eienaar van die koerant, Eugène Marais, vir laster gedagvaar het. Marais was een van Kruger se felste kritici en het alreeds met Kruger gebots nog voordat hy op 19-jarige ouderdom in Oktober 1890 redakteur van Land en Volk geword het.²³ Terwyl hy in 1889 deeltyds verslaggewer en rubriekskrywer vir die Transvaal Advertiser was, het hy naamlik toevallig tydens ’n pouse in die Volksraad die voorsitter iets hoor sê wat hy gepubliseer het en in ’n rubriek kommentaar op gelewer het. (Du Toit 1940:25–8; Nienaber-Luitingh 1962:21). Hy is gevolglik ’n ruk lank op voorstel van die President toegang tot die persgalery in die raad geweier.