Opsomming

Sport is sedert die vroegste tye deel van die menslike samelewing en sportbeserings is dan waarskynlik ook vanaf die vroegste tye deel van die mens se bestaan. Die wedywering in antieke sport het dikwels tot ernstige beserings of die dood gelei en atlete was verbruikbare hulpbronne wat in die soeke na glorie opgeoffer kon word. Die ou Romeinse beginsel van volenti non fit iniuria het deur die Middeleeue behoue gebly en vandag ken ons dit as toestemming tot benadeling of aanvaarding van die risiko van benadeling. Atlete beskou pyn as ’n noodsaaklike neweproduk van sport en sportbestuurders maak staat op die selfgedrewenheid van spelers om hulself in die strewe na sukses verby normale menslike vermoëns te dryf. Die howe was aanvanklik, op grond van toestemming tot benadeling of die aanvaarding van die risiko van benadeling, meestal huiwerig om sportfederasies, klubs of spelers vir sportbeserings aanspreeklik te hou. Daarbenewens het sport- en staatsowerhede skynbaar aanvaar dat beserings en sterftes onvermydelik in sport is. ’n Ontleding van die toepaslike beginsels toon egter dat die posisie ten opsigte van aanspreeklikheid weens sportbeserings nie so eenvoudig is nie. Die verweer van toestemming tot benadeling of die risiko van benadeling is problematies in die milieu van sport. Eerstens hou ’n besering, buiten vir die beseerde speler, ook nadelige gevolge in vir ander belanghebbendes, soos afhanklikes, die speler se klub en hulppersoneel wat in die speler se diens is. Toestemming tot benadeling bind slegs die speler en nie ook sulke derde partye nie. Tweedens is toestemming tot benadeling problematies waar kinders aan sport deelneem. Dit is nie duidelik dat deelname aan sport en die meegaande toestemming tot benadeling noodwendig altyd in die beste belang van die betrokke kind is nie. Gevolglik mag ’n hof weier om aanspreeklikheid op hierdie grond uit te sluit waar kinders betrokke is. Derdens word beroepspelers deur hul diensverhouding genoodsaak om die risiko’s van sportbeserings te loop en daar kan dus nie gesê word dat toestemming vrylik verleen word nie. Vierdens is dit nie duidelik dat partye wat bloot aan sosiale sport deelneem, asook beginners, noodwendig kan waardeer in welke mate hulle die risiko van besering loop nie. Dit wil voorkom of selfs beroepspelers hierdie aspek van toestemming problematies vind en dit plaas twyfel op die geldigheid van enige toestemming wat inderdaad verleen word. Die toestemming moet vervolgens regtens geoorloof wees. Ten spyte van aanduidings dat die howe selfs opsetlike oortredings van die reëls sal verskoon indien dit tot beserings sou lei, is daar verskeie beleidsgronde wat vereis dat toestemming ’n geldige verweer kan wees slegs indien die dader streng volgens die reëls gespeel het. Een van hierdie gronde is die hoë beseringskoers in sport. Statistiek toon dat die risiko van besering by beroepspelers tot 5 000 maal hoër as by mynwerkers is. Sportfederasies behoort meer te doen om die veiligheid van spelers te bevorder, sodat hulle latere eise van oudspelers kan vermy.

Trefwoorde: aanspreeklikheid; aanvaarding van risiko; atletiek; delik; Formule 1; motorsport; sokker; sport; sportbesering; toestemming tot benadeling; voetbal

Abstract

That which cannot be cured by dreams: can consent to injury still exclude liability for sports injuries?

Sport has been an aspect of human society since the earliest times and sports injuries have probably also been part of human existence from the outset. The contests in ancient sports often led to serious injury or death and athletes were viewed as expendable resources that could be sacrificed in the quest for glory. It would seem that this notion of expendable athletes has remained with us throughout the ages.

The old Roman principle of volenti non fit injuria endured through the Middle Ages and today we know it as consent to injury or assumption of the risk of injury. Athletes believe in “no pain, no gain” and regard pain as a necessary by-product of sport. Sports managers rely on the self-motivation of players to push themselves beyond the bounds of normal human endeavour in pursuit of success. Athletes who push on and continue to compete despite excruciating pain are hailed as heroes who put their team or country above their own interests.

In addition, sport and state authorities seem to accept that injuries and deaths are inevitable in sport. Almost every sport can erect its own “war memorial” for fallen athletes who have met their fate while training for or participating in sport. The number of serious injuries are even higher and there are innumerable short-term injuries that result in athletes’ sitting out on training sessions. Even in cases where team managers or team crews have pushed athletes to the point of death or compelled racing drivers to compete in unsafe cars, authorities have not taken action against such managers or crews. It would seem that sports federations and clubs can do no wrong. The general message to athletes everywhere seems to be: if you play and get hurt, that is your problem.

However, an analysis of the principles shows that the position in respect of liability for sports injuries is not quite as simple as it may appear at first glance. Initially, the courts appeared to be mostly reluctant to hold sports federations, clubs or players liable for sports injuries because of the doctrine of consent to injury or assumption of the risk of injury. It would appear that courts generally submit to the rules of the sport concerned. The reason for this could be that organised sport is played on the basis of a contractual relationship between the sports federation, sports league, sports club, event organiser and players. The terms of this contractual relationship are found, inter alia, in the rules of the sport and players agree to play according to these rules. In this regard it is worth mentioning that, in the law of contract, there is a presumption that the parties intended to conclude a legally valid contract. In the context of sport, this means that there is a presumption that the rules of the sport are also lawful. Courts will therefore assume that the rules of the sport are lawful, unless the contrary is proven.

The position might be different where friends or family engage in social sports for recreation or entertainment. Social engagements generally do not give rise to binding contracts. Social participation in sport is therefore not based on contract and participants generally also do not observe the rules strictly.

The defence of consent to injury or the risk of injury is problematic in the context of sport. Many claims based on sports injuries have failed because apparently conduct which would otherwise be unlawful, can be excused on the grounds that the participants in the sport concerned consented to the risks inherent in that sport. But participation in sport does not in itself provide an all-embracing defence against all claims based on sports injuries.

Firstly, consent to injury is a unilateral juristic act which limits the rights of the party granting consent. Consent to injury therefore binds only the player and does not extend to any third parties. Apart from the injured player, a sports injury can cause harm to other interested parties, such as dependants, the player's club and support staff employed by the player. These third parties could still have valid claims against the wrongdoer if they should suffer loss when an athlete gets injured.

Secondly, consent to injury is problematic when children participate in sport. The golden rule when children are involved is that one must always determine what is in the best interest of the child. It is not certain that participation in sport and the corresponding consent to injury is necessarily always in the best interest of the child concerned. Accordingly, a court may refuse to exclude liability on this ground when children are involved.

Thirdly, professional players are compelled by their employment to run the risk of sports injuries and therefore it cannot be said that consent is granted freely.

Fourthly, it is not clear that parties who participate in merely social sports, as well as beginners, necessarily appreciate the extent to which they run the risk of injury. It also seems that professional players find this aspect of consent to be problematic and it puts further doubt on the validity of any consent which may indeed be granted. Consent must also be lawful. Despite indications that the courts might even in some instances condone wilful violations of the rules if these should lead to injuries, there are several policy factors which require that consent can be a valid defence only if the offender played by the rules. One of these factors is a simple matter of occupational health and safety. Another is the high rate of injury in sport. Statistics show that the risk of injury to professional players is up to 5 000 times higher than the risks to workers in the mining industry. Sports federations should do more to promote the safety of players so that they can avoid claims by retired or current players. Some sports federations, such as Athletics South Africa and the National Football League in the USA, have already felt the brunt of such claims. It is time that all sporting codes got their houses in order.

Keywords: assumption of risk; athletics; consent to injury; delict; football; Formula 1; liability; motor sport; soccer; sport; sports injury; tort

1. Inleiding

Sport is sedert die vroegste tye ’n belangrike aspek van elke samelewing. Prehistoriese rotstekeninge beeld oënskynlik reeds tonele uit van oermense wat meeding in wedlope, swem, boogskiet en stoei terwyl toeskouers toekyk.¹ Die gebruik om sportstadions vir die skouspele en wedstryde op te rig, vind ons ook reeds in die argeologiese rekords van die oudste beskawings.²

Dit is dan waarskynlik ook billik om die gevolgtrekking te maak dat sportbeserings sedert die vroegste tye ’n onlosmaaklike deel van die mens se bestaan sou gewees het. Wat atletiek betref, verduidelik Spivey³ dat die Griekse woord agôn,⁴ “(wed)stryd”, die stam is van die Engelse woord agony omdat die wedywering tydens wedstryde dikwels tot ernstige besering of dood gelei het.⁵ Daar word ook algemeen aanvaar dat die oorsprong van sportgeneeskunde teruggespoor kan word na Herodikus, die ou Griekse afrigter, later geneesheer en leermeester van Hippokrates, wat reeds in die 5de eeu v.C. begin het om atlete te behandel.⁶ Maar die antieke sportgeneeskunde was, anders as (of dalk presies soos) vandag, nie soseer gerig op die rehabilitasie van beseerde atlete nie, maar op wyses om optimale prestasie tydens die wedstryd te verseker. Atlete was verbruikbare hulpbronne wat in die soeke na glorie opgeoffer kon word.⁷

Die opvatting dat atlete verbruikbaar is, het in ’n groot mate deur al die eeue by ons gebly. Vandag glo sportmense in “no pain, no gain” as ’n aanvaarbare neweproduk van sport.⁸ Op ’n vraag waarom, antwoord Emmit Smith, die bekende agterspeler van die Dallas Cowboys-voetbalspan:⁹

You do it for the game. You do it for the sake of your teammates. You do it because it’s your team. Should you be out there? The answer’s probably not. Would I do it again? Yes, I would. But that’s football. That’s the way I was raised. If you can’t play with pain, you can’t play the game.

Regslui regverdig dit met “volenti non fit iniuria”, toestemming tot benadeling of aanvaarding van die risiko van benadeling. Deur die verloop van al die eeue het die boodskap wesenlik dieselfde gebly: as jy speel en seerkry, is dit oor die algemeen jou probleem. Maar dinge het verander.

Die doel van hierdie artikel is om die bestaande regs- en bestuurspraktyke met betrekking tot sportbeserings te oorweeg en die toepaslikheid van toestemming tot benadeling as verweer teen eise weens sportbeserings te ontleed.

2. Geskiedenis

Die berusting by die verbruikbaarheid van atlete het in Europa regdeur die Middeleeue¹⁰ voortgeduur tot in die Renaissance¹¹ en uiteindelik die aanvaarde norm geword in moderne regstelsels wat op die Romeinse reg geskoei is.¹²

Dit het ook die norm in gemenereg-jurisdiksies geword. Hoewel die begrip van siviele aanspreeklikheid nie juis in die Middeleeuse Engelse reg ontwikkel het nie, is ’n persoon wat ’n ander beseer het, wel aanspreeklik gehou indien die toedien van die besering ’n trespass daar sou stel wat terselfdertyd ook op ’n skending van die King’s peace sou neerkom.¹³ Maar sedert koning James I die “Declaration of sports” in 1618 uitgevaardig het,¹⁴ kan aangeneem word dat deelname aan regmatige sport in daardie tye nie op ’n skending van die King’s peace sou neergekom het nie. Gevolglik sou daar dan ook geen aanspreeklikheid gewees het vir beserings wat op die sportveld veroorsaak is nie. Hieruit het die Engelse howe uiteindelik in die 19de eeu die hedendaagse leerstuk van implied sporting consent ontwikkel sodat deelnemers teen eise gevrywaar sou wees, mits die reëls van die sport regmatig is en die spelers die reëls en gebruike van die bepaalde sport nakom.¹⁵

3. Sportbestuur

Die opvatting dat atlete verbruikbaar is, het ook die bestuur van sport deur die eeue onderlê. Moderne sport het hoofsaaklik in die 19de eeu ontwikkel namate die privaatskole en universiteite in Engeland, in ’n strewe om op die sportveld met mekaar mee te ding, begin het om die reëls van die onderskeie sportsoorte te standaardiseer.¹⁶ Die standaardreëls was egter hoofsaaklik daarop gerig om eenvormige speelvelde te skep, ’n mate van orde in die verloop van wedstryde te bewerkstellig en spelers van toeskouers te skei.¹⁷ Spelerveiligheid was van weinig belang en dit het grootliks tot die begin van die 21ste eeu so gebly.

Geen ander sport het hierdie berusting by die verbruikbaarheid en vervangbaarheid van atlete meer terdeë ontbloot as motorsport nie. In die 1960’s en 1970’s is skynbaar gelate aanvaar dat daar jaarliks minstens twee renjaers in Formule 1-wedrenne sou sterf.¹⁸ In daardie tyd het die vervanging van renjaers wat gesterf het of ernstig beseer is, die aanvaarde norm vir motorsportspanne geword. Niki Lauda betreur nog steeds die feit dat die Ferrari-span hom na sy bykans noodlottige botsing in 1976 reeds dood verklaar het en met ander renjaers begin onderhandel het om ’n permanente plaasvervanger vir hom te kry nog voordat hy die hospitaal bereik het en sy toestand nog grootliks onbekend was!¹⁹

Maar hoe gevaarlik motorsport ook al mag wees, is dit hoegenaamd nie die enigste sport met ’n lang lys van sterftes nie. Dit blyk dat bykans elke sportsoort ’n twyfelagtige geskiedenis het wat sy eie gedenkteken vir gevalle atlete sou regverdig.²⁰ En dit geld net vir die sterftes op die speelveld. Die lys van ernstige stremmende beserings is selfs langer en daar is ontelbare korttermynbeserings wat noodsaak dat atlete selfs net aan een oefensessie onttrek moet word. Maar die spel moet voortgaan en elke gestorwe of beseerde atleet word vervang ... en dikwels vergeet.

Sport is egter hoegenaamd nie uniek in hierdie verband nie. Daar word dikwels gesê dat sport ’n mikrokosmos van die samelewing is,²¹ alhoewel Billings, Butterworth en Turman²² meen dat die teenoorgestelde dikwels ook waar is en dat die samelewing ’n mikrokosmos van sport is. Hoe dit ook al sy, sport bied ’n spieëlbeeld van ons samelewing, en dieselfde kulture, verskynsels en probleme wat daagliks in die samelewing voorkom, word ook in sport gesien en andersom. Gevolglik weerspieël die opvatting dat atlete verbruikbaar en vervangbaar is, bloot groter sosiale verskynsels wat hoegenaamd nie uniek aan sport is nie. Die vlietende aard van die meeste sportloopbane en die supersterstatus van sommige sportsterre maak dit dalk net meer opsigtelik. Maar Duina²³ verduidelik:

[W]e deem those who try hard to be winners: because we as a society benefit the most if people push themselves as hard as they can, even when this may hurt them in various ways. People who try hard are likely to work harder, generate more goods and services (including entertainment for us), create jobs, pay more taxes, and much more. It matters little that, after squeezing themselves for a long time, those people will “burn out”, or that, by fully dedicating themselves to one task, they will neglect other aspects of their lives, their loved ones or friends, or their other interests and passions. From the point of view of the “system,” people are expendable and replaceable resources – and, given what is needed at a given point in time, they should be exploited to the maximum. This is especially the case if they happen to be self-motivated, if they learn from a young age – as we try to ensure through our school system and other venues – to embrace our love for effort.

Soos Karageorghis en Terry ten opsigte van beroepsatlete opmerk:²⁴ “[H]igh self-motivation is a characteristic of many champions [that] … can be consciously manipulated.” Beroepsportklubs en -ligas maak staat op hierdie vermoë om die selfgedrewenheid van elite-atlete te manipuleer en te ontgin. En ons samelewing is behep met helde wat hulself verby hulle menslike kragte dryf om bykans bonatuurlike dade te verrig:

Players who play with pain are labeled courageous even if they risk permanent injury. Those who overtrain may be admired for their dedication until their overtraining interferes with their performance. Eating disorders, particularly among female athletes, are prevalent in certain sports in which body weight is a factor, even though these disorders may lead to death. Physical courage is expected, particularly of males as proof of their manhood. Risk taking without regard for the consequences is admired. Players who shy away from physical danger are labeled unworthy of the fraternity of male athletes.²⁵

Dit is waarom die dade van die Duitse sokkerspeler Franz Beckenbauer tydens die halfeindronde van die 1970-wêreldsokkerbekertoernooi vandag steeds geloof word as een van die mees inspirerende sokkerverhale ooit. Beckenbauer het tydens die wedstryd sy sleutelbeen in ’n botsing met ’n ander speler gebreek, maar vir meer as 30 minute lank met sy arm in ’n draagband voortgespeel.²⁶

Dit is ook waarom die fietsryer Tommy Simpson, wat in 1967 tydens die 13de skof van die Tour de France naby die kruin van Mont Ventoux gesterf het, steeds geloof word, omdat hy geweier het om bes te gee en volgens oorlewering sou gevra het om terug in die saal geplaas te word nadat hy geval het²⁷ – ten spyte daarvan dat hy op sterwe was.²⁸ Simpson se dood is bykans onmiddellik voor die deur van dwelmmisbruik geplaas en hoewel daar tekens van amfetamien in sy sisteem was en buisies amfetamien in sy sakke gevind is,²⁹ is geen geregtelike doodsondersoek ooit in Frankryk of Engeland gehou nie en geen duidelike wetenskaplike verband is ooit tussen sy dood en dwelmmisbruik vasgestel nie. Die feit bly staan: “Simpson was perfectly capable of riding himself to death without drugs in his system. He became ‘twice the man’ when he pulled on the Union Jack jersey … and was prepared to ride himself ‘into unconsciousness’ for his country.”³⁰

Die amptelike oorsaak van Simpson se dood is aangedui as hartversaking wat deur dehidrasie en uitputting veroorsaak is.³¹ Hierin het die spanbestuur, wat daarop aangedring het dat Simpson sy algehele prestasie moet verbeter ten spyte daarvan dat hy vanaf die tiende skof aan diarree gely het en nouliks iets kon eet,³² en die span se helpers wat Simpson op sy fiets teruggehelp het terwyl hy duidelik aan die einde van sy kragte was, ’n veel groter rol in sy heengaan gespeel as wat enige dwelmmiddels ooit sou kon gedoen het. Tog het bykans niemand nog ooit die skuld vir sy dood gelê voor die deur van die spanbestuur en -helpers wat hom bly aanpor het nie. En die wedren het die volgende dag sonder Simpson voortgegaan.³³

4. Eise van die hand gewys

Geen spanbestuurder of -helper is nog ooit vir die dood of ernstige besering van ’n atleet aanspreeklik gehou nie en aanvanklike pogings om sportfederasies vir ernstige beserings aan te spreek, het grootliks misluk. Selfs in gevalle waar spanbestuurders in motorsport daarop aangedring het dat renjaers moes meeding ten spyte van die renjaers se besware dat hul motors onveilig was, het regerings- en sportowerhede skynbaar geen duit omgegee toe die noodlot hulle onvermydelik wel getref het nie.³⁴ Dieselfde geld vir bykans elke ander sport.³⁵

Dit wil voorkom of daar ’n algemene aanvaarding is dat sportfederasies en -klubs niks verkeerd kan doen nie. Spelers wat kies om aan sport deel te neem, is bewus van die risiko’s van besering (of dood) en mag nie kla indien daardie risiko’s verwesenlik word nie. Dit is skynbaar om hierdie rede dat rugbyspelers wat ernstige nekbeserings opgedoen het toe skrums nie behoorlik gevorm is nie, in die Australiese saak Agar v Hyde³⁶ onsuksesvol gepoog het om rugby-owerhede aanspreeklik te hou omdat hulle sou versuim het om te verseker dat die skrumformasie in rugby veilig was. Regter Gaudron³⁷dui aan dat rugby berug is as ’n gevaarlike sport waar spelers dikwels verwoed met mekaar bots. Spelers wat aan rugby deelneem, en veral voorryspelers, loop die risiko van besering en die eisers kon nie onbewus gewees het van hierdie risiko’s nie. Gevolglik is die eise in die hooggeregshof van Australië van die hand gewys.

Engelse howe het dieselfde benadering gevolg. In Simms v Leigh Rugby Football Club Ltd³⁸ het ’n speler wat deur ’n teenstander geduik is, sy tibia en fibula gebreek nadat hy in die proses die skeidsmuur tussen die toeskouers en die speelveld getref het. Regter Wrangham bevind dat die rugbyveld in alle opsigte aan die rugbyreëls voldoen het en wys die eis van die speler teen die rugbyklub van die hand. Meer onlangs het die Court of Appeals beslis dat ’n rugbyklub wat ’n perseel met ’n krieketklub gedeel het, nie aanspreeklik was nadat ’n versteekte merker wat die grens van die krieketveld aangedui het, ’n besering aan die knie van ’n speler veroorsaak het nie.³⁹ Die hof bevind dat ’n inspeksie van die speelveld gedoen is soos in die rugbyreëls voorgeskryf word en dat ’n hof nie te haastig moet wees om ’n sorgsaamheidsplig te bevind wat rugby meer aan inmenging deur die howe sou blootstel as wat nodig mag wees nie.⁴⁰ Dit is opvallend dat geeneen van hierdie howe die toepaslike rugbyreëls ondersoek het om te bepaal of daardie reëls redelik en regmatig is nie. Dit wil voorkom of die howe sonder meer die status van daardie reëls aanvaar het en gevolglik dat die betrokke klubs redelik opgetree het deur aan daardie reëls te voldoen.

Hierdie berusting by sportreëls en die huiwering om aanspreeklikheid te bevind wanneer ’n atleet beseer word op grond van die beginsel van aanvaarding van die risiko van benadeling, het oënskynlik wêreldwyd die reël geword. In saak na saak regoor die wêreld het pogings om sportfederasies en -klubs of medespelers aanspreeklik te hou vir sportbeserings, grootliks weerstand van die howe ervaar.

In New York is ’n strafregtelike vervolging ingestel nadat ’n bokser gesterf het weens beserings wat tydens ’n boksgeveg opgedoen is.⁴¹ Regter Ross verduidelik aan die jurie dat waar die reëls en gebruike van ’n sport redelik is en al die deelnemers tot die reëls toegestem het, daar nie aanspreeklikheid behoort te wees vir enige besering of sterfte wat in die verloop van die betrokke sport kan ontstaan nie. Die jurie bevind dat die reëls van boks redelik is en dat die houe teen die oorledene binne die bestek van daardie reëls geval het. Gevolglik word die beskuldige vrygespreek. Dit, ten spyte daarvan dat boks die toedien van ernstige liggaamlike beserings nie alleen veroorloof nie, maar selfs beloon!⁴²

Op dieselfde grondslag het ’n hof in Kalifornië beslis dat iemand wat aan sport deelneem, die risiko aanvaar van beserings wat ontstaan binne die omvang van die gewone aktiwiteite verbonde aan die sport.⁴³ In casu het ’n voetbalspeler haar hand beseer in ’n botsing met ’n ander speler en haar vinger moes uiteindelik geamputeer word. Sy het sonder sukses probeer om die ander speler vir die besering aanspreeklik te hou. Die Court of Appeals bevestig hierdie beginsel in ’n latere saak waar bevind word dat nóg die eienaars van ’n perderenbaan nóg die eienaars, afrigter en jokkie van ’n perd aanspreeklik was toe die perd tydens oefening met ’n ander perd gebots het;⁴⁴ nóg was ’n gholfspeler aanspreeklik nadat die bal wat sy geslaan het, ’n ander speler teen die kop getref het.⁴⁵

In Saskatchewan het die Court of Appeals beslis⁴⁶ dat iemand wat aan yshokkie deelneem, toestem tot die fisieke kontak wat met yshokkie vereenselwig word en die risiko van besering aanvaar. Hier het die hof ’n belangrike verdere stap gedoen en bevind dat toestemming tot benadeling nie slegs slaan op die spel binne die reëls van sport nie, maar selfs ook strek tot oortredings van die reëls, wat ’n gereelde verskynsel in die sport is en binne die algemeen aanvaarde standaarde val waarvolgens die sport gespeel word. Gevolglik is ’n speler wat strafregtelik vervolg is omdat hy sy teenstander teen die veiligheidskerm gestamp het, vrygespreek. Insgelyks is twee spelers wat tydens ’n yshokkiewedstryd aggressief om die ghoen meegeding het sodat hul humeure ontvlam en dit in ’n vuisgeveg ontaard het, in strafregtelike verrigtinge vrygespreek omdat die hof bevind het dat hulle instinktief in die hitte van die stryd opgetree het en hul gedrag geval het binne die perke van wat redelikerwys van beroepsyshokkiespelers verwag kan word.⁴⁷

Die Duitse Bundesgerichtshof het ’n soortgelyke benadering gevolg in ’n saak⁴⁸ van ’n sokkerspeler wat sy been tydens ’n sokkerwedstryd gebreek het. Die hof bevind dat wanneer spelers aan sokker deelneem, hulle aanvaar dat beserings ’n onvermydelike deel van die spel is omdat spelers om die bal meeding en oombliklike besluite moet neem. Spelers aanvaar die risiko van sodanige beserings wanneer hulle op die veld draf, selfs waar teenstanders basiese oortredings van die reëls begaan weens oorywerigheid, verlies aan konsentrasie, gebrek aan vaardigheid of uitputting. Die hof meld voorts dat aanvaarding van die risiko objektief beoordeel moet word sodat enige subjektiewe voorbehoude wat ’n speler kan hê, nie relevant is nie.⁴⁹

Hierdie benadering is bevestig in latere sake waar ’n basketbalspeler beseer is weens ’n persoonlike fout wat teen hom begaan is,⁵⁰ ’n fietsryer kopbeserings opgedoen het nadat hy tydens ’n padwedren geval en sy kop teen ’n veiligheidsreling gestamp het⁵¹ en ’n renmotor tydens ’n Porsche-trofee-motorwedren skade weens ’n botsing opgedoen het.⁵²

Op soortgelyke wyse het ’n hof in Suid-Afrika geweier om ’n muurbalspeler aanspreeklik te hou vir beserings wat sy teenstander opgedoen het nadat hy sy teenstander per abuis met die raket op die oog geslaan het.⁵³ Regter Kotze beslis:

Elke intelligente mens word, tot ’n mate altans, gereken ’n beskikker oor eie lot te wees en dit is klaarblyklik nie contra bonos mores wanneer wilsvermoënde mense toestem om in die loop van regmatige sport of fisieke rekreasie bepaalde redelike liggaamlike beserings, veroorsaak deur ander deelnemers, te ondergaan nie. Net so is dit ook nie onregmatig om toe te stem om die risiko van liggaamlike beserings opgesluit in die redelike gedrag van medespelers, op sigself te neem nie. Daarom is dit nodig dat ’n bona fide sportman wat ’n medespeler per ongeluk – soos dit in die algemene spreektaal bekend is – op redelike wyse ’n besering toedien hierdie verweer met, breedweg gestel, “knowledge, appreciation and consent” tot inhoud tot beskikking kan hê. En in hierdie verband is dit nuttig om te onthou dat die begrip “in volentem” nie ’n begeerte om beseer te word vereis nie maar slegs net ’n juridiese “wil” om beseer te word of die risiko van besering te dra.⁵⁴

Die hof bevind dat beserings van die betrokke aard redelikerwys verwag kan word in ’n sosiale wedstryd tussen twee amateurspelers. Gevolglik kan die verweerder nie vir die beserings van die eiser aanspreeklik gehou word nie.⁵⁵

Die uitkoms was dieselfde waar ’n gholfspeler die bal skeef geslaan en die ander speler teen die kop getref het met die gevolg dat sy haar oog verloor het;⁵⁶ nóg was ’n maatskappy wat ’n motorrenbaan bedryf het, aanspreeklik vir die dood van ’n toeskouer nadat ’n renmotor deur ’n hek gebars het waar die toeskouer, ten spyte van waarskuwings, bly staan het.⁵⁷

Gedinge om sportfederasies, atlete en andere aanspreeklik te hou vir sportbeserings het in verskeie jurisdiksies misluk grootliks omdat daar skynbaar ’n algemene berusting is by die spreuk volenti non fit iniuria en die leerstuk van aanvaarding van die risiko van benadeling.⁵⁸ Badouin en Linden⁵⁹ verduidelik dat atlete die normale gevolge moet aanvaar wanneer hulle hulself aan gevare blootstel.⁶⁰

Soos ek reeds hier bo genoem het, blyk die boodskap in die algemeen te wees: indien jy speel en seerkry, is dit jou probleem. Om hierdie rede wil dit voorkom of dit tevergeefs is om regstappe vir genoegdoening of skadevergoeding weens ’n sportbesering in te stel.

Maar is dit inderdaad die geval, en indien wel, is dit hoegenaamd regverdigbaar?

5. Ontleding

Soos reeds hier bo vermeld, wil dit in gevalle waar eise op grond van sportbeserings ingestel word, voorkom of howe in die algemeen berus by die reëls van die betrokke sport. Die rede hiervoor is waarskynlik dat deelname aan enige vorm van georganiseerde sport, of dit nou as beginner, amateur- of beroepspeler is, plaasvind ooreenkomstig ’n kontraktuele verhouding tussen die betrokke sportfederasie, sportliga, sportklub, organiseerder en spelers.⁶¹ Hierdie kontraktuele verhouding word onder andere verwoord in die reëls van die betrokke sport en spelers kom derhalwe ooreen om volgens die betrokke reëls te speel. In hierdie verband is dit belangrik om daarop te let dat daar in die kontraktereg ’n vermoede bestaan dat partye ’n regsgeldige kontrak sluit en dat die partye dus ooreenkomstig die bestaande reg kontrakteer.^[62] Dit beteken dat daar in die milieu van sport ook vermoed word dat die reëls van die betrokke sport, as kontraksbedinge waarop die partye deur hul deelname ooreengekom het, in ooreenstemming met die bestaande reg is. Gevolglik kan die howe aanneem dat die reëls van sport geldig en regmatig is tensy die party wat anders beweer, die hof kan oortuig dat ’n betrokke reël regtens ongeoorloof is en dus onafdwingbaar of nietig is.⁶³ Die bewyslas rus dan op die party wat die regsgeldigheid van ’n betrokke reël wil aanveg, om die nodige getuienis te verskaf waarvolgens ’n hof geldig kan bevind dat ’n bepaalde reël nie regtens geoorloof is nie.⁶⁴

Alhoewel die kontraktuele verhouding tussen die onderskeie partye meestal in die geval van eise op grond van sportbeserings nie as sulks ter sprake kom nie, bly dit belangrik om in gedagte te hou dat die regsverhouding in die geval van georganiseerde sport kontraktueel van aard is. In die geval van sosiale sport, soos waar vriende of familielede bloot vir vermaak of ontspanning saamspeel, is die posisie waarskynlik anders. Daar word algemeen aanvaar dat ’n blote sosiale afspraak nie tot die sluiting van ’n geldige kontrak aanleiding gee nie.⁶⁵ Daarom verduidelik Hutchinson en Pretorius⁶⁶ tereg:

A en B kom ooreen om Saterdagmiddag saam tennis te speel. ... Dit is duidelik dat ... hierdie ooreenkomste [nie] deur ’n hof as bindende kontrakte erken en afgedwing kan word nie. ... ’n Oomblik se nadenke sal toon dat die partye tot sosiale en huishoudelike ooreenkomste nie ten doel het dat hulle ooreenkomste tot regtens bindende verbintenisse aanleiding moet gee nie.

By sosiale deelname aan sport vind ’n mens dus nie die kontraktuele verband soos by georganiseerde sport nie en spelers hou hulle ook nie noodwendig streng by al die reëls van ’n bepaalde sport soos wat by georganiseerde sport die geval is nie. Dit kan uit die aard van die saak belangrike gevolge inhou wanneer ’n hof aangeleenthede rakende sportbeserings moet bereg.

Dit is dan teen hierdie agtergrond dat toestemming as verweer teen ’n eis op grond van ’n sportbesering oorweeg moet word. Neethling en Potgieter⁶⁷ verduidelik:

Toestemming kan twee verskyningsvorme aanneem: toestemming tot benadeling en toestemming tot (of aanvaarding van) die risiko van benadeling. Aangesien beide gevalle verskyningsvorme is van dieselfde regverdigingsgrond, geld dieselfde vereistes in beginsel vir albei.⁶⁸

Indien die sake waarna hier bo verwys is, oorweeg word, wil dit voorkom of beide verskyningsvorme van toestemming as verweer in sport ter sake is. ’n Atleet stem in om volgens bepaalde reëls te speel en stem daardeur dan ook toe tot die nadeel wat streng ooreenkomstig die reëls plaasvind en dus inherent aan die betrokke sport is, maar die atleet stem ook toe tot die risiko van ander nadeel, soos ’n besering, wat moontlik in die verloop van die spel kan ontstaan. ’n Rugbyspeler stem byvoorbeeld toe dat hy in die loop van ’n rugbywedstryd geduik sal word indien hy in besit van die bal is omdat die reëls daarvoor voorsiening maak. Maar die rugbyspeler stem ook toe tot die risiko dat hy byvoorbeeld skeef kan val wanneer hy geduik word en in die proses ’n besering aan sy knie of skouer kan opdoen. Net so stem ’n judoka toe dat sy teenstander hom op sy rug mag gooi of op die grond mag vaspen omdat die reëls van judo so bepaal. Die judoka aanvaar ook die risiko dat hy in die proses ’n besering kan opdoen indien hy skeef sou val of lê.

Dit is egter belangrik om daarop te let dat deelname aan sport op sigself nie toestemming as ’n allesomvattende verweer teen alle eise vir sportbeserings daarstel nie. Eise vir sportbeserings het tot dusver oënskynlik in ’n groot mate misluk omdat gedrag wat andersins onregmatig sou wees, verskoon kon word op grond daarvan dat die deelnemers aan ’n bepaalde sport toegestem het tot die risiko’s wat in die algemeen met die sport vereenselwig word.

Toestemming is ’n eensydige regshandeling, met die gevolg dat dit nie nodig is om vas te stel of daar enige ooreenkoms tussen die benadeelde en die dader tot stand gekom het nie.⁶⁹ Soos ’n Duitse hof tereg opgemerk het, word toestemming objektief beoordeel met die gevolg dat enige subjektiewe voorbehoude wat ’n speler kan hê, nie relevant is nie.⁷⁰ Dit beteken dat toestemming nie bloot in die wil van die toestemmer kan bestaan nie, maar op die een of ander wyse na buite sigbaar moet wees. Toestemming kan dikwels uit die gedrag van die toestemmer afgelei word en word derhalwe meestal stilswyend verleen. Die blote feit dat ’n speler aan sport deelneem, kan dus die afleiding regverdig dat die betrokke speler tot die gevare en risiko’s inherent aan die betrokke sport toestem. Met ander woorde, die vraag is of ’n redelike persoon uit die gedrag van die speler kan aflei dat die speler die nadele en risiko’s moes voorsien het⁷¹ en toegestem het tot die nadele en risiko’s verbonde aan die betrokke sport.

Maar omdat toestemming eensydig verleen word, kan dit ook eensydig herroep word, met die gevolg dat enige nadeel wat daarna kan ontstaan, inderdaad onregmatig sou wees.⁷² Aangesien die bestaan van toestemming objektief vasgestel word, sal die herroeping van toestemming uit die aard van die saak ook objektief beoordeel word. ’n Bokser wat aan ’n boksgeveg deelneem, stem byvoorbeeld toe tot die gevare en risiko’s wat inherent aan boks is, maar indien die bokser tydens die geveg die handdoek sou ingooi, word hierdie toestemming onttrek en mag die teenstander geen verdere houe aan die bokser toedien nie.

Toestemming is ’n regshandeling wat die toestemmer se regte beperk.⁷³ Dit beteken dat toestemming slegs as verweer teenoor die toestemmer geopper kan word en nie teenoor derdes sal geld nie. Hier is dit belangrik om daarop te let dat dieselfde handeling (of versuim) kan neerkom op meerdere delikte wat teenoor meerdere benadeeldes begaan word. Indien ’n atleet dus tydens deelname aan sport beseer sou word, is dit nie slegs die atleet wat moontlik ’n eis teen die dader wat die besering veroorsaak het, sou kon instel nie. Ander partye wat as gevolg van die besering nadeel sou ly, kan ook moontlike eise teenoor die dader hê. Hier kan ’n mens byvoorbeeld dink aan die afhanklikes van die beseerde speler, die klub in wie se diens ’n beroepspeler is, of die hulppersoneel wat in die atleet se diens is, om enkeles te noem. Die atleet kan egter nie deurdat hy toestem tot die nadeel of risiko’s verbonde aan die sport, die afsonderlike eise van sulke derde partye ook uitsluit nie.⁷⁴

Maar indien dit die geval is, waarom het die eis van die weduwee in Van Wyk v Thrills Incorporated (Pty) Ltd,⁷⁵ waar ’n toeskouer noodlottig beseer is nadat ’n renmotor deur ’n hek gebars het, dan misluk? Die antwoord is doodeenvoudig dat die eiser nie daarin kon slaag om te bewys dat die verweerder, die eienaar van die renbaan, nalatig was nie.⁷⁶ Die hof bevind dat die verweerder redelike stappe gedoen het om die veiligheid van toeskouers te verseker en die hof het nie eens die verweer van toestemming oorweeg nie.⁷⁷

Toestemming as verweer is ook nie onbegrens nie en sal beskikbaar wees slegs indien die verweerder kan bewys dat die eiser se gedrag voldoen aan al die vereistes vir die verweer. Dit is hier waar toestemming tot benadeling as verweer in die milieu van sport al hoe meer problematies word.

Die eerste vereiste is dat die party wat toestemming verleen, wilsbevoeg moet wees. Dit beteken dat die betrokke party oor die wilsvermoë moet beskik om die aard en gevolge van sy optrede in te sien.⁷⁸ Gevolglik is dit nie nodig dat die betrokke party ten volle handelingsbevoeg hoef te wees nie.

Die posisie ten opsigte van toestemming waar kinders betrokke is, is egter nog nie duidelik uitgeklaar nie.⁷⁹ Waar ’n kind nie self regsgeldig toestemming mag verleen nie, mag die ouer of voog namens die kind toestem.⁸⁰ Hier moet egter in gedagte gehou word dat die gemenereg,⁸¹ die Grondwet,⁸²asook die Kinderwet⁸³ baie duidelik bepaal dat in elke aangeleentheid wat ’n kind raak, die deurslaggewende beginsel die beste belang van die kind is. Dit is hoegenaamd nie ondenkbaar nie dat ’n hof kan bevind dat die besluit, hetsy deur die kind self, hetsy deur ’n ouer of voog, om aan ’n bepaalde sport, soos boks of rugby, deel te neem en die oënskynlike toestemming tot benadeling wat daarmee gepaard gaan, nie in die beste belang van die kind is nie en dus nie geldig verleen is nie. Gevolglik is toestemming as verweer waar kinders betrokke is, van twyfelagtige waarde.

Tweedens moet toestemming vrylik verleen word. Dit beteken dat ’n party toestemming verleen slegs indien daardie party bewus is van die risiko, dit verstaan en vrylik daartoe toestem. In Union National South British Insurance Co Ltd v South African Railways and Harbours⁸⁴ sinspeel appèlregter Diemont egter daarop⁸⁵ dat ’n werknemer of kontrakteur deur die diensverhouding genoodsaak word om die risiko’s verbonde aan die werk en werkplek te loop en dus nie vrylik kan toestem om die risiko te aanvaar nie. So ’n benadering maak sin, want om ’n ander standpunt in te neem, sou lynreg in stryd wees met internasionale verdrae en plaaslike wetgewing oor beroepsveiligheid.⁸⁶ In die lig daarvan dat beroepspelers, ten minste wat spansport aanbetref, in die algemeen as werknemers van die onderskeie sportklubs of -federasies beskou word,⁸⁷ sou dit beteken dat toestemming in die milieu van beroepsport nie andersins onregmatige optrede sou kon regverdig nie.

Derdens moet die toestemming met volle kennis van die omvang van enige moontlike benadeling of risiko verleen word.⁸⁸ Daarmee saam moet die party wat toestem, vierdens, ten volle waardeer wat die aard en omvang van die aantasting kan wees.⁸⁹ Met ander woorde, ’n speler wat aan sport deelneem, moet bewus wees van die risiko’s wat normaalweg met die betrokke sport gepaard gaan, maar ook verstaan wat die gevolge sou wees indien die risiko inderdaad verwesenlik word. Hierdie aspek het die grondslag gevorm vir ’n eis wat verskeie afgetrede beroepsvoetbalspelers in die VSA teen die National Football League (NFL) ingestel het.⁹⁰ Die spelers het beweer dat die NFL bewus was van die gevare en langtermyngevolge van harsingskudding in voetbal op alle vlakke en dat die NFL die gevare verbloem of versteek het.⁹¹ Daar sou dus geen sprake kon wees dat enige van die voetbalspelers sou kon toestem tot die risiko van harsingskudding wanneer hulle aan voetbal deelneem nie. Dit is dan ook geen wonder nie dat die NFL ’n skikking ten bedrae van nagenoeg $675 miljoen met oudspelers aangegaan het.⁹² Al hoe meer studies begin ook nou lig werp op die omvang van sportbeserings en dit wil voorkom of hier ’n groter probleem is as wat aanvanklik vermoed is.⁹³ Dit kan op sigself beteken dat deelnemers moontlik nie verstaan watter risiko’s normaalweg met die betrokke sport gepaard gaan of watter gevolge, en meer bepaald langtermyngevolge, kan intree indien die risiko inderdaad verwesenlik word nie.

Hier moet ’n mens ook vra of ’n beginner of sosiale speler hoegenaamd bewus kan wees van die omvang van enige moontlike benadeling of risiko verbonde aan die betrokke sport. Daarmee saam kan ’n mens ook tereg vra of ’n beginner of sosiale speler ten volle kan waardeer wat die aard en omvang van die aantasting kan wees indien die risiko verwesenlik word. Beserings is wêreldwyd die grootste enkele terminale en nieterminale mediese toestand waaraan mense tussen die ouderdomme van 5 en 44 ly.⁹⁴ Daarby is bevind dat sportverwante beserings in die VSA soveel as 16% van alle beserings uitmaak.⁹⁵ By kinders tussen 10 en 14 jaar styg die syfer tot 46% van beserings, en by jongmense tussen 15 en 19 jaar maak sportverwante beserings 31% van alle beserings uit.⁹⁶ Met ander woorde, die risiko van besering in sport is taamlik hoog en dit is hoogs twyfelagtig of enige sosiale speler of beginner hoegenaamd kan insien dat deelname aan sosiale of georganiseerde sport hulle dermate aan besering blootstel.

Vyfdens moet die betrokke party inderdaad toestem tot die nadeel of risiko van benadeling. Soos reeds gemeld, moet toestemming uit die feite afgelei word en bestaan dit gewoonlik indien ’n party duidelik van ’n gevaar weet of die aard daarvan besef en die risiko voorsien dat die gevaar hom kan tref.⁹⁷ “Knowledge, appreciation, consent”, soos hoofregter Innes dit in Waring and Gillow Ltd v Sherborne⁹⁸ gestel het.

Laastens moet die toestemming regtens geoorloof wees.⁹⁹ Dit beteken dat die betrokke toestemming volgens die regsopvatting van die gemeenskap aanvaarbaar moet wees. Ten eerste is toestemming, wat sport aanbetref, tot selfs betreklik ernstige beserings toelaatbaar indien die dader se optrede binne die reëls van die betrokke spel plaasvind.¹⁰⁰

Maar daar word soms ook gesê dat ’n speler toestem tot benadeling waar die optrede tot ’n mate in stryd met die reëls van die betrokke sport plaasvind mits die tipe gedrag as inherent aan die betrokke sport aanvaar kan word.¹⁰¹ Dit kan nie korrek wees nie. Soos reeds gemeld, vereis toestemming dat ’n party duidelik van ’n gevaar weet of die aard daarvan besef en die risiko voorsien dat die gevaar hom kan tref.¹⁰² Waar ’n speler ooreenkomstig die reëls speel en ’n teenstander beseer, kan ’n mens argumenteer dat sowel die speler as die teenstander vooraf die geleentheid gehad het om die reëls van die betrokke sport te oorweeg en bewustelik of onbewustelik die risiko’s verbonde aan die betrokke sport te waardeer. In die geval waar ’n speler die reëls van die betrokke sport oortree en in die proses ’n teenstander beseer, word dit problematies om aan te voer dat die speler en die teenstander bepaalde oortredings as inherent in die sport sou verwag en die risiko’s verbonde aan sulke oortredings sou besef. Spel ooreenkomstig die reëls is per definisie beperk en dit is moontlik om die risiko’s daaraan verbonde in ’n groot mate te bepaal. Daarteenoor is die moontlike wyses waarop die reëls van die spel oortree kan word, eindeloos en is dit gevolglik net nie moontlik om die risiko’s verbonde aan ongeoorloofde spel te voorsien nie. Daarbenewens kan oortreding van dieselfde reël uiteenlopende gevolge van geval tot geval inhou. In rugby byvoorbeeld is ’n hoogvat, waar die verdedigende speler die baldraer om die nek beetkry, ongeoorloof.¹⁰³ Waar die spel taamlik staties is en die verdediger die baldraer om die nek vashou terwyl beide spelers op hulle voete bly, word die reël steeds oortree, maar die risiko van besering is taamlik laag. Waar beide spelers egter op volle vaart in teenoorgestelde rigtings hardloop en die verdediger dan die baldraer om die nek gryp, is dit uiters gevaarlik en die risiko van ernstige of selfs lewensgevaarlike besering is baie hoog. Om in so ’n geval te sê dat ’n speler die risiko van besering in die eerste voorbeeld aanvaar het, maar nie in die tweede voorbeeld nie, bring ’n waardeoordeel of redelikheidstoets by toestemming in wat nie met enige van die vereistes vir toestemming as verweer versoenbaar is nie.

’n Verdere probleem ontstaan waar ’n speler doelbewus ’n reël oortree en ’n teenstander in die proses beseer. Indien toestemming ook op bepaalde oortredings van die reëls betrekking kon hê, sou toestemming ’n geldige verweer wees ongeag of die oortreding van die reëls opsetlik of weens oorywerigheid, verlies aan konsentrasie, gebrek aan vaardigheid of uitputting begaan is. Indien toestemming ook op oortredings van die reëls kon slaan, sou ’n speler wat ’n teenstander sonder die bal sou duik en in die proses sou beseer, hom op toestemming kon beroep selfs indien hy dit gedoen het met die oogmerk om die teenstander te beseer. Dit is moeilik om hierdie probleem aan die hand van die vereistes vir regsgeldige toestemming die hoof te bied.

Die polemiek kan ook aan die hand van ’n ander, niesportverwante, voorbeeld verduidelik word. ’n Persoon wil ’n woonperseel betree en merk dat daar op die hek ’n kennisgewing is wat aandui: “Pasop vir die hond”. Die posisie van die persoon wat die perseel betree teenoor dié van die persoon wat voor die hek bly staan, moet hier vergelyk word. Die persoon wat die perseel betree, aanvaar die risiko dat daar inderdaad ’n hond op die perseel is en dat die hond inderdaad gevaarlik kan wees en hom kan aanval en byt. Hierdie persoon kan vind dat daar ’n verwoede chihuahua op die perseel is wat die naat van sy broek stukkend skeur. Of hy kan ’n aggressiewe rottweiler teëkom wat hom sodanig byt dat hy hospitaalbehandeling benodig. Dit is ook ewe moontlik dat die persoon hoegenaamd geen hond op die perseel vind nie, of dalk slegs ’n oorvriendelike stokou poedel wat hom geen leed aandoen nie, behalwe miskien om op sy skoene te kwyl. Ongeag wat die realiteit is, deur die perseel te betree, aanvaar die persoon die risiko dat hy moontlik deur ’n hond gebyt kan word.¹⁰⁴

Vir die persoon wat voor die hek bly staan, is daar realisties ook die risiko dat die betrokke hond hom buite die perseel kan byt. Dit kan gebeur deurdat die hond bo-oor die heining spring, of daar kan ’n gat in die heining wees, of iemand het ’n hek op die perseel oopgelaat, of die betrokke persoon het te naby aan die heining gestaan of dalk bo-oor die heining geloer, met die gevolg dat die hond hom deur of oor die heining kon beetkry. Die rede is nie werklik belangrik nie. Die punt is dat dit nie redelik is om nou te sê dat die persoon wat voor die hek bly staan het, toegestem het tot die risiko dat die hond hom ook buite die perseel kan byt nie.

Spel buite die reëls wat tot die besering van ’n speler lei, is soos die hond wat die persoon voor die hek byt. Dit kan nie wees waartoe die persoon in die geval van die hond, of die speler in die geval van sport, toegestem het nie. Dit beteken egter nie dat elke persoon wat die reëls oortree en in die proses ’n ander speler beseer, noodwendig aanspreeklik sal wees nie. Waar ’n speler ’n oortreding van die reëls begaan weens oorywerigheid, verlies aan konsentrasie, ’n gebrek aan vaardigheid of uitputting en in die proses ’n teenstander beseer, en die tipe gedrag as redelik of inherent aan die betrokke sport aanvaar kan word, kan immers nie gesê word dat die oortreder nalatig opgetree het nie. Skuld ontbreek dus en in die afwesigheid van skuld kan daar in die algemeen geen aanspreeklikheid wees waar ’n speler ’n teenstander beseer nie.

Net so, waar ’n speler bewustelik die reëls oortree en in die proses ’n teenstander beseer, sou sodanige speler nie toestemming as verweer kon opper nie. Dit is waarom ’n rugbyspeler in Roux v Hattingh¹⁰⁵ aanspreeklik gehou is vir die besering van ’n teenstander. In hierdie geval het die appellant tydens ’n rugbywedstryd doelbewus en in stryd met die toepaslike reëls, tydens ’n skrum na regs beweeg en sy kop in die verkeerde kanaal gedwing. Die respondent het in die proses ’n ernstige nekbesering opgedoen. Die hof verwerp hier die verweer van toestemming, omdat die appellant ’n flagrante oortreding van die reëls begaan het.

Die opmerking van appèlregter Brand¹⁰⁶ dat selfs waar ’n speler opsetlik die reëls oortree en in die proses ’n ander speler beseer, die gedrag in bepaalde gevalle deur toestemming verskoon kan word en dus nie noodwendig onregmatig sal wees nie, kan egter nie ondersteun word nie. Dit keur bewuste wangedrag goed en is in stryd met die gevestigde beginsel dat ’n party nie aanspreeklikheid vir sy eie opsetlike wangedrag kan vryspring nie.¹⁰⁷ Dit is ook in stryd met die toepaslike gemeenregtelike beginsels. Voet¹⁰⁸ verduidelik byvoorbeeld dat iemand nie aanspreeklik is vir beserings wat tydens ’n openbare wedstryd voorkom nie, mits die beserings nie animo nocendi (met kwade bedoelings) veroorsaak is nie. Daar kan nouliks gesê word dat ’n speler wat doelbewus die reëls oortree, nie met kwade bedoelings speel nie.

Daarbenewens is so ’n benadering ook lynreg in stryd met beginsels van fundamentele regte. Artikel 12(1) van die Grondwet¹⁰⁹ bepaal dat elkeen die reg het op vryheid en sekerheid van die persoon en dit sluit onder andere die reg in om vry te wees van alle vorme van geweld, hetsy van openbare, hetsy van private oorsprong.¹¹⁰ Daarby bepaal artikel 12(2) dat elkeen die reg het op liggaamlike en psigiese integriteit, en dit sluit sekerheid en beheer oor hul eie liggame in.¹¹¹

Alhoewel partye in ’n groot mate kan afstand doen van hulle regte ingevolge die Grondwet,¹¹² word enige sodanige afstanddoening altyd eng uitgelê sodat daar so min as moontlik van die bestaande regsreëls afgewyk word en minimaal op die betrokke regte inbreuk gemaak word.¹¹³ So ’n eng benadering sou dit noodsaak dat enige mate van toestemming betrekking kan hê slegs op die risiko’s inherent aan die spel wat streng ooreenkomstig die reëls plaasvind.

Hier moet voorts in gedagte gehou word dat georganiseerde sport ooreenkomstig ’n ingewikkelde kontraktuele verhouding plaasvind.¹¹⁴ ’n Bewuste oortreding van ’n reël in sport is gevolglik nie slegs opsetlike wangedrag nie, dit kom ook neer op die doelbewuste verbreking van ’n kontraktuele verpligting om die spel op ’n bepaalde manier te speel. Derdens ondermyn so ’n benadering ook pogings deur sportfederasies om die veiligheid van spelers te bevorder. Artikel 6(1) van die Wet op Sport en Rekreasie bepaal:¹¹⁵ “Die nasionale federasies moet volle verantwoordelikheid aanvaar vir die veiligheidsaangeleenthede binne hulle sport- en rekreasiedissiplines.” Een wyse waarop sportfederasies veiligheidsaspekte binne hulle sport kan hanteer, is deur gereeld die reëls van die betrokke sport te hersien om gevaarlike spel te bekamp. Die Reëls vir die spel rugby bepaal byvoorbeeld, in reël 10:

Vuilspel is enigiets wat ’n speler op die speelperk doen wat teen die letter en gees van die reëls van die spel is.¹¹⁶ Dit sluit obstruksie, onregverdige spel, herhaalde oortredings, gevaarlike spel en wangedrag in wat tot nadeel van die spel strek.

Reël 10 lys dan bepaalde vorme van vuilspel wat, benewens ander oortredings, meer bepaald ongeoorloof is. Dit is besonder insiggewend dat reël 10 verwys na die “letter en gees van die reëls” van die spel en hoegenaamd nie die “gebruike of kultuur” van die spel vermeld nie. Met ander woorde, die reëls self vereis slegs spel ooreenkomstig die reëls en veroorloof hoegenaamd nie spel in stryd met die reëls nie. Waarom sou die toepaslike reg dan anders wees? In hierdie verband merk Opie¹¹⁷ tereg op:¹¹⁸ “If the contact was deliberate then battery would be committed and, in particular, the plaintiff would be considered not to have consented to any intentional contact in deliberate breach of a rule designed to protect player safety.”

Gevolglik kan dit nie regtens houdbaar wees om oortredings van die reëls onder die dekmantel van toestemming tot benadeling te regverdig nie, en dit kan beslis nie, soos appèlregter Brand¹¹⁹ dit wil hê, gesê word dat die openbare belang en regsbeleid selfs bewuste oortredings van die reëls as gewone toevalligheid of iets inherent aan sport kan aanvaar nie. Opie¹²⁰ meen dat die gewone deliktuele beginsels ook op sport van toepassing moet wees en dat ’n speler se gedrag op die veld beoordeel moet word aan die hand van wat in die betrokke omstandighede van die betrokke sport redelik is. Die waardeoordeel wat die verweer van toestemming by ongeoorloofde spel vereis, soos in Roux v Hattingh,¹²¹ waar die hof moes beslis of daar ’n flagrante oortreding van die reëls begaan is, kan op hierdie wyse vermy word. ’n Hof behoort bloot die gewone beginsels van die deliktereg, en meer bepaald van skuld, toe te pas aan die hand van die optrede wat in die algemeen te verwagte is in ’n bepaalde sportsoort.

Om die waarheid te sê, in die meerderheid van gevalle waar eise op grond van sportbeserings oorweeg is, vertroebel die regters die diskoers oor hierdie onderwerp deurdat hulle telkens sinspeel op die aanvaarding van risiko wat deelname aan sport meebring. Maar wanneer die uitsprake ontleed word, word dit duidelik dat die betrokke howe die onderskeie gevalle hoofsaaklik op grond van die gewone beginsels van skuld en veral nalatigheid beslis het. Dit is die benadering wat die hof gevolg het in Van Wyk v Thrills Incorporated (Pty) Ltd,¹²² waar ’n toeskouer noodlottig beseer is nadat ’n renmotor deur ’n hek gebars het. Die hof bevind dat die verweerder redelike stappe gedoen het om die veiligheid van toeskouers te verseker en het nie eens die verweer van toestemming oorweeg nie.¹²³ Dit is ook die rede waarom die eis van die gholfspeler in Clark v Welsh¹²⁴ onsuksesvol was. Selfs in die Australiese beslissing van Agar v Hyde¹²⁵merk hoofregter Gleeson op:¹²⁶

After all, opposing players can already sue each other for intentionally and negligently inflicted injuries; they can sue the referee for negligent failure to enforce the rules; and the sports administrator that dons the mantle of an occupier assumes well-established duties of care towards players, spectators and (in the case of golf clubs) neighbours. A duty of care is not negated merely because participation in the sport is voluntary.

Ook in die vroeëre Australiese saak Rootes v Shelton¹²⁷ het regter Kito reeds verduidelik dat die verweerder se gedrag wat tot die besering van die eiser gelei het, opgeweeg moet word teen dit wat in al die omstandighede van die geval redelik sou wees. Lord Donaldson verwys met goedkeuring na hierdie benadering in die Engelse saak van Condon v Basi, waar hy bevind dat ’n sokkerspeler aanspreeklik is vir die besering van ’n teenstander.¹²⁸ Dieselfde redelikheidsmaatstaf is vroeër deur regter Wrangham toegepas toe hy in Simms v Leigh Rugby Football Club Ltd¹²⁹ bevind¹³⁰ het dat die klub nie aanspreeklik was vir die besering van die speler nie en dit is ook toegepas waar die howe in Smoldon v Whitworth¹³¹ en Vowles v Evans¹³² bevind het dat skeidsregsters aanspreeklik is vir beserings wat spelers opgedoen het nadat skeidsregters versuim het om bepaalde reëls streng toe te pas.

In Duitsland moes die Bundesgerichtshof¹³³ insgelyks bepaal of ’n basketbalspeler ooreenkomstig artikel 823 van die Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) aanspreeklik sou wees vir beserings wat ’n teenstander opgedoen het. ’n Persoonlike fout kom voor wanneer een speler, in stryd met die reëls van die spel, fisieke kontak met ’n teenstander maak deur hom te stamp, stoot, blok, ens. Die hof moes veral bepaal of die speler wat die persoonlike fout begaan het, nalatig was soos beoog in artikel 276 BGB. Die hof beslis dat nie elke geringe oortreding van die reëls as nalatig beskou sal word nie. Dit is immers duidelik dat enige basketbalspeler wat om die bal meeding, van tyd tot tyd persoonlike foute sal begaan. Gevolglik kan ’n speler nie aanspreeklik gehou word vir beserings wat voortspruit uit spel wat ’n taamlik algemene verskynsel in die betrokke sport en dus redelik is nie.

Ten spyte van wat dikwels gesê word,¹³⁴ wil dit dus voorkom of die howe in verskeie jurisdiksies wegbeweeg het van die uitgangspunt dat sportlui toestem tot die risiko’s verbonde aan die betrokke sport. Inteendeel, in al hoe meer sake word die beginsel verwater of bloot oor die hoof gesien.

In Suid-Afrika is die verweer van toestemming tot benadeling ook nog slegs maar in een saak met betrekking tot aanspreeklikheid weens ’n sportbesering met sukses geopper.¹³⁵ Selfs hier kan die toepassing van toestemming tot benadeling as verweer bevraagteken word. Indien ’n speler per ongeluk op ’n redelike wyse ’n besering aan ’n teenstander toedien, soos regter Kotze bevind het,¹³⁶ dan is daar immers geen sprake van skuld by die speler nie en kan die speler gevolglik ook nie deliktueel vir die besering van sy teenstander aanspreeklik gehou word nie. Dit is moontlik waarop regter Kotze sinspeel wanneer hy verduidelik¹³⁷

dat dit nie bewys is dat hier enige onregmatige daad teenoor eiser gepleeg is nie. ’n Besering vanweë ’n gevolg soos hier ter sprake is redelikerwys te wagte in ’n sosiale muurbalwedstryd tussen amateurs en ek kan nie insien dat die “algemene redelikheidsmaatstaf” ... kan verg dat die gevolg as onregmatige daad aangeslaan moet word nie.

In die lig van wat hier bo uiteengesit is, is dit duidelik dat toestemming tot benadeling, veral in gevalle waar die reëls van die spel oortree word, in die milieu van sport op taamlik wankelrige bene staan.

6. Omvang van sportbeserings

Daar is nog een beleidsoorweging wat finaal die doodsklok vir toestemming tot benadeling as verweer teen ’n eis op grond van sportbeserings kan lui. Statistiek toon dat sport, en veral beroepsport, vandag een van die gevaarlikste aktiwiteite is waaraan ’n mens kan deelneem. Wanneer die aantal beserings wat meebring dat ’n speler tyd van die “werk” (dus oefeninge en/of wedstryde) afwesig sal wees, in oënskou geneem word, begin daar ’n donker prentjie vorm. Die beseringskoers in Engelse beroepsokker is 8,5 beserings per 1 000 werksure.¹³⁸ Wanneer slegs wedstryde in ag geneem word, is die beseringskoers 27,7 beserings per 1 000 ure.¹³⁹ In beroepsrugby is die beseringskoers 13,6 beserings per 1 000 ure.¹⁴⁰ Tydens wedstryde is die beseringskoers so hoog soos 81 beserings per 1 000 ure.¹⁴¹ ’n Studie van Suid-Afrikaanse rugbyspelers tydens die 2012-SuperRugby-toernooi waaraan beroepspanne van Suid-Afrika, Nieu-Seeland en Australië deelneem, het getoon dat daar ’n beseringskoers by beroepsrugbyspelers in hierdie toernooi van 9,2 beserings per 1 000 ure was.¹⁴² Die beseringskoers tydens wedstryde was 83,3 per 1 000 ure, terwyl daar 2,1 beserings per 1 000 ure tydens oefening aangeteken is.¹⁴³

As ’n mens in ag neem dat die gemiddelde beseringskoers in die Suid-Afrikaanse mynboubedryf 2,6 beserings per een miljoen ure beloop,¹⁴⁴ word dit meteens duidelik dat daar vandag ’n beseringskrisis in sport is. Die risiko dat ’n rugbyspeler tydens ’n wedstryd ’n besering kan opdoen wat sal meebring dat hy van oefeninge en/of wedstryde afwesig sal wees, is ongeveer 4 000 tot 5 000 maal hoër as die risiko dat ’n mynwerker ’n besering sal opdoen wat sal meebring dat hy van die werk afwesig sal wees. Indien die mynboubedryf tussen 9 000 en 14 000 beserings per een miljoen ure sou aanteken, soos wat beroepsrugby effektief doen indien ’n mens die somme sou maak, sou dit nie alleen as ’n nasionale ramp beskou word, nie maar die mynboubedryf sou net nie die ekonomiese las kon dra nie. Daarbenewens is dit ondenkbaar dat staatsowerhede nie indringend sou ingryp om die veiligheid van myne te verbeter om die belange van werkers te beskerm nie. En dit is ook ondenkbaar dat howe sou bevind dat myne nie teenoor werkers aanspreeklik sou wees vir die beserings nie. Waarom is die uitermate hoë beseringstempo in sport dan oënskynlik aanvaarbaar? Soos die dogter van die beroepsokkerspeler Jeff Astle na sy afsterwe op ’n jeugdige ouderdom van 54 jaar opgemerk het:¹⁴⁵ “The coroner ruled industrial disease, dad’s job had killed him and in any other profession that would have had earthquake-like repercussions, but not football. It was like [The FA] were trying to wriggle out of it and that’s wrong.”¹⁴⁶

Dit is egter nog nie die volle prentjie nie. Die statistiek toon ook, in teenstelling met ander bedrywe waar die veiligheidsrekord al hoe beter daar uitsien, dat die aantal beserings in sport oor die afgelope dekades drasties toegeneem het. In die VSA is bevind dat sportbeserings disproporsioneel toegeneem het. In 1955 was slegs 1,4% van alle beserings wat hospitaalbehandeling benodig het, sportbeserings, maar teen 2001 het sportbeserings 16% uitgemaak van alle beserings wat in hospitale behandel is.¹⁴⁷ Een verklaring hiervoor kan wees dat meer mense vandag aktief is en aan sport deelneem, maar dit kan nie die volle omvang van die toename verklaar nie. Dieselfde tendens is ook elders bespeur. In Australië is bevind dat die aantal beserings van rugbyspelers op internasionale vlak toegeneem het van 47 beserings per 1 000 ure in die tydperk 1994–1995 tot 74 beserings per 1 000 ure in die tydperk 1996–2000.¹⁴⁸ In Skotland is bevind dat die persentasie senior spelers in klubrugby wat jaarliks beseer word, toegeneem het van 27% van spelers gedurende die tydperk 1993–1994 tot 47% van spelers gedurende die tydperk 1997–1998.¹⁴⁹ Daarbenewens het die beseringskoers in Skotse rugby teen 2008–2009 gestaan op 100 beserings per 1 000 ure.¹⁵⁰ Een verklaring hiervoor kan wees dat rugby voor 1995 ’n amateursport was, maar in 1995 ’n beroepsport geword het.¹⁵¹ Dit kan egter weer eens nie die enigste rede vir die drastiese toename in beserings wees nie.

Dit alles bevestig maar net weer die opvatting dat atlete as verbruikbare kommoditeite beskou word en dat beserings as ’n aanvaarbare en onvermydelike neweproduk van sport gesien word.¹⁵² Regslui probeer dit vergeefs regverdig met volenti non fit iniuria, toestemming tot benadeling of aanvaarding van die risiko van benadeling. Maar in die lig van die hoë premie wat menseregte-instrumente oraloor op liggaamlike integriteit plaas en die fokus wat vandag al meer op beroepsgesondheid val, kan hierdie mentaliteit net nie meer geduld word nie.¹⁵³

Sportfederasies sit, wat die skrikwekkende omvang van sportbeserings aanbetref, op ’n tikkende tydbom wat dreig om skouspelagtig onder hul sitvlakke te ontplof wanneer oudspelers begin om eise in te stel vir langtermyn-newe-effekte van sportbeserings wat hulle tydens hulle spelersdae opgedoen het. Vir sommige sportfederasies, soos die NFLin die VSA het die tyd, ten minste wat harsingskudding aanbetref, reeds uitgeloop en dit gaan die NFL bykans $1 miljard uit die sak jaag, indien regskoste en ander koste, soos die fooie vir mediese toetse, benewens die skikkingsbedrag in ag geneem word.¹⁵⁴ Dit is maar een mediese toestand, en daar is elke moontlikheid dat oudspelers wat aan ander mediese toestande, soos degeneratiewe gewrigsiektes wat weens ooreising veroorsaak word, ook eise kan instel om hulle vir sodanige toestande te vergoed. En dit is net een sportsoort. Die moontlikheid bestaan dat ook ander sportsoorte die teiken van soortgelyke eise kan word. Daar is ook geen rede waarom eise tot oudspelers beperk sal word nie. Trouens, die skrif is reeds aan die muur. Atletiek Suid-Afrika het reeds hierdie pynlike les geleer en is tot op die rand van bankrotskap gebring nadat die paalspringer Jan Blignaut, wat tydens die paalspringitem by ’n atletiekbyeenkoms geval en kopbeserings opgedoen het, met ’n eis van R10 miljoen teen Atletiek Suid-Afrika geslaag het.¹⁵⁵

Daarbenewens het yshokkiespelers in die VSA reeds die voorbeeld van hulle voetbalkollegas gevolg en begin om regstappe teen die National Hockey League in te stel,¹⁵⁶ terwyl twee beroepstoeiers ook met regstappe weens kopbeserings teen World Wrestling Entertainment begin het.¹⁵⁷ Daarby is sokkerowerhede in Engeland onlangs gewaarsku dat hulle ’n vloedgolf van eise in die gesig kan staar indien spanbestuurders nie meer doen om spelers met harsingskudding voldoende ruskans te gee nie.¹⁵⁸ Daar is ook reeds aanduidings dat oudrugbyspelers begin om die sport te blameer vir langtermyntoestande van die brein wat moontlik weens harsingskudding op die speelveld teweeggebring of vererger is.¹⁵⁹ Die tyd sal leer of sulke spelers die voorbeeld van hulle Amerikaanse kollegas sal volg en ook uiteindelik regstappe teen rugbyowerhede sal instel.

7. Gevolgtrekking

Dit help nie meer vir sport om agter toestemming tot benadeling of aanvaarding van die risiko van benadeling te skuil nie. Soos ek reeds hier bo aangedui het, is die verweer in elk geval problematies in die milieu van sport en dit is glad nie so klinkklaar dat die verweer hoegenaamd hier toepassing behoort te vind nie. Hoofregter Glleson vat dit mooi saam in Agar v Hyde:¹⁶⁰

Voluntary participation in a sporting activity does not imply an assumption of any risk which might be associated with the activity, so as to negate the existence of a duty of care in any other participant or in any person in any way involved in or connected with the activity.

Soos Opie¹⁶¹ ook tereg opmerk, wil dit voorkom of howe in die verlede in ’n groot mate die diskoers oor aanspreeklikheid vir sportbeserings verwar het deur te verwys na die risiko’s verbonde aan sport wat spelers oënskynlik aanvaar wanneer hulle aan sport deelneem. Terselfdertyd is slegs enkele sake inderdaad op grond van toestemming tot benadeling beslis en selfs in daardie gevalle sou toepassing van die gewone beginsels van skuld en veral nalatigheid waarskynlik dieselfde resultate opgelewer het.¹⁶²

Sportfederasies stel die reëls vas waarvolgens elke sport gespeel word en dit is gevolglik binne hul beheer om die nodige reëlwysigings of ander maatreëls in te voer sodat daar beter na die welsyn van spelers omgesien kan word. Motorsport is hier ’n sprekende voorbeeld van wat gedoen kan word. Waar daar in die 1960’s en 1970’s skynbaar gelate aanvaar is dat motorsport gevaarlik is en dat renjaers onvermydelik van tyd tot tyd in Formule 1-wedrenne sou sterf,¹⁶³ is verskeie veiligheidsmaatreëls stelselmatig sedert die 1980’s ingevoer, met die gevolg dat Formule 1 in meer as 20 jaar sedert die Italiaanse Grand Prix te Monza in 1994 toe Roland Ratzenberger tydens oefenrondes en Ayrton Senna tydens die wedren in botsings gesterf het, nie verdere sterftes gehad het nie totdat Jules Bianchi in 2015 beswyk het aan beserings wat hy in ’n fratsongeluk tydens die Japannese Formule 1 Grand Prix op 5 Oktober 2014 opgedoen het.¹⁶⁴

Ander sportsoorte begin ook al meer na spelerveiligheid omsien. Wêreldrugby het byvoorbeeld ’n beleid oor die hantering van harsingskudding aangeneem en ’n afsonderlike webblad toegewy aan spelerwelsyn, met omvattende inligting oor harsingskudding en ander beserings en slagspreuke soos “herken en verwyder, of laat hulle uitsit indien u twyfel”.¹⁶⁵

Dit is alles positiewe stappe, maar meer sal gedoen moet word om die uitermate hoë ongevallesyfer in sport in bedwang te bring. Indien sportfederasies nie ingrypende maatreëls aanneem om dit te doen nie, kan hul voortbestaan dalk net deur eise vir skadevergoeding en genoegdoening weens sportbeserings bedreig word. Atletiek Suid-Afrika en die NFL in die VSA het reeds hierdie duur les geleer.¹⁶⁶ Dit is tyd dat ander sportfederasies hiervan kennis neem en hul huise in orde kry.

Bibliografie

Barlow, J. 2015. Top gear chats to Niki Lauda. http://www.topgear.com/uk/car-news/top-gear-interviews-niki-lauda-ferrari-formula-one-2013-09-04 (15 Maart 2015 geraadpleeg).

Baudouin, J.L. en A.M. Linden. 2010. Tort law in Canada. Alpen aan den Rijn: Kluwer Law International.

Billings, A.C., M.L. Butterworth en P.D. Turman. 2014. Communication and sport: Surveying the Field. New York: Sage Publications.

Blanpain, R. 2003. The legal status of sportsmen and sportswomen under international, European and Belgian national and regional law. Alphen aan de Rijn: Kluwer Law International.

Boland, A.L. 2010. History of sports medicine. In Lyle en Micheli (reds.) 2010.

Botton, W. 2015. ASA on the brink of losing Athletics House. The Citizen. 15 Mei 2015. http://citizen.co.za/382784/asa-on-the-brink-of-losing-athletics-house (16 Augustus 2015 geraadpleeg).

Brolinson, P.G., K. Heinkingen en A.J. Kozar. 2003. An osteopathic approach to sports medicine. In Ward (red.) 2003.

Claassen, C. 2015. Só lyk die prys van rugby, sê Derek. Volksblad. 27 Mei 2015, bl. 1.

Cloete, R. (red.). 2005. Introduction to sports law in South Africa. Durban: LexisNexis.

Craig, S. 2002. Sports and games of the ancients. Portsmouth: Greenwood Publishing.

Crowther, N.B. 2007. Sport in ancient times. Portsmouth: Greenwood Publishing.

De Groot, H. 1631 (1767). Inleiding tot de Hollandsche rechtsreleerdheyt. Amsterdam.

Dhillon, M.S. en S.S. Dhat. 2012. First aid and emergency management in orthopedic injuries. Londen: JP Medical.

Duina, F. 2010. Winning: Reflections on an American obsession. Princeton: Princeton University Press.

Dunning, E. en D. Malcolm. 2003. Critical concepts in sociology: Sport volume 2: The development of sport. Londen: Taylor & Francis.

Emanuel, S. en L. Emanuel. 2009. Torts. New York: Aspen Publishers.

Fotheringham, W. 2012. Put me back on my bike: In search of Tom Simpson. New York: Random House.

Gau, L.S. 2007. Examining the values associated with spectator sports and the relationships between the values and sport spectator behavior. Ann Arbor: ProQuest.

Ginsburg, S. 2015a. Two ex-WWE wrestlers file lawsuit over concussions. Reuters. 20 Januarie. http://www.reuters.com/article/2015/01/20/us-wrestling-lawsuit-idUSKBN0KT2JE20150120 (24 Junie 2015 geraadpleeg).

—. 2015b. NHL concussion lawsuit following path blazed by the NFL. Reuters. 2 Maart. http://www.reuters.com/article/2015/03/02/nhl-lawsuit-idUSL1 N0W40SK20150302 (24 Junie 2015 geraadpleeg).

Gorman, R.M. en D. Weeks. 2009. Death at the Ballpark: A comprehensive study of game-related fatalities, 1862–2007. Jefferson: McFarland and Co. Inc.

Hartley, H. 2009. Sport, physical recreation and the law. Oxford: Routledge.

Howard, R. (regisseur). 2013. Rush. Universal City: Universal Pictures.

Hutchinson, D. en C.J. Pretorius (reds.). 2012. Kontraktereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford University Press.

Karageorghis, C. en P. Terry. 2011. Inside sport psychology. Champaign, IL: Human Kinetics.

Késenne, S. en J. Garcia. 2007. Governance and competition in professional sports leagues. Asturias: Universidad de Oviedo.

Knights, K.M. en A.A. Mangoni. 2015. Drug and nutrient interactions in masters athletes. In Reaburn (red.) 2015.

Lablanc, M.L. and R. Henshaw. 1994. The world encyclopedia of soccer. Detroit: Gale Research.

Loland, S., B. Skirstaden en I. Waddington. 2006. Pain and injury in sport: Social and ethical analysis. New York: Routledge.

Louw, A. 2010. Sports law in South Africa. Alphen aan de Rijn: Kluwer Law International.

Lyle, J. en M.D. Micheli (reds.). 2010. Encyclopedia of sports medicine. Thousand Oaks: Sage Publications.

Madigan, T. en T. Delaney. 2009. Sports: Why people love them!. Lanham: University Press of America.

Millar, D. 2003. Introduction. In Simpson (red.) 2003.

Mitten, M.J. 2011. Sports law in the United States. Alphen aan den Rijn: Kluwer Law International.

Murphy, J. 2007. Street on torts. Oxford: Oxford University Press.

Murray, P. 2007. Grands Prix. Adelaide: Murray Books.

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2015. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. Durban: LexisNexis.

Ohly, A. 2002. “Volenti non fit iniuria.” Die Einwilliging im Privatrecht. Tübingen: Mohr Siebeck.

Opie, H. 1986. Case note: Condon v Basi. Melbourne University Law Review, 15:756–62.

Padilla, E. 2015. Emmitt Smith candid about concussions, career at local fundraiser. Standard-Times. 9 April. http://www.gosanangelo.com/news/local-news/emmitt-smith-candid-about-concussions-career-at-local-fundraiser_39021203 (14 April 2015 geraadpleeg).

Peters, S. 2014. Concussion campaign: English football warned it faces a “tsunami” of legal claims if managers continue to allow concussed players to play on. Daily Mail. 10 Augustus. http://www.dailymail.co.uk/sport/concussion/article-2720900/CONCUSSION-CAMPAIGN-English-football-warned-faces-tsunami-legal-claims-managers-continue-allow-concussed-players-play-on.html (16 Augustus 2015 geraadpleeg).

PricewaterhouseCoopers. 2013. SA Mine: Highlighting trends in the South African mining industry. Johannesburg: PwCIL.

Rai, R. 2015. Jules Bianchi, 25, dies nine months after F1 driver crashed at Japanese Grand Prix. Daily Mail. 18 Julie. http://www.dailymail.co.uk/sport/sportsnews/article-3166059/Jules-Bianchi-25-dies-nine-months-F1-driver-crashed-Japanese-Grand-Prix.html (5 Augustus 2012 geraadpleeg).

Reaburn, P.R.J. (red.). 2015. Nutrition and performance in masters athletes. Boca Raton: CRC Press.

Rubinkam, M. 2014. NFL to Remove $675 million cap on concussion damages. Huffington Post. 25 Junie. http://www.huffingtonpost.com/2014/06/25/nfl-concussion-damages-remove-cap_n_5529916.html (15 Junie 2015 geraadpleeg).

Saunders, D. 2003. The final milestone. In Simpson (red.) 2003.

Schwellnus, M.P., A. Thomson, W. Derman, E. Jordaan, C. Readhead, R. Collins, I. Morris, O. Strauss, E. van der Linde en A. Williams. 2014. More than 50% of players sustained a time-loss injury (>1 day of lost training or playing time) during the 2012 Super Rugby Union Tournament: a prospective cohort study of 17 340 player-hours. British Journal of Sports Medicine, 48:1306–15.

Schwikkard, P.J. 1999. Presumption of innocence. Kaapstad: Juta en Kie.

Shropshire, K.L. 1996. Merit, ol’ boy networks, and the black-bottomed pyramid. Hastings Law Review, 47:455–72.

Sidwells, C. 2000. Mr Tom: The true story of Tom Simpson. Norwich: Mousehold Press.

Simpson, T. (red.). 2003. Cycling is my life. New York: Random House.

Spivey, N. 2012. The Ancient Olympics. Oxford: Oxford University Press.

Strachan, M. 2013. Emmitt Smith perfectly summarizes what scares so many parents about football. Huffington Post. 13 April. http://www.huffingtonpost.com/2015/04/13/emmitt-smith-football-parents_n_7054720.html (14 April 2015 geraadpleeg).

Strauss, S.A. 1964. Bodily injury and the defence of consent. South African Law Journal. 81(1):179–93.

Stringfellow, R. 2008. Sports and aggression: Effect of and on society. Ann Arbor: ProQuest.

Tator, C.H. 2008. Catastrophic injuries in sport and recreation: causes and prevention: A Canadian study. Toronto: University of Toronto Press.

Teitelbaum, S.H. 2005. Sports heroes, fallen idols. Dexter: Thomson-Shore Inc.

Vandall, F.J. 2011. A history of civil litigation: Political and economic perspectives. Oxford: Oxford University Press.

Voet, J. 1698–1704. Commentarius ad Pandectas. Den Haag.

Ward, R.C. (red.). 2003. Foundations for osteopathic medicine. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.

Williams, S., G. Trewartha, S. Kemp en K. Stokes. 2013. A meta-analysis of injuries in senior men’s professional rugby union. Sports Medicine, 10:1043–55.

Williamson, M. 2015. Deaths in Formula One. ESPN. http://en.espn.co.uk/f1/motorsport/story/3838.html (24 Junie 2015 geraadpleeg).

Wilson, W.C., C.M. Grande en D.B. Hoyt. 2007. Trauma: emergency resuscitation, perioperative anesthesia, surgical management. Volume 1. New York: Informa Healthcare.

Womack, M. 2003. Sport as symbol: Images of the athlete in art, literature and song.Jefferson: McFarland.

Woods, R. 2011. Social issues in sport. Champaign, IL: Human Kinetics.

Eindnotas

¹ Craig (2002:96); Womack (2003:30).

² Sien Crowther (2007).

³ (2012:4).

⁴ αγών.

⁵ Spivey (2012:2).

⁶ Knights en Mangoni (2015:244).

⁷ Ibid.

⁸ Loland, Skirstad en Waddington (2006:42).

⁹ Padilla (2015); Strachan (2013).

¹⁰ Sien bv. Lex Visigothorum 6.5.7.

¹¹ De Groot 3.34.10; Voet 9.2.24.

¹² Sien bv. Schadensersatzanspruch eines Fussballspielers 1975 NJW 109; 1976 NJW 2161; Boshoff v Boshoff 1987 2 SA 695 (O); Hattingh v Roux 2011 5 SA 135 (WKK).

¹³ Vandall (2011:2).

¹⁴ Koning James I het die Declaration of sports, ook bekend as die Book of sports, vir Lancashire in 1617 uitgevaardig en in 1618 het hy die declaration vir die hele Engeland uitgevaardig. Dit is weer deur koning Charles I in 1633 heruitgevaardig.

¹⁵ R v Bradshaw 14 Cox CC 83; R v Coney 8 QBD 534; R v Moore 14 TLR 229.

¹⁶ Dunning en Malcolm (2003:64).

¹⁷ Ibid.

¹⁸ Inleidende vertelling in die rolprent Rush.

¹⁹ Barlow (2015).

²⁰ Teitelbaum (2005:125 e.v.). Sien ook Gorman en Weeks (2009); Tator (2008).

²¹ Shropshire (1996:456); Madigan en Delaney (2009:18 e.v.); Billings, Butterworth en Turman (2014:25–6); Stringfellow (2008:22–3); Gau (2007:1, 74).

²² (2014:25–6, 45).

²³ (2010:132).

²⁴ Karageorghis en Terry (2011:27).

²⁵ Woods (2011:191).

²⁶ Lablanc en Henshaw (1994:52).

²⁷ Die beroemde laaste woorde “Put me back on my bike” wat dikwels aan Simpson toegedig word, is versin deur die joernalis Sid Saltmarsh wat die Tour de France vir The Sun and Cycling gedek het. Hy was egter nie tydens Simpson se laaste oomblikke teenwoordig nie – sien Fotheringham (2012:34 e.v.).

²⁸ Millar (2003:1 e.v.); Saunders (2003:5 e.v.); Fotheringham (2012).

²⁹ Fotheringham (2012:4 e.v.).

³⁰ Ibid. 5.

³¹ Sidwells (2000:13).

³² Sidwells (2000:244).

³³ Ibid.

³⁴ Murray (2007:14 e.v.).

³⁵ Teitelbaum (2005:125 e.v.). Sien ook Gorman en Weeks (2009).

³⁶ 201 CLR 552.

³⁷ Par. 126.

³⁸ 1969 2 All ER 923 (Ass).

³⁹ Sutton v Syston RFC Ltd [2011] EWCA Civ 1182.

⁴⁰ Par. 28.

⁴¹ People v Fitzsimmons 11 NY Crim R 391.

⁴² Loland, Skirstad en Waddington (2006:150).

⁴³ Knight v Jewett 834 P 2d 696.

⁴⁴ Shelly v Stepp 62 Call App 4th 1288.

⁴⁵ Dilger v Moyes 54 Call App 4th 1452.

⁴⁶ R v Cey 75 Sask R 53.

⁴⁷ R v Maki 14 DLR 3d 164; R v Green 16 DLR 3d 137.

⁴⁸ Schadensersatzanspruch eines Fußballspielers 1975 NJW 109.

⁴⁹ Sien ook Fußballspiel 2010 NJW 537; Fußballspielers 1976 NJW 957.

⁵⁰ Basketballspieler 1976 NJW 2161.

⁵¹ Straßenradrenners 1986 NJW 1029.

⁵² Autorennen 2003 NJW 2018.

⁵³ Boshoff v Boshoff 1987 2 SA 695 (O).

⁵⁴ 700F–I.

⁵⁵ 701H–I.

⁵⁶ Clark v Welsh 1975 4 SA 469 (W).

⁵⁷ Van Wyk v Thrills Incorporated (Pty) Ltd 1978 2 SA 614 (A).

⁵⁸ Murphy (2007:295 e.v.); Ohly (2002); Emanuel en Emanuel (2009:280); Baudouin en Linden (2010:85).

⁵⁹ (2010:85).

⁶⁰ Sien ook Hartley (2009:69).

⁶¹ Rowles v Jockey Club of South Africa 1954 1 SA 363 (A) 364D; Jockey Club of South Africa v Transvaal Racing Club 1959 1 SA 441 (A) 446F, 450A; Turner v Jockey Club of South Africa 1974 3 SA 633 (A); Jockey Club of South Africa v Forbes 1993 1 SA 649 (A) 645B, 654D; Natal Rugby Union v Gould 1999 1 SA 432 (HHA) 440F; Johannesburg Country Club v Stott 2004 5 SA 511 (HHA).

^[62] Kotze v Frenkel & Co 1929 AD 418; Claasen v African Batignolles Construction (Pty) Ltd 1954 1 SA 552 (O); Douglas v Tromp & Sons (Tvl) (Pty) Ltd 1959 4 SA 752 (T); Cape Town Municipality v F Robb & Co Ltd 1966 4 SA 329 (A); Lesotho Diamond Works v Lurie 1975 2 SA 142 (O); Karstein v Moribe 1982 2 SA 282 (T); Nuwe Suid-Afrikaanse Prinsipale Beleggings (Edms) Bpk v Saambou Holdings Ltd 1992 4 SA 387 (W); Kirsten v Bankorp Ltd 1993 4 SA 649 (K).

⁶³ Vir ’n voorbeeld waar ’n hof inderdaad bevind het dat bepaalde reëls van ’n sportliga regtens ongeoorloof en gevolglik onafdwingbaar was, sien Coetzee v Comitis 2001 1 SA 1254 (K).

⁶⁴ Schwikkard (1999:23).

⁶⁵ Hutchinson en Pretorius (2012:4).

⁶⁶ Ibid.

⁶⁷ (2015:113).

⁶⁸ Kursief soos per die oorspronklike teks.

⁶⁹ (2015:114).

⁷⁰ Schadensersatzanspruch eines Fußballspielers 1975 NJW 109. Sien ook die Kanadese beslissing in R v Ciccarelli 54 CCC 3d 121.

⁷¹ Maartens v Pope 1992 4 SA 883 (N) 888B.

⁷² (2015:114).

⁷³ Ibid.

⁷⁴ Johannesburg Country Club v Stott 2004 5 SA 511 (HHA) 516I–517A.

⁷⁵ 1978 2 SA 614 (A).

⁷⁶ 623H.

⁷⁷ 622H–624A.

⁷⁸ Neethling en Potgieter (2015:116).

⁷⁹ Ibid.

⁸⁰ Ibid.

⁸¹ Fraser v Fraser 1945 WLD 112, 119; Blume v Van Zyl and Farrell 1945 CPD 48, 49.

⁸² Art. 28 (2) Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996.

⁸³ 38 van 2005.

⁸⁴ 1979 1 SA 1 (A).

⁸⁵ 9A–H.

⁸⁶ Sien bv. die Konvensie rakende Beroepsgesondheid en -veiligheid en die Werksomgewing van 22 Junie 1981 wat ingevolge art. 1 op alle vertakkinge van ekonomiese bedrywighede van toepassing is; die Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid 85 van 1993 wat in art. 8(1) bepaal: “Elke werkgewer moet, vir sover dit redelikerwys uitvoerbaar is, ’n werkomgewing wat veilig en sonder risiko vir die gesondheid van sy werknemers is, tot stand bring en onderhou.”

⁸⁷ Cloete (2005:69 e.v.); Louw (2010:211). Sien ook Mitten (2011:106); Késenne en Garcia (2007:286); Blanpain (2003).

⁸⁸ Neethling en Potgieter (2015:116).

⁸⁹ Neethling en Potgieter (2015:117).

⁹⁰ Rubinkam (2014).

⁹¹ Ibid.

⁹² Ibid.

⁹³ Vir enkele voorbeelde, sien Williams e.a. (2013); Schwellnus e.a. (2014).

⁹⁴ Wilson, Grande en Hoyt (2007:32).

⁹⁵ Dhillon en Dhatt (2012:142).

⁹⁶ Ibid.

⁹⁷ Neethling en Potgieter (2015:117).

⁹⁸ 1904 TS 340, 344.

⁹⁹ Neethling en Potgieter (2015:118).

¹⁰⁰ Roux v Hattingh 2012 6 SA 428 (HHA).

¹⁰¹ Ibid.

¹⁰² Neethling en Potgieter (2015:117).

¹⁰³ Reël 10.4(e).

¹⁰⁴ Sien bv. Maartens v Pope 1992 4 SA 883 (N).

¹⁰⁵ 2012 6 SA 428 (HHA).

¹⁰⁶ 442B–C.

¹⁰⁷ Wells v South African Alumenite Co 1927 AD 69; South African Railways and Harbours v Lyle Shipping Co Ltd 1958 3 SA 416 (A); ESE Financial Services (Pty) Ltd v Cramer 1973 2 SA 805 (K); Russell and Loveday v Collins Submarine Pipelines Africa (Pty) Ltd 1975 1 SA 110 (A); Van Streepen & Germs v Transvaal Provincial Administration 1987 4 SA 569 (A); Minister van Wet en Orde v Ntsane 1993 1 SA 560 (A); First National Bank of SA Ltd v Rosenblum 2001 4 SA 189 (HHA); Nxumalo v First Link Insurance Brokers (Pty) Ltd 2003 2 SA 620 (T).

¹⁰⁸ 9.2.24.

¹⁰⁹ Grondwet, 1996.

¹¹⁰ Art. 12(1)(c).

¹¹¹ Art. 12(2)(b).

¹¹² Lufuno Mphaphuli & Associates (Pty) Ltd v Andrews 2009 4 SA 529 (KH) 592G e.v.

¹¹³ Fey and Whiteford v Serfontein 1993 2 SA 605 (A); First National Bank of SA Ltd v Rosenblum 2001 4 SA 189 (HHA) 195G e.v.; Lufuno Mphaphuli & Associates (Pty) Ltd v Andrews 2009 4 SA 529 (KH) 593D e.v.

¹¹⁴ Rowles v Jockey Club of South Africa 1954 1 SA 363 (A) 364D; Jockey Club of South Africa v Transvaal Racing Club 1959 1 SA 441 (A) 446F, 450A; Turner v Jockey Club of South Africa 1974 3 SA 633 (A); Jockey Club of South Africa v Forbes 1993 1 SA 649 (A) 645B, 654D; Natal Rugby Union v Gould 1999 1 SA 432 (HHA) 440F; Johannesburg Country Club v Stott 2004 5 SA 511 (HHA).

¹¹⁵ 110 van 1998.

¹¹⁶ My kursivering.

¹¹⁷ (1986).

¹¹⁸ (1986:760).

¹¹⁹ 442B–C.

¹²⁰ (1986:760)

¹²¹ 2012 6 SA 428 (HHA).

¹²² 1978 2 SA 614 (A).

¹²³ 622H–624A.

¹²⁴ 1975 4 SA 469 (W).

¹²⁵ 201 CLR 552.

¹²⁶ 560.

¹²⁷ 1968 ALR 33.

¹²⁸ 1985 1 WLR 866 868.

¹²⁹ 1969 2 All ER 923 (Ass).

¹³⁰ 927.

¹³¹ 1997 ELR 115.

¹³² 2003 1 WLR 1607 (CA).

¹³³ 1976 NJW 2161.

¹³⁴ Cloete (2005:109 e.v.); Neethling en Potgieter (2015:113 ev); Murphy (2007:295 e.v.); Ohly (2002); Emanuel en Emanuel (2009:280); Baudouin en Linden (2010:85).

¹³⁵ Boshoff v Boshoff 1987 2 SA 695 (O).

¹³⁶ 700F–I.

¹³⁷ 701H–I.

¹³⁸ Hawkins en Fuller (1999).

¹³⁹ Ibid.

¹⁴⁰ Williams e.a. (2013).

¹⁴¹ Ibid.

¹⁴² Schwellnus e.a. (2014).

¹⁴³ Ibid.

¹⁴⁴ PWC (2013).

¹⁴⁵ Hannon (2015).

¹⁴⁶ Invoeging soos in die oorspronklike teks.

¹⁴⁷ Dhillon en Dhatt (2012:142).

¹⁴⁸ Williams e.a. (2013:1050).

¹⁴⁹ Ibid.

¹⁵⁰ Ibid.

¹⁵¹ Ibid.

¹⁵² Loland, Skirstad and Waddington (2006:42).

¹⁵³ Sien bv. Grondwet art. 12; artt. 3.1, 6 en 31.1 van die Europese Handves van Fundamentele Regte.

¹⁵⁴ Rubinkam (2014).

¹⁵⁵ Botton (2015).

¹⁵⁶ Ginsburg (2015b).

¹⁵⁷ Ginsburg (2015a).

¹⁵⁸ Peters (2014).

¹⁵⁹ Claassen (2015).

¹⁶⁰ 201 CLR 552 560.

¹⁶¹ (1986:759).

¹⁶² Opie (1986:759).

¹⁶³ Inleidende vertelling in die rolprent Rush.

¹⁶⁴ Williamson (2015); Rai (2015).

¹⁶⁵ Sien http://playerwelfare.worldrugby.org (24 Junie 2015 geraadpleeg).

¹⁶⁶ Botton (2015).

The post Wat die drome nie genees nie: kan toestemming tot benadeling steeds aanspreeklikheid weens sportbeserings uitsluit? appeared first on LitNet.

Opsomming

Hierdie artikel is ’n ondersoek na die interaksionele aard van leer en fokus op die wyses waarop deelnemers in mentorsituasies hulle spraak vir leer gebruik. Die doel is om voorbeelde van interaksies met behulp van gespreksontledingsmetodes te beskryf en die implikasies daarvan vir mentorskap uit te werk. Die eenheid van ontleding is leerspraak, dit is spraak-in-interaksie, in episodes van leer, die wyses waarop deelnemers hulleself daarmee posisioneer en hulle beurte in die gesprek aanwend om die leerdoel te bereik. Die studie is van twee mentorpare se interaksies waartydens leerbehoeftes geïdentifiseer en leer bewerkstellig word. Met behulp van gespreksontledingsmetodes is vasgestel dat leerspraak gebruik word vir die manifestering van rolle sowel as die kennisposisies wat die mentor en die leerder inneem. Daar is ook bevind dat die interaksionele totstandkoming van leer bepaal word deur sowel die aanvanklike instemming oor wat die leerbehoefte is as die organisasie van die betrokke beurtsekwense. Voorts is daar ook aanduidings in die data dat die leer wat gespreksmatig en interaksioneel tot stand kom, op mentorspraak berus, wat studentespraak assesseer, uitbrei en aanvaarbaar verklaar. Bevindinge word bespreek met betrekking tot interaksieteorie en tendense in die literatuur oor die ontwikkeling van gespreksontledingsbeginsels. Aanbevelings word gedoen vir verdere ondersoeke oor die interaksionele aard van leer, asook moontlike implikasies vir mentorpraktyke.

Trefwoorde: gespreksontleding; interaksionele leer; leergesprekke; mentorgesprekke; spraak-in-interaksie; studentespraak

Abstract

Learning talk in mentoring interactions – a study of the interactional nature of learning

This article is an inquiry into the interactional nature of learning, and focuses on the ways in which participants in mentor settings use their talk for purposes of learning. The purpose is to analyse and describe examples of interactions by means of Conversation Analysis (CA) methods in order to consider the implications for mentoring practices.

Mentoring interactions are essentially forms of talk-in-interaction (as described by Schegloff (1997), and characterised by conversational practices of turn-taking, sequencing of utterances as social actions, and the full spectrum of social and conversational norms observed (Van der Westhuizen 2015). They are forms of learning conversations, as per the definitions of Magano et al. (2010), consisting of institutional-specific discursive activities (Drew and Heritage 2006) where participant contribution is a function of the setting, the institutional norms, and the status and stance of the other (Tillema et al. 2015).

Learning conversations are defined here as learning talk, i.e. interactions aimed at the achievement of learning (Van der Westhuizen 2011). Such talk is not seen as windows into the mind (Edwards 1997), but rather as displays of participant status and orientation (Melander 2012), and epistemic primacy, i.e. how participants use what they know in the interaction (Stivers, Mondada and Steensig 2011; Heritage 2012).

In this study we use principles of CA to analyse episodes of learning talk around specific topics, and our analysis is aimed at describing how participants use talk and turn-taking to position themselves and interact towards achieving the learning goal. This process mirrors the pedagogic one of focusing on and meeting the learning need of the mentee (Tillema and Van der Westhuizen 2013). The study is of the interaction between two mentor-student pairs in terms of the identification of the learning need, and of the interactional attainment of learning.

The analysis is of two learning episodes which involved experienced male professors of education and final-year female student teachers. The mentor sessions took place after school experience opportunities where students were requested to write reflection notes which formed the basis of the mentoring session. The sessions were video-taped and transcribed, and analysed following CA analytic principles, indicating how participants position themselves in the mentoring interaction and the stances they take in relation to the object of the conversation.

Data for this analysis includes, first, an extract where mentor L talks to student S and asks questions about what the student has learned in the course she is attending. The student did not do any uptake of these questions, and instead announced that she has been experiencing problems in the school where she did practice teaching, and that she had the benefit of changing her ideas, but not as a result of the course she attended. In this episode the lecturer positions himself by means of questions as initiator and knowledgeable participant. Sequence organisation was mainly question-answer, and also included assessment-response and invitation-response. In this learning episode the learning focus shifted from the student to the need of the lecturer to establish the value of the course. The student eventually accepted this request, with elaborate accounts accepted by the lecturer.
In order to further clarify the interactional achievement of learning, a second episode was analysed, on the kinds of knowledge that are valued in teaching, including pedagogic content knowledge. In this analysis, evidence was found of the way in which learning was appropriated by the mentor, and of tokens of a perspective shift as an indicator of learning, following the definitions by Melander (2009) and Paulus and Lester (2013). The study also found that the interactional achievement of learning is determined by the original agreement on what the learning need is, as well as by sequence organisation and response preferences. There is also evidence in the data that the interactional achievement of learning is the result of mentor talk, which acts as assessments, extensions and appropriations.

Findings of this analysis confirm the interactional dynamics of learning. Stances in both episodes reflect the task in situations of identifying learning need as well as the interactional achievement of learning.

Learning in the case examples of mentoring interactions seem to clearly display a pedagogic task structure, i.e. of learning mediated by the mentor by means of instructional strategies of questioning (Tillema and Van der Westhuizen 2013). At the same time the interactions display a conversational dimension, as has been argued by Koole (2010), Pretorius (2015) and Van der Merwe and Van der Westhuizen (2015). This is evident in turn-taking and sequence organisation and how participants use interactional resources in the flow of the conversation. The implications for mentoring practices include considerations of how mentors exercise their epistemic responsibility and support mentees through conversational actions such as assessments, account requests, repairs and so on.

This exemplary analysis of mentoring conversations highlights the complexities of interactional learning. Research on the interactional nature of learning in mentoring settings needs to take a closer look at the role of socio-cultural conversational norms, and how they relate to learning.

In conclusion, this analysis of a selection of mentoring interactions by means of CA methods offers a micro-perspective of talk moves used by participants for purposes of learning. Further studies across contexts and settings need to help clarify the conversational dimensions of mentoring interactions.

Keywords: conversation analysis; interactional learning; mentoring for learning talk-in-interaction mentoring conversations.

1. Inleiding

Leerinteraksies tussen dosente en studente is institusionele vorme van gesprek waar die dosent deelneem as die kenner en die student as die leerder. Sodanige spraak-in-interaksie (Schegloff 2007) is daarop gemik om aandag aan die leerbehoeftes van die student te gee, en bestaan uit uitinge in spreekbeurte wat die pedagogiese verhouding tussen deelnemers weerspieël: daar word van die student verwag om te leer wat die dosent aanbied as deel van ’n voorgeskrewe kurrikulumplan. Hierdie verhouding word versterk deur die stelsel van assessering – beide moet die kurrikulum voltooi en die student moet dan die meestal skriftelike assessering slaag om so aan te toon dat die leer toereikend was.

Belanghebbendes is voortdurend bekommerd oor lae slaagsyfers en vrae ontstaan oor die wyses waarop leer billiker, meer toereikend en sinvoller vir alle leerders gemaak kan word (Van der Westhuizen 2012). Die tradisionele onderrig-en-leerinteraksies maak egter nie voorsiening vir situasies waar die student anders dink of uit ’n sosiokulturele omgewing kom waar beperkte lewenservarings en agtergrondkennis onvoldoende is nie (Leibowitz 2014; vergelyk ook Van der Westhuizen 2012). Standaardklaskamerpraktyke bring leerbeperkings mee van papegaaileer, oppervlakkige konseptualisering en wankonseptualisering (Ramnarain en Molefe 2012), wat vererger word deur die feit dat kurrikula hoofsaaklik op dominante Westerse kennissisteme gebaseer is (Hoppers en Richards 2012).

Die sukses van leer in interaksies met ander word waargeneem in die mikrokonteks van interaksiesekwense van beurte wat deelnemers maak: die dosent wat gewoonlik die eerste beurt neem en ’n gekose onderrigbenadering volg (soos direkte verduideliking, of mediërende vraagstelling), gevolg deur die student wat as leerder daarop reageer. Sodanige interaksies is dan die mikrokonteks waarin die dosent ’n aanduiding van die leerbehoefte kry.

Ondersoeke die afgelope twee of drie dekades na die uitdaging van leerprobleme en hoe dit afspeel in leerinteraksies tussen dosent en student in die belang van sinvolle leer en verbeterde leerprestasies, is en word steeds binne die teoretiese raamwerk van konstruktivisme gedoen (Schunk en Mullen 2013; Smit en Du Plessis 2013). Hierdie raamwerk word in verskeie vorme gebruik in empiriese ondersoeke oor die verbetering van leerprestasie (Van der Westhuizen en Van der Merwe 2010). Sodanige navorsing is deel van die kennisontwikkelingstradisie in die Europese en Amerikaanse akademiese literatuur, en is oorspronklik gevorm deur die teorieë van Piaget, Vygotsky en volgelinge (Rogoff 1999). Die aannames in hierdie navorsing is deur Edwards en Potter en ander as kognitivisties beskryf en tipeer leer as ’n kognitiewe proses wat die vorming van denkskemas meebring (Edwards en Potter 2005) en deur die sosiokulturele konteks bepaal word (De Valenzuela 2013). Leer word gesien as ’n verstandsverskynsel wat die vorming van kognitiewe voorstellings behels (Ausubel, Novak en Hanesian 1968; Novak 1988; Potter en Edwards 2003).

Die kognitivistiese beskouings oor leer is gedurende die afgelope twee dekades onderwerp aan die sogenaamde diskursiewe draai(discursive turn), wat ’n breë bewuswording behels van die alternatief dat menslike leer eerder interaksioneel verstaan kan word (Harré en Gillett 1994). Dit het meegebring dat ’n aktiwiteit soos leer bestudeer word as diskursiewe aktiwiteit en nie as die gevolg van kognitiewe inhoude en skemas nie (Potter en Edwards 2003).

Potter (2003), Edwards en Potter (1992), Potter en Edwards (1999) en ander se werk is eksemplaries van hierdie diskursiewe draai in die sosiale en menswetenskappe, wat steeds uitgebou word in die deeldissipline van die diskursiewe sielkunde, en metodologies sterk ondersteun word deur die groeiende tradisie van etnometodologiese en gespreksontledingstudies (Edwards 2004; Potter 2003).

2. Wat leerspraak behels – gespreksontledingsperspektiewe

Leerspraak in onderwyssituasies bestaan uit die uitinge wat deelnemers in hulle beurte van gesprek vir doeleindes van leer maak (Alexander 2013, Seedhouse 2013, Koschmann 2013). Die problematiek van leerspraak en die interaksionele aard van leer word hoofsaaklik etnometodologies ondersoek, wat beteken dat metodes van die lede van die groep of spraakgemeenskap bestudeer word (Garfinkel 1967; Maynard en Clayman 2003). In die geval van hierdie studie is die fokus op die besondere wyses waarop lede van ’n groep, soos dosente en studente, in bepaalde situasies optree. Die situasies ter sprake is mentorinteraksies, en die etnometodologiese ontwerp is gepas, aangesien dit lig werp op deelnemers se professionele praktyke, soos ter sprake in ’n keuse van leerepisodes waartydens studente aangemeld het vir mentorondersteuning na skoolpraktykervarings. Die interaksies word ontleed met behulp van gespreksontledingsbeginsels soos wat oorspronklik in die sosiologie ontwikkel is (Sacks, Schegloff en Jefferson 1974; Schegloff 2007) en in die konteks van die opvoedkunde verwoord is deur skrywers soos Edwards (1997), Koole (2013), Seedhouse (2013) en ander. Dit behels die beginsels van deelname, beurte maak en die vloei en organisasie van die interaksie tussen dosent en student aangaande die identifisering en die hantering van ’n waargenome leerbehoefte.

Hierdie studie maak die aanname dat deelnemers se uitinge in ’n interaksie nie gesien kan word as “vensters” van hulle kennis en kognitiewe strukture nie (Piaget 1977), maar eerder as deel van ’n diskursiewe proses wat in interaksie plaasvind. Laasgenoemde fokus op die mikrokonteks van “spraak-in-interaksie” soos omskryf is in die oorspronklike studies van Sacks et al. (1974), Garfinkel (1967) en ander. Hiervolgens word interaksies ontleed as spraakuitinge wat in naasstaande pare en responsvoorkeure in gesprekke voorkom (Schegloff 2007) en in interaksies georganiseer is (vgl. Koschmann 2013). Studies van spraak-in-interaksie oorweeg die voorkoms en werking van naasstaande pare, en die wyses waarop responsvoorkeure georganiseer word (Schegloff 2007). Eersgenoemde bestaan uit twee spraakbeurte, elk van verskillende sprekers, die een naasstaande aan die ander, relatief georden as die eerste en die tweede dele van ’n paar (Schegloff 2007). Voorkeurorganisasie het te doen met die aksies wat geassosieer word met uitinge. Dit sluit in uitinge wat ’n vraag vra (eerste paardeel) en ’n antwoord (tweede paardeel) verwag (Sacks e.a. 1974). Net so kan ’n uiting wat ’n assessering aanbied van wat gesê is, aanspraak maak op die “eerste paardeel”, en ’n verwagte/veronderstelde reaksie op die “tweede paardeel” (vgl. Whitehead 2011).

Die gebruik van gespreksontledingsmetodes is gepas vir die studie van leerinteraksies en volg gespreksontledingstudies in klaskamersituasies, soos dié van Koole (2010), die studies van Van der Westhuizen (2012) wat die gespreksbasis van leesbegripsinteraksies beskryf het, en Koschmann (2013:1039) se konseptualisering van “leer-in-en-as-interaksie” (kursivering in die oorspronklike). Die literatuur oor die ontleding van leer deur middel van gespreksontledingsmetodes voer aan dat leer ’n openbare aksie is (Edwards 1997) en dat deelnemers hulle sienings oor die onderwerp ter sprake in reaksie op die vorige spreker (Koschman 2013:1039) openbaar. As sodanig is leer interaktief, ’n opeenvolgende prestasie gebaseer op wedersydse begrip (Mondada 2011:542).

3. Fokusse van die ontleding van leerspraak

Die fokus van hierdie studie is op die deelname aan leergesprekke en die wyses waarop spraak gebruik word om leer te bewerkstellig. Die ontleding kyk na die volle verloop van leerepisodes in mentorinteraksies, wat strek van die aanvanklike identifisering van ’n leerbehoefte tot die uiteindelike manifestering van leer in die gesprek. Metodologies word gebruik gemaak van gespreksontledingsmetodes wat dit moontlik maak vir die navorser om die oriëntering en posisionering van deelnemers te beskryf sowel as die interaksieverloop tot op die punt van leer, ten opsigte van beurtsekwense, responsvoorkeure en enige gepaste gespreksaksies wat tot die bereiking van die gespreksdoelwit meewerk.

Deelname aan ’n leergesprek weerspieël ’n bepaalde ingesteldheid en oriëntering aan die kant van deelnemers wat konteksspesifiek, institusioneel volgens rolle bepaal is (Heritage 1997) en van status (Goodwin 2007) en sosiale en gespreksnorme (Sidnell en Enfield 2012) afhang. In mentorgesprekke wat in hierdie studie ter sprake is, oriënteer die dosent homself as die persoon wat die leiding in die gesprek neem en die vrae vra, en die student as die een wat antwoorde gee (Tillema en Van der Westhuizen 2013). Dit word gedoen deur gespreksaksies soos die assessering, vraagstelling en korrigering van uitinge (Drew 1997). Deelnemers posisioneer hulleself op hierdie wyses gespreksmatig óf as die kundiges met meer kennis, óf as die ondergeskiktes met minder kennis, volgens die onderskeid wat Heritage en Raymond (2005) tref. Hierdie plaasneming word gedoen in verhouding tot die kennis en sosiale identiteit van die deelnemer (Melander 2012:234).

Deelnemeroriëntering tot ’n leergesprek word voorts deur asimmetrie/wanbalans in kennis gekenmerk (Drew 1991). Hierdie asimmetrie word weerspieël in die wyses waarop spraak gebruik word om die terrein van kennis af te baken, en is die “epistemiese enjin” wat spraak- en sekwensorganisasie bepaal, dit wil sê volgens die kennisverskille van deelnemers (Heritage 2012). Deelnemers stel hulle kennis voorop, of onderbeklemtoon dit deur middel van die wyse waarop hulle hulleself posisioneer volgens die gespreksdoel (Van der Westhuizen 2015). Hierdie vooropstelling vind gespreksmatig plaas, as deel van die interaksie, en lei tot die totstandkoming van leer. Sodanige leer in mentorinteraksies is sigbaar in spraakaksies soos uitinge en gesigsuitdrukkings van instemming en wedersydse begrip, sowel as erkenning dat sienings van die onderwerp ter sprake verander het (Paulus en Lester 2013; Heritage 2013). Deelnemers dui sodoende gespreksmatig aan dat hulle ’n gedeelde begrip van die gespreksonderwerp het (Melander 2009).

Die fokusse van oriëntering, posisionering, interaksiesekwense en responsvoorkeure in mentorinteraksies word vervolgens gebruik om ’n keuse van leerepisodes te ontleed met die oog daarop om by te dra tot ’n beter begrip van die wyses waarop spraak gebruik word om leerbehoeftes te identifiseer en te hanteer.

4. Interaksies rakende die identifisering van ’n leerbehoefte

Leerepisodes in interaksiesituasies vertoon ’n bepaalde taakstruktuur (Melander 2007). In mentorinteraksies kan hierdie struktuur breedweg onderskei word as ’n voorbereidingsfase waar die onderwerp/fokus van die leer ter sprake kom, die eintlike leerfase, waartydens die dosent nuwe kennis direk verduidelik of deur vrae bemiddel, en ’n afsluiting, waar dit wat geleer is, bevestig word (Tillema en Van der Westhuizen 2013).

Die ontleding van die eerste deel van leerepisodes in hierdie studie is gelei eerstens deur die vraag wat die leerbehoefte van die student is, en dan hoe dit aanvaar word as fokus van die interaksie. Wat gebeur interaksioneel as die student nie saamstem oor wat die fokus van die interaksie moet wees nie, en hoe raak dit die totstandkoming van leer?

Data vir hierdie ontleding is verkry uit opnames van mentorinteraksies tussen dosente en studente vir die doeleindes van praktykopleiding voor en na afloop van skoolpraktyksessies aan die Universiteit van Johannesburg. Die dosente is ervare professore in onderwysersopleiding en die studente is finalejaarstudente besig met professionele voorbereiding. Mentorgesprekke is hanteer in die konteks van ’n onderwyseropleidingsprogram, en beide deelnemers het deelgeneem met die wete dat die doel is dat die student uit die gesprek oor onderwerpe van skoolpraktyk leer. ’n Keuse van spesifieke episodes van leer is gemaak – episodes waar die interaksie gehandel het oor ’n spesifieke leerbehoefte en waarvan die verloop gestrek het vanaf die identifisering tot die sekwens van interaksie waar leer plaasgevind het.

In die eerste uittreksel is die dosent/mentor L in gesprek met die student S. Die dosent probeer in vrae 82 tot 85 vasstel of die student, wat reeds ’n tyd lank skoolhou en ingeskryf is vir die onderwysdiplomakursus, wel iets geleer het. L se oriëntering ten opsigte van die interaksie is duidelik een van vasstelling waaroor die gesprek moet gaan en wat S by hom moet leer, aangesien dit ’n mentorsessie is wat gemik is op S se leer. Die drie vrae in 82 tot 85 is oop vrae wat S uitnooi om opsies te kies en daaroor te praat. Hierdie opsies is tegelyk ’n uitnodiging en ’n skatting van wat S se leerbehoefte is. Dit word met S se reaksie ontken, en haar responsvoorkeur in reël 86 doen die werk van vermyding. Sy neem nie een van die uitnodigings aan nie, en kondig haar eie baie spesifieke verandering aan, naamlik dat dit net haar praktyk van huiswerkkontrole is wat verander het, terwyl sy verder niks van haar praktyk as gevolg van die kursus Nagraadse Sertifikaat vir Onderwys (NGSO-kursus) verander het nie. Dit is ’n indirekte assessering van wat L gesê het, en haar responsvoorkeur is dat haar manier van klasgee dieselfde gebly het, soos blyk uit haar uiting in reël 94.

Tabel 1. Leerepisode oor wat ’n student uit kursuswerk geleer het

In hierdie leerepisode posisioneer die dosent L homself as die inisieerder van die gesprek deur die vrae wat hy vra. Die uitinge in sy eerste twee beurte doen die werk van kennisvooropstelling: hy nooi die student uit om te antwoord, maar stel terselfdertyd sy verwagting – dat die student dalk meer wil weet oor die onderwerpe. Die student se posisionering in die uitinge in reëls 76, 78 en 81 is ’n dissonansie gevolg deur die responsvoorkeure dat sy maar ’n klein onderdeel geleer het van wat hy verwag het. L reageer direk op S (reëls 94 tot 96) se stelling dat die waarde van die kursus beperk was (reëls 86–88). Die uiting in reël 90 wil groter status gee aan S se stelling, maar haar responsvoorkeur in 91 bevestig wat sy voorheen gesê het.

Die sekwensorganisasie in hierdie leerepisode is aanvanklik een van aanloop-vraag- antwoord en uitbreiding waar L die vrae in 82 tot 85 vra, S in 86 tot 88 antwoord en S verder in 91 en 94 uitbrei. Dit werk nie in die guns van die dosent nie, aangesien die uitbreiding die fokus wegneem van wat L as potensiële leerbehoeftes vir die mentorsessie voorgestel het. Hierdie beurtsekwens doen die werk van ’n sterker posisionering van die student, en word dan ook opgevolg deur die student wat in reël 109 en verder advies aan die dosent aanbied.

Die interaksiesekwense in die res van die leerepisode van 97 tot 120 is in die formaat van assessering, verrekening, uitbreiding en afsluiting. Die uiting in 97, “oukei”, doen die werk van assessering: L bevestig daarmee wat S in 94 tot 96 gesê het, en lei daarom na S se verrekening van haar posisie dat haar ervaring met skoolhou haar gehelp het om te verstaan wat in haar klas werk. Hierdie verduideliking sluit ’n erkenning in van L se posisie dat teoretiese kennis belangrik is, met haar uiting in reëls 105 en 106. Die afsluiting van hierdie sekwens is in reëls 117 tot 120 waar L en S saamstem dat teoretiese kennis in die praktyk geïntegreer moet word.

In hierdie leerepisode verskuif die leerfokus van die student na die dosent, in die vraag van L in 108. Dit volg op L se hernude uitnodiging in 104 om S so ver te kry om die waarde van die kursus wat sy bygewoon het, te noem. S huiwer eers in 107, en gee dan ’n uitgebreide verduideliking in 109 tot 112 en in 114 tot 116.

5. Die interaksionele totstandkoming van leer

Die identifisering van ’n leerbehoefte is ’n voorwaarde vir ’n suksesvolle leergesprek. Die vraag is dan: Wat behels die interaksionele totstandkoming van leer in ’n leerinteraksie – met ander woorde, hoe verloop die interaksie tot op die punt waar leer plaasgevind het en die gesprek na ’n volgende onderwerp verskuif?

Die leerepisode in tabel 2 handel oor die soorte kennis wat belangrik is vir onderwysers, en die dosent gebruik die interaksie om vas te stel wat die student-onderwyser daarvan weet, sodat sy gehelp kan word indien nodig. Die episodes verteenwoordig leerspraak wat interaksioneel uitloop op die manifestasie van leer in reël 87 waar L die leerpunt in eie terme formuleer en wat deur die besliste instemming van S in 89 en 91 bevestig word, en daarom aanvaar kan word as aanduiding van gedeelde verstaan soos deur Melander (2009) onderskei word, sowel as ’n verandering in siening volgens die beskrywing van Paulus en Lester (2013).

Tabel 2. Leerepisode oor onderwyserkennis

Hierdie episode is geneem uit ’n mentorgesprek tussen die dosent en student in eersgenoemde se kantoor. Die onderwerp van leer word deur L in reël 52 aangekondig en deur S in 55 aanvaar. Dit word deur sekwense van uitnodiging en uitbreiding gevolg waar L vir S in die beurte wat begin in reëls 60 en 70 uitnooi om met haar te praat oor die kennis wat sy meen onderwysers in die onderwys nodig het. L dra by tot S se konstruksie deur bevestiging in reëls 66 en 69. Die fokus in 70 en 75 op selfkennis is ’n uitnodiging wat L deur die vraag in 79 aanvaar. S gee rekenskap van haar siening deur middel van klaskamervoorbeelde in 80 tot 86 wat deur L in 87 aanvaar word. Laasgenoemde is ’n responsvoorkeur wat solidariteit meebring en entoesiasties deur S in 89 en 91 ondersteun word.

6. Bespreking

Die hooffokus in die ontleding was op die wyses waarop leerbehoeftes en leer gespreksmatig onderhandel en bevestig word. Die mentorinteraksies het duidelik ’n pedagogiese taakstruktuur, in die sin dat die mentor deur vraagstelling die onderrigtaak hanteer, soos bevestig deur Tillema en Van der Westhuizen 2013). Terselfdertyd vertoon die interaksies ’n gespreksdimensie, soos in die studies van Pretorius (2015) and Van der Merwe and Van der Westhuizen 2015). Voorbeelde in die data illustreer hoe leerspraak gebruik is vir sowel die definiëring van rolle as die kennisposisies wat die mentor en die leerder teenoor mekaar inneem. Hierdie voorbeelde is in ooreenstemming met die argumente van skrywers soos Drew en Heritage (2006), Heritage (2004) en ander dat interaksies institusioneel bepaald is, dit wil sê eie is aan gesprekke tussen dosente en studente, en die gepaste gespreksnorme navolg. Laasgenoemde sluit in verskille in epistemiese status soos deur Heritage (2012) onderskei word. (Vgl. ook Stivers, Mondada en Steensig (2011.) Ten opsigte hiervan is die mentor die K+ (die kundiger deelnemer) en die student die K- (die minder kundige deelnemer).

Die bevinding dat die identifisering van leerbehoeftes instemming vereis, was te verwagte. Dit was duidelik in episode 2, terwyl in episode 1 die instemming nie sonder meer plaasgevind het nie. Instemming is ’n basiese pedagogiese vereiste vir leergesprekke – leer is beperk wanneer die leerder self nie die behoefte om te leer ervaar nie (Covington 2000). In leerepisode 1 het die student gespreksmatig die fokus weg verskuif van wat die dosent aanvanklik as leerfokus voorgestel het, na ’n alternatief wat tipies is van gesprekke waar een deelnemer eie voorkeur vooropstel (Heritage en Raymond 2005).

Die bevinding is gemaak dat leer gespreksmatig en interaksioneel tot stand kom deur aksies soos assessering, instemming en toe-eiening. Hierdie aanduiding van leer is hoogstens sigbaar as aksies in die mikrokonteks van gespreksekwense, en is soortgelyk aan die bevindinge van studies deur Koschmann (2013) en Paulus en Lester (2013). In die proses van interaksionele leer gebruik mentors hulle kennis om vrae te vra, en studente om antwoorde te gee en die gesprek in ander rigtings te stuur. Kennis is duidelik een van die bronne van interaksie (Goodwin 2013) en vir studente ’n sterk basis in ervaring tydens skoolpraktyk, soos dit blyk uit die studente se uitinge in die mentorgesprekke wat hier ontleed is.  

Die ontledings in hierdie studie kan gesien word as eksemplaries van wat Heritage (2012 en 2013) beskryf het as “epistemiese ekologieë” in leergesprekke, waarvolgens ’n sekere intersubjektiwiteit vereis word en waar deelnemers reageer op uitinge op wyses wat die gesprek vorentoe neem. In beide interaksies wat ontleed is, is hierdie gedeelde begrip geïllustreer. Epistemiese intersubjektiwiteit is die “hart van onderwys” en behels volgens Sahlström (2009) ’n voortdurende en gespreksmatige onderhandeling van interpretasies en betekenisse (Mondada 2011). Dit is ook, volgens Stivers en Rossano (2010), sigbaar in die beurtmaking wat in en deur interaksie gevorm word en in situasies waar deelnemers mekaar toerekenbaar hou vir wat gesê word. Dis ook sigbaar waar een deelnemer spraak gebruik wat die ander lei om daarop te reageer en sodoende hulle “epistemiese outoriteit” indekseer (Heritage en Raymond 2005). Voorbeelde hiervan is in die data waar die mentor vrae gebruik om sy gesag te bevestig en op studente se antwoorde te reageer, en dit vir verdere vrae gebruik.

Die vordering van die gesprekke in elkeen van die leerepisodes is voorts ook afhanklik van die gebruik van gespreksbronne. Deelnemers reageer op vorige uitinge wat dan terselfdertyd as bronne vir daaropvolgende spraakaksies dien (Goodwin 2012, Goodwin 2013). Laasgenoemde bronne sluit in taalgebruik, kategorieë van inhoud, reëlmaat/prosodie, liggaamstaal/postuur, gebare, beliggaming (“embodied display”), en so meer, bronne wat hergebruik word, geïgnoreer of getransformeer kan word (Goodwin 2013:21). Dit impliseer dat deelnemers aan ’n gesprek inderdaad weet wat die ander doen en wat die verloop/vordering van die gesprek is en hulle eie bydrae daarvolgens rig. In die twee episodes het die studente telkens gereageer op vrae, want dit is wat verwag word, maar terselfdertyd hulle spraakbeurte gebruik as aksies wat die vordering van die gesprek moontlik gemaak het.

Die bevindinge van hierdie ondersoek verdien verdere oorweging in die konteks van ander voorbeelde van leerepisodes oor onderwerpe wat vir onderwysersopleiding van belang is. Sulke uitgebreide studies kan die interaksionele aard van leer verder belig, ook ten opsigte van spesifieke sosiokulturele gespreksnorme wat interaksies direk beïnvloed soos deur Koole (2012), Van der Westhuizen (2015) en ander aangetoon is. Voorts is daar in hierdie studie op ’n spesifieke definisie van wat leer behels, gefokus, wat tot enkele uitinge en spraakaanduiders beperk is, en sekerlik geldig is in die mikrokonteks van ’n leergesprek waar beurte maak en interaksiesekwense gebruik word om leer te weerspieël. Opvoedkundig beskou word leer egter geldiger gemeet as verandering mettertyd (Koschman 2013), wat beteken dat leer, interaksioneel beskou, in die konteks van meer uitgebreide sekwense van interaksies bestudeer kan word.

7. Gevolgtrekking

Die eksemplariese ontleding van die leerepisodes waarin dosente en studente aan mentorsessies deelgeneem het, illustreer die kompleksiteit van gesprekke oor die identifisering van ’n leerbehoefte en die manifestering van studente se leer. Die diepgaande ontleding van twee leerinteraksies in hierdie studie demonstreer die perspektiewe op die interaksionele aard van leer wat deur gespreksontledingsmetodes oopgemaak word. Dit belig ook die gebruik van spesifieke spraakaksies en hoe sulke aksies meewerk tot die bereiking van ’n leerdoel. Groter duidelikheid op hierdie mikrovlak van gesprekke tussen mentors en studente kan bydra tot ons begrip van gespreksvorme wat direk verband hou met leersukses en wat moontlikhede vir die verbetering van die gehalte van leer in hoëronderwysinstellings verder uitbrei.

Bibliografie

Alexander, R.J. 2013. Improving oracy and classroom talk: achievements and challenges. Primary First, Jg.10:22–9. https://pure.york.ac.uk/portal/en/publications/improving-oracy-and-classroom-talk(c1c87848-3765-4a4e-be4c-89f430117ce0).html0

Ausubel, D.P., J.D. Novak en H. Hanesian. 1968. Educational psychology: A cognitive view. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Chapelle, C.A. (red.). 2013. The encyclopaedia of applied linguistics. Oxford: Wiley-Blackwell.

Coll, C. en D.E. Edwards (reds.). 1997. Teaching, learning and classroom discourse: Approaches to the study of educational discourse. Madrid: Fundación Infancia y Aprendizaje.

Covington, M.V. 2000. Goal theory, motivation, and school achievement: An integrative review. Annual review of psychology, 51:171–200.

De Valenzuela, J. 2013. Sociocultural views of learning. In Florian (red.) 2013.

Drew, P. 1991. Asymmetries of knowledge in conversational interactions. In Marková en Foppa (reds.) 1991.

―. 1997. “Open” class repair initiators in response to sequential sources of troubles in conversation. Journal of Pragmatics, 28:69–101.

Drew, P. en J. Heritage (reds.). 2006. Conversation analysis: Institutional interactions, Londen: Sage.

Edwards, D. 1997. Toward a discursive psychology of classroom education. In Coll en Edwards (reds.) 1997.

―. 2004. Discursive psychology. In Fitch en Sanders (reds.) 2004.

Edwards, D. en J. Potter. 1992. Discursive psychology. Thousand Oakes: Sage Publications Limited.

—. 2005. Discursive psychology, mental states and descriptions. Conversation and cognition. In Te Molder en Potter (reds.) 2005.

Fitch, K. en R. Sanders (reds.). 2004. Handbook of language and social interaction. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.

Florian, L. (red.). 2013. The SAGE handbook of special education. Twee bande. 2de uitgawe. Londen: Sage.

Garfinkel, H. 1967. Studies in ethnomethodology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Goodwin, C. 2007. Participation, stance and affect in the organization of activities. Discourse & Society, 18:53–73.

―. 2013. The co-operative, transformative organization of human action and knowledge. Journal of pragmatics, 46:8–23.

Harré, R. en G. Gillett. 1994. The discursive mind. Thousand Oaks: Sage.

Heritage, J. 1997. Conversation analysis and institutional talk. In Silverman (red.) 1997.

―. 2004. Conversation analysis and institutional talk. In Sanders en Fitch (reds.) 2004.

―. 2012. Epistemics in action: Action formation and territories of knowledge. Research on Language and Social Interaction, 45:1–29.

―. 2013. Epistemics in conversation. In Sidnell en Stivers (reds.) 2013.

Heritage, J. en G. Raymond. 2005. The terms of agreement: Indexing epistemic authority and subordination in talk-in-interaction. Social Psychology Quarterly, 68:15–38.

Hoppers, C.A.O. en H. Richards. 2012. Rethinking thinking: Modernity's "other" and the transformation of the university. Pretoria: Universiteit van Suid Afrika.

Koole, T. 2010. Displays of epistemic access: Student responses to teacher explanations. Research on Language and Social Interaction, 43:183–209.

―. 2012. The epistemics of student problems: Explaining mathematics in a multilingual class. Journal of Pragmatics, 44:1902–16.

―. 2013. Conversation analysis and education. In Chapelle (red.) 2013.

Koschmann, T. 2013. Conversation analysis and learning in interaction. In Chapelle (red.) 2013.

Leibowitz, B. 2014. Conducive environments for the promotion of quality teaching in higher education in South Africa. Critical Studies in Teaching and Learning (CriSTaL), 2(1):47–73.

Magano, D., P. Mostert en G.J. van der Westhuizen. 2010. Learning conversations. The value of interactive learning. Heinemann: Johannesburg.

Marková, I. en K. Foppa (reds.). 1991. Asymmetries in dialogue. New York: Barnes & Noble Books.

Maynard, D.W. en S.E. Clayman. 2003. Ethnomethodology and conversation analysis. In Reynolds en Hermann-Kinney (reds.) 2003.

Melander, H. 2007. The interactive construction of learning in situated practices. Uppsala Universiteit: Studies in Education.
http://www.skeptron.uu.se/broady/sec/p-melander-helen-071019-avhms.pdf

―. 2009. Trajectories of learning: embodied interaction in change. Uppsala Universiteit: Studies in Education.

―. 2012. Transformations of knowledge within a peer group. Knowing and learning in interaction. Learning, Culture and Social Interaction, 1:232–48.

Mondada, L. 2011. Understanding as an embodied, situated and sequential achievement in interaction. Journal of Pragmatics, 43:542–52.

Novak, J.D. 1988. Learning science and the science of learning. Studies in Science Education, 15(1):77–101.

Paulus, T.M. en J.N. Lester. 2013. Making learning ordinary: ways undergraduates display learning in a CMC task. Text & Talk, 33:53–70.

Piaget, J. 1977. The development of thought: equilibration of cognitive structures. Vertaal deur A. Rosin. New York: The Viking Press.

Potter, J. 2003. Discursive psychology: Between method and paradigm. Discourse & Society, 14:783–94.

Potter, J. en D. Edwards. 1999. Social representations and discursive psychology: From cognition to action. Culture & Psychology, 5:447–58.

—. 2003. Sociolinguistics, cognitivism and discursive psychology. International Journal of English Studies, 3:93–110.

Pretorius, A.J.M. en G.J. Van der Westhuizen. 2015. Space making in mentoring conversations. In Tillema e.a. (reds.) 2015.

Ramnarain, U. en P. Molefe. 2012. The readiness of high school students to pursue first year physics. Africa Education Review, 9:142–58.

Reynolds, L.T. en N.J. Hermann-Kinney (reds.). 2003. The handbook of symbolic interactionism. Walnut Creek, CA:  AltaMira Press.

Rogoff, B. 1999. Cognitive development through social interaction: Vygotsky and Piaget. Learners, Learning and Assessment, 2:69.

Sacks, H., E.A. Schegloff en G. Jefferson. 1974. A simplest systematics for the organization of turn-taking for conversation. Language, 696–735.

Sahlström, F. 2009. Conversation analysis as a way of studying learning – An introduction to a special issue of SJER. Scandinavian Journal of Educational Research, 53:103–11.

Sanders, R. en K. Fitch (reds.). 2004. Handbook of language and social interaction. Mahwah NJ: Erlbaum.

Schegloff, E.A. 2007. Sequence organization in interaction: Volume 1: A primer in conversation analysis. Cambridge University Press.

Schunk, D.H. en C.A. Mullen. 2013. Toward a conceptual model of mentoring research: integration with self-regulated learning. Educational Psychology Review, 25:361–89.

Seedhouse, P. 2013. Conversation analysis and classroom interaction. In Chapelle (red.) 2013.

Sidnell, J. en N.J. Enfield. 2012. Language diversity and social action. Current Anthropology, 53:302–33.

Sidnell, J. en T. Stivers (reds.). 2013. The handbook of conversation analysis. Chichester, UK: John Wiley & Sons.

Silverman, D. (red.). 1997. Qualitative Research: Theory, method and practice. Londen: Sage

Smit, I. en L. du Plessis. 2013. Leerbestuurstelsels teenoor sosialenetwerk-omgewings: die ontwikkeling van 'n geïntegreerde tegnologiese onderrig-leer-model. LitNet Akademies (Geesteswetenskappe), 10:415–39. http://www.litnet.co.za/leerbestuurstelsels-teenoor-sosialenetwerk-omgewings-die-ontwikkeling-van-n-gentegreerde-t.

Stivers, T., L. Mondada en J. Steensig. 2011. The morality of knowledge in conversation. Cambridge: Cambridge University Press.

Stivers, T. en F. Rossano. 2010. Mobilizing response. Research on Language and Social Interaction, 43:3–31.

Te Molder, H. en J. Potter (reds.). 2005. Conversation and cognition. Cambridge: Cambridge University Press.

Tillema, H.H. en G.J. van der Westhuizen. 2013. Mentoring conversations in the professional preparation of teachers. South African Journal of Higher Education, 27:1305–23.

Tillema, H. H., G.J. van der Westhuizen en K. Smith (reds.). 2015. Mentoring for learning. Climbing the mountain. Rotterdam: Sense.

Van der Merwe, M.P. en G.J. van der Westhuizen. 2015. Invitational conversations in mentoring. In Tillema e.a. (reds.) 2015

Van der Westhuizen, G.J. 2011. Leergesprekke in hoër onderwys – ’n herwaardering. LitNet Akademies, 8(3):392–410. http://www.litnet.co.za/assets/pdf/15_%20van%20der%20Westhuizen.pdf

—. 2012. Learning equity in a university classroom. South African Journal of Higher Education, 26(3):623–37.

—. 2015. The role of knowledge in mentoring conversations. In Tillema e.a. (reds.) 2015.

Van der Westhuizen, G.J. en M.P. van der Merwe. 2010. Student-onderwysers se interpretasie en gebruik van leerteoriekonsepte: navorsings- en oorsigartikel. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50:87–103.

Whitehead, K.A. 2011. An ethnomethodological, conversation analytic approach to investigating race in South Africa. South African Review of Sociology, 42:1–22.

Bylaag

Transkripsiekonvensies volgens die Jeffersonstelsel

(Sien Antaki, C., M.G. Billig, D. Edwards en J.A. Potter. 2003. Discourse analysis means doing analysis: a critique of six analytic shortcomings. Discourse Analysis Online, 1. http://www.shu.ac.uk/daol/articles/v1/n1/a1/antaki2002002-t.html.)

The post Leerspraak in mentorinteraksies – ’n ondersoek na die interaksionele aard van leer appeared first on LitNet.

Opsomming

In hierdie artikel word daar na die moontlike kontoere en belofte van ’n teologie van toekomsgeoriënteerde herinnering gevra, as deel van die soeke na ’n verantwoordelike en konstruktiewe omgang met die verlede. Meer spesifiek word in hierdie artikel geargumenteer dat die motivering, ontginning en verdieping van die begrip onthou moontlikhede inhou vir die gesprek oor die soeke na ’n verantwoordelike historiese hermeneutiek. Dié argument word in twee dele bespreek. In die eerste deel word daar breedweg na die veranderende houding ten opsigte van tyd en temporaliteit die afgelope eeue gekyk. Hier word veral aangesluit by wat denkers soos Aleida Assmann “the modern time regime” noem, asook na die groeiende onbehae die afgelope dekades met hierdie kulturele tydsbewind. In die tweede deel word ’n aantal opmerkings gemaak wat – te midde van ’n verskuiwende verstaan van tyd in ons tyd – belangrik is om in ag te neem in die soeke na ’n verantwoordelike teologie van herinnering vandag. Dit sluit ’n beklemtoning van die kwesbaarheid van herinnering in, asook die gedagte dat herinnering met ’n sekere verbintenis aan die realiteit van die historiese verlede saamhang. Verder word daar op die verweefdheid van ons herinneringe met dié van ander gewys, aangesien dieselfde figure of gebeurtenisse verskillend in ons kollektiewe geheue funksioneer. Die potensieel ondermynende aard van herinnering word ook uitgelig. Ten slotte word die toekomsgeoriënteerdheid van ’n toereikende teologie van herinnering belig. Daar word aangetoon dat dit juis hierdie aksent is wat dit moontlik maak om van helende versoening, moeilike (maar nie onmoontlike nie) vergifnis en herstellende of omvormende geregtigheid te praat. Teologies uitgedruk beteken dit dat die eskatologiese horison van herinnering verreken moet word.

Trefwoorde: herinnering; historisiteit; teologie; toekomsgeoriënteerdheid; tyd

Abstract

Time in our time: On theology and future-oriented memory

This article investigates the possible contours and promise of a theology of future-oriented memory as part of the search for a responsible and constructive engagement with the past. The argument is put forward that an in-depth and critical engagement with the concept of memory holds much promise for the discussion about the search for a responsible historical hermeneutic. This argument is discussed in two parts. The first part of the article engages with the changing attitude towards time and temporality during the past few centuries. In this regard the article enters into conversation with the discourse on what Aleida Assmann calls “the modern time regime”. Assmann identifies five aspects which, according to her, characterise the modern time regime. In order to obtain greater clarity on the transformation in the experience of time in our time, this article briefly discusses Assmann’s informative analysis. In addition, the increasing uneasiness in recent decades with this cultural time regime – and its way of configuring the relationship between past, present and future – is considered.

The second part of the article points points out the fact that a theology of memory can draw on deep sources within the Christian tradition, and that religions such as Christianity and Judaism are rightly described as “memory religions” bound by rituals of memory and commemorative festivals. However, the call to remember the past also goes beyond religious traditions, although religious dimensions are usually also present in the fibre of more secular discourses on memory. In light of, for example, the mass extinction of people and injustices of the 20th century, the imperative not to forget the past has often been emphasised powerfully in public discourse. After the transition to democracy in South Africa the discussion on remembering the past acquired greater prominence as a result of the Truth and Reconciliation Commission’s hearings. Although the commission’s work has officially ended, it is clear that the question about the past is part of a continuing conversation. The question of how we should remember the past and incorporate it still awakens emotions amidst the reality of new forms of injustice and economic inequality, and therefore, too, the urgency of questions such as: “Whose past receives priority?”; “How do we find a way among conflicting constructions of the past”; and “What do we do with the symbols, monuments and statues that reflect the history of apartheid, colonialism and imperialism?” The past is, therefore, present in a profound and radical way in the South African public discourse.

Within the context of these and other questions linked to the presence of the past, the rest of the article addresses a number of key aspects in the search for a responsible theology of memory – amidst a shifting understanding of time in our time. A first remark in this regard links with the fact that the plea for the power and importance of an ethics or theology of memory is confronted from the very beginning with the vulnerability of memory. We remember selectively and when we recall events from the past and recount them, they are often historically inaccurate and distorted. Moreover: processes of remembering are often embedded in an interplay of conscious and unconscious ideological powers. The article argues, secondly, that our attitude towards the past has to reflect a commitment to what the philosopher Paul Ricoeur calls “the reality of the historical past”. In our engagement with the past, a certain respect for the past is therefore needed, reflecting a certain debt towards the dead. Without this commitment, a historical hermeneutic loses its significance and power. Thirdly, the article emphasises the fact that although we as individuals remember the past, these processes of remembering occur within broader social and cultural frameworks. This idea confronts us with the interwovenness of our memory with the memories of others. This emphasis requires a sensitivity to the fact that the same figures or events may function differently in our collective memories. What one person or group remembers or commemorates as a high point may be experienced by another as a scar or wound. In view of this, there is a challenge for communities and societies to recall the past in proximity to and with a consciousness of our interwovenness. Not a security mentality and isolation, but hospitality and connectedness then become the hermeneutical keys to deal with the past – as a past of interwoven pasts. The article also highlights, fourthly, the potential subversive nature of memory. In the aftermath of the modernist time regime, which brought along a renewed focus on the past, it could happen that memory gets reduced to a type of nostalgic and romanticised longing for the past. Drawing in part on the work of J.B. Metz reference is made to the statement that the foundation of the Christian tradition in the dangerous memory of the suffering, death and resurrection of Jesus Christ points in the direction of a certain experience of “non-contemporaneousness” – to be not totally in step with the times. Hence the challenge to preserve that which is non-contemporaneous, i.e. that which is untimely or out of step with the times, precisely for the sake of the times. The fifth feature of an adequate theology of memory highlighted in the article can be encapsulated under the broader denominator of a future-oriented memory. It is argued that in the current South African context, the discourse about engaging with the past, will derail without a sensitivity to a future-oriented memory, since concepts such as reconciliation, forgiveness and justice do not derive their meaning and longevity only from a truthful engagement with the pain of the past, but also in view of a hopeful vision of a shared and healed future. Such an expectation of the future is exactly that which makes it possible to talk about costly reconciliation, difficult (but not impossible) forgiveness and restorative or transformative justice. In theological terms, this means that the eschatological horizon of memory has to be accounted for.

Keywords: future-orientedness; historicity; memory; theology; time

1. Inleiding

“The past is not dead, it is not even past.” Hierdie dikwels aangehaalde woorde uit William Faulkner se 1950-teaterstuk, Requiem for a Nun (1961:229), verwoord treffend iets van die gedagte dat die verlede in die hede meespeel. Nie alleenlik het ons ’n begrip van die verlede nie, maar die verlede het ook ’n greep op ons.¹ Die verlede is daarom nie bloot verlede tyd nie, maar is aktief teenwoordig in ons geheue en verbeelding; dit leef op ’n positiewe en negatiewe manier in ons liggame, denke en drome. Die verlede is inderdaad op ’n kragtige en komplekse wyse teenwoordig, of soos die historikus David Lowenthal (1995:xxv) ons herinner: “The past is not dead ... it is not even sleeping.”

Die vraag na die verlede, en die voortdurende impak daarvan, is ’n diep eksistensiële vraag wat om verantwoordelike teoretiese besinning vra. Hierdie uitnodiging tot verdere nadenke kry voorts ’n sekere dringendheid in kontekste wat deur historiese ongeregtigheid gekenmerk word, soos Suid-Afrika met sy koloniale en apartheidsverlede. Maar die vraag hóé ons die verlede onthou of vergeet, of moet onthou en vergeet, het nie ’n eenvoudige antwoord nie.

In hierdie artikel word dié vraag aan die orde gestel binne die raamwerk van ’n pleidooi vir ’n vorm van teologiebeoefening wat tyd en historisiteit ernstig opneem. Teologie is allermins ’n soeke na tydlose en ahistoriese waarhede, maar ’n (narratiewe) onderneming midde-in die tyd en die geskiedenis. Soos die Amerikaanse teoloog H. Richard Niebuhr dit in sy dun maar diepsinnige boek The Meaning of Revelation stel:

The preaching of the early Christian church was not an argument for the existence of God nor an admonition to follow the dictates of some common human conscience, unhistorical and super-social in character. It was primarily a simple recital of the great events connected with the historical appearance of Jesus Christ and a confession of what had happened to the community of disciples. (Niebuhr 1941:32)²

Teologie is daarom geïnteresseerd in tyd en historisiteit, in die woord vir die tyd, in die oomblik van waarheid, in die beliggaming van die evangelie te midde van die uitdagings en verleidinge van die tyd.³ Hierdie gedagte kom sterk na vore in die lewe en werk van die Duitse teoloog Dietrich Bonhoeffer. Bonhoeffer – bekend vir sy weerstand teen Hitler en die Nazisme – kritiseer byvoorbeeld in sy denke oor persoon-wees en die morele lewe enige tydlose verstaan van die antropologie, teologie en etiek, en beklemtoon in die proses die belangrikheid van menslike handeling en verantwoordelikheid midde-in die tyd. Daarom die klem in sy denke op die óómblik, op “vandag”.⁴

’n Ander teoloog in wie se denke daar ’n sterk klem op historisiteit en kontekstualiteit binne ’n groter geregtigheidsoeke te vinde is, is die Suid-Afrikaanse teoloog Jaap Durand. Durand beskryf sy eie teologiese reis as ’n beweeg van tydlose waarhede na gekontekstualiseerde metafore.⁵ In ’n bydrae vir ’n Festschrift vir Durand wys D.J. Smit tereg op Durand se sterk-ontwikkelde historiese bewussyn. Hy skryf:

Vir die grootste deel van sy lewe was hy aan die worstel met die ahistorisme in verskillende gedaantes. Volgens die ahistorisme is die geskiedenis onbelangrik en is dit nie nodig om enige iets te onthou nie, want ons beskik oor bo-tydelike beginsels, ewige waarhede, sluitende sisteme, finale formulerings, tydlose teologie. (Smit 2009:164)

In hierdie artikel word, in navolging van hierdie gedagtelyn wat ’n kritiek teen ’n tydlose beskouing van teologie lewer, nader ingegaan op die vraag na die betekenis daarvan om tyd en historisiteit ernstig op te neem. Meer bepaald word daar na die moontlike kontoere en belofte van ’n teologie van (toekomsgeoriënteerde) herinnering gevra, as deel van die soeke in ons dag na ’n verantwoordelike en konstruktiewe omgang met die verlede. Die nadenke oor die vraag na die taak van sistematiese teologie kan in gesprek met ’n hele aantal moontlike formele kategorieë plaasvind. Die vraag sou vrugbaar vanuit die verhouding tussen teologie en kategorieë soos taal, ruimte, rasionaliteit, liggaamlikheid of mag bedink kon word. In hierdie artikel word egter ’n aantal opmerkings binne die breër raamwerk van die verhouding tussen teologie en tydgemaak (met die kwalifikasie dat die denke oor tyd uiteraard onlosmaaklik met die denke oor taal, ruimte, rasionaliteit, liggaamlikheid en mag verbonde is).

Deur die eeue sou baie denkers getuig dat tyd ’n verspringende begrip is wat nie sy geheime so maklik prysgee nie. In Boek 11 van sy Belydenisse skryf die kerkvader Augustinus (354­–430) byvoorbeeld: “Wat is tyd dan? As niemand my vra nie, weet ek, maar as iemand my vra en ek wil verduidelik, dan weet ek nie” (Boulding 1997; eie vertaling).⁶ Tog bly dit ’n boeiende vraag, en deur die eeue heen, en van vele kante af, is daar nagedink oor die ingewikkeldheid van tydsverloop, asook oor die beperkinge en moontlikhede verbonde aan ’n temporeel-gesitueerde lewe. In hierdie artikel word nie soseer ingegaan op al die boeiende aspekte verbonde aan die vraag na die misterie en mag van tyd nie, of selfs nie op die boeiende teologiese gesprek oor die verhouding tussen God en tyd nie, maar gaan dit eerder om die vraag na moontlike verskuiwings in die verstaan van die verhouding tussen die tydsdimensies van verlede, hede en toekoms, en die prosesse van oriëntering en heroriëntering wat met hierdie verskuiwinge saamhang. Die vraag is dus, om die woorde van Eva Hoffmann (2009:131) te gebruik: “What has become of time in our time?” Of anders gestel, met aansluiting by CD-titels van die liedskrywers en sangers Leonard Cohen en Bob Dylan: Hoe moet ons oor Old Ideas in Modern Times met The Future in gedagte, dink?⁷

Dit is my uitgangspunt dat die teologie vandag deeglik met verskuiwinge ten opsigte van die herkonfigurering van die verhouding tussen hede, verlede en toekoms rekening moet hou. Daarom hang ‘n deel van die teologiese taak vandag saam met ’n voortgaande kritiese besinning oor “tydswoorde” soos herinnering, nostalgie, melankolie, tradisie, kairos, teenwoordigheid, verwagting, verlange en hoop, weliswaar as deel van in ’n intra-, inter- en transdissiplinêre gesprek. Meer spesifiek word in hierdie artikel geargumenteer dat die teologiese motivering, ontginning en verdieping van die begrip herinnering moontlikhede inhou vir die gesprek oor die soeke na ’n verantwoordelike historiese hermeneutiek. Dié argument word in twee dele bespreek. In die eerste deel word daar breedweg na die veranderende houding ten opsigte van tyd en temporaliteit die afgelope eeue gekyk. Hier word veral aangesluit by wat denkers soos Aleida Assmann die moderne tydsbewind (“the modern time regime”) noem,⁸ asook by die groeiende onbehae die afgelope dekades met hierdie kulturele tydsbewind. In die tweede deel volg ’n aantal opmerkings wat – te midde van ’n verskuiwende verstaan van tyd in ons tyd – belangrik is om in ag te neem in die soeke na ’n verantwoordelike teologie van herinnering vandag.

2. ’n Omvorming van ons verstaan van temporaliteit?

The refusal of time is die titel van ’n halfuur lange werk wat in 2012 deur die Suid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge in samewerking met onder meer Peter Galison, ’n professor in wetenskapsgeskiedenis en fisika by Harvard Universiteit, vervaardig is. In sy navorsing oor die werk van Albert Einstein en die 19de-eeuse wiskundige Henri Poincaré het Galison ontdek dat die twee wetenskaplikes onafhanklik van mekaar tot die slotsom gekom het dat tyd, soos ervaar in moderne, geïndustrialiseerde Westerse samelewings, relatief is en dus nie ’n vaste universele verskynsel is nie.⁹ The refusal of time, wat as kunswerk iets verbeeld van ’n gesprek met hierdie omvorming van die Westerse verstaan van temporaliteit, behels die deurlopende projeksie van tydverwante beeld- en filmfragmente teen drie van die mure van die kunssaal. In die vertrek vind ’n mens verder ’n aantal megafone, en in die middel van die vertrek is daar ’n tipe tydreguleringsmasjien, van hout gemaak, wat soos menslike longe beweeg.¹⁰ Hierdie masjien, saam met die ander objekte in die vertrek, asook die beelde wat teen die mure geprojekteer word en die klankinsetsels, dra by om ’n ervaring te skep wat as uitnodiging dien om oor die aard en impak van tyd op ons lewens en wêreld na te dink. In hierdie veelvlakkige werk vind ’n mens onder andere verwysings na die temporele en ruimtelike uitbeeldings wat met Europese kolonialisme geassosieer word (soos Afrika-kaarte uit ’n ou atlas en die klokkamer in Greenwich), asook sinspelings op hoe daar in nie-Westerse kulture teen gestandaardiseerde en gesinchroniseerde horlosietyd en die tydorde wat daarmee verbind word, weerstand gebied word. Die veelduidigheid in die titel The refusal of time kan moontlik dui op hoe die tyd self weerstand bied teen ons pogings om dit te begryp, te definieer of te ontglip, asook op hoe mense en kulture maniere gevind het om die impak van tydsverloop en sekere tydskonstruksies op hulle lewens te hanteer en te weerstaan.

Hierdie werk van Kentridge en sy medewerkers bied ’n kreatiewe uitbeelding van die weerstand teen wat kulturele teoretici soos Aleida Assmann die moderne tydsbewind noem.¹¹ Assmann argumenteer dat ons vandag getuies is van ’n verskuiwing in die verstaan van Westerse temporaliteit, met ’n betekenisvolle omvorming van hoe daar oor die verlede en die toekoms gedink word.¹² Ter ondersteuning van hierdie gedagte haal sy uit Graham Swift se roman Waterland aan: “Once upon a time, in the bright sixties, there was plenty of future on offer” (Assmann 2013b:39). Maar, vervolg Assmann, teen die tyd dat Swift sy roman in 1983 publiseer, is die situasie anders: nie net het spesifieke toekomsvisies verkrummel nie, maar het die idee van die toekoms self onherkenbaar verander. Hierdie verskuiwing is egter vir Assmann net een deel van die verhaal, want waar die toekoms sy glans verloor het en nou ‘n bron van kommer geword het, het die verlede meer en meer ons (kollektiewe) bewussyn binnegedring. Die rede vir hierdie hernude fokus op die verlede het uiteraard met die geweld en verskrikking van die 20ste eeu saamgehang, met die groeiende morele oproep om nie die verlede wat deur onmenslikheid en ongeregtigheid gekenmerk is, te vergeet nie. Sodoende word herinnering ’n sleutelkategorie, en hierdie verskuiwing in die ervaring van tyd vra om voortgaande besinning.¹³

Assmann wys verder daarop dat hierdie onlangse verskuiwing (volgens haar sedert die 1980’s) in die struktuur van Westerse temporaliteit ook vra om besinning oor die vorige tydstruktuur wat dit vervang en getransformeer het. Hierdie vorige tydstruktuur beskryf Assmann as die moderne of modernistiese kulturele tydsbewind.¹⁴ Die term kulturele tydsbewind benoem die temporele ordening en oriëntasie wat die implisiete waardes, denkpatrone en handelingslogikas van mense en kulture fundeer, en Assmann identifiseer vyf aspekte wat volgens haar die moderne tydsbewind kenmerk. Met die oog daarop om groter begrip vir die omvorming in die ervaring van tyd in ons tyd te verkry, word vervolgens op bondige wyse na Assmann se bespreking in dié verband gewys.¹⁵

Die eerste kenmerk wat sy bespreek, het te make met wat sy die verbrokkeling van tyd noem. Voor die moderne tydsbewind was dit die doel van kulture om kontinuïteit tussen die verlede, hede en toekoms daar te stel. Die moderne tydsbewind, daarenteen, het ’n nuwe ontwikkeling gebring deurdat dit die ideaal gestel het dat alles wat selfregulering en selfvervulling belemmer, oorboord gegooi moet word. In aansluiting by Reinhart Koselleck wys Assmann byvoorbeeld daarop hoe die uitdrukking historiae magistra vitae (die bestudering van die geskiedenis as die leermeester vir die lewe) in die proses sy krag verloor het.¹⁶

Die tweede kenmerk van die moderne tydsbewind, en wat nou met die eerste aspek saamhang, benoem sy met die frase “die Fiktion des Anfangs” (Assmann 2013:155). Waar premoderne tydsbewinde die klem op mitiese oorspronge in die oergeskiedenis laat val, plaas die moderne tydsbewind “die begin” in die hier en die nou. Die bron van inspirasie lê nou nie meer by vroeëre gesagsinstansies en tradisies nie, maar in die kreatiwiteit van die handelende mens. Daniel Defoe se Robinson Crusoe (1718), waar die protagonis in die verhaal met sy vaardighede illustreer hoe hy op ’n eiland in staat is om die wêreld en die geskiedenis nuut te skep, kan as paradigmatiese voorbeeld van dié gedagte dien.

’n Derde kenmerk van die moderne tydsbewind beskryf Assmann as “kreatiewe vernietiging”. Sy verwys ter illustrasie na die ekonoom Joseph Alois Schumpeter wat die begrip kreatiewe vernietiging in ekonomiese teorie bekendgestel het. Ten spyte van die feit dat Schumpeter aan die hoof was van ’n bank wat in die 1920’s bankrot geraak het, ontwikkel hy ’n optimistiese teorie waarvolgens die kapitalisme homself op kragtige en permanente wyse vernuwe deur vorige strukture en produkte te vernietig.¹⁷

’n Vierde kenmerkende eienskap van die moderne tydsbewind is vir Assmann geleë in wat sy “die uitvinding van die ‘historiese’” noem. In dié verband verwys sy na die nuwe metode, vanaf die vroeë 19de eeu, om kennis in argiewe, museums en deur middel van historiese navorsing te versamel, te interpreteer en te bewaar. Professionele kundiges word nou die bewakers van die verlede, en die verlede word geassosieer met iets wat vreemd en verby is, en nie as iets wat as kreatiewe bron kan dien om nuwe uitdagings te hanteer of identiteit te vorm nie, en dus het die verlede nie enige politieke betekenis nie. Hoewel Assmann in haar bespreking nie spesifiek daarna verwys nie, is dit juis hierdie historiese kultuur of historisme waarteen Friedrich Nietzsche sulke snydende kritiek in sy beroemde opstel “Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben” (“On the uses and disadvantages of history for life”) sou lewer (Nietzsche 1983:59–123).

Die vyfde kenmerk hang met die versnelling van prosesse van verandering saam. Die moderne tydservaring behels dat alles vinniger verander as wat ’n mens verwag, en sodoende tree ’n gevoel van vervreemding in as gevolg van die ervaring dat dinge onbekend is. Met vinniger vervoer- en kommunikasiemiddele ontstaan ’n nuwe ritme wat ons daaglikse lewe kenmerk, wat onder meer tyd aan geld koppel, en so vind daar ’n verekonomisering van tyd plaas. Maar hierdie prosesse van versnelling gaan ook dikwels met ’n ervaring van verlies gepaard, asook met die gevoel dat ’n mens vir hierdie verlies wil vergoed. So ontwikkel ’n situasie waarin moderne mense te midde van die vinnige lewe na ’n stadiger pas smag.¹⁸

As ’n mens vandag oor die konsep van herinnering en die vraag na ’n verantwoordelike omgang met die verlede wil nadink, is dit nodig om iets van die aard en impak van die moderne tydsbewind te registreer,¹⁹ veral omdat die (skrik)bewind van hierdie tydservaring nog steeds in ’n groot mate ons selfverstaan stempel. Tog is dit so dat daar in die laaste paar dekades ’n belangrike verskuiwing ten opsigte van die struktuur van Westerse temporaliteit plaasgevind het. Wat presies ná die tydsbewind van moderniteit kom, is betwisbaar en nie eenduidig nie. Sommige verwys na die groeiende oorheersing van die hede, en benoem dit met terme soos présentisme (Hartog), terwyl ander weer die opbloei van belangstelling in herinnering, met die gepaardgaande poging om hede en verlede met mekaar te verbind, as een van die kenmerke van hierdie verskuiwing sien.²⁰

Die hernude fokus op herinnering het egter ’n dubbelkantigheid, aangesien die moontlike misbruike van herinnering deeglik verreken moet word. Die Franse filosoof Paul Ricoeur skryf dan ook in sy belangrike werk Memory, History, Forgetting:

I continued to be troubled by the unsettling spectacle offered by an excess of memory here, and an excess of forgetting elsewhere, to say nothing of the abuses of memory – and of forgetting. The idea of a policy of the just allotment of memory is in this respect one of my avowed civic themes. (Ricoeur 2004:xv)

Ricoeur is dus bewus van die gevare verbonde aan die vergeet van die verlede, maar is eweneens bewus van die misbruike wat met onthou en herdenkings gepaard gaan.²¹ Daarom die vraag na die regmatige plek van “herinnering” in ons morele en teologiese diskoers vandag.

3. Op soek na ’n verantwoordelike teologie van herinnering

’n Teologie van herinnering kan uit diep bronne in die Christelike tradisie put. Godsdienste soos die Christelike godsdiens en die Judaïsme word tereg beskryf as onthou-godsdienste wat deur herinneringsrituele en herdenkingsfeeste gekenmerk word.²² Die Joodse skrywer Elie Wiesel skryf in dié verband: “Remember ... No other Biblical Commandment is as persistent. Jews live and grow under the sign of memory ... To be Jewish is to remember – to claim our right to memory as well as our duty to keep it alive” (Wiesel 1990:9–10).²³ Gegewe die Christendom se Joodse wortels is dit nie verrassend dat die begrip herinnering ook tot die hart van die identiteit van die Christelike tradisie behoort nie. In Lukas 22:19 lees ons dat Jesus, binne die konteks van die Pasgamaal tydens die nag toe hy verraai is (dus midde-in die morsigheid van die geskiedenis), brood neem, dit breek, en sê: “Dit is my liggaam wat vir julle gegee word. Gebruik dit tot my gedagtenis.” Deur die eeue heen vier Christene die nagmaal as ’n maaltyd wat die lyding, sterwe en opstanding van Christus, die lewende en teenwoordige Here, gedenk. Tot die hart van Christelike tradisie – as lewende tradisie – behoort dus die oproep om nie die verlede te vergeet nie, maar om dit voortdurend te gedenk en daaruit te put as bron vir geloofsbeliggaming en morele oriëntering.

Die oproep om die verlede te onthou strek uiteraard ook wyer as godsdienstige tradisies, hoewel godsdienstige dimensies meestal ook in die vesel van meer sekulêre herinneringsdiskoerse aanwesig is. In die lig van byvoorbeeld die massale mense-uitwissings en ongeregtighede van die 20ste eeu word die imperatief om nie die verlede te vergeet nie (en spesifiek om die lyding van die slagoffers in herinnering te roep, ook tot vermaning van die lewendes) dikwels met krag in openbare gesprek benadruk. Na die oorgang na demokrasie in Suid-Afrika het die gesprek oor die onthou van die verlede deur die werksaamhede van die Waarheid-en-Versoeningskommissie groter openbare aandag verkry. Hoewel die kommissie se werksaamhede amptelik afgesluit is, is dit duidelik dat die vraag na die verlede deel van 'n voortgaande gesprek is.²⁴ Aangesien daar in hierdie diskoers dikwels na temas soos waarheidspreke, skuld, versoening, vergifnis en geregtigheid verwys word, is dit te verwagte dat die vraag na die herinnering aan die verlede in die lig van die ryk teologiese interpretasiegeskiedenis van hierdie begrippe ook om voortdurende teologiese besinning vra.²⁵ Die vraag na hóé ons die verlede moet onthou en laat meespeel, wek steeds emosies te midde van die werklikheid van nuwe vorme van ongeregtigheid en ekonomiese ongelykheid, en daarom die dringendheid van vrae soos: “Wie se verlede kry voorrang?”; “Hoe vind ons ’n weg tussen strydende konstruksies van die verlede?”; en “Wat maak ons met die simbole, monumente en standbeelde wat in die teken staan van die geskiedenis van apartheid, kolonialisme en patriagie?” Die vraag na die verlede is dus op ’n diepgrondige en radikale wyse in die Suid-Afrikaanse openbare diskoers teenwoordig.

Die sterk aksente op herinnering – ook in die lig van ervarings van individuele en kollektiewe trauma – in die laaste paar dekades het ’n gepaardgaande vraag meegebring, naamlik of dit altyd goed is om die verlede aktief te onthou, en of dit nie dalk nodig is om naas die klem op die kuns van onthou (die ars memoriae) ook ’n pleidooi vir die kuns van vergeet (die ars oblivionis) te lewer nie.²⁶ Harald Weinrich het byvoorbeeld in sy boek Lethe: The Art and Critique of Forgetting op die begrip vergeet se ryk kulturele geskiedenis gewys. In die Griekse mitologie is Lethe die godin wat teenoor Mnemosyne, die godin van herinnering en die moeder van die muse, staan.²⁷ En Lethe is ook die naam van die ondergrondse rivier in wie se sagvloeiende waters, in Weinrich (2004:6) se woorde, “the hard contours of remembrance of reality are dissolved and, so to speak, liquidated”.

Ek het elders meer uitgebreid op hierdie vraag ingegaan of daar nie ’n sterker argument vir die kuns van vergeet in ons dag gemaak moet word nie, en daarop gewys dat hoewel die begrippe herinnering en vergeet nie skerp van mekaar geskei kan word nie en mekaar wedersyds veronderstel, daar wel kritiese vrae gevra moet word of dit retories verantwoordelik is om die klem van herinnering na vergeet te verskuif in ons gesprek oor die omgang met die verlede.²⁸

In die soeke na ’n toereikende teologie van herinnering moet daar egter wel deeglik rekening gehou word met die suigkrag van die argument dat die strategie om die verlede te vergeet op die oog af meer geskik lyk om te oorleef en te floreer in ons huidige kulturele klimaat in die nadraai van die moderne tydsbewind. David Gross stel dit goed in sy boek Lost time: On remembering and forgetting in late modern culture:

Unlike the rememberer, who tends to be excessively cautious and deliberative ... the forgetter is naturally lighter, more buoyant, even more cheerful. Furthermore, because he is not haunted by the ghosts of the past ... the forgetter is willing to strike out in new directions, to experiment and improvise, even, if he chooses, to make every instance a point of origin. (Gross 2000:54)²⁹

Die skynbare krag van hierdie gedagte, dat die herinnering aan die verlede belemmerend op ons welwees inwerk, dui in die rigting van die noodsaak om na die regmatige plek van herinnering in ons morele en teologiese diskoers te vra, veral as geargumenteer word dat die verlede nie dood is nie, maar as triomf én trauma, as gawe én spook, teenwoordig is. In die res van hierdie artikel word daarom ’n vyftal kort opmerkings gemaak oor die begrip herinnering wat noodsaaklik is om in ag te neem in die soeke na ’n toereikende teologie van herinnering te midde van die verskuiwinge verbonde aan die verstaan van tyd in ons tyd.

3.1 Die kwesbaarheid van herinnering

’n Eerste opmerking in dié verband hang saam met die feit dat die pleidooi vir die krag en belangrikheid van ’n etiek of teologie van herinnering uit die staanspoor met die broosheid (en boosheid) van herinnering gekonfronteer word. Ons geheue is kwesbaar en speel maklik parte met ons: ons onthou selektief en wanneer ons gebeure uit die verlede in herinnering roep en oorvertel, is dit dikwels histories onakkuraat en verwronge.³⁰ Meer nog: herinneringsprosesse is dikwels ingebed in ’n spel van bewuste of onbewuste ideologiese kragte. Kearney (2004:105) stel dit duidelik: “Narrative memory is never innocent. It is an ongoing conflict of interpretations: a battlefield of competing meanings ... Memory is not always on the side of angels. It can as easily lead to false consciousness and ideological closure as to openness and tolerance.”

Dié beklemtoning van die kwesbaarheid van herinnering as kenweg na die verlede kan maak dat ’n mens dan eerder na geskiedenis en geskiedskrywing draai as ’n meer betroubare epistemologiese roete. In die proses kan dit gebeur dat subjektiewe herinneringe teenoor objektiewe geskiedskrywing geplaas word. Die kritiek teen die epistemologiese hoogmoed van ’n oordrewe geloof in die waardevryheid van die historikus in sekere vorme van objektivistiese geskiedskrywing is bekend. Carr skryf byvoorbeeld in What is History? die volgende oor hierdie model van objektivistiese geskiedskrywing:

This was the age of innocence, and historians walked in the Garden of Eden, without a scrap of philosophy to cover them, naked and unashamed before the god of history. Since then, we have known sin and experienced a Fall: and those who pretend to dispense with a philosophy of history are merely trying, vainly and self-consciously, like members of a nudist colony, to recreate the Garden of Eden in their garden suburb. (Carr 2001:21)

Die verhouding tussen herinnering en geskiedenis as verskillende kenweë na die verlede is kompleks en vra na konseptuele verheldering, maar vir ons doeleindes hier kan genoem word dat sowel geskiedenis as herinnering kwesbaar is as roetes na die verlede.³¹ Die verlede bly ’n vreemde land,³² en ons moet waak teen die valse beloftes van hermeneutiese en epistemologiese kortpaaie na dié land.³³

3.2 Herinnering en die werklikheid van die historiese verlede

Dit bring ’n tweede opmerking oor herinnering na vore. Die aksent op die kwesbaarheid van herinnering kan mens blind maak vir die vermoë en krag van herinnering. Deur herinnering word die verlede teenwoordig gestel en word dit vormend vir die identiteit van individue, groepe en tradisies. Die verlede is ’n vreemde land, maar dit bly óns verlede.³⁴ Herinnering en geskiedenis (as toegangsroetes na die verlede) is ten nouste gekoppel aan verbeelding en narratiwiteit. Ons konstrueer die verlede te midde van komplekse en strydende gegewens en ons vertel verhale oor die verlede omdat ons eie selfverstaan en groepsidentiteit ten nouste met hierdie narratiewe proses verweef is. Hierdie handelinge van onthou en vertel geskied met die hoop dat ons konstruksies ook rekonstruksies is. Die vraag kan gevra word of ons pogings om deur herinnering en geskiedenis, deur getuienis en geskiedskrywing, die verlede teenwoordig te stel, nie maar blote fantasie en fiksie is nie. In dié verband moet ons houding teenoor die verlede in die teken staan van ’n verbintenis aan wat Ricoeur die werklikheid van die historiese verlede noem.³⁵ In ons omgang met die verlede is daar dus ’n sekere eerbied vir die verlede ingebed, ’n sekere skuld teenoor die dooies. Dit hang saam met ’n eed om te bly soek na ’n getroue en waaragtige manier om met die verlede om te gaan. Sonder hierdie verbintenis verloor ’n historiese hermeneutiek sy betekenis en krag. In Ricoeur (1985:118) se woorde: “As soon as ... a debt to the dead, to people of flesh and blood to whom something really happened in the past, stops giving documentary research its highest end, history loses its meaning.”³⁶

Die Gereformeerde teoloog Brian Gerrish het ’n aantal jare gelede ’n artikel geskryf waarin hy aandag gee aan wat hy “the Reformed habits of mind” noem. Gerrish (1999:13) beskryf een van hierdie Gereformeerde denkgewoontes as “deference for the past”. Hierdie aksent op eerbied vir die verlede in al sy ingewikkeldheid het ’n aantal implikasies vir ’n etiek en teologie van herinnering. Dit behels byvoorbeeld dat ons in ons getuienis aangaande die verlede, asook in die aanhoor van die getuienis van ander, verbind sal wees tot waarheidspreke en waarheidsoeke, en dat ons mekaar in dié verband aanspreeklik sal hou. Hierdie aksent neem nie daarvan weg dat ons moet bly worstel met die vraag wie se waarheid, deur wie, en met watter doel vertel word nie. Ons kan immers altyd ander vrae teenoor die verlede vra wat nuwe insigte bied, en die gegewens uit die verlede kan altyd nuwe narratiewe konfigurasies vind. Maar sonder die pleidooi vir die inagneming van die werklikheid van die historiese verlede kan daar kwalik van ’n verantwoordelike historiese hermeneutiek gepraat word.

3.3 Verweefde herinneringe

Die beklemtoning van die kwesbaarheid van herinneringe én die gedagte dat herinneringe met ’n sekere verbintenis aan die werklikheid van die historiese verlede saamhang, dui gesamentlik op die ingewikkeldheid en belofte verbonde aan die vraag hoe ons die verlede onthou. Die ingewikkeldheid verskerp in die lig van die feit dat hoewel ons as individue die verlede onthou, hierdie herinneringsprosesse binne breër sosiale en kulturele raamwerke geskied.³⁷ Hierdie gedagte konfronteer ons met die derde aspek van onthou, naamlik die verweefdheid of verstrengeldheid van ons herinneringe met dié van ander. Hierdie begrip vir die verweefdheid van ons verledes en geskiedenisse vra om ’n gevoeligheid daarvoor dat dieselfde figure of gebeurtenisse verskillend in ons kollektiewe geheue kan funksioneer. Ricoeur stel dit goed: “It is very important to remember that what is considered a founding event in our collective memory may be a wound in the memory of the other” (Kearney en Dooley 1999:9).³⁸ In die lig hiervan lê daar ’n uitdaging vir gemeenskappe, ook vir godsdienstige gemeenskappe, om die verlede in gedeelde ruimtes en met ’n bewustheid van ons verweefdheid in herinnering te roep.³⁹ Nie sekuriteitsdenke en isolasie nie, maar gasvryheid en verbondenheid word dan die hermeneutiese sleutels om met die verlede – as ’n verlede van verweefde verledes – om te gaan.

3.4 Ondermynende herinnering

’n Vierde kenmerk van ’n teologie van herinnering hang met die potensieel ondermynende aard van herinnering saam. Vroeër in die artikel is verwys na hoe die hoe die volgehoue belangstelling in die begrip herinnering in hedendaagse gespreksvoering met ’n verskuiwing in die verstaan van die struktuur van temporaliteit saamhang. Die groter ruimte wat hierdeur vir ’n herwaardering van tradisie en die tydsdimensie van die verlede geskep word, vra egter óók om kritiese bevraagtekening. In die nadraai van die modernistiese tydsbewind, waarin daar ’n hernude fokus op die verlede kom, kan dit gebeur dat herinnering tot ’n tipe nostalgiese en verromantiseerde hunkering na die verlede verskraal word.⁴⁰ Lowenthal verwys na hierdie tipe nostalgie as “memory with the pain removed” (Lowenthal 1995:8). Die verlede word in die proses veridealiseer en versentimentaliseer.⁴¹ Teenoor so ’n nostalgiese beskouing, wat verdowend werk, wys die teoloog Johnson (1998:165) na ’n alternatief: “But memory that dares to connect with the pain, the beauty, the defeat, the victory of love and freedom, and the unfinished agenda of those who went before acts like an incalculable visitation from the past that energizes persons.”

Die Duitse politieke teoloog Metz verwys na herinnering wat nie ’n ompad om pyn en lyding neem nie as ’n fundamentele uitdrukkingsvorm van die Christelike geloof, en praat in dié verband van die gevaarlike herinnering verbonde aan die lyding, sterwe en opstanding van Jesus, die memoria passionis, mortis et resurrectionis Jesu Christi (Metz 1980:90). Die Christelike leerstellinge en belydenisse is volgens Metz formulerings waarin hierdie gevaarlike herinnering op ’n publieke wyse uitgespel word. Die kerk het die taak om in die openbare lewe hierdie gevaarlike herinnering oor te dra; ’n beliggaamde handeling wat volgens Metz om anamnetiese solidariteit – herinnering in solidariteit met die lydendes – vra (1980:184).⁴²

Die fokus op die Christelike tradisie se begronding in die gevaarlike herinnering aan die lyding, sterwe en opstanding van Jesus Christus dui verder in die rigting van ’n sekere ervaring van ongelyktydigheid– om nie heeltemal in pas met die tyd te wees nie.⁴³ Een van die uitdagings vir Christelike gemeenskappe is om in die openbaar, dus ín die tyd, dit wat ongelyktydig is, wat “uit tyd” met die tyd is, te bewaar – juis ter wille van die tyd. Dit vra egter prosesse van onderskeiding om te kan reageer op die vraag: “Hoe laat is dit?” en om dan ’n juiste pastorale en profetiese woord te kan hoor en spreek. Dalk kan die 30-jarige herdenking van die Suid-Afrikaanse Kairos-dokument en die 100-jarige herdenking van Beyers Naudé se geboortedag in 2015 hierdie gesprek dien. Naudé, bekend vir sy stryd teen apartheid, se tydsgevoel word byvoorbeeld goed uitgedruk in ’n drietal artikels wat hy 50 jaar gelede in die ekumeniese tydskrif Pro Veritate geskryf het. Die titel van die eerste artikel is reeds veelseggend: “Die tyd vir ’n ‘belydende kerk’ is daar” (Naudé 1965a).⁴⁴

3.5 Toekomsgeoriënteerde herinnering

Die beklemtoning van die interverweefde en potensieel ondermynende aard van Christelike herinnering het eintlik reeds in die rigting gedui van ‘n vyfde kenmerk, naamlik die toekomsgeoriënteerdheid van ’n toereikende teologie van herinnering. In ’n sekere sin kan die formele elemente van ’n teologie van herinnering wat tot dusver bespreek is, onder die breër noemer van ’n “intydse toekomsgeoriënteerde herinnering” saamgevat word.

In die bespreking van die onbehae met die modernistiese tydsbewind word dikwels gewys op die beskouing dat die toekoms sy glans verloor het en as iets bedreigends beleef word. Of die argument word gemaak dat présentisme ons huidige historisiteitsbewind kenmerk, wat ons “stranded in the present” laat.⁴⁵ Hoe ook al, die toekoms is nie meer wat dit was nie. In Historical memory in Africa: Dealing with the past, reaching for the future in an intercultural context dui die redakteurs (Diawara, Lategan en Rüsen) aan dat die publikasie poog om ’n strukturele gebrek in die huidige herinneringsdiskoers aan te sny, naamlik die verhouding tussen herinnering en die toekoms.⁴⁶ Die boek gaan uit van die veronderstelling dat die aanwesigheid of afwesigheid van ’n perspektief op die toekoms die wyse waarop historiese herinnering funksioneer, beïnvloed. In sy bydrae tot hierdie bundel vra Bernard Lategan dan ook: “How does one remember with the future in mind?” Vir Lategan veronderstel so ’n toekomsgeoriënteerde herinnering ’n keuse vir die prioriteit van die moontlike oor die bestaande:

For a true openness for and towards the future, the point of departure has to be the conscious choice for the priority of the possible ... The capacity to anticipate what is new is another way of describing an attitude that is open to the unexpected and the contingent. More often than not it is the experience of the unexpected that triggers the belief that the (present) reality can be overcome. (Lategan 2010:158)⁴⁷

En in ’n soortgelyke trant argumenteer Justin Bisanswa in sy artikel “Memory, history and historiography of Congo-Zaïre” vir wat hy ’n “memory of crossing” noem. Hierdie mobiele en grensoorskrydende manier van onthou veronderstel ook ’n openheid na die toekoms. In Bisanswa se woorde:

The memory of the crossing rejects the nostalgia of identity issues because the past is the non-achieved whose possibilities are about to hatch. The crossing is not a return to the past but a detour through the past to the future ... The irony that consists in transgressing and denying one’s launching location transforms itself into hope, for in this move of surpassing oneself something nascent always happens. (Bisanswa 2010:83, 86)

Hierdie fokus op wat as ’n toekomsgeoriënteerde herinnering beskryf kan word, hou ook belofte in vir die diskoers in die Suid-Afrikaanse konteks oor die omgang met die verlede.⁴⁸ Begrippe soos versoening, vergifnis en geregtigheid ontleen hulle betekenis en langdurigheid nie net aan ’n waaragtige omgang met die pyn van die verlede nie, maar ook in die lig van ’n hoopvolle visie van ’n gedeelde en geheelde toekoms.⁴⁹ Só ’n toekomsverwagting is juis wat dit moontlik maak om te praat van helende versoening, moeilike maar nie onmoontlike nie vergifnis en herstellende of transformatiewe geregtigheid.

Teologies uitgedruk beteken dit dat die eskatologiese horison van herinnering verreken moet word. Nie bedreiging nie, maar belofte spreek dan die laaste woord. In die Christelike tradisie behels hierdie belofte, om by terme van Moltmann aan te sluit, dat die toekoms nie net futurum is nie (dus nie net toekomstige tyd nie), maar adventus, tóé-koms (Moltmann 1996:22–4). Dit is die openheid vir dit wat na ons toe kom, vir die Een wat kom, vir die komende God – die Woord wat vlees geword, dit wil sê, in Barth (1957:50) se woorde, die Woord wat tyd geword het.

4. Ten slotte

In die inleiding van hierdie artikel is, in aansluiting by William Faulkner, verwys na die gedagte dat die verlede nie verby is nie, maar in al sy ingewikkeldheid en veelduidigheid op ’n kragtige wyse in die hede meespeel. Die verlede kan by ons bly spook;⁵⁰ in ons persoonlike lewe, asook in sosiopolitieke kontekste wat deur trauma en ongeregtigheid gekenmerk word. In sulke tye kan ons ’n akute ervaring hê van die tyd as “uit lit uit”.⁵¹ Dit is juis hierdie ervaring wat as impetus vir die voortgaande nadenke oor die herkonfigurering van die verhouding tussen hede, verlede en toekoms kan dien. In hierdie artikel is geargumenteer dat ’n teologie van toekomsgeoriënteerde herinnering in dié verband belofte inhou.

So ’n interaksie met tyd in ons tyd vra dat ons weerstand sal bied teen verskralende en vernietigende beskouinge van temporaliteit. Die Nederlandse sanger Stef Bos begin sy lied “Salvador Dali”,⁵² geïnspireer deur Dali se skildery La persistentia de la memoria, met die woorde: “De horloges die smelten als sneeuw voor de zon/ Want de tijd heeft geen tijd voor de tijd.” ’n Teologie van toekomsgeoriënteerde herinnering kan juis die bronne bied vir ’n protes teen ’n tyd wat nie tyd vir die tyd het nie, en ons sodoende herinner dat ons tyd nie alleenlik met dood en geld hoef te verbind nie, maar dat tyd ten diepste met lewe en genade saamhang. Soos die teoloog Graham Ward dit stel:

Time is the unfolding of God’s grace, of God’s gift of God’s self in and through creation and our being created ... To ask about time as a Christian theologian is to accept that no time (nor any perspective) is arbitrary, that all time is time of and for redemption, all time is grace. (Ward 2000:2–3)

Bibliografie

Assmann, A. 2006. Der lange Schatten der Vergangenheit: Erinnerungskultur und Geschichtspolitik. München: C.H. Beck.

—. 2013a. Ist die Zeit aus den Fugen? Aufstieg und Fall des Zeitregimes der Moderne. Köln: Carl Hander Verlag.

—. 2013b. Transformations of the modern time regime. In Lorenz en Bevernage (reds.) 2013.

Assmann, J. 1997. Das Kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen. München: C.H. Beck.

—. 2000. Religion und kulturelles Gedächtnis. München: C.H. Beck.

Barth, K. 1957. Church Dogmatics 1/2. Bromiley, G.W., G.T. Thomson en H.

Knight (verts.). Edinburgh: T&T Clarke.

Bisanswa, J. 2010. Memory, history and historiography of Congo-Zaïre. In

Diawara, Lategan en Rüsen (reds.) 2010.

Blustein, J. 2008. The moral demands of memory. Cambridge: Cambridge University Press.

Bonhoeffer, D. 2010. Letters and papers from prison. Dietrich Bonhoeffer Works, Volume 8, J.W. De Gruchy (red.). Minneapolis: Fortress Press.

Bos, S. 1995. Schaduw in de Nacht. Hans Kusters Music.

Botman, H.R. en R.M. Petersen (reds.). 1996. To remember and to heal: Theological and psychological reflections on truth and reconciliation. Kaapstad: Human & Rousseau.

Boulding, M. 1997. The works of Saint Augustine: A translation for the 21st Century Part 1, Vol. 1. New York: New City Press.

Boym, S. 2001. The future of nostalgia. New York: Basic Books.

Carr, E.H. 2001. What is history? Basingstoke: Palgrave.

Cloete, G.D. en D.J. Smit (reds.). 1984. ’n Oomblik van waarheid. Kaapstad: Tafelberg.

Cohen, L. 1992. The future. Columbia Records.

—. 2012. Old Ideas. Columbia Records.

Conradie, E. en C. Lombard (reds). 2009. Discerning God’s Justice in church, society and academy: Festschrift for Jaap Durand. Stellenbosch: Sun Press.

Cornell, E.F. 2014. Thinking about Kentridge’s “The refusal of time”. http://www.elizabethfcornell.net/2014/09/09/thinking-about-kentridges-the-refusal-of-time (1 April 2015 geraadpleeg).

Cotter, H. 2013. William Kentridge: “The refusal of time”. The New York Times, 28 November.

De Gruchy, J.W. 2012. Historical consciousness and theological imagination: In appreciation for Philippe Denis. Studia Historiae Ecclesiasticae, 38(1):5–15.

Diawara, M., B. Lategan en J. Rüsen (reds.). 2010. Historical memory in Africa: Dealing with the past, reaching for the future in an intercultural context. New York: Berghahn Books.

Dlamini, J. 2009. Native nostalgia. Auckland Park: Jacana Media.

Durand, J.J.F. 2001. When theology became metaphor. Journal of Theology of Southern Africa, 111:12–6.

—. 2002. Hoe my gedagtewêreld verander het: Van ewige waarhede tot gekontekstualiseerde metafore. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 43(1&2):64–70.

Dylan, B. 2006. Modern times. Columbia Records.

Faulkner, W. 1961. Sanctuary and requiem for a nun. New York: Signet Books.

Fritzsche, P. 2004. Stranded in the present: Modern time and the melancholy of history. Cambridge: Harvard University Press.

Galison, P. 2003. Einstein’s clocks, Poincaré’s maps: Empires of time. New York: W.W. Norton.

Gerrish, B. 1999. Tradition in the modern world: The Reformed habit of mind. In Willis en Welker (reds.) 1999.

Gobodo-Madikizela, P. en C. van der Merwe (reds.). 2009. Memory, narrative and forgiveness: Perspectives on the unfinished journeys of the past. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Press.

Gross, D. 2000. Lost time: On remembering and forgetting in late modern culture. Amherst and Boston: University of Massachusetts Press.

Halbwachs, M. 1925. Les Cadres sociaux de la mémoire. Parys: Librairie Félix Alcan.

—. 1950. La mémoire collective. Parys: Les Presses universitaires de France.

Hartley, L.P. 1953. The Go-Between. Harmondsworth: Penguin Books.

Hartog, F. 2003. Régimes d’historicité: Présentisme et expériences du temps. Parys: Seuil.

—. 2015. Regimes of historicity: Presentism and experiences of time. Brown, S. (vert.). New York: Columbia University Press.

Hermsen, J.J. 2014. Kairos: Een nieuwe bevlogenheid. Amsterdam: Uitgeverij De Arbeiderspers.

Hoffman, E. 2009. Time. Londen: Profile Books.

Hunt, L. 2008. Measuring time, making history. Budapest: Central University Press.

Huyssen, A. 1995. Twilight memories: Marking time in a culture of amnesia. Londen: Routledge.

—. 2003. Present past: Urban palimpsests and the politics of memory. Stanford: Stanford University Press.

Johnson, E.A. 1998. Friends of gods and prophets: A feminist theological reading of the communion of the saints. New York: Continuum.

Jordheim, H. 2014. Introduction: Multiple times and the work of synchronization. History and Theory, 53:498–518.

Kearney, R. 2004. On Paul Ricoeur: The owl of Minerva. Burlington: Ashgate.

Kearney, R. en M. Dooley (reds.). 1999. Questioning ethics: Contemporary debates in philosophy. Londen: Routledge.

Koepnick, L. 2014. On slowness: Toward an aesthetic of the contemporary. New York: Columbia University Press.

Koerner, M.K. 2012. Death, time, soup: A conversation with William Kentridge and Peter Galiso. The New York Review of Books, 20 Junie. http://www.nybooks.com/blogs/nyrblog/2012/jun/30/kentridge-galison-refusal-of-time (1 April 2015 geraadpleeg).

Koselleck, R. 1979. Vergangene Zukunft: Zur Semantik geschichtlicher Zeiten.

Frankfurt am Main: Suhrkamp.

—. 2013. Futures past: On the semantics of historical time. Tribe, K. (vert.). New York: Columbia University Press.

Lategan, B. 2010. Remembering with the future in mind. In Diawara, Lategan en Rüsen (reds.) 2010.

Lorenz, C en B. Bevernage (reds.). 2013. Breaking up time: Negotiating the borders between present, past and future. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Lowenthal, D. 1995. The Past is a foreign country. Cambridge: Cambridge University Press.

Margalit, A. 2002. The ethics of memory. Cambridge: Harvard University Press.

Markschies, C. en H. Wolf (reds.). 2010. Erinnerungsorte des Christentums. München: C.H. Beck.

Metz, J.B. 1980. Faith in history and society: Towards a practical fundamental theology. New York: Seabury Press.

—. 2006. Memoria Passionis: Ein provozierendes Gedächtnis in pluralistischer Gesellschaft. Freiburg: Herder.

Mjaaland, M.T., U.H. Rasmussen en U. Stoellger (reds.). 2013. Impossible time: past and future in the philosophy of religion. Tübingen: Mohr Siebeck.

Moltmann, J. 1996. The coming of God: Christian eschatology. Kohl, M. (vert.). Minneapolis: Fortress Press.

Naudé, C.F.B. 1965a. Die tyd vir ’n “belydende kerk” is daar. Pro Veritate, 15 Julie, 4/3.

—. 1965b. Nogeens die “Belydende Kerk”. Pro Veritate, 15 November, 4/7.

—. 1965c. Nou juis die “Belydende Kerk”. Pro Veritate, 15 Desember, 4/8.

Niebuhr, H.R. 1941. The meaning of revelation. Louisville: Westminster John Knox Press.

Nietzsche, F. 1983. Untimely meditations. Hollingdale, R.J. (vert.). Cambridge: Cambridge University Press.

Plaatjies-Van Huffel, M. en R.R. Vosloo (reds.). 2013. Reformed Churches in South Africa and the struggle for justice: Remembering 1960–1990. Stellenbosch: Sun Media.

Ricoeur, P. 1984. The reality of the historical past (The Aquinas Lecture). Milwaukee: Marquette University Press.

—. 1985. Time and narrative III. Blamey, K. en D. Pellauer (verts.). Chicago: University of Chicago Press.

—. 2004. Memory, history, forgetting. Blamey, K. en D. Pellauer (verts.). Chicago: University of Chicago Press.

Ritivoi, A.D. 2002. Yesterday’s self: Nostalgia and the immigrant identity. Lanham: Rowman & Littlefield.

Sabbagh, K. 2009. Remembering our childhood: How memory betrays us. Oxford: Oxford University Press.

Samuel, R. 1994. Theatres of memory, Volume 1: Past and present in contemporary culture. Londen: Verso.

Scott, D. 2014. Omens of adversity: Tragedy, time, memory, justice. Durham en Londen: Duke University Press.

Signer, M. (red.). 2001. Memory and history in Christianity and Judaism. Notre

Dame: University of Notre Dame Press.

Smit, D.J. 2009. In die geskiedenis ingegaan. In Conradie en Lombard (reds.) 2009.

—. 2013. Oor Walter Benjamin: Teses oor geskiedenis? Oor onreg, oordeel en eskatologie. In Vosloo (red.) 2013.

Tracy, D. 1987. Plurality and ambiguity: Hermeneutics, religion, hope. Londen: SCM Press.

Versveld, M. 1982. Tyd en dae. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1990. St Augustine’s Confessions and City of God. Kaapstad: The Carrefour Press.

Volf, M. 2006. The end of memory: Remembering rightly in a violent world. Grand Rapids: Eerdmans.

Vosloo, R.R. 2001. Reconciliation as the embodiment of memory and hope. Journal of Theology of Southern Africa, 109:25–40.

—. 2008. The feeling of time: Bonhoeffer on temporality and the fully human life. Scriptura, 99:337–49.

—. 2012. Memory, history, and justice: In search of conceptual clarity. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif, 53 (Supplementum 3):215–27.

—. 2013a. Remembering the role of the Reformed Churches in the struggle for justice in South Africa (1960–1990). In Plaatjies-Van Huffel en Vosloo (reds.) 2013.

—. 2013b. Remembering theologians: Doing theology: Collected Essays 5. Stellenbosch: Sun Media

—. 2014. Historical injustice and the art of forgetting. Oral History Journal of South Africa, 2/2:72–84.

Ward, G. 2000. Cities of God. Londen en New York: Routledge.

Weinrich, H. 2004. Lethe: The art and critique of forgetting. Ithaca: Cornell University Press.

Welz, C. 2013. The future of the past: Memory, forgetting, and personal identity. In Mjaaland, Rasmussen en Stoellger (reds.) 2013.

Wiesel, E. 1990. From the kingdom of memory: Reminiscences. New York: Summit Books.

Williams, R. 2005. Why study the past? The quest for the historical Church. Grand Rapids: Eerdmans.

Willis, D. en M. Welker (reds.). 1999. Towards the future of Reformed theology. Grand Rapids: Eerdmans.

Yerushalmi, Y. 1996. Zakhor: Jewish history and Jewish memory. Seattle: University of Washington Press.

Eindnotas

¹ Vgl. Assmann (2006:276).

² Niebuhr skryf ook in dié verband: “From the point of view of historical beings we can speak only about that which is in our time and which is seen through the medium of our history. We are in history as the fish is in water and what we mean by the revelation of God can be indicated only as we point through the medium in which we live.” (Niebuhr 1941:35–6)

³ In die gereformeerde tradisie hang hierdie aksent byvoorbeeld met die verbintenis aan belydenisskrifte en die proses van voortdurende belydenis saam. Vgl. byvoorbeeld Cloete en Smit (1984). Die bundel het ’n aantal jare na die aanvaarding van die Belhar-belydenis as konsepbelydenis deur die Nederduitse Gereformeerde Sendingkerk verskyn, en die titel van die bundel dui op hoe hierdie belydenis as ’n woord vir die tyd verstaan is.

⁴ Vir verkennende gedagtes in dié verband, kyk Vosloo (2008:337–49). Hierdie artikel is in 2004 as voordrag by die Internasionale Bonhoeffer-kongres in Rome gelewer. Iets van Bonhoeffer se ernstige worsteling met die tyd, met “vandag”, blyk uit sy bekende woorde aan sy vriend Eberhard Bethge in ’n brief van 30 April 1944 en geskryf vanuit die gevangenis: “What keeps gnawing at me is the question, what is Christianity, or who is Christ actually for us today?” Kyk Bonhoeffer (2010:362). Die Suid-Afrikaanse teoloog en Bonhoeffer-kenner John de Gruchy se werk adem ook iets van dieselfde tydsgevoel en historiese bewussyn. Vir sy eie nadenke oor teologie en historiese bewussyn, kyk De Gruchy (2012:5–15).

⁵ By ’n byeenkoms van die Theological Society of South Africa praat Durand byvoorbeeld oor “How my mind has changed: From eternal truths to contextualised metaphors”. Weergawes van hierdie voordrag is later gepubliseer as “When theology became metaphor” (Durand 2001:12­–6), en in Afrikaans onder die titel “Hoe my gedagtewêreld verander het: Van ewige waarhede tot gekontekstualiseerde metafore” (Durand 2002:64–70).

⁶ In die Suid-Afrikaanse konteks was dit veral die Kaapse filosoof Marthinus Versfeld wat die insigte van Augustinus oor tyd bespreek en ontgin het. Kyk byvoorbeeld Versfeld (1982) en Versfeld (1990).

⁷ Vgl. Leonard Cohen, Old Ideas (2012), Bob Dylan, Modern Times (2006) en Leonard Cohen, The Future (1992).

⁸ Vgl. Assmann (2013a).

⁹ Vgl. Cotter (2013).

¹⁰ Die asemhalende masjien – wat “die olifant” genoem word – is geskoei op ’n model wat in die 1870’s voorgestel is om lug deur ondergrondse pype te pomp om die klokhorlosies van Parys te kalibreer. Peter Galison skryf hieroor in sy boek Einstein’s clocks, Poincaré’s maps: Empires of time (2003). In ’n onderhoud met Margaret Koerner wys Kentridge daarop dat die benaming “die olifant” aan Charles Dickens se Hard Times ontleen is, waar daar na die industriële masjiene in die fabrieke verwys word as “moving up and down, like the movement of the head of an elephant in a state of melancholy madness”. Kyk Koerner (2012). In haar refleksie “Thinking about Kentridge’s ‘The refusal of time’” gee Cornell ’n interessante interpretasie van die teenwoordigheid van die tydreguleringsmasjien en ander “tyd”-objekte in die kunswerk: “Their presence suggests we cannot understand spacetime without referencing our deep awareness of linear time and that the illusion of linear time is impossible to escape – the proverbial elephant in the spacetime room, so to speak.” Kyk Cornell (2014).

¹¹ Die subtitel van Assmann se boek Ist die Zeit aus den Fugen? is dan ook Aufstieg und Fall des Zeitregimes der Moderne. Vgl. Assmann (2013b:39–56). ’n Ander belangrike werk oor die verskuiwing in die struktuur van Westerse temporaliteit is Hartog (2003); Engelse vertaling (2015). Hartog (2015:xvi–xvii) definieer op verhelderende wyse wat hy onder “regimes of historicity” verstaan: “A regime of historicity is, rather, an artificial construct whose value lies in its heuristic potential ... Depending on whether the category of the past, the future, or the present is dominant, the order of time derived from it will not be the same. Hence certain behaviors, certain actions, and certain forms of historiography are more possible than others.”

¹² Assmann sluit in dié verband nou aan by die werk van die Duitse historikus Reinhart Koselleck, wat in ’n invloedryke werk, Vergangene Zukunft: Zur Semantik geschichtlicher Zeiten (1979), reeds gewys het hoe die begrip toekoms ’n eie geskiedenis het, en dat die verlede die visies op verskillende toekomste insluit. Vir die Engelse vertaling, kyk Koselleck (2004).

¹³ Assmann (2013b:41) haal in hierdie konteks vir Andreas Huyssen aan: “One of the most surprising cultural and political phenomena of recent years has been the emergence of memory as a key concern in Western societies, a turning towards the past that stands in stark contrast to the privileging of the future so characteristic of earlier decades of twentieth century modernity ... Since the 1980s, it seems, the focus has shifted from present futures to present pasts, and this shift in the experience and sensibility of time needs to be explained historically and phenomenologically.” Huyssen, bekend vir sy boek Present past: Urban palimpsests and the politics of memory (2003), verwys ook in ’n vroeëre werk na hoe die hernude fokus op herinnering met ’n verskuiwing in die verstaan van temporaliteit saamhang: “(T)he current obsession with memory ... is a sign of the crisis of the structure of temporality that marked the age of modernity with its celebration of the new as utopian, as radically and reducibly other” (Huyssen 1995:6).

¹⁴ Ook ander denkers wys op hierdie verandering in die verstaan van temporaliteit in die moderne tyd. So byvoorbeeld skryf Fritzsche (2004:5): “But something quite new developed around 1800, in the decades around the French revolution: the perception of the restless iteration of the new so that the past no longer served as a faithful guide to the future, as it had in the exemplary rendering of events and characters since the Renaissance.” Die historikus Hunt praat op soortgelyke wyse van “the modern time schema”. Sien Hunt (2008:24–39).

¹⁵ Vgl. Assmann (2013a), veral ble. 131–207, asook Assmann (2013b:42–51).

¹⁶ Vgl. Koselleck se interessante bespreking hieroor (2013:26–42).

¹⁷ Hierdie gedagte van kreatiewe vernietiging is volgens Assmann (2013b:46) ook te vinde in die denke van die Amerikaanse filosoof R.W. Emerson, wat homself beskryf het as “an endless seeker with no past at my back”.

¹⁸ Hoffmann merk in dié verband op dat ons samelewing verdeel is tussen hulle wat ’n klomp tyd spandeer om geld te bespaar en hulle wat ’n klomp geld spandeer om tyd te bespaar. Kyk Hoffmann (2009:139). Vir ’n verwysing na verskeie hedendaagse “slow”-bewegings, kyk Hermsen (2014:31). Vir ’n genuanseerde studie wat, met verwysing na ’n wye verskeidenheid kunsuitinge, ’n eenduidige identifisering van moderniteit en versnelling uitdaag, kyk Koepnick (2014).

¹⁹ Dit is wel belangrik om nie te eenduidig oor die moderne tydsbewind te praat nie, aangesien daar ook in ag geneem moet word hoe daar op talle maniere teen die moderne Westerse verstaan van temporaliteit weerstand gebied is. Soos Helge Jordheim dit stel: “The regime of temporality identified as ‘modern’ has been challenged by other times, other temporalities, slower, faster, with other rhythms, other successions of events, other narratives, and so on.” Kyk Jordheim (2014:502).

²⁰ In Huyssen (1995:8) se woorde: “At stake in the memory boom of the past decade and a half is indeed a reorganisation of the structure of temporality within which we live our lives ... We are living through a transformation of the modern structure of temporality itself.”

²¹ Vir Ricoeur se uitgebreide bespreking van die gebruike en misbruike van herinnering, kyk Ricoeur (2004:68–92).

²² Kyk in dié verband onder andere Signer (2001:ix). Vgl. ook Markschies en Wolf (2010) waar die redakteursinleiding die Christendom as ’n herinneringsgodsdiens beskryf. Markschies en Wolf (2010:15) merk in dié verband op: “Erinnerung ist nicht irgendeine periphere theologische Kategorie des Christentums. Im Gegenteil: Gedächtnis ist ein theologischer Zentralbegriff, denn als Offenbarungsreligion ist das Christentum eine Erinnerungsreligion ... Das Christentum ist eine Gedächtnisgemeinschaft par excellence und ist das insbesondere im christlichen Gottesdienst.”

²³ Yerushalmi som die sentraliteit van herinnering in die Joodse tradisie goed op: “(A)ncient Israel knows what God has done in history. And if that is so, then memory has become crucial to its faith and, ultimately, to its very existence ... Its reverberations are everywhere, but they reach a crescendo in the Deuteronomic history and the prophets. ‘Remember the days of old, consider the years of ages past’ (Deut. 32:7). ‘Remember these things, O Jacob, for you, O Israel, are My servant; I have fashioned you, you are My servant; O Israel, never forget Me’ (Is. 44:21). ‘Remember what Amalek did to you’ (Deut. 25:17). ‘O My people remember now what Balak king of Moab plotted against you’ (Micah 6:5). And with hammering insistence: Remember that you were a slave in Egypt ...” (Yerushalmi 1996:9–10).

²⁴ Vir perspektiewe ten opsigte van hierdie “onvoltooide reis”, kyk na die opstelle in Gobodo-Madikizela en Van der Merwe (2009).

²⁵ Vir ’n bundel etiese en teologiese opstelle in dié verband, kyk Botman en Petersen (1996).

²⁶ Die vraag kan tereg gevra word of die fokus op onthou nie soms juis geweld en bitterheid lewend hou, en mense sodoende gevangenes van die verlede maak nie. Volf (2006) wys byvoorbeeld na ’n opmerking van Elie Wiesel dat herinnering as ’n skild, as ’n beskerming, teen boosheid dien. Maar Volf (2006:32, 33) argumenteer dan dat hierdie beskermingsfunksie van herinnering ook problematies kan wees: “As victims seek to protect themselves they are not immune to becoming perpetrators ... The memory of their own persecution makes them see dangers lurking even where there are none; it leads them to exaggerate dangers that do exist and overreact with excessive violence or inappropriate preventive measures so as to ensure their own safety. Victims will often become perpetrators on account of their memories. It is because they remember past victimization that they feel justified in committing present violence ... So easily does the protective shield of memory morph into the sword of violence.”

²⁷ Vgl. Samuel (1994:vii).

²⁸ Vgl. Vosloo (2014:72–84). In aansluiting by die werk van Paul Ricoeur word geargumenteer dat die verhouding tussen onthou en vergeet asimmetries is, en dat die aksent op vergeet alleen ’n regmatige plek kan vind as deel van ’n morele gesprek oor onthou, en dat sowel onthou as vergeet nie van die soeke na geregtigheid losgemaak mag word nie. Vir ’n bespreking van die dialektiese verhouding tussen herinnering en vergeet, kyk ook Welz (2013:191–212).

²⁹ Gross (2000:54) vervolg: “And the forgetter appears to have greater receptivity for life, for, being generally more tolerant of the world as it is, he is ... less likely to hold grudges, since the memory of past hurts does not last long enough to issue in vengeful behavior.”

³⁰ Vgl. Sabbagh (2009). Vgl. ook Vosloo (2013a:16–21).

³¹ Heelwat is die afgelope jare geskryf oor die dialektiese verhouding tussen herinnering en geskiedenis. Vir ’n bespreking en literatuur in dié verband, kyk Vosloo (2012:215–27).

³² Vgl. die bekende openingsin van L.P. Hartley se roman The Go-Between: “The past is a foreign country: they do things differently there” (Hartley 1953:7).

³³ Die verlede is onteenseglik verby, en wat oorbly, is nie die verlede self nie, maar spore van die verlede. Ons pogings om die verlede deur herinnering en geskiedenis voor te stel, moet dus nie met die verlede gelykgestel word nie. In die inleiding tot Impossible time skryf die redakteurs tereg: “The past is past because it is gone, and nothing can prove its reality except, perhaps, for some traces of what has been: in nature, in history, in buildings, in narratives, in scars, and in art or writing. Still, if the past actually is, it must exist in terms of non-being, i.e. it’s not existing any longer. Even when the past is preserved by means of memory, this memorial presence ‘is’ not identical with the past but rather a kind of ‘presence of absence’” (Mjaaland, Rasmussen en Stoellger 2013:1).

³⁴ Vgl. Williams (2005:1).

³⁵ Vgl. Ricoeur (1984).

³⁶ Vgl. ook Ricoeur (1985:142–3) se opmerking: “Unlike novels, historians’ constructions do aim at being reconstructions of the past. Through documents and their critical examinations of documents, historians are subject to what once was. They owe a debt to the past, a debt of recognition to the dead, that make them insolvent debtors.”

³⁷ Begrippe soos kollektiewe geheue en kulturele geheue het ’n groot impak op herinneringstudies in die 20ste eeu gelaat. Kyk die baanbrekerswerk van Halbwachs oor kollektiewe geheue (1925) en sy postuum gepubliseerde werk (1950), asook Jan Assmann se werk oor kulturele geheue (1997) en (2000).

³⁸ Ricoeur stel die gedagte só: “What we celebrate under the heading of founding events are, essentially, violent acts legitimated after the fact by a precarious state of right ... The same events are thus found to signify glory for some, humiliation for others” (Ricoeur 2004:82).

³⁹ Tracy verwoord goed iets van die moontlikhede wat daarin opgesluit is as ons bereid is om na die herinneringe van ander te luister, en hoe dit vir ons help om die vreemdheid en andersheid van ons eie diskoerse oor die verlede raak te sien. Hy skryf (1987:79): “All the victims of our discourses and our history have begun to discover their own discourses in ways that our discourse finds difficult to hear, much less listen to … But only by beginning to listen to those other voices may we also begin to hear the otherness within our own discourse and within ourselves. What we might then begin to hear, above our own chatter, are possibilities we have never dared to dream.”

⁴⁰ Dit is inderdaad nodig om die kritiek te hoor teen ’n sekere nostalgie waarvolgens daar nie vanuit die verlede geleef word nie, maar in die verlede. Die gedagte dat herinnering teenoor verantwoordelike handeling en performatiwiteit staan, moet uitgedaag word. Nietzsche se aanhaling van Goethe waarmee hy sy bekende aanval teen die historisisme van sy dag begin, verdien steeds om gehoor te word: “In any case, I hate everything that merely instructs me without augmenting or directly invigorating my activity” (Nietzsche 1983:59).

⁴¹ “An essential element of nostalgia is sentimentality. And the trouble with sentimentality in certain situations is that it distorts reality in a particular way that has moral consequences. Nostalgia distorts the past by idealizing it.” So skryf Margalit (2002:62). Vgl. ook Blustein (2008:10). Die begrip nostalgie hoef egter nie net negatief verstaan te word nie, soos wat Blustein ook aantoon. Vir interessante historiese en filosofiese besprekings van die veelkantigheid van nostalgie, kyk Ritivoi (2002), asook Boym (2001). Vgl. ook, met verwysing na wat dit beteken vir swart Suid-Afrikaners om apartheid op ’n komplekse manier te onthou, Dlamini (2009).

⁴² Vgl. ook Metz (2006), veral ble. 215–57.

⁴³ Hoewel hy dit breër as die Christelike tradisie toepas, beskryf Gross hierdie vorm van herinnering wat krities teenoor die tekortkominge van die huidige tydsgees kan staan, met verwysing na Adorno goed: “Theodore Adorno spoke of the kind of memory I have in mind as ‘a remembrance of the forgotten’. But a better, or at any rate less vague, term than ‘the forgotten ... might be the ‘noncontemporaneous’. This admittedly cumbersome word denotes that which is ‘from another time’ and thus discordant with the present ... Hence, what I want to suggest is that the type of memory that carries unacknowledged creative potential today is the memory of the noncontemporaneous” (Gross 2011:141).

⁴⁴ Die ander artikels is: “Nogeens die ‘Belydende Kerk’”, Naudé (1965b); en “Nou juis die ‘Belydende Kerk’”, Naudé (1965c).

⁴⁵ Vgl. die titel van die boek van François Hartog, Regimes of historicity: presentism and experiences of time (2003), asook die titel van Peter Fritzsche se werk Stranded in the present: Modern time and the melancholy of history (2004). Hartog (2015:xv) beskryf presentism as “the sense that only the present exists, a present characterized at once by the tyranny of the instant and by the treadmill of the unending now”.

⁴⁶ Dié boek is die resultaat van ’n gesamentlike navorsingsprojek, “Dealing with the past, reaching for the future”, van die Stellenbosch Institute for Advanced Studies (STIAS) en die Kulturwissenschaftliches Institut Nordrhein-Westfalen (KWI).

⁴⁷ Lategan se artikel eindig met die woorde: “Being serious about the past implies being more serious about the future” (2010:159). Lategan beklemtoon ook op verhelderende wyse in die artikel dat die denke oor ’n toekomsgeoriënteerde herinnering die veranderinge ten opsigte van die verstaan van tyd (en ruimte) in ag moet neem, en dat die nuwe opkomende temporaliteitservaring wat met tegnologiese ontwikkelings in die netwerksamelewing saamhang, akute uitdagings vir die handhawing van ’n historiese bewussyn te midde van temporele disoriëntasie bied. Sien Lategan (2010:150).

⁴⁸ Hier moet wel bygevoeg word dat dit natuurlik alles afhang van wat onder “toekomsgeoriënteerde herinnering” bedoel word. Die toekomsgeoriënteerde herinnering wat hier in die oog is, is byvoorbeeld nie só na die toekoms gedraai dat die onreg van die verlede ontken of misken word en oordeel buite spel plaas nie. Vgl. in dié verband Smit (2013:65–75).

⁴⁹ Vir ’n meer uitgebreide bespreking van die argument, kyk Vosloo (2001:25–40).

⁵⁰ Niebuhr skryf in dié verband: “Our buried past is mighty; the ghosts of our fathers and of the selves that we have been haunt our days and nights though we refuse to acknowledge their presence.” Kyk Niebuhr (1941:83).

⁵¹ Vgl. Scott se opmerking dat dit juis in die nadraai van politieke krisisse is dat ons tydsbelewenis meer intens raak. Hy skryf: “What interests me about these catastrophic aftermaths is above all the untimely experience they have provoked of a more acute awareness of time ... They have provoked ... an accentuated experience of temporality, of time as conspicuous, as ‘out of joint’ (as Hamlet unnervingly put it)” (Scott 2014:2).

⁵² Die lied is te vinde op Stef Bos se album Schaduw in de Nacht (1995).

The post Tyd in ons tyd: Oor teologie en toekomsgeoriënteerde herinnering appeared first on LitNet.

Opsomming

Die titel van hierdie artikel dui op Johannesburg as leefomgewing en die invloed van omgewing en lewende organismes op mekaar. Die voorvoegsel eko- beteken immers “omgewing”; ’n ekostelsel is ’n omgewing en die organismes daarbinne wat wedersydse invloed uitoefen. ’n Kort oorsig oor die ontwikkeling van ekokritiek, en spesifiek stedelike ekokritiek, en die omvang van hierdie vertakking word gegee. Ek gebruik veral stedelike ekokritiek as leesstrategie in agt gedigte om betekenislae te ontgin wat verband hou met die perspektief op omgewing, plek of milieu. Die doel is om uit die representasie van die omgewing in die gedig inligting in te win oor die heersende ideologieë, sosiale, politieke of kulturele toestande en om by bekende gedigte ander betekenislae te ontgin as wat reeds gedoen is. Die gedigte word aan die hand van verskillende vertakkings van ekokritiek bespreek. Die keuse van gedigte is gemaak op grond van die gedeelde milieu (Johannesburg) en aspekte wat vanuit ’n verskeidenheid van stedelik-ekokritiese perspektiewe gelees kan word. Die gedigte is Trekkerswee – Totius; “Puine” – N.P. Van Wyk Louw; “Stadswyk” – S.J. Pretorius; “Wat mis jy nie” – Rosa Keet; “44” – Wilma Stockenström; “Plat foto van ’n vis” – Hans Pienaar; en “Ek het ’n huisie aan die Rand” – Pirow Bekker. Die artikel gebruik vertakkings van stedelike ekokritiek soos ekogeregtigheid, ekofeminisme, postkoloniale ekokritiek en ekosielkunde as teoretiese raamwerk; die genoemde tekste word vir omgewingsmatigheid eerder as bloot vir omgewing beskou, en die stad as sosiale proses eerder as topografiese entiteit. Op hierdie manier dui die artikel aan hoe ekokritiek en sy vertakkings as leesstrategie gebruik kan word waarmee veelvuldige vlakke van betekenis ontgin kan word. Daar word getoon dat die leefervaring van figure in die tekste in direkte verband staan met die omgewing waarin hierdie tekste geplaas is en verder dat hierdie omgewings ’n aanloop vanuit die groter omgewingsgeskiedenis het.

Trefwoorde: ekofeministiese kritiek; ekogeregtigheid; ekokritiek; omgewing; plek; ruimte; sosiale ekokritiek; stedelike ekokritiek

Abstract

Ecocriticism and specifically urban ecocriticism as lens for reading seven poems set in Johannesburg

The article deals with Johannesburg as an environment and how it affects and is affected by its inhabitants. The prefix eco- is used not in the biological sense but in the more general sense of a physical environment that acts on and is acted on by its community of interacting humans.

A brief overview of ecocriticism and specifically urban ecocriticism is given; after that ecocriticism and specifically urban ecocriticism are used as reading strategies in seven poems to examine layers of meaning relating to the perspective on environment, location or milieu. The poems are discussed with reference to various components of urban ecocriticism. The aim is to read, from the representation of the environment in the poem, for information about the prevailing ideologies, social, political or cultural conditions. The poems were selected for their shared environment and aspects that connect to a variety of urban ecocritical perspectives: Trekkerswee – Totius; "Puine" – N.P. Van Wyk Louw; "Stadswyk" – S.J. Pretorius; "Wat mis jy nie " – Rosa Keet; "44" – Wilma Stockenström; "Plat foto van ’n vis" – Hans Pienaar; and "Ek het ’n huisie aan die Rand" – Pirow Bekker.

Various subfields of urban ecocriticism, such as ecojustice, ecofeminism, postcolonial ecocriticism and ecopsychology serve as a theoretical framework. The texts are read for environmentality rather than merely for environment and the city is regarded as a social process rather than a topographical entity, uncovering multiple levels of meaning. The article shows that the experiences of figures in the texts are directly related to the environment in which these texts are placed and also that these environments emerge from a greater environmental history.

Environmental activism became popular in especially the USA at more or less the same time that civil rights and women’s and gay rights movements came into being, which gave rise to corresponding fields of literary study; but the environmental movement did not immediately develop anything similar. However, since the 1990s, with environmental problems becoming more urgent, there has been an increase in the publication of ecocritical theoretical texts. After the establishment of the Association for the Study of Literature and Environment (ASLE) in 1992, “ecological literary study […] emerged as a recognizable critical school” (Glotfelty 1996:xviii).

In her introduction to possibly the first anthology of ecocritical essays, The ecocriticsm reader,Cheryl Glotfelty defines ecocriticism: “(E)cocriticism is the study of the relationship between literature and the physical environment” (1996:xviii). Bennett and Teague (1999:3) define ecocriticism as “the study of the mutually constructing relationship between culture and environment”.

At first the subject of ecocriticism was mostly literature about nature, but since the late 1990s other subjects have been included in its focus, and Glotfelty (1996:xxiii) notes the frontier, animals, cities, technology, garbage and the body (1996:xxiii). Since then a great number of texts have been published that explore new subfields of ecocriticism, especially urban ecocriticism, such as the collection edited by Michael Bennett en David W. Teague, the title of which exemplifies the expansion of the field of study: The nature of cities: ecocriticism and urban environments (1999). The concept of environment was expanded to include the after-effects of human involvement in the natural environment – as in cities. Oppermann (2011) says that the inclusion of urban ecocriticism in the practice of ecocriticism adds a broader definition to ecocriticism as a field of study.

According to Buell (2005:11) ecocritics do not, on the whole, define the field as a paradigm, framework or method, but regard it as an adaptable practice that is more issue-driven than paradigm-driven.

The article subsequently shows how the spaces in which the human subjects in the poems are placed relate to the larger material, social, cultural or ideological environment. By focusing on this relationship between the immediate environment and the social aspects of the lives of the figures within those environments the article demonstrates the validity of the “social claim on urban ecocriticism” (Ross 1999:28).

Ecojustice is a term/concept used in connection with inequality regarding living spaces. Michael Bennett (1999:170–1) writes in “Manufacturing the ghetto” about the “internal colony” and compares historical colonies and present (American) black ghettoes (comparable to South African townships). He finds connections between place and the political power that white communities exercise over black communities. I use some of his arguments in the discussion of “44” from Monsterverse by Stockenström and show how the poet, by juxtaposing conditions in the township and attitudes in the suburb, portrays inequality and injustice in South Africa.

Catherine Villanueva Gardner writes in “An ecofeminist perspective on the urban environment” (1999:191–2) that this perspective shows the complex interconnections of race, class, gender and the environment. She stresses the empirical reality of the issues that concern ecofeminism and examines the conceptual framework that confirms the subjugation of women as well as nature. Ecofeminist ideas are used as a theoretical framework in the discussion of “Plat foto van ’n vis” by Pienaar: the poem suggests that economic and male power are behind environmental devastation.

Urban and postcolonial ecocriticism overlap to an extent. Visagie (2013a) states that in the developed world there is a growing realisation that ecocriticism cannot develop any further without taking into account the postcolonial contexts of the poorer south. Colonisation has physical, social and political impacts because colonisers often exploit the colony physically for natural resources and imposes social and political structures. In South Africa, and specifically Johannesburg, British rule after 1902 ensured strong support for the mining industry with overseas capital. This industry was the most important driver of the creation of the city and to a great degree determined the character of Johannesburg as a city and as a living space. It can be added that white rule before and after the country became a sovereign republic had equally important effects on communities and their environments. A postcolonial aspect is clear in several of the poems discussed – most obviously in Trekkerswee, by Totius, also in “Puine” by Van Wyk Louw. Trekkerswee is an epic about the breakdown of social and moral cohesion of the Trekkers during the discovery of gold on the Witwatersrand, the Anglo-Boer War of 1899–1902 and the subsequent development of the mining industry and city of Johannesburg. In “Puine” Van Wyk Louw celebrates the new Republic of South Africa, making fun of dilapidated and run-down places that were given British names during British rule.

Roszak refers to an “ecological unconscious” (1992:13) and states that despite the prevalence and importance of cities, “modern psychiatry has never undertaken a symbolic reading of the city” (1992:219). Some of his ideas about psycho-ecocriticism are used in the discussion of “Wat mis jy nie” by Keet. The poem dramatises an absence of emotional well-being, lack of human interconnectedness and compassion in the high-rise suburb of Hillbrow.

An important concept for this article is environmentality. Buell writes: “(I)t seems to me […] productive to think inclusively of environmentality as a property of any text”; he adds that all human artefacts bear traces of this (2005:25). By exploring the environmentality of the texts – even in poems that are not “about” the environment – the article attempts to show that almost any text can be read ecocritically.

Roberts (1999:40) states that urban poetry should be read “in terms of social process”, rather than with reference to mere “landscape”. This idea is the theoretical basis for discussions of “Stadswyk” by Pretorius and “Ek het ’n huisie aan die Rand” by Bekker. In “Stadswyk” the neighbourhood can be “read” though the activities of the women who sweep, the man who sits dejectedly after night shift, and the children playing on the verandah of the funeral parlour, thus “creating” the city through the processes of living.

The concept social ecology is associated with the anarchist and libertine socialist Murray Bookchin (2000), who states that ecological problems are caused by deeply entrenched social problems. This idea forms the basis of several of the discussions of the poems in the article; here, however, they are subdivided into aspects such as political and economic causes of urban environmental problems as well as a dualistic views of society.

The phrase “the social claim on urban ecology” by Andrew Ross resonates with Bookchin’s ideas. Ross states that “environmentalism is not and cannot afford to be single-issue politics … Ecofeminists, eco-urbanists, bio regionalists, social ecologists” (1999:28) are environmentalists, to the same extent as “wilderness-obsessed” (1999:28) activists. It is exactly this social claim on urban ecocriticism that is explored in the article; in every poem that is discussed, material, social, cultural, economic and/or ideological matters are introduced. All aspects of society are inseparable from the environment or place within which they occur; society and environment influence one another.

The chronological discussion of the poems set in a shared milieu offers a view of the growth of the city over time. Buell (2005K:867–74) provides five dimensions of place-attachment, of which two are temporal, namely the accrued platial experiences of a lifetime that affect an individual’s response to other places, and the changes during time of place itself. By reading seven poems set in Johannesburg chronologically, the article shows changes in the city over time as represented in the poems. For instance, the deplored mines of Trekkerswee (1915) have long-term effects represented in Pienaar’s “Plat foto van ’n vis” (2002); the social changes noted by Totius have become a way of life in Pretorius’s “Stadswyk” (1963) as well as, hyperbolised and caricatured, in Bekker’s “Ek het ’n huisie aan die Rand” (2002). The new dispensation when the Empire is “gone” (“weg”) in Louw’s “Puine” (1962) has its own socio-political effects, as can be seen in Stockenström’s “44” (1984). The article thus maps Johannesburg as a place in a temporal dimension.

Keywords: ecocriticism; ecofeminist criticism; ecojustice; environment; place; social ecocriticism; space; urban criticism

1. Inleiding

1.1 Agtergrond

Die mens se verhouding met sy omgewing en sy tuiste is sekerlik een van die oudste en mees standhoudende temas van die letterkunde. Van Homeros se Odusseia waar ons Odusseus op die eiland Kalipso ontmoet waar hy na sy tuiste verlang, die Ou Testament se Eden as eerste tuiste, Psalm 137:5 se “As ek jou vergeet, o Jerusalem, laat my regterhand dan homself vergeet!” tot meer onlangse prosa soos, om enkele plaaslike voorbeelde te noem, J.M. Coetzee se Life & times of Michael K (1983), Marlene van Niekerk se Agaat (2004), Eben Venter se apokaliptiese roman Horrelpoot (2006) en Claire Robertson se The spiral house (2013) – elkeen kan onder meer gelees word as ’n verhaal van ’n protagonis se verhouding met sy tuiste. Dit is juis die standhoudendheid van hierdie tema in letterkunde deur die eeue heen wat die geldigheid van Smith se stelling onderskryf: “Alle menslike ondervinding begin by plek” (2012b:890).

Die idee van die omgewing as probleem het gedurende die 1960’s en 1970’s veral die Amerikaanse openbare verbeelding aangegryp. Die verskyning van Rachel Carson se Silent spring in 1962, as boek asook as ’n reeks met dieselfde titel in die vooraanstaande Amerikaanse tydskrif The New Yorker, het baie hiertoe bygedra. Carson dokumenteer in haar boek die skadelike gevolge van die willekeurige gebruik van plaagdoders op die omgewing, veral voëls. Omgewingsaktivisme het in dieselfde tyd as ander burgerlike bewegings soos dié vir gelyke burgerskap, vroueregte en gayregte in hierdie era ontstaan, maar anders as daardie bewegings waaruit literêre studievelde ontwikkel het, het dit nie gou aanleiding gegee tot ’n aanverwante literêre studieveld nie. Sedert die 1990’s, met werklike omgewingsprobleme wat steeds dringender word, was daar egter ’n groot toename van ekokritiese teoretiese tekste. Met die stigting van die Association for the Study of Literature and Environment (ASLE) in 1992 (Glotfelty 1996:xviii) is ekokritiek formeel as studieveld gevestig. In haar inleiding tot The ecocriticsm reader: landmarks in literary ecology lui Cheryll Glotfelty se definisie van ekokritiek: “(E)cocriticism is the study of the relationship between literature and the physical environment” (1996:xviii).

In die eerste jare van die bestaan van die ekokritiek was die studie-onderwerp meestal literatuur oor die natuur, maar die afgelope 25 jaar brei dit toenemend uit om ook kommentaar te lewer op literêre tekste wat handel oor verhoudinge tussen mens en omgewing. Glotfelty, mederedakteur van die eerste versameling ekokritiese opstelle, The ecocriticism reader (1996), skryf dat die natuur as sodanig nie die enigste fokus van ekokritiese studies van representasie/uitbeelding is nie. Ander onderwerpe sluit volgens Glotfelty die pioniersgrens, diere, stede, tegnologie, rommel en die liggaam in (1996:xxiii). Sedertdien verskyn ’n groot aantal teoretiese artikels en boeke wat nuwe vertakkings van die ekokritiek, spesifiek die stedelike ekokritiek, ondersoek. Een voorbeeld wat van belang is vir my artikel, is die essaybundel deur Michael Bennett en David W. Teague. Die titel dui reeds aan dat ekokritiek uitgebrei word om stedelike omgewings in te sluit: The nature of cities: ecocriticism and urban environments (1999).

Stedelike ekokritiek as vertakking van die ekokritiek brei die begrip omgewing uit om benewens natuurelemente ook die gevolge van die mens se ingryping in die omgewing, soos stadsomgewings, in te sluit.

1.2 Doelstelling en navorsingsvrae

Hierdie artikel het twee hoofoogmerke:

a. Verskillende vertakkings van veral stedelike ekokritiek word as leesstrategie gebruik by sewe Afrikaanse gedigte wat nog nie tevore vanuit die perspektief van die ekokritiek bespreek is nie. Die doel is om betekenislae wat verband hou met die perspektief op die omgewing waarin dit geplaas is, te ontgin.

b. Die artikel dui aan hoe die onmiddellike leefomgewing verband hou met die groter omgewing met betrekking tot die materiële, maatskaplike, kulturele, ekonomiese of ideologiese aspekte daarvan. Die artikel fokus op hierdie verband tussen die leefomgewing en die sosiale aspekte van die lewens van die figure in daardie leefomgewing, en dui só aan dat daar ’n “sosiale aanspraak op stedelike ekokritiek” is (Ross 1999:28; my vertaling, soos ook elders, tensy anders aangedui). Hierdie verbande en verhoudings word nie agtereenvolgend bespreek nie, maar is ineengevleg.

Smith (2013) voer op die LitNet Akademies-gespreksruimte aan: “Ekokritiek speel tans nog ’n uiters geringe rol in die Suid-Afrikaanse, en veral Afrikaanse, literêre landskap.” As bydrae om hierdie rol te verruim, stel ek ondersoek in na die stedelike omgewing in agt gedigte met Johannesburg as milieu.

Die primêre navorsingsvraag is of ekokritiek toegepas kan word op gedigte wat in Johannesburg as stedelike ruimte geplaas is.

Sekondêre navorsingsvrae is:

• Hoe word Johannesburg as tuiste uitgebeeld?
• Wat is die figuur of figure in die gedig se verhouding met die omgewing?
• Watter materiële, maatskaplike, kulturele, ekonomiese of ideologiese waardes word deur ’n ekokritiese lesing blootgelê?

1.3 Werkswyse

Die keuse van gedigte wat bespreek word, is gemaak op grond van (i) die gedeelde milieu en (ii) aspekte wat vanuit ’n verskeidenheid van stedelik-ekokritiese perspektiewe gelees kan word. Die gedigte word chronologies behandel en strek oor byna ’n eeu, van uittreksels uit Trekkerswee deur Totius (1915) tot “Ek het ’n huisie aan die Rand” deur Pirow Bekker (2002). Dit word aan die hand van verskillende vertakkings van ekokritiek bespreek met verwysing na die navorsingsvrae. Die metodiek is empiries induktief.

2. Teorie en teoretiese begronding

2.1 Etimologie en terminologie

Die woord ekologie is afgelei van oikos, die Griekse woord vir “haard”, “tuiste” of “woonplek”. Juis hierom word die woord omgewing in die artikel nie net in die sin van “natuurlike omgewing” nie, maar ook in die sin van “tuiste” of “eie plek” gebruik. Buell 2005K:200)¹ voer aan dat die term ecocriticism “suffices [...] if one is careful to use the term in mindfulness of its etymology”.

Akademici het verskillende menings oor wat die veld genoem moet word. Buell (2005:11) en Clark (2011:xiii) verkies environmental criticism (omgewingskritiek), maar die term ecocriticism (ekokritiek) word nou algemeen aanvaar en is in 2002 deur die Libraryof Congress van Amerika as ’n onderwerp-opskrif in sy katalogus opgeneem (Buell 2011:xvii). Die argumente oor die benoeming vorm deel van die teoretiese verkenning en bepaling van hierdie betreklik nuwe veld.

Teen 1996 was daar nog nie eenstemmigheid onder letterkundiges oor die naam van die nuwe benadering of rigting nie; volgens Glotfelty (1996:xix–xx) het sommige gehou van ekokritiek omdat dit kort is en omdat eko- as voorvoegsel gebruik kan word in ander terme, soos ekokrities, ekokritikus en so meer. ’n Bykomende argument vir die voorvoegsel eko- is dat ekokritiek, soos die wetenskap ekologie, die verhoudings tussen stelsels – in hierdie geval die menslike kultuur en die fisiese wêreld – bestudeer. Omgewing, daarenteen, is by implikasie antroposentries, omdat dit die mens in die middelpunt plaas met alles anders om hom heen.

Buell (2005:12–3) argumenteer teen ekokritiek dat die term tekortskiet onder meer omdat dit ’n niebestaande metodologiese holisme (binne omgewingsgerigte werk) suggereer. Hy meen die titel van ASLE se joernaal, Interdisciplinary Studies in Literature and the Environment, is noukeuriger. Ekokritiek is egter vir hom aanvaarbaar as dit gebruik word met inagneming van die wortelbetekenis en die metaforiese strekking daarvan.

Buell (2005:9-12) sê ook van die term dat die aantreklike (hy gebruik die woord “catchy”), maar totaliserende ekokritiek in ’n mindere mate ’n aanduiding is van die omvang van die veld as omgewingskritiek of literêre omgewingstudie (literary-environmental studies) omdat die omgewingsrigting in literêre studies (tot 2005) meer vraagstuk- as metode- of paradigma-gedrewe was. Hy voeg egter by dat ekokritiek minder lomp is en meer gebruik word; dit lyk of dit die term is wat sal bly. Hy praat ook van “literature-and-environment studies”.

In 2011 verkies hy steeds environmental criticism as die sterker omnibusterm. Hy noem egter dat ekokritiek beter vertaal oor sommige taalgrense heen (bv. Chinees); dis beter gevestig binne literatuurstudies en dis sedert 2002 “gebibliokanoniseer” as ’n onderwerp in die Library of Congress se katalogus (Buell 2011:xvii).

Clark is in 2011 nog nie oortuig dat ekokritiek die korrekte benaming is nie; hy praat van sy onderwerp in The Cambridge introduction to literature and the environment as literary and cultural criticism that concern environmental crisis en environmental criticism (2011:xiii).

Ek stem saam met Buell en Clark dat die term omgewingskritiek meer gepas is – die voorsetsel eko- het ’n onmiskenbaar “groen” assosiasie, maar omgewing is nie beperk tot die plante- en diereryk soos wat in afgekampte wildernisgebiede of wildgeworde stukkies stad aangetref word nie. Omgewingskwessies sluit benewens natuurbewaring ook sake in soos die effek van suurmynwater, oorbevolking en gepaardgaande probleme of die eksternalisering van onkoste soos om besoedelde afval by arm woonbuurte te stort. Die verplaaste, beskadigde natuur is openlik of implisiet teenwoordig in byna alle literêre werke met ’n stedelike of industriële omgewing as milieu. Ekokritiek lewer oor al hierdie kwessies kommentaar. Die term ekokritiek word in hierdie artikel gebruik.

Terwyl die term stedelike ekokritiek (urban criticism) algemeen aanvaar word, verwys Bennett (2001) na social ecocriticism.

2.2 Definiëring

Glotfelty definieer ekokritiek “simply”, soos sy self sê, as “die studie van die verhouding tussen die letterkunde en die fisiese omgewing” (1996: xviii). Bennett en Teague (1999:3) voer aan dat ekokritiek “loosely” gedefinieer kan word as “die studie van die wedersydse verhouding tussen kultuur en die omgewing”. Oppermann (2011) sê dat die toevoeging van stedelike ekokritiek tot die ekokritiese praktyk ’n breër definisie aan ekokritiek verleen.

Bergthaller (2014) beskryf die ekokritiek aanlyn as die jongste van die revisionistiese bewegings van die afgelope klompie dekades. Hy sê in die 1990’s het al hoe meer letterkundiges begin vra wat hulle kan bydra tot die toenemende omgewingkrisis. Hy beaam die siening daarvan as interdissiplinêr en skryf dat ekokritiek in gesprek tree en raakpunte het met omgewingsgeskiedenis, filosofie, sosiologie, [fisiese] wetenskappe en ekologie, asook die lewenswetenskappe.

Ekokritici definieer dus die ekokritiek nie as ’n paradigma, raamwerk of metode nie, maar beskou dit as ’n aanpasbare praktyk wat, soos Buell (2005:11) dit beskryf, meer vraagstukgedrewe as paradigmagedrewe is.

2.3 Teoretiese begronding: die ekokritiek, stedelike ekokritiek en vertakkings

2.3.1 Ontstaan en verloop

Buell se The environmental imagination: Thoreau, nature writing, and the formation of American culture (1995) is ’n seminale teks wat saam met die eerste versameling ekokritiese tekste met ’n oorskouende inleiding oor die veld, Glotfelty en Fromm (1996), grootliks daartoe bydra om ekokritiek as afsonderlike studieveld te vestig. In Buell (2005) se tweede boek oor omgewingsliteratuur, The future of environmental ecocriticism: environmental crisis and literary imagination, gee hy onder meer ’n oorsig oor die werk wat reeds gedoen is. Hy brei sy idees uit oor wat hy eerstegolf-ekokritiek noem om sowel stedelike as landelike loci en omgewingsgeregtigheid asook natuurbewaring in ag te neem.

2.3.2 Vertakkings van die ekokritiek

In die ontstaansjare van ekokritiek skryf Bennett en Teague in die voorwoord van hul versamelbundel: “[E]cocriticism has come to be associated with a body of work devoted to nature writing, American pastoralism, and literary ecology” (1999:3). Dit is hierdie stroming wat (2005:17) terugskouend eerstegolf-ekokritiek noem. Eerstegolf-ekokritiek resoneer met die biosentriese benadering van die Noorweegse filosoof Arne Næss wat reeds in 1973 die frase radikale ekologie (deep ecology) (1973:95) geskep het en vir dié kritici beteken “omgewing” volgens Buell (2005:21) in effek “natuurlike omgewing”: daar is ’n totale skeiding tussen natuur en mensdom.

In tweedegolf-ekokritiek word die natuur vanuit ’n antroposentriese oogpunt beskou, met die argument dat natuurlike en kultureel-gevormde omgewings lank reeds verstrengel is. Dit is ook ’n revisionistiese reaksie op eerstegolf-ekokritiek se elitistiese, estetiese fokus op die natuur. Stedelike ekokritiek ontstaan uit hierdie tweede golf.

Glotfelty (1996:111) is een van die eerste kritici wat skryf dat die natuur as sodanig nie die enigste fokus van ekokritiese studies is nie. Sedert die middel-1990’s het al hoe meer publikasies begin verskyn wat die fokus op stedelike ekokritiek plaas. Bennett (2001) skryf dat daar toenemend werk verskyn wat met stedelike ekologie gemoeid is en toegespits is op die komplekse interaksies tussen politieke keuses, sosio-ekonomiese strukture en die digbewoonde ekosisteme van stedelike omgewings. Wat Bennett in dieselfde artikel ’n “distaff branch” noem, word in die volgende dekade en daarna ’n hoofstroom van ekokritiek. Hy noem dit sosiale ekokritiek, maar dit word meer dikwels stedelike ekokritiek (“urban ecocriticism”) genoem.

Verskeie systrominge en standpunte vloei hieruit voort wat nie noodwendig in ’n teoretiese taksonomie name het wat algemeen aanvaar word nie.

Die begrip sosiale ekologie word veral gekoppel aan die anargis en libertynse sosialis Murray Bookchin (2000), wat aanvoer dat ekologiese probleme veroorsaak word deur diepgesetelde sosiale probleme en nie begryp kan word sonder om sosiale kwessies te takel en op te los nie. Hierdie idee is die basiese grondslag vir die besprekings van talle van die gedigte in hierdie artikel, hoewel ek sosiale oorsake onderverdeel in aspekte soos politieke en maatskaplike oorsake van stedelike omgewingsprobleme en ’n dualistiese beskouing van die maatskappy.

Ekogeregtigheid is ’n begrip wat in veral die stedelike ekokritiek gebruik word in verband met die ongelyke gehalte van leefruimtes. Michael Bennett (1999:170–1) skryf in sy artikel “Manufacturing the ghetto” oor die konsep van die “internal colony” waarin hy ’n vergelyking tref tussen destydse kolonies en hedendaagse (Amerikaanse) swart ghetto’s (wat ooreenkomste toon met Suid-Afrikaanse townships). Hy trek verbande tussen die plek aan die een kant en die politieke mag wat wit gemeenskappe oor swart gemeenskappe uitoefen aan die ander kant. Ek brei op hierdie argument uit in die bespreking van “44” uit Monsterverse deur Stockenström.

Catherine Villanueva Gardner skryf vanuit die ekofeministiese kritieken sê in haar artikel “An ecofeminist perspective on the urban environment” dat sodanige perspektief die “komplekse interkonneksies van ras, klas, gender en die omgewing” kan blootlê (1999:191). Sy lê klem op die empiriese belangrikheid van die kwessies waarmee ekofeminisme hom bemoei, kwessies wat “a wide range of diverse thought” insluit (1999:191–2). Sy ondersoek veral die konseptuele raamwerk wat die ondergeskikstelling van beide vroue en die natuur bekragtig. Beginsels van die ekofeminisme word as teoretiese raamwerk gebruik by die bespreking van “Plat foto van ’n vis” deur Pienaar.

Stedelike en postkoloniale ekokritiek oorvleuel mekaar gedeeltelik. Smith (2013) maak die stelling: “Ekologiese studies ondersoek onder andere die nadraai en impak wat ’n gewelddadige koloniale bestel gehad het op mense en die plek waar hierdie mense gewoon het” en Visagie (2013a) voer aan: “In die ontwikkelde wêreld is daar toenemend die besef dat die ekokritiek nie verder kan groei sonder om die postkoloniale kontekste van die armer Suide te verreken nie. [...] In Suid-Afrika is die postkoloniale ekokritiek die sambreel wat die meeste ekologiese kwessies sal omvou.” Koloniale oorname het fisiese, sosiale en politieke impakte omdat die kolonialis ’n kolonie dikwels fisies ontgin vir natuurlike hulpbronne (met gevolge vir die fisiese omgewing) en sosiaal en polities struktureer om sy mag af te dwing. In die geval van Suid-Afrika, en Johannesburg in die besonder, het Britse oorname ná 1902 die mynwese deur oorsese kapitaal sterk ondersteun. Dit is juis die mynwese wat die grootste dryfveer vir stadskepping en -uitbreiding was en grootliks die aard van Johannesburg as stad en as leefomgewing bepaal het. Die sosiale en politieke strukturering van gemeenskappe wat deel was van die Britse oorname het net soveel as die fisiese ontginning van hulpbronne ’n impak gemaak op die leefruimtes (omgewings) waarin mense woon. Hierby kan gevoeg word dat wit oorheersing voor en ná Republiekwording eweneens die soort nadraai en impak op gemeenskappe en hul leefruimtes gehad het wat in die postkoloniale ekokritiek ondersoek word. Terwyl ek Visser se opmerking oor ’n sambreelfunksie tot ’n mate beaam, word dié funksie nie in hierdie artikel vir skematiese doeleindes gebruik nie.

Dit is onbetwisbaar dat ’n postkoloniale aspek by van die gedigte raakgelees kan word – in die besonder in Trekkerswee, veral omdat Johannesburg se mynwese – ekonomiese dryfveer én aftakelaar van die omgewing – ’n gevolg van imperialistiese oorname was. Ek bring die postkoloniale ekokritiek ook ter sprake in die bespreking van Van Wyk Louw se “Puine”.

Gifford (2014) beskryf verskillende soorte pastorale tekste en onderskei tussen pastorale, waar die ongerepte natuur of die landelike as idillies voorgestel word, antipastorale, waar die landelike ongeïdealiseer en onaantreklik uitgebeeld word, en postpastorale tekste, waar verantwoordelikheid vir ons verhouding met die natuur en omgewingsdilemmas aanvaar word. Hierdie indeling is kennelik van nut vir die ekokritiek en ek gebruik hierdie begrippe in die bespreking van Trekkerswee.

Theodore Roszak skep die term ekosielkunde in sy boek The voice of the earth (1992). Hy verwys na ’n “ecological unconscious” (1992:13) en maak die stelling dat stede die grootste van alle menslike instellings is, dat niks nog ooit meer menslike energie geabsorbeer het nie en dat niks méér van ons aspirasies projekteer nie. Ten spyte hiervan, “modern psychiatry has never undertaken a symbolic reading of the city” (1992:219). Van sy idees word gebruik in ’n bespreking van “Wat mis jy nie” deur Keet. Met betrekking tot literêre kritiek word die term psigo-ekokritiek gebruik.

Die artikel maak gebruik van Stephen Siddall se werk in verband met die ekokritiese lesing en herlesing van lees wat voor algemene omgewingsbewustheid of die ontstaan van ekokritiek geskryf is, of nie “oor” die omgewing gaan nie, vanuit hierdie perspektief en vra wat dit oor die (stads)omgewing sê en hoe dit dié omgewing uitbeeld. Siddall (2009:108) staan in Landscape and literature die argument voor dat selfs “old (unaware)” tekste wat nie direk verband hou met natuurbewaring of omgewingskwessies nie, nou só gelees kan word.

Die gedigte wat bespreek word, word ook gelees vir wat Buell die “environmentality” van tekste noem. Hy sê: “(I)t seems to me […] productive to think inclusively of environmentality as a property of any text” en dat alle menslike artefakte tekens daarvan dra (2005:25). Deur ondersoek in te stel na hierdie “omgewingsmatigheid” van die tekste – selfs gedigte wat nie die omgewing voorop stel nie – word aangetoon dat byna elke teks ekokrities gelees kan word. Buell (2005:29) voeg by:

Environmental criticism […] take[s] an exceptionally strong interest in which environmental motifs are selected for what kinds of portrayal. The environmental(ist) subtexts of works whose interests are ostensibly directed elsewhere (e.g. toward social, political, and economic relations) may be no less telling in this regard than cases of the opposite sort where human figures have been evacuated for the sake of stressing environmentality.

Smith se twee 2012-artikels in LitNet Akademies (“Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie met verwysing na enkele gedigte van Martjie Bosman” en “Plek en ingeplaaste skryf: ’n teoretiese ondersoek na ingeplaaste skryf as ekopoëtiese skryfpraktyk”) is belangrike bydraes op die gebied van ekokritiek en -teorie in die Afrikaanse literatuurwetenskap. Albei die artikels het ’n teoretiese inslag. Eersgenoemde (2012a) ondersoek onder meer natuurlike elemente binne ’n stadsomgewing in Bosman se gedigte; in die huidige artikel word daar egter na die totale omgewing gekyk, ook waar omgewingselemente vanweë ekonomiese en politieke besluite maatskaplike impakte het. Smith se tweede artikel (2012b) stel hoofsaaklik ondersoek in na die teorie van plek aan die hand van onder meer die drie dimensies van plek: die materialiteit van die omgewing, die persepsie en linguistiese konstruksie van plek en die persoonlike verwantskap met plek. My artikel sluit hierby aan en ondersoek ook hierdie dimensies van plek, maar waar Smith se artikel grootliks teoreties is, ontleed ek spesifieke gedigte (of aspekte daarvan) in groter besonderhede en betrek ander vertakkings van stedelike ekokritiek soos ekogeregtigheids- en ekofeministiese kritiek.

Roberts (1999:40) se stelling dat stedelike poësie ontleed moet word “in terms of social process” eerder as met blote verwysing na “landscape”, word gebruik as teoretiese begronding in besprekings van “Stadswyk” deur Pretorius en “Ek het ’n huisie aan die Rand” deur Bekker. Ek maak ook gebruik van idees van Serpil Oppermann wat die referaat “Istanbul is like a Judas tree: urban ecocriticism and fictions of Istanbul” (2011) by ’n internasionale kongres aangebied het en waarin sy dit gestel het dat ekokritiek verbreed word wanneer die “urban experience and urban spaces” (my beklemtoning) ingesluit word. Sy voer aan dat die hoofdoel van stedelike ekokritiek is om die aandag te vestig op kritieke stadsomgewingskwessies soos besoedeling, vullis, verkeersopeenhoping, die oorgebruik van energiebronne en bowenal die verbruikerskultuur in sy geheel. Dit sluit aan by Roberts se verwysing na “sosiale proses”, maar dit is veral Oppermann se vraag oor hoe verstedeliking die ervaring en konseptualisering van plek bepaal wat ondersoek word, byvoorbeeld in die ontleding van “Ek het ’n huisie aan die Rand”.

Andrew Ross sê in die onderhoud “The social claim on urban ecology” in The nature of cities (1999:28) dat omgewingsleer nie enkelkwessiepolitiek is of kan bekostig om dit te wees nie, omdat dit ’n spektrum van ekologiese standpunte insluit. “Ecofeminists, eco-urbanists, bioregionalists, social ecologists” is van die deelnemers wat dikwels nie in die media se verwysing na “environmentalists” erken word nie. Dit is juis hierdie “sosiale aanspraak” op stedelike ekokritiek wat in die artikel ondersoek word. In elke gedig wat bespreek word, kom materiële, maatskaplike, kulturele, ekonomiese en/of ideologiese kwessies ter sprake. In Trekkerswee raak Totius al hierdie kwessies aan. “Puine” van Van Wyk Louw gaan oor veranderde politieke beheer en die gepaardgaande verandering in plekke in die omgewing, en in “Stadswyk” van Pretorius gaan dit om maatskaplike toestande in ’n spesifieke buurt. In “Wat mis jy nie” van Rosa Keet word die afwesigheid van emosionele welstand in ’n bepaalde omgewing belig; in “44” verbeeld Stockenström materiële en maatskaplike toestande en die politieke magsbalans uit. Pienaar roer ekonomiese magte aan in die omgewingsgedig “Plat foto van ’n vis”. In “Ek het ’n huisie aan die Rand” deur Bekker word een maatskaplike aspek van die stadsomgewing, nl. misdaad, uitgebeeld. Al hierdie aspekte van ’n samelewing is onlosmaakbaar van die omgewing waarin dit bestaan: samelewing en omgewing beïnvloed mekaar. Die sosiale aanspraak op stedelike ekokritiek is sterk.

Ekokritiek het dus vanuit werklike omgewingsbewustheid ontstaan en tematies uitgebrei tot ’n studieveld wat nou op ’n spektrum van omgewingsverwante probleme fokus. Die veld bied ’n verskeidenheid lense om bykans enige teks vanuit ’n omgewingshoek te lees en sodoende openlike of verskuilde omgewings- en ander sosiale waardes en toestande wat met die omgewing verband hou, te ontbloot.

3. Ekokritiese beskouings van die genoemde gedigte

3.1 Trekkerswee: Totius, 1915²

Die drie landskapbeskrywings waarmee elkeen van die drie afdelings van Trekkerswee begin, naamlik “Silwer strale”, “Goue gode” en “Grouwe grawe”, kan dien as ’n opsomming van die narratief van hierdie gedig oor die oorgang van ’n natuurlike en landelike omgewing na ’n stad wat rondom die eeuwending gevestig word. Hierdie “opsomming” in Trekkerswee kan beskryf word met Bezuidenhout (2013:12) se term narratiewe ruimtelikheid. Totius se beskrywings is telkens van dieselfde omgewing; meer nog, die eerste twee reëls, “Dis heuwels, heuwels, heuwels, net/ sovér ’n mens se oog kan speur”, word telkens herhaal.

Hierdie eerste strofes verander egter telkens om die progressie van ongeskonde natuur en landelike omgewing na ’n omgewing waar menslike ingryping plaasvind te toon. Totius gebruik die beskadigde omgewing metafories om die morele stand van die volk te simboliseer, maar hierdie ondersoek skenk minimaal aandag aan hierdie moraliteitsaspek, en slegs met betrekking tot ’n ekokritiese lesing.

3.1.1 Antroposentriese ingesteldheid

Eerstegolf-ekokritici let op die antroposentriese ingesteldheid van ’n teks en vind dit problematies aangesien hulle die waarde van die natuur “in and of itself” en die gelyke regte van ander spesies vooropstel (Heise 2006). Vanuit hierdie perspektief gelees, is dit duidelik dat Totius deurgaans oor die natuur skryf met betrekking tot die mens. Die heel eerste versreëls: “Heuwels […] net sovér ’n mens se oog kan speur” (my beklemtoning) plaas die natuur onmiddellik op ’n menslike skaal. Die reëls

Die baie dale en klowe, wat
die hoogland kruis en dwars deursny,
bied winterskuiling vir die vee,
wat anders al te koud sal kry

weerspieël ’n aanname dat die landskap vir die gerief van die boer en sy vee ingerig is.

Die talle Bybelse verwysings plaas Trekkerswee ook in ’n Judaïes-Christelike tradisie waar antroposentries geglo word in ’n Skepper wat eers al die niemenslike elemente geskep het en daarna, in die beeltenis van God, vir Adam (White 1996:8). White gaan voort (1996:9): “Especially in its Western form, Christianity is the most anthropocentric religion the world has seen.” Hy maak die stelling dat die Christendom, in “absolute teenstelling” met antieke paganisme en die meeste van Asië se godsdienste, nie alleen ’n dualisme van mens en natuur geskep het nie, maar ook “daarop aandring” dat dit God se wil is dat die mens die natuur vir sy (die mens se) werklike doel ontgin (“exploit”) (1996:10).

In die opening van “Goue gode” met sy beeld van God wat die goud in die riwwe geplaas het, is God ’n landbouer (“God se ploeg het hier geloop”) wat boonop die boer goedgesind is en “vrugbre moot of akkerland” (my beklemtoning) agterlaat. As oom Gert in die slotverse ’n terugkeer van sy volk na ’n eenvoudiger, landelike bestaan vooruitsien, wanneer die “groue heuwels klein” sal word (“Grouwe grawe” X), is dit nie ’n biosentriese bestaan ter wille nie, maar om morele redes, weg van die sondige stadsbestaan. Terwyl daar ’n duidelike liefde vir, en selfs ’n piëteit teenoor, die natuur en die omgewing is, is die omgewing dus in die eerste plek waardevol omdat dit in diens van die mens staan.

3.1.2 Tweedegolf-ekokritiek

In tweedegolf-ekokritiek word die omgewing vanuit die mens of die maatskappy se oogpunt beskou, soos wat Buell (2205K:149) aanvoer: “One of the main differences between what I shall be calling first-wave and second-wave environmental criticism is that the revisionists have absorbed this sociocentric perspective to a greater degree.”

Dit is veral die verskille tussen die omgewingsbeskrywings in die drie dele van Trekkerswee wat vanuit ’n tweedegolf-ekokritiese perspektief interessant is. Stedelike of sosiale ekokritiek ontwikkel juis uit tweedegolf-ekokritiek. Nadat oom Gert sy plaas verkoop het en só afstand doen van ’n idilliese bestaan waar nóg geld nóg armoede was, word geld as ’n verderwende invloed gesien. Totius verbind dié gebeurtenis kataliserend aan sowel die aftakeling van die grond en omgewing as die verwording van die Boerevolk. Die “hoë wildheid met/ sy huppelende heuwelskoon” (“Silwer strale” I³) verander en die digter vergelyk dit wat was met dit wat nou is:

die suiwre lug is troebel-vuil,
en helder stroompies van weleer
dam nou in donker modderkuil.
Die grond voorheen so skoon en rooi
is nou met steenkool-as bestrooi. (“Goue gode” VIII)

Totius gebruik die beskrywings van die omgewing wat aan die verander is as metafoor vir die verandering in politieke balans en ekonomie wat so ’n groot invloed op die lewe van die Trekkers het.

3.1.3 Sosiale ekokritiek

In Trekkerswee gebruik Totius werklike gegewens om ’n patriotiese gedig oor ’n stuk geskiedenis van die Afrikaner weer te gee. ’n Sosiaal-ekokritiese beskouing bied een manier waarop die oorkoepelende betoog van die gedig raakgelees kan word. Die beskrywing van die leefruimtes waarin Afrikaners hulle in die nuwe stad Johannesburg bevind, is histories na aan die waarheid, maar wat belangriker is, dit dui binne die gedigkonteks die verskil tussen die idilliese lewe vóór en verwording ná die ontstaan van die stad gedigmatig aan.

Van Onselen (1982:116, 134) skryf dat talle verarmde Afrikaners ná die 1880’s arbeid soos transportwerk en steenmakery in die nuutgestigte Johannesburg verrig het. Van die begin af was daar groot armoede onder die ongeskoolde en soms ongeletterde Afrikaners in Johannesburg, maar teen die einde van 1905 het die Rand se ekonomie vinnig in ’n volskaalse depressie verval. Die na-oorlogse opbloei in nuwe behuising het tot ’n einde gekom en honderde steenmakers, duisende messelaars en ander handewerkers is werkloos gelaat.

In “Goue gode” wys die verteller op die armoede waarin talle Afrikaners (en ander ongeskoolde arbeiders) woon:

Die voorpos van die armes woon
in Blikkies-dorp se kronkel-sink,
wat vér soos bottelstukke blink.
Hul lewe van ’n hongerloon
in huisies aanmekaar gepas
en jaardjies vol van steenkool-as (“Goue gode” II)

en

... die agterbuurt
waar blikke-huisies word verhuurd,
en alles vuil-armoedig is;(“Grouwe grawe” IV).

Hierdie aanduiding van armoede en werkers se woontoestande word geteken met wat Kannemeyer (1978:122) “klein realistiese trekkies” noem. Een voorbeeld is:

Hy sien skoorstene en steenkool-rook;
hy hoor die treine met hul haas;
hy hoor die myn se toeter blaas
nes of die ope aarde brul (“Grouwe grawe” IV).

Oom Gert dink oor “longekwaal” – silikose – wat veral goudmynwerkers aantas:

Hy dink dan aan die myn-graf, waar
die mense lewendig in kruip,
om soos erdvarke rond te sluip
vir bietjie geld en – longekwaal (“Grouwe grawe” IV).

Afrikaners het eers in 1907, ná ’n beperkte staking deur wit immigrante-mynwerkers, in groot getalle in myne begin werk, maar talle is onmiddellik ná die einde van die immigrante-staking ontslaan en baie het uit hul eie die werk gelos “because of their distaste for the hard, unfamiliar and dangerous work underground” (Van Onselen 1982:143). Hoewel Afrikaners dus nie die grootste aantal mynwerkers uitgemaak het nie, verleen die neutrale “die mense” ’n groter universaliteit aan dié deel van die gedig.

Die liriese spreker in Trekkerswee het dit veral daaroor dat die stad sy dogter, wat ook die Boerevolk simboliseer, van haar/hul sedes beroof. Hy toon sy agterdog teenoor die stad in sy eerste indrukke daarvan deur die soort gebou wat in die boeredorpe gebou is in teenstelling te bring met dié in die stad: in die boeredorpe is eers ’n kerk opgerig waarom “grasdak-huisies, laag en klein” (“Goue gode” VIII) gebou is, maar in die stad is die eerste gebou ’n groot hotel.

In ’n gedeelte waarin daar gesuggereer word dat Dina ’n straatvrou geword het (“geheel verslinger in die stad/ en will’ge prooi van vreemdes”), “roep hy [oom Gert]: ‘dit het die stad gedaan!’” (“Grouwe grawe” XVII).

’n Sosiaal-ekokritiese lesing, wat beskrywings en uitbeeldings van omgewing en leefruimtes in ag neem, wys Totius se kommentaar oor die effek wat die stad op die lewe van die Trekkers het uit.

3.1.4 Pastorale beskouing

Peter Marinelli definieer pastorale letterkunde as “letterkunde wat handel oor die kompleksiteite van die menslike lewe teen ’n agtergrond van eenvoud, wat gewoonlik ’n plattelandse landskap is” (1971:3). Tom Wilson skryf dat die pastorale dikwels ’n onskuldige verlede onthou of voorstel wat in die onlangse verlede deur voortstuwende tegnologie aangetas is (2013:1).

Hiervolgens kan veral Deel I, “Silwer strale”, as kennelik pastoraal bestempel word. Talle verkleinwoordjies dui gemoedelikheid aan: die “eerste rypies”, “muurtjies van klei”, “koninkrykie”; die beskrywing van die plaas (“Silwer strale” VII) is verromantiseerd en die omgewing en die Trekkers se bestaan word as idillies voorgestel.

Verskeie ekokritici vind so ’n suiwer pastorale uitbeelding problematies: “The green world becomes a highly stylized and simplified creation of the humanistic assumptions of the writer and his audience” (Love 1996:231). Ook: “Williams sets out to demonstrate that the dominant pastoral tradition […] offers a vision of rural life so removed from the process of labor and natural growth that [the literary works] constitute a persistent mystification of human ecology” (Ryle 2001:49).

Totius ignoreer die onvolhoubaarheid van die idilliese bestaan wat in “Silwer strale” beskryf word; daar was egter selfs voor die begin van die 20ste eeu reeds tekens van hierdie onvolhoubaarheid: volgens Visser (2005) het nuwe grond vir besetting skaarser geraak en was die gebruik om ’n gestorwe grondeienaar se plaas onder sy erfgename te onderverdeel ook ’n belangrike oorsaak van die ontstaan van ’n bywonersklas – selfs voor die ontdekking van diamante en daarna goud in die binneland van Suid-Afrika. Daarby het droogtes en dierevrektes ook hul tol geëis: “Natural disasters aggravated their [the Afrikaners’] rural economic situation. The devastating effects of the rinderpest epidemic of 1896–97 was a major factor in stimulating large-scale migration of rural Afrikaners to the Witwatersrand” (Visser 2005:3–4).

Vanuit ’n hedendaagse pastoraal-ekokritiese perspektief gelees, lyk Trekkerswee se pastoraal, ’n beskrywing van ’n eenvoudige bestaan in harmonie met die natuur, sterk verromantiseerd. Die betrokke gedeelte kan egter nie in isolasie gesien word nie en in konteks van die hele gedig dien hierdie pastorale gedeelte met suggesties van wat later gaan gebeur, juis as dramatiese maatstaf waaraan die verworde stadsbestaan gemeet sal word.

3.1.5 Postkoloniale ekokritiek

Daar bestaan ’n beduidende verband tussen postkolonialisme en ekokritiek:

Postcolonial ecocritics have demonstrated the inseparability of environmental degradation from any critique of imperialism and global capitalism, cataloguing the list of imperial practices which have resulted in radical ecological change in conquered or settled territories. (Deckard 2010:3)

As voorbeelde noem Deckard mynbou en die verlies van volhoubare ekologiese tradisies. Ramone (2011:195) stel dit so: “Postcolonial and ecocritical perspectives have much in common: both pursue political commitments, and postcolonial literature and theory examines and remaps the representation of the physical environment in both literary and non-literary texts.”

Die oorkoepelende tema van oorgang van ’n ou na ’n nuwe bestel, grootliks afgedwing deur ’n vreemde moondheid, en die herkenbare werklikheid en plek waarin die fiktiewe gebeure geplaas word, maak Trekkerswee veral geskik vir ’n postkoloniale lesing. “Postcolonial literature and theory react to colonial encounters, and the function of both is to critique the assumptions and representations on which colonialism is based,” sê Ramone (2011:1) in dieselfde verband.

Totius gebruik beskrywings van die landskap en omgewing in sy uitbeelding van die Trekkers se leefwyse, die omvergooi daarvan deur imperialistiese mynbou en die uitbreiding van die stad. Sy kritiek hierop loop regdeur die gedig, maar die “Engelsman” word nie gesien as die enigste of primêre skuldenaar in die vernietigende skade aan die omgewing en die eer van sy dogter en van die Boerevolk nie. Daar is talle aanduidings dat geldgierigheid en die mens se eie verderflikheid die eerste oorsaak is van die besmetting van die “paradys”. Oom Gert is immers die eerste figuur in die gedig wat besluit om sy plaas aan ’n prospekteerder te verkoop. “Goue gode” V begin met “O Heilige nagte van voorheen” en beskryf oom Gert se vorige vrome bepeinsing van God en sy huidige sielswroeging en eindig met “’n ander god het daar gekom/ en die naam van die god is: Goud” (“Goue gode” V).

By ’n postkoloniale ekokritiese beskouing moet genoem word dat terwyl Totius kritiek het op die Britse imperialisme, hy ongeërg staan teenoor die Trekkers se eie vorm van kolonisasie van die Transvaal. Ná die Anglo-Boereoorlog betreur hy Transvaal se “heil’ge eersgeboorte-reg” wat “verkoop” (“Grouwe grawe” II) word. Die vroeëre geskiedenis van inwoners word as nietig afgemaak. In ’n beskrywing van die skeppershand wat “’n ganse goudveld (...)/ in d’aard se boesem” gesaai het, het “net Kaffervoete” (“Goue gode” I) voorheen hier beweeg. In oom Gert se oorsig oor die Trekkergeskiedenis vertel hy: “Ons trek ’n kale hoogland op,/ ’n leë Kafferwêreld” (“Silwer strale” XVII).

Buell (2005K:1735–6) sê oor wat hy ruimtelike praktyke noem dat ruimte nie waardeneutraal is nie; hy verwys na die kolonisasie van die agterlande van Amerika, Australië, en elders waar die begrip terra nullus (grond as “leeg” of suiwer ruimte) histories gebruik is vir verowering en die ontkenning van inboorlinge se grondregte. Dieselfde argument kan kennelik in verband met Trekkerswee aangevoer word.

Ter regverdiging van Totius (en die Trekkers) moet gesê word dat BaFokeng en ander Sotho-Tswanas, veral die BaKwena, van die begin van die 15de eeu tot 1823, toe Mzilikazi die streek “ontvolk” het, in die omgewing van die groter Johannesburg gewoon het (Huffman 2010). Die land het moontlik leeg gelyk toe Voortrekkers in die 1830’s begin aankom het. Daar moet bygevoeg word dat historici verskil oor hierdie tydperk van onrus, die Mfecane, en dat daar verskillende interpretasies en menings oor datums en oorsake bestaan. ’n Konferensie is in 1991 by die Universiteit van die Witwatersrand oor hierdie onderwerp gehou en The Mfecane aftermath: reconstructive debates in Southern African history onder redakteurskap van Carolyn Hamilton, wat op die referate gegrond is, is in 1995 gepubliseer.

Daar is wel swart werkers in die verhaalgegewe van Trekkerswee teenwoordig:

Die kraalvee is al moeg gelê;
hul rek die stramme lywe uit.
Daar kom die kaffer ook al aan,
wat koulik oor die douveld gaan
en eers die kalwerhok ontsluit. (“Silwer strale” VII)

– die Kaffers is so baar!
“Daar staan die brood al uitgerys
en die oond is koud! Dis werkelik waar,
’n mens moet hul ook alles wys. (“Silwer strale” IX)

Die osse word al losgemaak
en veld toe aangejaag;
’n kaffer stap hul agterna. (“Silwer strale” XVI)

Volgens Bergh (2010) was arbeid ná die vestiging van wit boere en die stigting van die Zuid-Afrikaansche Republiek dikwels ’n probleem. Eienaars van plase in die sentrale deel van Transvaal was geregtig op vier inheemse huisgesinne en hul arbeid, waarvoor hulle ’n loon betaal moes word. Een van die redes vir die skaarsheid aan arbeid was die “skynbare migrasie van sommige inboorling-Afrika-arbeiders van die sentrale distrikte [van Transvaal] na onafhanklike kapteinsgebiede in die omliggende areas om te ontsnap aan die toenemende vraag na arbeid” (my vertaling en beklemtoning).

Swart arbeid was dus ’n kwessie van die dag en wit boere in die omgewing sou wel deeglik bewus gewees het daarvan dat daar wel inwoners was voor en tydens die vestiging van wit boere in die omgewing. Totius, gebore in 1877, sou van dieselfde feite bewus gewees het. Daar kan aangeneem word dat die inheemse huisgesinne wat hul arbeid aan die boerebesitter van die plaas verskuldig was, ’n heel ander verhouding met hul omgewing sou gehad het as die wit plaaseienaars met hul “boereparadys”.

3.1.6 Grond as simbool van nasionale identiteit

“Grond, land en mag is van die begin af onlosmaaklik verweef in die psige van die Suid-Afrikaner,” sê Smith in Smith en Steenkamp (2013). Regdeur Trekkerswee word die identiteit van die Afrikaner aan die landskap verbind. Die leefwyse van die boere in die gedig is onafskeidbaar van die “plasie” wat ook ’n “koninkrykie” is. Hul landelike omgewing is hul tuiste en bepaal grootliks hul identiteit as trekkers en boere. Soos wat die omgewing verander, word hul identiteit ondergrawe. Armbruster (2001:7) sê in hierdie verband: “[T]he natural environment is always a shaping force of individual and group psychology and identity – and […] this force can only be ignored at a price.”

Vir die hooffiguur, oom Gert, beteken hierdie verlies aan identiteit ’n vernietiging van sy eiewaarde. In Deel I neem hy ’n sentrale plek in op die fees op Paardekraal en lewer ’n toespraak wat onder meer die hoofpunte van die geskiedenis uitlig. Wanneer hy sy grond prysgee, kontak met sy skoonseun verloor en sy dogter ’n straatvrou word, gaan hy as “arme”, wat “ook maar gaan kyk” (“Grouwe grawe” III), na die Uniefees.

In Trekkerswee word die boere se liefde vir die natuur in ’n beskrywing van die lente genoem in “Tog is ons lief haar eerste sprietjies” (“Silwer strale” XI). Die grond word egter om nog twee redes waardeer: omdat dit so ideaal vir die mens en boerdery is en omdat dit aan die boer behoort en vir hom bestem is: “‘Myn plasie is my Naboths erf,/ deur God verkore vir my saad” (“Goue gode” IV). Die verlies van die boere se grond word gelyk gestel aan slaafskap: “Liefs kort gedroom as Britse grond/ en slawe word” (“Silwer strale” XIV). Die Afrikaners in Trekkerswee se identiteit is dus onlosmaaklik verbind aan die grond, maar ook hul verhouding daarmee. Hulle is óf besitters van die grond en daarmee saam vry burgers, óf mense wat nié hul grond besit nie, “Britse [...] slawe” of, soos oom Gert, ’n “arme”.

Wanneer ’n prospekteerder aankom, is hy kennelik ’n vreemdeling:

Nou loop ’n loper oor die Rand,
wat rooi is in sy aangesig;
hy sien niks van die skone land. (“Goue gode” III)

Die “loper” (wat herinner aan “inloper”, ’n skelm of bedrieër) is, anders as die boere, rooi gebrand en dit word aangeneem hy sien nie die skoonheid van die land raak nie, wat hom dubbeld as vreemdeling brandmerk. Dit is ook hierdie vreemdeling wat oom Gert se plaas koop en daarmee oom Gert self, sy lewe as boer en sy identiteit permanent verander.

Hierdie transaksie dui ’n wending in die verhaal aan, die aanloop tot die oorlog en die Boere se nederlaag, sy vrou se dood, die “vervreemding” (“Goue gode” XVII) van sy skoonseun, sy bure en skoonfamilie se wegtrek en Dina se verderf. Die verlies van die grond, spesifiek die plaas en landelike natuur, is dus ’n katalisator wat ’n proses aan die gang sit wat uitloop op die ontering van Dina – simbolies van die vernietiging van die volk se identiteit.

In hierdie verband kan die begrip waardevermindering van plek (Smith 2012b:900) genoem word. Oom Gert beleef ’n baie sterk gevoel van verlies wat begin wanneer die omgewing drasties verander en saam met hierdie verandering die betekenis wat hy aan sy tuiste heg (’n idilliese bestaanswyse, sowel ‘n eie as ‘n nasionale identiteit, asook ’n liefde vir die grond en natuur self) – vergelyk die beginstrofes van “Silwer strale”:

Dis heuwels, heuwels, heuwels net
Sovér ’n mens se oog kan speur;
Grasheuwels waar ook riwwe gaan,
Met enkele systroompies tussendeur

Daar is geen hoë berge nie,
Want hoog is daar die wêreld self;
En luggies waai daar dun en fris,
Of dit stroom uit die blou gewelf.

En dié van “Goue gode”:

Dis heuwels, heuwels, heuwels net
Sovér ’n mens se oog kan speur:
Maar heuwels sonder struik of gras,
En droewig-vaal soos as gekleur.

Langes die heuwels staan ’n ding
Soos die houtgeraamte van ’n huis,
Waarbowe rust’loos wiele draai
Wat die waentjies optrek met die gruis. (My beklemtoning)

Smith (2012b:900) skryf soos volg oor waardevermindering van plek: “Wanneer ’n plek van vroeëre betekenis en belangrikheid gestroop word, vind deterritorialisering plaas en dan word hierdie ruimtes op ’n nuwe manier bestuur, in ooreenstemming met die gerief en belange van die kapitalistiese magsbasis, wat herterritorialisering tot gevolg het. Verplasing en ontheemding geskied as ruiltransaksie vir […] sogenaamde opgradering.” Die narratief, die byna balladeske konstruksie van die eerste strofes van elk van die drie dele, taal en trope in Trekkerswee toon die proses van waardevermindering van plek aan, sowel as die tragiek wat daaruit voortspruit.

3.2 “Puine”: N.P. Van Wyk Louw, Tristia, 1962

I: Imperialisme

Milner se park
wilde wrak?
Jameson se saal
vuil en betaal
Kitchenerlaan
loop oor moord begaan
Empireweg
Empaaier wég.

3.2.1 Waardeverandering van name

Van Wyk Louw gebruik plek- en straatname met sterk geskiedkundige assosiasies om twee tydperke in Johannesburg uit te beeld: die tyd van Britse oorheersing en die hede van die gedig, die pas onafhanklike Republiek van Suid-Afrika. Johannesburg word uitgebeeld as ’n stad wat van sy oorheersers ontslae geraak het en nou met hulle kan spot.

Smith (2012b:897) skryf oor die naamgewing in hierdie gedig: “Die wyse waarop sosiale en politieke waarde toegeken word aan plek, asook die spesifieke ruimtelike lokaliteit daarvan, kan nagegaan word in die gedig ‘Puine’ [...] van Van Wyk Louw waarin plek en die uitdrukking van mag deur naamgewing alreeds in 1962 aangespreek word.”

Van Wyk Louw se satire werk met twee stelle waardes: dié van die Britse Empire, waarvan hy plek- en straatname noem, en dié van Suid-Afrika kort ná Republiekwording in 1961. Hy gebruik name wat in die tyd van Britse oorheersing toegeken is en stel dit teenoor hoe dié bakens in die hede van die gedig daar uitsien. In die proses ken hy ’n nuwe waarde aan die ou name toe en suggereer die verloop van geskiedenis en verandering van bewind.

“Milner se park” (kan) verwys na beide ’n buurt in Johannesburg waar die Universiteit van die Witwatersrand in die 1920’s gebou is en die Milner Park-hotel en -kroeg. Louw werk hier met drie betekenisse van park soos aangegee in Die verklarende Afrikaanse woordeboek (Labuschagne en Eksteen 2010): “afgebakende stuk grond met plante en bome”; “beskermde stuk grond” en “afgebakende plek waar militêre voertuie en geskut staan”. Al drie betekenisse kan aan “Milner se park” gekoppel word, hoewel “plek waar militêre voertuie en geskut staan” nie ’n direkte verband met Milner het nie, aangesien hy staatsman en amptenaar en nie self ’n militaris was nie. Maar watter park ook al hier van toepassing is, wat van belang is, is dat die aard van die plek verander (het). Die woord park het konnotasies van kalmte en gestruktureerde natuur, en Louw verwys met “wilde wrak” ironies na óf die universiteit óf die hotel, of moontlik albei. In albei verdwyn die natuuraspek en word dit vervang met mensgemaakte konstruksies waar, in teenstelling met die assosiasies van kalmte, “wilde” gedrag plaasvind. Die universiteit het in die 1960’s ’n negatiewe reputasie by baie ondersteuners van die regering van die dag gehad en kan dus Louw se “wilde wrak” wees:

In 1959, the apartheid government passed the Extension of University Education Act, which achieved the enforcement of university apartheid. Wits protested strongly and continued to maintain a firm and consistent stand in opposition to apartheid. This marked the beginning of a period of conflict with the apartheid regime. (Extension s.j.)

In hierdie verband kan wilde beskou word as ‘n verwysing na die idee dat kommunistiese en anti-apartheidsdenke – dus “wild-heid” – by die universiteit geheers het. Die Milner Park-hotel kon óók as “wilde wrak” gesien word. Die hotel was volgens Latilla (persoonlike e-pos 2014) altyd “a solid middle class watering hole and affordable accommodation. I recall in the 1980's it was still well looked after. The guys living there 5 or 6 years ago were perhaps a little more desperate as one would expect from people living ‘long-term’ or ‘semi-permanent’ in a hotel. They spent most nights drinking in the bar.” Hiermee saam gaan die implikasie dat die “park” – weer eens, met die assosiasie van die tem en beheer van die natuur – nou “wild” geword het, asof dit na die oorspronklike, natuurlike staat teruggekeer het; ’n metafoor vir die “bevryding” van Britse oorheersing.

Geen gedokumenteerde verwysing na Jameson se saal in Johannesburg kon opgespoor word nie. “Jameson Hall is most certainly [a] reference to the old Wanderers Hall. Most of the Reform Committee where [sic] members and the grounds were used for drilling by the uitlanders preparing the Jameson invasion” (Latilla 2014). Of “Jameson se saal” na die Wanderers-saal verwys of nie, Jameson is ’n bekende geskiedkundige naam wat in die 1960’s steeds by baie Afrikaners assosiasies van leedvermaak gehad het te wyte aan die verbintenis met die mislukte Jameson-inval oor die Nuwejaarsnaweek van 1895–96, gedurende die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek. Louw se vuil en betaal kan gesien word as ’n verwysing na die vervalle huidige toestand van die saal, die mislukking van die inval en die tronkstraf waarmee die deelnemers (insluitende Jameson) “betaal” het. Louw se verwysing is moontlik ook na die een of ander saal wat ná die Britse oorwinning van die Anglo-Boereoorlog gebou en na Jameson vernoem is of informeel só bekend was, maar wat intussen vervalle geraak het. Die implikasie is dat Britse oorheersing verkrummel het.

Die humoristiese “Kitchenerlaan/ loop oor moord begaan” dui verder op die agteruitgang van die buurt Kensington waar die straat geleë is en wat talle Britse straatname het:

Names such as Milner, Roberts and Kitchener line the streets to remind residents of a time, just after the Anglo Boer War ended in 1902, when the British were eager to put their stamp of authority on the Transvaal. Consequently, avenues, crescents and parks all bear the name of well-known British officers. (City of Johannesburg 2011)

Die laaste, triomfantelike woordspel waar na een van Johannesburg se belangrikste deurpaaie verwys word, vorm die klimaks van die gedig. Die sentiment gaan saam met die algemene Afrikaner-euforie ná onafhanklikheid vir blankes.

3.2.3 Identiteitskepping van plek en self

Die oeroue gebruik om deur naamgewing aanspraak te maak op ’n plek kom aan bod in hierdie gedig. Pretorius (1990:2) verwys in haar N.P. Van Wyk Louw-lesing na die “talle historiese verwysings en ontginning van historiese intertekste waaruit sy kritiese herdink van die geskiedenis blyk: enersyds as die kontinuïteit van kulture, en andersyds as die ironiese konfrontasie tussen hede en verlede”; ook verwys sy na “die sterk speelse element” in die bundel. Terwyl die speelse element voorop staan in hierdie gedig – wat dus as teks vra om nie te ernstig opgeneem te word nie – kan dit tog opgemerk word dat hierdie anti-Britse sentiment met sy “ironiese konfrontasie tussen hede en verlede” (Pretorius 1990:2) in die 1960’s ietwat bekrompe voorkom. Afrikaners het nuwer probleme gehad as die nadraai van die Anglo-Boereoorlog ses dekades vantevore: die internasionale gemeenskap het begin met sanksies teen die apartheidsregering. Louw skep nie net identiteit van plek nie, maar ook van self.

Die weglating van ’n tweede stel name wat ’n ander groep se geskiedenis weerspieël, dui op die ideologiese ingesteldheid van die dag: daar word nie verwys na die Sotho en Tswana wat voor die koms van die Trekkers in die Witwatersrand- en spesifiek Johannesburg-omgewing gewoon het nie. Daar is reeds in die bespreking van Trekkerswee hierna verwys, maar bykomend kan genoem word dat navorsing oor die vroeë inwoners in die 1950’s en 1960’s gedoen is wat aan Louw bekend kon gewees het. Revil Mason van die argeologiedepartement van die Universiteit van die Witwatersrand het reeds in 1948 Ystertydperk-artefakte en later tekens van ystersmeltery op die Melville-koppies ontdek. Sy werk het daartoe gelei dat die Koppies in 1963 tot ’n nasionale monument verklaar is (Davie 2009).

As aangeneem word dat Transvaal se eerste wit kolonisasie in die middel-19de eeu deur die Trekkers was, bied die afwesigheid van Sotho- en Tswana-name in die gedig ’n blik op die heersende ideologie waarin Louw in 1962 geskryf het. ’n Postkoloniale lees van “Puine” beaam Smith (2012b:897) se stelling: “Die proses waardeur oor plek geskryf en ’n naam aan die plek toegeken word, is deel van die proses van identiteitskepping, beide van die plek en van die self. Om plek te benoem kan gesien word as ’n uitbreiding van die self in die omgewing.” Louw werp ’n blik op Afrikaners se ingesteldheid teenoor hul betreklik onlangse geskiedenis – die behoefte om deur spot en satire die ou, maar nie vergete nie, wond van die Anglo-Boereoorlog te besweer, maar ontbloot ook ’n versweë, selfs onerkende, praktyk van ouer en (met die verskyning van Tristia in 1962) nog voortdurende oorheersing van ’n ander bevolkingsgroep – ook ’n vorm van empire.

3.3 “Stadswyk”: S.J. Pretorius, Die mummie en ander verse, 1963

Hier staan die voorskootvrouens, maer of vet,
alewig in die ander tyd, of spook
wanhopig met hul besems teen die rook
en roet van treine wat die plek besmet.
’n Man sit soms met kruisbande en pet
na hy die heelnag ’n masjien moes stook:
net soos die asswart boompies klou hy
nog aan die lewe met ’n stug verset.

En langsaan rys die kerkhof, soos ’n woud
van steen die Jodedeel ... en wanneer, goud
tot as verkleur, die son oor Melville skemer,
speel kinders in die straat: hul voetbal hop
tussen die bome deur en dikwels op
die stoep van die begrafnisondernemer.

3.3.1 Die omgewing in die gedig

Hier is ’n geleentheid vir ’n speurtog in die kleine om vas te stel waar in Johannesburg Pretorius se gedig geplaas is. Terwyl die voorstad Melville genoem word, is dit duidelik uit ander geografiese leidrade dat die stadswyk van die gedig êrens anders is. Waarom dit saak maak, word duidelik wanneer daar gekyk word na die maatskaplike aspekte van plek en die rol wat hierdie stadswyk speel in wat Buell (2005:63) translokale en selfs globale ekonomiese kragte noem.

Vanuit die geïmpliseerde beskouingspunt van die waarnemer staan die vroue in die straat of voor hul huise, wat aandui dat die erwe klein is; boonop vee hulle self. Dis dus ’n buurt met goedkoop behuising. “Alewig in die ander tyd” is nog ’n aanduiding van die lae inkomste van die inwoners, soos wat die Verenigde Nasies se Bevolkingsfonds dit indirek stel: “Gesinsbeplanning is ’n kragtige maatreël om armoede te bestry. Universele toegang tot gesinsbeplanning is egter nog nie ’n werklikheid nie – veral onder die armstes” (Family planning and poverty reduction s.j.). Die “rook en roet” dui aan dat die wyk naby ’n spoorwegstasie is. Die man is ’n skofwerker, klaarblyklik ’n stoker. Die plek is ook langs ’n kerkhof. Vrededorp, ’n buurt met laekostebehuising,is die waarskynlikste kandidaat vir Pretorius se stadswyk. Dit is tussen die Brixton- en Braamfontein-begraafplaas en naby die Braamfontein-spoorwegstasie, en reeds sedert die vroeë 1890’s het arm Afrikaners daar begin woon (Brink 2008). Op die westelike rif van Johannesburg geleë, moes dit in die 1960’s, in ’n tyd met minder hoë geboue, ’n goeie uitkykpunt gebied het om oor Melville (noordwes van en laer as Vrededorp) uit te kyk en die son te sien sak het. Die liriese spreker, ’n geïmpliseerde waarnemer op ’n fiktiewe uitkykpunt binne-in die buurt, beskryf die omgewing deur middel van die menslike figure daarin. Die “voorskootvrouens”, ’n man “met kruisbande en pet”, die kinders wat in die straat speel, dra by tot die visuele indruk van hoe die plek bewoon word.

Roberts (1999:40) sê kritici van stedelike poësie moet maniere vind om omgewingsruimte (“environmental space”) ook op ander maniere te definieer as om na landskap te verwys. Só kan hulle dit vermy om idees (“notions”) van plek onwetend na aanleiding van “natural fact (and/or wish)” te konkretiseer, en hierdie ruimtes liewer na aanleiding van sosiale prosesse ontleed. Hy noem die “reading [of] textual spaces of the poetic city [waarmee hy bedoel die stad soos in die gedig uitgebeeld] not just as they are surveyed, but also, more importantly, as they are produced and used as part of […] the ‘built environment’” (Roberts 1999:40). In ’n bespreking van Jonathan Swift se “A description of the morning”, sê hy oor die figure in die gedig: “The setting of their lives […] is something they themselves create in part out of their mundane activities.” Hierdie bedrywighede, sê hy, “make legible the urban world” (Roberts 1999:40). In “Stadswyk” is dit die swanger vroue wat vee, die man wat sit en die kinders wat speel wat die plek vir die leser “leesbaar maak” of selfs skep.

3.3.2 Johannesburg as tuiste

Buell (2005:68) se stelling oor plek-assosiasie-digtheid (“platial thickness”) kan in aansluiting hierby genoem word. Die figure in die gedig se bedrywighede illustreer die “thick platial identity” in teenstelling met abstrakte ruimte waarna Buell (2005K:1708)verwys. Hy gaan voort: “Ecocriticism [...] has tended to favour literary texts oriented toward comparatively local or regional levels of place-attachment”; dit het ’n “tendency to privilege experiences of platial thickness” (Buell 2005:71). Volgens hom (2005:71) word plek as fisiese omgewing, sy dit hoofsaaklik gebou of natuurlik, gelyktydig deur subjektiewe waarneming en deur geïnstitusionaliseerde sosiale ordening gekonstitueer. Die liriese spreker in “Stadswyk” verskaf sowel geografiese inligting oor die plek as bykomende inligting oor die sosiale omstandighede en lewens van die inwoners deur wat hulle doen en hul gevoelens daaroor te beskryf. Saam verskaf hierdie inligting plek-assosiasie-digtheid.

3.3.3 Die figure in die gedig se verhouding met die omgewing

“To be a body, is to be tied to a certain world,” skryf die Franse fenomenologiese filosoof Merleau-Ponty (2002:169). Dit is juis hierdie plek-verbondenheid of selfs plek-gebondenheid (eerder as ’n vrylik gekose verbintenis) wat die rede is vir die onvergenoegdheid van die figure van volwassenes in die gedig. Hul werkersklasstand en armoede laat hulle geen keuse nie – die vrouens vee “wanhopig”, die stoker “klou [...] aan die lewe met ’n stug verset”, en die wending in die sekstet van die sonnet suggereer dat al wat hierdie inwoners en hul kinders het om na uit te sien, die dood is.

Só ’n lesing word bevestig deur Van Rensburg (1986:7) se stelling dat S.J. Pretorius die “eensame, versukkelde stadsafrikaner” as tematiese stof gebruik. Sy gaan verder en sê dat dit deel van ’n “oorheersende negatiewe ingesteldheid teenoor Johannesburg” in die Afrikaanse poësie vorm (1986:40).

3.3.4 Materiële, maatskaplike toestande en ekonomiese kragte

Buell (2005:62–3) sê voorts oor “plek”, wat hy sowel teenoor “ruimte” as teenoor “nieplekke” (Marc Augé se term vir kantore, inkopiesentrums, klubs, vervoerinfrastruktuur en dies meer) stel:

One cannot theorize scrupulously about place without confronting its fragility, including the question of whether “place” as traditionally understood means anything anymore at a time when fewer and fewer of the world’s population live out their lives in locations that are not shaped to a great extent by translocal – ultimately global – forces.

Die stelling kan aan die hand van hierdie gedig geïllustreer word.

In die hede van die gedig is die “translokale kragte” wat die aard van hierdie plek bepaal, reeds gevestig. Die spoorweë en sy infrastruktuur is noodsaaklik vir die uitvoer van Johannesburg se goud; hiermee saam gaan rook en roet “wat die plek besmet”, asook werkverskaffing; veeleisende, laagbesoldigde handearbeid. Terselfdertyd bring hierdie kragte onkeerbare verandering. Terwyl die man in die gedig geen ander toekoms kan sien as ’n lewe wat onveranderd sal voortduur met geen ander vooruitsig as die dood nie, is die materialiteit van die plek wat uitgebeeld word, “fragiel”, om Buell se woord te gebruik. Die gemeenskap in hierdie stadswyk waar vroue mekaar kan sien terwyl hulle werk en mekaar ken, en waar kinders in die straat speel, het 50 jaar later, met die skryf van hierdie artikel, bykans verdwyn. In die plek daarvan is ’n ál groter wordende anonimiteit, kenmerkend van ’n groeiende stad. Buell se “translokale en uiteindelik globale kragte” stu voort.

3.3.5 Die natuur in die stadswyk

Pretorius maak drie maal melding van die natuurelement “bome”: eerstens is daar die voorstedelike, “asswart boompies” waarvan die groei (waarskynlik) deur die roet van treine belemmer word; dan die “woud van steen”, ’n ironiese gebruik van ’n natuurelement wat verwys na ’n begraafplaas waar daar geen lewe en groei meer is nie – die uiterste vorm van die “verstedeliking” van die natuur; en laastens die bome waartussen die kinders met hul bal speel. Die jukstaposisie van kinders wat tussen die swart boompies speel, en hul bal wat op die stoep van die begrafnisondernemer hop, verwys terug na die uitsigloosheid van die werker. Die gevoelswaarde wat aan die bome in die gedig gekoppel word, is van die elemente wat die persoonlike verwantskap met die plek aandui en dit só van ’n abstrakte ruimte onderskei.

Pretorius gebruik klein besonderhede oor die inwoners van die buurt en hul bedrywighede wat, vanuit ’n ekokritiese hoek beskou, ’n blik werp op die ekonomiese kragte wat tot ’n groot mate hul leefwyse bepaal, en bied terselfdertyd ’n visie van die menslike bestaan binne so ’n beperkende leefwyse.

3.4 “Wat mis jy nie”: Rosa Keet, Hystera, 1974

ag lautrec wat mis jy nie
vandag in hillbrow nie
of glimlag jy soos ek
vir die dame
met dofpers hare
en verwagtende knieë
haar neus
is so skilderagtig krom
loer jy soos ek
na die man
met die glinsterpienk naels
en ronde boude
sy adamsappel
is so aanloklik groot
staar jy soos ek
na die mense
met nuuskierige nekke
wat om die rooiblom meisie
sonder vlerke
op die sypaadjie reg
onder highpoint drom

3.4.1 Plek in die gedig

Die enigste verwysings na plek is “hillbrow”, “op die sypaadjie” en “highpoint”. Dit is die figure wat deur die liriese spreker waargeneem word, hoe hulle lyk en beskryf word en hoe hulle in die slot van die gedig optree, wat die aard van die omgewing aandui en digte plek-assosiasies verskaf.

3.4.2 Representasie van Johannesburg as tuiste

Die liriese spreker van “Wat mis jy nie” beskryf ’n toneel asof dit ’n skildery of spektakel is. Daarby is die informele aanspreek van die skilder (Henri de Toulouse-) Lautrec deel van die uitbeelding van die gedigomgewing.

Toulouse-Lautrec (1864–1901) was by uitstek ’n skilder van Parys se stadslewe en die soms dekadente teaterlewe van die laat 1800’s. Volgens die webwerf van die Toulouse-Lautrec-stigting word hy as een van die grootste skilders van die postimpressionistiese periode beskou. Hy was ’n gereelde besoeker aan nagklubs, veral die Moulin Rouge waar daar ná sy reeks plakkate van vertonings ’n permanente sitplek vir hom gehou is:

He was masterly at capturing crowd scenes in which the figures are highly individualised. [...] His treatment of his subject matter, whether as portraits, scenes of Parisian night-life, or intimate studies, has been described as both sympathetic and dispassionate. (Toulouse-Lautrec Foundation s.j.)

Een van sy bekendste skilderye, Au Moulin Rouge, word só beskryf:

Toulouse-Lautrec sien deur die vrolike oppervlak van die toneel, hy kyk na [die figure] met ’n genadelose skerp oog vir hul karakter […] (H)y wys hier ’n atmosfeer so vreugdeloos en neerdrukkend dat ons nie anders kan as om dit as ’n plek van onheil te beskou nie. (Janson 1962:513)

Wanneer die spreker dus Toulouse-Lautrec herhaaldelik betrek (“glimlag jy soos ek”, “loer jy soos ek”, “staar jy soos ek” en ook in die titel, “Wat mis jy nie”) by haar blik op Hillbrow, word ’n sekere spektrum figure geïmpliseer: op die oog af kleurvol, interessant of eksentriek, maar met die suggestie dat daar iets minder positief onder die oppervlak is. Hiermee saam word die aard van die liriese spreker se beskouing ontbloot – dit is tegelyk “dispassionate”, ’n onpartydige, rasionele waarneem, en “sympathetic”, ’n kyk verby die oppervlak. In Au Moulin Rouge word vreugdeloosheid en neerdrukkendheid gesuggereer; in hierdie gedig word die indruk van leegheid of oppervlakkigheid geskep. Wanneer die mense saamdrom om die meisie wat na haar dood gespring het, is daar slegs nuuskierigheid. Die tragedie word aangebied as skouspel wat skynbaar emosieloos deur die figure en die spreker bekyk word.

Op hierdie manier word Hillbrow, gesteun deur visuele implikasie en die verwysing na die skilder, uitgebeeld as ’n plek waar mense – hul kleurvolle, interessante voorkoms ten spyt – van diepte of menslikheid ontneem is. Hier is, soos deur die titel gesuggereer, ’n tragiese gemis.

3.4.3 Die figure in die gedig se verhouding met die omgewing

Volgens Oppermann (2011) is stedelike ekokritiek geïnteresseerd in hoe die ontwrigting van die omgewing deur verstedeliking “the conception of place and human imagination” verander. Sy sê dat menslike verbintenis aan, of bande met, plek gevolglik ’n kwessie word nie van behoort in ’n omgewing nie, maar van ekonomiese belange oorheers deur sosio-ekonomiese en politieke instellings. In “Wat mis jy nie” suggereer sowel die liriese spreker se onbewoë beskrywing van die “spektakel” as die figure in die gedig se reaksie op die meisie wat selfmoord pleeg, dat nóg die spreker nóg die figure ’n gevoel van “behoort” aan hierdie plek het, ook dat daar geen gevoel van gemeenskap bestaan nie. Die inwoners van Hillbrow woon hier omdat dit bekostigbare behuising bied; die besoekers kom om vir ’n rukkie die interessantheid van die plek te beleef voordat hulle weer vertrek.

3.4.4 Psigo-ekokritiese aspek

3.4.4.1 Die effek van die afwesigheid van die natuur

Glotfelty (1996:xxi) voer aan:

Psychology has long ignored nature in its theories of the human mind. A handful of contemporary psychologists, however, are exploring the linkages between environmental conditions and mental health, some regarding the modern estrangement from nature as the basis of our social and psychological ills.

Roszak (1992:39) wys op gebreke in die benadering van sowel omgewingsaktiviste (wat mense na hul saak wil oorhaal) as moderne sielkundiges se beskouing van menslike motivering en sê die alternatief is om die skakel van erbarming wat tussen mens en aarde bestaan, te vind. In die gedig suggereer die beeld van ’n eksotiese voël in “die rooiblom meisie/ sonder vlerke” ’n skakel met die (afwesige) natuur, en die gedig in sy geheel toon juis die sonderlinge afwesigheid van erbarming tussen die figure.

3.4.4.2 Vereensaming in die stad

Die vereensamende effek van ’n groot stad is al wyd gedokumenteer. ’n Studie in Vancouver, Kanada, het getoon dat van die bydraende faktore tot ’n “lack of connection”, “dense high-rise apartment life-styles, our fast-paced modern society, and citizens’ general lack of interest in getting to know one another” (Carras 2013) is, en in ’n opname in 2012 deur die BBC het 33% van Londen se inwoners gesê hulle voel dikwels of altyd eensaam, en in die binnestad was die syfer selfs hoër, 38%. Marjorie Wallace (2012) van die geestesgesondheidsorganisasie Sane sê dit is nie ’n groot stap van gedurig eensaam voel na kliniese depressie nie. Die hoëdigtheidsbuurt Hillbrow kan vergelyk word met die binnestede van Vancouver en Londen en daar kan aangeneem word dat soortgelyke syfers hier van toepassing is. Volgens die BBC-opname gaan die toename aan eensaamheid gepaard met ’n afwesigheid van ’n gevoel van samehorigheid.

Keet suggereer deur haar opnoem van sketsmatige onvoltooide dele van figure (“die dame/ met dofpers hare/ en verwagtende knieë/ haar neus/ is so skilderagtig krom” en “die man/ met die glinsterpienk naels/ en ronde boude/ sy adamsappel/ is so aanloklik groot”) die “onvolledigheid” – verontmensliking – van mense in Hillbrow. Dit is veral in die klimaks van die gedig waar die selfdood en die reaksie daarop hierdie suggestie verstewig.

3.4.4.3 Die stedelike kultuur

Roszak ondersoek die grondoorsake van die effek wat stede op mense het. Hy argumenteer dat in geologiese tydverloop gesien, dit slegs in die laaste fraksie tyd is dat stede en daarna nywerheidstede ontstaan het, besoedeling oor die planeet heen versprei het en mense in hul miljoene na stede begin stroom het. “What we experience in our time in a thousand forms of discomfort, unsightliness, disease, originates in this sudden, spreading rash of industrial cities.” Hierdie “rash” noem hy “City Pox” (1992:216–7). Hy voeg by dat industrialisasie die stad se vervreemding van die natuur ingegrawe het. Dit het die stedelike kultuur se “psigotiese gewoontes” meer solied geïnstitusionaliseer en gerasionaliseer. Hy noem van die emosionele siektetoestande wat sielkundiges gereeld sien en die pasiënte wat hulle probeer behandel: “mense byna histeries, mense belas met depressie wat na selfmoord neig, mense wat ly aan hallusinasies, mense wat katatonies geword het, mense wat afskuwelike nagmerries kry, mense wat na wanhoop gedryf word deur paranoïese wanindrukke (1992:219–221). Hy voeg by: “It may well be that more and more of what people bring before doctors and therapists for treatment – agonies of body and spirit – are symptoms of the biospheric emergency registering at the most intimate level of life” (1992:308).

Roszak se idees loop te wyd om dit ten opsigte van hierdie gedig kortliks te bespreek. Keet laat die leser met die minimum inligting oor die “rooiblom meisie/ sonder vlerke”, maar slaag daarin om met hierdie minimalistiese gegewe “agony of spirit” en isolasie te suggereer.

3.4.5 Natuur in die gedig

Die enigste niemenslike element waarna (indirek) verwys word, is ’n voël, in “sonder vlerke” in die derde laaste reël. Nietemin herinner die “dofpers hare”, skilderagtig krom neus, “glinsterpienk naels”, “ronde boude” en adamsappel “aanloklik groot” (wat suggereer dat dit iets is om te eet, in ’n plek waar alles mekaar eet) eerder aan eksotiese diere of voëls as aan mense. Hierdie byna surrealistiese verwysings is ironies, aangesien hier geen “natuur” teenwoordig is nie, slegs betonoerwoud, met sy reputasie van verontmensliking.

Rozelle (2002) verwys in haar bespreking van die werk van T.S. Eliot, Nathanael West en William Carlos Williams na “a central aspect of modernity [as] the reduction of nature to its visual image” en meen dat hierdie skrywers se werk die “foreboding notion” suggereer dat tegnologiese en stedelike ontwikkeling “might well erode both nature and community” en dat hulle reageer op die spirituele gebreke van stedelike ruimte. Sy voeg by dat hierdie drie skrywers se werk ’n sleutel tot huidige ekokritiek is omdat hulle ’n etos van onvolhoubaarheid aandui wat die stedeling diskonnekteer van die “pleasures and responsibilities of place”. Hierdie diskonneksie wat gesuggereer word in die gedigfigure se visuele verwantskap aan diere, maar in ’n plek waar daar geen natuur is nie, kan ook gesien word as deel van Keet se uitbeelding van geestelike en spirituele gebrek.

3.5 “44”: Wilma Stockenström, Monsterverse, 1984

Intrede van die groot kalmte. En tog
lê wis en onwis soos lig en skadu.

’n Maan met hokhoes in sy laaste kwartier
blaf so bleek oor township en buurt,
oor die hunkerende staar van ogiesdraad,
oor onrus se hand oor ’n muur van beton.

Skadu gelyk aan gelyke lig.

Geluide sit gevang in eie afstand.
Sit vas in verwarde takke geluide.
’n Skilderkopnag van lig en skadu
lê en blêr in die dreun van masjiene.

Die konsternasie van geweld en geboorte
gaan skreeuend heen soos heengaan.
Tjank afgetrap. Die maan is dol.

Hiëraties hou die dood die lewe,
embrio, die skaam een, in ’n emulsie
van spikkels lig en skurende stilte.
Hy wag om te kom, die maangeborene,
die opgekrulde kind met name skrik,
met name hongersnood en skraal ontbering,
met dief die pa en bedel die ma
kom hy, die droë hongerkind met sy groot
groot oë en lang lang bene en treë
die strate af in lig van lamppaal knoetserig
sigbaar, kind wat langsaam tree, die kind.

Hoe lig die lig en doods die rumoer.

’n Slapende stad is skoon asem.
In die asem sluimer gewoonlik geheue.
Daarin word mens wakker en leef binne
’n dag, ’n kol omring deur nag,
van vooraf aan weer oor. Nimmereindigend.

Nimmereindigend die gesnak en geknutsel,
hand-op-die-blaas omhelsing van welvaart.
Hier is ’n stelsel wat roep om kundige
ingeklankte applous, daarmee gepaardgaande
die bekronings van eie prestasie. Hau!

Wat bly oor van kinders as hul durf
hokgeslaan, as hul in memoriams?
Die slap jong lote, wat bly oor?
Hot en bles word gebie vir ons kinders.
Op die windstrekewisselaar hoeveel singel
af na ’n afrit van ’n vergesig?

Wat bly oor van die gebulder van die kleinburger
as hy die oormaat aan bedrog van sy droom onthou?
Hy is skuimrubber wat bulder, die kleinburger.
Hy ontbind nie in goddelike verrotting nie,
hy verbrokkel tot vlokke van ’n vulliswind,
waai tot ver in die veld, teen dorings vas
waar die borsviool van die wind herinnering speel,
waar slaapstasies snork en psalmpompies kreun,
die bekfluitjies lig van treintjies subiet
gedomp daar waar afstand sy arms
vou, en afgetrokke staan kyk.

Die nag maak sy een oog oop soos ’n uil.

’n Kind se asemhaling is soet onvermoede
van roggel en skop, die kind met motte
lieftallig plat op die ooglede,
wakend aldus oor sy wisseling van wense,
waarmerk en waarmerk van onskuld
hierdie verlorenes tussen grys en goud,
hierdies van die tussenlig. Ou hipofise
verrig versteek sy werk, bemoeisieke
maaier onder die harsings se tweelinglobbe
tweeling-glibberig-apart; en talryke
roerlose slakke in die holtetjies van wees
skei hulle inmenging af, slu,
slymerig, na binne gekeer en bot.

So, ou patroon, wat kan jy daarvoor,
jy met varkmasels van drifte in die vlees,
dat jy wil opsnork eendag se eendag,
en wil hoog opgee met stories lank
en wil opskiet tot ’n boom van wins,
breed en fors van vertakte belange?
G’n wonder die dae trek hul veelkleurig
aan om suf versaagdheid te oorrompel.
G’n wonder die nagte vergaan in geluide,
ontplof stroboskobies in disko’s van opstand.
Insypelend, deurentyd, dienswillig die bydrae
van klier en gier vir die leef om te sterf.
Deurentyd dra die kind die dood saam
en soek ’n graf, en soek, en vind die klip,
die klip hy lê, hy lê die wêreld vol,
nou gôi die kind die klip. Hy gôi.

Kyk, die kind is die dood wat kom, hy kry
sertifikate bymekaar en rus hom toe
om lewe te verower ter wille van die dood.
Kyk, die kind met die kratergesig byt
sy naels tot op die lewe, die kind
in luiers trappelend dood en geweld,
en listig groeiend tot gemelike oudag.

Waar ek oor stiltes wou praat … was dit
die uil? Waar ek als anders wou
Stel, oor singende skadu’s wou praat.

Die wind het ook sy skadu. Hy sleep dit
vlug saam, ylings. Dit raak ons skaars.
Dit vertrek steeds, soos te merk is aan takke,
takke van T.V.-antennas, lamppaaltakke;
die skadu, die sku onderkant van die wind,
het lankal gee pad, het sag soos hare
oor iemand se gesig geveeg en ’n trek
nagelaat van innige ontsteltenis.

Waar ek oor lig wou praat en skadu
en die kalmte nou. Die skadu’s klink
soos tinktinkies, baie klein.
Die tinktinkies skuil in die skadu’s,
klein, baie klein. En dit is
groot gejuig, is groot gejuig wat klink.
Aanstons gaan ’n wêreld ondanks
begin en ondanks die voortsetting
uitmekaar spat in lig en lied,
o hart van bloeiende klank, en jy,
aarde, met die maanhaar van lig,
hou jou spokende maan agter jou.

Die gedig toon deur die uitbeelding van die omgewingsmatigheid van die township – ten opsigte van lewensgehalte, sosiale euwels en die gebrek aan ’n toekomsvisie van die inwoners – die uitwerking van sosiopolitieke besluite op die lewens van individue. Hierdie bespreking vanuit ’n ekogeregtigheidsoogpunt dui aan dat só ’n benadering minstens een vlak van betekenis kan belig. Vanweë die digtheid van Stockenström se werk en haar ryk beelde wat in soveel rigtings heenwys, is dit onmoontlik om hierdie enkele betekenisvlak af te sonder van ander vlakke van betekenis.

3.5.1 Die omgewing in die gedig

Van die tweede strofe af word die omgewing betrek: “’n Maan met hokhoes in sy laaste kwartier/ blaf so bleek oor township en buurt”, en met hierdie afbakening van “township” aan die een kant en “buurt” aan die ander begin Stockenström se politieke kommentaar. Botha (1985) sê in ’n TV-onderhoud: “Die landskappe in haar verse en dit veral in Monsterverse ook, lyk byna soos ná die apokalips as’t ware [...] daar is ’n gebrek aan plantegroei, ’n gebrek aan koestering en knusheid [...] dit is onherbergsaam”, maar Stockenström verskaf wel ’n klompie topografiese eienskappe. Sy beeld ’n teenstelling tussen township en buurt uit deur onder meer fisiese omgewingselemente van die township te noem, maar dit te verswyg oor die “kleinburger” se buurt. In die township is “ogiesdraad”, “muur van beton” en “dreun van masjiene”; verder word die aard van die omgewing opgeroep deur aspekte van lewensomstandighede soos “konsternasie van geweld en geboorte” en “die opgekrulde kind met name skrik,/ met name hongersnood en skraal ontbering,/ met dief die pa en bedel die ma”, en later: “hierdie verlorenes tussen grys en goud/ hierdies van die tussenlig”.

Op een vlak dui hierdie reëls op mense wat nie baat vind by die goud van Johannesburg nie; op ’n belangriker vlak, of eerste vlak van betekenis, kan gesê word dat “verlorenes” verwys na alle kinders, wat nog nie die “roggel en skop” van bestaan vermoed nie.

Wat die “kleinburger”-buurt betref, word slegs karaktertrekke genoem soos die kleinburger wat “skuimrubber wat bulder” is, of gebruike van die inwoners daarvan, soos in die “hand-op-die-blaas omhelsing van welvaart” – wat tweeledig verwys na sowel die inwoners van die buurt se voorliefde vir al wat welvarend is as die township wat reg langs die ryk buurt geleë is.

3.5.2 Johannesburg as tuiste

Johannesburg word uitgebeeld as ’n plek met twee soorte omgewings: buurt en township. Die lewensomstandighede wat in die township heers, word met besonderhede voorgestel en staan sentraal in die politieke en sosiale kommentaar. Inligting oor die township as tuiste word grootliks deur middel van haglike sosiale toestande en armoede aangedui, terwyl min oor die buurt gesê word.

Die ekonomiese en maatskaplike stelsel en sy magstrukture wat ’n spesifieke rassegroep tot die omgewing van die township beperk, word gekritiseer deur die voorstelling van die magshebbers:

Hier is ’n stelsel wat roep om kundige
ingeklankte applous, daarmee gepaardgaande
die bekronings van eie prestasie. Hau!

Die generiese inheemsetaal-uitroep “Hau!” bring weer die teenstelling tussen (wit) welvaart en (swart) armoede na vore.

3.5.3 Natuurbeelde in die gedig

Stockenström gebruik regdeur hierdie gedig natuurbeelde wat ’n kosmiese dimensie by die gegewe betrek. Die “(m)aan” in die derde reël dui aan dat dit nag is, maar dié maan het “hokhoes” (’n aansteeklike hondesiekte wat veral voorkom waar honde saam in hokke aangehou word) – dit word geïmpliseer dat alles nie wel is met die óndermaanse nie. Die maan is ook “dol”, wat na aanleiding van die voorafgaande “hokhoes”, “blaf” en “(t)jank”, hondsdolheid en honde wat vir die maan huil, suggereer – alles deel van die “onrus” wat in die tweede strofe genoem word. Die “(m)aan met hokhoes” suggereer verder dat die gegewe oor die plaaslike verbind is aan die groter, natuurlike omgewing en die kosmiese.

Die verbintenis tussen kosmiese en kleinwêreldse – spesifiek die “township en buurt” – word voortgesit in onder meer die omgewingsbeelde wat ’n metafoorpaar vorm in die kleinburger wat soos skuimrubber nie in “goddelike verrotting” ontbind nie, maar “verbrokkel tot vlokke van ’n vulliswind” en “tot ver in die veld, teen dorings vas” waai. Die metafoorpaar is “goddelike verrotting” en “vlokke van ’n vulliswind”. Hierdie reëls dui op ’n omgewingsbewaringsoomblik in die gedig: “goddelike” stel die verrotting as alchemiese transmutasie (of natuurlike kompostering) voor, terwyl die skuimrubber wat verbrokkel en die veld inwaai, nie bioafbreekbaar is nie en tot omgewingsprobleme lei. Dié reëls betrek egter ook die sosiopolitiese gegewe van die gedig deurdat sy suggereer dat die “stelsel” wat welvaart omhels (9de strofe), soos die kleinburger, byna onafbreekbaar is en dat die gevolge daarvan baie lank duur en ver uitkring.

Stockenström gebruik ook beelde van klein dierlike aard, soos die “motte/ lieftallig plat op die ooglede” van die slapende kind, wat positiewe assosiasies van onskuld het, en in die laaste strofe die skadu’s wat soos “tinktinkies, baie klein” klink – weer ’n positiewe beeld wat hoop en lewenskragtigheid oproep. In teenstelling hiermee is daar die “bemoeisieke/ maaier” van die pituïtêre klier en die kleiner “talryke/ roerlose slakke”, ’n beeld vir hormone wat fisiologiese funksies beïnvloed. Assosiasies met “maaier” en “slakke” is minder positief, en selfs negatief, en suggereer ’n menslike natuur wat passief en primitief is.

Beelde uit die groter natuurlike omgewing in die laaste reëls, naamlik “en jy,/ aarde, met die maanhaar van lig,/ hou jou spokende maan agter jou”, betrek ’n groter kosmiese oorsig. Die visie van die slapende stad mag donker wees, maar die gedig suggereer dat hierdie stad en hierdie menslike lewe ’n plek het in die groot geheel van die kosmos. Vanuit ’n eerstegolf-ekokritiese hoek gelees, kan gesien word dat Stockenström se natuurbeelde nie antroposentries is nie, maar suggereer dat die mens ’n onderdeel van ’n groter kosmos vorm.

3.5.4 Die figure in die gedig in hul omgewing

Die reëls “Op die windstrekewisselaar hoeveel singel/ af na ’n afrit van ’n vergesig?” is tekenend van hoe min die “jong lote” wat in die township woon, daar wíl bly. In die beeld van ’n lewenspad wat deur ’n snelweg met wisselaar of kruising voorgestel word, word aangedui hoe min kans hulle het om daar weg te kom en na ’n “vergesig” weg te draai.

Terwyl hier geen karaktervorming ter sprake is nie en buiten die suggestie in die reëls hier bo geen figure is wat die een of ander gevoel teenoor hul omgewing het nie, word deurlopend ’n beeld van ’n kind se tipiese lewe in ’n township-omgewing gebruik. Hier is nie soseer ’n verwantskap met die omgewing nie, as ’n uitbeelding van mens-in-omgewing. Evernden (1996:95) se argument dat die mens nie as ’n diskrete entiteit en nie buite sy konteks kan bestaan nie, is hier relevant: “we must deal with the individual-in-environment” (1996:97); en ook: “There is no such thing as an individual, only an individual-in-context, individual as a component of place, defined by place” (1996:103). “Alle menslike ondervinding begin by plek,” stel Smith dit (2012b:890).

Stockenström se beeld van die kind loop deur van “embrio”, “die opgekrulde kind” wat selfs voor geboorte die “name skrik/ name hongersnood en skraal ontbering” het, tot waar hy “met sy groot/ groot oë en lang lang bene” tree, dan begin ontwikkel en potensiaal toon, soos:

Wat bly oor van kinders as hul durf
hokgeslaan, as hul in memoriams?
[…]
Op die windstrekewisselaar hoeveel singel
af na ’n afrit van ’n vergesig?

en later, die voorspelling van wat hy te wagte kan wees in

’n Kind se asemhaling is soet onvermoede
van roggel en skop

tot waar die beeld van die kind ’n metamorfose ondergaan na ’n suggestie van opstand:

Deurentyd dra die kind die dood saam
en soek ’n graf, en soek, en vind die klip,
[…]
nou gôi die kind die klip. Hy gôi.

Hierdie opstandbeeld aktiveer terugwerkend die metafoor van die kind in die reëls

Hy wag om te kom, die maangeborene,
die opgekrulde kind met name skrik,
met name hongersnood en skraal ontbering

wat nou ook gelees kan word as ’n voorspelling van opstand. Dieselfde omstandighede waarbinne die kind gebore word – sy omgewing – gee dus ook geboorte aan opstand. As ’n mens kan praat van ’n verhouding met sy omgewing, is dit een van uitgelewerdheid en weerstand.

Op ’n ander vlak as die ekokritiese moet bygevoeg word dat Stockenström “kind” ook aan dood gelykstel: vergelyk die reël “Kyk, die kind is die dood wat kom.” Hierdie gelykstelling betrek ’n groter universaliteit en verwys só na die mens of individu in die algemeen. Dit word versterk deur die sinspeling op Leipoldt se “Sekretarisvoël”, en volgens Kannemeyer (1988:25) bevestig dié verwysing na Leipoldt sy (Kannemeyer se) lesing dat die kind wesenlik ontuis in hierdie wêreld gebore word, soos in:

die droë hongerkind met sy groot
groot oë en lang lang bene

en Leipoldt se reëls:

Sekretarisvoël met jou lange bene,
Met jou vaalgrys vere en lang, lang lyf,
Met jou groot, groot oë, wat maak jy hier?

3.5.5 Materiële, maatskaplike, ekonomiese en ideologiese waardes in die gedig: ekogeregtigheidskritiek

Omstandighede in die township toon die effek van sosiopolitieke besluite en die uitvoer daarvan. In hierdie verband kan Bezuidenhout (2013:10) se stelling genoem word: “Alhoewel ruimtelikheid enige literêre teks implisiet begrond, word die eksplisiete spanning tussen die oop ruimtelikheid van landskappe en die inperking van persoonlike vryheid, kreatiwiteit en agentskap soveel meer sigbaar in die konteks van geweld en politieke onderdrukking.”

In aansluiting hierby verwys ek ook na ’n onderhoud wat Michael Bennett met Andrew Ross voer, waar Ross die vraag vra of ’n “groen uitkyk op stedelikheid” nie aandag moet gee aan onder meer “die herverdeling van rykdom, de facto-rassesegregasie, beskerming van dienste en onderrig, hervorming van politieke besluitneming op stads- en staatsvlak nie”. Hy maak die stelling dat tensy daar aandag gegee word aan hierdie sosiale aspekte, dit onmoontlik is om die effek op die werklike omgewing te begryp (Ross en Bennett 1999:18).

Dit is juis hierdie sosiale aspekte, die gevolg van “politieke besluitneming op stads- en staatsvlak”, wat in die gedig uitgelig word. Smith (2013) voer aan: “Plek is in essensie onlosmaaklik verbind met klas en ras en gender. Dit behoort te lei tot historiese selfbegrip – hoe daar in die verlede met plek omgegaan is, hoe gewelddadige strukture van mag en onderdrukking en verskuiwing plek beïnvloed het en hoe daar in die hede met plek omgegaan behoort te word.”

Bennett skryf oor “ghetto’s” in Amerikaanse stede (1991:169–85) en verwys na die “overwhelming social barriers constructed by the spatialization of race” en “the socioeconomic isolation and resulting poverty and crime mapped by the spatialization of race”. Hierdie beskouing geld ook vir Suid-Afrika se townships. Bellarsi (2008) noem ’n soortgelyke fokus by omgewingsgeregtigheid-ekokritiek wanneer sy dit stel dat hiërargiese verskille in die maatskappy die aard van omgewingsprobleme beïnvloed, aangesien nie alle klasse en etniese groepe “are equal before environmental pollution” nie: “Indeed, worldwide, society’s neglect of the poor and ethnic minorities is usually made manifest in their predictable relegation to enclaves characterized by toxic or low-quality environments.”

Deur te kyk na die elemente wat die aard van die omgewing aandui, kry die leser reeds ’n indruk van Stockenström se kommentaar oor die rassesituasie. Die “(m)aan met hokhoes” verwys (onder meer) na die mensesiektes wat in beknopte, oorvol en onhigiëniese toestande soos in townships aangetref word. Die ogiesdraad wat “hunkerend” “staar”, dui op die gebrek in die township, waar daar na sowel die “buurt” met sy voordele en voorregte as na ’n beter lewe gehunker word. Die “muur van beton” is sowel ‘n topografiese beskrywing as ’n beeld vir die ongenaakbare skeiding tussen “township en buurt”, en “onrus se hand” vorm ’n teenstelling met “die groot kalmte” van die eerste reël en is ook die eerste suggestie van opstand.

“44” verwys deur talle herhalings van die woord “kind” na Ingrid Jonker se “Die kind wat doodgeskiet is deur soldate by Nyanga” (1960); vergelyk ook die betekenisomkeer van Jonker se “Die kind is nie dood nie” en Stockenström se “die kind is die dood”; Jonker se “die kind wat ’n reus geword het reis deur die hele wêreld” teenoor Stockenstrom se “kom hy, die droë hongerkind met sy groot/ groot oë en lang lang bene en tree/ die strate af [...] kind wat langsaam tree, die kind”. Dit versterk die gedig se politieke inhoud, wat as ’n soort gesuggereerde leitmotief daardeur loop.

Pretorius (1988:31) sê van die bundel Monsterverse in sy geheel: “[Stockenström] lê opnuut die monsters in ons rassesituasie bloot.” Stockenström se uitbeelding van die township deur omgewingselemente, beelde van siekte (“hokhoes”, “blaf so bleek”), van swaarkry (“hongersnood en skraal ontbering”, “soet onvermoede/ van roggel en skop”) toon verder die onreg wat voortgesit word (“Nimmereindigend.// Nimmereindigend”).

Op ’n ander vlak van betekenis praat die digter hier ook oor die bestaan van die mens en die “nimmereindigende” siklus van lewe en dood, en verwys sy met “die kind is die dood” na die antifoon “media vita in morte sumus”.

Die digter suggereer verder dat die township-lewe (en daarmee saam die klassifikasie van die inwoners as tweedeklasburgers in Suid-Afrika) ’n demper op natuurlike ambisie en lewensdrif plaas. Sy verwys na die hipofise – die pituïtêre klier in die skedelbasis wat talle hormone afskei en ook ander endokriene kliere beheer; dit word informeel ook die “meesterklier” genoem (Martini 2001:578–9) – en spreek die klier aan:

So, ou patroon, wat kan jy daarvoor,
jy met varkmasels van drifte in die vlees,
dat jy wil opsnork eendag se eendag,
en wil hoog opgee met stories lank
en wil opskiet tot ’n boom van wins,
breed en fors met vertakte belange?
G’n wonder die dae trek hul veelkleurig
aan om suf versaagdheid te oorrompel.
G’n wonder die nagte vergaan in geluide,
ontplof stroboskopies in disko’s van opstand.

Die toon is byna sarkasties, en impliseer dat die “hoog opgee” tevergeefs is, maar die strofe verwys ook terugwerkend na die droewige “Wat bly oor van kinders as hul durf/ hokgeslaan, as hul in memoriams?”.

’n Ekokritiese lesing bied één sleutel tot Stockenström se ryk, veelvlakkige gedig.

3.6 “Plat foto van ’n vis”: Hans Pienaar, Die taal van voëls, 2002

Jy weet daar’s vis want daar’s
poele in die vlei, want skaars begin
die skag se pompe of die eerste een
spoel op die golfies uit, skommel teen
’n pubis van biesiegras, asof opgebring
uit ’n omgekrapte buik binnegedring
deur sawwe soute uit die sinkende myn
eenkant sukkelend met sy eie puin
(beampte: 6 000 werkers en verwante nywerhede
kan nie knies oor bitter onsuiwerhede
in ’n moerasland waar net voël en vis
die fyn balans van die natuur sal mis)
Nou, op die foto lê die karkas en snak
na niks, en al sprak wat hy sprook
is ’n sandpatroon op die dy van die vlei:
’n laaste tattoe, ’n vrou se bene uitgesprei
in ’n uitdaging van kyk, want dis wat jul wil hê:
na geslagte lank se geboor en gedelf lê
die onteerde land nou bloot en brak:
geen desperate dieptes meer, net ’n oppervlak
van skaamte, vergeefse wraak vir die wrak
van die myn wat sy tonnels sal moet oorgewe
aan die syferwater sonder goud of lewe.

3.6.1 Die omgewing in die gedig

Die foto waarna verwys word, is volgens Pienaar (2013) op ’n ongeïdentifiseerde plek by ’n rivier of spruit naby Johannesburg geneem. Die gegewe verwys na die goudmynbedryf in die omgewing van die Witwatersrand en die vernietigende effek daarvan op die natuur. Dit is die enigste van die sewe gedigte wat in hierdie artikel bespreek word wat die natuurlike omgewing deurentyd op die voorgrond stel. Die myne en mynbase van Johannesburg word as die aggressor(s), manlik, en die natuur as slagoffer, vroulik, voorgestel.

3.6.2 Johannesburg as tuiste

Afstand word geskep tussen die liriese spreker en die werklikheid van die omgewing, met verskeie stappe van verwydering: die spreker klink asof hy in gesprek is met iemand (moontlik die leser) en kies watter gegewens hy in sy gesprek aanbied; die foto is (moontlik) deur iemand anders geneem en is bloot ’n afbeelding van sy/haar seleksie van die werklikheid deur die kameralens; die foto is “plat” (in teenstelling met die werklike vis), waardeur klem gelê word op die gebrekkige uitbeelding van die werklikheid. Die enigste suggestie van ’n tuiste is die beampte se woorde (’n verdere keer gefilter deur hoe hy gerapporteer is, moontlik in ’n koerant):

[…] 6 000 werkers en verwante nywerhede
kan nie knies oor bitter onsuiwerhede
in ’n moerasland waar net voël en vis
die fyn balans van die natuur sal mis.

Hierdie verwyderdheid van tuiste of verbintenis aan plek van enige menslike figure wat teenwoordig is of geïmpliseer word, tesame met die vernietiging van ’n habitat van “net voël en vis”, beklemtoon die totale skeiding tussen kultuur (dus die mensgemaakte) en natuur. Aan die een kant is daar die mensgemaakte “foto” in die titel en in reël 1 die abstrakte redenasie in “Jy weet daar’s vis want [...]”, die “skag se pompe”, die verslag van die beampte en die beskrywing deur die spreker. Aan die ander kant is daar die beskadigde natuur – die onderwerp van die gedig in sy geheel. Daar word gesuggereer dat daar ’n beskouing by die mynbeampte en -base is dat kultuur belangriker is as die natuur. Pienaar ontbloot hierdie verwyderdheid van die natuur en hiërargie wat kultuur bo die natuur plaas, as ’n digotomie wat onreg toelaat, goedkeur en skep.

3.6.3 Figure in die gedig se verhouding met die omgewing

Drie partye figureer in die gedig: eerstens die spreker, wat oënskynlik neutraal kommentaar lewer op wat hy in die foto van ’n vis sien, maar deur die toonaard van die gedig en keuse van metaforiek die tragiek en onreg van die verwoeste natuur uitbeeld; tweedens die individuele, dooie vis, ander visse en voëls en die totale, niemenslike “fyn balans van die natuur”; en derdens die beampte as verteenwoordiger van die myn wat werkverskaffing en winste opweeg teen, en swaarder bevind as, die verlies aan natuurlike habitat.

In verband met ’n figuur soos die beampte se verhouding met sy omgewing sê Smith (2012b:900):

Die mens se fisiese verwyderdheid van plek en die wisselbaarheid van plek lei tot toenemende gebrek aan begrip vir plek en verlies aan sensitiwiteit; die impak van besluite en aksies word geëksternaliseer […]. Die rol van globalisasie en die belangrikheid van die universele is sigbaar in die wyse waarop politiek bedryf word sonder die inagneming van die omgewing.

Dit is duidelik dat die beampte en almal wat hy verteenwoordig, geen verwantskap voel met “die fyn balans van die natuur” nie. Sy houding van fisiese en/of emosionele verwyderdheid van die natuur lê terselfdertyd die onderliggende ekonomiese waardes en prioriteite van die mynwese as bedryf bloot.

Die spreker se verhouding met die omgewing spreek uit die gedig in sy geheel – daar is min woorde wat gevoel aandui, en dié wat daar is, kom eers in die laaste vyf reëls voor: “onteerde land” en “oppervlak/ van skaamte” dui op simpatie met die natuur en die “desperate dieptes” dui op ’n begrip vir die mynbase wat desperaat is om nog goud te myn en die werkers wat desperaat is om hul werk te behou.

Wat die niemenslike as figuur betref, is die gedig in sy geheel ’n poging om empatie met die natuur te toon wat ’n hoogtepunt bereik in “’n uitdaging van kyk, want dis wat jul wil hê”. Dit is ook ’n reël wat steur in sy weergawe van wat die land “dink”, en wat Buell (2005K:141) se argument, “(s)elf-evidently no human can speak as the environment, as nature, as a nonhuman”, bevestig.

3.6.4 Ekofeminisme

Spretnak (1987) argumenteer dat die tradisionele beskouing en uitbeelding van die aarde as vroulik ’n leidraad verskaf tot die verband tussen die “oppression of the earth” en die ondergeskikstelling van vroue wat met die opkoms van patriargale godsdiens ses of sewe duisend jaar gelede gevestig geraak het.

Die aansluiting by hierdie beskouing van die aarde of natuur begin in reël 5 met “’n pubis van biesiegras”; die beeld word uitgebrei na die algemeen-menslike met “opgebring/ uit ’n omgekrapte buik” en keer terug na die vroulike met “dy van vlei”, wat opgevolg word deur “’n vrou se bene uitgesprei” en afgesluit word met die beeld van ’n herhaaldelik verkragte vrou met “geslagte lank se geboor en gedelf” en “’n oppervlak/ van skaamte”.

Die digter stuur weg van ’n enkelvoudige dualisme van vrou-as-natuur en man-as-kultuur/myn en betrek ook manlike dierlike lewe by hierdie troop van slagoffer wanneer hy die vis as manlik voorstel. Die 6 000 (manlike) myners wat hul werk kan verloor, is verdere slagoffers.

Ekofeminisme strek wyer as ’n beskouing van vroulike assosiasies met die natuur en manlike assosiasies met kultuur en Gardner (1999:191) sê dat die ekofeministiese perspektief die “komplekse interkonneksies van ras, klas, gender en die omgewing” kan blootlê. Sy ondersoek veral die konseptuele raamwerk wat die ondergeskikstelling van beide vroue en die natuur sanksioneer (1999:192–3). Dié raamwerk se dualistiese klassifikasie van die werklikheid is nie net opposisioneel en eksklusief nie, soos verstand/liggaam, man/vrou, mens/natuur, maar is ook georganiseer in ’n vertikale ruimtelike metafoor waar ’n mindere morele waarde aan die laer entiteit gegee word (Elizabeth Dodson Gray, aangehaal in Gardner 1999:193). Die beskouing van die vrou en ook die natuur as “gebruiksitem” word in die gedig uitgebeeld; die falliese konnotasie van “geboor en gedelf” impliseer dat die verbruiker manlik is.

Bellarsi (2009) bevraagteken soortgelyke “perennial assumptions and ideological binaries that had pervaded Western culture since Plato” en voer aan:

[E]cocritics have challenged the taken-for-granted opposition between subject and object, Culture and Nature, the human and the non-human. [...] [E]cocritics have attacked anthropocentrism and the centrality it accords to man (more often so than to woman, tellingly enough) in the realm of creation – a central place repeatedly invoked over time to legitimize the subordination, abuse, and erasure of the nonhuman “other”.

Dit word in die gedig gesuggereer (deur op “perennial assumptions” staat te maak) dat die gesagsfiguur, die myn se woordvoerder, manlik is, maar wat ook al die leser se persepsie van sy/haar geslag, hy/sy verteenwoordig rasionaliteit en die manlike as opposisie teenoor die “onteerde” vrou/land. Die beampte praat van getalle (met syfers aangedui, die onbetwisbare simbole van rekenkunde) terwyl hy ’n “ideological binary” daarstel: “6 000 werkers en verwante nywerhede” aan die een kant en ’n moerasland, met die konnotasie van moeras as gemors of ’n deurmekaarspul – tekenend van die “ander”.

Gardner (1999:193) argumenteer dat ekofeminisme op konseptuele vlak verbindings kan maak met ander vorme van ondergeskikstelling of diskriminasie soos rassisme, heteroseksisme, klassisme en so meer. In die gedig word die grens tussen die myn/mynbase/mense as aggressor en die natuur as slagoffer versteur deurdat Pienaar suggereer dat daar benewens die natuur ook nog ander slagoffers is – die werkers wat hul werk sal verloor wanneer die myn finaal, noodgedwonge ophou om te besoedel. Wanneer die myn se tonnels vol water geloop het, is “die syferwater sonder goud of lewe” en is almal verloorders in hierdie “ontering” van die balans van die natuur.

3.7 “Ek het ’n huisie aan die Rand”: Pirow Bekker, Stillerlewe, 2002

Ek het ’n huisie aan die Rand. Dis nag.
Ek het my huisie tweemanhoog ommuur;
’n draad gespan; ’n kopbeen sê: Bly weg!
Dit is ’n fort waar ek my saans verskans.

Daarbuite hoor ek mense hardloop, skote knal,
Deure klap, rubberbande snerp op teer.
Dan stilte. Daarbuite hoor ek ruite val
(of is dit binne waar diefwering makeer?).

Ek het ’n huisie aan die Rand. Dis nag.
My huis, my paradys, bly lekker onversteur.
Kyk hoe blink die koppe aan my draad:
Tot hier dring niemand, maar niemand deur.

Ek het ’n huisie aan die Rand. Dis nag.
Die alarm by die Trellidor hou knipoog wag.

3.7.1 Plek in die gedig

Die woonbuurt waar die gedig geplaas is, kan na enige misdaadgeteisterde buurt op die Witwatersrand verwys. In ’n parodie op H.A. Fagan se gedig “Ek het ’n huisie by die see” beskryf die liriese subjek sy belewing van sy onmiddellike leefruimte as nietuiste.

Roberts (1999:40) sê van die begrip social space: “It is the outcome of a sequence and set of operations, and thus cannot be reduced to the rank of a simple object […]. Itself the outcome of past actions, social space is what permits fresh actions to occur, while suggesting others and prohibiting yet others.”

Plek in die gedig en die manier waarop Bekker dit gebruik, is kennelik ook kommentaar op die uitkoms van voorafgaande gebeure – die toename van misdaad – en het gelei tot die liriese spreker se pogings om sy huis te beveilig.

3.7.2 Johannesburg as tuiste/nietuiste

Die spreker van “Ek het ’n huisie aan die Rand” is die eienaar van die huis en woon duidelik ook daarin, maar die gedig ondermyn die konsep tuiste deurdat byna alle assosiasies aan tuiste as ’n plek waar iemand veilig, gemaklik en geborge voel en ’n gevoel van bekendheid ervaar, afwesig is. Hierdie ondermyning word beklemtoon deur die materialiteit van hierdie huis in ironiese teenstelling te plaas met die huis in Fagan se gedig wat handel oor geborgenheid (deur geloof in God). Bekker weef digte, negatiewe assosiasies met plek deur te fokus op ’n enkele aspek van die stad, die misdaad.

3.7.3 Die figuur in die gedig se verhouding met die omgewing

Die individuele verwantskap en verhouding met die plek is een van vrees. Bekker gee ’n indruk van hoe dit voel en klink om in dié tyd ‘n inwoner in Johannesburg te wees – anders as, sê maar, ’n toeris, wat bloot waarneem. Wat Evernden (1996:100, oorspronklike beklemtoning) aan die landskapskilder toeskryf, is eweseer van toepassing op hierdie digter: “[T]he landscape artist gives us a glimpse of the character of the land that would otherwise require long experience to achieve. The artist makes the world personal – known, loved, feared, or whatever, but not neutral.”

Die spreker ervaar sy fisiese omgewing hoofsaaklik ouditief, soos uit die tweede strofe blyk. Deur die sensoriese gewaarwordings tot gehoor te beperk dui Bekker ook die waardevermindering van plek aan. Smith (2012b:901) sê oor hierdie begrip dat dit plaasvind wanneer ’n plek van vroeëre betekenis en belangrikheid gestroop word en dan op ’n nuwe manier bestuur word. Deur die satiriese aanbod in die gedig word die betekenis en belangrikheid van ’n ware tuiste as teenpool opgeroep.

Die uitsondering van die enkele sintuig, die gehoor, en die suggestie dat dit in hierdie konteks die belangrikste is, roep tientalle spanningsvolle tonele in rillerrolprente op waar aanvallers karakters vanuit die donker bedreig. Dit suggereer ook ’n toestand van ’n groot mate van sensoriese verlies. Evernden (1996:100–1) vra in hierdie verband of dit werklik moontlik is vir “any creatures” in ’n toestand van sensoriese verlies of ontneming (“deprivation”) om egte verbintenisse met plek te vorm. Die repertoire van die omgewing word in ’n stadsbestaan drasties beperk, miskien tot so ’n mate dat “genuine attachment to place” baie moeilik is. In die gedig word die stadslewe karikatuuragtig en eendimensioneel aangebied, wat ’n egte verbintenis met plek buite die kwessie maak.

Smith (2012b:891) sê plek is “daardie klein skyfie van die omgewing waarin die mens pas en waardeur hy gedefinieer word”. Die liriese spreker word deur die gediggegewe gedefinieer as ’n figuur wat, met die uitsondering van taal, byna sonder enige volwaardig menslike eienskappe is. Selfs taal word (benewens wat die digter die spreker toelaat) ingekrimp tot die luisteraksie. Bekker wys iemand wie se ganse bestaan gereduseer is tot die angsbevange beveiliging van homself.

3.7.4 Maatskaplike, kulturele en ideologiese waardes: sosiale ekokritiek

Die intensiteit en hoë voorkoms van misdaad in die 1990’s en die eerste dekade van die 2000’s was traumaties vir die wit bevolking wat tot kort tevore tot ’n groot mate daarteen beskerm was. Toenemende onrus in die land, verstedeliking, verwagtinge wat by die swart bevolking geskep is ná die eerste demokratiese verkiesing en die al hoe duideliker wordende gaping tussen ryk en arm was die hoofoorsake van die drastiese toename in misdaad.

Bekker satiriseer wit middelklasburgers se sosiokulturele persepsie van die omvang van misdaad aan die begin van die millennium deur hiperbolies daarmee te werk. Tipies van die satire, lewer die gedig ook ernstige kommentaar op die maatskappy. “(P)aradys” in Bekker se gedig kan bloot gelees word as ironiese verwysing na die ideale woonplek. In die geografiese konteks van “die Rand”, dieselfde milieu as dié van Trekkerswee (vergelyk spesifiek die beskrywing in “Silwer strale” II: “Verlore-klein lê op die Rand/ hul huisie in die trekkersland”), betrek Bekker se “paradys” egter ook die “boere-paradijs”. Só ’n lesing sou die “slagofferskap” van die Trekkers of Afrikaners wat hul “paradys” verloor het, beklemtoon.

Bekker wys op die verontmensliking van nie net ’n minderbevoorregte deel van die bevolking nie, maar ook van die slagoffers van misdaad. In die eerste strofe word ’n kopbeen as waarskuwingselement as deel van sy sekuriteitstelsel genoem, maar wanneer hierdie element herhaal word, is dit die grieselrige “koppe”. Dit suggereer iets meer onheilspellend: die spreker het moontlik al gemoor; die slagoffer van misdaad het nou ook, ter beskerming van homself, misdadiger geword.

In die gesprek wat die gedig voer met “Ek het ’n huisie by die see” word die gegewens wat aanwesig is in Fagan se gedig, maar afwesig is in die nuwe gedig, noodwendig betrek. Só word die afwesigheid van ’n gegewe soos die natuurelement, die see, beklemtoon, asook die afwesigheid van enige veiligheid, huislike warmte of geborgenheid. Hier is nóg natuur nóg geborgenheid. Die frase “Dis nag” word net een maal in Fagan se teks gebruik, maar drie keer in Bekker s’n. Bekker se stad is ’n plek waar dit metafories “nag” is, waar min of meer ordelike saambestaan en ’n sin van gemeenskap verbrokkel het.

4. Ten slotte

’n Lesing van die gedigte vanuit die ekokritiek met sy verskeidenheid vertakkings toon openlike of, meer dikwels, verskuilde antroposentriese, sosiale, ekonomiese en politieke ingesteldheid en selfs wêreldbeskouings. Terwyl Bate (2000:266) praat van ’n gedig as ’n “revelation of a dwelling”, openbaar ’n ontleding van die uitbeelding van die woning, tuiste of omgewing waar die gedig geplaas is, ook ander betekenisvlakke van die gedig.

’n Teoretiese oorsig van ekokritiek toon dat “omgewing” breër gesien kan word as net die natuurlike omgewing en op die leefomgewing van figure in ’n gedig kan dui. Stedelike ekokritiek bied ’n verskeidenheid vertakkings wat as raamwerk kan dien in die lees van gedigte wat in ’n stadsomgewing geplaas is, deur die “komplekse interaksies tussen politieke keuses, sosio-ekonomiese strukture en die digbewoonde ekosisteme van stedelike omgewings” (Bennet 2001, my vertaling) na te gaan.

Voorbeelde van stedelike poësie is bespreek met betrekking tot die belewing en ervaring van stadsomgewings of deur na “sosiale proses” in plaas van slegs topografie te verwys. Vanuit die ekogeregtigheidskritiek is ideologiese, politieke en ekonomiese waardes wat in gedigte ingebed is, bekyk, en vanuit die ekofeministiese kritiek is kommentaar gelewer op die Westerse kulturele tradisie van manlik/vroulik- en kultuur/natuur-dualismes.

Postkoloniale ekokritiek is betrek om te kyk na ideologiese ingesteldheid oor wat kolonialisasie is en wat daardie proses tot gevolg het. Deur ekosielkunde te betrek, is ’n insig bereik oor die afwesige skakel tussen stadsmens en natuur. Buiten “Plat foto van ’n vis” gaan geeneen van die tekste spesifiek oor die omgewing nie, maar ’n ekokritiese lesing of herlesing het verskuilde ideologiese en omgewingswaardes ontbloot. Daar is bowenal vir omgewingsmatigheid gelees en gekyk na “watter omgewingsmotiewe geselekteer is vir watter soort uitbeelding” (Buell 2005:29, my vertaling).

Deur te let op die manier waarop die omgewing die gedigte betree, die uitbeelding van Johannesburg as tuiste, die figure in die gedigte se verwantskap met hul omgewing, die manier waarop ’n stad prosesmatig gelees kan word in plaas van bloot topografies, en die openlike of verskuilde materiële, maatskaplike, kulturele, ekonomiese en ideologiese waardes in die werk, is betekenisvlakke oopgestel.

Die chronologiese bespreking van die gedigte en die gedeelde milieu van Johannesburg bied ook ’n blik op die ontwikkeling van die stad. In Buell (2005K:867–74) se vyfdimensionele fenomenologie van subjektiewe plekverbondenheid onderskei hy twee aspekte ten opsigte van die temporele vlak, naamlik die verworwe plekervaringe van ’n leeftyd wat die individu se response op ander plekke beïnvloed, en plek wat deur die verloop van tyd verandering ondergaan, vernietig word of geskep word. Deur sewe gedigte oor Johannesburg as plek chronologies te bespreek, wys die artikel op veranderinge in die stad, soos uitgedruk in die tekste, deur die verloop van tyd. Die langtermyngevolge van die mynboubedrywighede in Totius se Trekkerswee (1915) blyk in Hans Pienaar se “Plat foto van ’n vis” (2002); die sosiale veranderinge wat Totius betreur, blyk in Pretorius se “Stadswyk” (1963) en ook, hiperbolies, in Bekker se “Ek het ’n huisie aan die Rand” (2002). Die nuwe bedeling wanneer die Empire “weg” is in Louw se “Puine” (1962), het sy eie sosiopolitieke nagevolge, soos blyk in Stockenström se “44” (1984). Die artikel karteer dus in beperkte mate Johannesburg ook op temporele vlak as plek of tuiste.

Bibliografie

Armbruster, K. en K.R. Wallace (reds.). 2001. Beyond nature writing: expanding the boundaries of ecocriticism. Charlottesville, Londen: The University Press of Virginia.

Bate, J. 2000. The song of the earth. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Bekker, P. 2002. Stillerlewe. Pretoria: Protea Boekhuis.

Bellarsi, F. 2009. Editorial: the challenges of nature and ecology. Comparative American Studies, 7(2):71–84.

Bennett, M. 1999. Manufacturing the ghetto: anti-urbanism and the spatialization of race. In Bennett en Teague (reds.) 1999.

—. 2001. From wide open spaces to metropolitan places: the urban challenge to ecocriticism. Interdisciplinary Studies in Literature and Environment, 8(1):31–52.

Bennett, M. en D.W. Teague (reds.). 1999. The nature of cities: ecocriticism and urban environments. Tucson: The University of Arizona Press.

Bergh, J.S. 2010. White farmers and African labourers in the pre-industrial Transvaal. Historia, 55(1):18–31.

Bergthaller, H. 2014. What is ecocriticism? http://www.easlce.eu/about-us/what-is-ecocriticism (20 Februarie 2014 geraadpleeg).

Bezuidenhout, A. 2013. Die drukking van dakke: ruimtelikheid en morele agentskap in Gert Vlok Nel se digbundel Om te lewe is onnatuurlik. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Bookchin, M. 2000. Interview with Murray Bookchin by Dave Vanek. Institute for Social Ecology. http://www.social-ecology.org/2000/08/interview-with-murray-bookchin-by-dave-vanek (18 Julie 2014 geraadpleeg).

—. Social ecology versus deep ecology: a challenge for the ecology movement. Anarchy Archives. http://dwardmac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/bookchin/socecovdeepeco.html (8 Februarie 2014 geraadpleeg).

Botha, E. 1988. Televisie-onderhoud met Elize Botha oor die wenner van die Louis Luyt-prys. In Foster (red.) 1988.

Brink, E. 2008. City of Johannesburg. Heritage assessment. Fordsburg Newtown West Mayfair. http://www.joburg-archive.co.za/2011/inner_city/fordsburg_mayfair/heritage_analysis.pdf (10 Sept 2014 geraadpleeg.

Buell, L. 1995. The environmental imagination: Thoreau, nature writing, and the formation of American culture. Cambridge: Harvard University Press.

—. 2005. The future of environmental criticism: environmental crisis and the literary imagination. Malden, Oxford, Victoria: Blackwell Publishing.

—. 2005K. The future of environmental criticism: environmental crisis and the literary imagination. Malden, Oxford, Victoria: Blackwell Publishing

—. 2011. Foreword. In LeMenager e.a. (reds.) 2011.

Carras, M. 2013. Urban density and community: connecting and engaging Vancouver citizens. Sustainable cities international blog. http://blog.sustainablecities.net/2013/01/28/urban-density-community-connecting-engaging-vancouver-citizens (18 Oktober 2014 geraadpleeg).

City of Johannesburg. 2011. Joburg’s village in the city. http://www.joburg.org.za/index.php?option=com_content&id=7378:joburgs-village-in-the-city&Itemid=188 (24 September 2014 geraadpleeg).

Clark, T. 2011. The Cambridge introduction to literature and the environment. Cambridge en elders: Cambridge University Press.

Davie, L. 2009. Mason replaces Boer history. Joburg, my city, our future. http://www.joburg.org.za/index.php?option=com_content&task=view&id=4685&Itemid=245 (1 September 2014 geraadpleeg).

Deckard, S. 2010. Paradise discourse, imperialism, and globalization: exploiting Eden. New York, Londen: Routledge Taylor and Francis Group.

Evernden, N. 1996. Beyond ecology: self, place, and the pathetic fallacy. In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.

Extension of University Education Act. s.j. http://en.wikipedia.org/wiki/Extension_of_University_Education_Act,_1959 (11 November 2014 geraadpleeg).

Family planning and poverty reduction. s.j. United Nations Population Fund. https://www.unfpa.org/rh/planning/mediakit/docs/sheet4.pdf (10 September 2014 geraadpleeg).

Foster, P.H. (red.). 1988. Gids by die lees van Wilma Stockenström se Monsterverse. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch.

Gaard, G. 2010. New directions for ecofeminism: toward a more feminist ecocriticism. Interdisciplinary Studies in Literature & Environment, 17(4):643–65.

Gardner, C.V. 1999: An ecofeminist perspective on the urban environment. In Bennett en Teague (reds.) 1999.

Gifford, T. s.j. Pastoral, anti-pastoral and post-pastoral as reading strategies. http://www.terrygifford.co.uk/Pastoral%20reading.pdf (17 Julie 2014 geraadpleeg).

Glotfelty, C. en H. Fromm (reds.). 1996. The ecocriticism reader: landmarks in literary ecology. Athene, Londen: The University of Georgia Press.

Goodbody, A. en K. Rigby (reds.). 2011. Ecocritical theory: new European approaches. Charlottesville, Londen: University of Virginia Press.

Hamilton, C. 1995. The Mfecane aftermath: reconstructive debates in Southern African history. Johannesburg:Witwatersrand University Press.

Heise, U.K. 2006. The hitchhiker’s guide to ecocriticism. Publications of the Modern Language Association of America, 121(2):503–16.

—. 2010. Postcolonial ecocriticism and the question of literature. In Roos en Hunt (reds.) 2010.

Howarth, W. 1996. Some principles of ecocriticism. In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.

Huffman, T.N. 2010. Prehistory: Pre-colonial farmers in Gauteng. South African History Online. http://www.sahistory.org.za/topic/prehistory-pre-colonial-farmers-gauteng (24 September 2014 geraadpleeg).

Janson, H.W. 1962. A history of art. Londen: Thames and Hudson.

Kannemeyer, J.C. 1978. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur I. Kaapstad, Pretoria: Academica.

—. 1988. Afspieëlings wat vergaan. In Foster (red.) 1988.

Krogerus, M. en R. Tschäppeler. 2012. The change book. Londen: Profile Books.

Labuschagne, F.J. en L.C. Eksteen. 2010. Die verklarende Afrikaanse woordeboek. Kaapstad: Pharos.

Latilla, M. s.j. Johannesburg 1912. Blog. http://marclatilla.com/johannesburg-1912 (21 September 2014 geraadpleeg).

—. 2014. Persoonlike e-pos. 24 September.

LeMenager, S., T. Shewry en K. Hiltner (reds.). 2011. Environmental criticism for the twenty-first century. New York, Londen: Routledge Taylor and Francis Group.

Louw, N.P. Van Wyk. 1962. Tristia. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.

Love, G.A. 1996. Revaluing nature: toward an ecological criticism. In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.

Marinelli, P.V. 1971. Pastoral. Londen: Methuen.

Martini, F.H. 2001. Fundamentals of Anatomy and Physiology 5de uitgawe. New Jersey: Prentice Hall.

Marx, L. 1964. The machine in the garden: technology and the pastoral ideal in America. New York: Oxford University Press.

Merleau-Ponty, M. 2002. Phenomenology of perception. Vertaal deur C. Smith. Londen: Routledge.

Mfecane. s.j. http://en.wikipedia.org/wiki/Mfecane (24 September 2014 geraadpleeg).

Morton, T. 2007. Ecology without nature: rethinking environmental aesthetics. Cambridge, Massachusetts, Londen: Harvard University Press.

Naess, A. 1973: The shallow and the deep, long-range ecology movement. A summary. Inquiry, 16(1):95–100. http://dx.doi.org/10.1080/00201747308601682 (31 Julie 2015 geraadpleeg).

Olivier, F. 1986. Goudaar. Johannesburg en Kaapstad: Perskor.

Oppermann, S. 2011: “Istanbul is like a Judas tree”: Urban ecocriticism and fictions of Istanbul. The Seventh International Congress for Turkish Culture: Istanbul in Turkish and World Literature Proceedings. www.academia.edu/2165056/_Istanbul_is_like_a_
Judas_Tree._Urban_Ecology_and_Fictions_of_Istanbul (1 Augustus 2013 geraadpleeg).

Pienaar, H. 2002. Die taal van voëls en ander gedigte. Johannesburg: Eie publikasie.

—. 2013. Persoonlike gesprek, November.

Pretorius, R. 1988. Louis Luytprys 1985 aan Monsterverse – Wilma Stockenström: commendatio. In Foster (red.) 1988.

—. 1990. Tristia: ’n lesing vanuit ’n postmodernistiese perspektief. Universiteit van Johannesburg. www.uj.ac.za/EN/Faculties/humanities/departments/afrikaans/NPvanWykLouw/Documents/1990-NP%20VAN%20WYK%20LOUW%20LESING%20pdf.pdf (2 Oktober 2014 geraadpleeg).

Ramone, J. 2011. Postcolonial theories. Londen, New York: Palgrave Macmillan.

Roberts, G. 1999. London here and now: walking, streets, and urban environments in English poetry from Donne to Gay. In Bennett en Teague (reds.) 1999.

Roos, B. en A. Hunt (reds.). 2010. Postcolonial green: environmental politics and world narratives. Charlottesville, Londen: University of Virginia Press.

Ross, A. en M. Bennett. 1999. The social claim on urban ecology. In Bennett en Teague (reds.) 1999.

Roszak, T. 1992. The voice of the earth. New York: Simon and Schuster.

Rozelle, L. 2002. Ecocritical city: modernist reactions to urban environments in Miss Lonelyhearts and Paterson. Twentieth Century Literature, 48(1):100–5.

Ryle. M. 2011. Raymond Williams: materialism and ecocriticism. In Goodbody en Rigby (reds.) 2011.

Scheese, D. 1994. Some principles of ecocriticism. Referaat gelewer by die kongres van die Western Literature Association (WLA): Defining ecocritical theory and practice. http://www.asle.org/wp-content/uploads/ASLE_Primer_DefiningEcocrit.pdf (31 Julie 2015 geraadpleeg).

Siddall, S. 2009. Landscape and literature. Cambridge en elders: Cambridge University Press.

Smith, S. 2012a. Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie met verwysing na enkele gedigte van Martjie Bosman. LitNet Akademies (Geesteswetenskappe), 9(2):500–23. http://litnet.co.za/assets/pdf/8GWSmith.pdf.

—. 2012b. Plek en ingeplaaste skryf: ’n teoretiese ondersoek na ingeplaaste skryf as ekopoëtiese skryfpraktyk. LitNet Akademies (Geesteswetenskappe), 9(3):887–928. http://litnet.co.za/assets/pdf/Smith_9_3.pdf.

Smith, S. en E. Steenkamp. 2013. Ekokritiek: In gesprek met Susan Smith. LitNet Akademies-gespreksruimte. http://www.litnet.co.za/Article/ekokritiek-in-gesprek-met-susan-smith (28 Julie 2014 geraadpleeg).

South African history online. s.j. Louis Trichardt, Voortrekker leader. http://www.sahistory.org.za/dated-event/louis-trichardt-voortrekker-leader-born-near-oudtshoorn-225-years-ago (2 November 2014 geraadpleeg).

Spretnak, C. 1987. Ecofeminism: our roots and flowering. Ecospirit, 3(2):2–9.

Stockenström. W. 1984. Monsterverse. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.

Totius. 1915. Trekkerswee, 4de druk. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

Toulouse-Lautrec Foundation. s.j. Henri de Toulouse-Lautrec biography. http://www.toulouse-lautrec-foundation.org/biography.html (16 Oktober 2014 geraadpleeg).

University of the Witwatersrand. s.j. http://en.wikipedia.org/wiki/University_of_the_Witwatersrand (11 November 2014 geraadpleeg).

Van Niekerk, J. 2011. Verstedeliking, Suid-Afrikaanse letterkundes en die kultuurteks. Tydskrif vir Letterkunde, 48(2):50–70.

Van Onselen, C. 1982. Studies in the social and economic history of the Witwatersrand 1886–1914. Vol. 2: New Nineveh. Johannesburg: Ravan Press.

Van Rensburg, A. 1986. Johannesburg in die moderne Afrikaanse poësie. Bromhof: Anico.

Van Wyk, J., P. Conradie en N. Constandaras (reds.). 1988. SA in poësie / SA in poetry. Pinetown: Owen Burgess.

Visagie, A. 2013a. Pasmaatspesies, niemenslike diere en die omgewing: gedagtes oor die postkoloniale ekokritiek in Suid-Afrika. LitNet. http://www.litnet.co.za/Article/pasmaatspesies-niemenslike-diere-en-die-omgewing-gedagtes-oor-die-postkoloniale-ekokritiek (25 Mei 2014 geraadpleeg).

—. 2013b. Bones and animals: D.J. Opperman’s Dolosse and the postcolonial ossuary. Ongepubliseerde referaat gelewer by die Letterkunde-en-ekologie-colloquium, Rhodes-universiteit, 30 Augustus – 1 September 2013.

Visser, W.P. 2005. Urbanization and Afrikaner class formation: The Mine Workers' Union and the search for a cultural identity. http://sun025.sun.ac.za/portal/page/portal/Arts/
Departemente1/geskiedenis/docs/urbanization_afrikaner_class.pdf (8 Julie 2014 geraadpleeg).

Wallace, M. 2012. BBC News. Lonely London: poll suggests a quarter feel alone. http://www.bbc.com/news/uk-england-london-20324373 (18 Oktober 2014 geraadpleeg).

White, L. 1996. The historical roots of our ecologic crisis. In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.

Wilson, T. 2009. Introduction to the post-pastoral in Australian poetry. Landscapes: The Journal of the International Centre for Landscape and Language,3(1). http://ro.ecu.edu.au/cgi/viewcontent.cgi?article=1031&context=landscapes (10 November 2014 geraadpleeg).

Eindnotas

¹ Kindle-pleknommer word met K aangedui.

² Vanweë die lengte van die teks van Trekkerswee word dit nie by die artikel ingevoeg nie. Dit is beskikbaar as ’n Project Gutenberg e-boek: http://www.gutenberg.org/files/16543/16543-h/16543-h.htm.

³ Die Romeinse syfers verwys na die onderafdelings van die drie dele van die gedig.

The post Huisies aan die Rand: Ekokritiek en in die besonder stedelike ekokritiek as lens vir die lees van sewe gedigte met Johannesburg as agtergrond appeared first on LitNet.

Abstract

The application of the common-law in duplum rule during litigation, constitutional proportionality and the separation of powers

In Paulsen v Slip Knot Investments 777 (Pty) Ltd 2015 5 BCLR 509 (CC) the constitutional court held that the common-law in duplum rule that arrears interest stops accruing when the sum of unpaid interest equals the amount of the outstanding capital, applies during litigation between creditors and debtors. The court overruled the decision in Standard Bank of SA Ltd v Oneanate Investments (Pty) Ltd (in liquidation) 1998 1 SA 811 (SCA) that the in duplum rule does not apply during litigation. In the Paulsen case both the majority and minority judgments contended that their respective conclusions were “in accordance with constitutional values”. The right affected by the suspension of the rule during litigation was the right of debtors to raise defences freely. The majority held that there are alternative ways in which delaying tactics of creditors who raise fictitious defences could be dealt with. The court should also have considered the alternative proposed by Willis JA in Paulsen v Slip Knot Investments 2014 4 SA 253 (SCA) parr. 50‒7, namely that a court must retain a discretion either to apply or not to apply the in duplum rule during litigation. The contention of Madlanga J that the court was merely rectifying a mistaken reading of the common law in the Oneanate case and was not changing the common law was justly rejected by a majority in a separate concurring judgment of Moseneke J. However, the idea of Madlanga J that proponents either of developing the common law or of sustaining the Oneanate position are expressing “personal” opinions, can possibly be linked to the fact that strong opinions expressed in the judgments of what the practical effect of the application or non-application of the in duplum rule would be in practice, were not substantiated by arguments based on facts.

Keywords: bill of rights; constitutional values; law of contract; in duplum rule; limitation of rights; polycentric issues; proportionality; right to access to courts and fair and public hearings; right to freedom of contract; separation of powers

Trefwoorde: beperking van regte; grondwetlike waardes; kontraktereg; in duplum-reël; polisentriese geskille; proporsionaliteit; reg op kontrakteervryheid; reg op toegang tot die howe en billike en openbare verhore; skeiding van magte; handves van regte

1. Inleiding

In Paulsen v Slip Knot Investments 777 (Pty) Ltd¹ beslis die konstitusionele hof dat die in duplum-reël ook geld gedurende gedingvoering tussen ’n skuldeiser en ’n skuldenaar. Volgens die hof bepaal die in duplum-reël dat agterstallige rente ophou om te vermeerder wanneer dit net soveel as die uitstaande kapitaalbedrag geword het.² In hierdie beslissing stel die hof die uitspraak in Standard Bank of SA Ltd v Oneanate Investments (Pty) Ltd (in liquidation)³ ter syde waarin die hoogste hof van appèl die gemenereg soos dit toe gegeld het, aangepas het sodat die in duplum-beperking vanaf 1998 nie tydens litigasie gegeld het nie. Sonnekus⁴ het die situasie voor die uitspraak in die Paulsen-saak en die motivering daarvoor soos volg verduidelik:

Die oomblik wat die litigasie formeel met die sluit van die pleitstukke litis contestatio vasstaan, is daar ook geen verdere onsekerhede oor die prestasiepligtigheid van die skuldenaar nie en kan die renteskuld verder opbou indien die hof bevind dat die eiser gelyk kry in die beslissing. Dit sou onbillik wees om, waar die eiser in die Suid-Afrikaanse reg geen beheer het oor óf die oorvol rol óf hoe lank die regter na afhandeling van die saak gaan wag voor hy sy uitspraak bekend maak nie, die eventueel suksesvolle eiser te straf met ’n onbuigsame verbod op enige verdere opbou van rente gedurende daardie periode bloot omdat die renteskuld reeds vóór die sluit van die pleitstukke die kapitale bedrag geëwenaar het.⁵

In die Paulsen-saak lewer regter Madlanga, gesteun deur nog twee regters, die hoofuitspraak,⁶ regter Moseneke, gesteun deur nog vier regters, ’n afsonderlike instemmende uitspraak, en regter Cameron ’n minderheidsuitspraak.⁷

Vir doeleindes van hierdie bespreking is dit onnodig om die feite in die Paulsen-saak volledig te herhaal. Die volgende is van belang. Die eiser het die volgende van die verweerders geëis: (a) die kapitaal van R12 miljoen wat geleen is; (b) rente van R12 miljoen op die kapitaal tot met die aanvang van die gedingvoering soos beperk deur die in duplum-reël; (c) rente op die kapitaal vanaf die datum van die begin van gedingvoering tot die datum van die hofbevel; (d) rente op die totaal van die bedrae in (a) tot (c) vanaf die datum van die hofbevel tot die datum van betaling soos beperk deur die in duplum-reël.⁸ Die verskil wat die gelding al dan nie van die in duplum-reël tydens gedingvoering in hierdie saak sou maak, is soos volg verduidelik:

Upon the application of the in duplum rule, the Paulsens would have been exposed to a maximum of R24 million, excluding interest that might accrue after date of judgment. With the suspension of the rule in accordance with Oneanate, the amount due by them, again excluding interest after judgment, has sky-rocketed to an amount of R72 million.⁹

Alhoewel die Oneanate-uitspraak ’n paar jaar na die inwerkingtreding van ’n beregbare Grondwet met ’n handves van regte gelewer is, is in die Paulsen-saak opgemerk¹⁰ dat die hoogste hof van appèl in die Oneanate-uitspraak nie na die Grondwet of grondwetlike waardes verwys het nie – die uitspraak was gebaseer op die hof se vertolking van die gemenereg en die openbare beleid. In die Paulsen-saak is daar baie verwysings na die Grondwet in sowel die meerderheidsuitsprake¹¹ as die minderheidsuitspraak.¹² Die outeurs van al die uitsprake stel dit onomwonde dat hul gevolgtrekkings “grondwetlik” is.¹³ (Die feit dat regter Cameron in die minderheidsuitspraak uitdruklik bevind dat die Oneanate-uitspraak “in accordance with constitutional values” was, het die belangrike vanselfsprekende implikasie – waarmee die meerderheid van die hof sekerlik nie sou verskil nie – dat ’n hof se versuim om na 1994 in ’n uitspraak na die Grondwet te verwys nie beteken dat die uitspraak bloot as gevolg van die versuim ongrondwetlik is nie. Alles hang daarvan af of die toepassing van grondwetlike bepalings ’n verskil aan die uitspraak sou maak en in ’n sekere sin dus ook van ’n hof se selfvertroue dat die niegrondwetlike maatstawwe en template waarmee hulle werk, so grondwetlik is dat verwysings na die Grondwet onnodig is.)¹⁴

Die uitspraak in die Paulsen-saak het talle regs- en ander praktiese implikasies wat nie in hierdie bespreking ontleed word nie en wat kundiges op daardie terreine mettertyd sekerlik deeglik sal bespreek. Die doel van hierdie bespreking is eerstens om kortliks te wys op gebreke in die konstitusionele hof se benadering dat die regte en beperkingsbepalings in die handves van regte nie direk op die privaatreg toegepas word nie, maar dat indirekte toepassing moet plaasvind deur algemene privaatregtelike begrippe toe te pas aan die hand van algemene grondwetlike waardes (par. 2).

Tweedens is die doel om die argumente wat in die uitsprake gebruik is, dus eerder te ontleed aan die hand van stappe wat met die direkte toepassing van die handves gevolg word deur eerstens vas te stel of enige regte beperk is, en tweedens, indien daar wel ’n feitelike beperking was, vas te stel of die feitelike beperking geregverdig kan word aan die hand van die toepassing van proporsionaliteitsbeginsels (par. 3). In die hoof- en instemmende uitsprake is ook standpunte gestel oor die verhouding tussen die skeiding van magte aan die een kant en die ontwikkeling van die gemenereg en polisentriese kwessies aan die ander kant. Die doel van die bespreking is derdens om hierdie standpunte te ontleed (par. 4).

Paragraaf 5 bevat die gevolgtrekkings.

2. Grondwetlike gronde vir die uitsprake

Die konstitusionele hof pas die handves van regte indirek op gemeenregtelike bepalings van die kontraktereg toe volgens die patroon wat die hof in Barkhuizen v Napier ontwikkel het.¹⁵ Met “indirek” word hier nie die beginsel bedoel dat gedingvoering in die eerste plek op die bestaande gewone statutêre, gemene- en gewoontereg gebaseer word nie, en dat die Grondwet ter sprake kom slegs wanneer die grondwetlikheid van die bestaande reg of optrede ingevolge die bestaande reg bevraagteken word.¹⁶ Hierdie sogenaamde subsidiariteitsbeginsel het in werklikheid niks te doen met hoe die Grondwet toegepas word nie – dit gaan oor wanneer dit toegepas word. Met “indirekte toepassing op die privaatreg” bedoel die konstitusionele hof dat algemene privaatregtelike begrippe soos redelikheid, boni mores, bona fides, openbare beleid, openbare belang en openbare mening die toegangspoorte van die Grondwet tot die privaatreg is, dat grondwetbepalings slegs as grondwetlike waardes die privaatreg binnesypel en dat daar nie direk gewerk word met die grondwetlike bepalings wat regte beskryf en die beperking van regte reël nie. Alhoewel daar in die regspraak oor die kontraktereg verwysings na handvesregte voorkom, hanteer die hof die regte formeel as grondwetlike waardes¹⁷ wat die hof sê sedert 1994 ingevolge artikel 39(2) (met die uitleg van wette en die ontwikkeling van die gemenereg moet die gees, strekking en doelwitte van die handves bevorder word) deel uitmaak van die openbare beleid waar openbare beleid ook al in die kontraktereg voorkom.¹⁸ Die reg op toegang tot die howe is so ’n waarde.¹⁹ Kontrakteervryheid wat nie uitdruklik in die handves gewaarborg word nie, word nie as ’n inhoudsbevoegdheid van uitdruklik gewaarborgde regte beskou nie (anders as in die VSA, Duitsland en die Europese Unie),²⁰ maar as ’n waarde gebaseer op private outonomie en menswaardigheid.

Sonder om die argumente vir en teen die gedagte van hierdie soort indirekte gelding van die handves van regte in die privaatreg te herhaal,²¹ kan dit hier net kortliks gestel word dat die argumente wat die konstitusionele hof by twee geleenthede gebruik het om hierdie indirekte toepassing van die handves te regverdig, gebaseer was op tegniese en foutiewe vertolkings van sekere bepalings van die handves wat, alhoewel dit redelik algemeen ook deur akademici gevolg word, nie steek hou nie. In Khumalo v Holomisa verklaar die konstitusionele hof dat artikel 8(1), wat bepaal dat die handves van toepassing is op “die totale reg”, nie die toepassing van die handves op die gemenereg reël nie, want artikel 8(3) reël dit.²² Die hof verklaar dus dat as die gemenereg ingelees word by “totale reg” in artikel 8(1), artikel 8(3) sonder betekenis sou wees. Die hof het artikel 8(3) verkeerd verstaan. Artikel 8(3) bevat nie ’n algemene reël oor hoe die handves op die gemenereg toegepas moet word nie. Dit beskryf een van die omstandighede waarin die gemenereg ontwikkel moet word om regte in die handves te beskerm. Artikel 8(3) bepaal dat nadat daar ingevolge artikel 8(2)²³ vasgestel is dat as ’n bepaling van die handves op ’n private handeling toegepas kan word, bepaal moet word of ’n handvesreg geskend is; en indien dit dan blyk dat daar nie ’n bestaande statutêre of gemeenregtelike remedie bestaan om die skending te hanteer nie, moet die gemenereg ontwikkel word om die leemte te vul. In Barkhuizen v Napier verklaar die hof dat die handves nie direk op die beperking van regte deur ’n kontraktuele bepaling toegepas kan word nie, want ’n kontraktuele bepaling is nie “algemeen geldende reg” nie en die algemene beperkingsbepaling in artikel 36 van die Grondwet is slegs van toepassing op “algemeen geldende reg”.²⁴ Artikel 36 verwys egter na beperkings “kragtens” algemeen geldende reg en nie “deur” algemeen geldende reg soos in artikel 33 van die Oorgangsgrondwet gestel is nie. Die gemenereg waarkragtens kontrakte gesluit word, is die algemeen geldende reg waarkragtens bepalings in ’n kontrak gevoeg word en artikel 36 kan direk toegepas word op die bepalings en selfs op optrede van die partye tot die kontrak wanneer hulle ingevolge die bepalings van die kontrak optree.²⁵ Die motivering rakende indirekte toepassing in Barkhuizen raak in elk geval nie die Paulsen-saak nie, want in Paulsen was die geldigheid van ’n reël van die gemenereg ter sprake en nie die geldigheid van optrede “kragtens” ’n regsreël nie.

In die verdere bespreking word die afweging van belange in die uitsprake in die Paulsen-saak aan die hand van ’n direkte toepassing van handvesregte en beperkingsbepalings in die Grondwet ondersoek. In hul behandeling van die invloed van grondwetlike waardes op die privaatreg pas die howe in elk geval instinktief bepalings van die handves direk toe. Direkte toepassingsmaatstawwe vorm dus die beste grondwetlike vergelykingsraamwerk vir wat die onderskeie standpunte in die meerderheids- en minderheidsuitsprake was en hoe dit deur die regters gemotiveer is.²⁶

3. Die argumente in die Paulsen-uitsprake binne die raamwerk van ’n direkte toepassing van die handves van regte

Die bedrag wat die eiser in die Paulsen-saak geëis het, het rente ingesluit wat betaalbaar was na die instel van die eis en wat die perk ingevolge die in duplum-reël oorskry het.²⁷ Dit was in ooreenstemming met die Oneanate-uitspraak. Een van die verwere van die verweerder was dat die eiser slegs kon eis wat ingevolge die in duplum-reël verskuldig was,²⁸ wat uiteraard beteken dat die rente na die begin van die geding wat die in duplum-bedrag te bowe gaan, nie ingesluit kon word nie. Dit is na aanleiding van hierdie verweer dat die hof die grondwetlikheid van die Oneanate-weergawe van die gemeenregtelike reël ondersoek het.

Die eerste stap met ’n handvesondersoek is om te bepaal of die beskermde gedrag en belange van ’n handvesreg geraak word en die pligte wat uit die reg spruit nie nagekom is nie, en die tweede stap is om te bepaal of daar regverdiging vir die feitelike beperking is.²⁹

3.1 Die feitelike beperking van regte van die verweerder

Sonder dat dit uitdruklik in die uitsprake genoem word, is eiendomsreg waarskynlik die belangrikste reg van die kredietnemer wat deur die opheffing van die reël tydens gedingvoering beperk word. Dit blyk duidelik uit die aanhaling in paragraaf 1 hier bo oor hoe die bedrag wat deur die verweerders betaal moes word, sou verskil na gelang die in duplum-reël tydens litigasie geld of nie geld nie.

Volgens die uitsprake is die ander reg van die verweerder wat beperk word, die reg op toegang tot die howe en billike verhore omdat sekere skuldenaars “despite a genuinely held belief that they have a valid defence, may sooner opt to settle a claim than face the ruinous interest that would again commence to pile up once a court process was served”.³⁰ Omdat dit die skuldeiser was wat die howe genader het, het die feitelike beperking van die verweerder se reg daarop neergekom dat die skuldenaar ontmoedig kan word om verwere tydens litigasie te stel.³¹ In die minderheidsuitspraak is saamgestem dat dit die uitwerking van die opheffing van die reël tydens litigasie kan wees.³² In sowel die meerderheidsuitspraak as die minderheidsuitspraak word spesifiek verwys na die uitwerking wat die opheffing van die in duplum-reël sou kon hê op verwere wat die debiteure meen “geldige” verwere sou wees.

Sonder om die reg by die naam te noem, is daar ook indirek verwys na die reg om vryelik ’n bedryf of beroep te beoefen (wat voorheen deur die konstitusionele hof beskryf is as “one’s right to make a living”).³³ In paragraaf 3.2.1 hier onder verskyn opmerkings deur die meerderheid oor die belangrikheid van hierdie reg in Suid-Afrika.

3.2 Regverdiging vir die feitelike beperking van die regte deur die opheffing van die in duplum-reël tydens litigasie

Die tweede stap is om vas te stel of daar regverdiging bestaan vir die feitelike beperking van die reg op toegang tot die howe en billike verhore en die reg op eiendom van skuldenaars deur die opheffing van die in duplum-reël tydens litigasie.

Volgens artikel 36 van die Grondwet is feitelike beperkings van regte geregverdig indien die regte “kragtens algemeen geldende reg beperk word in die mate waarin die beperking redelik en regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid”. Om die maatstaf toe te pas, word ’n proporsionaliteitsbeginsel toegepas.³⁴ Alhoewel die proporsionaliteit in die afgelope dekades ’n byna universele status in die regspraak en literatuur oor die beperking van regte in nasionale en internasionale menseregtehandveste verwerf het,³⁵ is daar in sowel historiese as hedendaagse sin geen onoorbrugbare kloof tussen hierdie proporsionaliteit en begrippe soos die afweging of balansering van belange en regte in die privaatreg nie.³⁶ ’n Beperking voldoen aan proporsionaliteitsbeginsels indien ’n sekere groep faktore (byvoorbeeld die doel van die beperking, die mate waarin die beperking die doel kan bevorder, oftewel die omvang van die nadeel as beperking nie gestel word nie) gesamentlik swaarder weeg as ’n ander stel faktore (byvoorbeeld die belangrikheid van die reg en die aard en omvang van die beperking).³⁷ ’n Verwaarlooste aspek van die toepassing van die proporsionaliteitsbeginsel in Suid-Afrika is dat die empiriese sekerheid waarmee standpunte gestel word oor die faktore ook in ag geneem behoort te word. Dit behoort ook iets te tel.³⁸ Artikel 36(1)(a) tot (e) beskryf ’n aantal faktore wat in ag geneem moet word om die proporsionaliteitsbeginsel te kan toepas.

3.2.1 Die aard van die regte wat beperk word en die aard en omvang van die beperking³⁹

In die meerderheidsuitspraak (par. 61) is die belangrikheid van die algemene reg op toegang tot die howe en billike verhore beklemtoon. Die belangrikheid van die besondere aspek van die reg wat deur die in duplum-reël tydens litigasie geraak word, naamlik die reg om verwere vryelik te kan opper, is nie uitgelig nie. Hierdie aspek van ’n billike verhoor vorm na alle waarskynlikheid deel van die beginsel van partybeheer waarvolgens partye “die aanbieding van hul onderskeie sake by die verhoor” beheer⁴⁰ en moontlik ook van die beginsel van sogenaamde wapengelykheid.⁴¹ Soos met alle ander regte in die handves moet aanvaar word dat dit ook ’n belangrike reg is. Ingevolge die proporsionaliteitsbeginsel moet vasgestel word hoe ernstig die beperking van die reg is. Ernstige en ingrypende beperkings vereis ingevolge die proporsionaliteitsbeginsel dat die beperking slegs geregverdig kan word indien dit ’n baie belangrike doel dien en redelike sekerheid bestaan dat die beperking die doel doeltreffend sal bevorder. Die meerderheid het dit bloot gestel dat indien die Oneanate-reël geld, skuldenaars wat meen dat hulle goeie verwere het, dalk eerder sal skik as om hulle verwere te stel. Volgens die minderheidsuitspraak is die beperking minder ernstig: “[T]he court process affords adequate protection to debtors with genuinely sound defences. They will be vindicated. They will not be liable for interest if their agreements are found to be invalid.” Die meerderheid het nie hierdie argument in die minderheidsuitspraak behandel nie en behalwe dat die moontlikheid genoem word, is daar geen aanduiding in die uitsprake oor hoe dikwels verweerders op hierdie manier geïnhibeer word nie.

Sonder om direk na die reg op eiendom te verwys, het die meerderheidsuitspraak groot klem gelê op die finansiële implikasies vir debiteure indien die in duplum-reël tydens gedingvoering opgehef word – die verweerders sou R42 miljoen meer moes betaal. In hierdie verband kan ook gelet word op die volgende verduideliking in die Paulsen-uitspraak van die hoogste hof van appèl:

The concern appears to be the large sums of interest that the Paulsens may be called upon to pay. I agree that they are large, but that is because the loan was large and the Paulsens were engaged on a transaction that they confidently thought would generate a profit of R68 million within the short space of six months. … The amounts involved are to any ordinary person substantial, but that flows from the size of the loan. A loan of R1 000 bearing interest at the maximum permissible rate for unsecured credit transactions of a little over 32 per cent per annum would pass the duplum after a little more than 2 years and would double again to R4 000 two years after judgment was obtained if that was sought and obtained immediately the two years had passed.⁴²

Daarmee het die kapitaalkragtigheid van onderskeidelik kredietverskaffers en kredietnemers in Suid-Afrika ter sprake gekom. Terwyl die minderheid nie ’n onderskeid wil maak nie, verklaar die meerderheid dat “[t]o many credit consumers, who fall on the wrong side of this country’s vast capital disparities, astronomical interest may mean the difference between economic survival and complete financial ruin”, en dat die risiko’s van sulke kredietnemers in hierdie verband nie vergelyk kan word met die risiko van kapitaalkragtige kredietverleners om geld as gevolg van inflasie tydens litigasie te verloor nie.⁴³ Daarmee word die reg op vrye beroepsbeoefening ook betrek.

Oor die belangrikheid van ondernemerskap in Suid-Afrika verklaar die meerderheid:

Surely, our hard-fought democracy could not have been only about the change of the political face of our country and such upliftment of the lot of the down trodden as the public purse and government policies permit. Entrepreneurship and the economic advancement of those with no history of financially being resourced must be given room to take root and thrive. This can hardly happen without finance. The sort of interest to which Oneanate exposes our legal system is deleterious to this necessary economic advancement.⁴⁴

3.2.2 Die doel van die beperking⁴⁵

“Doel van die beperking” verwys na die voordeel wat spruit uit die beperking en die belangrikheid van daardie voordeel, soos gestel in artikel 36(1) van die Grondwet, “in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid”.

Om die doel van die feitelike beperking van die regte van die verweerder deur die opheffing van die in duplum-reël tydens gedingvoering te bepaal, is dit nuttig om te verwys na die doel van die beperking van kontrakteervryheid deur die in duplum-reël in die algemeen. In al die Paulsen-uitsprake is aanvaar dat die in duplum-reël kontrakteervryheid beperk.⁴⁶ Die grondwetlikheid van die gelding van die in duplum-reël voor gedingvoering is nie in Paulsen oorweeg nie, maar daar is geen aanduiding dat dit deur enige regter betwyfel is nie. In soverre argumentshalwe dus aanvaar word dat die doel van die beperking van kontrakteervryheid deur die in duplum-reël voor gedingvoering saam met ander faktore (soos die nadele wat vir die bereiking van die doel sal intree indien die beperking nie gestel word nie) swaarder weeg as die nadele wat spruit uit die beperking van die skuldeisers se kontrakteervryheid, moet vasgestel word hoe die aanvang van gedingvoering die bereiking van die doel raak.

Dit wil voorkom of redelik algemeen aanvaar word dat daar twee oogmerke met die gemeenregtelike in duplum-reël as beperking van kontrakteervryheid is. Kontrakteervryheid is nie absoluut nie en was nog altyd statutêr en gemeenregtelik beperk.⁴⁷ Eerstens bied die in duplum-reël beskerming teen uitbuiting van skuldenaars. Volgens Otto is dit “’n vorm van antieke verbruikersbeskerming”.⁴⁸ In Paulsen is verklaar dat “the overarching purpose of the rule is to protect debtors from being crushed by never-ending accumulation of interest on an outstanding debt”,⁴⁹ en hulle word beskerm deur “te verhinder dat ’n kredietverskaffer homself onredelik verryk deur te lank te sloer om ’n rentedraende skuld op te roep”.⁵⁰ Die tweede oogmerk strek wyer as die direkte beskerming van skuldenaars. In Paulsen⁵¹ word aangehaal uit Taylor v Hollard⁵² waarin verklaar is dat die in duplum-reël ontwikkel is “not so much in protection of the promissor, but because to countenance such proceedings would be contrary to good morals, the interests of our citizens, and the policy of our law”. Dit dien ook “to enforce sound fiscal discipline upon creditors by serving to disincentivise lending money to a bad risk” en om hulle aan te spoor om stappe te doen om hulle geld terug te kry.⁵³

3.2.3 Die verhouding tussen die doel en die beperking⁵⁴

“Verhouding tussen die doel en die beperking” verwys na die mate waarin voorsien word dat die beperking ’n bydrae sal kan lewer tot die verwesenliking van die doel. Indien die beperking hoegenaamd nie die doel kan bevorder nie, is die beperking ongeldig; indien die beperking die doel in ’n geringe mate sal bevorder, is drastiese beperkings moontlik nie geregverdig nie.⁵⁵

Terwyl daar in die Paulsen-saak nie werklik meningsverskille bestaan het oor die oogmerke met die beperking van kontrakteervryheid deur die in duplum-reël nie, het die meerderheid en die minderheid met mekaar verskil oor hoe die aanvang van gedingvoering die bereiking van die doel met die in duplum-reël beïnvloed. Daar was dus verskillende standpunte oor die verhouding tussen die beperking van die regte en die doel van die beperking.

Volgens die minderheid val die doel van die beperking van die kontrakteervryheid om krediteure te keer om te sloer met die instel van ’n aksie, nou weg;⁵⁶ wanneer die regsgeding begin, is ’n debiteur nie langer blootgestel aan die krediteur se “unscrupulous wiles” nie, want hulle beheer nie verder die verloop van die proses nie;⁵⁷ omdat daar in alle ander opsigte ’n geldige kontrak gesluit is, is dit onnodig om debiteure verder te beskerm.⁵⁸ Na die begin van die gedingvoering is die beskerming van die krediteure se kontraktuele vryheid uit hoofde waarvan hulle die kontrak gesluit het, dus die doel met die beperking van die debiteure se reg om vryelik verwere te opper.⁵⁹ Sodoende word hulle eiendomsreg ook beskerm deurdat die vermindering van kapitaal deur inflasie voorkom word.⁶⁰

Volgens die meerderheid is die beskerming deur die in duplum-reël van debiteure deur die beperking van die krediteure se kontrakteervryheid tydens gedingvoering steeds nodig. Oor die verhouding tussen die beperking om debiteure se reg om verwere te opper en die doel om die krediteure se kontrakteervryheid te beskerm, verklaar die hof dat die beperking te wyd tref (“overbroad” is), want geen onderskeid word gemaak tussen debiteure met bona fide-verwere en ander met minder eerbare motiewe nie.⁶¹ By verre die grootste meerderheid van finansiële instellings wat geld uitleen, is kapitaalkragtiger as geldleners en die krediteure word nie minder swaar getref deur die gelding van die in duplum-reël tydens gedingvoering as wat debiteure wat bona fide-verwere wil opper, geraak word deur die opheffing van die reël nie.⁶² Die gelding van die reël tydens gedingvoering beperk nie in dieselfde mate die reg op toegang tot die howe van krediteure as dié van debiteure nie.⁶³ Oneanate en die minderheidsuitspraak beklemtoon slegs die belange van krediteure, en debiteure (“with the exception of some devious ones”) het ook nie groter beheer oor die verloop van gedingvoering as krediteure nie.⁶⁴

3.2.4 Minder beperkende alternatiewe maniere om die doel te bereik⁶⁵

Hieraan moet aandag gegee word om seker te maak dat die beperker van ’n reg en ’n hof wat die geldigheid van die beperking oorweeg, behoorlik aandag gegee het aan alternatiewe maniere om die doel min of meer ewe effektief te bereik. Slegs in die meerderheidsuitspraak is hierna verwys. Volgens die meerderheid is die beperking van die debiteur se regte deur die opheffing van die in duplum-reël tydens gedingvoering nie die enigste manier om in ’n mate die beperking van krediteure se kontrakteervryheid teen moedswillige debiteure te beskerm nie:⁶⁶

Vexatious litigation or delaying tactics by a debtor who truly has no defence may, for example, be addressed by means of summary judgment. Even mechanisms such as punitive costs awards exist to counteract reprehensible behaviour on the part of a litigant. While some unscrupulous debtors may employ meritless defences in an attempt to stretch out litigation for as long as possible, it does not make sense for this to continue after the judgment of the court of first instance has been handed down.

In die meerderheidsuitspraak⁶⁷ is verwys na die minderheidsuitspraak van regter Willis in die hoogste hof van appèl.⁶⁸ Appèlregter Willis se uitspraak bevat ook ’n minder ingrypende alternatief vir die opheffing van die in duplum-reël tydens gedingvoering. Hy stel voor dat alhoewel die uitgangspunt sou kon wees dat die in duplum-reël gedurende gedingvoering opgehef word, die hof ’n diskresie behoort te hê om die reël in gepaste omstandighede nie op te hef nie. (’n Variasie hierop sou kon wees dat die in duplum-reël ooreenkomstig die Paulsen-meerderheid in die konstitusionele hof tydens gedingvoering geld, maar dat die hof ’n diskresie behoort te hê om dit in gepaste omstandighede op te hef.) Meerderheidsbesware in die hoogste hof van appèl dat die Willis-voorstel nie op enige bestaande gesag berus nie, is uiteraard onvanpas wanneer die gemenereg “ontwikkel” word om gevolg te gee aan grondwetlike bepalings. Die Grondwet is dan self die gesag vir die verandering van die bestaande reël en nie die gemenereg of vroeëre presedente nie. In paragraaf 5 hier onder word weer na appèlregter Willis se uitspraak verwys.

4. Polisentriese moerasse, skeiding van magte en die ontwikkeling van die gemenereg

Regter Madlanga beklemtoon dat sy bevinding dat die in duplum-reël ook tydens litigasie geld, nie ’n ontwikkeling was van die gemenereg soos wat dit sedert die Oneanate-saak gegeld het nie; dit was bloot ’n verwerping van die vertolking in Oneanate en het dus slegs op ’n herstel van die gemeenregtelike posisie neergekom.⁶⁹ Die benadering van regter Madlanga kan vergelyk word met die uitspraak van die hoogste hof van appèl in National Media Ltd v Bogoshi⁷⁰ waarin beslis is dat die gemenereg as sodanig (dit wil sê sonder inagneming van die handves van regte) in ’n vorige beslissing van die hof⁷¹ verkeerd vertolk is, maar dat hierdie latere rekonstruksie van die korrekte gemeenregtelike posisie inderdaad ook aan die vereistes van die Grondwet voldoen.⁷²

Vir sy benadering dat hy nie die gemenereg ontwikkel het nie, steun regter Madlanga op skeiding van magte-beginsels:

(a) Volgens die regter is dit in stryd met die skeiding van magte om polisentriese vrae te beslis:

The question at stake in Oneanate (and here) is so heavily laden with polycentrism that a court ought not to make a choice on what considerations best advance the public interest. It is exactly in matters that raise polycentric issues that courts should defer to the Legislature. Entering that boggy terrain and making policy choices would but be a usurpation of the legislative function in contravention of the separation of powers doctrine.⁷³

Die hofverklaar ook:

[I]t is for Parliament – not the courts – to make a policy choice in this polycentric morass. If the credit market or financial sector feels that there is a case to be made for the suspension of the in duplum-rule pendente lite or, indeed, for its entire scrapping, it is at liberty to lobby Parliament. It is there that, in a matter like this, the separation of powers doctrine dictates that the matter should receive attention.⁷⁴

In Bato Star Fishing (Pty) Ltd v Minister of Environmental Affairs and Tourism is ’npolisentriese beslissing vir doeleindes van die geregtelike hersiening van administratiewe handelinge beskryf as “[a] decision that requires a range of competing interests or considerations and which is to be taken by a person or institution with specific expertise in that area”.⁷⁵ Die deurslaggewende element in hierdie definisie is nie dat ’n “moeilike” keuse gemaak moet word tussen moontlikhede bloot omdat hulle in ’n mindere of meerdere mate van mekaar verskil nie (in byna alle litigasie moet ’n keuse tussen verskillende moontlikhede gemaak word), maar dat die maak van die keuse gespesialiseerde kennis vereis om ’n idee te kan vorm oor watter belange voorrang behoort te geniet en wat die gevolge van ’n bepaalde keuse sal wees.⁷⁶

Regter Moseneke stem in ’n afsonderlike, instemmende uitspraak nie met die benadering van regter Madlanga saam nie. Hy verklaar dat regter Madlanga inderdaad so ’n weldeurdagte keuse tussen die uiteenlopende beleidsrigtings gemaak het dat hy en nog vier regters sonder meer daarmee kon saamstem.⁷⁷

In soverre daar in die Paulsen-saak moontlik sprake kon wees van deskundige, polisentriese inligting (byvoorbeeld inflasie- en rentekoerse in die 16de, 17de en 21ste eeue⁷⁸ of die uitwerking van die toepassing van die in duplum-reël op onderskeidelik kredietverskaffers se besluite om te litigeer en skuldenaars se besluite om verwere te opper), stel al die regters sonder huiwering sterk standpunte daaroor en maak duidelike keuses. Regter Moseneke gee met sy opmerking te kenne dat ten spyte van regter Madlanga se verwysing na die polisentriese moeras, die keuse wat gemaak moes word óf nie so polisentries was as wat regter Madlanga te kenne gegee het nie, óf met selfvertroue en sukses deur regter Madlanga hanteer is.

Daarmee is alle bekommernisse oor die grondwetlikheid van die howe se reëls oor polisentriese probleme nog nie beantwoord nie. Die probleem kan nie volledig hier bespreek word nie, maar dit lyk of die regte op gelykheid en die toegang tot die howe en billike verhore deur die howe se benadering tot polisentriese probleme geraak kan word. Is die gebrek aan kennis en insig van howe oor sekere kwessies genoeg rede om litigante wat regsgeskille het oor polisentriese aangeleenthede anders te behandel as litigante waarvan die regsgeskille gaan oor aangeleenthede waaroor die howe reken dat hulle genoeg kennis en insig het?

(b) Regter Madlanga verklaar⁷⁹ ook dat dit meer gepas is om die gemenereg te ontwikkel wanneer die beleidskeuses wat gemaak moet word, nie groot is nie en min of meer almal in dieselfde rigting dui, soos wat dit die geval was in Carmichele v Minister of Safety and Security waarin die gemeenregtelike, deliktuele aanspreeklikheid van die polisie uitgebrei is.⁸⁰ In die Paulsen-saak was daar volgens die regter “diametrically opposed choices on the true path shown to us by public policy” waaroor in die instemmende afsonderlike uitspraak en in die minderheidsuitspraak sterk standpunte gestel word “and each of the choices they make is but a personal choice”;⁸¹ die keuse tussen uiteenlopende grondwetlike beleidsoorwegings is dus volgens die regter ’n persoonlike keuse.⁸² Volgens regter Moseneke is die gemenereg inderdaad in die hoofuitspraak ontwikkel: die hoofuitspraak het die gemenereg vervang soos dit vir meer as een en ’n halwe dekade sedert die Oneanate-uitspraak gegeld het; uit watter hoek ook al beskou, kom die uitspraak daarop neer dat ’n bestaande reël van die gemenereg ter syde gestel en vervang is.⁸³ Dit was dus duidelik ’n geval soos beskryf in K v Minister of Safety and Security: “From time to time, a common-law rule is changed altogether, or a new rule is introduced, and this clearly constitutes the development of the common law.”⁸⁴

Regter Moseneke het ook in die afsonderlike uitspraak verduidelik dat die howe se bevoegdheid om die gemenereg te ontwikkel aan die hand van begrippe wat beleid weerspieël, soos “openbare beleid”, “boni mores” of “redelikheid”,⁸⁵ selfs voor 1994 in die stelsel van parlementêre soewereiniteit nooit bevraagteken is nie.⁸⁶ Onderworpe aan geregtelike kontrole oor die grondwetlikheid van hul wetgewende handelinge het wetgewers ingevolge die skeiding van magte-beginsel die finale seggenskap oor die inhoud van alle reg, insluitende die gemenereg.⁸⁷ Solank die wetgewende gesag besluite neem wat aan die vereistes van die Grondwet voldoen, val dit binne die uitsluitlike bevoegdheid van die wetgewende gesag om beleidskeuses oor die inhoud van regsreëls te maak, en hierdie bevoegdheid sluit in om gemenereg wat volgens die wetgewer goeie beleidskeuses bevat, nie te wysig nie. Die benadering van die konstitusionele hof dat die howe bevoeg is om bestaande reëls van die gemenereg wat nie ongrondwetlik is nie te ontwikkel om meer in ooreenstemming te wees met die gees, strekking en doelwitte van die handves van regte,⁸⁸ oorskry moontlik inderdaad die beginsels van skeiding van magte. So ’n geval het nie in die Paulsen-saak voorgekom nie – dit het gegaan oor die grondwetlikheid al dan nie van die gelding van die in duplum-reël tydens gedingvoering.

Die kritiek van regter Moseneke op hierdie besondere aspek van die uitspraak van regter Madlanga is gesteun deur ses van die nege regters wat die saak verhoor het,⁸⁹ en moet op hierdie punt as die benadering van die hof beskou word.

5. Gevolgtrekkings oor die onsekerheid oor polisentriese kwessies, skeiding van magte en die hof se toepassing van die handves op die gelding van die in duplum-reël tydens gedingvoering

Regter Moseneke en die ander ses regters se kritiek dat regter Madlanga se argumente waarom daar in hierdie geval ’n polisentriese vraag beslis moes word en waarom hy dus nie die gemenereg wou ontwikkel nie, is geldig. Soos aangetoon, doen regter Madlanga inderdaad wat hy gesê het nie gedoen kan word nie, naamlik om ’n keuse te maak tussen wat hy as uiteenlopende polisentriese alternatiewe beskou. Nietemin is die regter se ongemak nie heeltemal onvanpas nie. Daar is talle meningverskille in hierdie geval ter sprake wat weliswaar nie polisentries is in die sin dat dit buite die kennisveld van regsgeleerdes val nie, maar waaroor sterk standpunte oor en weer gestel is sonder dat die voorstanders veel feitelike ondersteuning vir die standpunte voorgedra het. Regter Madlanga se stellings oor “persoonlike” standpunte en keuses moet dalk teen hierdie agtergrond verstaan word. Soos so dikwels in regsdiskoerse met ’n feitelike onderbou, is grotendeels standpunte in ’n “is-issie”-patroon gestel. Hoe dikwels het dit voor Oneanate voorgekom dat krediteure moedswillig verwere geopper het om die voordeel van die in duplum-reël te bly geniet, en hoe dikwels het dit na Oneanate voorgekom dat debiteure nagelaat het om goeie verwere te opper om die saak sou gou moontlik afgehandel te kry? Wanneer regters daaroor verskil, is dit waarskynlik te veel gevra dat regsverteenwoordigers en die howe self empiriese inligting moet versamel ter ondersteuning van hul standpunt oor hoe die gelding of opheffing van die in duplum-reël tydens gedingvoering die stel van verwere deur óf krediteure óf debiteure beïnvloed of kan beïnvloed. Hulle is te besig daarvoor. Wetgewende prosesse sou dalk inderdaad vir verandering van algemene regsreëls in hierdie verband meer gepas wees.⁹⁰ Maar ook wetgewende prosesse is langsaam en appèlregter Willis se gedagte dat die howe ’n diskresie behoort te hê oor die gelding al dan nie van die in duplum-reël tydens gedingvoering is dalk die beste oplossing. ’n Algemene reël dat die in duplum-reël geld of nie geld nie tydens gedingvoering kan moeilik reg laat geskied wanneer daar onsekerheid is oor of, en in watter mate, debiteure aan bande gelê word om bona fide-verwere te stel, en of alle kontrakte uit die oogpunte van vrye kontraksluiting oor dieselfde kam geskeer moet word as hoë-risiko-met-hoë-rentekoerse-kontrakte tussen kapitaalkragtige, hardebaard-ondernemers.⁹¹

Wanneer soveel van die omstandighede begin afhang en daar te min inligting bestaan om oor die geldigheid van ’n algemene regsreël te beslis, behoort appèlregter Willis se benadering deur die wetgewer oorweeg te word. Appèlregter Willis se voorstel was:

When it comes to “mezzanine funding”, prompt action by a creditor to recover the debt, together with interest, has to be incentivised: the public interest in proceeding speedily with litigation for the recovery of debt due is not merely to discourage debtors from ensuring that a litis is pendens for as long as possible; potential prejudice to the debtor is a relevant factor too. A residual discretion must remain for a court, in appropriate circumstances, to apply the in duplum rule in the traditional manner. When it comes to “mezzanine funding” in cases where a debtor has been “playing for time”, the suspension of the in duplum rule, as envisaged in Oneanate, may come into operation.

Samevattend is my gevolgtrekkings soos volg: Die belangrikste verskil in die argumente van onderskeidelik die meerderheid en die minderheid in die Paulsen-saak het gegaan oor wat die uitwerking van die opheffing van die gelding van die in duplum-reël tydens gedingvoering ingevolge die Oneanate-saak op onderskeidelik krediteure en debiteure sou wees. Die meerderheid het bevind dat die reg van debiteure om verwere te opper ernstig beperk word, terwyl die minderheid van mening was dat die beperking nie so ernstig is nie en dat die oogmerk met die beperking van die kontrakteervryheid deur die in duplum-reël tydens gedingvoering wegval. Daar is sterk standpunte hieroor gestel, maar deur sowel die meerderheid as die minderheid is toegegee dat daar in die praktyk ook gevalle kan voorkom waarin volgens die meerderheid krediteure nadelig geraak sal word deur die gelding van die reël tydens gedingvoering en daar volgens die minderheid debiteure nadelig geraak sal word deur die niegelding van die reël. Wanneer daar selfs op so ’n hoë vlak meningsverskille tussen regters bestaan sonder dat feite aangebied word om die standpunte te staaf, word aanbeveel dat die standpunt van appèlregter Willis in die hoogste hof van appèl in die Paulsen-saak gevolg word, naamlik dat die hof ’n diskresie behoort te hê om die in duplum-reël in gepaste omstandighede gedurende gedingvoering te laat geld of nie te laat geld nie.

Bibliografie

Barrie, G.N. 2013. The application of the doctrine of proportionality in South African right to freedom of contract courts. South African Public Law, 28(1):40‒57.

Bhana, D. en M. Pieterse. 2005. Towards a reconciliation of contract law and constitutional values: Brisley and Afrox revisited. South African Law Journal, 122(4):865‒95.

Bilchitz, D. 2010. Does balancing adequately capture the nature of rights? South African Public Law,25(2):424‒47.

Brand, D. 2009. The role of good faith, equity and fairness in the South African law of contract: the influence of the common law and the constitution. South African Law Journal, 126(1):27‒53.

Brownsword, R., H.-W. Micklitz, L. Niglia en S. Weatherill (reds.). 2011. The foundations of European private law. Oxford/Portland: Hart Publishing.

Cohen-Eliya, M. en I. Porat. 2012. Proportionality and constitutional culture. Cambridge: University Press Cambridge.

Currie, I. 2010. Balancing and the limitation of rights in the South African Constitution. South African Public Law,25(2):408‒22.

De Ville, J.R. 2005. Judicial review of administrative action in South Africa. Durban: LexisNexis Butterworths.

De Vos, W.L.R. 1991. Die grondwetlike beskerming van siviele prosesregtelike waarborge in Suid-Afrika. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:353‒71.

—. 1997. Civil procedural law and the Constitution of 1996: an appraisal of procedural guarantees in civil proceedings. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:443‒61.

Emiliou, N. 1996.The principle of proportionality in European law. Londen: Kluwer International.

Hugenholtz, W. en W.M. Heemskerk. 2012. Hoofdlijnen van Nederlands burgerlijk procesrecht. Deventer: Convoy Uitgevers.

Kelbrick, R. Civil procedure in South Africa. 2012. Alphen aan den Rijn: Wolters Kluwer.

Kennedy, D. 2011. Transnational genealogy of proportionality in private law. In Brownsword e.a. (reds.) 2011.

Knigge, A. 1998. Effectieve toegang tot het civiele geding. Deventer: Tjeenk Willink.

Lubbe, G. 2004. Taking fundamental rights seriously: The bill of rights and its implications for the development of contract law. South African Law Journal, 121(2):395‒423.

—. 1990. Die verbod op die oploop van rente ultra duplum – ’n konkretisering van die norm van bona fides. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 53(2):190‒202.

Otto, J.M. 1992. Die gemeenregtelike verbod teen die oploop van rente. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 55(3):472‒80.

Rauscher, T., P. Wax en J. Wenzel (reds.). 2008. Münchener Kommentar zur Zivilprossessordnung. Band 1. München: C.H. Beck.

Rautenbach, I.M. 2009. Constitution and contract – exploring “the possibility that certain rights may apply directly to contractual terms or the common law that underlies them”. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:613‒37.

—. 2014. Proportionality and the limitation clauses of the South African bill of rights. Potchefstroom Electronic Law Review,17(6):2229‒67.

Rengeling, H.-W. en P. Szczekalla. 2004. Grundrechte in der Europäischen Union. Köln: Carl Heymanns Verlag.

Sonnekus, J.C. 2012a. Limitering van renteheffing en die ultra duplum-reël: ’n evaluering van die historiese ontwikkeling van die reël en die vermeende oogmerk daaragter (deel 1). Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:247‒73.

—. 2012b. Limitering van renteheffing en die ultra duplum-reël: ’n evaluering van die historiese ontwikkeling van die reël en die vermeende oogmerk daaragter (deel 2). Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:387‒417.

Tribe, L.H. 1988. American constitutional law. Mineola, New York: The Foundation Press.

Van der Merwe, S.W.J., L.F. van Huyssteen, M.F.B. Reinecke en G.F. Lubbe. 2012. Kontraktereg algemene beginsels. Claremont: Juta.

Eindnotas

¹ 2015 5 BCLR 509 (KH). Tensy anders aangedui, is alle paragraafverwysings in die eindnotas na hierdie saak.

² Par. 42: “It provides that arrear interest ceases to accrue once the sum of the unpaid interest equals the amount of the outstanding capital.” Sien ook par. 107: “The rule is that arrear interest stops accruing when the sum of the unpaid interest equals the extent of the outstanding capital.”

³ 1998 1 SA 811 (HHA).

⁴(2012:407).

⁵ Sien ook die aanhaling deur Sonnekus (2012a:407) uit Margo v Gardner; Gardner v Margo 2010 6 SA 385 (HHA) 388I-J: “Delays inherent in litigation cannot be laid at the door of litigants and it would be unfair to penalise a creditor with the application of the in duplum rule while proceedings are pending.” Vir ’n deeglike ontleding van die in duplum-reël in historiese en kontemporêre verband, sien Sonnekus (2012a, 2012b), Otto (1992) en Lubbe (1990).

⁶ Die uitspraak van Madlanga R bevat ook ’n belangrike afdeling waarin die hof eenparig vir die eerste keer sy benadering tot die uitbreiding van die hof se jurisdiksie in die Sewentiende Grondwetwysiging verduidelik het (parr. 13–31). Art. 167(3) van die Grondwet bepaal na die wysiging dat benewens grondwetlike aangeleenthede, die hof indien hy verlof tot appèl verleen, ook jurisdiksie het oor enige ander aangeleentheid met argumenteerbare regspunte wat van algemene belang is en wat deur die konstitusionele hof oorweeg behoort te word.

⁷ ’n Hoofuitspraak bevat gewoonlik o.a. die beskrywing van die litigante, jurisdiksie-oorwegings wat ter sprake kan kom, die geskiedenis van die litigasie, uiteensettings van die toepaslike reg, en natuurlik standpunte oor die meriete van die geskil. Die hoofuitspraak of dele daarvan word, soos in hierdie geval, nie noodwendig deur die meerderheid van die hof gesteun nie. Wanneer na die meerderheidsuitspraak verwys word, word verwys na afdelings in die uitsprake wat deur die meerderheid van die hof gesteun is.

⁸ Par. 5.

⁹ Par. 63. Sien ook par. 84.

¹⁰ Parr. 60, 109–10.

¹¹ Parr. 58, 60‒2, 64‒5, 69‒72, 92.

¹² Parr. 124, 126, 128, 132, 144, 151.

¹³ Sien t.o.v. die meerderheidsuitsprake parr. 69‒70 en t.o.v. die minderheidsuitspraak parr. 121, 124‒5, 151.

¹⁴ Of so ’n graad van selfvertroue ooit realisties kan wees, is ’n ope vraag, want Tribe (1988:583‒4) verklaar: “[T]here exists no type of legislation that can be guaranteed to leave important constitutional principles unimpaired …” Dit geld ook vir reëls van die gemenereg en gewoontereg.

¹⁵ 2007 7 BCLR 691 (KH), 2008 6 SA 229 (KH). Volledigheidshalwe moet gemeld word dat dit in Barkhuizen gegaan het oor die grondwetlikheid van ’n bepaling van ’n kontrak waarin ’n tydbeperking van 90 dae na repudiasie vir die instel van ’n aksie in ’n korttermynversekerings­kontrak gestel is en nie oor die geldigheid van ’n bepaling van die gemenereg soos in die Paulsen-saak nie. Vir ’n oorsig van die ontwikkelinge in hierdie verband, sien Van der Merwe e.a. (2012:11‒16).

¹⁶ Sien bv. Minister of Health v New Clicks SA (Pty) Ltd 2006 8 BCLR 872 (KH), 2006 3 SA 311 (KH) parr. 96‒9; Steenkamp NO v Provincial Tender Board 2007 3 BCLR 300 (KH), 2007 3 SA 121 (KH) par. 37.

¹⁷ Die gedagte dat openbare beleid in die kontraktereg gebaseer moet word op grondwetlike waardes is vir die eerste keer genoem deur Cameron AR in ’n afsonderlike instemmende uitspraak in Brisley v Drotsky 2002 12 BCLR 1229 (HHA), 2002 4 SA 1 (HHA). Hy verwys na die waardes in artt. 1(a) en (b) van die Grondwet wat menswaardigheid en gelykheid insluit (Brisley par. 91). Die rede vir die afsonderlike uitspraak was waarskynlik dat Brand, Harms en Streicher ARR in hulle gesamentlike hoofuitspraak lugtig was vir die “skaduwee van die Grondwet”. Hulle het verklaar: “’n Hof kan nie skuiling soek in die skaduwee van die Grondwet om vandaar beginsels aan te val en omver te werp nie; wel in die lig van die Grondwet kan en moet die reg aangepas word. In hierdie konteks is vaagweg na konstitusionele waardes verwys sonder om spesifiek te wees” (Brisley par. 24; kursivering deur die regters).

¹⁸ Barkhuizen parr. 28‒9; Paulsen parr. 58, 61‒2. Sien ook Brisley par. 24; Afrox v Health Care Bpk v Strydom 2002 6 SA 21 (HHA) par. 18; Bredenkamp v Standard Bank of SA Ltd 2010 9 BCLR 892 (HHA) par. 2; Bhana en Pieterse (2005:870); Brand (2009:27); Lubbe (2004:400).

¹⁹ Barkhuizen parr. 28‒9; Paulsen parr. 60‒1, 64.

²⁰ Sien Rautenbach (2009:620); Rengeling en Szezekalla (2004:441).

²¹ Sien hieroor Rautenbach (2009:619‒24).

²² 1996 5 BCLR 658 (KH), 1996 3 SA 850 (KH) par. 32. Art. 8(3)(a) lui: “By die toepassing van ’n bepaling van die Handves van Regte op ’n natuurlike of regspersoon ingevolge subartikel (2) – (a) moet ’n hof, ten einde gevolg te gee aan ’n reg in die Handves, die gemenereg toepas, of indien nodig ontwikkel, in die mate waarin wetgewing nie aan daardie reg gevolge gee nie; …”

²³ Art. 8(2) lui: “’n Bepaling van die Handves van Regte bind ’n natuurlike of ’n regspersoon indien, en in die mate waarin, dit toepasbaar is met inagneming van die aard van die reg en die aard van enige plig deur die reg opgelê.”

²⁴ Hierdie stelling is onlangs herhaal in South African Police Service v Solidarity obo RM Barnard 2014 10 BCLR (KH) par. 162.

²⁵ Sien Bredenkamp v Standard Bank of SA Ltd 2010 9 BCLR 892 (HHA) par. 47: “[W]here a lease provides for the sublease with the consent of the landlord … [such] a term is prima facie innocent … But would the landlord attempt to use it to prevent the property from being sublet in circumstances amounting to discrimination under the equality clause, the term is not enforced.” Sien ook Ramakatsha v Magashule 2013 2 BCLR 202 (KH). In hierdie saak is die grondwetlikheid van regsreëls uit hoofde waarvan die kontrak (die grondwet van ’n politieke party) of enige bepaling van hierdie “kontrak” nie ter sprake nie, maar het die hof die grondwetlikheid van optrede van een van die partye ingevolge die bepalings van die kontrak oorweeg (parr. 60, 74).

²⁶ Contra Van der Merwe e.a. (2012:13), wat meen dat “in gevalle waar die balansering van belange uiters fyn is, soos by beweerde onbillike kontraksbedinge, kontraktuele billikheid sal afhang van die standaarde wat in die bepaling oor die beperking van basiese regte vervat is – en daardie standaarde is uiteraard bra rof.”

²⁷ Par. 5.

²⁸ Par. 6.

²⁹ S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (KH), 1995 3 SA 391 (KH) par. 102; Prince v President of the Law Society of Cape of Good Hope 2002 3 BCLR 231 (KH), 2002 2 SA 794 (KH) par. 22.

³⁰ Par. 63.

³¹ Parr. 61‒2.

³² Par. 144: “It is true that suspending the rule may deter some debtors from pursuing valid defences because they do not want to risk being held liable for a large interest payment should they lose.”

³³ Affordable Medicines Trust v Minister of Health of RSA 2005 6 BCLR 529 (KH), 2006 3 SA 247 (KH) par. 59.

³⁴ S v Makwanyane par. 104.

³⁵ Sien bv. in die algemeen t.o.v. Wes-Europa, Emiliou (1996).

³⁶ Klatt en Meister (2012:12‒3) en die bydrae van Kennedy (2011).

³⁷ Vir algemene besprekings van die toepassing van proporsionaliteitsbeginsels in die Suid-Afrikaanse reg, sien Currie (2010:408‒22); Bilchitz (2010:424‒47); Barrie (2013:40‒57); Rautenbach (2014:2229‒67).

³⁸ S v Steyn 2001 1 BCLR 52 (KH), 2001 1 SA 1146 (KH) par. 37; Teddy Bear Clinic for Abused Children v Minister of Justice and Constitutional Development 2013 12 BCLR 1429 (KH) par. 96. Sien ook die bespreking deur Klatt en Meister (2012:12‒3).

³⁹ Art. 36(1)(a) en (c) van die Grondwet.

⁴⁰ De Vos (1991:369) en (1997:458). Sien ook Hugenholtz en Heemskerk (2012:10‒11).

⁴¹ Sien oor “wapengelykheid” Kelbrick (2012:24); Knigge (1998:174); Rauscher, Max en Wenzel (2008:44‒5).

⁴² Paulsen v Slip Knot Investments 2014 4 SA 253 (HHA) parr. 29‒30.

⁴³ Parr. 66, 74.

⁴⁴ Par. 75.

⁴⁵ Art. 36(1)(b) van die Grondwet.

⁴⁶ Parr. 71, 123, 127‒8.

⁴⁷ Par. 71 en minderheidsuitspraak par. 128.

⁴⁸ Otto (1992:477).

⁴⁹ Par. 44; sien ook par. 107.

⁵⁰ Sonnekus (2012b:408).

⁵¹ Par. 44

⁵² (1885–1888) 2 SAR TS 85.

⁵³ Paulsen par. 82. Sonnekus (2012b:408) verwys hierna as die doel om kredietrisiko’s te beperk en volgens hom het die klem vanaf die historiese oogmerk om die skuldenaar te beskerm, verskuif na die beskerming van “die belange van derdes en die breë gemeenskap wat nie insae in die ooreenkoms het wat die regsverhouding tussen die twee partye direk beheers nie” (2012b:408), en na “die optrede van die skuldeiser wat te lank nalaat om die skuld op te vorder en daardeur meewerk om ’n onjuiste beeld oor die kredietwaardigheid van die skuldeiser as swaar verskuldigde kredietlener te versprei” (2012b:407). Soos hier bo aangedui, is die beskerming van kredietopnemers in die Paulsen-saak egter nog steeds baie sterk beklemtoon.

⁵⁴ Art. 36(1)(d) van die Grondwet.

⁵⁵ Sien bv. S v Williams 1995 7 BCLR 861 (KH), 1995 3 SA 632 (KH) par. 86.

⁵⁶ Par. 125.

⁵⁷ Par. 134 en sien ook die verwysings na Sonnekus (2012b:407) en die Margo-saak in eindnota 8 hier bo.

⁵⁸ Parr. 128‒132, 134.

⁵⁹ Par. 70 en minderheidsuitspraak par. 128. Sien ook die stelling in die Paulsen-uitspraak in die HHA par. 50: “The mischief which Oneanate was directed at was a debtor’s dilatoriness, which may include taking advantage of the courts’ civil procedures and the law’s delays to avoid prompt payment of a debt that was obviously due.”

⁶⁰ Parr. 138‒40.

⁶¹ Par. 65.

⁶² Par. 83.

⁶³ Par. 70.

⁶⁴ Par. 78.

⁶⁵ Art. 36(1)(e) van die Grondwet.

⁶⁶ Par. 84.

⁶⁷ Par. 10.

⁶⁸ Die Paulsen-uitspraak van die HHA parr. 50‒7.

⁶⁹ Paulsen par. 89. In par. 90 word verklaar: “I disavow any suggestion that this conclusion constitutes a development of the common law. This is but a rejection of the Oneanate development, which, because of the competing public considerations, could not appropriately be made by a court.”

⁷⁰ 1999 1 BCLR 1 (HHA), 1998 4 SA 1196 (HHA) par. 17.

⁷¹ Pakendorf v De Flamingh 1982 3 SA 146 (A).

⁷² Bogoshi parr. 17‒8.

⁷³ Par. 58.

⁷⁴ Par. 91.

⁷⁵ 2004 7 BCLR 687 (KH), 2004 4 SA 490 (KH) par. 48. Kursivering bygevoeg.

⁷⁶ Sien De Ville (2005:214 vn. 167); Wagener v Pharmacare Ltd; Cuttings v Pharmacare Ltd 2003 7 BCLR 710 (HHA) par. 37. T.o.v. ’n hof se plig om polisentriese administratiewe besluite binne die raamwerk van die grondwetlike vereistes vir geldige administratiewe handelinge met omsigtigheid te benader, is in die Bato Star-saak par. 48 verklaar: “This does not mean however that where the decision is one which will not reasonably result in the achievement of the goal, or which is not reasonably supported by the facts or not reasonable in the light of the reasons given for it, a court may not review the decision. A court should not rubberstamp an unreasonable decision simply because of the complexity of the decision or the identity of the decision-maker.”

⁷⁷ Par. 114.

⁷⁸ Parr. 81, 139‒40.

⁷⁹ Par. 35.

⁸⁰ 2001 10 BCLR 995 (KH), 2001 4 SA 938 (KH).

⁸¹ Par. 88.

⁸² Parr. 76, 88. Sien egter die opmerking van Tribe (1988:584): “[T]here is simply no way for courts to review legislation in terms of the Constitution without repeatedly making difficult substantive choices among competing values, and indeed among inevitably controverted political, social, and moral conceptions.”

⁸³ Par. 154.

⁸⁴ 2005 9 BCLR 835 (KH), 2005 6 SA 419 (KH) par. 16.

⁸⁵ “concepts that are open to policy considerations” – par. 117.

⁸⁶ Par. 117.

⁸⁷ Par. 115. Sien ook National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minister of Home Affairs 2000 1 BCLR 39 (KH), 2000 2 SA 1 (KH) par. 75.

⁸⁸ Sien Thebus v S 2003 10 BCLR 1100 (KH), 2003 6 SA 505 (KH) par. 28 en t.o.v. statutêre bepalings, die obiter-opmerkings in Wary Holdings (Pty) Ltd v Salwo (Pty) Ltd 2008 11 BCLR 1123 (KH), 2009 1 SA 337 (KH) par. 107.

⁸⁹ Parr. 119‒20.

⁹⁰ Sien die opmerking van Madlanga R par. 91.

⁹¹ Die Paulsen-uitspraak van die HHA par. 55.

The post Vonnisbespreking: Die toepassing van die gemeenregtelike in duplum-reël tydens gedingvoering, grondwetlike proporsionaliteit en die skeiding van magte appeared first on LitNet.

Opsomming

Die doel van hierdie artikel is om die figuur van die vreemdeling in die boek Levitikus as deel van die Pentateug te ondersoek. Die artikel verduidelik eers die diakroniese uitgangspunte van hierdie ondersoek. Hierdie uitgangspunte vorm die fondament waarop die res van die argument gebou word. Die Heiligheidwetgewing word deur die meeste geleerdes as ’n post-Priesterlike teks van die Persiese tydvak gesien. Die artikel bied ’n oorsig oor die voorkoms van die term גֵּר in Levitikus 16–26. Dan volg ’n oorsig oor die debat oor die vreemdelingtema tot op hede en word daar veral gefokus op die belangrike bydraes van Jacob Milgrom en Christophe Nihan. Milgrom het duidelik aangetoon dat daar nie sprake is van proseliete in hierdie tekste nie en Nihan het gewys dat die verandering van die status van die גֵּר met ekonomiese vooruitgang gepaardgegaan het. In die tweede helfte van die artikel word daar aangetoon dat hierdie verduidelikings nie genoegsaam is om die oproep om die גֵּר lief te hê in Levitikus 19:33–34 te verduidelik nie. Die artikel bespreek hoofstuk 19 in meer besonderhede en wys daarop dat daar ’n proses van binnebybelse eksegese plaasgevind het. Levitikus 19:33–34 word bespreek in verband met Eksodus 22:20–21 en Deuteronomium 10:18–19. Die bespreking toon dat die Levitikusteks die ouer tekste herinterpreteer het. In die lig van hierdie bespreking is die gevolgtrekking dat daar minstens drie verskillende sienings van die גֵּר in die Heiligheidswetgewing sigbaar is wat heel waarskynlik chronologies uit mekaar ontwikkel het. Ten slotte word gevra of ons vandag enigiets sou kon leer uit die sienings van die גֵּר in die Heiligheidswetgewing.

Trefwoorde: Heiligheidswetgewing; Levitikus 17–26; Levitikus 19; liefde; vreemdelinge

Abstract

Love of the stranger in Leviticus 19: different views of strangers in the Holiness Legislation

The article engages with the figure of the stranger (גֵּר) in the book of Leviticus in general and Leviticus 19:33–34 in particular. References to the גֵּר are found mostly in what is traditionally known as the Holiness Legislation, which is understood as a post-Priestly text which was created as a result of an inner-biblical discussion. The Holiness Legislation came into being in the Persian period.

The article starts by presenting an overview of the different occurrences of the term גֵּר in Leviticus 16–26. It attempts to show which laws are applied to the גֵּרִים, what protection they are given and how they are to be treated in general. Two cases of an earlier view of the גֵּר in 19:10 and 23:22 are also pointed out, since they express a similar view of the גֵּר as the older law codes. Especially important are examples where obedience to the same laws is expected of both the גֵּרִים and the Israelites, including Leviticus 16:29; 17;25; 18:26; 19:34; 24:16, 22. The article then presents an overview of the current state of the debate on the position of the גֵּר. The first issue addressed is the old argument going back to Bertholet (1896), and still very much prevalent in current scholarship, that the גֵּר was a proselyte, in other words, somebody who came from the outside and who was assimilated into the Israelite community, including the cult. The cases mentioned above of where the same thing is expected of both the אֶזְרָח and the גֵּר are good examples of texts used in the proselyte argument.

The article then presents the contribution by Milgrom (1982, 2000) as a critique of the proselyte argument. For Milgrom the reason the גֵּרִים were included in some laws was not really for the benefit of the גֵּרִים themselves, but actually to protect the relationship between the land, the addressees and YHWH. The fear was that the גֵּרִים could contaminate the land by not following certain prohibitive commandments and thus pose a threat to the relationship between Israel and the land. Although Milgrom’s argument is generally persuasive and clearly undermines the earlier arguments about proselytes, it still leaves some things unexplained. Milgrom does not explain why the sojourner (תּוֹשָׁב) is not included in the prohibitive commandments. Furthermore it does not explain the command to love the גֵּר “as yourself” (כָּמֹ֔וךָ) in Leviticus 19:33–34. How could loving the גֵּר protect the land? Christophe Nihan provides a partial answer to the first unanswered question.

Nihan (2011) argues that the main difference between the גֵּר and the תּוֹשָׁב is that the former is financially independent, while the latter is not. His argument is based on Leviticus 25:6, where only the תּוֹשָׁב is presented as the client of the addressee, but no mention is made of the גֵּר. This is one of the reasons why the תּוֹשָׁב may be enslaved (25:45–46), but not the גֵּר. It also explains why the prohibitive commandments are not expected to be obeyed by the תּוֹשָׁב. He is the client of an addressee and not independent. Nihan also makes it clear that the גֵּר is never regarded as equal to the אֶזְרָח. For instance, the גֵּר is not allowed to own land, since Leviticus 25 never portrays the גֵּר as the recipient of land. Furthermore, Nihan points out that the גֵּר is never expected to become holy, something which is expected of the addressees. Nihan’s arguments provide further support for Milgrom’s criticism of the proselyte argument. The גֵּרִים were not equal to or assimilated into Israelite society. Yet it also explains why the prohibitive commandments are not expected to be obeyed by the תּוֹשָׁב. What his argument does not explain is Leviticus 19:33–34 and the commandment to love the גֵּר. The גֵּר may not own land, is not expected to strive for holiness, is not in general the equal of the Israelite, but the addressees are asked to love him “as yourself”. Similarly, Leviticus 19:18 asks of the addressees to love their neighbour “as yourself”. The rest of the article engages with this problem.

The discussion of Leviticus 19:33–34 addresses issues such as the meaning of love (אהב) and the problem of the structure of Leviticus 19. In terms of the understanding of אהב the insights of Hieke (2014b) are used to argue that the term does not refer to an emotion, but more to an inner attitude towards fellow human beings which expresses itself through certain deeds. The concept is also discussed in terms of its broader use in the Ancient Near East to express “loyalty”. With regard to the structure of the chapter, the article draws on an earlier insight from Nihan (2007), based on the views of Otto (1999), that the chapter consists of two parallel parts. In this structure both verses 11–18 and 26–36 are smaller collections of laws with the central theme of loyalty to fellow Israelites (vv. 11–18) and loyalty to YHWH and the fellow Israelite (vv. 26–36). Leviticus 19 is also understood as a case of inner-biblical exegesis where earlier legal codes (especially the Decalogue) are reinterpreted in the light of the Holiness Legislation’s quest for holiness (Hieke 2014b).

With regard to the command to love the גֵּר in verses 33–34, the earlier texts used in this process of inner-biblical exegesis are Exodus 22:20-21 and Deuteronomy 10:18-19. All three texts make use of the motivational clause that “[Y]ou were strangers in the land of Egypt.” When Leviticus 19:33–34 is compared with Exodus 22:20–21 it is clear that the former goes much further than the latter. In Exodus 22 the issue is simply about not abusing the גֵּר, but in Leviticus 19 love/loyalty is expected. When Leviticus 19:33–34 is compared with Deuteronomy 10:18–19, other differences become apparent. Deuteronomy 10 makes use of imitatio dei and shows that God himself takes care of the strangers and therefore the addressees should love them. Yet the main difference with Leviticus 19:34 remains the fact that the latter adds “like yourself” (כָּמֹ֔וךָ). When read as a parallel text to 19:18, then it is clear that the authors of chapter 19 do not only go well beyond texts such as Exodus 22:20-21 and Deuteronomy 10:18–19, but also go well beyond the other cases of the גֵּרִים in the Holiness Legislation where they are supposed to obey the prohibitive commandments.

The article concludes by showing that there are at least three different views of the גֵּרִים which developed out of one another. In the older view (19:10 and 23:22) the גֵּר is a vulnerable person who needs charity, a similar view to the one found in the older law codes. The second view of the גֵּר is the one described by Milgrom and Nihan as one who has to obey the prohibitive commandments and who, according to Nihan, reached this position through growing economic independence. But then the article argues that Leviticus 19:33–34 goes beyond even this second position. It asks of the addressees to show the same loyalty to strangers as they would to fellow Israelites. This is still not a case of inclusion or of something like proselytes, but it clearly is a step in that direction.

The article concludes by asking which of the ancient views of the גֵּר could be regarded as laudable and which ones as disappointing when judged from a modern-day perspective informed by the idea of human rights. The author finds the pragmatism of the ancient authors impressive. There is no attempt to get rid of the גֵּר, but the texts simply try to cope with the reality of their presence. The fact that the גֵּרִים were not proselytes, but were still offered some protection is also laudable. The most disappointing aspect of the treatment of the גֵּרִים is the fact that they gained their elevated status by means of economic upliftment. In other words, the “free market” liberated them, not YHWH. Still, the fact that Leviticus 19:33–34 goes beyond this view of the גֵּר and takes a step closer to treating the גֵּר and the Israelites as equals is to be applauded.

Keywords: Holiness Code; Leviticus 17–26; Leviticus 19; love; strangers

1. Inleiding

Die voorkoms van vreemdelinge in ’n samelewing met die vrees en haat wat dikwels daarmee gepaardgaan, is nie ’n moderne verskynsel nie. Ou Nabye-Oosterse tekste¹ soos die Ou Testament het ook met hierdie probleem geworstel. Die גֵּר (vreemdeling) word in al die regsversamelings in die Pentateug vermeld (die Dekaloog,² die Bondsboek in Eksodus 20:22–23:33,³ Deuteronomium 12–26⁴ en die Heiligheidswetgewing, Levitikus 17–26). Die huidige artikel ondersoek die onbeantwoorde vrae wat voortvloei uit die huidige stand van navorsing met betrekking tot die גֵּר in die Heiligheidswetgewing.

Eers word uitgespel met watter uitgangspunte navorsers werk wanneer tekste in sekere tydperke gedateer word. Pentateugnavorsing word tans nie meer gekenmerk deur die konsensus wat in navolging van Wellhausen die 20ste eeu oorheers het nie.

Tweedens gee die artikel ’n oorsig oor die voorkoms van die woord גֵּר in Levitikus.

Die derde en vierde onderafdelings ondersoek in die lig van die nuutste navorsing die vroeëre opvatting dat die גֵּירִים proseliete was. Onlangse navorsing wat hierdie teksgedeeltes oor vreemdelinge lees in die lig van finansiële onafhanklikheid eerder as godsdienstige insluiting word dan ondersoek.

In die vyfde plek word spesifiek gefokus op die opdrag in Levitikus 19 om die גֵּר lief te hê.

2. Histories-kritiese uitgangspunte

Daar is ’n groeiende konsensus dat die Heiligheidswetgewing⁵ ’n post-Priesterlike teks is wat geskryf is ná die Priesterlike teks (P), Deuteronomium en die Bondsboek en dus uit die naballingskapse tydperk stam. Die werk van Europese eksegete soos Otto (1999:125–41), Grünwaldt (1999:379–85),⁶ Nihan (2007:559–72) en Achenbach (2008:145–63) is verteenwoordigend van hierdie siening. Ook Hieke (2014a:67–72) val in die nuutste Duitse kommentaar op Levitikus hierby in, ten spyte van die feit dat hy eintlik meer sinkronies werk. Hierdie geleerdes stel ’n datering in die naballingskapse/Persiese tydperk in die 5de eeu v.C. voor. Hulle bou voort op die vroeëre werk van Elliger (1966) en Cholewinski (1976) wat reeds die ouer konsensus soos aangevoer deur Wellhausen, dat die Heiligheidswetgewing ouer was as P, grondig bevraagteken het.

Joodse Bybelwetenskaplikes soos Milgrom (2000:1349–52) en Knohl (1995:204–12) verskil egter met hierdie groep. Hulle dateer beide P en die Heiligheidswetgewing in die voorballingskapse tydperk. Beide ontken byvoorbeeld dat die Heiligheidswetgewing Deuteronomium 12–26* as bron gehad het en herinterpreteer het. ’n Mens sou hierdie geleerdes kon beskryf as lede van die Kaufmann-skool, aangesien hulle siening teruggaan op die navorsing van Yehezkiel Kaufmann. Die Kaufmann-skool bly egter ’n minderheidsgroep in Pentateugkringe en hul insigte word nie hier oorgeneem nie.⁷ Ten spyte van Milgrom se twyfelagtige datering van tekste, sal dit hier onder duidelik word dat sy bydrae tot die bestudering van Levitikus nie geïgnoreer kan word nie.

Beide Milgrom (2000:1332–44) en Knohl (1995:104–6) het wel ’n belangrike bydrae gelewer deur aan te voer dat daar ander tekste in die Pentateug is wat saam met Levitikus 17–26 gelees moet word. Hulle verwys na ’n “Heiligheidskool”. Pentateugnavorsers soos Nihan (2007:654–69) wat nie met die datering van Milgrom en Knohl saamstem nie en ’n meer minimalistiese siening het, aanvaar dat die skrywers van die Heiligheidswetgewing ander tekste in Eksodus en Levitikus bygevoeg het. Vir die doeleindes van hierdie artikel is dit belangrik om te noem dat daar ’n redelike konsensus is dat, in Levitikus self, beide Levitikus 11:43–45 en 16:29–34a tot H⁸ behoort. Wat laasgenoemde teks betref, is dit juis die voorkoms van die woord גֵּר wat deurslaggewend vir hierdie argument is.

Hierdie diakroniese uitgangspunte vorm die fondament waarop verskeie argumente hier onder gebou word. Dit verduidelik waarom die Heiligheidswetgewing gesien word as ’n Persiese teks. Sonder hierdie uitgangspunte is die argumente oor binnebybelse eksegese nie moontlik nie.

3. Voorkoms van woorde vir vreemdelinge in Levitikus

Behalwe die woorde גֵּר en תּוֹשָׁב (bywoner) wat hier onder in meer besonderhede bespreek sal word, gebruik die Ou Testament ook ander woorde om na vreemdelinge of uitlanders te verwys. Die twee vernaamstes onder laasgenoemde is נָכְרִ֔י /בֶּן־נֵכָ֗ר en רזָ.⁹ Hierdie twee terme is egter skaars in die Heiligheidswetgewing en boonop beperk tot hoofstuk 22 en sal daarom nie aandag geniet nie.

Die selfstandige naamwoord גֵּר kom 21¹⁰ keer in Levitikus voor en die werkwoord (גור, meestal as ’n deelwoord) 11¹¹ keer. In nege van laasgenoemde gevalle is גֵּר die onderwerp van die werkwoord. In die twee ander gevalle is תּוֹשָׁב, ’n term wat tradisioneel in Afrikaans met bywoner vertaal word, die onderwerp. Die woord kom agt¹² keer in Levitikus voor waarvan sewe in Levitikus 25 is. Met die uitsondering van Levitikus 16:29 kom גֵּר en תּוֹשָׁב net voor in wat tradisioneel as die Heiligheidswetgewing (Levitikus 17–26) bekend staan, maar soos hier bo verduidelik, word algemeen aanvaar dat 16:29 ook deel van H is.

In die eerste voorkoms van גֵּר (Levitikus 16:29) word die aangesprokenes aangesê om geen werk op die Groot Versoendag te doen nie. Dan word spesifiek genoem dat dit vir beide die אֶזְרָח en die גֵּר geld. Dit is moeilik om ’n goeie vertaling vir אֶזְרָח te vind. Die 1983-vertaling en De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) vertaal dit as gebore Israeliet en die 1933-vertaling as kind van die land. Dit is duidelik dat אֶזְרָח na een van die “Israeliete” (בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל) verwys, soos die volgende gevalle uit Levitikus 17 illustreer. In verse 8, 10, 12 en 13 word beide Israeliete (בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל) en die גֵּר telkens opgeroep om alle offers na die ingang van die ontmoetingstent te bring (vers 8) en beide groepe word verbied om bloed te eet (verse 10, 12 en 13). Dan volg vers 15, waar beide die אֶזְרָח en גֵּר beveel word om sekere reinigingsrituele uit te voer as hulle diere geëet het wat vanself gevrek het (נְבֵלָה), of diere wat deur roofdiere verskeur is (טְרֵפָה). Hieruit blyk dat אֶזְרָח en בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל na dieselfde mense verwys en bloot as wisselvorme gebruik word (Olyan 2000:69; Rendtorff 1995:82), hoewel eersgenoemde grammaties enkelvoud is en laasgenoemde meervoud.

Altesaam kom אֶזְרָח sewe¹³ keer in Levitikus voor, waarvan ses¹⁴ saam met die גֵּר in dieselfde vers is. In al ses hierdie gevalle word dieselfde verwag van beide die אֶזְרָח en die רגֵּ (16:29 en ook 17:15). In 18:26 word beide אֶזְרָח en גֵּר opgeroep om voorafgaande voorskrifte (oor seksuele taboes) te bewaar. Levitikus 19:34 moedig die aangesprokenes aan om die גֵּר te sien soos ’n אֶזְרָח en om die גֵּר lief te hê “soos jouself”. Ons sal later na hierdie vers terugkeer, maar hier word as motivering aangebied die feit dat “julle vreemdelinge (גֵּרִים) was in Egipteland”. Beide Levitikus 24:16 en 24:22 stel dit duidelik dat daar een reg (מִשְׁפָּט) sal wees vir die אֶזְרָח en die גֵּר en dat dit vir beide verbode is om die naam van die Here te vloek. Ander gevalle, buiten dié in hoofstuk 17 wat reeds genoem is, waar beide die גֵּר en die בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל aangespoor word om dieselfde wette te gehoorsaam, sluit in Levitikus 20:2, waar beide groepe verbied word om hulle kinders vir Molog te gee, en 22:18–19, waar beide groepe verplig word om slegs volmaakte manlike diere as brandoffers te bring. In al hierdie gevalle word van beide גֵּר aan die een kant en die אֶזְרָח of בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל aan die ander kant dieselfde verwag. Hierdie uitsprake het lank die debat oorheers: hulle roep die vraag op of dit hier gaan om gelykstelling of selfs insluiting. Ons keer later na hierdie vraag terug.

Daar is gevalle waar die גֵּר nie saam met die אֶזְרָח of בְּנֵ֣י יִשְׂרָאֵ֔ל genoem word nie. In Levitikus 19:10 word die aangesprokenes verbied om hulle wingerde ’n tweede keer te oes, maar eerder die korrels vir die גֵּר en die arme (עָנִי) agter te laat. Vers 33 roep die aangesprokenes op om nie die גֵּר te verdruk (ינה) nie en dan volg vers 34, wat reeds hier bo bespreek is. Op soortgelyke wyse vra 23:22 van die aangesprokenes om nie die wenakkers af te oes nie, maar dit vir die arme (weer עָנִי) en גֵּר agter te laat. In twee gevalle word die גֵּר dus saam met die עָנִי genoem. Daar is vanuit ’n diakroniese perspektief ’n redelike mate van konsensus dat hierdie twee voorbeelde ’n ouer verstaan van die term גֵּר verteenwoordig. In hierdie twee gevalle word hulle saam met die armes gekategoriseer, wat breedweg neerkom op hoe die woord in die Bondsboek en in Deuteronomium funksioneer. Die oorkoepelende term personae miserae word dikwels vir hierdie kategorie gebruik.¹⁵

Dit bring ons by die unieke gebruik van die woord in Levitikus 25. In baie van hierdie voorbeelde word die aangesprokenes op een of ander manier as גֵּירִים aangespreek. Vers 23 is welbekend:

Die vers dien as motivering vir waarom grond nooit verkoop mag word nie: die aangesprokenes is vreemdelinge en bywoners wat nie grond besit nie. Jahwe besit in werklikheid die grond. In vers 35 word vertel van ’n mede-Israeliet (’n broer/אָח) wat finansieel sukkel en afhanklik raak van die aangesprokene. In so ’n geval moet hy soos ’n גֵּר en ’n תּוֹשָׁב behandel word. Uit verse 36–38 blyk dit dat die reëling positief is, aangesien die persoon dan nie rente op enige lenings mag betaal nie. In beide bogenoemde gevalle kry die Israeliete self die status van die vreemdeling en bywoner. Eerstens word hulle verhouding met Jahwe juis so omskryf en tweedens omskryf hierdie terme die verhouding tussen die Israeliet wat swaarkry en die Israeliet wat hom help.

In die laaste voorkoms van die woord גֵּר (verse 47–55), word hy beskryf as ryk. Die probleem is ’n mede-Israeliet wat in armoede verval en by die ryk גֵּר beland. Alles moontlik moet dan gedoen word om die mede-Israeliet daar weg te kry.¹⁶

Hierdie inligting roep by Pentateugnavorsers die vraag op wie hierdie vreemdelinge was. Daar word wel oor die algemeen aanvaar dat hulle nie-Israeliete was wat van buite af gekom het en tussen die Israeliete kom woon het, maar daar word steeds navorsing oor hul presiese identiteit gedoen.¹⁷

4. Was die גֵּרִים proseliete?

Bybelwetenskaplikes het lank aangevoer dat die גֵּירִים in die Heiligheidswetgewing die voorlopers was van wat later die proseliete sou word of, nog sterker, dat hulle proseliete was. Dit sou inhou dat die voorskrifte in die Heiligheidswetgewing daarop dui dat vreemdelinge of buitestanders deel kon word van Israel. Hierdie argument is reeds in 1896 deur Alfred Bertholet gemaak. Vir Bertholet (1896:174) het גֵּר ’n godsdienstige term geword en verwys die גֵּירִים na proseliete:

Ger ist ganz und gar ein religiöser Begriff geworden. Es bezeichnet den Nichtisraeliten, der unter Israel wohnt, und in seine religiöse Verfassung zum allergrössten Teil oder sogar (unter Aufnahme der Beschneidung) vollständig aufgenommen ist.

Vir Bertholet gaan dit dus hier eenvoudig oor ’n nie-Israeliet wat ten dele of ten volle in Israel geïntegreer word. (Die verwysing na die besnydenis het eintlik betrekking op Eksodus 12.) ’n Meer onlangse voorbeeld van die soort argument kry ons byvoorbeeld by Sparks (1998:252) wat ‘n sterk onderskeid tref tussen die גֵּר en die תּוֹשָׁב en dan aanvoer dat eersgenoemde gesien moet word as ’n assimilerende vreemdeling (“assimilating foreigner”) en as deel van die geloofsgemeenskap (“religious community”) teenoor die תּוֹשָׁב wat dan ’n nie-assimilerende vreemdeling was. Ter ondersteuning van sy argument verwys hy na al die tekste wat hier bo vermeld is waar dieselfde verwag word van die אֶזְרָח/Israeliet en die גֵּר. Die feit dat die LXX גֵּר vertaal het met προσήλυτος word ook ter ondersteuning genoem.¹⁸ Ten spyte van die feit dat baie Bybelwetenskaplikes soortgelyke argumente aangebied het en nog steeds aanbied,¹⁹ word hierdie soort argumente vandag deur ander in twyfel getrek.

Die vernaamste stem daarteen is dié van Jacob Milgrom, wie se kommentare op Levitikus (1991, 2000 en 2001) moeilik oortref sal word.²⁰ Kortliks kom die wette wat vir beide Israeliete en גֵּירִים geld nie neer op insluiting nie.²¹ Volgens Milgrom (2000:1493–1501) gaan dit eerder oor ’n soort pragmatisme wat erken dat die vreemdelinge daar is, maar wat tog vrees dat hulle teenwoordigheid die verhouding tussen Israel, die land en Jahwe sal versteur. Milgrom onderskei tussen voorkomende voorskrifte (“prohibitive commandments”) en performatiewe voorskrifte (“performative commandments”), waarvan slegs eersgenoemde van toepassing op die גֵּירִים is. Milgrom stel dit as volg (2000:1499): “It therefore makes no difference whether the polluter is Israelite or non-Israelite. Anyone in residence on YHWH’s land is capable of polluting it or his sanctuary.”

In ’n positiewe lig moet ’n mens wel noem dat die גֵּירִים nie ’n groter risiko loop om die grond te verontreinig net omdat hulle vreemd of uitlands is nie. Beide inwoners én vreemdelinge kan die grond verontreinig. Daarom moet seker gemaak word dat vreemdelinge, soos ook die inwoners, die belangrike voorkomende voorskrifte nakom. Dit gaan veral oor wette soos om nie op die Groot Versoendag (Levitikus 16:29) te werk nie, die nie-eet van bloed en bring van offers na die sentrale heiligdom (hoofstuk 17), die oortreding van seksuele taboes in hoofstuk 18, die offer van kinders aan Molog (hoofstuk 20) en die offer van verminkte diere (hoofstuk 22). Milgrom som dit as volg op (2000:1499): “In sum, the gēr was expected to observe all the prohibitive commandments, lest their violation lead to the pollution of God’s sanctuary and land, which, in turn, results in God’s alienation and Israel’s exile.”

Milgrom se siening beantwoord nie al die vrae nie, maar bevraagteken wel argumente wat in hierdie tekste graag die eerste tekens van insluiting bespeur het.²²

Twee sake is egter nog onduidelik. Eerstens verklaar dit byvoorbeeld nie hoekom die תּוֹשָׁב uitgesluit word van hierdie gebooie nie. As énigiemand (volgens die eerste aanhaling uit Milgrom hier bo) dan die land kon verontreinig, waarom word hulle nie ook by die naam genoem in bogenoemde tekste nie? Tweedens verklaar dit ook nie ten volle waarom die aangesprokenes opgeroep word om die גֵּר lief te hê soos hulself nie (Levitikus 19:33–34). As die bedoeling van die meeste wette eenvoudig was om die verhouding met die grond te beskerm, dan wonder ’n mens of hierdie oproep tot liefde dalk nie effens oordadig klink nie.

Ons sal later na laasgenoemde probleem terugkeer, maar eers eersgenoemde. Christophe Nihan het moontlik ’n oplossing vir dié probleem.

5. Ekonomies onafhanklik

Nihan (2011:118) beklemtoon dat daar groot verskille tussen die גֵּר en die תּוֹשָׁב is. In navolging van Joosten verwys hy byvoorbeeld na Eksodus 12:43–49 waar die besnyde גֵּר toegelaat word om die Pasga te vier. Dieselfde teks sluit egter eksplisiet die תּוֹשָׁב uit (vers 45). Nihan wys ook daarop dat in tekste waar die תּוֹשָׁב sonder die גֵּר voorkom (Lev. 22:10; 25:6 en 40) dit duidelik is dat die תּוֹשָׁב ’n “kliënt” van die Israeliet was. Levitikus 25:6 illustreer dit goed:

Die vers verwys nie na die גֵּר nie, maar gebruik die werkwoord גור as ’n partisipium om te beskryf wat die תּוֹשָׁב doen. Ter ondersteuning van Nihan se argument van ’n kliënt is dit duidelik dat daar ’n noue verhouding tussen die aangesprokene en die verskillende groepe is. Die pronominale suffiks word elke keer gebruik. Dit is byvoorbeeld “jou” dagloner (שָׂכִיר) en “jou” bywoner (תֹּושָׁב). Al die groepe wat op een of ander manier afhanklik is van die aangesprokene mag in die Sabbatsjaar saam met hom eet van die opbrengs van die grond. Vir Nihan is die belangrikste verskil tussen גֵּר en תּוֹשָׁב dat eersgenoemde finansieel onafhanklik is van Israeliete terwyl laasgenoemde afhanklik is. Die גֵּר word dus nie in die vers genoem nie, juis omdat hy op sy eie voete staan en nie aalmoese van die grondeienaar nodig het nie. Omdat dit ook veronderstel dat die aangesprokene mag kan uitoefen oor die תּוֹשָׁב, maar nie oor die גֵּר nie, word die גֵּר eksplisiet onderwerp aan Milgrom se voorkomende wette.

Maar dit is ook die rede waarom die גֵּר toegelaat word om die Pasga te vier. Hy staan op sy eie voete, hoewel Nihan (2011:116) beklemtoon dat die Pasga in Eksodus 12:43–49 ’n private, huislike ritueel was en nie deel van die nasionale kultus nie. Dit is nie asof die גֵּר in hierdie teks ingetrek word in die kultus as sodanig nie. In Eksodus 12 is daar dus nie sprake van die insluiting van die גֵּר in die עֲדַ֥ת יִשְׂרָאֵ֖ל (die gemeente van Israel) nie (verse 47 en 48), aangesien daar nog steeds gepraat word van die גֵּר as ’n aparte groep mense. Hulle het wel nou die reg om die Pasga te vier as hulle sou wou. Dit is ’n moontlikheid wat nie vir die תּוֹשָׁב beskore was nie. Die uiteinde van hierdie onderskeid lei tot die volgende stand van sake (Nihan 2011:118):

While it is said in Lev 19:33–34 that the גֵּר must not be “oppressed” by Israelites and must be “loved” like a fellow citizen (Lev 19:33–34), the תּוֹשָׁב, on the other hand, may legitimately be forced to sell his children as debt-slaves if his economic situation requires it.

Die גֵּר geniet dus baie meer beskerming as die תּוֹשָׁב wat, volgens Levitikus 25:45–46, wel die slawe kon word van Israeliete.²³ Die groot verskil wat die effens meer bevoorregte posisie vir die גֵּר moontlik maak, is volgens Nihan dat hulle meer welaf is as ander groepe soos byvoorbeeld die תּוֹשָׁב. Omdat hulle ekonomies onafhanklik is, word meer van hulle verwag, maar ook meer aan hulle gebied.

Nihan (2011:120) beklemtoon egter dat die גֵּר vanuit ’n regsperspektief minderwaardig bly teenoor die Israeliete ten spyte van hulle finansiële onafhanklikheid. Die wette van die Heiligheidswetgewing bly gemik op Israeliete. Hulle is meestal die aangesprokenes. Die גֵּרִים word net by sekere wette ingesluit. In dié opsig stem Nihan (2011:122–4) ook grootliks saam met Milgrom, maar dink dat daar wel ’n belangrike verskil is tussen ’n אֶזְרָח en ’n גֵּר. Die גֵּר mag nie grond besit nie (sien ook Rendtorff 1995:85). In die tweede helfte van Levitikus 25 word die גֵּרִים nooit uitgebeeld as die ontvangers van grond in enige van die transaksies wat daar beskryf word nie. Vir Nihan beteken dit dat hulle nie grond mag besit het nie. Nihan se standpunt verklaar egter nie die posisie van die ryk גֵּר wat ons juis aan die einde van Levitikus 25 raakloop nie. Hoe word die גֵּר ryk sonder grond? Nihan (2012:131) argumenteer dat hulle onder andere behoort aan ’n klas “wealthy merchant families, foreign soldiers, members of the Achaemenid administration”. Hulle trek dus voordeel uit die lewe in die groter Persiese ryk. Tog bly dit problematies dat sulke mense nie by landbou betrokke geraak het nie. Die breër prentjie wat in die tweede helfte van Levitikus 25 geskets word, is dié van ’n samelewing waar grondbesit, landbou en rykdom nou in mekaar geweef was.

Verder is die siening van grondbesit in die Heiligheidswetgewing ook hoogs problematies. Tegnies besit die aangesprokenes ook nie die grond nie, maar het hulle bloot die reg om die grond te gebruik. Levitikus 25:23 spreek juis die aangesprokenes aan as גֵּרִים en תּוֹשָׁבִים. Die vers veronderstel dat die status van גֵּרִים en תּוֹשָׁבִים nie die besit van grond insluit nie, soos Nihan tereg opmerk. Maar as die Israeliete dan self ook nie eintlik die grond besit nie, waar laat dit almal?

Die debat oor die betekenis van die term אֲחֻזָּה is ook al redelik op die spits gedryf. Die woord kom 20 keer²⁴ in Levitikus voor waarvan 13 in hoofstuk 25 is. אֲחֻזָּה word dikwels teenoor נַחֲלָה afgespeel. Laasgenoemde term kom glad nie in Levitikus voor nie, maar word deur verskeie geleerdes as permanente erfgrond beskou wat aan ’n betrokke familie behoort. Daarteenoor word אֲחֻזָּה verstaan as ’n baie meer voorwaardelike en vervreembare verstaan van grondbesit wat dikwels in Duits met Nutzrecht vertaal word, met ander woorde die reg om grond te gebruik en nie te besit nie.²⁵ Milgrom (2001:2173) vra waarom H konsekwent net אֲחֻזָּה gebruik, teenoor Deuteronomium, wat meestal נַחֲלָה gebruik, en beantwoord sy vraag dan as volg: “The answer is evident when it is noticed (and here Gerlemann [1977] is right) that H, alone of all the sources, insists on referring to Israel’s land as God’s land and Israel’s tenure on it as resident aliens (25:23).”

Die aangesprokenes in die Heiligheidswetgewing besit dus nie die grond nie. Hulle het bloot ’n soort gebruikreg. Dus, wat help dit dan om soos Nihan te sê dat die גֵּר ook nie grond mag besit nie? Miskien probeer die teks dan sê dat hulle nie grond mag gebruik nie. Gebruikreg is slegs vir die Israeliete gereserveer. Tog, weer eens, hoe kan die גֵּר van Levitikus 25 ryk wees sonder toegang tot die gebruik van grond? Dit is moontlik dat daar ’n verskil is tussen wat tekste voorgee en wat die werklike historiese realiteite was (Achenbach 2011:41). Miskien gee die tekste voor dat גֵּרִים nie die grond mag gebruik nie, en is Nihan in dié opsig reg, maar die feit dat van hulle ryk was, dui moontlik op ’n ander historiese werklikheid.

Nihan gee wel ’n oplossing vir bogenoemde probleem met Milgrom se interpretasie. Hoekom hou slegs die גֵּר ’n bedreiging in vir die besoedeling van die grond en nie byvoorbeeld die תּוֹשָׁב nie? Hy stel dit as volg (Nihan 2011:130):

Nonetheless, because the gēr resides in the land alongside the Israelites, and is considered in principle as a free person, he is also subject to a series of requirements at the level of H’s sacral legislation. These requirements are united by the concern to prevent the possibility that the gēr, like the Israelite, may provoke the wrath of the patron deity either by profaning the sanctuary or by polluting the land. [skuinsgedruk in oorspronklike]

Maar beteken dit dat juis ekonomiese onafhanklikheid ’n mens in aanmerking bring daarvoor om die grond te besoedel? Beteken dit ook dat ekonomiese onafhanklikheid genoegsame waarde toevoeg dat jy beskerm behoort te word? Op dié stadium is die enigste moontlike antwoord op die twee vrae eenvoudig “ja”. Hier is daar dus ’n sterk hiërargiese struktuur. Die אֶזְרָח is boaan die ranglys, gevolg deur die גֵּר wat beskerm word, maar ook sekere pligte het. Eers dan is daar die תּוֹשָׁב wat in alle opsigte aan die agterspeen moet suig. Een voordeel van hierdie agterspeen is dat ’n mens geen bedreiging vir die grond inhou nie. Daarom is daar geen verwagting om aan sommige wette gehoor te gee nie. Dit het moontlik ook te doen met die feit dat ’n Israeliet mag kon uitoefen oor afhanklikes en seker kon maak dat hulle nie voorkomende wette oortree nie. Maar daar is ook nie veel beskerming wat aangebied word nie. Selfs totale verslawing is moontlik, soos reeds hier bo aangedui.

Dit is duidelik dat Nihan in baie opsigte met Milgrom saamstem. Hy aanvaar nie dat die Heiligheidswette oor godsdienstige insluiting of iets dergeliks handel nie. Soos Milgrom kom Nihan (2011:127) tot die volgende gevolgtrekking:

All in all, therefore, this survey of the passages where the גֵּר is included in H’s sacral laws confirms the theory according to which the predominant concern in these passages is that the גֵּר might either profane the sanctuary or pollute the land.

Benewens die verskil in grondbesit (of dan gebruik van grond) wys Nihan ook op ’n verdere onderskeid tussen die אֶזְרָח en die גֵּר wat te doen het met die wese van die Heiligheidswetgewing. Nihan (2011:128–9) voer aan dat “the גֵּר is consistently omitted from the exhortation to achieve holiness.” Dit was in die eerste plek hierdie soort opdragte wat aan Levitikus 17–26 sy naam as Heiligheidswetgewing gegee het. Tekste soos Levitikus 19:2, 20:7–8, 22–26 en 22:31–33 roep die aangesprokenes op tot heiligheid. Dit is ’n ope vraag wat hierdie soort heiligheid behels,²⁶ maar dit is duidelik in Levitikus dat ’n deel daarvan ten minste ’n bepaalde etiek of lewenswyse insluit. Hierdie lewenswyse word nie van die גֵּרִים verwag nie. Israel word byvoorbeeld opgeroep om die גֵּרִים lief te hê soos hulself, maar dieselfde liefde word nooit van die גֵּרִים verwag nie.

Maar waar laat dit ons met die גֵּרִים?

Dit behoort duidelik te wees dat die גֵּרִים in die meeste tekste in H nie proseliete, of dan godsdienstige bekeerlinge was nie. Hulle was finansieel onafhanklik en as gevolg daarvan is daar van hulle verwag om sekere wette na te kom. Die vrees was dat hulle oortreding van hierdie wette ’n nadelige effek op die grond sou hê en so die verhouding tussen aangesprokenes, Jahwe en die land sou skaad. Tog is reeds aangedui dat dit nie verklaar waarom die aangesprokenes opgeroep word in Levitikus 19 om die גֵּר so lief te hê soos hulself nie.

6. Levitikus 19:33–34 en die liefde vir die vreemdeling

Dit het uit die voorgaande bespreking geblyk dat die woord גֵּר op twee maniere in Levitikus 19 gebruik word. In vers 10 word na hulle verwys as weerlose mense wat op die oorblyfsels van die oes geregtig is, soos in 23:22. In beide die gevalle word hulle saam met die armes (עָנִי) genoem. Dit word algemeen aanvaar dat dit ook is hoe die גֵּר in die ouer regsversamelings uitgebeeld is. Hierdie twee voorbeelde is nog ’n oorblyfsel daarvan. In 33–34 word die aangesprokenes opgeroep om nie die גֵּר te verdruk nie en om hulle lief te hê “soos jouself” (כָּמֹ֔וךָ). ’n Mens kan nie oor laasgenoemde teks praat sonder om aandag aan vers 18 te gee nie. Hier word die aangesprokenes opgeroep om hulle naaste (רֵעַ) lief te hê “soos jouself” (ook כָּמֹ֔וךָ), ’n teks wat bekend gemaak is deur Jesus wat dit in die Sinoptiese Evangelies aanhaal. Verse 18 en 34 van Levitikus 19 is die enigste twee gevalle in die hele Levitikus waar die werkwoord “om lief te hê” (אהב) voorkom. Die liefde was duidelik nie so hoog op die agenda van die priesters soos wat dit by die skrywers van Deuteronomium was nie. In laasgenoemde boek kom die werkwoord 23 keer voor.²⁷

Dit is ’n ope vraag hoe die werkwoord אהב vertaal moet word. “Om lief te hê” het waarskynlik vandag totaal ander konnotasies as vir die Ou Nabye Ooste, waarvan Israel ook deel was. Dit word tans as ’n emosie beskou, wat deel van die probleem is.

In sy bespreking van Levitikus 19:18 definieer Hieke (2014b:731) liefde as volg:

Emotionen, auch positive, kann niemand von einem Menschen einfordern (selbst Gott nicht), aber darum geht es hier nicht in erster Linie, sondern vielmehr um die “innere Einstellung” zum Gegenüber, die sich in äußeren Taten manifestiert.

Hieke verstaan liefde hier dus as ’n soort innerlike ingesteldheid teenoor die ander wat in sekere dade na vore kom. Hy stel ook die belangrike punt dat emosies nie op iemand afgedwing kan word nie. Hy gee dan ook (2014b:732) ’n kort oorsig oor die gebruik van die term in die neo-Assiriese vasalverdrag van Esarhaddon. Reël 166 van hierdie verdrag roep die vasalkoning op om die kroonprins “lief te hê”. Dit is duidelik dat dit eerder gaan oor ’n soort politieke lojaliteit as wat vandag onder “liefde” verstaan sou word.²⁸ Die res van die vasalverdrag laat geen twyfel oor die feit dat ’n afwesigheid van liefde/lojaliteit ernstige en gewelddadige gevolge sal hê nie. Esarhaddon was oortuig dat hy wel liefde kon afdwing. Daar is argumente aangevoer dat ’n teks soos die Sjema in Deuteronomium 6:4–5 bewustelik die Vasalverdrag van Esarhaddon as interteks oproep om die gehoor te oortuig dat Jahwe, en nie die Assiriese koning nie, hulle liefde/lojaliteit verdien.²⁹ Hieke (2014b:732) verstaan liefde hier nie net “romantisch-individualistisch” nie, maar in terme van die gemeenskaplike en selfs politieke karakter van die begrip in die Ou Nabye Ooste en in die Ou Testament. Hier onder sal ’n ander voorbeeld uit Deuteronomium bespreek word, maar vir eers is dit belangrik om te fokus op Levitikus 19 self.

Baie Ou-Testamentici dink dat Levitikus 19 as hoofstuk “geen homogeen geheel vormt” (Jagersma 1972:119). Die probleem is die inhoudelike en formele uiteenlopendheid. Soos Elliger (1966:244) dit stel:

Lv 19 ist eine Summe von Geboten und Verboten sehr verschiedenen Inhalts und sehr verschiedener Form. Es ist zweifellos keine Einheit von Hause aus, wie der Wechsel von kasuistischen und apodiktischem Stil, von singularischer und pluralischer Anrede, auch der Wechsel der Schlußformeln zeigt.

Vir Jagersma (1972:119–25) is die hoofstuk ’n sameflansing van ’n klomp kleiner versamelings. Ander, soos Reventlow (1961:65–78), wat ’n meer vormkritiese metode volg, sien die invloed van die Dekaloog op die struktuur van die hoofstuk, maar volgens Nihan (2007:460) word beide hierdie benaderings (verteenwoordig deur Jagersma en Reventlow) dikwels verwerp.³⁰ Nihan (2007:461–2) se eie benadering is gegrond op ’n vroeëre voorstel van Otto (1994:245–6) wat weer teruggaan op Elliger (1966:245). Hulle stel voor dat, ten spyte van die bogenoemde chaos, die hoofstuk breedweg in twee dele ingedeel sou kon word. Na aanleiding van Elliger se idee sien eers Otto en uiteindelik ook Nihan tog baie orde in die hoofstuk. Nihan (2007:461) sien basies twee strukture wat tot ’n groot mate parallel is met mekaar. Die volgende tabel illustreer dit goed (Nihan 2007:462):

Na my mening is dit die beste indeling/struktuur waarmee Ou-Testamentici nog vorendag gekom het.³¹ Alles pas tog nie so helder in nie. Dit is byvoorbeeld nie so seker dat die fokus in verse 20–22 werklik offers is nie. In beide gevalle is (c) en (c’) ook redelik lank en ’n versameling van uiteenlopende wette. (c) eindig met die oproep om die naaste lief te hê (vers 18), maar die oproep om die גֵּר lief te hê in (c’) is al in vers 34, twee verse vóór die einde. Maar hier word heel waarskynlik meer simmetrie gesoek as wat die antieke teks bied. Nihan (2007:464–6) slaag wel met ’n mate van sukses daarin om die komplekse intertekstuele eggo’s tussen die twee helftes te omskryf. Hy verstaan Levitikus 19 in die geheel as ’n kommentaar op die Dekaloog en beskryf dit as volg (Nihan 2007:466):

In this respect, Lev 19 stands as a remarkable case of inner-biblical legal exegesis: that is, it takes up several earlier laws regarded as exemplary in order to build a compendium of sorts illustrating the requirements of a holy life. [skuinsgedruk in oorspronklike]

In die mees onlangse kommentaar op Levitikus verstaan Hieke (2014b:703) die boodskap van Levitikus 19 as ’n poging om iets te sê oor “Heiligkeit im Alltag”.³² Vir hom dra die verskeidenheid van gebooie juis by tot die krag van die teks (Hieke 2014b:704). Die verskeidenheid of veelvoudigheid van die hoofstuk is nóú met die teks se aanspraak verweef. Soos Nihan, aanvaar Hieke (2014b:707) dat die skrywer van Levitikus 19 die Dekaloog geken het en juis verder wou gaan:

Die Gültigkeit des Dekalogs ist unumstritten vorausgesetz – aber vielleicht soll durch diese Gestaltungsweise auch angedeutet werden, dass der Dekalog nicht alles ist. Der Alltag ist vielfältiger, und für “Heiligkeit” ist mehr gefordert als die Erfüllung eines Mindeststandards, wie ihn der Dekalog darstellt.

In ooreenstemming met Nihan aanvaar ook Hieke (2014b:708) dat die Heiligheidswetgewing ouer tekste herinterpreteer. Die term inner-biblical legal exegesis in die aanhaling uit Nihan hier bo is verder kenmerkend van Nihan (en baie ander Pentateuggeleerdes)³³ se benadering tot regstekste. Hy verstaan die Heiligheidswetgewing as ’n herinterpretasie van die Bondsboek, Deuteronomium 12-26*, die Dekaloog en P. Verder was Deuteronomium 12-26* reeds ’n herinterpretasie van die Bondsboek. Dit gaan dus oor ’n binnebybelse aktiwiteit waar verskillende tekste met mekaar in gesprek is. Dit beteken dat jonger tekste ouer tekste herinterpreteer, uitbrei en aanvul. Soms word die veelseggende begrip Fortschreibung (voortskryf) gebruik om hierdie werkswyse te omskryf. Nihan (2007:401–545) se interpretasie van Levitikus 17–26 word oor 150 bladsye aangebied onder die subtitel: “The Exegesis of P, D, and Other ‘Legal’ Traditions in H”. H herinterpreteer ouer regstekste deur hulle te herskryf of letterlik verder te skryf (= fortschreiben). Die aanhaling van Nihan hier bo wys hoe hy Levitikus 19 interpreteer. Die hoofstuk gebruik ouer regstekste en verpak dit op ’n nuwe manier om te wys watter soort gedrag vir ’n heilige lewe nodig is. Dit kan verder geïllustreer word aan die hand van die tekste waarin die opdrag om lief te hê voorkom wat hy hier bo in die tabel aangedui het as (c) en (c’). Nie al hierdie argumente is egter ewe oortuigend nie.

Nihan (2007:474) bespreek verse 17–18 en die liefde vir die naaste as ’n verwerking van Eksodus 23:4–5 en Deuteronomium 22:1–4 waar die aangesprokenes verbied word om die eiendom (donkies en ander diere) van hulle vyand of naaste te beskadig indien die geleentheid hom sou voordoen. Nihan beskryf die fokus van verse 17–18 as volg (2007:474):

The focus, in H, is no longer on the enemy specifically; rather, this issue has been transformed into a rule for interpersonal conflicts in general, which offers a fitting conclusion to the entire section formed by v. 11–18.

Sommige navorsers (byvoorbeeld Hieke 2014b:733, Matthys 1986:81, Otto 1992:247–248) het geargumenteer dat dit in die tekste in Eksodus 23 en Deuteronomium 22 eintlik gaan oor liefde vir die vyand (Feindesliebe). Maar dit lyk asof binnebybelse eksegese hiermee te geforseerd raak. Eksodus 23:4–5 praat van vyande en mense wat mens haat, terwyl Deuteronomium 22 praat van die broer. In beide gevalle gaan dit oor diere en ander besittings wat mens nie mag vat nie, maar moet terugbesorg. Optelgoed is nie hougoed nie. Daar word nooit van liefde gepraat in Eksodus 23:4–5 of Deuteronomium 22:1–4 nie. Hierteenoor het Levitikus 19:17–18 meer te doen met ’n soort innerlike ingesteldheid teenoor die naaste. Hieke (2014b:728) praat heeltemal tereg van ’n “innere Einstellung”. Die Afrikaanse idioom “om nie van jou hart ’n moordkuil te maak nie” vat die teks verder goed saam. Levitikus 19:17–18 is dus nie ’n herinterpretasie van die ander twee tekste nie. Daar is eenvoudig te min intertekstuele eggo’s.

In die lig van Nihan (2007:475) se struktuur hier bo verstaan hy verse 32–36 as komplementêr tot 11–18. Met betrekking tot verse 33 en 34 sien hy die volgende binnebybelse eksegese (Nihan 2007:475–6):

The opening prohibition in v. 33 (לֹ֥א תֹונ֖וּ אֹתֹֽו, “you shall not exploit him”) takes up Ex 22:20; the commandment to love the resident alien is already found in Deut 10:19 (albeit without the specification כָּמֹ֔וךָ), where it is also motivated by reference to Israel’s sojourn in Egypt, as in v. 34a. H’s innovation consists of the motivation given for this commandment in v. 34aα identifying the resident alien (גֵּר) with the native (אֶזְרָח). This considerable innovation justifies in turn the addition of the phrase כָּמֹ֔וךָ over D: because the resident alien is like a (full) citizen, he legitimately deserves the same loyalty as “yourself”, i.e., as a full-born Israelite.

Nihan beskryf hier oortuigend ’n klassieke voorbeeld van binnebybelse eksegese. Dit beteken dat Levitikus 19:33–34 verder gaan as die vorige tekste. Dit is ook belangrik om daarop te let dat die laasgenoemde bydrae van Nihan uit 2007 dateer, terwyl die vreemdelinghoofstuk wat eerste bespreek is, uit 2011 dateer. Daar is dus ’n vierjaarverskil. Nihan se siening van die גֵּר het effens (agteruit) geskuif. In die aanhaling hier bo beklemtoon hy die “resident alien is like a (full) citizen”, maar soos reeds vroeër bespreek, beklemtoon hy in die latere hoofstuk dat die גֵּר nie die volle status van ’n אֶזְרָח het nie. Die גֵּר mag nie grond besit/gebruik nie en word ook nie opgeroep om heilig te wees nie. Die spanning in Nihan se werk illustreer die probleem dat die oproep tot liefde vir die גֵּר nie inpas in die groter skema hier bo wat verduidelik is aan die hand van Milgrom en Nihan se werk nie.

Maar hoe gaan Levitikus 19:33–34 verder as die ander twee tekste in Eksodus en Deuteronomium?

Levitikus 19 word eers met Eksodus 22 vergelyk, waarna Deuteronomium 10 betrek word. Eksodus 22:20–21 is ’n klassieke voorbeeld van die גֵּר wat saam met die weduwee en die weeskinders as ’n weerlose groep mense beskryf word. Dit word algemeen aanvaar dat die teks as deel van die Bondsboek uit die voorballingskapse tydperk kom en dus beide Levitikus 19:33–34 en Deuteronomium 10:18–19 voorafgaan.³⁴

Die twee werkwoorde wat in verband met die גֵּר gebruik word, kom nie baie in die Ou Testament voor nie. Die eerste is ינה (hifil), ’n woord wat ook in Levitikus 19 gebruik word, maar wat maar 19 keer in die Ou Testament voorkom, met net vyf gevalle in die Pentateug.³⁵ ’n Soortgelyke teks kom ook in Eksodus 23:10 voor, maar hier word die werkwoord ינה nie gebruik nie.

Die groot verskil tussen die twee tekste is dat Levitikus 19 ‘n oproep tot liefde bevat, ’n idee wat totaal afwesig is in Eksodus 22. Beide tekste gebruik ינה om te beskryf wat nie gedoen mag word aan die גֵּר nie. Die ander ooreenkoms is die motivering, כִּֽי־גֵרִ֥ים הֱיִיתֶ֖ם בְּאֶ֣רֶץ מִצְרָ֑יִם, wat ook die gemene deler met Deuteronomium 10:19 is (en ook met 23:9). Dit is ’n vraag hoe ינה vertaal moet word. Dit word dikwels vertaal met verdruk of (to) wrong (NRSV), selfs misbruik (sien Dohmen 2012:173, ausnutzen). Die feit dat dit saam met לחץ gebruik word, versterk die betekenis van “verdruk” of “misbruik” in Eksodus 22:20. Dit is ook die werkwoord wat in 23:9 gebruik word. Laasgenoemde werkwoord word eenduidig so vertaal (Dozeman 2009:519 of Dohmen 2012:173).

In die Heiligheidswetgewing kom dit ook twee keer in Levitikus 25:14 en 17 voor. Hierdie gedeelte gaan oor die koop- en verkoop­transaksies tussen ’n aangesprokene en sy volksgenoot (עָמִית), ’n begrip wat andersins ook ’n paar keer in Levitikus 19 voorkom (verse 11, 15 en 17). Die term word afwisselend met רֵעַ in verse 13, 16 en 18 gebruik. In vers 18 is רֵעַ juis die voorwerp van die liefde.³⁶ ינה word in Levitikus 25 meestal vertaal met iets soos bedrieg (cheat; NRSV, Milgrom 2001:2146) of benadeel (NBV). Die indruk wat ’n mens uit hoofstuk 25 kry, is dat dit gaan oor ’n besigheidstransaksie waarin die een party nie die ander moet inloop nie. Die teks poog om die partye as gelykes uit te beeld deur die gebruik van עָמִית. Dit het dus hier ’n ander konnotasie as verdruk wat ’n groter sosiale afstand tussen die twee partye voorstel. In hoofstuk 25 dui bedrieg eerder op ’n oneerlike transaksie tussen twee gelyke partye. Beide Milgrom (2000:1703) en Nihan (2011:122) neig om ינה ook in Levitikus 19:33 met kul (cheat) te vertaal en beide bring dan die daaropvolgende teksgedeelte (verse 35–36) in verband met verse 33–34.

In verse 35–36 gaan dit oor eerlikheid wanneer ’n mens besigheid doen en dat ’n mens die regte skaal en mates moet gebruik. Die vraag is hoe nou die verband tussen verse 35–36 en 33–34 is. Beide Milgrom (2000:1705) en Nihan (2011:122) wonder of die twee gedeeltes nie juis saamgelees kan word nie. Dalk is dit presies wat met die liefde bedoel word: om eerlik met die vreemdelinge besigheid te doen en hulle nie te kul nie. Hier bo is vermeld dat liefde dalk eerder as iets soos politieke lojaliteit verstaan kan word. Nou kom dit neer op besigheids­integriteit. As dit die geval is, pas die teks baie mooi in by Nihan se siening van die גֵּר as ekonomies onafhanklike persoon. Dit is juis met so ’n welaf persoon dat jy sou kon besigheid doen en dan sal die versoeking groot wees om kortpaaie te vat. Die liefde teenoor die גֵּר klink nou nie meer so oordadig soos vroeër nie, maar gaan konkreet oor besigheidsetiek (Milgrom 2000:1707–8). Hier moet Deuteronomium 10:18–19 bygebring word:³⁷

Die teks is baie anders as die ander twee, omdat dit begin met die stelling dat Jahwe geregtigheid doen (עשׂה) aan die weeskinders en weduwees en dat Hy die vreemdeling liefhet. Soos die Bondsboek noem hierdie teks al drie weerlose groepe, maar Jahwe se liefde word slegs op die vreemdeling betrek. Die liefde word ook konkreet uitgebeeld as die gee van kos en klere, wat herinner aan Hieke se definisie dat liefde ’n innerlike ingesteldheid is wat in sekere dade na vore kom. Eers dan word die aangesprokenes opgeroep tot liefde vir die vreemdeling. Dit is dus uniek dat die oproep tot liefde aan die vreemdeling voorafgegaan word deur die verklaring dat Jahwe die vreemdelinge liefhet,³⁸ asof die teks ’n soort nabootsing van Jahwe van sy gehoor verwag (Ebach 2014:195). Maar, soos in die ander twee tekste, word ’n verdere motivering bygevoeg: dat die aangesprokenes vreemdelinge in Egipte was. Soos hier bo vermeld, is hierdie motivering uiteindelik die gemene deler in die drie tekste.

In sy kommentaar op Eksodus 22:20 noem Dozeman (2009:545) dat hierdie motivering (“julle was vreemdelinge in Egipte”) eerder ’n sielkundige aanslag as ’n regsaanslag het. Dit vra van die aangesprokenes om hulself in die vreemdelinge se posisie in te dink, juis deur hulle te herinner aan die tyd toe hulle in ’n soortgelyke posisie was. Ook Kazen (2011:99) kom tot ’n soortgelyke gevolgtrekking:

A closer examination of Exod. 22.20–26 (ET 21–27) reveals an appeal to the empathic capacity of the recipients, or, if some of these rules are taken as reflections of customary law, they suggest an empathic explanation of and motivation for such practices.

’n Soortgelyke retoriese strategie is ook werksaam in Deuteronomium 10 en Levitikus 19. Kazen (2011:103) beklemtoon dat die uitbeelding van God as die een wat sulke empatie aan die dag kan lê, Deuteronomium 10 kragtiger maak. Wanneer Kazen (2011:110–1) Levitikus 19 bespreek, beklemtoon hy (soos Nihan 2007:475–476 in sy ouer werk) dat Levitikus 19 כָּמֹ֔וךָ byvoeg en so die גֵּר en אֶזְרָח gelykstel. Dit beteken nie dat die argument van Dozeman en Kazen inhou dat “liefde” in meer affektiewe terme verstaan moet word nie. “Liefde” bly vir hierdie tekste konkrete handelinge soos die gee van kos en klere, of dan in Levitikus 19, soos om onder andere nie skelm te wees in besigheid nie. Dit is die motivering vir hierdie konkrete handelinge wat ’n sterk affektiewe appèl maak wat die aangesprokenes uitdaag om hulle eie brose verlede op te roep.

’n Vergelyking van Deuteronomium 10:18–19 en Levitikus 19:33–34 toon dat Deuteronomium kragtiger is deurdat dit die liefde vir die גֵּר uitbeeld as nabootsing van Jahwe se liefde vir die גֵּר. H gebruik ook soms hierdie retoriese strategie, maar dan met betrekking tot ander tekste, soos die begin van hoofstuk 19 wat die aangesprokenes oproep om heilig te wees, want Jahwe is heilig.³⁹ Grünwaldt (1999:343) het ook geargumenteer dat daar ’n element van die nabootsing van God teenwoordig is in Levitikus 25:47–55 waar die mede-Israeliet arm raak en by die ryk גֵּר beland. Wanneer ’n ander Israeliet dan sy broer verlos (גאל) van die גֵּר, dan is dit ’n nabootsing van Jahwe wat Israel uit Egipte verlos (Eks. 6:6). Die skrywers van H wil vermoedelik nie die nabootsing van Jahwe as retoriese hulpmiddel op die גֵּר toepas nie, juis omdat dit elders in H reeds ingespan word om ander (teenstrydige) teologiese punte te stel. Levitikus 25:47–55 skep boonop ’n aansienlik negatiewer beeld van die גֵּר as Levitikus 19. Hier lê ’n spanning tussen die oproep tot liefde in Levitikus 19 en die vrees, of selfs die amperse angstigheid, in 25:47–55 oor die broer wat by die ryk גֵּר beland het. Alles moontlik moet gedoen word om hom daar weg te kry.

In ’n ander opsig is Levitikus 19:33–34 wel kragtiger as Deuteronomium deurdat dit gebruik maak van “soos jy” (כָּמֹ֔וךָ). As ’n mens verse 33–34 parallel lees met 17–18, dan word die גֵּר soos die רֵעַ. Die גֵּר en die רֵעַ kan albei dieselfde liefde/lojaliteit van die aangesprokene verwag, want beide is “soos jy”. Ek stem dus saam met hoe Nihan (2007:475–6) dit in sy vroeëre werk verstaan het. Ook Otto (2012:1039) gebruik die verskynsel van Numeruswechsel⁴⁰ om te argumenteer dat Levitikus 19:33–34 vers 18 aanhaal om die leser te wys dat die twee tekste in noue samehang gelees moet word.

Levitikus 19:33–34 gaan wat my betref dus baie verder as Deuteronomium 10:19. Dit is duidelik dat in Deuteronomium die גֵּר nog die weerlose persoon is wat beskerm moet word. Jahwe het hom lief en gee vir hom kos en klere, maar daar is nie sprake van gelykheid nie. In so ’n geval is liefde nie so moeilik nie. Dit is maar ’n soort jammerkry-liefde. Levitikus 19:33–34 is anders. Soos die ander tekste in H (met uitsondering van 19:10 en 23:22) gaan dit hier oor baie meer as ’n weerlose persoon, maar inderdaad ’n persoon wat ekonomies baie meer onafhanklik was en nie meer weerloos nie. As Deuteronomium 10:19 gaan oor ’n soort jammerkry-liefde, gaan Levitikus 19:33–34 meer oor liefde/lojaliteit tussen gelykes.

7. Bespreking

Bostaande bespreking toon minstens drie sienings van die begrip גֵּר vir die antieke skrywers van Levitikus. Oor die eerste een is daar redelik konsensus, en die siening is te vinde in Levitikus 19:10 en 23:22. Hier word die גֵּר saam met die armes genoem as ’n groep weerlose mense wat hulp nodig het. Dit is ook hoe Eksodus 22:20 en Deuteronomium 10:19 die גֵּר verstaan.

Dan is daar ’n tweede siening wat die גֵּר dikwels saam met die אֶזְרָח noem en wat sekere verpligtinge op hulle lê. Hoofstukke 16, 17, 18, 20, 22, 24 en ook 25 bevat almal voorbeelde hiervan. In die meeste van die gevalle gaan dit nie oor die insluiting van die גֵּר in die kultus van Israel of oor proseliete nie. Dit gaan, soos Milgrom geargumenteer het, oor die feit dat ook die גֵּר ’n bedreiging inhou vir die grond en die heiligdom en daarom sekere voorkomende gebooie moet nakom. Hulle hou ’n bedreiging in, soos Nihan tereg beklemtoon, omdat hulle ekonomies onafhanklike mense was wat op hulle eie voete kon staan en nie afhanklik was van die aangesprokenes nie. Aan die einde van hoofstuk 25 is daar juis ’n effense angstigheid te bespeur oor hierdie feit, omdat die ryk גֵּר vir die arm Israeliet ’n bedreiging kan inhou. Nihan en Milgrom het dus ’n aanvaarbare interpretasie van die גֵּר in die meerderheid van die tekste gebied.

Dit is egter te betwyfel of Nihan en Milgrom se verduidelikings genoegsaam verklaar wat in Levitikus 19:33–34 gebeur. Daar is ook, soos genoem, ’n spanning tussen die uitleg van die twee verse in Nihan (2007) en Nihan (2011). ’n Vergelyking met Eksodus 22:20 en Deuteronomium 10:19 toon verder dat die liefde vir die גֵּר in vers 34 nie eenvoudig na besigheidsetiek (verse 35–36) verwys nie. Beteken dit dat die liefde vir die רֵעַ in vers 18 slegs ’n verbod is om nie van jou hart ’n moordkuil te maak nie? Daardie vers sluit tog die eerste helfte van hoofstuk 19 af en het dus ’n wyer strukturele funksie. Dit bied ’n hoogtepunt aan die einde van alles wat daaraan voorafgaan, soos byvoorbeeld die vele eggo’s van die Dekaloog. Op ’n soortgelyke manier het verse 33–34, wat redelik naby aan die einde van die tweede helfte voorkom, ook ’n wyer retoriese effek. In Nihan se tabel handel beide (c) en (c’) as parallelle dele oor lojaliteit, hetsy teenoor die medemens, of teenoor Jahwe en die medemens.

In Levitikus 19:33–34 is daar ’n siening van die גֵּר wat verder ontwikkel het en waar daar beslis sprake van gelykstelling is. Hoewel nog nie insluiting nie, is dit tog ’n tree in daardie rigting. Hier is daar dus ’n derde ontwikkeling in die siening van die גֵּר. Die oudste was die siening van die גֵּר as ’n weerlose persoon, soos in die ander regsversamelings van die Pentateug. Die tweede siening was die gevolg van die גֵּר wat ekonomies onafhanklik word. Van hierdie persoon word nou verwag om sekere wette na te kom, hoewel die doel van hierdie wette nog nie gelykstelling was nie, maar om die verhouding tussen Jahwe, die grond en die aangesprokenes te beskerm. In ’n derde fase is daar gelykstelling. Hierdie derde siening het waarskynlik uit die tweede ontwikkel. Die vraag is egter of hierdie antieke omgang met vreemdes ons vandag sou kon help.

8. Slot

Die identifisering van hierdie drie sienings van die גֵּר laat my by tye beïndruk met die antieke teks en by tye effens teleurgesteld. Ek spreek hierdie indrukke uit in die lig van die onlangse xenofobiese aanvalle wat ons in Suid-Afrika gesien het, ook dié van ’n paar jaar gelede. Verder is daar die wyer internasionale konteks van die Europese Unie wat oorstroom word deur vlugtelinge uit veral Sirië, maar ook ander lande wat deelgeneem het aan die Arabiese Lente. Dit bly hoogs problematies om sienings vanuit antieke tekste op ons moderne wêreld toe te pas. Met die wyer konteks en voorbehoude in gedagte, laat ek eers dit beklemtoon wat my beïndruk, met ander woorde, insigte uit die antieke teks waarby ons dalk sou kon leer.

Die siening van die גֵּר is redelik pragmaties. Daar word vrede gemaak met die teenwoordigheid van die גֵּר (Ramírez Kidd 1999:64–7; Meyer 2015:113) – daar is geen teks wat die indruk skep dat hulle weggewens word nie. Hulle is daar as ‘n werklikheid waarmee saamgeleef moet word. Hoewel dit na goeie raad klink, ook vir ons in Suid-Afrika, sukkel baie Suid-Afrikaners en ook Europeërs en hulle regerings om met hierdie werklikhede vrede te maak, om nie eers te praat van hoe om daarmee te handel nie.

Dit is ook redelik duidelik uit die bespreking hier bo dat die גֵּר in die meeste tekste in die Heiligheidswetgewing nie proseliete was nie. Hulle was nie godsdienstige bekeerlinge wat by Israel wou aansluit nie. Miskien was Levitikus 19:33–34 wel al ’n tree nader daaraan, maar dit was dit nog nie. Die positiewe hiervan is dat godsdienstige bekering nooit as ’n voorwaarde aangebied word vir die beskerming wat baie van hierdie wette aan die גֵּר bied nie (sien ook Meyer 2015:114). As lidmaatskap van ’n bepaalde godsdienstige groep ’n voorwaarde word vir die menswaardige behandeling van ’n persoon, dan word dit eintlik afpersing.

Dit lyk origens asof daar ander faktore was wat gelei het tot die aanvaarding van גֵּר wat vir ’n kontemporêre leser teleurstellend is.

Die argumente wat Nihan aangebied het, is redelik oortuigend. Die גֵּר het van status verander omdat hulle finansieel onafhanklik geword het. Dit is die beste verklaring vir hoekom die meeste tekste hulle nie meer as personae miserae sien nie. Die geval van die ryk גֵּר aan die einde van hoofstuk 25 illustreer dit goed, sowel as die feit dat die גֵּר nie meer saam met ander weerlose groepe genoem word nie. Die גֵּר is met ander woorde deur die “vrye mark” en nie deur Jahwe nie bevry. Dit beteken dat die pad na gelykstelling alleen en veral deur ekonomiese bevryding moontlik gemaak is. Dit is ook die rede waarom die arme תּוֹשָׁב in alle opsigte aan die agterspeen suig. Die mark het meer menswaardigheid aan die גֵּר gegee, maar nie aan die תּוֹשָׁב nie. Hierdie teleurstellende insig laat ’n mens onvergenoegd, omdat ’n mens meer van die Bybelskrywers verwag – selfs al besef ’n mens dat jy die teks met moderne sienings oor menseregte en menswaardigheid lees wat vir antieke skrywers van Levitikus vreemd was.

Op ’n effe meer positiewe noot lyk dit darem of die גֵּר nie met afguns bejeën is weens sy finansiële voorspoed nie. Daar is die angstigheid, ook aan die einde van hoofstuk 25, oor die broer wat by die ryk גֵּר beland, ’n angstigheid wat ook vandag in xenofobiese uitsprake en aanvalle te bespeur is. Tog kry ’n mens nie die indruk dat die גֵּר se rykdom die probleem is nie, maar eerder dat die ryk גֵּר die broer sleg sal behandel. Daar is ’n mate van xenofobie hier teenwoordig al het die גֵּר die vryheid om ekonomies te gedy.

Op ’n nog meer positiewe noot is dit duidelik dat Levitikus 19:33–34 verder gaan as die meeste ander tekste. Hier is inderdaad sprake van gelykstelling. Die aangesprokenes word opgeroep om die גֵּר te lief te hê soos hulself. Dit is ook duidelik dat verse 33–34 saam met verse 17–18 gelees moet word. Die positiewe implikasie hiervan is dat die גֵּר soos die רֵעַ behandel word.

Bibliografie

Achenbach, R. 2008. Das Heiligkeitzgesetz und die sakralen Ordnungen des Numeribuches im Horizont der Pentateuchredaktion. In Römer (red.) 2008.

—. 2011. gêr – nåkhrî – tôshav – zâr. Legal and sacral distinctions regarding foreigners in the Pentateuch. In Achenbach et al. (reds.) 2011.

Achenbach, R., R. Albertz en J. Wöhrle (reds.). 2011. The foreigner and the law: Perspectives from the Hebrew Bible and the Ancient Near East. Wiesbaden: Harrassowitz. (BZAR 16.)

Albertz, R. 2011. From aliens to proselytes. Non-Priestly and Priestly legislation concerning strangers. In Achenbach et al. (reds.) 2011.

Bauks, M. 2004. Die Begriffe מֹורָשָׁ֖ה und אֲחֻזָּה in P^g. Überlegungen zur Landkonzeption der Priestergrundschrift. Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft, 116(2):171–88.

Bertholet, A. 1896. Die Stellung der Israeliten und der Juden zu den Fremden. Freiburg: J.C.B. Mohr.

Botterweck, G.J. en H. Ringgren (reds.). 1973. Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament. Band I. Stuttgart: Kohlhammer.

Brett, M. (red.). 1995. Ethnicity and the Bible. Leiden: Brill. (Biblical Interpretation Series 19.)

Bultmann, C. 1992. Der Fremde im antiken Juda: Eine Untersuchung zum sozialen Typenbegriff “ger” und seinem Bedeutungswandel in der alttestamentlichen Gesetzgebung. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. (FRLANT 153.)

Claassens, L.J. en B.C. Birch (reds.). 2015. Restorative readings: The Old Testament, ethics, and human dignity. Eugene: Pickwick Publications.

Collins, J.J. 2004. Introduction to the Hebrew Bible. Minneapolis: Fortress Press.

Crüsemann, F. 1992. Die Tora. Theologie und Sozialgeschichte des alttestamentlichen Gesetzes. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus.

Dozeman, T.B. 2009. Exodus. Grand Rapids: Eerdmans. (Eerdmans Critical Commentary.)

Ebach, R. 2014. Das Fremde und das Eigene: die Fremdendarstellung des Deuteronomiums im Kontext israelitischer Identitätskonstruktionen. Berlyn: De Gruyter. (BZAW 471.)

Fabry, H.-J. en H.-W. Jüngling (reds.) 1991. Levitikus als Buch. Berlyn: Philo. (BBB 119.)

Gerleman, G. 1977. Nutzrecht und Wohnrecht. Zur Bedeutung von אחזה und נחלה. Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft, 89(3):313–25.

Gerstenberger, E.E. 1993. Das 3. Buch Mose Leviticus. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. (ATD 6.)

Grünwaldt, K. 1999. Das Heiligkeitsgesetz Leviticus 17–26. Urspüngliche Gestalt, Tradition und Theologie. De Gruyter: Berlyin. (BZAW 271.).

Hieke, T. 2014a. Levitikus 1–15. Freiburg, Basel, Wenen: Herder. (HTK.)

—. 2014b. Levitikus 16–27. Freiburg, Basel, Wenen: Herder. (HTK.)

Jagersma, H. 1972. “Leviticus 19”: Identiteit – bevrijding – gemeenschap. Assen: Van Gorcum.

Jenni, E. en C. Westermann 1971. Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament. Band I. München: Chr. Kaiser Verlag.

Joosten, J. 1996. People and land in the Holiness Code. An exegetical study of the ideational framework of the law in Leviticus 17–26. Leiden, New York, Keulen: Brill. (VTS 67.)

Kazen, T. 2011. Emotions in biblical law: A cognitive science approach. Sheffield: Sheffield Phoenix Press. (Hebrew Bible Monographs 36.)

Kellermann, D. 1973. גור. In Botterweck en Ringgren (reds.) 1973.

Klostermann, A. 1877. Beiträge zur Entstehungsgeschichte des Pentateuchs. Zeitschrift für die gesammte lutherische Theologie und Kirche, 38(3):401–45.

Knohl, I. 1995. The sanctuary of silence: The Priestly Torah and the Holiness School. Minneapolis: Fortress.

Krapf, T.M. 1992. Die Priesterschrift und die vorexilische Zeit. Yehezkel Kaufmanns vernachlässigter Beitrag zur Geschichte der biblischen Religion. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Martin-Achard, R. 1971. גור gūr als Fremdling weilen. In Jenni en Westermann (reds.) 1971.

Massmann, L. 2003. Der Ruf in die Entscheidung: Studien zur Komposition, zur Entstehung und Vorgeschichte, zum Wirklichheitsverständnis und zur kanonischen Stellung von Lev 20. Berlyn, New York: De Gruyter. (BZAW 324.)

Mathys, H.-P. 1986. Liebe deinen Nächsten wie dich selbst. Untersuchungen zum alttestamentlichen Gebot der Nächstenliebe (Lev 19, 18.) Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. (Orbis biblicus et orientalis 71.)

Meyer, E.E. 2005. The Jubilee in Leviticus 25: A theological ethical interpretation from a South African perspective. Münster: Lit Verlag.

—. 2009. The dark side of the imitatio dei. Why imitating the God of the Holiness Code is not always a good thing. Old Testament Essays, 22(2):373–83.

—. 2014. Two new commentaries on Leviticus. Zeitschrift für Altorientalische und Biblische Rechtsgeschichte, 20:267–80.

—. 2015. The strangers in the second half of Leviticus. In Claassens en Birch (reds.) 2015.

Milgrom, J. 1982. Religious conversion and the revolt model for the formation of Israel. Journal of Biblical Literature, 101(2):169–76.

—. 1991. Leviticus 1–16. A new translation with introduction and commentary. New York: Doubleday. (The Anchor Bible 3.)

—. 2000. Leviticus 17–22. A new translation with introduction and commentary. New York: Doubleday. (The Anchor Bible 3A.)

—. 2001. Leviticus 23–27. A new translation with introduction and commentary. New York: Doubleday. (The Anchor Bible 3B.)

Nihan, C. 2007. From priestly Torah to Pentateuch: A study in the composition of the book of Leviticus. Tübingen: Mohr Siebeck. (FAT II/25.)

—. 2011. Resident alien and natives in the Holiness Legislation. In Achenbach et al. (reds.) 2011.

Olyan, S.M. 2000. Rites and rank: Hierarchy in biblical representations of cult. Princeton: Princeton University Press.

Otto, E. 1994. Theologische Ethik des Alten Testaments. Stuttgart, Berlyn, Keulen: Kohlhammer.

—. 1999. Innerbiblische Exegese im Heiligkeitsgesetz Levitikus 17–26. In Fabry en Jüngling (reds.) 1999.

—. 2012. Deuteronomium 4,44–11,32. Freiburg, Basel, Wenen: Herder. (HTK.)

Poorthuis, M.J.H.M. en J. Schwartz (reds.). 2000. Purity and holiness: The heritage of Leviticus. Leiden, Boston, Keulen: Brill.

Ramírez Kidd, J.E. 1999. Alterity and identity in Israel: The גר in the Old Testament. Berlyn: De Gruyter. (BZAW 283.)

Rendtorff, R. 1995. The gēr in the priestly laws of the Pentateuch. In Brett (red.) 1995.

Reventlow, H.G. 1961. Das Heiligkeitsgesetz formgeschichtlich untersucht. Neukirchen: Neukirchener Verlag.

Römer, T. (red.). 2008. The books of Leviticus and Numbers. Leuven, Parys, Dudley: Peeters.

Schwartz, J. 2000. Israel’s holiness: The Torah traditions. In Poorthuis en Schwartz (reds.) 2000.

Sparks, K.L. 1998. Ethnicity and identity in ancient Israel. Prolegomena to the study of ethnic sentiments and their expression in the Hebrew Bible. Winona Lake: Eisenbrauns.

Steymans, H.U. 1995. Deuteronomium 28 und die adê zur Thronfolgeregelung Asarhaddons. Segen und Fluch im Alten Orient und in Israel. Freiburg: Universitätsverlag.

—. 2013. Deuteronomy 28 and Tell Tayinat. Verbum et Ecclesia, 34(2):1–13.

Van Houten, C. 1991. The alien in Israelite law. Sheffield: Sheffield Academic Press. (JSOTS 107.)

Vieweger, D. 1995. Vom “Fremdling” zum “Proselyt”. Zur sakralrechtlichen Definition des גר im späten 5. Jahrhundert v. Chr. In Vieweger en Waschke (reds.) 1995.

Vieweger, D. en H.-J. Waschke (reds.). 1995. Von Gott reden. Beiträge zur Theologie und Exegese des Alten Testaments. Festschrift für Siegfried Wagner zum 65. Geburtstag. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener.

Weinfeld, M. 1972. Deuteronomy and the Deuteronomic school. Oxford: Oxford University Press.

Wenham, G.J. 1979. The book of Leviticus. Grand Rapids: Eerdmans.

Zehnder, M. 2005. Umgang mit Fremden in Israel und Assyrien: Ein Beitrag zur Anthropologie des “Fremden” im Licht antiker Quellen. Stuttgart: Kohlhammer. (BWANT 168.)

Eindnotas

¹ Vir beskrywings van die vreemdeling in ander antieke tekste, sien byvoorbeeld vir Paulus (2011:1–16) vir ’n beskrywing van Babilonië onder Kassitiese bewind in die tweede helfte van die tweede millennium, of Zehnder (2005:48–271) vir ’n oorsig oor tekste uit die middel- en neo-Assiriese ryke van onderskeidelik die laaste paar eeue van die tweede millennium en die eerste helfte van die eerste millennium.

² Eksodus 20:10 en Deuteronomium 5:14.

³ Eksodus 22:10, 20(x2); 23:9(x2) en 12.

⁴ Deuteronomium 14: 21, 29; 16:11, 14; 23:8; 24:14, 17, 19, 20, 21; 26:11, 12 en 13.

⁵ Die term Heiligkeitsgesetz is vir die eerste keer in 1877 deur Klostermann (1877:416) gebruik. Hy gebruik die term so terloops wanneer hy na Levitikus 18–26 verwys as ’n regsversameling “die ich von nun an kurz ‘das Heiligkeitsgesetz’ nennen will ...” Die naam het gebly, hoewel hoofstuk 17 vandag bygevoeg word.

⁶ Grünwaldt (1999:381) se siening verskil wel van dié van die ander hier bo genoem. Vir hom is die Heiligheidswetgewing geskryf as onafhanklike regsversameling. Vir Otto, Nihan en Achenbach was dit van die begin af bedoel om met P geïntegreer te word en het dit dus nooit as onafhanklike regsversameling bestaan nie.

⁷ Sien bespreking in Meyer (2010:1–6), sowel as die kritiek deur Nihan (2007:563) en Watts (2013:41). Die Kaufmann-skool se sienings het ook nie groot aftrek in Europese kringe gekry nie. Uitsonderings sluit in: Joosten (1996:9–15), Krapf (1992) en meer onlangs Zehnder (2005:323).

⁸ Wanneer in die artikel na “H” verwys word, is dit na ’n groter teks as net die Heiligheidswetgewing/Levitikus 17–26. Dit sluit tekste soos Levitikus 11:43–45 en 16:29–34a in.

⁹ נָכְרִ֔י kom nooit in Levitikus voor nie en בֶּן־נֵכָ֗ר slegs in 22:25. Hier gaan dit oor opdragte aan priesters en spesifiek die opdrag om nie verminkte, gebreklike of onvolmaakte diere vir die offerkultus te aanvaar nie, selfs nie van ’n uitlander (בֶּן־נֵכָ֗ר) nie. Die term זָר kom ook in hoofstuk 22 voor in verse 10, 12 en 13. Nou gaan dit oor wie mag eet van die “gewyde gawes” (קֹדֶשׁ) – dele van offers wat die priesters toekom. Dit is ’n ope vraag of זָר na uitlanders verwys en of dit nie bloot net gaan om ’n persoon wat vreemd is tot die priesterfamilie nie. So vertaal die NRSV en NBV dit onderskeidelik met “lay person” en “een man die niet tot de priesterfamilie behoort”. Sien Achenbach (2011:43–46) vir ’n bespreking van beide terme. Hy vertaal albei wel as “foreigner”.

¹⁰ Levitikus 16:29; 17:8, 10, 12, 13, 15; 18:26; 19:10, 33, 34(x2); 20:2; 22:18; 23:22; 24:19, 22; 25:23, 35, 47(x3). Alle konkordansiesoektogte is deur middel van Logos 4 gedoen.

¹¹ Levitikus 16:29; 17:8, 10, 12, 13; 18:26; 19:33, 34; 20:2; 25:6, 45.

¹² Levitikus 22:10; 25:6, 23, 35, 40, 45, 47(x2).

¹³ Levitikus 16:29; 17:15; 18:26; 19:34; 23:42; 24:16, 22. In die res van die Ou Testament kom die woord voor in Eksodus 12:19, 48, 49; Numeri 9:14; 15:13, 29, 30; Josua 8:33; Esegiël 47:22 en Psalm 37:35.

¹⁴ Die enigste uitsondering is Levitikus 23:42 waar elke gebore Israeliet (כָּל־הָֽאֶזְרָח֙ בְּיִשְׂרָאֵ֔ל) opgeroep word om tydens die Loofhuttefees vir sewe dae in hutte te woon. Die גֵּרִים word nie genoem nie.

¹⁵ Sien besprekings in, onder andere, Albertz (2011:54–6), Achenbach (2011:30–5), Nihan (2011:113), Ramírez Kidd (1999:46–7).

¹⁶ ’n Interessante waarneming wat deur Rendtorff (2002:78) gemaak word, is dat die term meestal in die enkelvoud voorkom en net by twee geleenthede in Levitikus in die meervoud gebruik word. Die twee gevalle is Levitikus 19:34 en 25:23. In beide gevalle word dit in ’n motiverende כִּי-sin gebruik.

¹⁷ ’n Uitsondering in dié verband was Van Houten (1991:129–30) wat aangevoer het dat die גֵּר in Levitikus 25 eintlik verwys na die Judeërs wat na die ballingskap agtergebly het en intussen die land bewerk het. Die mense wat teruggekom het uit die ballingskap het hulle nie gesien as ware Israeliete nie. Hoewel sommige (bv. Meyer 2005:247–52) haar hierin gevolg het, is hulle argument meestal afgeskiet. Sien kritiek deur veral Milgrom (2000:1500) en Nihan (2011:114).

¹⁸ Sien oorsig in Ramírez Kidd (1999:119–23) oor die problematiek rondom προσήλυτος en of dit reeds in die LXX se vertaling van tekste uit die Pentateug die betekenis van “godsdienstige bekeerling” gehad het of nie. Ramírez Kidd argumenteer teen hierdie moontlikheid en noem dat dit wel in latere tekste waar גֵּר saam met die werkwoord לוה (nifal) gebruik word, waar dit wel die betekenis van “bekeerling” kry. Hy wys ook op die inkonsekwente manier waarop die LXX verskillende terme soos προσήλυτος en πάροικος gebruik.

¹⁹ Kellermann (1973:988) en Martin-Achard (1971:411) se bydraes in die twee klassieke Duitse teologiese woordeboeke ondersteun byvoorbeeld nog sterk vir Bertholet. Sien die bespreking van Ramírez Kidd (1999:49–50) wat verwys na van die ouer kommentare wat die גֵּר verstaan het as proseliete. Matthys (1986:45), met verwysing na Levitikus 19:34, dink dat na alle waarskynlikheid “daß mit ihm [die ger] der Proselyt gemeint ist”. Bultmann (1992:216) beskryf die גֵּר as iemand wat van buite die godsdiensgemeenskap van Juda kom, maar deel daarvan wil word. Vieweger (1995:278) praat van die “Integrationsbemühung der Jerusalemer Kultgemeindschaft”. Ook Olyan (2000:72–3) oorweeg die moontlikheid dat bogenoemde tekste pleit vir die integrasie van die buitestander in die kultus van die vroeë Persiese tydperk. Sien ook Massmann (2003:207) ens.

²⁰ Hieke (2014a en 2014b) kom naby daaraan en is in baie opsigte belangrik omdat hy nader staan aan die Europese akademie, terwyl Milgrom se datering van tekste hom deel maak van ’n (tog belangrike) minderheidsgroep. Sien bespreking van Hieke in Meyer (2014:267–80).

²¹ ’n Mens behoort ook by te voeg dat hoewel Milgrom al in 1982 sy argument teen die verstaan van die גֵּר as “proseliet” geopper het, dit eintlik bou op die werk van Moshe Weinfeld (1972). Selfs die Middeleeuse rabbi Abraham Ibn Ezra het al soortgelyk geargumenteer (Milgrom 1982:170). Weinfeld en Milgrom bou dus verder op die werk van Ibn Ezra. Vir Weinfeld (1972:229–31) het die wette wat die גֵּר insluit, ten doel om die reinheid van die land te beskerm en is daar nie sprake van proseliete nie, ’n posisie wat baie naby is aan dié van Milgrom.

²² Sien ook die ondersteunende argumente van Zehnder (2005:348–9), hoewel hy nie dink dat Milgrom se onderskeid tussen voorkomend en performatief konsekwent gemaak kan word nie. Ander geleerdes wat nie die idee van גֵּר as proseliet aanvaar nie, sluit in Joosten (1996:63–4) en Crüsemann (1992:217).

²³ Dit beteken dat daar nie sprake is van ’n teenstrydigheid tussen Levitikus 25:45–6 en ander tekste wat die גֵּר beskerm nie. In hierdie teks gaan dit eenvoudig oor die תּוֹשָׁב en nie die גֵּר nie. ’n Goeie voorbeeld van iemand wat hierdie onderskeid oor die hoof sien, is Gerstenberger (1993:357), wat praat van ’n “eklatanter Widerspruch”. Daar is wel ’n paar gevalle in Levitikus 25 waar die grense tussen תּוֹשָׁב en גֵּר nie so duidelik is nie. In verse 23, 35 en 47 word telkens verwys na die twee saam as ’n hendiadis (sien Milgrom 2001:2187, 2207 en 2236; Kellermann 1973:990). In twee van hierdie verse word die hendiadis gebruik om ’n verhouding uit voor te stel tussen ’n meerdere en ’n mindere. Vers 23 beskryf die verhouding tussen Jahwe en die aangesprokenes deur middel van die hendiadis. In vers 35 word die broer wat in die moeilikheid beland en by ’n mede-Israeliet eindig, in sulke terme beskryf. Die teks stel dit duidelik dat so ’n persoon nie uitgebuit mag word nie. In vers 47 word verder ’n scenario geskets waar ’n גֵּר en תּוֹשָׁב ryk word en die broer wat in die moeilikheid beland aan hulle verkoop word. Dit blyk dat wanneer hierdie hendiadis gebruik word, dan is ie betekenis soortgelyk aan gevalle waar slegs na ’n גֵּר verwys word. Vergelyk ’n mens dit byvoorbeeld met verse 6 en 40, waar תּוֹשָׁב saam met שָׂכִיר gebruik word, dan is dit duidelik dat daar nou sprake is van ’n betekenis nader aan תּוֹשָׁב op sy eie soos Nihan dit hier bo beskryf het. In vers 6 word die תּוֹשָׁב saam met ander afhanklikes genoem. In vers 40 gaan dit oor ’n broer wat so arm is dat hy letterlik verkoop word. Die omstandighede van die persoon in vers 40 wat soos ’n שָׂכִיר en תּוֹשָׁב behandel moet word, is baie broser as die een in vers 35 wat soos ’n גֵּר en תּוֹשָׁב behandel moet word.

²⁴ Levitikus 14:34(x2), 25:10, 13, 24, 25, 27, 28, 32, 33(x2), 34, 41, 45, 46; 27:16, 21, 22, 24 en 28.

²⁵ Die term Nutzrecht is al in 1977 deur Gerlemann voorgestel. Gerlemann (1977) praat van “Nutzrecht” vir אֲחֻזָּה en “Wohnrecht” vir נַחֲלָה. Sien ook die meer onlangse bydrae van Bauks (2004:172–4) wat ’n soortgelyke verstaan van אֲחֻזָּה het, of ’n oorsig oor die debat in Milgrom (2001:2171–3).

²⁶ Hieke (2014b:710–1) poog om die verskillende fasette van heiligheid te verwoord. Soos met baie ander beskrywings begin hy ook met die betekenis van afsondering. Hy poog egter om dit verder te voer deur te argumenteer dat wanneer Israel opgeroep word tot heiligheid, die doel is om Jahwe op aarde te verteenwoordig. Ek vind hierdie deel nie so oortuigend nie, eenvoudig omdat daar geen teks in H is wat heiligheid en verteenwoordiging van Jahwe verbind nie. Sien ook bespreking in Schwartz (2000:47–59) waar hy tussen twee betekenisse van heiligheid onderskei.

²⁷ Sien Deuteronomium 5:10; 6:5; 7:8, 9, 13; 10:12, 15, 18, 19; 11:1, 13, 22; 13:4; 15:16; 19:9; 21:15(x2); 23:6; 30:6, 16 en 20. Soms is Jahwe die onderwerp van die werkwoord, soos in 4:37; 5:10; 7:8; 13; 10:12, 15 en die voorwerp is dan meestal die volk. Wanneer die volk of aangesprokenes die onderwerp van die werkwoord is, dan is die voorwerp meestal Jahwe (6:5; 11:1, 13, 22; 13:4; 19:9; 30:6, 16 en 20). Daar is ook die twee gevalle waar die גֵּר die voorwerp van die liefde is (10:18 en 19), met eers Jahwe en dan die aangesprokenes as onderwerp van die werkwoord.

²⁸ Die werk van Steymans (1995) is belangrik in dié verband. Sien byvoorbeeld sy onlangse artikel oor Deuteronomium 28 en Tell Tayinat (Steymans 2013).

²⁹ Sien byvoorbeeld Collins (2004:160–4) se oorsig oor hierdie debat, wat ook te vinde sal wees by enige goeie oorsig oor of inleiding tot Deuteronomium.

³⁰ Die werk van Nihan (2007) wat nou bespreek word, is vroeër as die hoofstuk (Nihan 2011) wat hier bo bespreek is.

³¹ Ook Hieke (2014b:704–706) verdeel die hoofstuk in twee dele en aanvaar dat daar ’n groot mate van herhaling tussen die twee dele is. Sien ook Ruwe (1999:194) vir ’n soortgelyke siening.

³² Sien ook Wenham (1979:265) wat praat van “holiness in everyday life”.

³³ Otto (1999) byvoorbeeld gebruik die term in die titel van sy belangrike artikel oor Levitikus 17–26. Sien ook die oorsig in Dozeman (2009:498–500) wat na die belangrike bydraes van M. Fishbane en B.M. Levinson verwys.

³⁴ Sien byvoorbeeld die werk van Wright (2009:91–120) wat argumenteer dat die Bondsboek direk beïnvloed is deur die Kodeks van Hammurabi (KH). Laasgenoemde is ’n teks uit die Ou-Babiloniese tydperk van die tweede millennium toe Israel nog nie bestaan het nie. Maar Wright dui ook in hierdie hoofstuk aan hoe KH wyd gelees is deur die Assiriërs in die neo-Assiriese tydperk en hierdie wêreldryk het in die 8ste en 7de eeu ’n groot impak op Israel en Juda gehad. Uiteindelik lyk dit of Wright (2009:117) mik vir ’n datum aan die einde van die 8ste eeu vir die ontstaan van die Bondsboek.

³⁵ Eksodus 22:20; Levitikus 19:33; 25:14, 17 en Deuteronomium 23:17.

³⁶ Vers 11 sê ’n man mag nie sy עָמִית bedrieg nie. Dan, in vers 13, mag jy nie jou רֵעַ beroof nie. Die regspraak moet regverdig wees teenoor jou עָמִית in vers 15, maar in vers 16 is dit weer jou רֵעַ wat nie gelaster mag word nie. Vers 17 sê dat jy jou עָמִית openlik moet teregwys en in die volgende vers is dit weer jou רֵעַ wat jy moet liefhê. Ek dink dat dit duidelik is dat die twee terme eenvoudig wisselvorme is.

³⁷ Navorsers argumenteer dat Deuteronomium 10:18–19 ook, soos H, ’n naballingskapse teks is. Ebach (2014:192–196) bespreek die teks as deel van ’n hoofstuk wat gaan oor “das nachexilische Deuteronomium”. By Otto (2012:1027–33) is daar ook geen twyfel dat hierdie teks naballingskaps is nie. Oor watter een van Levitikus 19:33–34 en Deuteronomium 10:18–19 die oudste is, is daar meer debat. Otto (2012:1039) dink dat Deuteronomium 10:19 jonger is, terwyl, soos hier bo vermeld is, Nihan dit andersom verstaan. Nihan het reg, juis omdat die גֵּר in Deuteronomium 10:19 gesien word as deel van die personae miserae (soos Otto 2012:1042 erken) wat ’n ouer verstaan van die term weerspieël as wat ons in Levitikus 19:33–34 kry.

³⁸ Otto (2012:1029) noem dat die enigste ander geval in die Ou Testament waar Jahwe uitgebeeld word as een wat intree vir vreemdelinge, wese en weduwees, Psalm 146:7–9 is.

³⁹ Milgrom (2000:1604) sien byvoorbeeld ’n element van imitatio dei in Levitikus 19:2. Die nabootsing het egter betrekking op andersheid. Soos Jahwe anders is as ander gode, so moet Israel anders wees as ander volke. Dit is nie asof Israel alle aspekte van Jahwe kan naboots nie. Sien ook die problematisering van die konsep in Meyer (2009), of Schwarz (2000:56–57) wat nie dink dat ons kan praat van imitatio dei nie.

⁴⁰ Verse 33 en 34 is oorwegend (sien tekskritiese notas by אִתְּךָ in vers 33) geskryf in die tweede persoon meervoud. Slegs die opdrag om liefde te hê is in die enkelvoud, soos ook in vers 18.

The post Liefde vir die vreemdeling in Levitikus 19: uiteenlopende sienings oor vreemdelinge in die Heiligheidswetgewing appeared first on LitNet.

Opsomming

Die Suid-Afrikaanse komponis Hans Huyssen se Little Portrait of the World: Allegorical Wind Quintet with Narration (1993) staan binne sy oeuvre uit as ’n besinnende werk wat op sosiaal-kritiese wyse na die portret as interpretatiewe stylfiguur verwys. Die werk is uniek in dié opsig dat dit geensins met die oogmerke van Huyssen se postapartheid komposisies in verband gebring kan word nie. In laasgenoemde werke, wat elk vanuit ’n sterk kontekstuele raamwerk gestalte verkry, vertroebel die komponis skeidslyne tussen die hede en die verlede met opset, maar ook tussen botsende kulturele omgewings en identiteite. Ofskoon soortgelyke toespelings in Little Portrait of the World gemaak word, stel die diepergaande boodskap van dié werk ’n universeelgeldende morele probleem.

Die navorsingsvraag wat in hierdie artikel ondersoek word, wentel om die mate waartoe programmatiese en simboliese elemente van storievertelling in Little Portrait meewerk om die komponis se verbintenis tot kwessies van ’n eksistensiële aard te belig. Hierdie vraag hou verband met die mate waartoe sy musikale konseptualisering van die werk die boodskap daarvan oordra. Die vraagstelling betrek Lawrence Kramer (1990) se idee van musikale hermeneutiek, waarby die uitgangspunt is dat musiek oor diskursiewe betekenis beskik, en dat sodanige betekenis kritiese interpretasie nie alleen veronderstel nie, maar dit ook bemiddel.

Die vernaamste bevinding wat in hierdie verband na vore tree, is dat die stylfiguur van die portret in Little Portrait as hermeneutiese “venster” dien (vergelyk Kramer 1990), waarby interpretatiewe toegang tot die moreel-etiese seggingskrag van die komposisie verleen word. Dit blyk dat Huyssen se doelbewuste veelvlakkige fragmentering van die musiek die morele verbrokkeling voorstel wat sentraal tot die “verhaal” van die komposisie staan. Binne die konteks van ander tekstuele middele lewer die stylfiguur van die portret ’n kragtige blik op die menslike siel en die voortdurende stryd tussen goed en kwaad wat innig verbonde aan alle menslike “waarheid” is. Vanuit hierdie meer “universele” funksie kan Little Portrait moontlik as ’n voorbeeld van “openbare kuns” verstaan word.

Trefwoorde: Hans Huyssen; hermeneutiese “venster”; Lawrence Kramer; Little Portrait of the World; metafoorontleding; musiekproduksie en -reproduksie; openbare kuns; sosiale betrokkenheid; Suid-Afrikaanse kunsmusiek

Abstract

Hans Huyssen’s Little Portrait of the World: Allegorical Wind Quintet with Narration (1993)

South African composer Hans Huyssen’s Little Portrait of the World: Allegorical Wind Quintet with Narration (1993) is exceptional within his oeuvre for its reflectiveness that refers to the portrait as interpretative trope, introduced here from a socio-critical point of departure. The work is unique in that it does not relate to the aims of Huyssen’s post-apartheid compositions. In those works, each conceptualised from the point of departure of a powerful contextual framework, the composer deliberately obscures boundaries between present and past, but also between clashing cultural milieus and identities. Although similar allusions are made in Little Portrait of the World, in this work the underlying message of a universally valid moral problem is emphasised.

The research question posed by the article focuses on the degree to which programmatic and symbolic elements of storytelling in Little Portrait aid in highlighting the composer’s commitment to matters of an existential nature. This question is related to the ways in which the musical conceptualisation of the work foregrounds its message. In this regard, Lawrence Kramer’s (1990) idea of musical hermeneutics is of relevance, not only regarding his conviction that music has discursive meaning, but also with reference to his idea that critical interpretation is not only presumed by such meaning, but also mediated by it.

From this point of departure the most important finding is that the trope of the portrait in Little Portrait functions as a hermeneutic “window” (Kramer 1990), so that an interpretative entry into the moral-ethical dimension of the work is enabled. Furthermore, it becomes evident that Huyssen’s deliberate multi-level fragmentation of the work represents the idea of moral dis-integration which is central to the “story” of the composition. Within the context of other forms of textual signification the trope of the portrait powerfully highlights human identity and its ongoing conflict between good and evil, which, in turn, is intricately related to any idea of human “truth”.

In order to situate Little Portrait in terms of Huyssen’s broader oeuvre, it was noted that in his post-apartheid works the composer intensively engages notions of music as a multicultural “language”. However, it is clear from his own statements that he does not intend to focus such efforts within the terrain of any ideological or political programme. Rather, he aims to facilitate a “political” message of a higher order, namely a play of differences from which relational dialogues, and the negotiation of meaning and understanding between different cultural groups, may emanate. This point of departure differs considerably from that of politically-oriented post-apartheid works, such as Philip Miller’s Rewind: A Cantata for Voice, Tape and Testimony (2006) which has as its explicit aim to foreground the atrocities of apartheid in a most realistic manner.

Little Portrait is conceived from yet another conceptual basis. This composition interrogates human experience by way of allegory, and from this point of departure suggests that art music may serve as social critique. Thus, it was found that in the last movement of the composition the composer employs citations from Oscar Wilde’s The Picture of Dorian Gray in a manner that impacts on its musical and structural dimensions. Yet contrary to Wilde’s work the composer’s allegorical meaning-making does not suggest that art is removed from human existence, or that it transcends natural life. Instead, his theme is explored in departing from the centuries-old moral conflict between good and evil. In terms of his use of musical parameters Huyssen projects a cynical view of “music about music” and conceives Little Portrait as a representation of moral degeneration where no redemption is to be found.

Ultimately, it was established that a possible frame of interpretation for this work is Kim Miller and Brenda Schahmann’s notion of “public art” which points to works of art which, contrary to politically conscious works, do not comment on colonialism, apartheid, liberation, or even concepts of remembering, but nevertheless take on an important social role in their engagement with existential human issues. It is from this more “universal” point of departure that Little Portrait of the World is understood as a powerful expression of social commentary.

Keywords: Hans Huyssen; hermeneutic “window”; Lawrence Kramer; Little Portrait of the World; metaphor analysis; music production and reproduction; public art; social involvement; South African art music

1. Inleiding

As eietydse Suid-Afrikaanse komponis wat poog om sy komposisies binne spesifieke kontekste te plaas, belig Hans Huyssen sosiale bewustheid as ’n belangrike aspek van sy werk (Viljoen 2005:115). Terwyl hy ’n verskeidenheid van kontemporêre kulturele invloede in sy werk reflekteer, is hy ook die enigste Suid-Afrikaanse komponis wat ’n passie vir die histories-ingeligte uitvoering van vroeë musiek uitleef, en beskou hy die konsertsaal nóg as ’n museum waarin “ou” musiek bewaar moet word, nóg as ’n laboratorium vir eietydse eksperimentering (Huyssen s.j.). Huyssen sien sy komposisies eerder as ’n artistieke speelveld waarin skeidslyne tussen die hede en die verlede, maar ook tussen teenstellende kulturele omgewings en identiteite, bewustelik vertroebel word (Huyssen s.j.).¹ Met hierdie konseptuele spel wil hy nie alleen aan bepaalde intellektuele standpunte gestalte gee nie, maar beoog hy ook om sy gehoor op interaktiewe wyses in die uitvoering van sy komposisies te betrek. In sy postapartheid oeuvre vloei tradisionele Afrikaïese en Europese kunsmusiektradisies ineen op wyses wat ’n betekenisvolle dialoog tussen hierdie teenpole wil bemiddel – en hierdeur ’n uitdaging aan die luisteraar stel. Volgens die komponis se uitgebreide programtoeligting wil hy met hierdie teenstellings ’n spesiale aanspraak op sy luisteraars maak, en moet sulke kontrasterende elemente nie as oppervlakkige kruiskulturele musikale vermenging gesien word nie. Eerder wil die komponis ’n platform vir interkulturele gesprek daarstel. In The Songs of Madosini (2002), die Afrika-opera Masque (2005) en Ciacona & Tshikona (2007), asook die meer onlangse Concerto for an African Cellist (2013), bereik hy hierdie ideaal op konkrete wyse deurdat groepe spelers vanuit verskillende kulture elk ’n eie, outentieke musikale wêreld verklank – dog intensief saamwerk om ’n bepaalde werk te realiseer.² Musikale identiteite vloei dus vrylik ineen, maar baken terselfdertyd ’n eie, oorspronklike ruimte vir die uitdrukking van kulturele selfheid af. ’n Méér ambisieuse doelwit is Huyssen se oogmerk om ’n komposisionele styl daar te stel wat multikulturaliteit binne die huidige Suid-Afrikaanse kunsmusiekkonteks op uitgesproke, dog geloofwaardige, integriteitvolle wyse verklank (vergelyk onder meer Huyssen 2005).³

In die geheel kan Huyssen se komposisies moontlik gesien word as ’n bewustelike terugkeer na bepaalde biografiese en kulturele wortels – ’n proses wat hy deurentyd op ’n ontginning van komposisionele “roetes” baseer. Hierdeur word dit vir hom moontlik om bepaalde musikale en/of geografiese verbindings in sy komposisies te suggereer waarin sy eie lewensverloop en die blootstelling aan verskillende kulturele wêrelde naspeurbaar is.⁴ Dié aspek van sy werk verleen aan sy oeuvre ’n besondere reikwydte in terme van die artistieke seggingskrag en verwysingsraamwerk daarvan. Dit speel egter ook in op sy eiesoortige aanwending van komposisionele middele deurdat hy deurgaans oënskynlik onversoenbare musikale patroonmatighede in sy werke ontgin. Hierdie komposisionele strategie word egter nie op enige voor die hand liggende wyse ten toon gestel nie; eerder slaag Huyssen daarin om tonale en ritmiese verwikkeldheid as ‘t ware in sy komposisies te verberg (Viljoen 2008:25).

Die gevolg is dat sy musiek wel as “moeilik” ervaar mag word – maar nooit as ontoeganklik nie (Viljoen 2008:25–6). Dié eienskap van sy oeuvre kan aan die hand van sy verbondenheid tot sintaktiese kompleksiteit verklaar word; ’n kompleksiteit wat egter steeds getemper word deur sy uitgesproke behoefte om te kommunikeer (sien onder). Hierdie paradoks is geen toevalligheid nie, maar kan eerder as ’n deurlopende kenmerk van Huyssen se oeuvre beskou word.⁵

Daar kan dus in Huyssen se benadering ’n tipe kommunikatiewe estetika veronderstel word wat ’n aktiewe luisteraarsreaksie op ’n bepaalde stel konteksgekleurde verwagtinge wil ontlok. Hierdeur stel sy werke die eis van ’n besonder intensiewe medewerking tussen homself as komponis, die uitvoerder(s) van sy werke, en die gehoor of luisteraar.⁶ Soos wat reeds gesuggereer is, beteken dit nie dat Huyssen se komposisies onverstaanbaar is nie. Nietemin maak hy dit duidelik dat hy ook nie ten doel het om slegs toeganklike musiek te skryf nie, maar dat hy eerder ’n spesifieke artistieke visie nastreef waarby hy sy gehoor nie noodwendig tegemoetkom nie. In ’n onderhoud oor die filosofie onderliggend aan sy komposisionele benadering verduidelik hy dat luisteraars soms beswaar maak dat sy musiek té gekompliseerd is (Huyssen, soos aangehaal in Viljoen 2008:29). Vir hom as komponis setel die probleem egter primêr by die gehoor, wat hy oor die algemeen as konvensioneel georiënteerd en bevooroordeeld beskou (Viljoen 2008:29). Om hierdie rede stel hy nie daarin belang om sy musiek meer toeganklik te maak nie – ook al is dit vir hom baie belangrik om verstaan te word. Dit is egter vir hom genoeg dat sommige luisteraars betekenisvolle momente in sy musiek ervaar, wat hom aanspoor om op sy onkonvensionele, dikwels kompromislose pad voort te gaan: “[W]hat seems to be important here is that at some stage one must ‘overcome’ tradition, as the rigid, sacrosanct, untouchable, anonymous authority that prohibits contemporary movement and the establishment of new traditions” (Huyssen soos aangehaal in Viljoen 2008:29).

Speelsheid en ’n ontginning van verbeeldingryke verhaalmatige elemente is reeds hier bo as belangrike elemente van Huyssen se oeuvre genoem (en hierin setel nogmaals die paradoks van die “onverstaanbare” (die gekompliseerde sintaktiese) en die “verstaanbare” (die toeganklike semantiese)). ’n Verdere belangrike kenmerk van veral sy meer onlangse komposisies is kwessies van identiteitsvorming, wat met name in sy Afrika-opera Masque (2005) gestalte verkry. Kwessies van identifisering en nie-identifisering word egter reeds op subtiele wyse in Little Portrait of the World: Allegorical Wind Quintet with Narration (1993) belig.⁷ In onlangs gepubliseerde werk maak Huyssen (2012:50) dit duidelik dat sy belangstelling in die konsep van “andersheid” nie slegs op esteties-artistieke oorwegings berus nie, maar dat hy dit eerder vanuit ’n filosofiese benadering fundeer:

[T]he task of establishing and maintaining equal relationships across differences [...] entails a continuous effort at “translating”, re-lating in the sense of re-aligning, stepping over, negotiating, finding and holding common or new ground, as prerequisite for communication of the transfer of meaning. The concept of translation is crucial in this regard. As the prefix “trans-” indicates, there is a border, an obstacle, an impediment to be overcome, requiring a dedicated stepping over/beyond/across. These actions are cumbersome, but in my view imperative.

Hierdie agtergrond dien as vertrekpunt vir ’n bespreking van Huyssen se Little Portrait of the World soos in hierdie artikel uiteengesit. Hierby is die veronderstelling dat die skep van ’n spesifieke, sosiaal-georienteerde artistieke ruimte die komponis in staat stel om ’n vraagstuk van ’n dieper sosiaal-etiese aard in Little Portrait of the World te belig. Die navorsingsvraag wentel om die mate waartoe Huyssen programmatiese elemente van storievertelling en van simboliek in die werk aanwend ten einde kwessies van ’n eksistensiële aard te belig. Verder word die mate waartoe sy musikale konseptualisering van die werk dié boodskap uitdra, ondersoek. Uiteindelik word daar gevra hoe die werk binne Huyssen se oeuvre geplaas kan word.

Die metode wat by die ontleding ter sprake is, is Lawrence Kramer (1990) se idee van musikale hermeneutiek. Kramer (1990:1) redeneer naamlik dat musiek oor diskursiewe betekenis beskik en dat sodanige betekenis kritiese interpretasie nie alleen veronderstel nie, maar dit ook bemiddel. Hierdie betekenis is egter nie voor die hand liggend nie, omdat dit vanuit tekstuele elemente na formeel-musikale aspekte “vertaal” word. Sodoende noop dit die “leser”, in die teoretiese sin, tot interpretasie; ’n handeling wat volgens Kramer (1990:6) die open van ’n hermeneutiese “venster” noodsaak.

Kramer (1990) se model het geen uitgebreide bekendstelling binne onlangse musikologiese literatuur nodig nie – ook nie in die Suid-Afrikaanse konteks nie. Ofskoon sy raamwerk steeds as een van die mees belangwekkende onder die vroeë “nuwe”-musikologiese bydraes beskou kan word, is dit nog nie in plaaslike werk by die ontleding van ’n Suid-Afrikaanse komponis se werk betrek nie.⁸ Nietemin is dit besonder gepas in die konteks van die huidige bespreking, aangesien Kramer se klem op die betekenisgenererende aard van musiek van toepassing is in ’n konteks waarin simboliek ’n bepalende rol ten opsigte van interpretasie speel. Waar simboliek verder met sosiaal-morele implikasies gekoppel word (soos in die geval van die werk wat hier bespreek word), verleen Kramer se hermeneutiese benadering toegang tot ’n dieper betekenisdimensie. In hierdie opsig is dit sy uitgangspunt dat dié tipe interpretasie spesifieke metodologiese uitdagings stel:

Once that window opens, the text appears, or at least may appear, not as a grid of assertions in which other modes of meaning are embedded but as a field of humanly significant actions. [...] This is not, of course, to say that it has suddenly become obvious how to interpret music; what is obvious is that we still lack the techniques for that. But we should know how to develop the techniques we need; analyzing the hermeneutic attitude at work has given us our clue. In order to practice a musical hermeneutics we must learn, first, how to open hermeneutic windows on the music we seek to interpret and, second, how to treat works of music as fields of humanly significant action. (Kramer 1990:6)

Kramer (1990:9–10) sonder drie hermeneutiese middele uit wat betekenisvolle, sosiaal-relevante toegang tot die musikale teks verleen. Die aanname onderliggend aan die interpretasie wat hier onder aangebied word, is dat Huyssen se Little Portrait of the World (1993) ’n aanwending van elk belig:

• Tekstuele verwysings. Hieronder sluit Kramer tekste in wat getoonset is, titels, puntdigting, programme, partituurnotas, en soms selfs partituuraanwysings.
• Aanhalings wat ’n komposisie direk met ’n literêre werk, visuele kunswerk, spesifieke plek of historiese oomblik verbind, of met ander komposisies of met stylvoorbeelde wat nie versoenbaar is met die dominante styl van die komposisie wat ontleed word nie (parodie).
• Stylfigure wat ’n strukturele impak op die werk het. Hierdie kategorie beskou Kramer (1990:10) as die mees implisiete, en daarom die mees betekenisvolle hermeneutiese konstruk, aangesien so ’n stylfiguur oor die algemeen as ’n tipiese ekspressiewe handeling binne ’n bepaalde kulturele of historiese raamwerk funksioneer.

2. Little Portrait of the World as allegorie

Kramer (1990) se benadering veronderstel dat die komponis ’n bemiddelende rol ten opsigte van interpretasie speel deur belangrike betekenisgewende rigtingwysers in musikale tekste aan te bring. In die geval van Huyssen se oeuvre speel sulke rigtingwysers inderdaad ’n belangrike verklarende rol. Die inleidende uiteensetting hier bo het reeds aangedui dat literêre assosiasie van besondere belang in hierdie komponis se werk is. ’n Oorsigtelike blik oor sy oeuvre toon dat hy dikwels titels vir sy werke kies wat buitengewoon beskrywend van aard is en dat sy komposisies ’n wye spektrum programmatiese elemente insluit of suggereer. Sy programnotas is meestal uitgebreid van aard, en in teenstelling met dié van komponiste wat nie graag oor hul werk uitbrei nie, sluit dit dikwels stellings oor sy komposisionele filosofie en benadering in.⁹

Ook in die geval van Little Portrait of the World verskaf Huyssen uitgebreide verklarende notas in die partituur. Dié werk, wat hy as “’n allegoriese kwintet vir houtblasers” beskryf, is in 1993 tydens ’n buitelandse verblyf van 14 jaar in Duitsland geskryf. Die werk bestaan uit vyf dele wat elk ’n verskillende houtblaasinstrument belig, en is soos volg gestruktureer:

I: Umtshingo (Bugandese lied); fluit

II: Sappho-fragment; Meleagros-fragment; “aulos” (hobo)

III: Hêrhorn; Franse horing

IV: Basson Continue; fagot

V: More like a sax; klarinet.

Huyssen (1993:2) verduidelik sy oorkoepelende komposisionele strategie, wat sterk op die beginsel van strukturele kontras berus, soos volg:

In this work, five different texts from five different realms and times, spoken in five different languages by five different persons, obviously all of different ages and characters, are allegorically associated with the five different instruments of the quintet. Each movement represents a certain historical period, by referring to a typical literary theme of philosophy. At the same time each especially features the instrument that originated during that epoch, or which played a distinct role at the time. Each of the five movements combines music and text, which is played back from tape. Needless to say, this is done in five different ways.

Die komponis se beskrywing van die vyf tekste, soos aangebied in die partituur, skets ’n kronologiese historiese verloop waarby elke teks ’n eie didaktiese (allegoriese) stelling met betrekking tot ’n bepaalde epog inneem. Huyssen (1993:2) stel die eerste teks soos volg bekend:

As the most ancient and magical of the five instruments, the flute has the first word. Together with a little poem and a short story told by a young girl from Buganda it represents a pre-historic (at least timeless) form of tradition.

Hierdie deel, getitel “Umtshingo”, is gebaseer op ’n simboliese Afrika-legende wat die vernietiging van die goeie en van ’n ideale wêreld uitbeeld. Die Bugandese kinderrympie waarop die legende berus, gee Huyssen (1993:32) soos volg weer: “Kagwa sweer dat die aardse dinge vernietig sal word as die hemele vergaan.”

Die jong meisie se aangrypende lied vertel die storie van kinders wat langs die meer gaan speel. Hulle ouers waarsku dat hulle nie een van die kleipotte waarmee hulle speel, moet breek nie, omdat ’n monster dan vanuit die meer te voorskyn sal kom. Dit is onvermydelik dat een van die kleipotte breek en hiermee kom hulle idilliese bestaan tot ’n einde (Huyssen 1993:32). Die legende draai dus rondom die vernietiging van die kleipot as simbool van volmaaktheid en ongeskondenheid, ’n onafwendbare verloop van die lewe.

Die twee tekste wat in Deel II (“Aulos”) aangewend word, ontleen uit die klassieke antieke literatuur en kan as mites in balladevorm gelees word (Huyssen 1993:32–3). Eerstens gebruik die komponis fragment 16 uit die Griekse digter Sappho se poëtiese geskrifte, wat beskryf hoe Helena van Troje haar man, dogter en ouers verlaat weens haar liefde vir Paris (koning Priam van Troje se seun).

Die tweede teks wat ingesluit word, is ’n kort fragment van Meleagros wat die krag van die lamp as simbool van lig en van die ontmaskering van die leuen – die geliefde se ontrou – besing. Weer eens gebruik die komponis in hierdie deel twee tekste wat op die verval en vernietiging van hoop en idealisme dui, asook op liefdesontrou wat ’n gesin en ’n geliefde gebroke laat. Die instrument wat hier aangewend word, is die hobo, wat saam met ’n jong manstem gehoor word (Huyssen 1993:2):

Roughly following the course of history, the oboe is the next instrument to appear, and is associated here with the aulos. Along with it, two examples of antique Greek love lyrics are presented (one by Sappho and another by Meleagros), recited by a young man in a clear aesthetic voice, which represents all the virtues and ideals of the time.

In Deel III (“Hêrhorn”) gebruik Huyssen (1993:33) ’n Middeleeuse teks van Heinrich der Vogelaer, “Raubenschlacht”. Hier handel dit oor die offers wat vir goud (materiële besit) gebring word. Die digter beskryf ’n gewelddadige veldslag met flitsende swaarde, bloed wat oor gras en blomme vloei, en die lyke van gestorwe soldate; ’n epiese sage wat die gewelddadige uitoefening van mag ter wille van materiële gewin suggereer. In hierdie geval word die Franse horing gebruik (Huyssen 1993:2):

Interrupting and disturbing this mood, the horn as a crude war instrument, entangled in scenes of battle, introduces the medieval age. The fighting is portrayed by vivid rough-voiced commentary in Middle High-German dialect.

Die teks waarop Deel IV, “Basson Continue”, gebaseer is, is enkele grepe uit Reflexions, ou Sentences et Maximes Morales (1868) van die 18de-eeuse Franse skrywer Francois de Rochefoucauld (Huyssen 1993:34). Hierdie stellings, wat elk individueel as ’n aforisme gelees kan word, en snydende ironiese uitsprake bevat, dui op die komplekse verweefdheid van goed en kwaad binne die menslike bestaan, asook die vernietigende implikasies daarvan vir die individu. In hierdie deel wend die komponis ’n fagot aan, en bou hy die musikale gegewe vanuit die basis van ’n kwasibaroklyn.

Die mees siniese en dekadente tekste wat in Little Portrait of the World geïnkorporeer is, en wat struktureel die meeste impak op die komposisie uitoefen, is ’n reeks passasies vanuit Oscar Wilde se bekende The Picture of Dorian Gray (1891). Die boek beeld die morele verval en uiteindelike selfvernietiging uit van ’n onskuldige jong man wat volgens die opvatting van sy vriend, die skilder Basil Hallward, een van die hoofkarakters van die boek, die mooiste man is wat die aarde nog ooit bewandel het, en daarby ook suiwer van inbors. Die impak van die portret op Dorian is van so ’n aard dat hy die wens uitspreek om daarmee plekke te ruil, sodat die skildery kan verouder, en hy self vir ewig jonk kan bly. Hierdie wens word ’n werklikheid, hoewel Dorian dit agterkom eers toe hy sy verlowing met die jong aktrise Sybil Vane verbreek en sy as gevolg daarvan selfmoord pleeg. Hierdie gebeure laat Dorian koud, want hy beskou sy verloofde se dood slegs vanaf ’n estetieseafstand. Op hierdie stadium kom hy egter agter dat sy portret verander het en dat ’n wrede trek om die mond bespeur kan word. Dorian steek die portret gevolglik in ’n solderkamer weg sodat hy nie deurentyd daarmee gekonfronteer word hoe sy afbeelding steeds afstootliker raak na gelang van sy toenemende moreel-bedorwe optrede nie.

Wanneer sy vriend Basil Hallward hom met sy gebrek aan morele aanspreeklikheid konfronteer, steek Dorian die skilder met ’n mes dood – waarop sy hand in die portret met bloed bedek word. Dorian se eertydse verloofde, Sybil Vane, se broer begin onraad vermoed, maar voordat hy verdere ondersoek na Dorian se optrede kan instel, sterf hy skielik in ’n jagongeluk. Omdat hy besef dat hy die dood vrygespring het, meen Dorian dat hy goedgunstig teenoor ’n jong dame optree deur haar nie te verlei nie. Sy verwagting is om in die portret ’n meer gunstige afbeelding van homself te sien – maar al wat sigbaar is, is ’n nuwe uitdrukking van sluwe valsheid. Hierop val Dorian die portret aan en steek sy afbeelding in die hart. Hy sterf, en die portret beeld vanaf daardie oomblik weer die jong, ongeskonde Dorian Gray uit.

In die lig van hierdie verhaal is die volgende uittreksel uit Huyssen se gekose teks vir deel V (“More like a sax”) veelseggend in terme van die onderliggende dekadente sinisme wat die teks projekteer (Wilde soos aangehaal in Huyssen 1993:35):

Live! Live the wonderful life that is in you! Let nothing be lost upon you. Be always searching for new sensations. Be afraid of nothing! [...]

We are punished only for our refusals. Every impulse that we strive to strangle broods in the mind and poisons us. The only way to get rid of a temptation is to yield to it. Resist it, and your soul grows sick with longing for the things it has forbidden to itself, with desire for what its monstrous laws have made monstrous and unlawful [...].

Huyssen sluit sy verklarende notas oor die werk soos volg af: “The resignation and scepticism of these aphorisms finally give way in the last movement to the openly cynical and decadent thoughts of Oscar Wilde. The clarinet finally comes into its own right – even though in this case it ought to sound more like a saxophone in order to attain the appropriate atmosphere for the seductive female voice quoting some intriguing passages from The Picture of Dorian Gray.”

3. Die komposisie as figuratiewe stelling: woord, toon, betekenis

Vanuit die gemelde agtergrond kan daar op hierdie punt van die bespreking beweer word dat Huyssen met Little Portrait of the World ’n simboliese uitbeelding van die historiese stryd tussen goed en kwaad belig.

’n Verdere subteks is egter ook in die komposisie aanwesig, waarmee ’n bepaalde musiekhistoriese verloop van verbrokkeling aan die hand gedoen word. Hierdie sekondêre kommentaar konstrueer die komponis aan die hand van stellings vanuit sy programnotas, wat daarop dui dat die woord-toon-verhoudings wat in die werk bewerkstellig word, ook ’n bepaalde historiese ontwikkeling (en uiteindelike verval) weerspieël. Terwyl woord en toon in die eerste deel op ’n baie noue interaksie van parameters dui, was dit die komponis se bedoeling om hierdie verbintenis in elk van die volgende vier dele verder te laat verbrokkel, totdat ’n akteur in die laaste deel op die verhoog verskyn en die voordrag van die teks – wat tot op daardie stadium as ’n klankopname gespeel is – oorneem (Huyssen 1993:2):

In the last movement the music is nothing more than a moody background, the text being linked to it solely on an emotional level. This is blatantly revealed after the slow intro, when an actor (or actress) bursts onto the stage and takes over the recital of the text, while the music now comes from the tape – a lax and easy-going background track [...].

Volgens die komponis se aanwysings in die partituur het die spelers die keuse om die verhoog op hierdie stadium te verlaat terwyl ’n voorafvervaardigde klankopname die werk voltooi (Huyssen 1993:2). Hierdeur voeg Huyssen ’n verdere kritiese dimensie tot Little Portrait of the World by, waardeur hy kommentaar lewer op die invloed van tegnologie op musiekproduksie – en wil hy daarmee aan die hand doen dat “lewende” kunstenaars uiteindelik moontlik nie meer nodig sal wees nie, maar deur tegnologiese reproduksie vervang kan word.

In terme van die musikale dimensies van die werk is dit interessant om daarop te let dat Huyssen ’n bepaalde eensoortigheid van uitdrukking in al vyf bewegings volhou. Ofskoon die verweefdheid van allegorie en teks in hierdie werk uiters treffend is, toon die musiek dat die komponis nie die vyf “ruimtes” wat hy aan die hand van die geprojekteerde teksverhaal konstrueer, stilisties projekteer nie, maar eerder dat dit, volgens die aanhaling hier onder, sy oogmerk is om tipiese musikale idiome te illustreer. Nogtans behou hy in al vyf bewegings ’n tipe estetiese “eenheid” deur middel van die konsekwente gebruik van ’n intellektuele, gestroopte modernistiese styl waarin die musiek en die dieperliggende historiese subteks oënskynlik min met mekaar te doen het. Moontlik is hierdie strategie toe te skryf aan die komponis se doelwit om die musiek nie slegs as “stilistiese nabootsing” in elke beweging te projekteer nie, maar om die noteteks ook as deel van ’n kritiese oordenking in te span (Huyssen 1993:2):

A final word concerning the adaptation of different musical styles in each movement: these are no attempt to imitate, but rather to illustrate certain typical idioms. The performance thereof should strive for a high degree of abstraction, so as not to directly present, but rather re-present the music; to consciously approach the eclectic idiom on a level, where it is not music “in the first instance” but, rather more reflected, music about music.

Indien Huyssen se breë komposisionele uitset vanuit hierdie perspektief in ag geneem word, is dit duidelik dat hierdie werkwyse vir hom ’n ongewone strategie is. Trouens, die tipe kulturele interaksie en die skep van ’n multikulturele dialoog in die komponis se meer onlangse teksgebaseerde werke, wil, soos wat reeds gesuggereer is, juis op ’n fyn musikale omlyning van spesifieke kontekste dui waarby bepaalde geografiese en historiese “plekke” of situasies ter sprake kom – “plekke” wat, soos wat daar ook reeds aangevoer is, moontlik selfs aan outobiografiese toespelings gekoppel sou kon word in dié opsig dat dit die komponis se eie diverse, eklektiese kulturele en professionele mondering reflekteer (Viljoen 2012:197). Uitnemende voorbeelde van dié tipe stilistiese teenstelling kom veral voor in Huyssen se opera Masque (2005). In daardie konteks streef die komponis baie duidelik daarna om kontraste, verskille, weersprekings en teenstrydighede musikaal te huisves, en gevolglik tradisionele Afrika-, Renaissance-, Barok- en modernistiese orkestrale asook jazz-style teenoor mekaar te stel, elk met die oog op die metaforiese konstruksie van ’n baie spesifieke geografiese of kulturele “ruimte” (sien Viljoen 2008:115 asook Huyssen 2005).

Op hierdie wyse bemiddel Masque komposisionele “roetes” wat artistiek na spesifieke musikale en geografiese oorspronge herlei kan word. Hierdeur doen die komponis aan die hand dat sowel musikale as kulturele identiteit in dié komposisie aan ’n onbepaalbare, intens vloeibare kontekstualiteit onderworpe is, dog terselfdertyd histories “gewortel” is. Huyssen speel dus die teenpole van “verskil” en “kontinuïteit” musikaal-produktief teen mekaar af en skep hierdeur simbolies ’n ruimte vir transformasie waarin die konsep van selfheid beide in terme van die hede en ook in terme van die nalatenskappe van die verlede verreken kan word.

Die pessimistiese wêreldbeeld wat hy in Little Portrait skets, staan in sterk kontras tot die produktiewe blik op verskuiwende identiteitskonsepte wat in Masque na vore tree. Samebindende faktore is dat die idee van die masker as belangrike metaforiese konsep in Masque figureer, terwyl die portret as sleutel tot ’n spekulatiewe uitleg van Huyssen se nadenke oor individuele en gemeenskaplike morele gedrag in Little Portrait dien. Albei werke spreek kritiek uit teen die idee van tegnologiese “vooruitgang”. Nietemin skyn die komponis twee konseptueel uiteenlopende ruimtes in dié werke te skep.

Met betrekking tot Little Portrait is dit eerstens van belang dat tekstuele verwysing deurentyd aangewend word (vergelyk die eerste van Kramer se drie figuratiewe strategieë (1990:9–10)). In dié verband is dit nie slegs Huyssen se ooglopende gebruik van die gekose teksgedeeltes waarop die werk berus nie, maar reeds die titel van die komposisie in sy geheel, asook die subtitels vir die onderskeie dele van die werk, wat ’n konteks konstrueer waarvolgens die komposisie verstaan kan word. Dit is egter veral die titel se verwysing na allegorie, asook die komponis se uitgebreide partituurnotas (Huyssen 1993:34 e.v.) wat ’n hermeneutiese “venster” op die komposisie open. Ofskoon die vyf teksgedeeltes wat aangewend word met die eerste oogopslag geen verband met mekaar hou nie, toon ’n nadere bestudering daarvan – as allegoriese uitings – dat hierdie tekste as ’n pessimistiese “wêreldgeskiedenis” gelees kan word wat elk as aforisme die verweefdheid van goed en kwaad beklemtoon.¹⁰

Ofskoon die vyf tekste vanuit hierdie perspektief ’n neerdrukkende narratief suggereer, is dit spesifiek in terme van Kramer (1990:9) se tweede strategie dat ’n bepaalde “kronologie” of “geskiedenis” aan die uittreksels gekoppel kan word, en wel in die verbinding daarvan met literêre werke wat spesifieke tydperke, plekke of historiese oomblikke oproep.

Dit is egter in die laaste deel van die werk dat die stylfiguur van die portret die mees duidelik waarneembare strukturele impak op die komposisie uitoefen (vergelyk Kramer 1990:10 se derde strategie). Dit is ook in hierdie deel dat die (terug)verwysing na die stylfiguur van die portret, soos aanwesig in die werk se titel, as die mees betekenisvolle hermeneutiese konstruk figureer. Kramer (1990:10) beskryf sulke figuratiewe verwysing naamlik as die méés implisiete van die onderskeie meganismes wat hy uitlig, dog uitsonderlik betekenisvol in hul werking deurdat dit oor die algemeen as tipiese ekspressiewe handelinge binne ’n bepaalde kulturele of historiese raamwerk funksioneer en op hierdie wyse ’n sterk boodskap dra. Met verwysing na die stylfiguur van die portret argumenteer Laurie Schneider (1985:283–4) inderdaad dat die portret as negatiewe voorstelling van identiteit oor eeue heen in verband gebring is met gevaar, ydelheid, die dood en die duiwel. As kaatsing van die menslike siel (Schneider 1985:288) neem die stylfiguur in hierdie opsig ’n sterk moraliserende funksie aan.

Benewens die bekende figuratiewe toepassing van die portret in Dorian Gray, waar dit aan die konsep van waarheid en aan die siel as wesensuitdrukking van die menslike bestaan gekoppel word, word ’n histories belangwekkende aanwending ook in James Joyce se Portrait of the Artist as a Young Man (1916) aangetref. In die laasgenoemde werk is die hoofkarakter Stephen Dedalus ’n fiktiewe “masker” vir Joyce se eie persona (sien Joseph Carroll 2005 se toespeling hier onder dat The Picture of Dorian Gray ook outobiografiese elemente bevat). In Joyce se Portrait dien die konstruk van die portret nie slegs ’n middel tot satiriese kommentaar nie, maar ook as figuratiewe voorstelling van die steeds groeiende “afstand” tussen die jong kunstenaar en sy Rooms-Katolieke geloof, familie en land.

Hierteenoor stel die portret in Wilde se geval aanvanklik die hoofkarakter se ideale self voor, maar word hierdie identiteit mettertyd onherroeplik aan die realiteit van sy toenemend verdorwe en dekadente bestaan gekoppel. In albei aanwendings van die stylfiguur word ’n sterk bewussyn van die Christelike etos en die stryd tussen goed en kwaad geprojekteer. Ofskoon twee verskillende godsdienstige kontekste ter sprake is – dié van laat 19de-eeuse Puriteinse spiritualiteit en van gestrenge, vroeg 20ste-eeuse Rooms-Katoliese geloof – kan die stylfiguur in elk daarvan na die “oersonde” in die Tuin van Eden herlei word (die skending van die “beeltenis” van God).

Op hierdie punt word daar meer intensief op die musikaal-stilistiese inkleding van Little Portrait of the World en op die strukturele invloed wat die stylfiguur daarop uitoefen, ingegaan.

Soos voorheen opgemerk, trag die komponis geensins om die allegoriese inhoud van die werk op enige direkte wyse klankmatig te “vertaal” nie. Ongeag die instrument wat in ’n bepaalde deel figureer, en ongeag die simboliese betekenis onderliggend aan die onderskeie tekste, plaas Huyssen elke beweging binne die estetiese kader van ’n spaarsame modernistiese idioom, hoewel die musiek nooit aan atmosfeer ontbreek nie. Die indruk ontstaan gevolglik dat die musiek enige van die woordtekste sou kon huisves, en dat dit doelbewus nie in noue koppeling met die uiteindelike tekskeuses gekonseptualiseer is nie. Die tekstuur van die musiek is deurgaans hoogs kontrapuntaal, dog dit neig tot ’n eensoortige soort soniese landskap wat dwarsdeur die werk volgehou word en slegs in die laaste deel vryer ontwikkel word waar ’n sterker verband tussen woord en toon gevestig word. As uitnemende voorbeeld van dié skryfstyl word die eerste gedeelte van deel V (“More like a sax”) hier onder as voorbeeld verskaf (die partituur is transponerend geskryf, en die klarinet in B is voorgeskryf):

Voorbeeld 1: Huyssen, Little Portrait of the World: Deel V, mate 1–22

Volgens Kramer (1990:10) se uitgangspunt rondom die simbolies-strukturele belang van ’n stylfiguur word daar in die konteks van Little Portrait geredeneer dat die laaste deel van die werk, ten spyte van die betreklik hoë vlak van musikale abstraksie, simbolies gelaai is. Dit is ook in hierdie deel dat die werk se onderliggende pessimistiese narratief ’n hoogtepunt bereik. Terwyl elk van die vyf dele ’n eiesoortige boodskap van morele verval dra, is dit in die laaste deel dat dit die duidelikste blyk dat die prys vir die menslike neiging om begeerte bó deug te kies, tot verdelging lei. Hiervoor is Huyssen (1993:34–5) se uittreksels uit Dorian Gray by uitstek geskik, aangesien die onopgeloste konflik waardeur die boek se verhaal gekenmerk word, op diepe, selfvernietigende “skeuring” dui.

Om na Huyssen se musikale inkleding van dié gegewe terug te keer: daar kan aangevoer word dat die betreklik eensoortige musikale idioom van Little Portrait nie slegs met die pessimistiese wêreldbeeld van die komposisie of met die abstraktheid van Huyssen se modernistiese komposisionele taal te make het nie. Eerder gaan dit om die projeksie van ’n bepaalde vertroebeling van tonaliteit, met ander woorde, ’n soort tonale ontwrigting of “ontsporing”, wat dwarsdeur die werk ter sprake is, dog in die laaste deel meer duidelik na vore tree. Binne die konteks van die gekose tekste sou hierdie kenmerk van die werk as ’n projeksie van sinisme verstaan kon word: selfs waar die komponis oënskynlik ’n soort tonale “fatsoen” wil bewerkstellig, loop die tonale samestelling steeds op vertroebeling uit. ’n Uitnemende voorbeeld hiervan is die tonale gestalte van die laaste deel wat die tonaliteit van F majeur wil suggereer, maar wat dit terselfdertyd steeds bly ontwyk. Die gebruik van kontrapunt wat deurgaans in die komposisie aangewend word, wil ook ’n sterker tonale gestaltegewing van die werk suggereer, maar die ontwikkeling kom weer eens nooit tot wasdom nie.

Dit is veral in die laaste deel dat Huyssen ’n skerp kontras tussen die teenoorgestelde pole van goed en kwaad teken deurdat die musiek hier feitlik twee “gestaltes” aanneem. Reflektiewe, bykans statiese musiek, waarin die suiwerder melodiese lyne van die soloklarinet skoonheid en ongereptheid aan die hand skyn te doen, kontrasteer met die reeds genoemde vertroebelende lyne van die kontrapuntale tekstuur. Deel V van Little Portrait sou gevolglik, volgens die musikale inkleding van die teks, as driedelig gesien kon word: die eerste deel strek vanaf mate 1 tot 22, die tweede deel vanaf mate 23 tot 81, en die laaste deel vanaf mate 82 tot 93 (die teksgedeelte wat deur die bandmasjien gespeel word). Terwyl die eerste gedeelte van Deel V meer oordenkend van aard is, verander die musiek in die middeldeel om ’n meer speelse karakter te vertoon deur die kontrapuntale partye wat aansienlik meer aktief raak, asof dit die toenemende uitspattigheid en dekadensie van die teks wil reflekteer. Die laaste frase van die middelgedeelte toonset die woorde, “Be afraid of nothing ...!” wat op ’n tritonus eindig, ’n musikale “gebaar” wat reeds eeue lank as ’n voorstelling van onheil beskou word. Die laaste gedeelte van hierdie deel weerspieël ’n wanhopigheid in die frenetiese klarinetlopies wat deur die fagot oorgeneem word en as ’n banale musikale stelling eindig met verspreide staccato-“uitroepe” in al vyf instrumentpartye.

Voorbeeld 2: Huyssen, Little Portrait of the World: Deel V, mate 74–81

Aan die einde van hierdie deel neem die musiek ’n feitlik banale karakter aan, en stel dit ’n bepaalde vervlakking voor waardeur die gekose woordteks wel betekenisvol uitgebeeld word – ofskoon die komponis dit moontlik nie so beplan het nie. Hierdie deel stel dus nie, soos wat die komponis in sy toeligting veronderstel (sien Huyssen 1993:2), “ontspanne agtergrondmusiek” voor nie, maar vestig eerder, vir die eerste keer in die komposisie, ’n oortuigende woord-toon-verhouding. Die musiek “representeer” hier dus ’n bepaalde voorstelling van valsheid, wat selfs in die “skoonheid” van die melodiese lyn bespeurbaar is, deurdat dit iets wil voorstel wat dit nie (tonaal) toegelaat word om te wees nie. Die stylfiguur van die portret word hierdeur sterk geprojekteer. In hierdie beweging maak die komponis vir alternatiewe “eindes” voorsiening deurdat die instrumentaliste óf deur ’n voorafvervaardigde klankbaan verdring word, óf die werk voltooi en tegnologie sodoende nie die oorhand verkry nie:

Eventually there is some interaction between the pre-recorded music and the instrumentalists, who, in the positive version, finally have the last say, and conclude the piece by playing live. In an alternative ending, however, which reveals a more pessimistic outlook on the influence of technology over music, the musicians leave the stage, ultimately quitting their task, not being needed anymore [...] (This is left to the decision of the performers according to performance circumstances.)

Hierdie bykomende dimensie tot Little Portrait, wat reeds gemeld is, vorm egter nie die kern van Deel V se betekenis nie, maar kan eerder as “sekondêre” kritiese kommentaar gesien word. In terme van Kramer (1990) se benadering “teken” hierdie deel, as hoogtepunt van hedonisme en selfvernietiging, eerder op starre wyse ’n “portret” van menslike identiteit wat aan enige verlossende transfigurasie ontbreek.^xi Elk van die vyf dele van die werk funksioneer egter op unieke wyse as ’n provokasie waarin die botsende elemente van goed en kwaad as tonale (dis)funksie “vertaal” word. Huyssen se doelbewuste fragmentering van die musiek representeer gevolglik op één bepaalde vlak die verbrokkeling wat sentraal tot die “verhaal” van hierdie komposisie staan, dog, op ’n ander vlak, ’n sterk moreel-etiese “boodskap” dra. Hierby lewer die stylfiguur van die portret ’n kragtige interpretatiewe blik op die menslike siel en die voortdurende stryd tussen goed en kwaad wat innig verbonde aan alle menslike “waarheid” is.

Binne die konteks van Huyssen se heterogene uitset kan hierdie reflektiewe werk as ’n portret van die menslike siel gesien word wat die tema van ontnugtering op ’n diepgaande wyse ontgin. Soos wat uit die bespreking blyk, stel die vyf dele hierdie narratief aan die hand van ’n pessimistiese “wêreldgeskiedenis” voor. Die komponis koppel ’n sekondêre verhaal van disintegrasie aan die komposisie, naamlik dié van die verval van lewende musikale uitvoering, wat toenemend deur die oorheersing van tegnologie bedreig word.

4. ’n Postapartheid blik op Little Portrait of the World

Binne die konteks van Suid-Afrikaanse postapartheid kunsmusiek is dit van belang om daarop te let dat Huyssen, nieteenstaande die sterk projeksie van ’n sosiale bewussyn in sy onlangse werk, nie direk met die probleem van apartheidspolitiek omgaan nie. Eerder is sy reaksie op die kompleksiteit van Suid-Afrikaanse kunsmusiek geleë in die aanwesigheid van ’n eties-morele onderstroming wat multikulturaliteit in sy onlangse werk “vier” én problematiseer. In die bespreking hier bo is daar aangedui dat hierdie dimensie van sy oeuvre op treffende wyse gedien word deur programmatiese elemente van spel en van storievertelling wat die komponis se verbintenis tot samelewingskwessies op boeiende wyses belig.¹¹ In onlangs gepubliseerde werk (Huyssen 2012:44) maak die komponis ook duidelik dat hy die problematiek van apartheid/postapartheid kunsmusiek in ons land grotendeels as ’n “buitestander” beleef het. Dit is moontlik veral om hierdie rede dat die fokus van sy postapartheid werk nooit openlik “polities” is nie, maar dat esteties-artistieke vrae, asook die potensiaal vir interkulturele dialoog, hom eerder aangryp. In hierdie verband verduidelik Huyssen (2012:44 e.v.) die oorwegings onderliggend aan sy Songs of Madosini (2002):

Ten years ago I embarked on a musical collaboration with Madosini, a veteran amaMpondo musician. At that stage, having just returned from a 14-year-long European sojourn, where I worked as a Baroque cellist and composer, I perceived South Africa’s musical potential by and large from an external perspective. From this vantage point, the apparently unrelated und unmediated coexistence of African and Western traditions was conspicuous. This personal impression decisively motivated me to embark on a range of projects, aimed at transferring something of the unique quality of stylistically performed indigenous African music to the politically beleaguered and artistically isolated concert stages of “classical” Western music.

Hierdie stellings het betrekking op vraagstukke van identiteit en van komposisionele “eerlikheid” wat reeds geruime tyd sentraal tot die produksie en resepsie van postapartheid kunsmusiek staan, en met betrekking tot die werk van Stefans Grové, Hans Roosenschoon, Peter Klatzow, Hendrik Hofmeyr, Kevin Volans en Robert Fokkens tot intensiewe musikologiese polemiek gelei het. In hierdie opsig is dit met name Grové se “plasing” as komponis en dié van sy Afrika-geïnspireerde werke wat onder die loep gekom het. Gregory Barz (2013:132) tree tot die gesprek toe met sy waarneming dat daar ’n aansienlike verskil is tussen “adapting Africa and adopting Africa; between being in Africa and being of Africa; and from a compositional perspective, being out of Africa, or not of Africa”. Die kompleksiteit van hierdie dilemma word reeds vroeër deur Stephanus Muller (2006:53 e.v.) onderstreep wanneer hy argumenteer dat Grové die etiese en morele moeras kenmerkend van die nuwe Suid-Afrika se vestiging met sy Musiek van Afrika-versameling betree het. Thomas Pooley (2010, 2013) se bydraes tot hierdie diskoers is welbekend. In ’n waardering van die Suid-Afrikaanse komponis Peter Klatzow se werk, wat soortgelyke vraagstukke betrek, beklemtoon Robert Fokkens (2004:106) Klatzow se daarstelling van ’n eie, unieke “stem” – wat nietemin talle invloede (sowel plaaslik as internasionaal) weerspieël (sien ook eindnota iv). Terselfdertyd dui sy bespreking op die opportunistiese potensiaal van plaaslike strewes tot internasionalisering en die soeke na ’n waarneembare “Afrikaïese” identiteit.

Klatzow (2004:138 e.v.) self beskou kunsmusiekproduksie in die nuwe Suid-Afrika as “verwikkeld”, aangesien oorwegings oor watter tipe kunsmusiek nou as verteenwoordigend gesien kan word, verdiep het met die verbreding van die kulturele speelveld sedert 1994 – en wys hy ook op die moontlikheid van kulturele opportunisme, of selfs “plundering”:

Living as we do now in a society in which cross-cultural influence is probably a necessary antidote to the cultural divides structured by Apartheid, one has to ask what legitimate, respectful methods of engagement could or should be explored. The appropriation of an indigenous music for glory and profit is clearly not acceptable.

In hierdie artikel is daar telkemale daarna verwys dat Huyssen in sy postapartheid oeuvre op intensiewe wyse met kunsmusiek as multikulturele “taal” gemoeid is. Vanuit sy persoonlike uitsprake (vergelyk Huyssen 2005 en 2012) gaan dit hierby vir hom veral oor wat “gepaste” eietydse Suid-Afrikaanse kunsmusiek is – en nooit daaroor om bepaalde nasionalistiese subtekste te ontbloot of te dien nie. Eerder verbind hy hom tot wat hy as ’n “politieke boodskap van ’n veel groter belang” beskryf, naamlik ’n spel van andershede waaruit verbandhoudende dialoë, die onderhandeling van betekenis en gemeenskaplike “verstaan” mag voortkom (Huyssen 2012:67).

Dat hierdie uiters persoonlike “plasing” binne die terrein van Suid-Afrikaanse kunsmusiek tot dusver geen kontroversie binne die plaaslike musikologie ontlok het nie, laat die vraag ontstaan of die bogemelde debat versadiging bereik het. Matildie Thom Wium (in druk) se oordenking van Grové se The Soul Bird Trio (1998), wat hierdie polemiek deeglik in oënskou neem, suggereer dat dit nie die geval is nie. ’n Ander moontlikheid is dat plaaslike musikoloë min daarin belangstel om met ’n komponis in gesprek te tree wat sy musiek nie binne die (apartheids-)politiese kader plaas nie.

Little Portrait of the World staan egter los van hierdie tipe problematiek en kommunikeer ’n kragtige verbintenis tot die oordenking van ’n universeel-geldende morele vraagstuk. Hierdie gegewe laat ’n eie vraagstelling ontstaan, naamlik hoe dié werk binne Huyssen se oeuvre gesien moet word.

Vanuit die oogpunt van onlangse postapartheid teoretisering mag Miller en Schmahmann (in druk) se idee van “openbare kuns” ’n moontlike antwoord bied. Hierdie skrywers voer naamlik aan dat ’n beduidende aantal postapartheid kunswerke wat op die apartheidsera kommentaar gelewer het, feitlik onmiddellik ná die eerste demokratiese verkiesing van 1994 ontstaan het. Ofskoon hierdie beweging saamgehang het met die doelbewuste befondsing van kunsvorme en/of kunstenaars wat voorheen uitgeskuif was, het dit ook spesifiek gedien om aan individuele en kollektiewe ervarings en sentimente rondom die apartheidsbestel gestalte te gee. Hierdie tipe artistieke uitdrukkings het veral op kwessies van nasionale transformasie, nasionale identiteit en politieke versoening gefokus – en was spesifiek daarop gemik om die “storie” van apartheid te vertel.

Binne die kader van sodanige polities-bewuste kunsmusiek kan die Suid-Afrikaanse komponis Philip Miller se Rewind: A Cantata for Voice, Tape and Testimony (2006) as uitdruklike voorbeeld genoem word. Dié werk, geskryf om die eerste dekade ná die Waarheids-en-Versoeningskommissie te gedenk, bevat oorspronklike klankmateriaal van getuienis van slagoffers, vryheidsvegters en onderdrukkers wat tydens die kommissie se sessies opgeneem is, en as solo-arias, kleiner ensembledele of koorstukke getoonset is. Terwyl die werk sterk Afrika-elemente bevat, is die doel daarvan nie om enige vorm van ’n gedeelde musikale “taal” te vind nie, maar eerder om ’n gepaste mondstuk daar te stel waardeur die gruwels van apartheid so realisties as moontlik teruggeroep kan word.¹²

As radikaal polities-geïnspireerde werk verskil Miller se Rewind egter grotendeels van ’n kategorie werk wat Miller en Schmahmann (in druk) as “openbare kuns” beskryf. Hierdie skrywers wys naamlik daarop dat daar, benewens die bogemelde polities-bewuste werke, terselfdertyd tydens apartheid en gedurende die post-apartheid tydperk kunswerke tot stand gekom het, wat nie met kolonialisme, apartheid, bevryding, of selfs met konsepte van geheue in verband gebring kan word nie. Hierdie tipes werke kwalifiseer dié skrywers as kunswerke wat, ofskoon dit nie Suid-Afrika se onlangse politieke geskiedenis gedenk nie, van beduidende sosiale belang is en ’n belangrike rol in die Suid-Afrikaanse openbare domein inneem.

Teenoor die domein van “polities-geïnspireerde kuns”, of dié van “openbare kuns”, beredeneer Baccarini en Urban (2013:474 e.v.) ’n teoretiese ruimte vir kunswerke wat nie slegs één fundamentele doel as bestaanreg het nie, maar wat ’n wyer spektrum van sosiaal-kulturele funksies onder die loep sou kon neem. Hierdie benadering sou moontlik gepas wees as ’n interpretatiewe aanloop tot Huyssen se oeuvre in die geheel, aangesien sy komposisies wissel van werke wat bloot vir die plesier daarvan beleef kan word¹³ tot dié wat besondere insigte belig, hetsy artistiek, pedagogies, of moreel, of werke wat meerdere van hierdie funksies vervul.¹⁴

5. Ten slotte

In die loop van hierdie artikel is daar enkele kere na Huyssen se Afrika-opera Masque verwys. Ook is daar aangedui dat Little Portrait of the World tot ’n sekere mate bepaalde elemente van dié opera vooruitloop. Viljoen (2006) argumenteer dat Masque ook tot die kategorie van “openbare kuns” behoort – dog as komposisie wat musiek as radikaal “reddende” krag projekteer. In terme van die troop van die “portret” wat in hierdie artikel as hermeneutiese “venster” aangewend is, sou Masque gevolglik as die uitbeelding van ’n gebroke wêreld beskou kon word – dog ’n wêreld waarin ’n reis van “donker” na “lig” voorgestel word in terme van die “verlossende” narratief.

Hierteenoor stel Little Portrait of the World diepgaande moreel-etiese vrae wat aan die werk ’n eiesoortige legitimiteit verleen. Die komposisie ondersoek en interpreteer gedeelde menslike ervaring aan die hand van allegorie, en doen op hierdie wyse aan die hand dat kunsmusiek ’n kritiese blik op die menslike bestaan mag bied. Soos hier aanvoer word, speel die stylfiguur van die portret hierby ’n besondere rol. Daar is bevind dat Huyssen dié hermeneutiese konstruk nie slegs in die titel van sy komposisie oproep nie, maar dit ook op uitvoerige wyse in die laaste deel van die werk ontgin, deurdat teksgedeeltes uit Oscar Wilde se The Picture of Dorian Gray hier op konkrete wyse ’n musikaal-strukturele impak uitoefen.

In kontras met Wilde se Dorian Gray suggereer die komponis se allegoriese betekenisoordrag egter nie dat kuns van die menslike bestaan verwyder is, dat dit bo die natuurlike lewe verhewe is – of dat die menslike bestaan ’n onbevredigende plaasvervanger vir die “hoër” gebied van “die kuns” is – nie. Eerder onderstreep die werk, vanuit één perspektief, die “weerloosheid” van hedendaagse kunsmusiek as vervlietende verskynsel. Getrou aan sy verbintenis tot kompleksiteit ontgin die komponis sy tema egter ook vanuit ’n meer diepgaande vertrekpunt, en wel aan die hand van die eeue oue morele konflik tussen goed en kwaad, ’n diepgesetelde menslike stryd wat vanuit die Christelike perspektief na die sondeval in die Tuin van Eden herlei kan word.

In hierdie opsig versterk Huyssen se tekskeuses uit Dorian Gray die allegoriese impak van Little Portrait. Hierdie oordrag van betekenis vind sowel op die makro- as op die mikrovlak plaas. In The Picture of Dorian Gray beskryf Wilde byvoorbeeld hoe die hoofkarakter in die skilder Basil Hallward se Victoriaanse tuin voor sy eerste versoeking gestel word om hedonisme as sigbare gedaante aan te neem en sy siel aan kuns (en aan “kunsmatigheid”) te verkoop. Só word die blomme waarin hy sy gesig as onskuldige jong man begrawe later vir hom blote verhandelbare besittings wat hy aan sy lapel dra, of wat hy as opium rook om aan sy dekadente bestaan te ontsnap. By wyse van allegorie sou ook hierdie insident as ’n verwysing na die “oersonde” in die Tuin van Eden, met Adam en Eva as gebroke “beeltenis” van God, verstaan kon word – ’n “gebrokenheid” wat deurentyd in “More like a sax” gesuggereer word.

In Huyssen se “blik op die wêreld” projekteer hy wel ’n siniese opvatting van “musiek óór musiek” en konseptualiseer hy Little Portrait as beeltenis van ’n steeds toenemende morele verval. Hiermee stroop hy dié komposisie van enige poëtiese of Romantiese opvattings oor musiek as “reddende” of “verlossende” ruimte. Terselfdertyd dui sy aanwending van teksmateriaal en simboliek daarop dat dié werk ’n ander, moontlik selfs méér verwikkelde aspek van musiek beklemtoon, naamlik die kritiese potensiaal daarvan. In teenstelling met die wêreld wat in Masque geprojekteer word, val die klem egter op onherroeplike gebrokenheid. In terme van die skildering van hierdie klein “wêreld” suggereer die komponis gevolglik geen antwoorde nie, maar eerder ’n dieperliggende, algemeen-menslike vraagstuk.

Daar sou ten slotte spekulatief daaroor besin kon word of postapartheid kunsmusiek nie tot ’n mate agter die front van kulturele simbiose en die ideologie van ’n bepaalde Nuwe-Suid-Afrikaanse utopie skuil nie. In hierdie opsig sou daar gewonder kon word of die strewe na postapartheid kunsmusiek as multikulturele “taal” nie tot so ’n mate op identiteit as “ideaal-wêreld” fokus dat die kritiese rol van musiek, wat so duidelik in Little Portrait of the World na vore kom, daardeur oorskadu word nie. In hierdie verband sou Adorno se denke oor die kritiese rol van kuns opgeroep kon word; soos Paolo Bolaňos (2007:31) dit stel: “[A]rt does not promise us a utopia, for our conceptualizations of utopias will always fall short of capturing what is hoped for. The glimmer of hope which art evinces will always, and must be, negative, for it will not allow itself to be justified in terms of naïve conceptions of humanism, teleology, and divine providence” (sien ook Adorno 2004 en 2005).

’n Laaste vraag, wat hier oopgelaat word, is of daar in Huyssen se ontginning van die portret as interpretatiewe stylfiguur soos in die geval van Wilde en Joyce outobiografiese “dis-illusie” vermoed kan word.

Bibliografie

Adorno, Th. 2004. Aesthetic theory. Vertaal deur R. Hullot-Kentor. Londen: Continuum.

—. 2005. Minima moralia: Reflections on a damaged life. Vertaal deur E.F.N. Jephcott. Londen: Verso.

Baccarini, E. en M.C. Urban. 2013. The moral and cognitive value of art. Ethics and Politics, XV(1):474–505.

Barz, G. 2013. Stimulus en afstand in die komposisies van Stefans Grové: Ter wille van ’n stilistiek van die Suid-Afrikaanse komposisiepraktyk. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(2):131–7.

Bolaňos, P. 2007. The critical role of art: Adorno between utopia and dystopia. Kritikē, 1(1):25–31.

Britten, B. 1967. On winning the first Aspen Award. In Schwartz en Childs (reds.) 1967.

Carroll, J. 2005. Aestheticism, homoeroticism, and Christian guilt in The Picture of Dorian Gray. Philosophy and Literature, 29(2):286–304.

De Gruchy, J.W. (red.). 2011. The humanist imperative in South Africa. Stellenbosch: Sun Press.

Fokkens, R. 2004. Peter Klatzow: Perspectives on context and identity. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Musiekwetenskap, 24:99–107.

Huyssen, H. 1993. Little Portrait of the World: Allegorical Wind Quintet with Narration. München: Hans Huyssen.

—. 2005. Programnotas: Masque (28 Oktober).

—. 2011. New music for a new humanism. In De Gruchy (red.) 2011.

—. 2012. Music production in the intercultural sphere: challenges and opportunities. Acta Academica Supplementum, 1:43–71.

—. s.j. http://www.huyssen.de/Biography.html (22 Junie 2015 geraadpleeg).

Joyce, J. 1916. A portrait of the artist as a young man. New York: B.W. Huebsch.

Klatzow, P. 2004. The composer’s dilemma: Writing for time or place. South African Journal of Musicology, 24:135–41.

McGrath, A. 1995. The Christian theology reader. Oxford: Blackwell.

Miller, K. en B. Schmahmann (reds.). In druk. Stone elephants and plastic presidents: Public art in South Africa, 1999–2014. https://wheatoncollege.edu/in-the-news/2015/03/25/art-as-hisstory/ (24 Junie 2015 geraadpleeg).

Muller, S. 1999/2000. Protesting relevance: John Joubert and the politics of music and resistance in South Africa. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Musiekwetenskap, 19/20:33–46.

—. 2006. Stefans Grové’s narratives of lateness. In Muller en Walton (reds.) 2006.

Muller, S. en C. Walton (reds.). 2006. A composer in Africa: Essays on the life and work of Stefans Grové. Stellenbosch: Sun Media.

Pooley, T. 2010/11. “Never the twain shall meet”: Africanist art music and the end of apartheid. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Musiekwetenskap, 30/31:45–69.

—. 2013. “Afrika-voorstellings”: Stefans Grové se “Liedere en danse van Afrika” as fiksies. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(2):170–82.

Schneider, L. 1985. Mirrors in art. Psychoanalytic Inquiry, 5(2):283–324.

Schwartz, E. en B. Childs (reds.). 1967. Contemporary composers on contemporary music. New York: Da Capo Press.

Smith, S. 2007. Bringing life, death and sight to sound. New York Times, 10 Julie, bl. 10.

Spies, B. 1999/2000. Op soek na ’n hermeneutiese venster. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Musikologie, 19/20:71–82.

Thom Wium, M. In druk. The place of Africa in Stefans Grové’s The Soul Bird Trio (1998). In Viljoen (red.) in druk.

Viljoen, M. 2006. “An aesthetic of redemption”: Reading Masque as public culture. Muziki: Journal for Music Research in Africa, 3(1):114–33.

—. 2008. African and European voices: Speaking “in harmony” as contemporary authenticity. Journal of the Musical Arts in Africa, 5:19–36.

—. 2012. After universalisms: Music as a medium for intercultural translation. Acta Academica Supplementum, 1:198–211.

Viljoen, M. (red.). In druk. Musics of the Free State: reflections on a musical past, present, and future. Zagreb: Hrvratsko Muzikološko Društvo.

Wasserman, H. en S. Jacobs (reds.). 2003. Shifting selves: Post-apartheid essays on mass media, culture and identity. Kaapstad: Kwela Books.

Wilde, O. 1992. The picture of Dorian Gray. Hertfordshire: Wordsworth Classics.

Eindnotas

¹ Die CD Fynbos Calling (Mucavi Records, 2004) is ’n uitstaande voorbeeld van die wyse waarop Huyssen tradisionele Afrika- en vroeë Europese musiek teenoor mekaar stel. Hierdie opname, uitgevoer deur die Ensemble Refugium (periode-instrumente) en die Dizu Koedoehoringgroep (tradisionele Afrika-instrumente), bevat werke van Uccellini, Kapsperger, Bach en Telemann, asook Huyssen, Plaatjies en Matotiyona. In die uitgebreide CD-toeligting word hierdie musikaal diverse samestelling teen die skouspelagtige agtergrond van die Kaapse fynbos as botaniese verskeidenheid aangebied. Die konteks wat só geskep word, dien as duidelike illustrasie van Huyssen se betrokkenheid by natuurbewaring en omgewingskwessies. Huyssen se Proteus-variasies (2006), wat weer eens ’n sterk verbintenis met die Kaapse flora en fauna bevestig, het in 2010 die Helgaard Steyn-prys vir komposisie verower.

² Die volgende skakel kan gevolg word na ’n uittreksel uit Masque, asook ’n onderhoud met die komponis waarin hy die multikulturele aspek van sy musiek toelig: www.youtube.com/watch?v=mim8I5dOfn8.

³ Die Concerto for an African Cellist (2013), wat vir die tjellis Heleen du Plessis geskryf is, is ’n gepaste voorbeeld van hierdie tipe werke. ’n Uittreksel uit die vierde deel van die komposisie (“Mapfuchapfucha muMhembero”) is beskikbaar by www.youtube.com/watch?v=P1Zx_7Hoezk.

⁴ Hierdie aspek van Huyssen se oeuvre word meer uitvoerig in Viljoen (2012) bespreek. Fokkens (2004:106) neem ’n soortgelyke veelvlakkige musikale identiteit in die werk van Peter Klatzow waar. In hierdie geval is dit egter ’n artistieke selfheid wat sowel ’n eie, unieke stem reflekteer as ’n veelvuldigheid van ander invloede weerspieël, waarvan die mees beduidende tot die Westerse kunsmusiekparadigma herlei kan word.

⁵ Dit is ’n paradoks in dié opsig dat Huyssen se komposisionele benadering kompleksiteit weerspieël, terwyl dit terselfdertyd nooit totaal ontoeganklik is nie. Kompleksiteit is nie onderliggend net aan Huyssen se musiek nie, maar ook aan sy gepubliseerde akademiese werk waarin hy sy filosofies-teoretiese benadering uiteensit; sien Huyssen (2011) asook Huyssen (2012).

⁶ Hierdie gesigspunt toon opvallende ooreenkoms met Benjamin Britten (1967) se komposisionele filosofie soos verwoord in sy gevierde essay “On winning the first Aspen Award”.

⁷ Daar is geen kommersiële opname van hierdie werk beskikbaar nie. Ons dank aan die komponis wat ’n opname vanuit sy persoonlike versameling beskikbaar gestel het vir die doeleindes van hierdie artikel. ’n Partituur van die werk is beskikbaar in die Musiekbiblioteek van die Universiteit van die Vrystaat, met standnommer NSH6264.

⁸ Spies (1999/2000) ontgin die idee van ’n hermeneutiese venster in ’n artikel waarin sy musikaal-retoriese figure in Brahms se Minnelied as interpretatiewe middel aanwend. Sy verbind die konsep egter nie met Kramer se teoretisering nie, maar steun hoofsaaklik op die denke van Gadamer.

⁹ Uitnemende voorbeelde hiervan is Huyssen se uitgebreide programnotas vir sy opera Masque (sien Huyssen 2005), asook die uitvoerige inligting tot Fynbos Calling (Mucavi Records, 2002).

¹⁰ Hiermee word erkenning gegee aan Ian Drennan vir sy insiggewende insette oor die tekste waarop Little Portrait of the World gebaseer is. Vanuit ’n Christelike oogpunt is die stryd tussen goed en kwaad reeds in die vroegste skeppingskonteks aanwesig met Adam en Eva se sondeval. In hierdie tradisie word daar geglo dat die mens in ’n toestand van sondigheid gebore en hierdeur van God geskei word, sodat dit net die genade van Christus se offer is wat die mens van ondergang kan red (McGrath 1995:212–3). Alle goedheid is van God afkomstig en die bestaan van die bose word toegeskryf aan natuurlike oorsake, soos natuurrampe en siektes, terwyl die bose ook ’n oorsprong kan hê in morele kwaad, of in menslike aksies wat leed en lyding vir ander veroorsaak, soos oorlog, uitbuiting en misbruik. Die Bybelse narratief van Adam en Eva se sondeval suggereer dat die bose in die wêreld toegeskryf kan word aan die sondige menslike natuur wat van nature eerder die kwade as die goeie wil doen – ’n standpunt wat in Wilde se Dorian Gray tot verdoemende uiterstes gevoer word.

¹¹ Besonder treffende voorbeelde van werke wat elemente van spel en van storievertelling belig, is The Songs of Madosini (2002), “Bonjour”, dit le renard (2001) en 6 Pieces for a Pianist and a Child (1989/91). Die gewyde werk A propos du malheur (1998) berus op tekste van Simone Weil; in hierdie komposisie is lyding ’n oorheersende tema. Sosiale betrokkenheid blyk veral in die programmatiese inhoud van Little Portrait of the World (1993) en in die libretto van Huyssen se Afrika-opera Masque (2005).

¹² Volg die skakel https://www.youtube.com/watch?v=k4ylJDiELGM vir uittreksels vanuit die kantate.

¹³ Werke wat in hierdie kategorie val, sluit die Concerto for Harp and Strings (199) in, asook die Lassus Fantasy (1993/94), 4 Britting Songs (1994/95) en die solokitaarwerke Southern Nocturnal (2003) en “I fistula nomine ricordi” (1999). Hierbenewens is daar die komponis se sogenaamde “experitainment”-werke wat onder meer die volgende insluit: 6 Piano Pieces for a Pianist and a Child (1989/91), Als flögen wir Davon … (2000), 4 Fibonacci Pieces (1990/95) en die Sequencer Essays (1990/95).

¹⁴ Benewens Little Portrait of the World (1993) en die reeds genoemde The Songs of Madosini (2002), asook Masque (2005), kan die volgende werke binne hierdie kategorie uitgesonder word: Silence where a song would ring (2000), Die Stimmen (1992), Andreas Gryphius Karfreitags-Sonett (1992) en Wir sind Verlassene in der Zeit (2001).

The post Hans Huyssen se Little Portrait of the World: Allegorical Wind Quintet with Narration (1993) appeared first on LitNet.

Opsomming

In David Kramer en Taliep Petersen se Kat and the Kings (1995) skets die hoofkarakter, Kat Diamond, sy jeugervarings as lid van die sanggroep die Cavalla Kings in Kaapstad se Distrik Ses gedurende die 1950’s. Die musiekblyspel speel grootliks af in hierdie karakter se geheue en mens kry dus slegs deur geheue-opwekking toegang tot die vertelde leefwêreld. Hierdie kunsgreep het ’n bepaalde parallel in die ontstaansgeskiedenis van die stuk, aangesien dit deels gebaseer is op die herinneringe van Salie Daniels, ’n sanger afkomstig uit Distrik Ses wat die rol van Kat Diamond in die oorspronklike produksie vertolk het. Ander gegewens is weer ontleen aan die leefwêreld van ander sangers afkomstig uit Distrik Ses. Met verwysing na die diskoers van mondelinge geskiedenis word herinnering in hierdie artikel as ’n kreatiewe en aktiewe handeling beskou – sowel ’n opvoering as ’n uitvoering, begrippe wat albei deur die enkele Engelse term performance beskryf word. So ook word Kat and the Kings as teaterstuk beskou as tegelyk ’n opvoering en ’n uitvoering. Vanweë die verweefdheid van wat agter die skerms gebeur en wat op die verhoog gebeur, word Kat and the Kings in hierdie artikel bespreek as ’n uitvoering en opvoering van die uitvoering en opvoering van herinnering. Gelees teen die agtergrond van hierdie benadering is Kat and the Kings ’n musiekblyspel wat nie gepoog het om die historiese Distrik Ses “outentiek” te weerspieël nie, maar eerder om getrou te wees aan die wese van herinnering. Verder is dit ook ’n musiekblyspel wat performatiewe implikasies verkry. In die ondersoek na performatiwiteit in Kat and the Kings word J.L. Austin se taalhandelingeteorie (speech act theory) ingespan, asook die vervlegte tradisies wat in reaksie daarop ontwikkel het. Deur ’n fokus op die teksfrase “Yes, today is my lucky day” word die vervloeiing van grense tussen verhoog en lewe uitgewys, en word die opvoering van Kat and the Kings gelees as ’n performatiewe aksie met spesifieke implikasies in die lewe van Daniels.

Trefwoorde: David Kramer; Distrik Ses; herinnering; Kat and the Kings; mitologie; opvoering; performatiwiteit; Taliep Petersen; Salie Daniels; uitvoering

Abstract

Memory on the stage: performativity in David Kramer and Taliep Petersen's Kat and the Kings

In the opening scene of the South African musical Kat and the Kings its narrator, Kat Diamond, begins to reminisce about his past. Kat is an elderly shoeshine man working in the St George’s Mall in Cape Town in the year 1994. Directing his narrative impulse at one of his clients, Kat asks, “Mister, do you remember these cigarettes, Cavalla Kings?” Kick-started by this mnemonic artefact, he starts to take his audience into the past with him. Yet even before Kat can begin to tell the story of his youth, how he started a vocal harmony group in Cape Town’s District Six with his friends Bingo, Ballie, Magoo and the latter’s sister, Lucy, these characters appear on stage together with a younger version of Kat to help the old man tell his story. Conjured into life by him, the shades of his memory answer with a song: “Memories/ We’re just your memories/ As real as you want us to be/ Only you set us free/ ’Cause we are your memories” (Kramer and Petersen 1999).

Premiered in 1995, Kat and the Kings was the fifth collaborative project of David Kramer and Taliep Petersen. It was also their biggest international success – not only was this the first South African musical performed both on Broadway and on the West End, it was also awarded two Laurence Olivier Awards, for “Best new musical” and “Best performance in a musical”, awarded to the cast as a whole (De Villiers and Slabbert 2011:264, 267). Kat and the Kings charts the rise and fall of Kat’s former band, The Cavalla Kings, in apartheid South Africa – in doing so also staging the difficulties facing coloured musicians during those years. As is also reflected by the musical language employed by songwriter Petersen, Kat and the Kings is rooted in the milieu of the rock ’n’ roll-crazy 1950s District Six. Through its focus on this popular singing culture, Kat and the Kings also serves to broaden the musical identity that has historically been associated with District Six and underlines the fact that its mainly coloured population was formed through diverse cultural meetings and transformed through processes of creolisation.

Yet even though the major part of this musical appears to be set in and around the historical District Six, Kat and the Kings operates through the prism of memory. In other words, it is set in the mind of its protagonist. Kat, as a character, clothes his memories in flesh and blood and projects them on to the stage. Kat and the Kings thus becomes a performance of his memory. This device has a certain parallel in the creation of the musical as it is partly based on the lived experience of actor Salie Daniels, a singer from District Six who portrayed the role of Kat Diamond from 1995 to 1999 (Front Row 1999). In his youth, Daniels had started a vocal harmony group with his friends in District Six. Calling themselves The Rockets, they achieved considerable commercial success despite discriminatory and restrictive apartheid legislation. The Rockets provided the inspiration for Kramer and Petersen’s fictional Cavalla Kings, as is reflected in the broad storyline of Kat and the Kings. Some elements of the story were also drawn from the experience of other District Six singers with whom Petersen and Kramer regularly worked – including Petersen himself – individuals who would share their memories with librettist and lyricist Kramer in informal conversational settings (Kramer 2014).

With reference to both its creation and content, this article is concerned with the multiple roles that memory plays in Kat and the Kings. Drawing on oral history discourse, it explores the nature of memory and, with specific reference to the legendary area of District Six, the power of myths over individual and collective consciousness. Memory is regarded here as an active and creative process, an action that is performed in front of an audience. As such, the telling of life stories – both on and off stage – becomes a performance. As a musical that draws on the performed and mediated memories of real-life individuals in the performance of the memory of a character on stage, this article regards Kat and the Kings as a performance of the performance of memory. Read against this background, the action in Kat and the Kings does not attempt to reflect the historical District Six with any authenticity, but rather, in its exuberance and larger-than-life quality, to be faithful to the nature of memory.

Moreover, the performance of memory in Kat and the Kings has certain implications in the present – both on and off stage – and can thus be regarded as performative. In the exploration of performativity in Kat and the Kings,this article takes as its point of departure J.L. Austin’s (1962) speech act theory and the intertwined traditions that were developed in response to it. Drawing on the work of Judith Butler (1988), as well as the work of Liedeke Plate and Anneke Smelik (2013), memory is regarded here as performative and therefore also constitutive of individual identity due to its facilitation of a confrontation between the past and present.

The article probes the implications of this encounter for Kat and the King’s characters – particularly for Kat and the younger version of himself who appear simultaneously on stage – before it turns its focus on to the figure of actor Daniels.

Regarding the phrase “Yes, today is my lucky day” as a synecdoche of the performative in Kat and the Kings, the article traverses the blurred boundaries between the stage and life to read this phrase as one of Austin’s performative speech acts with specific implications in the life of Daniels. For Kat and the Kings,which started out as a vehicle to provide work for “down-and-out” performers like Daniels who had been marginalised by the apartheid regime, eventually ended up on the West End and on Broadway. As Daniels achieved his most notable success as an actor by dramatising the memories of past hardships in the present, his memories stand in the service of his future. Some of his last performances took place in London’s Vaudeville Theatre, a direct result of those first performances in the Dock Road Theatre in Cape Town, and hundreds of utterances later of “Yes, today is my lucky day”. With reference to Austin’s ideas surrounding locution, illocution and perlocution, this phrase is read as one of those magical performatives that create the reality of which they speak.

Keywords: David Kramer, District Six, memory, Kat and the Kings, mythology, performance, performativity, Taliep Petersen, Salie Daniels

1. Inleiding: “Memories, we’re just your memories”

In die openingstoneel van David Kramer en Taliep Petersen se vyfde musiekblyspel, Kat and the Kings, begin die storieverteller, Kat Diamond, ’n greep uit sy eie lewensverhaal vertel.¹ Kat is ’n bejaarde man wat as ’n skoenpoetser in Kaapstad se St George’s Mall werk. Dit is die jaar 1994. Kat se narratiewe impuls word hier oënskynlik gerig aan een van sy klante. Met bykans sy eerste woorde, “Mister, you remember these cigarettes, Cavalla Kings?” (Kramer en Petersen 1999), figureer ’n pakkie sigarette as ’n mnemoniese artefak om sy herinneringe op te diep. Maar selfs voordat Kat begin om die storie van sy jeug te vertel, hoe hy saam met sy vriende Bingo, Ballie, Magoo en laasgenoemde se suster, Lucy, ’n sanggroep genaamd die Cavalla Kings gestig het, verskyn hierdie karakters saam met ’n jonger weergawe van homself op die verhoog. Deur Kat in die lewe geroep, antwoord hulle hom met: “Memories/ We’re just your memories/ As real as you want us to be/ Only you set us free/ ’Cause we are your memories” (Kramer en Petersen 1999).

Kat and the Kings skets die reis van die Cavalla Kings deur Suid-Afrika se apartheidsjare, vanaf die groep se ontstaan in Distrik Ses in die 1950’s tot sy uiteindelike ontbinding. Met betrekking tot Distrik Ses se populêr-kontemporêre sangkultuur vertel Kat and the Kings ook ’n verhaal oor die beproewinge van kunstenaars wat tydens apartheid deur die Wet op Bevolkingsregistrasie as kleurlinge² geklassifiseer is. In sy fokus op Distrik Ses sluit Kat and the Kings aan by toneelstukke soos Buckingham Palace, District Six (1989), ’n verwerking van Richard Rive se gelyknamige outobiografiese roman, asook vorige Kramer-Petersen-musiekblyspele, spesifiek hul eerste projek, District Six – The Musical (1987), wat in die laat 1980’s aansienlike sukses behaal het. Kat and the Kings, wat vir die eerste keer in 1995 op die planke gebring is, het egter mettertyd die sukses van District Six – The Musical oortref en sou later as Kramer en Petersen se grootste internasionale sukses gereken word. Nie net was dit die eerste Suid-Afrikaanse musiekblyspel wat sowel in Londen se West End as op Broadway te siene was nie, dit is ook bekroon met twee Laurence Olivier-toekennings vir “Best new musical” en “Best performance in a musical”, wat aan al die spelers saam toegeken is (De Villiers en Slabbert 2011:264, 267).

In teenstelling met District Six – The Musical, wat in Distrik Ses afspeel, speel Kat and the Kings af in ’n karakter se geheue. As verteller is Kat Diamond in staat om sy herinneringe in vlees en bloed op die verhoog te projekteer – die gebeure op die verhoog word vertolk slegs omdat Kat dit kan onthou, en die gehoor kry slegs deur sy geheue-opwekking toegang tot die wêreld van Distrik Ses. Hierdie kunsgreep het ’n bepaalde parallel in die ontstaansgeskiedenis van hierdie stuk, aangesien Kat and the Kings deels gebaseer is op die lewenservaring en herinneringe van die akteur Salie Daniels, ’n sanger afkomstig uit Distrik Ses wat die rol van Kat Diamond in die oorspronklike produksie van 1995 tot sy dood in 1999 vertolk het (Front Row 1999). Ander gegewens is weer ontleen aan die leefwêreld van ander sangers afkomstig uit Distrik Ses met wie Kramer en Petersen gereeld gewerk het, individue wat, soos Daniels, hul herinneringe in informele gespreksituasies met die teksskrywer van Kat and the Kings gedeel het (Kramer 2014).

Die vertel van lewenstories – sowel agter die skerms as op die verhoog – behels tegelyk die aktiwiteite van opvoering en uitvoering, begrippe wat ingesluit word in die Engelse term performance, ’n sentrale term binne die veld van performance studies.³ Herinnering word in hierdie artikel as ’n kreatiewe en aktiewe handeling beskou, dus as uitvoering, maar tegelyk as ’n opvoering, ’n gebeurtenis wat interaksie tussen verteller en gehoor impliseer. So ook word Kat and the Kings as teatrale gebeurtenis beskou as ’n opvoering voor ’n gehoor, maar tegelyk ook as uitvoering, ’n aktiwiteit waarin veral spelers, maar ook die gehoor meedoen. Met spesifieke verwysing na die vervloeiing van grense tussen die lewe en die verhoog – die geleefde ervaring van individue soos Daniels en die “fiktiewe wêreld” wat op die verhoog uitgebeeld word – word Kat and the Kings in hierdie artikel beskou as ’n uitvoering en opvoering van die uitvoering en opvoering van herinnering. Die meervlakkige uitvoering en opvoering van herinnering in hierdie musiekblyspel word verder beskou as performatief.

2. Distrik Ses, herinnering en mitologie: “It was a heaven on earth”

Distrik Ses was ’n werkersklasgebied geleë in Kaapstad se stadskom. Dié gebied, wat vanaf die vroeg 19de eeu bebou is, is in 1867 amptelik Distrik Ses genoem, en teen die laat 19de eeu bewoon deur 29 000 inwoners, waaronder ’n groot aantal slawe-afstammelinge en Joodse immigrante vanuit Europa (Hart 1998:605–7). Teen die begin van die 20ste eeu was die grootste groep inwoners wat die apartheidsregering later sou klassifiseer as kleurlinge en Kaapse Maleiers, met swart Suid-Afrikaners en Europeërs die tweede en derde grootste (Bickford-Smith 1990:37). Alhoewel, soos Bickford-Smith (1990:37–8) aanvoer, hierdie gebied tog onderhewig was aan etniese verdeling, word Distrik Ses gereeld in die volksgeheue onthou as ’n kleurvolle mengelmoes waar verskillende rasse en kulture, ondanks die land se institusionele rassisme, in harmonie geleef het. Aangesien die meerderheid van Distrik Ses se inwoners egter as kleurlinge en Kaapse Maleiers geklassifiseer is, is dit ook, in die woorde van Pinnock (1980:147), as “the ‘spiritual centre’ of the coloured proletariat” beskou.

Distrik Ses was ook grotendeels ’n arm en oorvol woonbuurt met ’n swak infrastruktuur en bouvallige geboue. Een rede hiervoor was dat die oorgrote meerderheid van die distrik se inwoners in die laat 19de en vroeg 20ste eeue seisoenarbeiders of stukwerkers was, en dus nie oor ’n gereelde maandelikse inkomste beskik het nie (Bickford-Smith 1990:38). Swak toestande in dié woonbuurt was ook te wyte aan gebrekkige infrastrukturele ondersteuning deur die munisipaliteit (Hart 1998:607–8 en Bickford-Smith 1990:38–40). Die woonbuurt se reputasie as ’n krotbuurt is dan ook later deur die regering gebruik as voorwendsel vir die sloping van sy geboue. Uit die regering se perspektief het Distrik Ses waardevolle grond beslaan, ’n gebied wat hulle ooreenkomstig apartheidsideologie oor rasseskeiding eerder vir die eksklusiewe gebruik van blankes wou opsy sit (Hart 1998:612). In Februarie 1966 is Distrik Ses dus onder die Groepsgebiedewet tot sogenaamde blanke gebied verklaar. Gedurende die jare daarna is sowat 55 000 inwoners hoofsaaklik na die windverwaaide Kaapse Vlakte toe verskuif, en die distrik se geboue gesloop.

’n Veelbesproke aspek van Distrik Ses, wat telkens neerslag vind in Kramer-Petersen-musiekblyspele oor hierdie area, was die musikale lewe van sy inwoners. Distrik Ses was ’n belangrike sentrum van tradisies soos die Kaapse Klopse, die Kaapse Maleierkore en die Krismiskore, tradisies wat vandag oor ’n unieke musikale repertoire beskik, onder meer die sogenaamde moppieen nederlandslied wat deur prosesse van kreolisasie gevorm is.⁴ Bo en behalwe hierdie tradisies was Distrik Ses ook die tuiste van Eoan, ’n kultuurorganisasie wat tydens apartheid bekendheid verwerf het vir hulle uitvoerings van Italiaanse operas en die opleiding van vele balletdansers en toneelspelers. Ander musikale aktiwiteite het langarmdanse en ’n lewendige jazztoneel ingesluit, benewens informele musiekaktiwiteite in die huise, strate en bioskope van Distrik Ses.

Taliep Petersen was self ’n kind van Distrik Ses, soos voor hom sy pa, Mogamat Ladien Petersen. Mogamat Ladien Petersen, gebore in die distrik in 1929, onthou uit sy jeug dat vredeliewende groepe jong mans elke aand op die straathoeke van hierdie woonbuurt bymekaar gekom het om saam te sing. Hy noem hierdie groepe “gangs”, maar beklemtoon dat daar in sy jeug geen “gangsters” was nie: “Daar was nie bakleiery in daai tyd nie” (Mogamat Ladien Petersen 2011b). Hierdie herinnering het baie gemeen met ’n breë tendens wat te bespeur is in voorstellings van Distrik Ses, veral na die vernietiging daarvan. Gesien deur die lens van verlies is hierdie gebied dikwels verromantiseer, nie net in die volksgeheue nie, maar ook in verskeie populêre publikasies en ander kunsvorms, waaronder die werk van Kramer en Petersen sekerlik tel. Inderdaad, in ’n onderhoud spesifiek oor Kat and the Kings beskryf Taliep Petersen Distrik Ses soos volg: “It was situated in what I would imagine, or what I would remember, as being just the most beautiful part of Cape Town. [...] It was a heaven on earth. There was an example to the world of what it’s like to, to live in harmony“ (Kramer en Petersen 1999).

Individuele herinneringe soos hierdie kan egter nie toegeskryf word bloot aan ’n tendens om hierdie gebied te verromantiseer nie, maar moet verstaan word as ’n reaksie op geleefde ervaring wat dui op ’n komplekse verhouding tussen sowel die verlede en die hede as tussen individuele en kollektiewe subjektiwiteit.

Perks en Thomson (2006:1) verduidelik dat alhoewel historici uit antieke tye dikwels gesteun het op herinnering as navorsingsbron, daar sedert die 19de eeu en die ontwikkeling van geskiedenis as akademiese dissipline aansienlik meer gesteun is op geskrewe bronne, wat dan ook gelei het tot die marginalisering van mondelinge getuienis as navorsingsbron. Vanaf die einde van die Tweede Wêreldoorlog het mondelinge geskiedenis egter weer ’n opbloei ervaar, te midde van teenkanting van tradisionele historici. Aangesien persoonlike herinneringe van nature subjektief is en beïnvloed word deur faktore soos tyd, kollektiewe geheue en die spreker se narratiewe impuls, is die gebruik van herinnering as bron vir geskiedskrywing deur kritici as onbetroubaar beskou (Perks en Thomson 2006:3). Teen die laat 1970’s het mondelingegeskiedenisskrywers egter hierdie kritiek beantwoord deur te argumenteer dat hierdie aspekte van herinnering juis voordelig was vir hul navorsing. Hiervolgens word geheue as die setel van aktiewe prosesse beskou, prosesse waardeur die individu sin probeer skep uit sy of haar lewe.

’n Voorbeeld van hierdie ontwikkeling is Portelli (2006:37) se 1979-artikel, “What makes oral history different”, waarin hy skryf: “But what is really important is that memory is not a passive depository of facts, but an active process of creation of meanings.” Volgens hierdie benadering verkry die herinneringe van voormalige Distrik Ses-inwoners betekenis juis deur hul subjektiwiteit, en hoe hierdie subjektiwiteit tot hedendaagse betekenisskepping spreek.

Een kritikus van mondelinge geskiedenis, die Australiese geskiedkundige Patrick O’Farrell (in Perks en Thomson 2006:3), het in 1979 aangevoer dat die gebruik van herinnering geskiedskrywing in die verkeerde rigting lei, na “the world of image, selective memory, later overlays and utter subjectivity [...] And where will it lead us? Not into history, but into myth.” Op ’n ironiese wyse lig hierdie stelling egter ’n belangrike moontlikheid van mondelinge geskiedenis uit, naamlik dat dit navorsers in staat stel om die uitwerking van mites in menselewens te ondersoek, asook die ontwikkeling van mites soos hulle in die geskiedenis neerslag vind. Mites word hier verstaan as ’n “singewende en waardevestigende narratief” gesetel in die kollektiewe onbewuste, en nie as “vervalsing of onwaarheid” nie, soos dié term ook soms in geesteswetenskaplike diskoers voorkom (Jordaan 2008:239).

In Samuel en Thompson (1990:4) se inleiding tot The myths we live by word mites beskou as ’n lewendige krag in die skep van individuele en kollektiewe geskiedenis en ’n grondliggende element in menslike denke. Die werking van mites binne individuele herinneringe in mondelinge geskiedenis word soos volg in hierdie teks verwoord:

Like myth, memory requires a radical simplification of its subject matter. All recollections are told from a standpoint in the present. In telling, they need to make sense of the past. That demands a selecting, ordering, and simplifying, a construction of coherent narrative whose logic works to draw the life story towards the fable. (Samuel en Thompson 1990:8)

In ’n bespreking rondom die invloed van simboliese opvattings oor die verlede op die ervaring van persoonlike geskiedenis behandel Samuel en Thompson (1990:8) die mite van “the good old days”. Hierdie mite word gekenmerk deur die verlange na ’n veraf en verlore paradys waar selfs ernstige ontberings in ’n positiewe lig onthou word. Hierdie mite het ook betrekking op gemeenskappe wat terugkyk op hul lewens in krotbuurte voor herontwikkeling: “The slum, for so many years a byword for poverty and deprivation, is transfigured into a warm and homely place, a little commonwealth where there was always a helping hand” (Samuel en Thompson 1990:9).

Die toepasbaarheid van hierdie mite op kontemporêre herinneringe van Distrik Ses maak die argetipiese en universele aard van mites duidelik. In sy toepassing op Distrik Ses word hierdie mite selfs meer kragtig gegewe dié gebied se reputasie as ’n inklusiewe en gemeenskapsgeoriënteerde woonbuurt te midde van apartheid, ’n mikrokosmos van Suid-Afrika soos dit kon gewees het sonder sy wrede bedeling. Maar die trefkrag van hierdie mite vind sy neerslag veral as gevolg van geweldige trauma waarmee die inwoners van Distrik Ses hul paradys, én daarmee saam ’n gevoel van samehorigheid in ’n onregverdige bedeling, verloor het.

In Nasson (1990:49) se betoog vir ’n mondelingegeskiedenis-benadering tot die studie van Distrik Ses voer hy aan dat die kontoere van Distrik Ses se geskiedenis deur twee dominante narratiewe gevorm is. Aan die een kant is daar die populêre narratief wat deur koerante en ander publikasies versprei is wat Distrik Ses uitbeeld as vrolik, kleurryk en legendaries, en aan die ander kant die narratief van regeringsverslae en amptelike pamflette wat dié woonbuurt in somber terme as ’n bouvallige krotbuurt aan die rand van Kaapstad uitbeeld. Volgens Nasson is albei hierdie beelde van Distrik Ses vals en word hulle so maklik versprei omdat hulle ’n gerieflike vereenvoudiging is van ’n komplekse realiteit. ’n Benadering wat gebruik maak van mondelinge geskiedenis tot die studie van Distrik Ses sou volgens Nasson die veelvuldigheid van individuele ervarings in hierdie woonbuurt beklemtoon en terselfdertyd ruimte vir die uitbeeld van lewendige teenstrydighede skep. Nasson (1990:49) skryf soos volg hieroor:

What we need is to try to free ourselves of District Six mythologies, to cease reading its history as either that of a moral or sanitary challenge to the health of Cape Town, or as a quaint, folksy area, rich in novelty, snoek and slang. What we require is a District Six history which does not simplify its remembered past.

Tog is vereenvoudiging nog altyd reeds deel van die narrativeringsproses waardeur die individu sin maak uit sy of haar herinneringe, iets wat Linde (1993:3–19) “the creation of coherence” noem. Die invloed van mites op die geheue en die gevolglike vereenvoudiging van persoonlike herinneringe moet ook in ag geneem word (Samuel en Thompson 1990:8). Hierdie faktore, saam met die skeppende krag van geheue, kan in Mogamat Ladien Petersen en Taliep Petersen se herinneringe aan die historiese Distrik Ses bespeur word.

Mogamat Ladien Petersen se uitsprake oor Distrik Ses se vredeliewende musiekbendes is veral interessant gegewe Pinnock (1980) se navorsing oor Distrik Ses wat ’n ander prentjie skilder – van skollies met fietskettings en messe in die middel-1920’s, tot die groter bendes wie se aktiwiteite in die 1940’s en 1950’s ’n hoogtepunt bereik het. Boonop het Taliep Petersen in sy leeftyd beweer dat sy pa ’n bendeleier was: “My daddy was mos ook ’n gangster” (Binge 2012). Mogamat Ladien Petersen se verswyging van sy eie rol in bendeaktiwiteit en sy beskrywing van Distrik Ses in niebedreigende terme kan dui op die vereenvoudiging van herinneringe en uitwissing van teenstrydighede weens die kragtige uitwerking van Distrik Ses se mitologieë. Sy beskrywing van bendeaktiwiteit in sy jeug moet ook verstaan word as ’n reaksie op die verlede vanuit die perspektief van die hedendaagse Suid-Afrika, waar verskillende vorme van geweld, insluitende bendegeweld, ’n ernstige bedreiging vir die individu verteenwoordig. ’n Verdere voorbeeld van die invloed van Distrik Ses se mitologieë op Mogamat Ladien Petersen se herinneringe is die feit dat alhoewel die Petersens reeds in die vroeë 1960’s uit Distrik Ses getrek het, en nie ná 1966 uitgesit is nie, sy herinneringe sedertdien by die dominante narratief oor die verlies van hierdie gebied aangesluit het (Fourie 2013:70–1).⁵ Gevolglik vertel Petersen senior (2011a) dat hy en sy gesin te midde van die gedwonge uitsettings van sy mede-inwoners vanaf Distrik Ses na Soutrivier verhuis het.

Op dieselfde manier is Taliep Petersen se beskrywing van Distrik Ses as “hemel-op-aarde” betekenisvol teen die agtergrond van die bestaande navorsing oor Distrik Ses as ’n arm, oorbevolkte en bouvallige woonbuurt en ook die gegewens van sy eie kinderjare. Aangesien sy pa, ’n streng leermeester, hom gereeld na die “suikerhuisies” gestuur het om betaling by die prostitute te gaan haal, het Petersen direk te doen gehad met die sosiale realiteite van Distrik Ses waarteen die meeste kinders kwalik beskerm sou gewees het (Petersen 2011b). Petersen se kinderjare is ook gekenmerk deur talle ontberings, soos die feit dat sy gesin dikwels sonder elektrisiteit moes klaarkom, en dat hy en sy broer en susters by hulle ouma geleer het om “suiker en ou brood” as ’n maaltyd te eet (Johnson 2012).

Petersen se beskrywing van Distrik Ses moet egter verstaan word teen die agtergrond van die eiening van Distrik Ses in die 1980’s as ’n simbool van bruin identiteit, gekritiseer deur Wicomb (1998:95) as “the self-fashioning of a totalizing colouredness located in a mythologized District Six”, ’n ontwikkeling waaraan Kramer en Petersen se District Six – The Musical,deels meegedoen het. In hierdie projek, asook in Petersen se herinneringe, is die invloed en verdere ontwikkeling van mitologieë oor Distrik Ses ter sprake. Petersen se woordkeuse, insluitende sy verspreking in die vervanging van die woord “imagine” met “remember”, dui hier op die skeppingsmoontlikhede van herinnering.

Hierdie voorbeelde onderstreep die feit dat geheue nie beskou kan word as die setel van statiese gegewens nie, maar dat herinnering deurgaans beskou moet word as ’n aktiewe proses waardeur die verlede herinterpreteer word. Soos vroeër besin, word herinnering met ander woorde ’n uitvoering in die hede van die verlede.

Plate en Smelik (2013:6) skryf in hul inleiding tot Performing memory in art and popular culture dat hierdie benadering ’n herkonseptualisering van herinnering behels:

The difference is not only one of focus, shifting attention from the memory trace to its act – the event of memory, its happening. It also implies an epistemological, even ontological shift, from memory as the trace of what once was to memory as the past’s present moment.

3. Herinnering in Kat and the Kings: “... in your memory, you remember it as being much better”

3.1 Agtergrond

Kramer en Petersen het op verskillende maniere kennis gemaak met die wêreld van Distrik Ses. Petersen is in 1950 in Distrik Ses gebore en het die ryk mitologiese aar van sy herkoms vir die grootste deel van sy kreatiewe lewe ontgin. Kramer is in 1951 in Worcester gebore en was ten tye van die eerste medewerking met Petersen reeds ’n gevestigde solomusikant met ’n sterk belangstelling in die diverse en dikwels afgeskeepte volksmusiek van Suider-Afrika. Dié duo se werksverhouding was tydens apartheid ’n alte seldsame voorbeeld van meerrassige samewerking – Kramer is deur apartheidswette as “wit” geklassifiseer en Petersen as “Kaapse Maleier”, ’n subgroep van die groter kategorie “kleurling”. Toe Kramer en Petersen in 1986 hul deurslaggewende ontmoeting gehad het, was Kramer reeds besig om te skryf aan ’n musiekblyspel oor Distrik Ses, alhoewel hy nooit self daar gewoon het nie. Petersen het weer planne gehad om die revue wat hy in die laat 1970’s saam met Dave Bestman geskryf het, Carnival a la District 6,in ’n uitgebreide musiekblyspel te omskep. Elkeen het ’n medewerker in die ander raakgesien, met die uiteindelike resultaat District Six – The Musical (Fourie 2013:212–4).

Figuur 1. Medewerkers David Kramer en Taliep Petersen in 1998 tydens die openingsaand van Kat and the Kings op Londen se West End. Foto gebruik met toestemming van David en Renaye Kramer.

Kramer en Petersen se individuele bydraes tot die skeppingsproses van hul musiekblyspele was nie altyd maklik om van mekaar te onderskei nie, veral in die vroeë jare van hul samewerking. Kramer was gewoonlik verantwoordelik vir die teks en Petersen vir die musiek (Fourie 2013:214–24). Volgens Kramer (2014) was hierdie werksverdeling egter vasgelê teen die tyd dat Kat and the Kings geskep is, met Petersen wat in sy ateljee aan die musiek gewerk het terwyl Kramer saam met die akteurs in die repetisielokaal aan sy geskrewe teks geskaaf het. In ’n onderhoud wat saam met ’n verfilmde weergawe van Kat and the Kings op 23 September 1999 op M-Net uitgesaai is, beskryf Kramer die agtergrond tot hierdie musiekblyspel soos volg: “Taliep and I spend a lot of time talking about ... him reminiscing about District Six. [...] And I was fascinated by the stories that I heard and so it was out of those stories that, that we first got the idea to do Kat and the Kings” (Kramer en Petersen 1999).

Die gebruik waardeur Kramer informele onderhoude met Taliep, asook sy tydsgenote, voer om sodoende sy draaiboeke stewig in die vertelde milieu te vestig, was ook reeds ter sprake gedurende die duo se eerste projek (Kramer 2012a). In ’n onderhoud wat vroeër dieselfde dag uitgesaai is, identifiseer Kramer en Petersen Salie Daniels as die individu wat die karakter van Kat Diamond geskep het (Front Row1999).⁶ Daniels is in 1939 gebore en het in sy tienerjare in Distrik Ses saam met sy vriende ’n sanggroep, The Rockets, gestig – die inspirasie vir die fiktiewe Cavalla Kings in Kramer en Petersen se musiekblyspel.

Die aktiwiteite van Daniels en The Rockets, soos ook van Kat en die Cavalla Kings, moet verstaan word teen die agtergrond van die sterk teenwoordigheid van Amerikaanse kultuur in Distrik Ses. Martin (1999:77–95) skryf breedvoerig in Coon carnival: New Year in Cape Town, past and present oor die invloed van Amerikaanse blackface minstrels op die Kaapse Klopse-fenomeen. Die invloed van Amerikaanse musiek in Distrik Ses, veral versprei deur Amerikaanse films in die bioskope en deur langspeelplate wat Amerikaanse matrose na die distrik gebring het, het egter ook ander gevolge gehad, naamlik wat Martin (1999:115) Kaapstad se copycats noem.⁷ Hy beskryf hoe jong mans in Distrik Ses gereeld die liedjies en selfs bewegings van ’n film geleer en dit in die straat buite die bioskoop uitgevoer het, iets wat hy bestempel as die begin van hierdie tradisie (Martin 1999:115). Dié verskynsel, van bruin sangers wat bedrewe was in die naboots van ’n betrokke internasionale sanger, word soos volg deur Petersen (1994) beskryf:

So my people, what happened to the old older folk is, they would copy the American style [...] And those years, the records had, all the stars were on the records beautifully dressed, so they would copy that and dream that, they would aspire to be that, with the result: today we go to the stadium, Green Point Stadium, you'll hear a guy sing like Frank Sinatra, Nat King Cole [...] Because the chance was remote that Frank Sinatra was gonna come to Cape Town, so for the people, all they could also just close their ... all they had to do was close their eyes and imagine that's Sinatra, because that man was sounding just like Sinatra!

Volgens Petersen se mondelinge getuienis het die naboots van Amerikaanse sangers ’n dubbele doel gedien: eerstens om gehore die kans te gee om iets te beleef wat hul kwalik andersins sou kon, en tweedens om bruin sangers tydens apartheid ’n sin van legitimiteit te gee. Soos Petersen (1994) dit stel: “that hope to be able to be somebody within the perimeters of the law”. Hierdie begeerte dui op ’n akute frustrasie met ’n gebrek aan geleenthede vir bruin kunstenaars, maar het ook te doen met ’n fundamentele verwringing in die land se dominante narratief van bruin identiteit en kultuur. Hier geld die persepsie dat individue wat deur die apartheidsregering as kleurlinge geklassifiseer is, primêr ’n produk was van verbastering en dus oor geen eiesoortige erfenis of kultuur beskik het nie.⁸

Martin (2013:117) beklemtoon dat die naboots van internasionale sangers en die invoer van Amerikaanse musiek nooit die “ware Kapenaar” agter die nabootsing versteek het nie, en dat hierdie musiek deurgaans tydens opvoerings gelokaliseer en aangepas is. Hy beskryf hierdie aktiwiteit dan ook as ’n ontkenning van die land se dominante narratief oor bruin Suid-Afrikaners:

The transformative appropriation of songs and singers displayed the capacity of Cape Town and of Capetonians to absorb and recreate whatever was available on the world stage, and to adjust to any kind of modernity just invented. It can therefore be interpreted as a form of symbolical denial of the stereotypes attached by the ruling classes to coloureds as people without culture, unable to create anything and wholly dependant upon the whites. (Martin 2013:117)

Martin (1999:177) wys ook daarop dat die bruin gemeenskap in Suid-Afrika tydens apartheid ’n groot affiniteit met swart Amerikaners gehad het juis as gevolg van die mitologisering van Amerika as die land van geleenthede, waar swart slawe-afstammelinge, in teenstelling met hul Suid-Afrikaanse eweknieë, besig was om sukses te behaal op sowel kulturele as ekonomiese gebied.⁹

Hierdie voorliefde vir Amerikaanse populêr-kontemporêre musiek het ook daartoe bygedra dat ’n musikant soos Taliep Petersen in sy jeug hoofsaaklik covers van hierdie musiek gespeel het, hom dus oorweldig toegespits het op heropvoerings van liedjies wat reeds opgeneem en uitgereik is deur die oorspronklike kunstenaar.

Hierdie tendens word soos volg deur die baskitaarspeler Howard Links (2013), wat vanaf 1967 saam met Petersen opgetree het en ook in Kat and the Kings gespeel het, verwoord: “But, you see, in the coloured community, they don’t want to hear your original songs.”¹⁰ Petersen se vroeë musikale dieet was ook verantwoordelik vir die feit dat hy later as oorspronklike liedjieskrywer sterk beïnvloed is deur hierdie genres.

3.2 Daniels/Kat se storie

In die wêreld van Distrik Ses in die 1950’s het Salie Daniels, soos baie van sy tydgenote, sterk onder die invloed van die Amerikaanse rock ‘n’ roll-beweging gekom. Sy jeugervarings word in die programnotas van die 1999-Baxterteater-produksie van Kat and the Kings weergegee (Kat and the Kings 1999:11). As sestienjarige seun het Daniels en sy vriende gereeld op straathoeke en selfs in die openbare baddens van Distrik Ses hul gunstelingsangers nageboots, onder andere Frankie Lymon, The Platters en The Drifters. Hulle het oplaas ’n sanggroep gestig en hulself The Rockets genoem. Nadat hulle in die koerant geadverteer het vir hulp, is The Rockets mettertyd deur ’n jong wit universiteitstudent, Eugene Beulah, as afrigter en liedjieskrywer bygestaan. In teenstelling met die vroeë ervarings van iemand soos Petersen, het The Rockets grootskaalse sukses behaal met hulle oorspronklike liedjies, alhoewel dit dalk beduidend is dat hierdie liedjies deur ’n wit buitestander geskryf is. The Rockets was die eerste sanggroep bestaande uit bruin lede wat in Suid-Afrika plate opgeneem en uitgereik het, met ’n uiteindelike totaal van 12 plate. As gevolg van die sukses van hul treffer “Enchantment” is The Rockets gevra vir ’n reeks optredes by die Claridges Hotel in Durban, waar slegs blankes toegelaat is. Alhoewel hul snags opgetree het, moes hul bedags as hotelportiere werk. Die groep het uiteindelik uitmekaargespat, met Daniels as enigste lid wat tot aan die einde van sy lewe professioneel opgetree het as akteur-sanger (Kat and the Kings 1999:11).

Daniels se verhaal vorm die breë basis vir die storielyn van Kat and the Kings. Alhoewel dit met die eerste oogopslag afspeel in die St George’s Mall in Kaapstad, net na Suid-Afrika se eerste demokratiese verkiesing in 1994, word die wêreld van Distrik Ses in die 1950’s weldra deur geheue-opwekking opgeroep. Kat beskryf Distrik Ses in kleurvolle terme, as ’n besige en kosmopolitaanse woonbuurt waar sy sewentienjarige self saam met sy vriende voor die Westminster Café staan. Dit is ’n soortgelyke leefwêreld as in Daniels se jeug – Kat en sy vriende, Ballie, Bingo en Magoo, boots graag hul Amerikaanse gunstelingmusikante na, onder andere die Coasters, die Platters, die Inkspots, die Drifters en Frankie Lymon and The Teenagers. Soos Kat in sy vertelling sing: “There was no-one to touch us/ Doing our American thing” (Kramer en Petersen 1999). Oplaas stig Kat, Ballie, Bingo en Magoo saam ’n sanggroep, die Cavalla Kings, en word naderhand deur laasgenoemde se suster, Lucy, bygestaan as afrigter, liedjieskrywer, pianis en sanger.

Figuur 2. Ou Kat se herinneringskimme in die 2012-heropvoering van Kat and the Kings by die Fugardteater, Kaapstad. Agter, van links na regs: Zakariyah Toerien (Magoo), Carlo Daniels (Ballie), Grant Peres (Bingo). Voor: Dean Balie (Jong Kat Diamond). Foto gebruik met toestemming van Jesse Kramer.

Saam skets Kat en sy herinneringskimme dan die reis van die Cavalla Kings deur die apartheidsjare vanaf die laat 1950’s in Suid-Afrika, met hoogs suksesvolle optredes in en rondom Distrik Ses wat die groep mettertyd na wyer horisonne lok. Die Cavalla Kings word hier uitgebeeld as geweldig populêr, iets wat herinner aan Kramer (2014) se beskrywing van The Rockets: “They were the heroes of District Six.” Aangesien al die lede deur die regering as kleurlinge geklassifiseer is, bevind die groep hulle egter uiteindelik vasgevang in ’n krimpende wêreld beheer deur diskriminerende rassewette. In sekere wit ondernemings word hulle genoodsaak om die agterdeur te gebruik en wanneer die groep se rasseklassifikasie bekend word, word hul kortspeelplaat nie meer op Springbokradio gespeel nie. Die groep se akute frustrasie met die land se rassewette word uitgedruk in die lied “Shine”, wat lirieke bevat soos “I want to be regarded/ As one of the human race”, en “All I want is justice/ A world where fair is fair/ Where nobody will judge me/ By my colour or the texture of my hair” (Kramer en Petersen 1999). Hierdie frustrasie bereik ’n hoogtepunt wanneer die Cavalla Kings se bestuurder ’n reeks optredes in die Claridges Hotel in Durban organiseer en die groep uitvind dat van hulle, nes Daniels en The Rockets, verwag word om bedags as hotelportiere op te tree, soos reeds hier bo genoem is.

Mettertyd spat die Cavalla Kings uitmekaar, soos ook die geval met The Rockets was. In Kat and the Kings gebeur dit weens ’n mengsel van persoonlike en politieke faktore. Ballie, wat tydens die verloop van die musiekblyspel getrou het, keer huis toe na sy vrou. Lucy, wat intussen verlief geraak het op die groep se wit bestuurder, trek saam met laasgenoemde Kanada toe weens Suid-Afrika se Wet op Verbod van Gemengde Huwelike, Wet Nr. 55 van 1949 (die sogenaamde Ontugwet) wat huwelike en seksuele dade tussen mense van verskillende rasse verbied het. Magoo, oortuig daarvan dat daar vir hom in Suid-Afrika geen toekoms is nie, trek saam. Die lede van die Cavalla Kings wat oorbly, die jong Kat en Bingo, probeer om die groep alleen aan die gang te hou, maar misluk as gevolg van hul “swakhede”: die jong Kat se dobbelary en Bingo se romantiese eskapades.

Tesame met die feit dat Daniels se jeugervarings neerslag vind in Kat and the Kings,is sy persoon ook sterk teenwoordig in die karakter van Kat. In 1999 het The Star die naam Kat geïdentifiseer as een van Daniels se byname, in sy jeug bekom as gevolg van sy blougroen oë (McNeil 1999:2). Aangesien Daniels ook die karakter van Kat vanaf die begin vertolk het, het daar baie van hom in die karakter oorgebly. Die Suid-Afrikaanse dramaturg en skrywer Athol Fugard (2014) wys op die skeppende potensiaal van akteurs in die uitbeelding van ’n karakter, ’n aspek van teater wat by hom tuisgebring is deur die Poolse regisseur Jerszy Grotowski:

Actors are not simply interpretive artists. Exploiting their creative potential is at the heart of the way I work with them as a director. In so many instances, they have had an active hand in defining the character we were trying to portray on the stage, a contribution that occasionally even spills over into the final text of the work in question.

Hierdie oortuiging is ook te bespeur in Kramer se werk as regisseur en skrywer. ’n Voorbeeld hiervan is die transformasie van die karakter Bingo vanaf die oorspronklike produksie van Kat and the Kings tot die heropvoering daarvan by die Fugard Teater in 2012. Kramer (2012a) verduidelik:

So, I ... you see, I write for the strengths and weaknesses of the performers. So I try to embellish their strengths and I try to hide their weaknesses and Bingo, this character, Bingo, that Loukmaan used to play, was very much written for Loukmaan, and, you know, who is a natural ladies’ man, just exudes that kind of quality on stage. But the young man playing it now, you know, doesn’t [...] and so, after trying for a little while, I thought, well, let’s rather make him comfortable with who he is and play the character like that. So it’s to accommodate the performer more than a part of the story.

So ook skuil die persoon van Daniels agter die karakter Kat. Hierdie karakter is in die musiekblyspel ’n innemende storieverteller met sagmoedige swier, ’n karakterisering wat strook met Kramer (2014) se beskrywing van Daniels as “smooth” en charismaties:

And he was charismatic, he just, he was wonderfully attractive to watch ... very shy man, very, very shy and didn’t have much confidence, but, on stage he was fluid, he had a fluidity in his body language and he had this beautiful voice and he was incredibly attractive.

Figuur 3. Die heel eerste geselskap van Kat and the Kings, afgeneem op die verhoog van die Dock Road-teater in Kaapstad in 1995. Agter, van links: Giempie Vardien (Lucky Lips), Jody Abrahams (Jong Kat Diamond), Junaid Booysen (Ballie), Mark Fransman (Babyface) en Loukmaan Adams (Bingo). Voor, van links: Salie Daniels (Kat Diamond), David Kramer (skrywer en regisseur). Foto gebruik met toestemming van David en Renaye Kramer.

3.3 Rock ’n’ roll

Die milieu van Distrik Ses in die 1950’s, met die Amerikaanse aspirasies van baie van sy inwoners te midde van die rock ’n’ roll-beweging, word ook weerspieël in die musiek van Kat and the Kings. Die jaar waarin hierdie musiekblyspel afspeel, is tekenend hiervan – 1957, ’n jaar wat Kramer (2014) beskryf as sekerlik die belangrikste jaar in die geskiedenis van hierdie genre, “when rock ’n’ roll was at its purest for me”. Soos die lirieke van die lied “Wild time” lui: “The year is 1957/ And I’m seventeen years old/ I’m dancing to Bill Haley’s records / And Chubby Checker’s rock ’n’ roll/ It’s a wild time/ District Six was cooking/ It’s a wild time/ I’ve got an itch between my legs” (Kramer en Petersen 2003). Gevolglik is baie van die nommers in Kat and the Kings geskryf in die styl van die 1950’s se rock ’n’ roll en doo wop. In ’n New York Times-artikel beskryf die joernalis Donald G. McNeil (1999:2) hierdie liedjies as “all original, but deliberately derivative”, en noem dat ’n aantal van hulle, spesifiek “Lonely girl”, “Oo wee bay bee”, “Stupid boy” en “Mavis from Bishop Lavis” net sowel in Amerika geskryf kon gewees het. Alhoewel hierdie kommentaar ’n eng perspektief versinnebeeld in die toeskryf van musikale outentisiteit, dui dit tog op die mate waarin hierdie genres vanuit Amerika in Suid-Afrika posgevat het, soos ook in Kat and the Kings weerspieël word. Die internasionale sukses van Kat and the Kings is volgens Kramer (2014) deels as gevolg hiervan. Hy stel dit so: “It was basic rock ’n’ roll, very straightforward, simple rock ’n’ roll. So it worked anywhere in the world. It was an idiom that everyone ... it wasn’t like trying to introduce ghoema or something like that” (Kramer 2014).

Video 1. “Tafelberg Hotel” van die Fugardteater se 2012-heropvoering van Kat and the Kings. Sangers: Danny Butler (Kat Diamond), Dean Balie (Jong Kat Diamond), Carlo Daniels (Ballie), Grant Peres (Bingo), Zakariyah Toerien (Magoo), Amy Trout (Lucy Dixon).

Van die musiek in Kat and the Kings bevat egter ook meer as net ’n eggo van die populêre musiek van die 1950’s. Naby die einde van die musiekblyspel, tydens ’n konsert van die Cavalla Kings, is daar herkenbare musikale verwysings na die musiek van hierdie era, byvoorbeeld na Fred Fassert se “Barbara Ann” en selfs ’n pastiche van Ritchie Valens se “La Bamba”, in sigself oorspronklik ’n Meksikaanse volkswysie. Volgens Kramer (2014) het hierdie gedeelte later bygekom – in die oorspronklike produksie het die geselskap tydens hierdie konsert eenvoudig musiek van ander kunstenaars uit daardie era gesing, iets wat baie gewild was by gehore. Toe hierdie produksie egter in 1997 na Londen geskuif het, en dus ook na ’n hoërprofiel-teateromgewing, het kopieregwette Petersen genoodsaak om alternatiewe musiek vir hierdie gedeelte te skryf. Die gebruik van musikale verwysings in hierdie nuwe deel beteken egter dat die oorspronklike effek van die konsert behou is. Met betrekking tot hierdie gedeelte verwys Kramer (2014) na die herproduseerbaarheid van rock ’n’ roll: “So it’s not the same, but all, I mean, rock ’n’ roll is ... every rock ’n’ roll song copies another rock ’n’ roll song.”

Volgens Kramer (2014) is die gebruik van ’n frase van Solomon Linda se “Mbube” in die finalé van die musiekblyspel bedoel as ’n verwysing om die Suid-Afrikaanse oorsprong van die groep te beklemtoon. Saam met die mbaqanga-geïnspireerde Kramer-Petersen-lied “Lagunya”, ’n musikale verwysing na Juanita du Plessis se “Ska-rumba”, ’n greep uit die Ndebele-volkslied “Shosholoza” en ’n kort gumboot-danssegment, is hierdie bykans die enigste musikale elemente in die musiekblyspel wat tipies met Suid-Afrika geassosieer word. In sy fokus op die populêre manifestasies van rock ’n’ roll en doo wop in Distrik Ses daag Kat and the Kings algemeen-aanvaarde persepsies uit dat musiek in hierdie woonbuurt hoofsaaklik in die styl van die Kaapse Klopse en Kaapse Maleierkore was. Deur die verbreding van die musikale identiteit wat histories met Distrik Ses geassosieer word, onderstreep hierdie produksie ook die feit dat hierdie gemeenskap gevorm is deur diverse kulturele ontmoetings en getransformeer is deur prosesse van kreolisasie.

Petersen se vermoë as liedjieskrywer om oorspronklike musiek te komponeer wat doelbewuste musikale konnotasies opwek, is deels te danke aan sy blootstelling aan ’n wye verskeidenheid musiek in sy kinderjare in Distrik Ses asook die vaardighede wat sy professionele loopbaan van hom vereis het. As leier van ’n sogenaamde cover band, Sapphyre, moes Petersen in die 1980’s op aanvraag van die gehoor bykans enige bekende lied in enige populêre genre kon speel (Fourie 2013:183). Volgens Madeegha Anders (2012), Petersen se eerste vrou, wat ook lid was van Sapphyre, het hy somtyds nie die lied geken wat die gehoor aangevra het nie, in welke geval “they would hum something and then he would kind of connect it to something, you know, that sounded very similar”. Hierdie ervarings het bygedra tot Petersen se vermoë om bykans enige lied deur die lens van ’n bepaalde styl te speel. Herman Binge (2013), wat later saam met Taliep in die televisiebedryf sou werk, onthou dat Taliep hierdie vaardigheid op aanvraag in die ateljee gedemonstreer het en dat hy veral graag Amerikaanse musiek in ’n Kaapstadse klank vertaal het: “Hy sou vir jou ’n liedjie kan speel en dan sê hy, maar in Kaaps klink dit so, en dan sal hy hom oorspeel [...] As Elvis daai song in die Kaap geskryf het sal hy so klink.”

In sy oproep van die Amerikaanse aspirasies van Distrik Ses in die musiek van Kat and the Kings is Petersen ook bygestaan deur Kramer as liriekskrywer. Volgens Kramer (2014) het hy ’n ritmiese aanslag gevolg met betrekking tot die skryf van lirieke. Hierin wou hy homself doelbewus laat beïnvloed deur rock ’n’ roll en doo wop, musiek waarna hy dan ook geluister het tydens die skryf daarvan. Kramer het sy lirieke, wat gevolglik met ’n baie spesifieke ritme geskryf is, vir Petersen gegee, wat dit op sy beurt getoonset het. Kramer noem dat hy dikwels iets heeltemal anders in sy kop gehad het as wat Petersen mee vorendag gekom het, en gevolglik verras was oor Petersen se toonsettings. Reeds aan die begin van hul verhouding het die span besef dat die samewerking die vrugbaarste was in gevalle waar die liedjieskrywer sy eie instinkte kon volg, onafhanklik van verdere insette vanaf die liriekskrywer (Kramer 2012b). In hierdie samewerking was Petersen veral beïndruk met Kramer se vermoë om so na aan die leefwêreld van Distrik Ses te skryf. Met spesifieke verwysing na Kat and the Kings beskryf Petersen (Front Row1999) die samewerking soos volg:

David is just one of the finest lyricists I ever had the pleasure of working with and, and then I ... he’s been blessed with a great ear and a great eye. For someone who just doesn’t come from, from my background or the area I grew up in – that’s what we write about – to be able to write so close to that. Well, and then, I think that I’ve been blessed with musical talent. That’s the collaboration.

3.4 Die kreatiewe skrywer as onderhoudvoerder

Kramer se vermoë om so na aan hierdie leefwêreld te skryf het te doen beide met die hoeveelheid navorsing wat hy gedoen het en met die vermoë om alledaagse geleefde ervaring as inspirasie te gebruik, dit te dramatiseer en te transformeer. Volgens Kramer (2014) was hy die gehoor van storievertellers soos Petersen en Daniels, ’n interaksie wat soms een-een gebeur het, maar ook soms in groepsverband waar Petersen en sy vriende mekaar sou aanpor om herinneringe op te diep, “and they would regale me with these stories”. Dit was dan ook nie net die herinneringe van Daniels wat as basis vir hierdie stuk gedien het nie, maar ook van ander sangers wat Kramer deur Petersen ontmoet het, asook Petersen self (2014).

Bykomend hiertoe noem Kramer (2014) dat hy ook inspirasie geput het uit ’n stel gesprekke met ’n verwer wat tydens die skryf van Kat and the Kings vir hom gewerk het.

In Kat and the Kings se 1999-programnotas noem Kramer dat hy veral beïnvloed is deur die stories van Daniels en Petersen, so ook van Nazeem Isaacs en Chicco Levy, voormalige lede van The Cape Town Platters (Kat and the Kings 1999:7). Kramer is deur hierdie stories gefassineer en gevolglik het hulle dan ook as inspirasie vir Kat and the Kings gedien: “Ondanks die harde werklikheid van apartheid en die verwoesting wat dit gesaai het, het die humor, die romanse en die nostalgie wat dié tydperk opgeroep het, my diep getref” (in Roos 1999:3). Kramer het ook hierdie stuk bestempel as ’n huldeblyk aan die sangers van Distrik Ses wat hul talent as gevolg van ’n gebrek aan geleenthede nooit ten volle kon ontwikkel nie (Kramer en Petersen 1999).

Kramer (2014) beskryf die individue wat hy deur Petersen in die middel-1980’s ontmoet het – sangers wat in hulle jeug aktief deel was van die vermaaklikheidstoneel van Distrik Ses en ook dikwels opgetree het in grootskaalse reisende produksies soos die Golden City Dixies – as “down on their luck”: “They were living ... still trying to cling to that dream and their, their opportunities were getting smaller and smaller. Everything was diminishing.” Hierdie groep sangers, wat individue soos Daniels, Cyril Valentine, Giempie Vardien en Solly Junior ingesluit het, het reeds jare lank met Petersen te doen gehad. Daniels en Valentine was byvoorbeeld in die vroeë 1970’s deel van Petersen se revue, Carnival a la District Six. Petersen het na die begin van sy samewerking met Kramer van hierdie sangers ook by District Six – The Musical betrek.

Kramer verduidelik dat opeenvolgende musiekblyspele geskryf is deels in antwoord op hierdie sangers, insluitende Daniels, se behoefte aan werk, soos hy met betrekking tot Kat and the Kings vertel:

And rather than just see them out of work and see them go in their separate ways, Taliep and I sat about ... sat down and wrote a vehicle especially for them, which was called Kat and the Kings, and Kat and the Kings has now ended up here on Broadway. (Front Row1999)

Hulle het deur Petersen en Kramer dus meer geleenthede gekry om op te tree en is ook hierdeur aan ’n groter gehoor blootgestel:

So if you ask me about Salie Daniels and Cyril Valentine and all of the guys that got involved with our shows, we ... it was a resurrection and then people said, where do you find this talent? Where do you find these guys? Well, that’s the white audiences, you know, who just never knew about the other side of the fence. (Kramer 2014)

Die gebrek aan geleenthede vir bruin sangers, reeds vanaf die dae van Distrik Ses, is soos volg deur Petersen verwoord:

If I tell you, at every corner you would hear music, then there must have been lots of talent. And that ... the sad thing was that there weren’t that many places for them to expose themselves and say, “Here, look how great I am”. (Kramer en Petersen 1999)

Inderdaad, die mate waarin Kat and the Kings gestand doen aan die herinneringe van individue wat in Distrik Ses grootgeword het, word gesuggereer deur die getuienis van Terry Hector wat na Daniels se dood die rol van Kat vertolk het: “The character that I’m performing now, that Salie performed, was more or less our lives that we led” (Front Row 1999).

Daar is ook ’n eggo van Petersen se jeugervarings te bespeur in Kat and the Kings. Hoewel Petersen, soos ook Hector, meer as ’n dekade jonger as Daniels was, is daar ook raakpunte tussen hulle lewens. Petersen het ook saam met sy vriende uitgehang op die straathoeke van Distrik Ses, en is ook as jong musikant per geleentheid genoodsaak om die agterdeur van ’n hotel of kroeg “slegs vir blankes” te gebruik (Anders 2012). Die feit dat radiolugtyd vir niewit musikante skraps was, volgens Petersen slegs 15 minute per week, het ook kwalik die ontvangs van sy vroeë langspeelplate vergemaklik (Petersen 1994). En 30 jaar later as die 1950’s van die Cavalla Kings-era het Petersen se cover band hoofsaaklik in Suid-Afrika se “slegs blankes” Southern Sun-hotelle opgetree. Hierin het hy te doen gehad met al die uitdagings om nie net sy groep bymekaar te hou nie, maar ook te sorg dat hulle tydens die onstuimige 1980’s met respek en sonder rassediskriminasie behandel is deur sowel die hotelbestuur as die gehoor (Fourie 2013:171–203). Petersen het ook te doen gehad met die figuur van die wit “promotor” toe hy deel was van Alfred Herbert se Minstrel Follies, ’n figuur wat ook na vore kom in Kat and the Kings.

Een van die treffendste gedeeltes van dié musiekblyspel, en een wat telkens in resensies opgeduik het (De Villiers en Slabbert 2011:261), is die manier waarop die Cavalla Kings voorgestel word voor hulle optrede in die Claridges Hotel:

Ladies and gentlemen, tonight at the Claridges Hotel, a brand new act discovered by my friend, Smitty, in the slums of Cape Town. Before he found them, cleaned them up and put them in suits, these boys were skollies singing on the street corner. And if they weren’t here right now they’d probably be breaking into your car. (Kramer en Petersen 2003)

Volgens Kramer (2012a) is dit ’n verwysing na die omstrede wyse waarop sommige wit promotors in die middel-20ste eeu die kunstenaars in hulle produksies voorgestel het. Tydens apartheid het groot rondreisende produksies soos African Jazz and Variety, wat ten doel gehad het om swart en bruin musikante aan ’n wit gehoor bekend te stel, as gevolg van Suid-Afrika se politieke situasie ook dikwels wit promotors aan die stuur gehad (Coplan 2007:210–1). Coplan verduidelik met verwysing na die woorde van Alfred Herbert, promotor van African Jazz and Variety, African Follies en Minstrel Follies: “Only a white employer could easily get performance permits and the vital ‘musician’s pass’ entitling performers to ‘go to any town under the European promoter, who is held responsible for their activities’” (Coplan 2007:211).

As lid van African Jazz and Variety, The Golden City Dixies en African Follies, ná sy jare met The Rockets, is Daniels se herinneringe weer hier ter sprake. Volgens Kramer (2014) het Daniels se stories oor hierdie jare, en veral oor sy ervarings in The Golden City Dixies, ’n problematiese verhouding tussen kunstenaars en promotor beklemtoon. Sy herinneringe vertel van hoe mans in hierdie produksie die uitbuitende promotor se skoene moes poets en sy klere moes versorg, en vrouens hom selfs per geleentheid moes bystaan in die bad deur sy rug te skrop (Kramer 2014).

’n Ander belangrike element van Kat and the Kings kom ook uit herinneringe aan The Golden City Dixies, hierdie keer dié van Cyril Valentine. Volgens Kramer (2014) was Cyril obsessief daaroor om sy skoene te poets, ’n nalatenskap van die semimilitaristiese atmosfeer van hierdie reisende produksie. Dit vind neerslag nie net in die keuse van Kat Diamond se beroep as skoenpoetser nie, maar ook in dié karakter se houding teenoor sy werk. Soos die gehoor later hoor, is die glans van ’n paar skoene nie net sy brood en botter nie, maar ’n ernstige saak vir Kat: “I can judge any man/ By the way he treats his shoes. [...] But if the leather’s shining/ And his toe caps wink and blink/ I don’t care what rags he wears/ He’s richer than you think” (Kramer en Petersen 1999).

Ongeag die feit dat Kat and the Kings inspirasie uit al hierdie herinneringe put, en selfs gegewens daaruit oorneem, was Kramer se rol as skrywer van die musiekblyspel allermins slegs as optekenaar daarvan. As luisteraar na die stories wat Daniels, Petersen en hul vriende vertel het, was Kramer se rol wel soortgelyk aan dié van ’n onderhoudvoerder van mondelinge geskiedenis, soos hy inderdaad ook opmerk: “I would be the audience to their stories, and, and ask them, like I’m ... like you are doing now” (Kramer 2014). Hy beklemtoon ook sy rol as bemiddelaar en verwerker van hierdie herinneringe en, bowenal, as kreatiewe skrywer van die stuk: “You know, I was the one who was having to put this all down on paper” (Kramer 2014). Hierin moet Kramer in ’n sekere sin reken met die etiese kwessies waarvoor mondelingegeskiedenisskrywers gereeld te staan kom, in hierdie geval rondom die eienaarskap van materiaal.

Distrik Ses se materiaal is omstrede veral vanweë die brutale geskiedenis van hierdie woonbuurt en die uitwerking daarvan op sy voormalige inwoners. Die verlies van Distrik Ses het min tasbare monumente agtergelaat, geen bouvallige strukture of halfgesloopte huise nie, slegs ’n sigbare letsel waar daar eenmaal lewe was. Om hierdie rede beklemtoon Nasson (1990:46) die belangrikheid van individuele herinneringe in enige geskiedskrywing van hierdie gebied: “The death of District Six is not the death of its voices for, in a very real sense, the history of District Six has become a history of the mind.” Die behoefte van oud-Distrik-Sessers om aanspraak te maak op eienaarskap van Distrik Ses-materiaal, en veral op die herinneringe oor hierdie gebied, is juis as gevolg van die eerste, fisiese verlies van hul tuiste. Alhoewel Kramer deeglik bewus is van hierdie kwessies – die nalatenskap van die historiese uitbuiting van niewit bevolkingsgroepe deur die dominante wit minderheid – beklemtoon hy ook die rol van die skrywer in die skep van enige kreatiewe werk. ’n Kunstenaar is naamlik geensins “onskuldig” wanneer hy of sy stof teëkom wat later as inspirasie of selfs basis vir werk dien nie, maar gaan te werk met ’n stel idees, voorkeure en ’n persoonlike visie. Kat and the Kings maak dus ook gebruik van Kramer se eie ondervindings. Die openingslirieke van die lied “Wild time” is byvoorbeeld gebaseer op Kramer se eie reaksie op rock ’n’ roll, vasgelê in ’n liedjie wat hy lank voor die 1990’s geskryf het waarin hy sing oor homself as sesjarige wat in 1957 na Bill Haley en Chuck Berry se rock ’n’ roll geluister het (Kramer 2014). Hy vertel: “I loved rock ’n’ roll. Uhm, it was the first music that I responded to in 1957 and that’s why that year is so important to me” (Kramer 2014). Gevolglik beskryf Kramer (2014) sy verhouding tot rock ’n’ roll as vir hom die belangrikste dryfveer vir die skryf van hierdie musiekblyspel: “Kat and the Kings for me was such an exercise in the spirit of rock ‘n’ roll. That’s what it was.”

Hierdie liefde vir rock ’n’ roll is deels die rede waarom Kramer (2014) sy reaksie op die stories van Petersen, Daniels en hul tydsgenote as romanties beskryf: “Taliep and his friends grew up in this mythical place called District Six where music happened, like, on street corners and on, in bioscopes and where people smoked dagga openly and fornicated in the back row and ...”

Hy beskryf sy reaksie egter ook as ambivalent in die sin dat alhoewel hy vanuit sy eie agtergrond aangetrokke gevoel het tot hul geleefde milieu, hy tegelyk ook besef het dat hy as wit Suid-Afrikaner nie te doen gehad het met dieselfde ontberings nie: “It’s kind of how I would have liked to have grown up, and yet, you know” (Kramer 2014).

Hierdie houding teenoor die stories wat aan hom vertel is oor Distrik Ses vind ook neerslag in die musiekblyspel. Kramer maak byvoorbeeld in Kat and the Kings geen melding van Daniels se moeilike kinderjare nie, hoe hy van die huis af weggeloop het en kos moes steel om aan die lewe te bly nie – ’n storie wat Daniels self huiwerig was om te vertel (Kramer 2014). Kramer se subjektiwiteit het dus ook bygedra tot die romantiese uitbeelding van Distrik Ses in hierdie musiekblyspel, soos hier onder meer breedvoerig bespreek sal word.

’n Ander kwessie is die verhouding tussen ’n kreatiewe skrywer en sy of haar omgewing, en die wederkerige verhouding wat tussen lewe en werk bestaan. Kramer (2014) beskryf sy eie belewing van die skrywer se verbeeldingryke omgaan met oorgelewerde materiaal soos volg: “I’ve absorbed these, these other people’s stories and turned them into my own story and then, you know, you ... it all starts to become another reality.” Alhoewel hy erken dat hy geïnspireer is deur hierdie stories, verkry die verhaal wat op die verhoog afspeel dus vir hom selfs meer egtheid as die oorspronklike materiaal. Hier is die feit ter sprake dat ’n kreatiewe skrywer soos Kramer vertelde herinneringe transformeer deur dit te kombineer met ander herinneringe en persoonlike verbeeldingsgrepe, dit in nuwe woorde oor te vertel en in ’n bepaalde vorm te giet. Die sentrale kunsgreep in Kat and the Kings is naamlik die verskyning van beide Kat en ’n jonger weergawe van homself op die verhoog, ’n tegniek wat Kramer ontleen het aan Lee Blessing se toneelstuk Cobb (De Villiers en Slabbert 2011:254). Volgens Kramer (2014) is hy gefassineer deur die idee van ’n konfrontasie tussen die verskillende selwe van een individu.

Hierdie tema sluit aan by Kramer se fokus op die figuur van die “has-been”, soos oorspronklik manifesteer in sy karakter Blokkies Joubert in ’n vroeë lied, “Hak hom Blokkies”. Hierdie karakter, wat lank gelede ’n rugbyheld was, word uitgebeeld as iemand wat niks oor het behalwe sy herinneringe nie. Soos Kramer (2014) vertel: “You see, this is the story I like telling.”

3.5 Herinnering as uitvoering en opvoering

In ’n bespreking oor die proses waardeur die stories van Daniels en ander met hom gedeel is, wys Kramer egter ook op die kreatiwiteit van die verteller. Hierin sluit hy aan by die diskoers oor mondelinge geskiedenis deur te erken dat, deur middel van weglatings en die dramatisering van gegewens, herinnering ’n aktiewe proses word, dus ’n uitvoering. Hy stel dit so: “So they’re creating, in their, in their retelling” (Kramer 2014). Die skeppende aspek van herinnering as uitvoering kan volgens Kramer toegeskryf word aan ’n verteller se behoefte om sy gehoor te beïndruk en te vermaak. In sy beklemtoning van die rol van “die gehoor” in ’n informele gespreksituasie, wys Kramer ook in die rigting van die herinneringsdaad as opvoering. Die vertel van lewenstories – dus die uitvoering van herinnering – wat vir die individu tot hedendaagse betekenisskepping spreek, is afhanklik van die bepaalde verhouding wat in die konteks van ’n opvoering tussen verteller en gehoor bestaan. Katherine Borland (2006:317) verwoord dit soos volg: “The performance of a personal narrative is a fundamental means by which people comprehend their own lives and present a ‘self’ to their audience.” Net soos Kramer se “informante”, deur hulle stories vir hom te vertel, sin probeer skep het uit hulle eie lewens en hul hedendaagse situasies, was hulle ook besig om ’n sekere “self” te vorm en na hulle gehoor te projekteer. Herinnering as uitvoering word dus tegelyk herinnering as opvoering.

Hierdie verskynsel is ook te bespeur in Kat and the Kings self, in die gebeure wat op die verhoog afspeel. Kat Diamond vertel sy storie (wat byna die hele aksie in Kat and the Kings behels) aan een van sy kliënte in die St George’s Mall juis omdat hy hom wil beïndruk en wys dat hy lank gelede méér as “net” ’n skoenpoetser was.

In aansluiting hierby was Kramer in Kat and the Kings daarmee gemoeid om Kat se herinneringe te dramatiseer, selfs te oordryf. Soos Kramer (2014) dit stel:

As soon as his memories arrive, they’re larger than life. They’re much better than they ever were in reality. They dance better, they sing better, they’re sharper dressers, they ... everything about them is, in your memory, you remember it as being much better.

Om hierdie rede was dit belangrik vir Kramer dat Kat se herinneringskimme ’n eksplosiewe kwaliteit op die verhoog verkry, amper soos tekenprentkarakters in hul uitgelatenheid. Die choreografie in Kat and the Kings is dan ook nie deurgaans eie aan die 1950’s nie, en berus dus nie op die twee-treë-choreografie met vingergeklap wat The Rockets volgens Kramer waarskynlik gebruik het nie. In ’n doelbewuste greep wat die verstaan van herinnering as ’n kreatiewe uitvoering vanuit die perspektief van die hede eggo, vertel Kramer dat hy as teksskrywer en regisseur ook ingelig was oor die jare ná die 1950’s: “So we look at the period 1957 and you see what people are doing then, and then, what you could do is you can take that and, and expand it with your, with your knowledge of rock ’n’ roll that comes later” (Kramer 2014).

In die gedramatiseerde herinneringe van Kat Diamond in Kat and the Kings skuil die gemedieerde herinneringe van “werklike” individue oor hul lewens in Distrik Ses en hul ervarings as sangers in ’n onregverdige politieke bedeling. Omdat die herinneringsdaad beskou word as ’n aktiewe proses, maak die stuk egter gebruik van herskeppings van die verlede, herinnering soos uitgevoer en opgevoer deur Kramer se informante. Getrou hieraan is die aksie op die verhoog groots, energiek, kleurvol en, bowenal, nostalgies.

Hierdie uitbeelding van Kat se herinneringskimme, en daarmee saam die vertelde milieu, is tekenend van ’n begeerte om nie noodwendig getrou te wees aan die historiese Distrik Ses van die 1950’s nie, en ook nie om met “outentisiteit” die lewens van bruin sangers uit te beeld nie, maar om getrou te wees aan die wese van herinnering.

Al word Kat and the Kings beskou as ’n oorspronklike kreatiewe werk wat deur Kramer en Petersen gekonseptualiseer, geskep, en gevorm is in hulle onderskeie rolle as teksskrywer/regisseur en liedjieskrywer/musiekregisseur, kom ’n belangrike vraagstuk uit hierdie bespreking na vore: Wie se herinneringe word op die verhoog uitgevoer en opgevoer – dié van Kat Diamond of dié van Salie Daniels?

Daniels self het sy herinneringe beskryf as soortgelyk aan dié van Kat, met die belangrike uitsondering dat hy nooit opgehou werk het as sanger nie: “The difference is that I somehow always managed to find a job as an entertainer and when I was not on stage I worked the circuits as a night club singer” (Isaacs 1995:16). Tog het Abass Samodien, wat saam met Daniels in The Rockets was, genoeg in Kat and the Kings herken om te sê: “Daai storie was rég vertel” (in Brümmer 2001:9). Boonop is beide Kat en Daniels se loopbane benadeel deur die gebrek aan geleenthede vir bruin sangers gedurende apartheid, en soos Kramer (2014) beaam: “So for him [Kat], time was against him. You know, just as it was for Salie Daniels.”

Die raakpunte tussen die verhaal wat in Kat and the Kings vertel word en Daniels se lewe, tesame met die feit dat hy die rol van Kat Diamond vertolk het en dus ook aktief deel was van die skep van elke opvoering, verleen ’n bykomende kompleksiteit tot die rol wat herinnering – en so ook die hede en die verlede – in hierdie musiekblyspel speel. Die uitgevoerde en opgevoerde herinneringe wat bygedra het tot die stuk se totstandkoming is op hulle beurt weer binne die “fiktiewe wêreld” van Kat and the Kings voor ’n gehoor in die St George’s Mall uitgevoer en opgevoer as die herinneringe van Kat Diamond, ’n uitvoering en opvoering waarin ’n gehoor binne ’n teater ook meegedoen het. Hierdie musiekblyspel kan dus beskou word as ’n uitvoering en opvoering van die uitvoering en opvoering van herinnering. Hierdie meervlakkige omgaan met herinnering het bepaalde implikasies in die hede, sowel op die verhoog as af van die verhoog af, en kan dus ook beskou word as performatief.

4. Die performatiwiteit van Kat and the Kings: “Yes, today is going to be my lucky day”

Die term performatief het ’n dubbele lewe binne die diskoers van performance studies. Een gebruik van hierdie term verwys na die eienskappe wat ’n bepaalde objek of praktyk het op grond van die feit dat dit beskou word as ’n “performance” (Loxley 2006:140). Hierdie begrip staan egter apart van die linguistiese konsep van performatiwiteit wat deur J.L. Austin (1962) as deel van sy taalhandelingeteorie (speech act theory)ontwikkel is en wat in sigself ’n belangrike, dog soms ongemaklike, plek binne performance studies inneem. Aangesien die Engelse term performance die twee afsonderlike Afrikaanse terme opvoering en uitvoering insluitis ons dalk in staat om die verskil soos volg in Afrikaans te verwoord: in die Austiniaanse verstaan van performatiwiteit is die klem op uitvoering, terwyl eersgenoemde gebruik van die term na beide uitvoering en opvoering kan verwys.

Austin (1962:12) het voorgestel dat daar sekere uitings is wat tegelykertyd die uitvoer van ’n aksie behels of verteenwoordig: “We were to consider, you will remember, some cases and senses (only some, Heaven help us!) in which to say something is to do something; or in which by saying something or in saying something we are doing something.”

Om die performatiewe in spraak beter te ondersoek, definieer hy drie aspekte van ’n spraakhandeling, naamlik lokusie, illokusie en perlokusie (Austin 1962:98–107). Die lokutiewe daad het te doen met die gebruik van taal om iets te uiter; in Austin (1962:99) se woorde “performance of an act of saying something”. Die illokutiewe daad verwys na ’n aksie wat hierdeur uitgevoer word, dus “the performance of an act in saying something”, byvoorbeeld om te waarsku, om in te lig, en om te onderneem om iets te doen (Austin 1962:99). Laastens verwys Austin (1962:108) na die perlokutiewe daad, wat te doen het met dit wat bereik word deur hierdie spraak te uiter, die effek of gevolge van die inlig, waarsku, en onderneem van die illokutiewe daad. Vir Austin was die illokutiewe kant van enige spraakhandeling afhanklik van konvensionele strukture waarbinne dit kon plaasvind, terwyl die perlokutiewe aksie onvoorspelbaar was en onafhanklik van enige konvensie kon plaasvind.

Die Amerikaanse akademikus Shannon Jackson (2004:2) skryf in Professing performance: Theatre in the academy from philology to performativity hoe sy Austin se teorie eenkeer soos volg aan die regisseur van ’n produksie by die American Repertory Theatre verduidelik het: “[A]nd there he has argued that words are not purely reflective ... that linguistic acts don’t simply reflect a world, but that speech actually has the power to make a world.”

Die regisseur se antwoord hierop: “Oh, you mean like theatre” dui volgens haar op sy aanname dat Austin se teorie belang het by teater, ’n aanname wat sy as problematies beskou, aangesien akademici binne teaterstudies net so agterdogtig is oor performatiwiteit as wat hulle aangetrokke voel tot die teoretiese potensiaal daarvan (Jackson 2004:2–3). Jackson verduidelik verder dat Austin self die regisseur se antwoord as aanvegbaar sou beskou – hy self het gewaarsku teen ’n toepassing van sy verstaan van performatiwiteit op teater, aangesien hy spraak in drama as “hollow or void” en “parasitic upon its normal use” beskou het (Austin in Jackson 2004:3).

Die literêre teoretikus James Loxley (2006:143) waarsku egter dat hierdie beskouing gebaseer is op ’n foutiewe interpretasie van Austin met betrekking tot sy onderskeid tussen sogenaamde “ernstige” en “nie-ernstige” of fiktiewe spraak, en dat dit nie ’n ontologiese onderskeid tussen lewe en fiksie impliseer nie. As verduideliking verwys Loxley na Austin se onwilligheid om ’n onderskeid te tref tussen die innerlike of essensiële wese van ’n mens en die uiterlikheid van die woorde wat hy of sy uiter. Volgens Loxley (2006:144) is Austin se verwysing na teater en sy aanhaling uit Euripides se Hippolytus – “my tongue swore to, but my heart (or mind or other backstage artiste) did not” (Euripides in Austin 1962:9–10) – ’n verwerping van hierdie idee, aangesien uiterlike spraak andersins gesien sou word as onwesenlike woorde wat op die verhoog geuiter word, slegs ’n voorstelling of beeld van dade wat werklik in die hart plaasvind. Loxley (2006:144) beskou Austin se betoog as byna ’n verdediging van teater in hierdie konteks:

Instead, his argument here insists that our everyday, “outward” or “onstage” performances are not to be equated with the insubstantial: we should not imagine or expect to find that our real lives go on somewhere behind or beyond the public stage on which we speak.

Ter stawing van sy argument verwys Loxley ook hier na die essay “Pretending”, waarin Austin aanvoer dat daar sekere aksies is wat steeds plaasvind, al gee iemand net voor dat dit plaasvind. Loxley (2006:145) voer hierdie idees deur na ’n bespreking van teater:

Similarly, actors in performance are not always not doing the things they are merely playing at: they cry real tears, for example; sometimes, as in the Michael Winterbottom film, Nine Songs, they even have what the papers call “real sex”. Is such behaviour therefore no different from its accomplishment beyond the frame of performance?

Alhoewel Loxley (2006:144) wel ’n onderskeid tref tussen gebeure op die verhoog en van die verhoog af, voer hy aan dat hierdie onderskeid, tesame met Austin se onderskeid tussen ernstige en nie-ernstige spraak, nie gereduseer kan word tot ’n onderskeid tussen werklikheid en illusie nie. Loxley se betoog, wat berus op ’n fyn lesing van Austin se oorspronklike tekste, is op ’n ander manier as waarmee Jacques Derrida, en later ook Judith Butler, te werk gegaan het, ook daarmee gemoeid om ’n ontologiese onderskeid tussen ernstige en nie-ernstige spraak te problematiseer, en daarmee saam die grense tussen die verhoog en die “regte lewe” te bevraagteken.

Die werk van Judith Butler is een van die belangrikste voorbeelde van waar die dubbele lewe van die term performatiwiteit neerslag vind. Alhoewel Butler se teorie van geslagsperformatiwiteit voortbou op Austin – en veral Derrida se lees van Austin – is dit ook geanker in ’n verstaan van performatiwiteit as teatraal of dramaties (Loxley 2006:140–1). Butler (1988, 1993, 1999) teoretiseer identiteit – hier spesifiek geslagsidentiteit – as iets wat nie ’n gegewe is nie, maar ’n sosiale konstruksie wat deurentyd aktief geskep word deur sogenaamde gender performances. ’n Belangrike aspek van haar denke hieroor, en iets wat voortbou op Austin en Derrida, is die herhaalbare (iterable) of siteerbare (citational) aard of eienskap van performatiewe aksies. Die voortdurende herhaling van hierdie geslagsuitvoerings en -opvoerings is nodig juis omdat die skep van ’n stabiele geslagsidentiteit uiteindelik onmoontlik is – dit is dan ook hierdie herhaalbaarheidseienskap wat ingryping moontlik maak, aangesien elke herhaling die moontlikheid vir verandering bied. Butler (1988:528) beskou die identiteit van die individu wat geslag opvoer en uitvoer as die produk van hierdie aksies, nie die bron daarvan nie: “If gender attributes, however, are not expressive but performative, then these attributes effectively constitute the identity they are said to express or reveal.”

Gegewe hul primêre fokus op die opvoering van herinnering, herken Liedeke Plate en Anneke Smelik (2013:8) die rol van herinnering in Butler se werk: “Her understanding of identity as a practice involving repetition brings memory into the process. In a sense, the performance of gender is the performance of memory.” Uit die vervlegte tradisies van performatiwiteit wat op Austen voortbou en reageer, skryf hulle soos volg oor die performatiwiteit van herinnering self: “Yet, if memory is social and cultural, it is also performative, making the past present in ways that can be experienced, generating a knowledge of the relationship between past and present that is oftentimes troubling, other times comforting” (Plate en Smelik 2013:3). Hier verkry herinnering performatiwiteit vanweë ’n konfrontasie tussen die hede en die verlede – so gesien is die uitvoering en opvoering van herinnering konstituerend, met sekere implikasies in die hede vir die betrokke individu.

Binne die “fiktiewe wêreld” op die verhoog, asook wat Salie Daniels agter die skerms betref, kan die ophaal van herinneringe in Kat and the Kings op hierdie wyse as performatief beskou word.

Voordat ek terugkeer na ’n meer spesifieke Austiniaanse ondersoek van performatiwiteit met betrekking tot Daniels, is dit nodig om die ervaring van ’n konfrontasie tussen die hede en die verlede in die stuk te bespreek. Dit is naamlik ’n belangrike element van Kat and the Kings, en een wat bepaalde implikasies vir die hoofkarakters inhou. In die geval van Kat Diamond is hierdie konfrontasie direk en onvermydelik as gevolg van die verpersoonliking van die verlede in die karakter van die jonger Kat. Ou Kat se ervaring van hierdie konfrontasie is troostend, die ontmoeting met sy jonger self ’n herinnering van wie hy was en wie hy moontlik weer kan wees. Ou Kat se oproep van sy herinneringe is juis toekomsgeoriënteerd; deur die spore van die verlede bymekaar te maak, word dit makliker om die toekoms in te gaan. Die uitvoering en opvoering van herinnering is hier ’n manier om Kat se gehoor daarvan te oortuig dat hy respek verdien en dat die hede nie sy enigste realiteit is nie. Sy redes vir hierdie uitvoering en opvoering, terwyl hy sy kliënte se skoene poets in die St George’s Mall, is dus soortgelyk aan dié van Kramer se informante in die vertel van hul stories. Dit is die oproep van ’n kleurvolle en glorieryke verlede binne ’n teleurstellende hede, ’n uitvoering en opvoering van herinnering wat in ’n sekere sin die Kat van die hede konstitueer.

Aangesien die hede en die verlede gelyktydig op die verhoog aanwesig is, slaag Kat and the Kings egter ook daarin om ’n anachronistiese toertjie te doen waar die verlede die hede ook kan konfronteer, in welke geval die gevolg meer problematies vir die karakters is. Jong Kat reageer aan die einde van die musiekblyspel soos volg op sy toekomstige self: “I can’t believe that this, this’s what happens to me. That I, Kat Diamond, the man with the town in the palm of his hands, that I end up with boggerol, just sitting on a pavement and polishing shoes!” (Kramer en Petersen 1999).

Aan die einde van die stuk sing Kat in antwoord op sy jonger self se gevoel van teleurstelling: “Yes, times have been hard/ I’ve got my troubles and cares/ But today I’ll scratch the right card/ and become a millionaire/ It’s just a feeling I got/ I’m gonna hit the jackpot/ Yes today is my lucky day” (Kramer en Petersen 1999). Alhoewel jong Kat self aan die begin van die musiekblyspel hierdie lied in vooruitskouing op sy toekoms saam met ou Kat gesing het, sing hy nie nou saam nie. Volgens Kramer (2014) is ou Kat se optimisme, in teenstelling met die houding van sy herinneringskim, ’n erkenning van die moontlikhede wat postapartheid Suid-Afrika vir onderdrukte bruin kunstenaars sou kon bied.

Die metafoor van dobbelary wat gebruik word, herinner aan Adam Small (1973:27) se gedig “Die Here het gaskommel” waar die spreker sy lot as bruin Suid-Afrikaner soos volg verduidelik: “Die Here het gaskommel/ En die dice het verkeerd geval vi' ons/ Daai's maar al.” Hierdie metafoor vang ’n sekere gelatenheid oor die lot vas en wys na gevoelens van hulpeloosheid oor ’n situasie waarin bruin individue sedert Suid-Afrika se vroeë geskiedenis ’n liminale posisie beklee tussen die twee dominante rassegroepe in die land – wit en swart – en as gevolg hiervan deurgaans polities gemarginaliseer is.¹¹

Kat Diamond se lewensdrade is in Kat and the Kings verbind aan die formalisering en beëindiging van apartheid in Suid-Afrika, en op ’n baie beduidende wyse aan die lot van Distrik Ses. Hierdie verbintenis het gelei tot stellings in die media soos: “There is still one victim of apartheid that until now has remained unsung: doo-wop” (McNeil 1999:2). Alhoewel die Cavalla Kings deur die loop van die musiekblyspel ook optree by restaurante en klubs in Kaapstad se middestad, dus buite Distrik Ses – The Three Cellars in Fish Lane, La Fiesta en Catacombes – word die verlies van Distrik Ses sinoniem met die einde van die groep se bestaan. Aan die einde van die musiekblyspel, nadat die Cavalla Kings om verskeie redes uitmekaarspat, verklaar jong Kat egter aan die gehoor: “By 1966, it’s all over. They declared District Six for whites only. They kicked us coloureds out of there. They sent in the bulldozers, they bulldozed the place flat. The Westminster Café, the Tafelberg Hotel, our house. It’s all gone. Nothing left” (Kramer en Petersen 1999).

Die inbring van die verlede in die hede van Kat and the Kings – en spesifiek die noue verbintenis tussen die Cavalla Kings se lewensloop en die bestaan van Distrik Ses – kan ook met betrekking tot die gehoor as performatief beskou word. Alhoewel hierdie musiekblyspel in die woorde van die joernalis Fintan O’Toole (1999:52) die gevoel oordra dat “apartheid sucks, but party on”, was die konfrontasie tussen die hede en die verlede ’n manier vir wit lede van die gehoor om die gevolge van die land se beleid vanuit ’n nuwe en dringender perspektief te aanskou. Hier is die ontwikkeling en verspreiding van mitologieë oor Distrik Ses ook ter sprake. Distrik Ses bly voortleef in die herinnering van gehore as ’n kosmopolitiese wêreld van vryhede en geleenthede. Dit is ook ’n plek van veiligheid. Wanneer die Cavalla Kings te ver weg beweeg van hierdie wêreld tydens hul optrede in die Claridges Hotel in Durban, word die realiteit van apartheid in Suid-Afrika tasbaar, as’t ware gevoel in die gewig van die tasse wat hulle as hotelportiere gedwing word om rond te dra. In aansluiting by Plate en Smelik (2013:3) se stelling, “performing memory can thus be understood as an act of memorialisation”, word Kat and the Kings ’n monument ter nagedagtenis aan Distrik Ses.

En waar laat dit vir Salie Daniels en die ander individue wie se stories bygedra het tot die ontstaan van hierdie stuk?

Vir Salie Daniels het die opvoering van hierdie musiekblyspel op meer as een manier tyd op sy kop gedraai en omgedop. In die oorspronklike produksie van Kat and the Kings het Daniels gespeel teenoor ’n jong sanger, Jody Abrahams, wat die rol van jong Kat vertolk het. Hier het ’n 21-jarige sanger, met ’n leeftyd van geleenthede oënskynlik in sy toekoms, Daniels en sy tydgenote se herinneringe aan ernstige ontberings in hul jeug vertolk. In hierdie konteks kry die dissonans aan die einde van die stuk – tussen die optimisme van Daniels se karakter en die pessimisme van Abrahams se karakter – implikasies wat geskiedenis en begeerte op ’n duiselingwekkende manier teleskopeer.

Figuur 4. Salie Daniels as Kat Diamond. Foto gebruik met toestemming van David en Renaye Kramer.

Dit is juis in die geval van Daniels dat die performatiwiteit van Kat and the Kings die kragtigste uitwerking het. Sy vertolking van die karakter Kat Diamond en sy gevolglike dubbele uitvoering en opvoering van herinnering het tasbare implikasies vir hom in die hede gehad, iets wat sterk aansluit by die sentrale idees van Austiniaanse performatiwiteit en ook in die lig hiervan ondersoek kan word. Hier is die vervloeide grense tussen “ernstige” en “nie-ernstige” spraak, en tussen lewe en die verhoog ook ter sprake. ’n Beskouing van Daniels die akteur se handelinge op die verhoog as performatief agter die skerms is naamlik ’n uitdaging tot die manier waarop die onderskeid tussen verhoog en “werklike lewe” dikwels gekonseptualiseer word as verskil tussen illusie en werklikheid. Butler se teorie van geslagsperformatiwiteit, en so ook komplementêre ontwikkelinge in die antropologie en sosiologie wat die konsep van performance teoretiseer as teenwoordig in die alledaagse lewe en konstituerend van menslike interaksie, hou in hierdie verband belangrike implikasies in vir die studie van teateropvoering as sulks, soos Loxley (2006:154) beaam:

In these different accounts of everyday life as a kind of performance we can see a shared insistence that the kind of performance usually associated with theatre matters. It has effects, it shapes societies, it is the very stuff of our ordinary lives.

Hieronder tel ook teoretici soos Erving Goffman (1959), Victor Turner (1974; 1982), en Richard Schechner (1985). Goffman het byvoorbeeld in sy seminale boek The presentation of self in everyday life (1959) aangevoer dat individue, of hulle bewus is daarvan of nie, in hul alledaagse lewe ’n verskeidenheid rolle vertolk. Volgens hierdie argument is sosiale interaksie afhanklik van die speel van rolle soos wat individue probeer beheer uitoefen – hetsy bewustelik of nie – oor die indrukke wat hulle by mekaar skep. Turner en Schechner se idees oor die liminaliteit teenwoordig in rituele, en tot ’n mate ook in teater, sluit aan by hierdie idees, maar wys ook weer eens in die rigting van Austiniaanse performatiwiteit. Turner bou voort op die werk van Arnold van Gennep deur rituele as liminale gebeurtenisse te beskou wat deelnemers oor ’n bepaalde grens neem en ’n transformasie teweeg bring, en as sulks ook ’n verskil maak in die betrokke gemeenskap waar dit afspeel (Loxley 2006:155). Turner beskryf die liminaliteit van ritueel in grammatiese terme as in die “subjunctive mood”, aangesien dit op ’n speelse wyse in die rigting wys van moontlike verandering: “It is ‘as if it were so’, not ‘it is so’” (Turner in Loxley 2006:156).

Alhoewel nie Turner of Schechner teater as so ’n liminale gebeurtenis beskou het nie, maar eerder beskryf het as “liminoid”, het Schechner erken dat teater, soos ritueel, die potensiaal het om verandering teweeg te bring, ook vir die “subjunctive mood” van liminaliteit om daarin neerslag te vind (Loxley 2006:157). Schechner verwys vervolgens na gedrag op die verhoog as “restored behavior” wat die “as if” van liminaliteit beliggaam (Schechner 1985:37). Schechner (1985:6) beklemtoon verder dat gegewe spelers in ’n teaterstuk nie hulle eie identiteit in die vertolking van enige gegewe rol verloor nie, maar dat hulle twee toestande tegelyk beliggaam, naamlik “not themselves” én “not not themselves”, soos hy dit stel: “[M]ultiple selves coexist in an unresolved dialectical tension.” Hierdie liminaliteit het dan ook tot gevolg dat dit moeilik is om die grense tussen akteur en karakter, tussen lewe en kuns, te trek. Vervolgens het Schechner in die geval van teater en ritueel onderskei tussen hulle “vermaaklikheid” aan die een kant, en hulle vermoë om verandering teweeg te bring, dus hulle “doeltreffendheid”, aan die ander kant – vermoëns wat tot ’n mindere of meerdere mate in albei teenwoordig is (Loxley 2006:157).

In die ondersoek na performatiwiteit – hier spesifiek gefokus op die figuur van Daniels – wil ek ’n saak uitmaak vir die doeltreffendheid van Kat and the Kings soos verstaan deur Schechner. Die vermaaklikheidsfaktor van dié musiekblyspel is onbetwisbaar, maar opvoerings daarvan het ook die vermoë besit om verandering teweeg te bring. Hier tel die feit dat Daniels op die verhoog tegelyk “nie homself nie” en “nie nie homself nie” gespeel het, en so ook die feit dat Kat and the Kings beskou word as ’n uitvoering en opvoering van die uitvoering en opvoering van herinnering. Hierdie musiekblyspel het as sulks op die verhoog ’n sekere liminaliteit beklee, vergelykbaar met Turner se beskrywing van rituele as ’n oomblik wanneer “the past is momentarily negated, suspended or abrogated, and the future has not yet begun, an instant of pure potentiality when everything, as it were, trembles in the balance” (Turner in Loxley 2006:156).

In hierdie konteks is dit dan ook moontlik om ’n meer spesifieke toepassing van Austin se teorie van performatiwiteit op Kat and the Kings te ondersoek. Met betrekking tot die liminale in teater en die onsekere skeiding tussen die akteur se “as if” en die karakter wat hy uitbeeld, verduidelik Schechner (in Loxley 2006:158): “Olivier will not be interrupted in the middle of ‘To be or not to be’ and asked, ‘Whose words are those?’ And if he were interrupted, what could his reply be? The words belong, or don’t belong, equally to Shakespeare, Hamlet, Olivier.”

Een spesifieke uiting van Kat/Daniels kan vervolgens beskou word as sinekdogee van die performatiewe in Kat and the Kings, naamlik “Yes, today is my lucky day” (Kramer en Petersen 1999). Hierdie uiting kan dan ook aan die hand van Austin se idees oor die lokutiewe, illokutiewe en perlokutiewe as ’n performatiewe spraakhandeling ondersoek word. Die lokutiewe funksie van hierdie stelling, “Yes, today is my lucky day” verteenwoordig die akteur se uitvoering van die daad van spraak om betekenis te skep deur die semantiese en referensiële funksie van taal in te span. Deur hierdie frase te uiter voer Daniels ook ’n illokutiewe daad uit – deur sy woorde word Kat vertolk, iets wat slegs binne die konvensies van teater, die sisteem waarbinne dit geuiter word, moontlik is. Maar Daniels lê ook hierdeur ’n spesifieke uiting in Kat se mond – hier is die illokutiewe aksie van hierdie uiting tegelyk die maak van ’n toekomsvoorspelling, iets wat op sy beurt deur sosiale konvensies moontlik is.

“Yes, today is my lucky day” se perlokutiewe effek, die onvoorspelbare gevolge wat moontlik op ’n spraakhandeling kan volg, verskil egter in Kat en Salie Daniels se geval. ’n Moontlike perlokutiewe effek van hierdie woorde in Kat se mond is dat die tragiek van sy storie vir gehore tuisgebring is, en dat dit dus hul emosionele toestand verander het. Hierdie voorspelling werk naamlik saam met die feit dat daar weinig aanduiding in die storie op die verhoog is dat iets vir Kat sal verander. Aangesien die toneelstuk eindig voordat daar uitsluitsel gegee word oor die “gelukkigheid” of “ongelukkigheid” – om Austin se terminologie te gebruik – van die illokutiewe daad, en ons dus nie weet of hierdie voorspelling waar geword het of nie, word die gehoor te midde van die vrolike sang en dans op die verhoog met ’n gevoel van onsekerheid, selfs verlies, agtergelaat.

In Salie Daniels se geval verkry “Yes, today is my lucky day” ’n heel ander perlokutiewe krag. Die effek daarvan om hierdie sin voor ’n gehoor te uiter en daarby die rol van Kat Diamond te vertolk, was dat dit as’t ware sy eie “lucky day” geword het. Hier is die rol van herinneringe weer ter sprake, want soos vir Kat, staan Daniels se herinneringe in die diens van die toekoms. Die opvoering van sy herinneringe deur die loop van die stuk het die hede vir hom moontlik gemaak wat altyd buite sig was. In ’n ironiese sameloop van omstandighede het Daniels bekendheid verwerf juis deurdat hy die ontberings van die verlede in die hede dramatiseer het. Van sy laaste vertolkings van Kat Diamond het plaasgevind in die Vaudeville Theatre in Londen se West End, ’n direkte gevolg van hierdie stuk se eerste opvoerings in die Dock Road-teater in Kaapstad vyf jaar vantevore en honderde uitings later van “Yes, today is my lucky day”. So gesien kom hierdie voorspelling uit beide Kat en Daniels se monde, en word hierdie spraakhandeling in Daniels se geval een van daardie magiese performatiewe aksies wat die realiteit onmiddellik en aktief waarna hulle verwys, skep.

In ’n ondersoek na die performatiewe in Kat and the Kings is die speel van rolle in die daaglikse lewe ook ter sprake. Daniels het in hierdie musiekblyspel ’n rol gespeel wat hy vir ’n aansienlike gedeelte van sy loopbaan gespeel het, as bruin sanger wat ’n lewe probeer maak in ’n onregverdige bedeling. Hy het ook as akteur sekere handelinge uitgevoer. In die vertolking van ’n karakter wat deurgaans die styl van Amerikaanse popsangers probeer namaak het, het Daniels nie net voorgegee nie; hy hét gesing en hy hét gedans, in sigself ’n uitdrukking van die herinneringe wat reeds jare gelede in sy liggaam ingegraveer is. Boonop het hy sy rol op die verhoog nie slegs uitgevoer of vertolk nie, hy het dit aktief geskep, tydens elke opvoering, maar ook agter die skerms, so te sê. In die ondersoek na die performatiwiteit van Kat and the Kings is daar dan ook ’n eggo van Butler se teorie rondom die uitvoering en opvoering van identiteit – in Daniels se voortdurende herhaling van die performatiewe aksies waarmee hy homself gedurende sy lewe gekonstitueer het, het die moontlikheid van verandering geskuil. Dalk sou ’n mens ’n ingryping kon erken in Daniels se dramatisering van sy eie herinneringe en sy rol as gemarginaliseerde Suid-Afrikaanse sanger, hierdie keer nie meer onselfbewus beliggaam in sy daaglikse lewe nie, maar hier uitgevoer en opgevoer voor ’n gehoor as deel van Kat and the Kings.

Daar kan egter ook geredeneer word dat wat ek oplaas voorstel as Daniels se magiese performatiewe aksie, onderbreek is. Die frase gelukkige dag is een wat speels wys na die toekoms. Alhoewel Daniels in sy leeftyd erkenning ontvang het vir sy werk, en sy drome volgens Kramer (Kat and the Kings 2012:1) waar geword het, was daar weinig van sy persoonlike toekoms oor wat hierdeur beïnvloed kon word. Salie Daniels is op 27 Julie 1999 op die ouderdom van 57 aan beenkanker oorlede, ’n paar dae nadat hy sy Laurence Olivier-toekenning ontvang het. Miskien is die vernaamste perlokutiewe aksie van die talle spraakhandelinge in Kat and the Kings die feit Daniels deur die opvoering van sy herinneringe bly voortleef in die herinneringe van sy gehore, en deur hulle in die breë samelewing. Tog bly die lot van herinneringskimme oplaas afhanklik van handelinge in die hede. Soos Kat se herinneringskimme aan die begin van Kat and the Kings waarsku: “If you forget about us, then we dissappear” (Kramer en Petersen 1999).

Bibliografie

Oudiovisuele materiaal

Front Row. 1999. Johannesburg: Prime Time International. Televisieprogram. Uitgesaai op M-Net, 23 September.

Kramer, D. en T. Petersen. 1999. Kat and the Kings [verfilmde weergawe]. Johannesburg: Bobby Heaney Productions vir Magic Works. Uitgesaai op M-Net, 23 September.

Kramer, D. en T. Petersen. 2003. Kat and the Kings [CD]. Kaapstad: Blikmusiek.

Gedrukte materiaal

Adhikari, M. 2006. “God made the white man, god made the black man …”: Popular racial stereotyping of coloured people in apartheid South Africa. South African Historical Journal, 55(1):142–64.

—. 2008. From narratives of miscegenation to post-modernist re-imagining: Toward a historiography of coloured identity in South Africa. African Historical Review, 40(1):77–100.

Anders, M. 2012. Onderhoud deur skrywer met Madeegha Anders, Kaapstad, 11 Junie. Eie versameling.

Attridge, D. en R. Jolly (reds.). 1998. Writing South Africa: Literature, apartheid and democracy, 1970–1995. Cambridge: Cambridge University Press.

Austin, J.L. 1962. How to do things with words. Oxford: Oxford University Press.

Ballantine, C.J. 1993. Marabi nights: Early South African jazz and vaudeville. Johannesburg: Ravan Press.

Bickford-Smith, V. 1990. The origins and early history of District Six. In Jeppie en Soudien (reds.) 1990.

Binge, H. 2012. Onderhoud deur skrywer met Herman Binge, Kaapstad, 3 Desember. Eie versameling.

—. 2013. Onderhoud deur skrywer met Herman Binge, Kaapstad, 8 Junie. Eie versameling.

Borland, K. 2006. “That’s not what I said”: Interpretative conflict in oral narrative research. In Perks en Thomson (reds.) 2006.

Brümmer, W. 2001. “Opportunity” klop net een keer vir Rockets. Die Burger. 29 September, bl. 9.

Butler, J. 1988. Performative acts and gender constitution: An essay in phenomenology and feminist theory. Theatre Journal,  40(4):519–31.

—. 1993. Bodies that matter: On the discursive limits of sex. Londen en New York: Routledge.

—. 1999. Gender trouble: Feminism and the subversion of identity. 2de uitgawe. Londen en New York: Routledge.

Coplan, D.B. 2007. In township tonight!: Three centuries of South African black city music and theatre. 2de uitgawe. Johannesburg: Jacana Media.

De Lame, D. en C. Rassool (reds.). 2010. Popular snapshots and tracks to the past: Studies in social sciences and humanities. Tervuren: Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.

De Villiers, D. en M. Slabbert. 2011. David Kramer: A biography. Kaapstad: Tafelberg.

Erasmus, Z. 2001. Introduction: Re-imagining coloured identities in post-apartheid South Africa. In Erasmus (red.) 2001.

Erasmus, Z. (red.). 2001. Coloured by history shaped by place: New perspectives on coloured identities in Cape Town. Kaapstad: Kwela in samewerking met South African History Online.

Erlmann, V. 1991. African stars: Studies in black South African performance. Chicago: University of Chicago Press.

Fourie, P. 2013. “Ghoema vannie Kaap”: The life and work of Taliep Petersen (1950–2006). Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Fugard, A. 2014. Informele gesprek tussen skrywer en Athol Fugard, Stellenbosch, 16 November. Eie versameling.

Goffman, E. 1959. The presentation of self in everyday life. New York: Doubleday.

Hart, D.M. 1988. Political manipulation of urban space: The razing of District Six, Cape Town. Urban Geography, 9(6):603–28.

Hendricks, C. 2005. Debating coloured identity in the Western Cape. African

Security Review, 14(4):117–9.

Isaacs, S. 1995. Salie’s in his element in Kat and the Kings. The Argus, 3 November, bl. 16.

Jackson, S. 2004. Professing performance: Theatre in the academy from philology to performativity. Cambridge: Cambridge University Press.

Jeppie, S. en C. Soudien (reds.). 1990. The struggle for District Six: Past and present. Kaapstad: Buchu Books.

Johnson, T. 2012. Onderhoud deur skrywer met Tagmieda Johnson, Kaapstad, 13 September. Eie versameling.

Jordaan, A.M. 2008. “Mite” as geesteswetenskaplike konsep in heroënskou. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 48(2):233–47.

Kat and the Kings. 1999. Baxter Teater-program. Kaapstad: Picasso Media Corporation.

—. 2012. Fugard Teater-program Kaapstad: Die Fugard Teater.

Kramer, D. 2012a. Onderhoud deur skrywer met David Kramer, Kaapstad, 8 Augustus. Eie versameling.

—. 2012b. Onderhoud deur skrywer met David Kramer, Kaapstad, 1 November. Eie versameling.

—. 2014. Onderhoud deur skrywer met David Kramer, Kaapstad, 4 September. Eie versameling.

Linde, C. 1993. Life stories: The creation of coherence. New York: Oxford University Press.

Links, H. 2013. Onderhoud deur skrywer met Howard Links, Kaapstad, 6 Februarie. Eie versameling.

Loxley, J. 2006. Performativity. Londen en New York: Routledge.

Martin, D.C. 1999. Coon Carnival: New Year in Cape Town, past to present. Kaapstad: David Philip.

—. 2010. Cape Town: The ambiguous heritage of creolization in South Africa. In De Lame en Rassool (reds.) 2010.

—. 2013. Sounding the Cape: Music, identity and politics in South Africa. Somerset-Wes: African Minds.

McNeil, D. 1999. Apartheid rock ’n’ roll. The Star. 18 Augustus, bl. 2.

Nasson, B. 1990. Oral history and the reconstruction of District Six. In Jeppie en Soudien (reds.) 1990.

O’Toole, F. 1999. Apartheid can’t stop “Kat’s” party. New York Daily News,20 Augustus, bl. 52.

Perks, R. en A. Thomson (reds.). 2006. The oral history reader. 2de uitgawe. New York en Londen: Routledge.

Petersen, M.L. 2011a. Onderhoud deur skrywer met Mogamat Ladien Petersen, Kaapstad, 13 Oktober. Eie versameling.

—. 2011b. Onderhoud deur skrywer met Mogamat Ladien Petersen, Kaapstad, 10 November. Eie versameling.

Petersen, T. 1994. Onderhoud deur Denis-Constant Martin met Taliep Petersen, Kaapstad, 15 November. Versameling van Denis-Constant Martin.

Pinnock, D. 1980. From argie boys to skolly gangsters: The lumpen-proletarian challenge of the street-corner armies in District Six, 1900–1951. In Saunders en Phillips (reds.) 1980.

Plate, L. en A. Smelik. 2013. Performing memory in art and popular culture: An introduction. In Plate en Smelik (reds.) 2013.

Plate, L. en A. Smelik (reds.). 2013. Performing memory in art and popular culture. Londen en New York: Routledge.

Portelli, A. 2006. What makes oral history different. In Perks en Thomson (reds.) 2006.

Roos, M. 1999. Bekroonde “Kat and the Kings” op M-Net. Beeld, 23 September, bl. 3.

Samuel, R. en P. Thompson. 1990. Introduction. In Samuel en Thompson (reds.) 1990.

Samuel, R. en P. Thompson (reds.). 1990. The myths we live by. Londen en New York: Routledge.

Saunders, C. en H. Phillips (reds.). 1980. Studies in the history of Cape Town, volume 3.Kaapstad: Universiteit van Kaapstad Departement Geskiedenis in samewerking met die Sentrum vir Afrikastudies.

Schechner, R. 1985. Between theatre and anthropology. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Small, A. 1973. Kitaar my kruis. Kaapstad en Pretoria: HAUM.

Turner, V. 1974. Dramas, fields and metaphors: Symbolic action in human society. Ithaca: Cornell University Press.

—. 1982. From ritual to theatre: The human seriousness of play. New York: PAJ Publications.

Wicomb, Z. 1998. Shame and identity: The case of the coloured in South Africa. In Attridge en Jolly (reds.) 1998.

Eindnotas

¹ Soos die geval was met die meerderheid van die duo se musiekblyspele, is Kat and the Kings gereeld hersien en aangepas vanaf die oorspronklike produksie wat in 1995 in die Dock Road-teater geopen het. In die eerste produksie het die Cavalla Kings byvoorbeeld bestaan uit vyf manlike karakters, sonder ’n vroulike karakter. Vir die doeleindes van hierdie artikel word die 1999-produksie bespreek wat in die Baxter-teater aangebied is ter voorbereiding vir die geselskap se speelvak op Broadway en wat op 23 September 1999 op M-Net uitgesaai is.

² Die term kleurling het in die vroeë geskiedenis van Suid-Afrika ontstaan as ’n verwysing na mense van gemengde ras, maar het mettertyd ook die Khoisan en slawe-afstammelinge hoofsaaklik van Suidoos-Asië ingesluit. Hierdie rasseklassifikasie het gedurende apartheid verskeie subkategorieë ingesluit, onder meer die hoofsaaklik Islamitiese Kaapse Maleiers. Daar word vandag erken dat diegene wat tydens apartheid in hierdie rassekategorie ingedwing is, ’n diverse groep mense is wie se erfenis sinvol beskou kan word in die lig van kreolisasie (sien Martin 2010:187–8). Die Engelse term coloured het vervolgens ’n komplekse geskiedenis van, aan die een kant, verwerping as apartheidsetiket, en aan die ander kant, die eis daarvan as ’n selfverwysende term. Aangesien Afrikaans ’n verpolitiseerde taal is, kleef besliste apartheidskonnotasies aan die Afrikaanse term kleurling. Wanneer daar in hierdie artikel na die apartheidsregering se klassifisering van individue op grond van ras verwys word, word hierdie term gebruik, sonder aanhalingstekens of ander kwalifiserende aanhangsels, uit die standpunt dat die gebruik van polities-korrekte terminologie geweld doen juis deur die stroping van konnotasies wat in die konteks van hierdie bespreking nie vergeet mag word nie. Die term bruin word elders in hierdie artikel gebruik, eweneens sonder aanhalingstekens of ander kwalifikasies. Hierdie besluit is geneem om individuele en kollektiewe mag in die skep van identiteit te beklemtoon.

³ Aangesien daar fundamentele taalkundige verskille is tussen die maniere waarop daar in Engels en Afrikaans geskryf en dus ook gekonseptualiseer word, is daar ’n betekenisverglyding tussen die Engelse term performance en sy Afrikaanse ekwivalent(e). Wat met performance verstaan word, word in Afrikaans twee aparte begrippe: opvoering, wat spesifiek verwys na ’n teatrale konteks, en uitvoering, die doen van ’n handeling. Omdat Afrikaans nie een term besit wat beide hierdie begrippe insluit nie, word hulle in hierdie artikel afsonderlik gebruik, alhoewel hulle nie onafhanklik van mekaar staan nie.

⁴ Volgens Martin (2013:61) is die konsep van kreolisasie aanvanklik in 1971 deur Kamau Brathwaite gebruik om, soos hy verduidelik, te “account for cultural processes in the course of which the confrontation of cultures was not only cruel, but also creative”. Suid-Afrikaanse akademici beklemtoon eweneens die kreatiwiteit onderliggend aan prosesse van kreolisasie: Zimitri Erasmus (2001:16) beskryf dit as “cultural creativity under conditions of marginality”. Die repertoire van die Kaapse Maleierkore en die Kaapse Klopse het hulle wortels in koloniale Kaapstad se slawehandel van die 17de, 18de en 19de eeue. As sulks getuig die moppie en die nederlandslied van die ontmoeting, selfs skermutseling, tussen die musiek en taal van setlaar, slaaf en inheemse Afrikaan. Kreolisasie beklemtoon die kreatiwiteit van onderdrukte mense in die skep van nuwe kunsvorme – hierdie nuutgeskepte kreoolse musiekvorme bevat dus die spore van musiekelemente van verskillende kulture, insluitende dié van Europa, Afrika, Amerika en die Indonesiese Argipel.

⁵ Alhoewel Mogamat Ladien Petersen en sy kinders reeds in die vroeë 1960’s Distrik Ses verlaat het, het sy gewese vrou – Taliep Petersen se ma – in die distrik gebly totdat sy gedwing is om dit te verlaat (Kramer en Petersen 1999). Taliep Petersen self het na die gesin se verhuising sy laerskoolloopbaan in Distrik Ses voltooi, en het lank na die stroping van Distrik Ses steeds die Aspelingstraat-moskee besoek.

⁶ Die karakter Kat Diamond het vir die eerste keer met die lied “Smoother than vaseline” in Kramer en Petersen se Fairyland verskyn (1990).

⁷ Vir meer inligting oor die invloed van Amerikaanse kultuur op Suid-Afrikaanse populêre musiek, sien Ballantine (1993), Coplan (2007) en Erlmann (1991).

⁸ Sien Adhikari (2006 en 2008) vir meer inligting oor die ontwikkeling van Suid-Afrikaanse bruin identiteitsdiskoers asook historiese persepsies van die kleurlingrassekategorie.

⁹ Die invloed van Amerikaanse kultuur was in ander Suid-Afrikaanse musiekvorme minder direk as in die geval van Kaapstad se copycat-kultuur. In die geval van die Kaapse Klopse, byvoorbeeld, is kultuurontlenings afkomstig van Amerika gekombineer met Europese en Afrikaïese invloede, elemente wat deur die smeltkroes van koloniale Suid-Afrika saam iets heeltemal anders geword het.

¹⁰ Hiermee word nie bedoel dat alle musikante en sangers afkomstig uit Kaapstad se bruin gemeenskap gedurende die apartheidsjare hoofsaaklik covers opgevoer het nie. Voorbeelde van kunstenaars wat oorspronklike musiek opgevoer en opgeneem het, sluit in Abdullah Ibrahim, asook die musiekgroepe The Pacific Express en The Genuines.

¹¹ Sien Hendricks (2005) en Erasmus (2001) vir meer inligting oor die politiese marginalisering van bruin individue asook historiese konseptualiserings van bruin identiteit met verwysing na die twee dominante rassegroepe van Suid-Afrika.

The post Herinnering op die verhoog: performatiwiteit in David Kramer en Taliep Petersen se Kat and the Kings appeared first on LitNet.

Opsomming

Die forensiese assessering van peuters is ingewikkeld, tydrowend en gewoonlik nie maklik uitvoerbaar nie. Die peuter se vlak van sosio-emosionele kognitiewe ontwikkeling bied die grootste uitdaging aan die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen. Die doel van hierdie studie is ʼn ondersoek na die betekenis wat deskundiges heg aan die assesseringsprotokolle wat gevolg word wanneer hulle peuters forensies assesseer. Op grond daarvan is met riglyne vorendag gekom wat maatskaplike werkers kan volg wanneer peuters forensies geassesseer word. Hierdie riglyne dien dus as ʼn raamwerk waarbinne die bestaande forensiese protokolle toegepas kan word. ʼn Kwalitatiewe-navorsing-denkmodel het gegeld. ʼn Algemene proses van kwalitatiewe-inligting-ontleding is aangewend om die inligting, wat deur middel van ʼn onderhoudsgids tydens ʼn groepbespreking ingesamel is, te verwerk. Deelnemers aan die onderhoud is deur middel van ʼn doelbewuste nie-ewekansige steekproef gekies op grond van hul geografiese beskikbaarheid (Vrystaat), registrasie by die Suid-Afrikaanse Raad vir Maatskaplike Diensberoepe, aantal jare ervaring (minstens vyf), en opleiding (nagraadse kwalifikasie en/of kursusse in forensiese assessering). Daar is gepoog om vyf deelnemers te kies, maar slegs vier deelnemers het aan genoemde insluitingsmaatstawwe voldoen. Die volgende kernbevindinge is na die inligtingsontleding gemaak: die kognitiewe en taalontwikkelingsvlak eie aan die peuterontwikkelingsfase maak forensiese assessering van die peuter ingewikkeld en dikwels selfs onmoontlik, en peuters kan nie ʼn onderskeid tussen fantasie en realiteit tref nie; ʼn andersoortige benadering tot die forensiese assessering met die peuter behoort gevolg te word, waar die fokus op die versameling van agtergrondinligting val; die forensiese assessering van peuters is tydrowend; ʼn parallelle terapeut behoort betrek te word; aangesien seksuele mishandeling dikwels nie by die peuter bevestig kan word nie, is die beveiliging van die peuter noodsaaklik; en duidelike riglyne vir maatskaplike werkers wat peuters assesseer, is nie beskikbaar nie. Riglyne vir maatskaplike werkers wat peuters assesseer, is gevolglik ontwikkel.

Trefwoorde: forensiese maatskaplike werk; peuter; riglyne vir forensiese assessering; seksuele kindermishandeling

Abstract

Guidelines for social workers who forensically assess toddlers

Unfortunately it is a fact that the sexual abuse of children is not abating, and that the younger the child, the higher the risk of sexual abuse. Also, the younger the child, the more challenging it is to do a forensic assessment. The attributes of the phase of development in which a child finds him-/herself offer various challenges to the social worker who has to assess the toddler forensically. Literature indicates that it is extremely important to consult collateral sources to assess a toddler forensically. These collateral sources may include the parents, other family members, relatives and day-carers. The social worker who is doing the forensic assessment has to integrate the information gained from the various sources to create a holistic picture of the psycho-social functioning of the toddler. Standardised measuring instruments, such as the “Child Sexual Behaviour Inventory”, the “Child Behaviour Checklist” and the “Child Development Inventory”, may also be used to collect information regarding the toddler’s sexual behaviour and development. When the toddler is assessed forensically it will take between three and six hours, which have to be spread over several sessions. It is emphasised that alternative hypotheses and explanations for the toddler’s sexual behaviour should be investigated and that his/her sexual behaviour should not be blamed on sexual abuse without further investigation. If an unambiguous conclusion about sexual abuse cannot be reached, the social worker who is responsible for the forensic assessment will focus on the continued protection of the toddler.

To be able to conduct an effective forensic assessment the social worker must have profound knowledge of the development phase of the toddler. The toddler may, for example, be in the pre-operational phase of cognitive development. This means, inter alia, that the toddler cannot relate a logical course of events, and that ego-centredness, finalism, non-realism, concrete thinking, juxtaposition and syncretism are prevalent. Perceptual development is in process. The toddler’s spatial orientation has not, therefore, developed fully, and he/she cannot distinguish between different parts of the body. Toddlers cannot think in metaphors or in a symbolic way. They also cannot necessarily recall occurrences correctly; therefore, one cannot rely on the toddler’s memory. In the final analysis toddlers are more susceptible to suggestion. The aim of this study is, therefore, to analyse the meaning social workers who are doing forensic assessments of toddlers attach to the forensic protocols utilised by them. Based on this, broad guidelines were formulated that social workers may follow when doing forensic assessments of toddlers. The aim therefore did not include an analysis and/or expansion of existing forensic assessment techniques and methods which may be used when toddlers are assessed forensically.

The qualitative research paradigm was used in the study and the principles of purposeful, non-random sampling were applied to select the participants, who had to comply with certain criteria to participate in the study. The inclusion criteria were: registration with the professional council for social workers; a minimum of five years’ experience in the field of forensic assessment of children; and specific training in forensic social work. Four participants complied with these criteria. A literature study was done, and information was then collected by means of a previously compiled interview schedule which was used during an in-depth group discussion. The collected, unprocessed information was analysed according to the following steps of a generic qualitative data analysis process: developing categories and codifying the data; testing the unfolding understanding of the data and investigating alternatives; and, finally, interpreting the data and developing themes. The data emerging from the literature study and the data collected during the empirical study were then integrated to arrive at a deeper understanding of forensic social work assessment of the toddler.

The first shortcoming was the small size of the sample. Another was that information collected from a single profession was used in the study. The participants were also all working in a limited geographical area.

It was found that the participants regarded the forensic assessment of toddlers as a challenge due to their phase of development. These challenges included, inter alia, poor language skills of toddlers, their level of cognitive ability, limited spatial abilities and perceptual skills, limitations regarding memory processes, the inability to provide context and detailed information, and lack of ability to distinguish between fantasy and reality. According to the participants the forensic assessment of toddlers is hampered by the lack of overarching procedural guidelines. It was also evident that the protection of the toddler took preference over the confirmation of sexual abuse. The services of a supporting parallel therapist were often mentioned in this regard, the purpose of a parallel therapist being to monitor the behaviour of the toddler over a longer period, and also to provide therapy. The services of a supporting parallel therapist may also be employed when a clear-cut declaration/confirmation of the possibility of sexual abuse cannot be obtained from the toddler, but the toddler runs a high risk of maltreatment or abuse.

The unique attributes of the stage of development of the toddler should be kept in mind throughout the assessment process. Due to the attributes of the stage of development of the toddler it is absolutely essential to gather collateral information when doing the forensic assessment. As far as possible no blind assessments should be conducted. More time must be allowed for the assessment.

Finally, the following steps are recommended for the forensic assessment of the toddler: 1. Interview with the primary carer(s); 2. development assessment of the toddler; 3. reference to the parallel therapist; 4. socio-emotional assessment; 5. tactile surveying technique; 6. exploring alternative hypotheses; and 7. recommendations regarding the toddler’s protection and the possibility of the prosecution of the alleged transgressor.

Keywords: forensic social work; guidelines for forensic assessment; sexual abuse of the child; toddler

1. Inleiding

Die effektiewe forensiese assessering deur onder andere maatskaplike werkers van slagoffers van seksuele mishandeling verdien hernude aandag. Seksuele mishandeling van kinders kom steeds wêreldwyd voor en ten spyte van vele veldtogte blyk daar geen permanente deurbraak in dié verband te wees nie (Barth, Bermetz, Heim, Trelle en Tonia 2013:477). Die effektiewe holistiese hantering van hierdie verskynsel vereis gevolglik voortgesette aandag en werk (Crosson-Tower 2015, par. 280). In hierdie studie word daar dus gefokus op die uitdagings van die maatskaplike werker wat peuters forensies moet assesseer om as deskundige in ʼn geregshof oor die bevindinge rakende die voorval te getuig.

Poole en Lamb (1998:17) het bevind dat die forensiese assessering van peuters wat moontlik seksueel mishandel word, die volgende uitdagings vir die maatskaplike werker inhou: eerstens moet die vraagstuk aangaande die kind se geloofwaardigheid en die bevoegdheid van die kind om as getuie op te tree, bewys word; tweedens moet die dilemma rondom die jong kind se vatbaarheid vir suggesties verreken word; en laastens moet die moontlikheid van negatiewe beïnvloeding van inligting wanneer meer as een onderhoud met die kind gevoer word, in ag geneem word. Hierdie kwessies stel hoë intellektuele en assesseringseise aan die maatskaplike werker wat die peuter forensies moet assesseer. Die noodsaak vir riglyne vir assessering kom hier na vore, aangesien die bevindinge van die assessering benodig word om ingeligte besluite rakende die aannames van seksuele mishandeling, asook die toekomstige veiligheid van die peuter te maak.

ʼn Leemte bestaan dus ten opsigte van die effektiewe forensiese assessering van peuters wat moontlik aan seksuele mishandeling blootgestel is/word (Potgieter 2002:3; Meyers 1997:77). Die doel van die studie is ʼn verkennende en beskrywende ondersoek na die betekenis wat deskundiges op die gebied van maatskaplikewerk forensiese assesserings heg aan die inhoudelike van die assesseringsprotokolle wat gevolg word wanneer peuters forensies deur hulle geassesseer word. Op grond daarvan is met riglyne vorendag gekom wat maatskaplike werkers kan volg. Hierdie riglyne dien dus as ʼn raamwerk waarbinne die bestaande protokolle toegepas kan word.

Die ontwikkelingsprofiel van die peuter en bestaande assesseringsprotokolle word in die literatuuroorsig beskryf. Daarna word die wetenskaplike ondersoek beskryf en die resultate bespreek.

2. Ontwikkelingsprofiel van die peuter

ʼn Kind in die ontwikkelingstydperk wat strek van 18 tot 36 maande word as ʼn “peuter” (Engels toddler) gedefinieer (Cambridge Dictionary Online 2006). Die uitdagings wat forensiese assessering van ʼn peuter inhou, word in die bespreking van die biopsigososiale ontwikkelingsaspekte van hierdie ontwikkelingsfase uitgelig.

2.1 Piaget se kognitiewe-ontwikkeling-teorie

Die peuter is in die preoperasionele fase van kognitiewe ontwikkeling wat deur sekere unieke eienskappe gekenmerk word (Louw en Louw 2007:155–9; Rapha 2007:10–2). Dit sluit onder andere die volgende eienskappe in:

• egosentrisme: selfgesentreerdheid waarmee peuters na die wêreld kyk vanuit hul eie perspektief en nie ander se siening kan insien nie
• finalisme: oorsaak en gevolg word verwar
• sinkretisme: die geneigdheid om verskillende nieverwante idees saam in ʼn verwarrende geheel te groepeer
• jukstaposisie: feite wat werklik met mekaar verband hou, word nie met mekaar in verband gebring nie
• transduktiewe denke: onlogiese volgorde van gebeure en verwarrende inligting word verskaf
• animistiese denke: lewende eienskappe word aan lewelose voorwerpe toegeken
• realisme: die onvermoë om tussen werklikheid en fantasie te onderskei
• konkrete denke: letterlike denke in die onmiddellike tydsdimensie
• sentrering: fokus op die onmiddellikheid van gebeure en voorwerpe met die gevolglike onvermoë om aan meer as een aspek op ʼn slag aandag te gee (Hewitt 1999:25, 26; De Witt en Booysen 2007:17; Rapha 2007:10–2; Louw en Louw 2007:155–9).

Bogenoemde kenmerke, eie aan die preoperasionele kognitiewe ontwikkeling van peuters, het tot gevolg dat hul vertellinge van gebeure dikwels onlogies en onrealisties voorkom. Dit bemoeilik die interpretasie van die peuter se vertelling in die raamwerk van die maatskaplike werker se forensiese assessering. Vir peuters om ʼn insident logies en ordelik te verhaal, moet hulle vaardighede ten opsigte van bogenoemde aspekte bemeester het. Eers dan is hulle in staat om kontekstuele inligting wat nodig is vir die akkurate, feitelike weergawe van gebeure oor te dra. Volgens die Suid-Afrikaanse reg word kinders as bevoeg beskou wanneer hulle volgens die mening van die hof tussen waarheid en leuen en tussen fantasie en realiteit kan onderskei. Kinders ontwikkel hierdie vaardighede meestal eers vanaf die ouderdom van drie jaar (Rapha 2007:12).

2.2 Perseptuele ontwikkeling

Persepsie word omskryf as die kontak wat die brein met die buitewêreld maak deur middel van gegewens wat deur die sintuie na die brein gevoer word (Rapha 2007:9). Perseptuele ontwikkeling vind van jongs af plaas en die volgende ontwikkelingsaspekte gaan daarmee gepaard:

• Begripsvorming: sluit in visuele diskriminasie, vormwaarneming en vormkonstantheid en visuele geheue. Dit vereis van die peuter om tussen kleur, vorm en grootte te onderskei en om dit wat met die oë waargeneem word, te onthou en te herroep.
• Waarneming van ruimtelike verhoudings: die verhouding van voorwerpe tot mekaar, byvoorbeeld die potlood is “agter”, “voor”, “bo”, “onder” of “langs” die boek.
• Posisie in die ruimte: die bewustheid van die peuter met betrekking tot sy/haar eie liggaam se posisie in verhouding tot voorwerpe in die omgewing; byvoorbeeld: “Ek staan agter/voor/langs my maatjie.”
• Persepsie van tyd: tydsbegrip speel ’n belangrike rol, aangesien gebeure in tyd afspeel. Die peuter toon ʼn onvermoë om gebeure chronologies te verhaal en spesifieke tyd aan gebeure te koppel (Rapha 2007:10, 85; De Witt en Booysen 2007:92).

Hieruit blyk dit dat die perseptuele vaardighede van die peuter ʼn bepalende uitwerking op die uitkoms van die forensiese assessering deur die maatskaplike werker kan hê. As die peuter byvoorbeeld nie sy/haar vertelling in volgorde kan weergee nie, kan die verdediging in ʼn strafsaak aanvoer dat die getuie nie betroubaar is nie en ʼn beroep op die hof doen om die getuienis van die peuter ten gunste van die beweerde oortreder te verwerp. Die onderstaande perseptuele vaardighede speel ʼn verdere rol in assessering:

a. Visuele diskriminasie – die vermoë om tussen kleur, vorm en grootte te onderskei. By die peuter is hierdie vermoë meestal onderontwikkel. Begripsvorming, klassifikasie en differensiëring is aspekte wat hiermee verband hou. Vir die peuter is baie van hierdie vaardighede ’n uitdaging (Rapha 2007:9). Gedurende die forensiese assessering word van die kind verwag om inligting in die fynste besonderhede aangaande die beweerde voorval van seksuele mishandeling te verskaf, en dit vereis dikwels omskrywings van kleur, grootte en vorm. Indien hierdie perseptuele vaardighede nie ontwikkel is nie, kan ʼn forensiese assessering nie effektief gedoen word nie.

b. Visuele begripsvorming en persepsie word deur De Witt en Booysen (2007:92) beskryf as die vermoë van die brein om konsepte te vorm nadat die oë dit gesien het. Dit verwys na die vermoë van die brein om deur visie kontak met die wêreld te maak. Visuele geheue is belangrik wanneer die brein moet onthou wat die oë gesien het. Hierdie vermoë hou verband met die kind se ontwikkelingsvlak en verwysingsraamwerk en kan in die peuterjare beperk wees. Visuele geheue is die vermoë van die brein om te onthou wat die oë gesien het (Rapha 2007:10). Hierdie vaardigheid begin reeds op vier maande ontwikkel (De Witt en Booysen 2007:84). Dit speel ʼn rol in die aard en omvang van die peuter se weergawe van die beweerde seksuele mishandeling. Alhoewel die peuter gebeure wat afgespeel het, kan stoor, is hy nie noodwendig in staat om dit bewustelik te herroep en op ʼn logiese en samehangende wyse te verhaal nie.

c. Visuele geheue sluit aan by visuele volgorde-geheue-herroeping, wat deur Rapha (2007:12) omskryf word as die vermoë om dit wat met die oog waargeneem is, vir ’n geruime tyd te onthou. Die kind moet dit dus kan inneem, die inligting berg en later weer in korrekte volgorde kan herroep. Hierdie vermoë van die peuter om insidente in volgorde te onthou, blyk beperk te wees, omdat inligting nie in logiese volgorde deurgegee word nie. Dit lei tot ʼn verwarrende, onlogiese beeld van gebeure wat die geloofwaardigheid van die verklaring, in gedrang bring, tot voordeel van die verdediging.

d. Ruimtelike oriëntering of bewustheid is die vermoë om die posisie van die liggaam in verhouding tot voorwerpe in die omgewing, asook die verhouding van die voorwerpe tot mekaar, waar te neem. Die woorde “agter”, “voor”, “bo”, “onder” en “kante” is aspekte wat die peuter moet kan bemeester. Afhangende van die omgewingsblootstelling, ervaring, kultuur en ander omgewingsinvloede is dit vir die peuter moeilik om tussen hierdie ruimtelike oriënterings te onderskei (Rapha 2007:12). Aangesien die peuter hierdie aspekte van perseptuele ontwikkeling eers vanaf drie jaar begin bemeester, is die peuter wat jonger as twee en ’n half jaar oud is, nog nie in staat om verskillende vorme, verskillende getalle, verskillende kleure en verskillende groottes te onderskei nie. Visuele geheue, ruimtelike oriëntasie en volgorde het ook nog nie ten volle ontwikkel nie.

e. Liggaamsbewustheid dui op die peuter se vermoë om tussen die verskillende liggaamsdele en hul funksies te onderskei (De Witt en Booysen 2007:92). Afhangende van die spesifieke ontwikkelingstadium waarin die kind haar/hom bevind, blyk dit dat die peuter basiese liggaamsdele kan identifiseer en op sy/haar eie liggaam kan aandui. Die funksie van hierdie dele is egter dikwels nog onbekend aan die peuter (De Witt en Booysen 2007:92).

2.3 Taalontwikkeling

Die omgewing waarbinne peuters ontwikkel, speel ʼn bepalende rol in hul ontwikkeling van taalvaardigheid. Kultuur, sosio-ekonomiese status, opvoedingsmetodes, intelligensievlak, ervaring, geslag, geboorteorde, persoonlikheid en rolmodelle is volgens De Witt en Booysen (2007:103) faktore wat die peuter se taalvaardigheid beïnvloed. Hierdie skrywers beklemtoon dat tweewoordsinne eers teen ouderdom twee jaar ontwikkel. Oor die algemeen is peuters se woordeskat beperk en gee hulle inligting onlogies, dubbelsinnig en inkonsekwent deur. Abstrakte konsepte soos seksualiteit en verwante konsepte is vir die peuter problematies. Die gevolg hiervan is dat peuters geneig is om tydens die forensiese assessering inligting uit te laat. Inligting soos plek, ligging, evaluerende en beskrywende kommentaar, en die vermoë om spesifiek te wees, ontbreek dikwels by peuters.

Peuters vind dit moeilik om in metafore te dink en simboliese funksies aan situasies te koppel (Meadows 1993:75). Dit het noodwendig ʼn invloed op die assesseringsproses, deurdat die kind nie persone simbolies kan voorstel nie. Die implikasie hiervan is dat die assesseerder konkreet moet verwys na persone en situasies en dat anatomies-korrekte poppe ook nie benut kan word nie.

2.4 Geheue

Geheue en om aandag te skenk word as kern kognitiewe prosesse geag, want dit is bepalend vir die kind om op ʼn situasie te kan fokus, dit as ʼn herinnering te stoor en dit dan by ʼn latere geleentheid te herroep (Bukatko en Daehler 2004:313; Gouws, Louw, Meyer en Plug 1979:96). Vir die doel van die forensiese assessering is dit noodsaaklik dat die peuter se vermoë om te kan onthou verken word om vas te stel watter assesseringstegnieke moontlik benut kan word om die geheue te prikkel.

Volgens Bukatko en Daehler (2004:54) kan tussen sensoriese, korttermyn- en langtermyngeheue van die peuter onderskei word. Peuters se herkenningsvermoë is uitstekend, maar die herroepingsgeheue is swakker en hulle onthou oor die algemeen swakker as ouer kinders. Dit is kritiek vir die assesseringsproses dat die peuter se langtermyn- en outobiografiese geheue goed moet wees. Peuters beskik oor die vermoë om gebeure uit die geheue te herroep en deur spel weer te gee, eerder as om dit te vertel (Hewitt 1999:45; Olafson 2007:13). Nelson (1989:5) en Louw (2005:4) voer aan dat peuters se outobiografiese geheue selde voor driejarige ouderdom ontwikkel. Dit blyk dus dat peuters se vermoë om te onthou goed is, maar dat hulle nie in staat is om die gebeure mondeling weer te gee nie. Nelson (1989:5) bevestig dat kinders goed vaar in die kognitiewe take wat aan hul bekend is, maar swak in die take waarvan hulle beperkte kennis het of waarvan die konteks onverstaanbaar is. Volgens Hewitt (1999:45) blyk dit dat jong kinders oor implisiete geheuevaardighede beskik en sowel traumatiese as nietraumatiese gebeure kan uitspeel lank voordat hulle dit mondeling kan verskaf. Die implikasie hiervan vir die forensiese assesseerder is dat die peuter gebeure kan herroep en deur spel kan weergee, eerder as om dit te verbaliseer.

Nelson (1996:174) verduidelik dat jong peuters van ongeveer twee jaar se geheue gekenmerk word deur die vorming van tekste (“scripts”; algemene roetines wat vasgelê is). Alledaagse roetineaktiwiteite word dus beter onthou, want dit is bekend aan die kind. Dit voorspel vir hulle die toekoms, help hulle om sin te maak van hul omgewing en stel hulle in staat om die omgewing te beheer. Dus kan aangeneem word dat eenmalige nietraumatiese gebeure nie noodwendig goed onthou sal word nie, aangesien dit onbekend is vir die kind – ’n persoon wat haar een maal gebad het, sal byvoorbeeld nie noodwendig onthou word nie.

Die peuter se vermoë om op lang termyn te onthou, is kritiek in die assesseringsproses en sluit aan by die vermoë om outobiografiese geheue te toon. Outobiografiese geheue dui, volgens Bukatko en Daehler (2004:55), op die spesifieke gebeure wat ’n persoon omtrent sy/haar eie lewe bewustelik onthou. Volgens Nelson (1989:5) ontstaan kinders se outobiografiese geheue selde voor driejarige ouderdom. Feite word dikwels vergeet, maar gebeurtenisse wat ’n spesifieke indruk gemaak het, kan moontlik onthou word.

Dit wil voorkom of peuters se geheue soms onvolledig of onakkuraat is. Studies van traumatiese ervaringe, waaronder dié van Faller (2007:145), dui daarop dat peuters se geheue van trauma gefragmenteer is. In die navorsing wat gedoen is, kom dit duidelik na vore dat die assessering van kinders van hierdie jong ouderdom in ʼn groter mate staatmaak op inligting bekom vanaf versorgers, die gebruikmaking van gestandaardiseerde meetinstrumente en gebruikmaking van steierwerk tydens geheueherroeping (Hewitt 1999:5; Faller 2007:149). Steierwerk behels die begeleiding van die jong kind om vrae te beantwoord deur eenvoudige vrae met ingewikkelder vrae op te volg, byvoorbeeld: “Het jy ʼn pappa?” “Het jou pappa ʼn ander naam?” “Wat is jou pappa se ander naam?” “Doen jou pappa dinge met jou waarvan jy nie hou nie?” (vgl. Faller 2007:150). Alhoewel die kind begelei word om vrae te beantwoord, mag die kind nie gelei word om die vrae op ʼn sekere wyse te antwoord nie. ʼn Voorbeeld van ʼn leidende vraag sou kon wees: “Jou pappa het mos aan jou tussen jou bene gevat, nè?”

Bogenoemde eienskappe van die peuter se geheue dra daartoe by dat dit moeilik is om binne ʼn forensiese opset spesifieke feite aangaande ʼn situasie in te samel, vanweë die volgende uitdagings rakende die peuter se geheue: gefragmenteerde geheue, vorming van teksgeheue en onvermoë om gebeure te verwoord. Dit is verder moeilik om kontekstuele inligting ten opsigte van ʼn insident vas te stel, aangesien peuters antwoorde met min inhoud gee omdat hulle slegs sentrale komponente van ʼn betekenisvolle gebeurtenis kan onthou. 

2.5 Suggesties en bronmonitering

Olafson (2007:13) wys daarop dat jong kinders wat van volwassenes afhanklik is, meer vatbaar is vir suggesties en misleiding. Dit kan dus afgelei word dat die tegniek wat dikwels deur assesseerders benut word, naamlik om leidrade te gee, tot vals geheue kan lei indien dit nie omsigtig en met kundigheid toegepas word nie. Hy noem ook dat dit maklik is om die jong kind se oorspronklike persepsie, en dus haar herinnering (geheue) van ʼn gebeurtenis, te beïnvloed. Gebrek aan bronmonitering (persoon se bewustheid van die bron van die herinnering) kan by kinders van hierdie jong ouderdom voorkom. Dus kan peuters van onder drie jaar dit wat aan hul vertel word, makliker met die ware gebeurtenis verwar. Bronmonitering verbeter egter drasties tussen die ouderdomme van drie en vyf jaar (Faller 2007:20).

2.6 Emosionele aspekte

Die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, moet kennis dra van die peuter se emosionele ontwikkelingsfase ten einde ’n begrip te vorm van ʼn peuter se “normale” emosionele reaksies en “abnormale” reaktiewe emosies wat ook in gedrag kan manifesteer. Indien die peuter emosioneel ontoepaslik reageer – dit wil sê, buite die verwagte emosionele reaksies – kan dit die gevolg wees van omstandighede wat die verwagte emosionele funksionering beïnvloed. Emosie en kognisie is ineengevleg en daar is geen gedragspatroon wat voorkom wat nie emosies as motief het nie. Gedragsprobleme dui dus op emosionele probleme.

Erikson het die emosionele ontwikkeling van die peuter in die volgende fases gekategoriseer (De Witt en Booysen 2007:22):

• babajare (0–1 jaar): die ontwikkeling van vertroue teenoor wantroue
• jong kinderjare (2–3 jaar): die ontwikkeling van outonomie teenoor twyfel en skuheid.

Tydens die peuterontwikkelingsfase is heftige emosionele optrede tipiese gedrag. Peuters beskik nog nie oor voldoende taalgebruik nie, daarom word vrees, skrik, woede, verdriet, vreugde en nuuskierigheid deur lag-, huil- of woede-uitbarstings uitgedruk (Engelbrecht, Kok en Van Biljon 1982:49). Hierdie reaksies kan dus as normaal geag word, die konteks in ag genome. Rapha (2007:50) toon aan dat peuters se begeertes hul emosies lei. Die peuter openbaar ’n spontane uiting van emosie en derhalwe is selfregulering van emosie moeilik in die peuterontwikkelingsfase. Hierdie aspek van die kleuter se ontwikkelingsfase hou noodwendig ook gevolge in vir die forensiese assesseringsproses deurdat die peuter nie by magte is om emosies weg te steek of misleidend op te tree nie. Die peuter kan dus nie opsetlik vals of misleidende emosies tydens ’n ondersoek openbaar nie. Tydens die holistiese proses van die forensiese assessering is die waarneming van die peuter se emosies belangrik om die betroubaarheid van weergawes te verseker.

Hewitt (1999:105) noem dat ouers se emosies die peuter kan beïnvloed. Dit het dus ʼn invloed op die maatskaplikewerk forensiese assesseringsproses, aangesien die peuter ouerlike emosies wat moontlik nie met die peuter se eie emosies verband hou nie, kan naboots of projekteer. Hewitt (1999:29) voer ook aan dat emosionele groei en ontwikkeling by die kind oor skeiding en individualisering gaan. Die vermoë van die peuter om vir kort tye van die versorger geskei te wees, sy/haar reaksie op skeiding van die ouer en die vermoë om in die teenwoordigheid van die ouer sy/haar omgewing te verken, verskaf belangrike inligting aangaande die gesinsisteem, ouerbinding en die gesinsdinamika. Hewitt (1999:22) verwys na disgeorganiseerde binding as versorgers wat vanweë onopgeloste trauma in die verlede nie in die kind se emosionele behoeftes kan voorsien nie. Dit is belangrike inligting vir die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, aangesien sodanige ouers oorbeskermend of bedreig voel as gevolg van hul eie onopgeloste trauma van die verlede. Sulke ouers kan dan hul eie vrese of gevoel van bedreiging op die kind projekteer. Dit is dus belangrike inligting, aangesien daar tydens die maatskaplikewerk forensiese assessering bepaal moet word of die peuter seksueel mishandel is en of die emosies en gedrag van die peuter eerder ʼn projeksie van die ouer se onopgeloste emosionele probleme is.

3. Die forensiese assessering van peuters

ʼn Vergelyking van die definisies van die begrip forensiese maatskaplike werk soos deur Barker en Branson (1993) en Brownell en Roberts (2002) uiteengesit, dui daarop dat daar van die maatskaplike werker in ʼn forensiese rol verwag word om onafhanklike ondersoeke vir die hof deur middel van die insameling van feitelike gegewens rondom slagoffers of vermeende oortreders te doen. Hieruit kan aanbevelings vanuit ʼn sistemiese raamwerk vir die hof gemaak word. Green, Thorpe en Traupmann (2005) bevestig dat die maatskaplikewerk-professie gemoeid is met die bestudering van die persoon binne ʼn sistemiese, gesins- en omgewingsverband. Die holistiese wyse waarop hierdie beroep tendense en verskynsels verken en verklaar, onderskei die beroep van ander beroepe. Die maatskaplike werker wat ʼn persoon forensies assesseer, doen dit dus vanuit ʼn holistiese, sistemiese raamwerk, wat behels dat alle aspekte van die peuter geassesseer word – emosie, kognisie, gedrag, en gesinsomstandighede ingesluit.

Crosson-Tower (2015, par. 5392) skryf dat die “[d]ynamics of child sexual abuse are complex and call for careful intervention and assessment”. Soos bo verduidelik, is die dinamika van die peuter wat vermoedelik seksueel mishandel is, nog meer kompleks as gevolg van die biopsigososiale eienskappe van die ontwikkelingsfase waarin die peuter is. Daar bestaan verder relatief min bronne insake protokolle vir die assessering van kinders tussen 18 maande en drie jaar oud wat seksueel mishandel word (Friedrich en Hewitt in Patton 1991:58). Dit kom voor asof daar eerder ʼn fokus op tegnieke is wat benut kan word om die peuter te assesseer. Hierdie assesseringstegnieke word egter nie altyd in die konteks van breër riglyne wat gevolg kan word, verduidelik nie.

Die literatuurbronne van navorsers wat geraadpleeg is vir die doel van hierdie navorsing, maak spesifiek melding van forensiese assessering van peuters tussen 18 maande en drie jaar.

1. Kathleen C. Faller is ’n professor in maatskaplike werk en die direkteur van die gesinsassesseringskliniek aan die Universiteit van Michigan.
2. Sandra K. Hewitt is ’n kindersielkundige in privaatpraktyk in Minnesota. Sy beskik oor ’n PhD en het ook ’n spesialis-kindermishandelingsentrum gestig.
3. Connie C. is ʼn kliniese sielkundige. Sy het aan die Lamar Universiteit in Beaumont gegradueer en is die voormalige direkteur van die National Children’s Advocacy Center.

Hewitt (1999:98), Carnes (2001:305) en Faller (2007:142, 146) stem saam dat assesseringstegnieke met die peuter onder andere die volgende behels:

• insameling van inligting vanaf verskeie aanvullende bronne, insluitende die peuter se primêre versorger(s)
• toepassing van gestandaardiseerde meetinstrumente om gedrag te monitor, byvoorbeeld die “Child Sexual Abuse Inventory” (CSBI) en die “Child Behaviour Checklist” (CBC)
• die kliniese waarneming van die peuter se gedrag
• kontak met die peuter om hom/haar direk waar te neem om sodoende onder andere sy/haar algemene bevoegdheid te bepaal
• gebruikmaking van ander soorte media as wat met die ouer kind benut word, byvoorbeeld minder sketse en meer konkrete hulpmiddels, soos poppe
• toepassing van verskillende vraagstellingstrategieë, byvoorbeeld deur middel van steierwerk en die vermyding van “hoekom?”- en “wanneer?”-vrae
• integrering van alle aanvullende bronne in die besluitnemingsproses
• alternatiewe–hipotese-toetsing.

3.1 Aanvullende bronne

Aanvullende bronne is alle bronne (betekenisvolle persone in die kind se leefwêreld) wat geraadpleeg word om algemene inligting aangaande die peuter te verkry. Aanvullende inligting kan byvoorbeeld deur kliniese waarneming van die peuter, die versorgers en die interaksionele patroonontleding, asook die voltooiing van vraelyste bekom word. Ouervraelyste oor die algemene gedrag en ontwikkelingsgeskiedenis van die peuter verskaf byvoorbeeld waardevolle agtergrondinligting aan die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen.

Sowel Hewitt (1999:98) as Carnes (2001:5), beklemtoon die waarde van ’n aanvanklike sessie met die kind se primêre versorgers. Hierdie sessie is hoofsaaklik daarop gemik om die versorgers se angsvlakke te verminder, om ’n goeie werkverhouding te ontwikkel en om agtergrondinligting oor die peuter en die konteks van die gebeure te kry. Wanneer assessering van moontlike seksuele misbruik by peuters verken word, word daar nie slegs op die peuter se verklaring staatgemaak nie. Dit behels ook dat sosio-emosionele aspekte verken word en dat alles soos ʼn legkaart bymekaar gesit word (Hewitt 1999:99; Faller 2007:145). Faller (2007:145) en Carnes (2001:5) ondersteun Hewitt (1999:99) se siening, en bespreek die belangrikheid van die onderhoud met primêre versorgers om agtergrondinligting oor die gesinsisteem in te win en die ontwikkeling van die kind te assesseer. Die kind se algemene ontwikkelingsmylpale word deur middel van ʼn ouervraelys bepaal, aangesien noemenswaardige agterstande in ontwikkeling ’n aanduiding van moontlike trauma kan wees (Hewitt 1999:99). Gedurende die insameling van agtergrondinligting oor die kind se vroeë kinderjare word daar ook ondersoek ingestel na die moontlikheid van vorige trauma van enige aard, soos byvoorbeeld gesinsgeweld. Moontlike gedragsprobleme wat deur middel van die ouervraelys geïdentifiseer word, word in die groter konteks geplaas om sodoende alternatiewe verklarings vir abnormale gedrag te ondersoek, aangesien sogenaamde emosionele en gedragsprobleme by peuters nie altyd die gevolg van seksuele misbruik is nie.

Hewitt (1999:100) stel voor dat sekere aspekte van die psigososiale omstandighede van die versorgers ook deeglik ondersoek behoort te word. Sy noem dat lede van die gesin en uitgebreide gesin, die ouers se huwelikstatus, roetines wat bestaan, asook die aard en omvang van die kontak van versorgers met die kind verken moet word. Sy stel dit dat die kwaliteit van die verhouding tussen die peuter en versorger(s) as ’n buffer teen moontlike seksuele mishandeling kan dien. Sy verwys verder na moederlike sensitiwiteit en meelewendheid, vaste roetine, gesonde verhoudings en kommunikasiepatrone wat as teenvoeter vir moontlike seksuele mishandeling bevorder moet word (Hewitt 1999:100). Die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, moet dus soveel as moontlik inligting oor hierdie aspekte van die peuter se omstandighede bekom, omdat dit ’n noodsaaklike hulpmiddel in hierdie assessering is. Inligting aangaande die agtergrondgeskiedenis van die peuter binne sy/haar sisteem dra by om alternatiewe verklarings vir die kind se gedrag te vind en die konteks van gedrag te bepaal.

Die algemene versorgingspraktyke van die kind behoort ook verken te word, byvoorbeeld deur wie hy/sy gebad word, wie met toiletroetine help en hoe die roetine behartig word. Hierdie inligting kan volgens Hewitt (1999:101) ʼn geskiedenis van moontlike seksuele mishandeling of subtiele seksueel-indringende praktyke, aan die hand van die moederfiguur, wat nie tydens algemene sifting of vraelysopnames opgemerk word nie, uitwys. Inligting oor die moontlike blootstelling van die kind aan inligting van ʼn seksuele aard, soos pornografie en seksuele omgang tussen ouers, asook blootstelling aan vorige mishandeling van enige aard – hetsy fisiek, emosioneel of seksueel – is belangrik vir die assesseerder ten einde risikofaktore vir seksuele mishandeling te identifiseer. Aspekte soos vae gesinsgrense, die seksuele mishandeling van ouers tydens hul kinderjare, substansafhanklikheid, kriminele rekord van versorgers, die aard van die ouers se seksuele verhouding en die moederlike verbintenis, byvoorbeeld ʼn swak verhouding tussen die moeder en haar moeder, dra by tot die verhoogde risiko vir die kind van moontlike seksuele mishandeling en moet verken word om sodoende ’n geheelbeeld van alle risikofaktore te verkry. Dit blyk duidelik dat ’n gesinsistemiese ontleding van die gesinsdinamika en betekenisvolle persone in die kind se leefwêreld gedoen moet word. Sodoende word die rolle, grense, roetines en gewoontes van die hele gesinsisteem geëvalueer en nie slegs die gedrag van die kind nie. Tydens die assesseringsproses word gesin-van-oorsprong-inligting ook as waardevol beskou, aangesien trauma, gebruike, gewoontes en persepsies van geslag tot geslag oorgedra word. Só kan die peuter se gedrag in die groter konteks verstaan word.

Hewitt (1999:105) wys op die belangrikheid van inligting oor die kind se gedrag. Kinders openbaar spontane gedrag en maak mettertyd spontaan in sekere snellersituasies uitlatings oor seksuele aspekte. Aanvanklik druk die peuter gedrag vrylik en ongeïnhibeerd uit. Die meeste vermoedens oor mishandeling spruit uit ’n spesifieke insident, alhoewel daar meestal kommerwekkende aanduidings van vroeëre insidente mag bestaan. Die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, moet dus begin by die oorsprong van die kind se gedrag wat die aanvanklike patrone van moontlike seksuele mishandeling kan verklaar. Hewitt (1999:105) ag dit derhalwe belangrik om eers te bepaal wanneer die kommerwekkende gedrag die eerste keer voorgekom het. Die versorger beskryf aan die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen wat aanleiding gegee het tot die gedrag, waar dit voorgekom het en wat dit voorafgegaan het, met ander woorde wat die sneller daarvoor was. Die kind se emosies op daardie tydstip en hoe die voorval deur die versorger gehanteer is, word ook vasgestel.

Hewitt (1999:105) wys daarop dat die jong kind nie self ’n emosie soos skaamte of verleentheid oor seksuele mishandeling vorm nie, maar eerder die versorger se reaksie volg of naboots. Dit beïnvloed weer die kind se reaksie wanneer die gebeure deur die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, opgevolg word. Dit is belangrik om hierdie aspek tydens die maatskaplikewerk forensiese assessering te verreken, aangesien die peuter se antwoorde maklik deur ander persone of ondervraging beïnvloed kon word. Die versorger moet so min as moontlik vrae van ʼn emosionele aard aan die kind stel, aangesien dit tot misverstande en misleiding kan lei indien die korrekte wyse van vraagstelling nie gevolg word nie. Die mening word gehuldig dat inligting wat van die versorger(s) verkry is, slegs in ondersteunende hoedanigheid benut moet word en dat gevolgtrekkings rondom seksuele mishandeling nie bloot op grond van hierdie inligting gemaak kan word nie.

3.2 Gestandaardiseerde meetinstrumente

Die drie gestandaardiseerde meetinstrumente wat tydens die forensiese assessering van die peuter benut kan word, is die “Child Sexual Behaviour Inventory”, die “Child Behaviour Checklist” en die “Child Development Inventory”. Hierdie vraelyste word deur die ouer/ouerfiguur van die peuter voltooi. Eersgenoemde vraelys word gebruik om die kind se geseksualiseerde gedrag sistematies aan te toon en te vergelyk met gedrag van kinders wat nie seksueel mishandel is nie. Geseksualiseerde gedrag verwys na byvoorbeeld selfbevrediging totdat beserings voorkom, ontbloting, betasting van ander kinders en volwassenes, gesprekke met seksuele ondertone en die soek van seksuele toenadering by ander kinders en/of volwassenes (Hardwick 2005:37). Die kind se gedrag word dus deur die seksuele oorheers. Sowel Hewitt (1999:110) as Faller (2007:146) toon aan dat die benutting van gestandaardiseerde meetinstrumente veral van waarde is by die peuter, aangesien assessering met hierdie kinders op interaksie en gedragspatrone fokus.

Die tweede vraelys word benut om die kind se gedrag te vergelyk met dié van ander kinders van dieselfde ouderdom. Problematiese gedrag soos sosiale onttrekking, depressie, slaapversteurings, somatiese toestande en aggressiewe en destruktiewe gedrag word verken.

Die derde gestandaardiseerde vraelys verskaf inligting oor die kind se ontwikkelingsareas, soos sosiale gedrag, selfhelpvaardighede, groot- en fynmotoriese vaardighede, vermoë om inligting oor te dra, taalvaardighede, en ander algemene ontwikkelingsareas (Hewitt 1999:111). Volgens Hewitt (1999:111) is hierdie vraelys krities belangrik om hoërisiko-faktore uit te wys. Hewitt (1999:111) beveel aan dat hierdie inligting geïntegreer word met ander inligting wat deur middel van waarneming, geskiedkundige agtergrond en aanvullende bronne verkry is. Inligting vanuit die gestandaardiseerde vraelyste verkry dien dus as ondersteuning van ander ingesamelde inligting in die forensiese assesseringsproses.

3.3 Kontak met die peuter

Hewitt en Friedrich (1991b in Faller 2007:147) stel voor dat kontak met die peuter drie tot ses ure lank moet wees. Everson (1991 in Faller 2007:148) suggereer dat daar minstens ses kort sessies met die peuter moet plaasvind alvorens ’n ingeligte mening rakende moontlike mishandeling gevorm kan word.

Carnes (2001:4) sluit hierby aan deur tussen vier en ses assesseringsessies met sodanige jong kinders voor te stel. Sy beskryf die bekendmaking van mishandeling as ’n proses, en nie ’n eenmalige gebeurtenis nie. ʼn Formele forensiese onderhoud is nie moontlik met peuters nie, maar tydens hierdie kontaksessies word die peuter se gedrag en spel waargeneem en die peuter kry die geleentheid om in ʼn veilige, niebedreigende omgewing verklarings te doen.

Volgens Hewitt (1999:115) moet daar tydens die aanvanklike kennismaking met die peuter in die teenwoordigheid van die versorger kontak gemaak word op die peuter se vlak en ’n verhouding gevestig word. Waardevolle inligting oor die peuter se taalontwikkeling kan ingesamel word en sy/haar begrip van konsepte soos “wie?”, “wat?”, “waar?” moet verken word. Tydens die eerste sessie kan die maatskaplike werker deur ʼn algemene verkenning van die peuter se bevoegdhede ’n mening vorm of verdere sessies met die peuter van enige waarde sal wees al dan nie.

Hewitt (1999:117) verduidelik dat die assessering in een van twee rigtings kan beweeg, afhangende van die graad van bevoegdheid waaroor die peuter beskik. Rigting 1: Indien ’n peuter nie daartoe in staat is om in verstaanbare sinne te kommunikeer en eenvoudige antwoorde te verskaf nie, behoort die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, oor ’n tydperk verder op die waarneming van die peuter se gedrag en spontane uitsprake, asook inligting van aanvullende bronne, te fokus. Hewitt (1999:18) voer aan dat die assesseerder se kennis aangaande normale/abnormale gedrag en seksuele gedrag van kritieke belang is. Kennis van kinders se algehele ontwikkelingstadiums is ook belangrik tydens die waarneming van die peuter. Die peuter se fisieke voorkoms, versorging en interaksie met die versorger word waargeneem tydens interaksie met die peuter. So word inligting oor binding waargeneem, en bevestiging van inligting wat reeds deur die ouer in die vraelyste voorsien is, word verkry. Verdere aspekte wat tydens kontak met die peuter waargeneem word, is die peuter se speelgedrag en of die peuter in staat is om van die versorger te skei. Peuters se spontane speelgedrag kan aanvullende inligting rakende die moontlikheid van seksuele mishandeling aan die maatskaplike werker gee.

Hewitt (1999:107) noem dat spesifieke gedrag van die peuter verken moet word, naamlik slaapprobleme, seksuele spel, verandering in toilet- en badgewoontes, kompulsiewegedragspatrone, verandering in sosiale gedrag, en skielike angstigheid of fobies. Om die peuter se interaksie en binding met verskillende versorgers, en selfs die vermeende oortreder, waar te neem, kan ’n interaksieontleding (gesamentlike waarneming van peuter en ouer se interaksiepatrone) gedoen word. Aspekte van binding met die primêre versorger word verken, aangesien stabiele, konsekwente, sensitiewe en deelnemende versorging ’n aanduiding van geborge binding met die versorger is wat die risiko van mishandeling verminder (Hewitt 1999:100).

Rigting 2: Indien die peuter wel in staat is om verstaanbare sinne te gebruik, konsepte soos “wat?”, “waar?” en “wie?” begryp en in staat is tot selfverteenwoordiging, kan ’n eenvoudige onderhoud met die peuter gevoer word. Hierdie onderhoud bestaan hoofsaaklik uit die volgende komponente:

• Verken die peuter se begrip van algemene liggaamsdele, soos hande, voete, neus, en so meer. Kan hy/sy dit benoem en daarna wys? Verwys ook na die geslagsdele en let op die peuter se benaming daarvan. Hewitt (1999:119) stel voor dat die assesseerder vra of iemand die peuter daar kielie of seermaak. Die betekenis wat die peuter aan die term “kielie” of “seermaak” heg, moet egter deeglik deur die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, begryp word. Dit is belangrik om konkreet na liggaamsdele en vorme van liggaamlike aanraking te verwys.
• Opvolgvrae, soos “Wys my wat hy/sy doen?”, word gevra na aanleiding van die peuter se antwoorde op bogenoemde vrae. Soos reeds vermeld, kan die peuter nie op hierdie stadium begrippe soos “hoe?”, “wanneer?” en hoeveelhede aandui nie. Indien die peuter nie presies kan aandui wat gebeur het nie, maar wel ’n spesifieke naam kan koppel aan wie hom/haar aan hul privaatdele kielie of seermaak, kan aanvullende spelwaarnemings tydens die forensiese assessering van nut wees (Hewitt 1999:120). Dit behels dat die peuter slegs drie poppe kies om hom-/haarself, sy/haar versorger en die vermeende oortreder uit te beeld. Die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, voer dan verskillende scenario’s uit, byvoorbeeld badtyd, slaaptyd of wanneer ’n skoon doek aangesit word, en vra die peuter om te wys wat gebeur. Hier moet die maatskaplike werker wat die assessering doen, veral let op gedrag soos aggressie, vrees en vermyding van sekere roetinetake.
• Volgens Faller (2007:149) is dit nodig om tydens kontak met die peuter leidrade te benut. Dit is belangrik om die vrae aan die peuter in ’n konteks te plaas, aangesien die jong kind geneig is om tussen onderwerpe rond te spring. Sy noem hierdie vorm van leidrade “steierwerk”. Die gebruik van reflekterende luistertegnieke is belangrik en oormatige positiewe versterking moet tydens die assesseringsproses vermy word. Sien 2.4 vir ʼn verduideliking van die begrip steierwerk.
• Verder word ondersoek ingestel na die peuter se vermoë om persone en liggaamsdele te benoem, aangesien die peuter op hierdie jong ouderdom dikwels verkorte, nieherkenbare woorde vir mense en objekte gebruik. Dit is nodig dat die maatskaplike werker wat die assessering doen, van hierdie inligting kennis neem tydens kontak met die peuter, sodat verwarring en misverstande uitgeskakel kan word (Hewitt 1999:101). Carnes (2001:10–1) beklemtoon dat afhangende van die peuter se ontwikkelingsvlak, besluit kan word of ’n forensiese onderhoud met die peuter beplan kan word al dan nie. Volgens hierdie skrywer is ’n forensiese onderhoud met die peuter onder die ouderdom van drie jaar moeilik (Carnes 2001:10). Sy noem egter dat ’n vereenvoudigde toepassing van die aanraakopnametegniek wel met peuters onder drie jaar gebruik kan word. Die aanraakopnametegniek is die sistematiese sifting ten opsigte van die moontlikheid van fisieke mishandeling, seksuele mishandeling, emosionele mishandeling en/of verwaarlosing deur middel van die gebruik van sketse wat die self (moontlike slagoffer) verteenwoordig (vgl. Hewitt 1999:226).

3.4 Alternatiewe hipoteses

Daar word deurgaans alternatiewe hipoteses vir die aannames van seksuele mishandeling ondersoek. Die maatskaplike werker moet in ag neem dat die assessering ʼn holistiese proses is om tot ’n gevolgtrekking van moontlike seksuele mishandeling te kom. Hewitt (1999:109) meld die belangrikheid daarvan om ander moontlikhede wat aanleiding tot die aannames van mishandeling kan gee, te evalueer. Hiervoor gebruik sy die uitsluitingshipotesetegniek wat ook deur Carnes (2001:7) onderskryf word. Dit behels dat alternatiewe hipoteses vir die peuter se bekendmaking van seksuele mishandeling of geseksualiseerde gedrag ondersoek en uitgesluit moet word.

Die volgende alternatiewe hipoteses kan volgens Hewitt (1999:109, 132) en Faller (2007:249) ondersoek word:

• Is die peuter se reaksie die gevolg van blootstelling aan ʼn konflikbelaaide toesig- en beheersaak?
• Is die peuter se angstigheid te wyte aan blootstelling aan fisieke geweld eerder as seksuele misbruik?
• Toon die peuter sekere gedrag as gevolg van waarneming van seksuele omgang?
• Toon die peuter tekens van fantasie rakende seksuele aspekte?
• Blyk daar seksuele kennis vanuit ’n ander oorsprong te wees?
• Is die peuter dalk blootgestel aan seksuele kontak met ʼn ander persoon?
• Is daar tekens van leuens deur die peuter? (Die skrywers is egter van mening dat peuters, as gevolg van die ontwikkelingsfase waarin hulle is, nie leuens met opset kan vertel met die doel om ander bewustelik te mislei nie.)
• Is daar tekens dat die peuter aandag soek?

Faller (2007:249) voer aan dat dit net so belangrik is om alternatiewe oorsake vir die peuter se gedrag te evalueer as wat dit belangrik is om te bewys dat seksuele mishandeling wel plaasgevind het. Die maatskaplike werker wat die forensiese assessering uitvoer, maak hipoteses wat tydens die assesseringsproses deur herhaalde toetsing van die verskillende moontlikhede vir die peuter se problematiese emosies en gedrag uitgesluit moet word.

4. Navorsingsmetodologie

ʼn Kwalitatiewe-navorsing-denkmodel is gevolg, aangesien dit volgens Creswell (2013, par. 1089) onder andere die betekenis wat mense aan ʼn probleem heg, deur middel van sekere verklarende of teoretiese raamwerke benader. In hierdie studie is ondersoek ingestel na die betekenis wat deskundiges op die gebied van die maatskaplikewerk forensiese assessering heg aan die inhoudelike van die assesseringsprotokol wat gevolg word wanneer peuters forensies deur maatskaplike werkers geassesseer word. Hierdie betekenisse is in die vorm van temas verken en beskryf. Daarna is riglyne daargestel wat maatskaplike werkers kan volg wanneer hulle bestaande protokolle benut om peuters forensies te assesseer.

Deelnemers is deur middel van ʼn doelbewuste nie-ewekansige steekproef (vgl. Strydom en Delport 2011:392) gekies. Die insluitingsmaatstawwe vir die kies van deelnemers was: (1) registrasie as maatskaplike werker by die Suid-Afrikaanse Raad vir Maatskaplike Diensberoepe (South African Council for Social Service Professions); (2) minstens vyf jaar ervaring in die forensiese assessering van peuters; (3) spesifieke opleiding in forensiese assessering in die veld van maatskaplike werk; en (4) woonagtig in die Vrystaat, om praktiese redes. Daar is aanvanklik beoog om vyf deelnemers by die studie te betrek. Kvale (2007:1123) verduidelik dat meer deelnemers nie noodwendig meer wetenskaplik is nie en dat die “meer-deelnemers-idee” aan die kwantitatiewe-navorsing-denkmodel toegeskryf kan word. Die vraag ontstaan dus hoeveel deelnemers vir ʼn kwalitatiewe studie voldoende is. Saldaña (2011, par. 358) dui aan dat daar verskillende menings is ten opsigte van die aantal deelnemers wat vir ʼn kwalitatiewe studie gekies behoort te word. Die aanbevelings ten opsigte van die kies van die deelnemers vir ʼn kwalitatiewe studie wissel van een deelnemer tot letterlik honderde deelnemers vir studies waarby verskeie navorsers betrokke is en wat oor jare strek. So byvoorbeeld word drie tot ses deelnemers as redelik in die interpretatiewe verskynselleernavorsingsontwerp geag (Finlay 2011, par. 3353). Saldaña (2011, par. 358) noem dat ʼn klein groepie van drie tot ses deelnemers ʼn breër spektrum vir die ontleding van inligting kan bied. Seidman (2013:58) voer verder aan dat die aantal deelnemers ook bepaal word deur praktiese noodsaaklikhede soos tyd, finansies en die beskikbaarheid van ander hulpbronne, bo en behalwe die beginsels van ‘n voldoende aantal deelnemers om die verskynsel genoegsaam te reflekteer en die versadiging van inligting te bekom. Slegs vier deelnemers wat aan bogenoemde insluitingsmaatstawwe voldoen het, is egter geïdentifiseer.

Inligting is deur middel van ʼn onderhoudsgids wat tydens ʼn groepbespreking benut is, ingesamel. ʼn Onderhoudsgids lys die hooftrekke van die kwessies wat die navorser onder die loep wil neem. Die bewoording en die volgorde van die vrae kan egter tydens die onderhoud deur die navorser aangepas word (Rubin en Babbie 2011:464). Die onderhoudsgids wat tydens die groepbespreking gebruik is om die bespreking te rig, het uit verskillende vlakke of afdelings bestaan. In die eerste vlak is inleidende vrae en vrae van ʼn biografiese aard gevra, soos byvoorbeeld elke deelnemer se jare ervaring ten opsigte van die forensiese assessering van peuters. Daarna het vrae gevolg oor hoe die deelnemers peuters forensies assesseer en watter uitdagings hulle in hierdie proses ervaar. Vervolgens is vrae gestel oor hoe die deelnemers sekere bekende forensiese-assesseringsprosedures, soos byvoorbeeld die aanraakopnametegniek, gebruik en toepas wanneer hulle kleuters assesseer. Die onderhoudsgids is met ʼn oop vraag afgesluit waar deelnemers gevra is om enige aanbeveling rakende die assessering van peuters te maak.

Soos bo genoem, is die inligting vir die studie tydens ʼn groepbespreking verkry. Tydens ʼn groepbespreking vind die mondelinge wisselwerking veral tussen die navorser en die groeplede plaas; in teenstelling daarmee vind die mondelinge wisselwerking in ʼn fokusgroep veral onderling tussen die groeplede met mekaar plaas (Kumar 2014, parr. 9322–9339). Tydens groepbesprekings neem die navorser dus ʼn leidende rol in, terwyl die navorser tydens ʼn fokusgroep ʼn lydelike rol inneem, sodat die groeplede met mekaar in gesprek tree en nie met die navorser nie. Omdat daar in hierdie geval van ʼn onderhoudsgids gebruik gemaak is om spesifieke inligting te bekom, het die mondelinge wisselwerking meer tussen die navorser en die groeplede plaasgevind, alhoewel hulle ook die ruimte gegun is om kwessies onderling te bespreek. Saldaña (2011, par. 423) beveel aan dat ʼn digitale video-opname van sowel kleingroep-onderhoude as fokusgroepe gemaak behoort te word. ’n Video-opname is derhalwe van die groepbespreking in hierdie studie gemaak.

Die mondelinge inligting is oorgeskryf en volgens die beginsels van ʼn algemene kwalitatiewe-inligting-ontledingsproses soos onder uiteengesit, ontleed. Die data is aanvanklik in die raamwerk van die begrondingsteorie ontleed. Met hersiening van die inligting het dit geblyk dat dit ook in die raamwerk van ʼn algemene kwalitatiewe-navorsing-denkmodel gedoen kan word. Saldaña (2011, par. 727) sê juis dat dit die beste is om kwalitatiewe-navorsing-denkmodelle as voorlopig tydens die navorsingsproses te beskou. Dit kan dus tydens die navorsingsontwerpe aangepas en verander word. Die onverwerkte inligting is volgens die stappe van ʼn algemene kwalitatiewe-inligting-ontledingsproses volgens Schurink, Fouché en De Vos (2011:403–4) ontleed en verduidelik. Hierdie stappe is:

A. Voorbereiding en organisering van inligting 
Beplanning vir verkryging van inligting 

i. Inligtingsinsameling en voorlopige ontledings van die inligting
ii. Bestuur en organisering van die inligting
iii. Skryf en lees van notas  

B. Vermindering van die inligting  

iv. Ontwikkeling van kategorieë en kodifisering van die inligting
v. Toets van die ontluikende begrip van die inligting en ondersoek van alternatiewe
vi. Interpretering van die inligting en ontwikkeling van temas 

C. Weergee van die inligting 

vii. Aanbieding van inligting

Alhoewel die bogenoemde algemene kwalitatiewe-inligting-ontledingsproses lynvormig weergegee is, is dit in werklikheid ʼn kringvormige proses Dit veronderstel dus onder andere dat sekere stappe gelyktydig uitgevoer is en dat van die stappe oorvleuel (Saldaña 2011, par. 727).

Etiese kwessies is soos volg in die studie hanteer (Strydom 2011:115–21). Die algemene beginsel van die vermyding van skade vir die deelnemers is gehandhaaf. Aangesien die studie in wese bloot deelname aan ʼn groepbespreking behels het, was die moontlikheid van fisieke skade gering. Omdat ʼn teoretiese konstruk onder die loep geneem is, is emosionele skade ook nie voorsien nie. Deelname was algeheel vrywillig en persone wat nie wou of nie kon deelneem nie, is op geen wyse benadeel nie. Moontlike deelnemers is deur middel van e-posse, telefoongesprekke en ook ʼn geskrewe brief uitgenooi om aan die studie deel te neem. Die aard en omvang van die studie is aan hulle verduidelik sodat hulle ʼn ingeligte besluit kon neem of hulle aan die studie wou deelneem al dan nie. Geen vorm van misleiding het dus voorgekom nie. Vertroulikheid as ʼn etiese beginsel is nagevolg in die weergee van die inligting. Naamloosheid was egter ʼn kwessie, aangesien inligting tydens ʼn groepbespreking ingesamel is en die deelnemers mekaar uiteraard gesien en gehoor het. Die deelnemers het geen vergoeding ontvang nie en borge was ook nie betrokke in die studie nie. (Ten tye van die voorbereiding van die studie het die instansie nie oor ʼn amptelike etiekkomitee vir die sosiale en geesteswetenskappe beskik nie.)

Vanweë die feit dat in hierdie studie ʼn kwalitatiewe-navorsing-denkmodel gevolg is, is die rol van die navorser ʼn veranderlike wat noodwendig verreken moet word. Derhalwe is dit nodig om ʼn aantal faktore uit te lig. Aangesien een van die navorsers self forensiese assesserings met peuters doen, moes deurgaans in berekening gebring word dat eie belewenisse en ervaringe die bespreking kon beïnvloed. Sy het al ʼn gaslesing in dié verband aangebied en word uitgenooi om as spreker aangaande seksuele mishandeling van kinders op te tree. Tydens die groepbespreking is ag geslaan op die menings van die groeplede en die navorser het nie die lede deur eie belewenisse en ervaringe gelei nie. Die ander navorser het oor ʼn tydperk van jare verskeie kinders van albei geslagte en uit verskillende ouderdomsgroepe forensies geassesseer en hy het ook in howe aangaande sy bevindinge getuig. Hy het egter mettertyd uit die veld van forensiese maatskaplike werk beweeg en doen nou meer kliniese maatskaplike werk waar foto’s en perde as terapeutiese hulpmiddels aangewend word. Die mening word gehuldig dat die onderskeie velde van die navorsers ʼn meer gebalanseerde blik op die studie tot gevolg gehad het.

5. Tekortkominge van die studie

Die feit dat deelnemers vanuit slegs een professie (maatskaplike werk) by die studie betrek is, kan as ʼn beperking geag word, aangesien inligting gevolglik slegs vanuit ʼn sekere konteks verkry is. In opvolgstudies kan arbeidsterapeute, kriminoloë en sielkundiges betrek word om ʼn interdissiplinêre konteks te verseker. Dit kan bydra tot die verkryging van ryker en omvangryker inligting. ʼn Verdere beperking van die studie is die betreklik klein steekproef van potensiële deelnemers. In die toekoms behoort ʼn steekproef nasionaal getrek te word en nie net in een geografiese gebied nie.

6. Resultate en bespreking

Die volgende temas is met die ontleding van die inligting geïdentifiseer. In die besprekings word aanhalings uit antwoorde tussen hakies gegee.

Tema 1: Uitdagings

Deelnemers het ʼn aantal kognitiewe, sosiale en emosionele uitdagings aangaande die peuter se ontwikkelingsfase wat noodwendig ʼn invloed op die forensiese-assesseringsproses het, geïdentifiseer. Die volgende uitdagings ten opsigte van die peuter se ontwikkelingstadium is in die praktyk deur die deelnemers geïdentifiseer:

• gebrekkige taalvaardigheid
• inkonsekwente inligting
• vlak van kognitiewe vermoë / ruimtelike vermoëns en perseptuele vaardighede
• beperking ten opsigte van geheueprosesse
• betroubaarheid van inligting
• onvermoë om getuienis af te lê
• beveiliging van kind
• bronmonitering
• vatbaarheid vir suggestie
• verifiëring van inligting
• begripsvermoëns
• onvermoë om konteks en besonderheidsinligting te verskaf.

Deelnemers is van mening dat dit as gevolg van die peuter se kognitiewe beperkinge bykans onmoontlik is om gedetailleerde inligting aangaande mishandeling te kry (“detail inligting ontbreek binne peuters se narratiewe”). Taalvermoë, uitspraak, bronmonitering, vatbaarheid vir suggestie en algemene kognitiewe eienskappe van die kind in hierdie ontwikkelingsfase bemoeilik dus die verkryging van spesifieke inligting aangaande die beweerde insidente van seksuele mishandeling.

Tema 2: Taalontwikkeling

Deelnemers onderskryf Louw (2005:19) se bevinding dat jong kinders geneig is om sekere tipes inligting uit te laat as gevolg van tekortkominge in hul taalvermoë (“Taalvaardigheid en die uitspraak van die peuter bemoeilik duidelike begrip van gebeure”; “Inligting soos plek of ligging, die vermoë om gebeurtenisse met mekaar te verbind, evaluerende en beskrywende kommentaar en die vermoë om spesifiek te wees, ontbreek dikwels by die klein kind.”).

Die peuters se vlak van taalontwikkeling lei daartoe dat hul swak narratiewe vermoëns vertoon; gevolglik kan afgelei word dat die taalontwikkeling en die aard van die peuters se denkprosesse hul narratiewe vermoë in die forensiese-assesseringsproses nadelig beïnvloed. Die forensiese-assesseringsproses is dus nie gepas as die taalontwikkeling van die kind in ag geneem word nie, want dit kan lei tot onakkurate beantwoording van vrae deur die jong kind (“Kinders probeer die assesseerder tevrede stel deur iets te probeer verduidelik wat hulle self nie verstaan nie.”). Dit lei tot dubbelsinnigheid en inkonsekwente inligting. Die deelnemers het sekere aspekte wat tydens kommunikasie met die peuter toegepas behoort te word, beklemtoon. Hierdie aspekte word ook deur Louw (2005:4) en Rapha (2007:13) beklemtoon. Dit impliseer dat eenvoudige, alledaagse woorde benut moet word tydens vraagstelling, soos “wys my” en “vertel vir my”, en abstrakte terme soos “waarheid” en “leuen” vermy moet word.

Tema 3: Beperkinge as gevolg van die ontwikkelingsvlak van die peuter se denkprosesse

Deelnemers het pertinent daarop gewys dat die peuters se vlak van kognitiewe ontwikkeling die forensiese-assesseringsproses bemoeilik. Daar is veral verwys na geheuespan, preoperasionele ontwikkelingseienskappe (soos aangedui in Piaget se ontwikkelingsteorie in Louw en Louw 2007:155), tydsbegrip en ruimtelike vermoëns. Eienskappe soos egosentrisme, sentrering, sinkretisme en jukstaposisie bemoeilik die verkryging van akkurate kontekstuele inligting aangaande vermeende molestering (“juksta-posisie en sinkretisme lei daartoe dat inligting verwarrend deurgegee word en dikwels inkonsekwent deurgegee word”; “... nou sit jy met tydsverloop: Sê maar die kind maak nou ʼn verklaring, weet jy dat oor ʼn jaar die kind niks hiervan kan onthou nie. Kwessie van geheue is nog ʼn uitdaging. Mens kan nie nou ʼn assessering doen en oor ses maande weer nie, inligting gaan verlore.”).

Die bevindinge in die literatuurstudie sluit aan by bostaande aanhaling uit die antwoorde/bespreking van die deelnemers wat verwys na konkrete denke in die preoperasionele ontwikkelingsfase van die peuter. Hulle fokus op die onmiddellike voorkoms van die voorwerp. Dus sal die kind byvoorbeeld beskryf dat die persoon op haar “gepiepie” het, in plaas daarvan om die woord “ejakulasie” te gebruik, aangesien die kind ʼn bekende term/konstruk binne sy/haar eie verwysingsraamwerk gebruik. Problematies by peuters is dat hulle nie die betekenis van sekere abstrakte konsepte soos “seks” en “ejakulasie” begryp nie. Terme wat daarmee geassosieer word, is dus nie aan die peuter bekend nie en kan ook nie benoem word nie. Dit kan tot misverstande lei (Louw 2005:22).

Deelnemers identifiseer vatbaarheid vir suggestie en bronmonitering as ʼn uitdaging in die forensiese proses met die peuter. Deelnemers se menings sluit aan by die bevindinge van skrywers soos Olafson (2007:13) en Faller (2007:20), deurdat hulle noem dat jong kinders besonder vatbaar is vir invloede van ander persone wanneer inligting aangaande insidente geberg en herroep word (“Nog ʼn groot uitdaging van die peuter is die kind se bronmonitering, want hoe weet jy waar die kind kom aan wat hy sê?”; “Suggereerbaarheid is ʼn werklikheid en ʼn groot uitdaging”; “Jy kan nie vir die kind vra ‘hoe weet jy dit?’ nie, want hy kan nie die vraag verstaan nie”; “Sommiges kan selfrepresentering doen, ander kan glad nie ...”).

Die mening word gehuldig dat vals geheue nie bestaan nie, maar dat algemene vraagstelling tot vals herroeping van inligting in die geheue aanleiding kan gee. Vraagstelling moet gevolglik tydens forensiese assessering met uiterse omsigtigheid gehanteer word. Ook die invloed van volwasse persone se hantering van of reaksie op moontlike trauma kan die peuter mislei en verwar. Hieruit kan afgelei word dat taalbegrip en die aard van vrae wat aan die peuter gestel word, ʼn groot rol speel in die verkryging van akkurate inligting rakende die spesifieke insident van molestering.

Tema 4: Beveiliging van die peuter

Deelnemers se terugvoering dui daarop dat seksuele mishandeling van die peuter selde bevestig kan word, maar dat die risiko van moontlike seksuele mishandeling wel tydens die omvattende forensiese-assesseringsproses bepaal kan word. Dit wil dus voorkom asof die proses van die forensiese assessering wat met die peuter gevolg word, eerder kan lei tot die beveiliging van die kind as tot strafregtelike vervolging (“Die assesseerder moet bepaal of die kind kan getuig of nie – wat bitter min realiseer. Hy kan ʼn verklaring gee, maar nie in die hof getuig nie”; “Assessering is gerig daarop om die kind te beskerm, dit hoef nie noodwendig te lei tot getuienis in die hof nie”; “… die hofpotensiaal van die sake is nie so groot nie. Ek wil weet wat aangaan om die kind te beskerm, so my fokus is nie soveel om hierdie kind in die hof te kry nie, eerder om haar te beskerm”).

Tema 5: Onderskeid tussen fantasie en realiteit

Vanweë peuters se kognitiewe-ontwikkelingsfase en die gepaardgaande eienskappe daarvan is dit moeilik vir peuters om tussen fantasie en realiteit te onderskei. Hulle fokus op konkrete aspekte en kan nie denkbeeldige voorstellings maak nie. Deelnemers noem dat dit soms gebeur dat peuters se fantasie en realiteit tydens hul narratiewe weergawes van gebeure verstrengel is (“… peuters sukkel om te onderskei tussen fantasie en realiteit. Alle kinders van die ouderdom fantaseer.”).

Tema 6: Bestaande assesseringstegnieke vir forensiese assessering van peuters

Die genoemde kognitiewe uitdagings ten opsigte van peuters impliseer dat ʼn andersoortige benadering tot forensiese assessering met hulle gevolg behoort te word, byvoorbeeld deur ʼn meer eenvoudige vorm van kommunikasie te benut. Die peuter se kognitiewe en emosionele vermoëns het dus ʼn betekenisvolle impak op die forensiese-assesseringsproses.

Tydsgewys is die maatskaplikewerk forensiese assessering van die peuter ʼn langer proses wat oor meer sessies plaasvind (“Ek stem saam met Cahns dat dit vele sessies neem – tot ses sessies met die kind, dat die assessering tydrowend is en rustig en deeglik uitgevoer moet word”; “Die tyd wat mens spandeer om met die kind verhouding te bou is belangrik, want baie keer lyk die kind aanvanklik ‘incompetent’, maar as jy eers verhouding gebou het, dan verstaan jy die kind se narratiewe beter.”). Meer tyd moet dus bestee word aan die beplanning om die peuter forensies te assesseer.

Nadat vir die assesseringsproses beplan is, word agtergrondinligting verkry. Deelnemers was dit eens dat dit belangrik is om agtergrondinligting aangaande die peuter se ontwikkeling en ook algemene gedrag te verkry voordat daar met die peuter kontak gemaak word (“Ek doen ʼn vooraf-onderhoud met die ouers, maar wil bysê dat ek voel sterk om nie te veel of ʼn lang onderhoud met die ouers te hê nie; ek voel om net basiese agtergrond te kry oor hoekom is ouers bekommerd. Dit behels slegs ʼn vinnige onderhoud – kan selfs telefonies wees, om te weet waarmee ek hier te doen het en hoekom ouers bekommerd is”; “Ek hou van ʼn onderhoud vooraf met die ouers om die betekenisvolle persone in die kind se wêreld te verken, want baie keer praat die kind onduidelik en het jy groot klomp tyd gespaar wanneer jy weet van wie die kind praat”; “Ek doen soos ʼn genogram met die ouers om gesinsagtergrond te kry en spaar meer tyd daarmee.”). Deelnemers beklemtoon verder die belangrikheid daarvan om ʼn tydlyn aan die kind se gedrag te koppel (“Dis belangrik om ʼn tydlyn aan die kind se gedrag te koppel, om te sien wanneer gedrag verander het”.). Die tydlyn van die peuter se basislyngedrag en wanneer dit begin verander het, word ook met behulp van die ouers/voogde van die peuter opgestel.

Vervolgens word inligting oor die omstandighede waaronder die beweerde oortreding plaasgevind het, van die nie-oortredende voog/ouer verkry om sodoende die assesseerder voor te berei op die forensiese assessering van die peuter. Dit word gedoen deur middel van ʼn ouervraelys oor die algemene gedrag van die peuter wat deur die nieverdinkte ouer/voog ingevul word. Agtergrond aangaande die gesinsopset en relevante sosiale kwessies en trauma binne gesinsverband word ook deur middel van aanvullende inligtingsbronne verkry. Die deelnemers benut vraelyste oor die algemene en seksuele gedrag van die peuter hiervoor. Dié vraelyste is gebaseer is op gestandaardiseerde meetinstrumente soos die “Child Sexual Behaviour Inventory” en die “Child Behaviour Checklist”. (“Ek het ʼn forensiese vraelys wat die ouers invul waarin gedrag van die kind aangedui moet word. Dit het baie dieselfde vrae as die CSBI en die CBC”; “Ek het ʼn lysie waarvan af ek werk wat aandui wat toepaslike seksuele gedrag is en wat nie is nie, ook die aard van die gedrag en of dit seksueel ontoepaslike gedrag is”; “Verkenning van die peuter se gedrag is belangrik, omdat die peuter se gedrag ʼn groot indikator is van moontlike seksuele misbruik. Die peuter sal eers gedrag toon voordat hy verbale verklarings maak”; “Kind se gedrag moet in alle sisteme ondersoek word, nie slegs binne een sisteem nie”.).

Wanneer die maatskaplike werker oor voldoende agtergrondinligting en inligting aangaande die omstandighede van die beweerde seksuele mishandeling beskik, word direkte kontak met die peuter gemaak. Tydens kontak met die peuter word sy/haar ontwikkelingsvlak en algemene vaardighede en bevoegdhede eers geëvalueer, waarna sy/haar gedrag gedurende ongestruktureerde spel waargeneem word. ʼn Holistiese benadering word gevolg deurdat die kind se kognitiewe, emosionele en sosiale funksionering verken word ten einde te besluit of daar met ʼn forensiese proses voortgegaan kan word (“Die onderhoudvoerder kan na die kognitiewe ‘screening’ besluit of dit moontlik is om voort te gaan met die assessering”; “Die ‘screening’ is ook verhoudingsbou en jy kan vir die ouer aandui of dit moontlik is om aan te gaan met die hele proses”; “As jy bogenoemde kan ‘af tick’ en weet die kind kan dit doen, kan jy voortgaan met ʼn eenvoudige forensiese proses”). Tydens kontak met ‘n peuter word ander soorte media benut as wat met ’n ouer kind benut word. Daar word byvoorbeeld minder sketse en meer konkrete hulpmiddels soos poppe benut. ʼn Vereenvoudigde vorm van die aanraakopnametegniek word aanbeveel wanneer daar met ʼn forensiese onderhoud met die peuter voortgegaan word (“Ek gebruik beide die kind se eie lyf en ʼn poppie by die ‘Touch Survey’. Die kind moet op haarself en op die poppie wys waar verskillende tipes aanraking plaasvind”; “Ek doen die tegniek op papier, maar die kind wys op sy eie lyfie en dan teken ek dit aan op die papier”; “Peuters wys spontaan op hul eie lyf aan waar tipes aanraking plaasgevind het”).

Alhoewel daar nie van ʼn gestruktureerde onderhoud tydens die forensiese assessering van die peuter gebruik gemaak word nie, kan die assesseerder andersoortige assesseringstegnieke in ʼn eenvoudige vorm benut om inligting van die kind te bekom (“Sensoriese stimulasie werk vir my, ek het al in my praktyk gesien dat dit werk om geheue te prikkel. Ek gebruik dit by die kleintjies vir ʼn nuwe metode”; “Die Gestalt-tegniek met die kasteel, robot-tegniek en eier-tegniek kan ook behulpsaam wees in eksplorering van die kind se leefwêreld”; “Die wêreldkaart waar bedreiging geëksploreer word, het groot waarde by peuters”; “By die kleiner kinders het ek die kasteel aangepas om bedreiging te verken”). Dus word afgelei dat tegnieke wat met die peuter benut word, deurlopend by sy/haar ontwikkelingsfase aangepas moet word.

Deelnemers beskou dit as van uiterste belang dat die inligting wat van die verskillende bronne verkry is, geïntegreer moet word ten einde die risiko van moontlike seksuele mishandeling te bepaal en om alternatiewe hipoteses te toets. Alternatiewe-hipotese-toetsing vind deurlopend plaas deur aanvullende bronne te raadpleeg en die totale omvang van gesinsfunksionering te assesseer. Dit blyk dat sekere skrywers, soos Hewitt (1999) en Faller (2007), alternatiewe hipoteses aangaande beweerde oortredings reeds voor die aanvang van die forensiese assessering met die peuter stel. Van die deelnemers is dit eens dat dit moontlik die assesseerder se objektiwiteit kan beïnvloed (“Dit is vir my verkeerd om die hipotese eerste te stel, want ek voel die hipotese kom meer aan die einde wanneer jy meer inligting het”; “Met ʼn vooraf-hipotese het jy ʼn opinie wat jou assessering kan beïnvloed”; “Jy kan jou hipotese eers maak as jy al die inligting het”).

Tema 7: Parallelle terapeut

ʼn Bevinding wat uit die wetenskaplike navorsing voortspruit, is dat die deelnemers in hulle hoedanigheid as maatskaplike werkers wat forensiese ondersoeke doen, dikwels gebruik maak van parallelle terapeute wat ten doel het om die peuter se gedrag oor ʼn langer tydperk dop te hou en selfs terapie te doen. Hierdie proses vind as deel van die forensiese ondersoek plaas in gevalle waar daar ʼn hoë risiko van seksuele mishandeling bestaan, maar ʼn volledige verklaring nie van die peuter verkry kon word nie (“Ek benut ook ʼn ondersteunende parallelle terapeut, wat ʼn onafhanklike persoon is, wanneer die kind verwarrende inligting deurgee en daar nie met sekerheid feitelike gegewens gekry word nie”; “Dis goed om die kind dan eers na ʼn ander professionele persoon te stuur om die kind te monitor oor ʼn tydperk heen”). Dit blyk raadsaam te wees om die peuter vir spelterapie na ʼn parallelle terapeut te verwys. Die parallelle terapeut vul die oorkoepelende forensiese proses gevolglik aan. Die doel van die parallelle terapeut is nie om ʼn forensiese assessering te doen nie, maar staan neutraal ten opsigte van die forensiese assessering. Die parallelle terapeut kan egter aanvullende inligting oor die peuter se sosio-emosionele welsyn aan die forensiese assesseerder verskaf en die peuter se maatskaplike welsyn oor ʼn tydperk monitor.

Tema 8: Riglyne

Die buigsaamheid en aanpasbaarheid van riglyne soos deur Hewitt (1999), Faller (2007) en Carnes (2001) uiteengesit, word as sterk punte geag (“Faller, Hewitt en Carnes is aanpasbaar binne die forensiese proses met peuters.”). Deelnemers is dit egter eens dat die gebrek aan ʼn duidelike riglyn vir die forensiese assessering van peuters die forensiese assessering bemoeilik (“Daar is min terapeute wat kinders van hierdie ouderdom forensies assesseer as gevolg van die gebrek aan ʼn protokol.”). Om hierdie tekortkoming reg te stel, word basiese riglyne wat maatskaplike werkers kan volg wanneer hulle peuters forensies moet assesseer, in tabel 1 hier onder voorgestel.

7. Voorgestelde riglyne

Gebaseer op die literatuurstudie en die wetenskaplike ondersoek word aanbeveel dat die volgende as basiese riglyne vir die forensiese assessering van peuters deur maatskaplike werkers verreken kan word. Hierdie riglyne behoort wetenskaplik verder in die Suid-Afrikaanse multikulturele samelewing verken en beskryf te word.

Blinde assesserings met peuters moet, vanweë die eienskappe van die ontwikkelingsfase waarin hulle hul bevind, vermy word. Gedetailleerde inligting oor die ontwikkeling van die peuter, gedrag van die peuter, en die konteks waarbinne seksuele mishandeling vermoed word, kan met behulp van ʼn ouervraelys, asook ʼn volledige kliniese onderhoud met die ouers/ouerfigure, verkry word. Inligting aangaande die algemene gesinsfunksionering behoort ingesamel te word om ʼn holistiese beeld van die konteks waarin die peuter haar/hom bevind, te verkry. Dit impliseer onder andere dat die maatskaplike werker wat die forensiese assessering doen, goed onderlê moet wees in die gesinsistemiese teorie en gesinsistemiese tegnieke soos sirkulêre vraagstelling (Thomlison 2010:74), die gesinsgenogram (Thomlison 2010:76), die ekokaart (Thomlison 2010:79) en die gesin se sosiale netwerk en netwerkruit (Thomlison 2010:80).

Om suksesvol in te gryp moet die verskynsel in sy totale kompleksiteit verstaan word – die slagoffer, die oortreder en die interaksie tussen die betrokke sisteme (Crosson-Tower 2015, par. 812). Die peuter as individuele subsisteem van ʼn gesin, die gesinsisteem, asook die interaksionele patrone tussen die verskillende gesinsubsisteme behoort gevolglik voortdurend tydens die forensiese-assesseringsproses waargeneem te word. Sodoende kan ʼn interaksionele patroonontleding saamgestel word (vgl. Vorster 2003:100–1 en Vorster 2011:95). Ouers behoort begelei te word om deurlopend dagboek te hou van die peuter se gedrag ten einde abnormale gedrag binne konteks te identifiseer. Die gesinsisteemteorie word gevolglik benut om die verskynsel, in hierdie geval die moontlike seksuele mishandeling van die peuter, te verken, te beskryf en te verklaar.

Die eienskappe (veral taalvermoë) van die ontwikkelingsfase (preoperasioneel) waarin die peuter is, moet deurgaans tydens die maatskaplikewerk forensiese assesseringsproses in ag geneem word. Eenvoudige vraagstelling en tegnieke soos leidraadgewing en steierwerk kan die verkryging van inligting ondersteun. Hierdie tegnieke moet egter met omsigtigheid en kundigheid hanteer word.

Dit moet in ag geneem word dat die maatskaplikewerk forensiese assessering van peuters langer duur as dié van ouer kinders en volwassenes. Behalwe bogenoemde faktore, speel die volgende aspekte ook ʼn rol in die langer tydsduur: slegs een aspek van ’n kwessie kan op ’n bepaalde tydstip geassesseer word; die geheuespan van die peuter is relatief kort en die assessering kan nie ononderbroke oor lang periodes plaasvind nie, en daarom sal die assessering oor verskeie sessies plaasvind; die maatskaplike werker moet ’n verskeidenheid aktiwiteite asook aanvullende inligting gebruik om inligting te bekom en ook om die inligting te bevestig.

Om al bogenoemde faktore in ag te neem, maak die maatskaplikewerk forensiese assessering van die kleuter meer gekompliseerd as die assessering van ouer kinders en volwassenes. Gevalle van vermoedelike seksuele mishandeling van peuters lei selde tot kriminele vervolging weens die uitdagings van hul ontwikkelingsfase. Die doel van die maatskaplikewerk forensiese assessering met peuters behoort dus eerder op beveiliging as op strafregtelike vervolging te fokus. As gevolg van die eienskappe van die ontwikkelingsfase van die peuter, moet die assessering met groot omsigtigheid deur maatskaplike werkers, wat goed in die toepaslike teorie onderlê is en oor die nodige vaardighede beskik, uitgevoer word.

Die volgende oorkoepelende riglyne (tabel 1) word aan maatskaplike werkers voorgehou wat hulle kan volg wanneer hulle peuters forensies assesseer:

Tabel 1: Maatskaplikewerk forensiese riglyne vir die assessering van peuters

Bibliografie

Barker, R.L. en M.D. Branson. 1993. Forensic social work: Legal aspects of professional practice. New York: Haworth.

Barth, J., L. Bermetz, E. Heim, S. Trelle en T. Tonia. 2013. The current prevalence of child sexual abuse worldwide: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Public Health, 58(3):469–83.

Brownell, P. en A.R. Roberts. 2002. A century of social work in criminal justice and correctional settings. Journal of Offender Rehabilitation, 35(2):1–17.

Bukatko, D. en M.W. Daehler. 2004. Child development: A thematic approach. New York: Houghton Mifflin Company.

Cambridge Dictionary Online. 2006. Toddler. dictionaryonline.com/toddler (15 Maart 2010 geraadpleeg).

Carnes, C.N. 2001. Child sexual abuse investigations: Multidisciplinary collaborations. http://childabuse.georgiacenter.uga.edu/both/carnes/carnes_print.html (26 Oktober 2006 geraadpleeg).

Creswell, J.W. 2013. Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches. 3de uitgawe. Thousand Oaks: Sage. Kindle-uitgawe. Beskikbaar: http://www.amazon.com.

Crosson-Tower, C. 2015. Confronting child and adolescent sexual abuse. Thousand Oaks: Sage. Kindle-uitgawe. Beskikbaar: http://www.amazon.com.

De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché en C.S.L. Delport (reds.). 2011. Research at grass roots: For the social sciences and human service professions. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

De Witt, M.W. en M.I. Booysen. 2007. Die klein kind in fokus: ʼn Sielkundig-opvoedkundige perspektief. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Engelbrecht, C.S., J.C. Kok en S.S. van Biljon. 1982. Volwassewording. Durban: Butterworth.

Faller, K.C. 2007. Interviewing children about sexual abuse: Controversies and best practice. New York: Oxford University Press.

Finlay, L. 2011. Phenomenology for therapists. Reaching the lived world. Chichester: Wiley-Blackwell. Kindle-uitgawe. Beskikbaar: http://www.amazon.com.

Gouws, L.A., D.A. Louw, W.F. Meyer en C. Plug. 1979. Psigologiewoordeboek. Johannesburg: McGraw-Hill Boekmaatskappy.

Green, G., J. Thorpe en M. Traupmann. 2005. The sprawling thicket: Knowledge and specialisation in forensic social work. Australian Social Work, 58(2):142–53.

Hardwick, L. 2005. Fostering children with sexualised behaviour. Adoption & Fostering, (29)2:33–43.

Hewitt, S.K. 1999. Assessing allegations of sexual abuse in preschool children: Understanding small voices. Londen: Sage.

Kavale, S. 2007. Doing interviews. The Sage qualitative research kit. Flick, U. (red.). Los Angeles: Sage. Kindle-uitgawe. Beskikbaar: http://www.amazon.com.

Kumar, R. 2014. Research methodology. A step-by-step guide for beginners. 4de uitgawe. London: Sage. Kindle-uitgawe. Beskikbaar: http://www.amazon.com.

Louw, A.E. 2005. Die bevoegdheid van kinders as getuies 1: Die rol van ouderdom en ontwikkelingsvlak in geheue. Child Abuse Research in South Africa, 5(2):30–15.

Louw, D. en A. Louw. 2007. Child and adolescent development. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat.

Meadows, S. 1993. The child as thinker: The development and acquisition of cognition in childhood. Londen: Routledge.

Meyers, J.E.B. 1997. A mother’s nightmare – incest: A practical legal guide for parents and professionals. Thousand Oaks: Sage.

Nelson, K. 1989. Remembering: A functional developmental perspective. In Solomon e.a. (reds.) 1989.

Nelson, L. 1996. Language in cognitive development: The emergence of the mediate mind. New York: Cambridge University Press.

Olafson, E. 2007. Children’s memory and suggestibility. In Faller (red.) 2007.

Patton, M.G. 1991. Family sexual abuse: Frontline research and evaluation. Newbury Park: Sage.

Poole, D.A. en M.E. Lamb. 1998. Investigative interviews of children: A guide for helping professionals. Washington, DC: American Psychological Association.

Potgieter, R. 2002. A model for the assessment of sexually abused children. Child Abuse Research in South Africa, 3(2):9–19.

Rapha Therapy & Training Institute. 2007. Algemene kinderassessering. Studiegids. Pretoria: Rapha.

Rubin, A. en E. Babbie. 2011. Research methods for social workers. 7de uitgawe. Internasionale uitgawe. Belmont: Brooks/Cole.

Saldaña, J. 2011. Fundamentals of qualitative research. Understanding qualitative research. New York: Oxford University Press. Kindle-uitgawe. Beskikbaar: http://www.amazon.com.

Schurink, W., C.B. Fouché en A.S. de Vos. 2011. Qualitative data analysis and interpretation. In De Vos e.a. (reds.) 2011.

Seidman, I. 2013. Interviewing as qualitative research. A guide for researchers in education and the social sciences. 4de uitgawe. New York: Teachers College, Columbia University. Kindle-uitgawe. Beskikbaar: http://www.amazon.com.

Solomon, R.P., G.R. Goethals, C.M. Kelley en B.R. Stephens (reds.). 1989. Memory: An interdisciplinary approach. New York: Springer.

Strydom, H. 2011. Ethical aspects of research in the social sciences and the human service professions. In De Vos e.a. (reds.) 2011.

Strydom, H. en C.S.L. Delport. 2011. Sampling and pilot study in qualitative research. In De Vos e.a. (reds.) 2011.

Thomlison, B. 2010. Family assessment handbook: An introduction and practical guide to family assessment. 3de uitgawe. Internasionale uitgawe. Belmont: Brooks/Cole, Cengage Learning.

Vorster, C. 2003. General systems theory and psychotherapy: Beyond post-modernism. Pretoria: Satori.

—. 2011. Impact: The story of interactional therapy. Pretoria: Satori.

The post Riglyne vir maatskaplike werkers wat peuters forensies assesseer appeared first on LitNet.

Opsomming

Hierdie artikel is ’n interpreterende studie oor die ervaring van ’n dosent wat vir 26 jaar onderwysers aan ’n afstandsonderriguniversiteit opgelei het. Die artikel kan beskou word as ‘n vermenging van ‘n etnografie en ‘n outo-etnografie. Die doel van die artikel is om van die kennis en ervaring wat oor die jare opgedoen is, beskikbaar te stel vir nuwelinge in die veld van onderwysersopleiding. ’n Kwalitatiewe benadering word in die artikel gevolg en ’n literatuurstudie en waarneming is ook as metodes van inligtinginsameling gebruik. Die artikel strek oor drie periodes in die geskiedenis van onderwys in Suid-Afrika: die laaste ses jaar van die apartheidsera; die eerste ses jaar van die postapartheid era; en die eerste 12 jaar van die 21ste eeu. In die artikel word sowel die internasionale as die Suid-Afrikaanse konteks beskryf. In die drie tydvakke word die invloed van epistemologie op opvoedkunde bespreek, asook die uitdagings wat dit aan diegene wat onderwysers oplei, bied. Politieke en nasionale veranderinge in ’n land beïnvloed onder andere ook die onderwysstelsel. Diegene wat onderwysers oplei, moet dus tred hou met die veranderinge en onderwysstudente ooreenkomstig die veranderinge oplei. Terselfdertyd moet akademiese denke behou word en akademiese besprekings aangemoedig word.

Trefwoorde: afstandsonderrig; etnografie; globalisering; ivoortoring; modernisme; onderwysersopleiding; outo-etnografie; postapartheid; pragmatisme; tegnologie

Abstract

When your office building is rebuilt while you are still working: A study about the influence of epistemological, political and national changes on teacher training in distance education

This article is an interpretative study about the experience of a lecturer who trained teachers at a distance education university for 26 years. The aim of the article is to make knowledge and experience gained over years available to novices in the field of teacher training.

A qualitative approach is used in the article and a literature study and observation are used as methodology. The article can be regarded as a mixture of ethnography and auto-ethnography. The strategy used in ethnography and auto-ethnography is observation and a description of a number of events. The data analysis is interpretative and consists of a description of a number of phenomena that were examined (De Vos, Strydom, Fouché and Delport 2005:271).

Political and national changes in a country influence the education system. In the article it is asked what happens when the office in the so-called ivory tower where you are working has to be changed to keep abreast of political, national and global changes. Should one hope that the changes do not reach you or should one rather consider how to adapt to the changes? The article covers three periods in the history of education in South Africa: the last six years of the apartheid era; the first six years of the post-apartheid era; and the first 12 years of the 21st century. The influence of epistemology on education in all three of the eras is discussed, as well as the challenges that it posed to people who train teachers.

During the apartheid era universities were still seen as “ivory towers”. In South Africa, education and higher education should be regarded within the socio-economic context of the apartheid era. The South African society was divided based on race and there were differences in the provision of education based on race. During this phase some of the principles of the social sciences were dominated by positivism, which can be regarded as a broader concept than behaviourism. Distance education was in its so-called third period, which was known as the telelearning model. The teaching was still print-driven and the distance university where I was working mass-produced study material. The content of the study material used during this period was based predominantly on Eurocentric theories. I started to realise that the South African context, as well as the African context, had to be included in the study material.

During the post-apartheid era the “ivory tower” where I was working slowly had to rebuild itself and open more doors. During this period the influence of globalisation was  gradually being felt in South Africa. The country was slowly incorporated into the global city and new knowledge entered higher education. The “ivory tower” which housed my office had to open more new doors because of the growth in knowledge and in new developments. Two influences were especially prominent in this period, namely placing higher education within the context of a competitive global economy and at the same time addressing the legacy of apartheid. As a trainer of student teachers my idea to work in an isolated office in an ivory tower was fading away. After 1994 one of the big problems in the education system was that the system had to continue to function while changes were being made. Sehoole (2003:143) aptly states that it was like changing the wheel of a car while driving the car. During this period Outcomes-Based Education was introduced into the South African school system and it was one of the many education policies which had to be introduced to student teachers.

This period was characterised by the rise of modernism and postmodernism which appeared in society and also in the education system. Constructivism as the dominant learning theory was accepted by most of the education establishments. A more flexible learning model was introduced at universities, which included aspects such as the introduction of semester modules, the use of linked web pages, computer-based learning and the use of the internet. I started to realise that as a trainer of student teachers I could no longer stay in an ivory tower and that I had to take cognisance of what was happening in South Africa and in the rest of the world.

After 1994 the education policies of the new government were continually changing. “Literally thousands of pages worth of numerous policy documents and new legislation were drawn out over the next years” (Malde 2005:6). It was an enormous task to keep teacher students informed about the latest government policies.

The first 12 years of the 21st century were characterised by rapid globalisation. The university as an ivory tower had to build many types of different “towers” and many new doors had to be opened. In the new millennium many changes occurred in higher education. It included changes such as the accessibility of universities, the changing profile of students, the changing role of lecturers, funding and the role of the university management referred to as managerialism. For instance, it was expected of lecturers to help and to support students to study. Students also had to be prepared for entering the job market and thus institutions of higher education had to consider the needs of the job market. Political decision-making and changing education policies placed pressure on the management of universities. The influence of the state, which supplies funding for higher education, increased. Wolhuter, Higgs, Higgs and Ntshoe (2009:273–4) write: “The state and other stakeholders (industry, students as clients of the university, taxpayers) demand accountability for their investment in higher education. Academic autonomy is increasingly eroded as business principles, such as accountability, quality control, managerialism and profitability are applied to the running of universities.” Many lecturers found it difficult to adapt to the changing profile of the university, sometimes referred to as organisational authority. This is a global trend.

I had to accept the fact that distance education, as well as distance education students, were changing. In line with adult education it is now expected of distance education to change knowledge into practical application and to change facts into effective implementation. In line with the international trend, the university where I am teaching decided to become an open university and to accept the open distance teaching model.

The new millennium is the era of critical thinking and social constructivism. The concept of neo-liberalism also started to enter political and academic discourse. Neoliberalism has not been well defined, but it is described as a set of political convictions. For instance, education is valued because of the probability of changing objects or ideas into marketing goods which include students who can become better workers in the 21st century (Weldon, Rexhepi and Chang 2011:6). Education as it was is now slowly being seen in terms of money. Universities entered the so-called fifth generation and the idea of communities of learning and practice is accepted. In distance education it is planned to use various media in an attempt to help students to make a success of their studies. This means that in distance education more routes to improve the teaching and learning will have to be introduced to support students.

After many years in teacher training I now realise that I am not responsible only for the content that is taught. Student pass rates are also the responsibility of lecturers, thus forcing me to reflect regularly on my own teaching. I realise that research which helps me to keep abreast of new developments and needs in education plays an important role in my teaching. I know that in education one can learn from your previous students who are standing in school classrooms every day. Although one has to be informed about changes in education circles, one should never hesitate to retain one’s own, well-considered opinions.

Keywords: auto-ethnography; distance education; ethnography; globalisation; ivory tower; modernism; post-apartheid; pragmatism; teacher training; technology

1. Inleiding

Vandat ek in afstandsonderrig as ’n opleier van onderwysers begin werk het, was my kantoor in ’n gebou wat simbolies as ’n ivoortoring beskou is. Volgens The Free Dictionary is ’n ivoortoring “A place or attitude of retreat, especially preoccupation with lofty, remote, or intellectual consideration rather than practical everyday life” (The Free Dictionary 2013:1). My kantoor was dus ’n plek waar ek afgesonderd van die praktiese realiteite van die wêreld my beroep in die akademie kon beoefen.

Wat gebeur as die gemaklike ivoortoring waarbinne jy rustig in jou kantoor kan werk, verander en herbou moet word om tred te hou met al die politieke, nasionale en globale veranderinge? Moet ’n mens jouself toesluit in jou kantoor, voortgaan om jou eie pad te loop en hoop dat die veranderinge jou nie sal bereik nie? Moet ’n mens uitgaan en die vinnig-veranderende landskap noukeurig beskou? Of moet ’n mens begin om saam te “dans” met die veranderinge en dit deel van jou lewe en werk maak?

In hierdie artikel word beskryf wat gebeur as jou kantoor in die ivoortoring verander na ’n kantoor in die moderne samelewing waar daar baie deure na die gebou van jou kantoor oopgemaak is en waar daar ook nog nuwe tegnologiese torings opgerig is, sodat jou ivoortoring nie meer dié toring is nie. In die artikel word die perspektiewe en ervaring van ’n onderwyseropleier met 26 jaar se ervaring in afstandsonderrig vasgevang. Die doel van die artikel is om van dié kennis en ervaring beskikbaar te stel vir nuwelinge in die veld van onderwysersopleiding en om sodoende die jong groen hout in die woud van die akademie te voed. Dit is ook bedoel as ‘n blik op gebeurtenisse in Suid-Afrika se geskiedenis vir persone wat nie by onderwyseropleiding betrokke is nie. Die inligting en die nabetragting is gebaseer op my eie ervaring en menings as onderwyseropleier.

Die artikel is in drie fases verdeel, naamlik die jare voor 1994, die postapartheid periode tot aan die einde van die 20ste eeu, en die 21ste eeu. Aan elke periode is daar ‘n epistemologie gekoppel, maar dit is onmoontlik om te verklaar dat ‘n sekere epistemologie net aan ‘n spesifieke periode gekoppel is. So word die tydperk voor 1994 hoofsaaklik deur positivisme en behaviorisme gekenmerk, maar hierdie filosofiese raamwerke word ook in ander tydperke gevind en derhalwe kan nie verklaar word dat dit net aan die tydperk voor 1994 gekoppel kan word nie. Al die epistemologieë wat in hierdie artikel bespreek word, moet in hierdie konteks verstaan word.

2. Navorsingsmetodologie

Die artikel kan beskou word as ‘n kombinasie van ‘n etnografie en ‘n outo-etnografie en word geskryf uit die gesigspunt van ’n wit middeljarige vrou. Etnografie handel oor die vertel van ’n geloofwaardige en outentieke storie. Etnografie speel ’n komplekse en veranderende rol in die dinamiese tafereel van die sosiale wetenskappe. Etnograwe gebruik ’n verskeidenheid van databronne. Dit sluit in die bestudering van mense se gedrag en uitsprake in alledaagse konteks. Data word vanuit verskillende bronne versamel en die dataversameling is ongestruktureerd. Dit fokus op gevalle-ontleding van die data en behels die interpretering van die betekenis, funksionering en gevolge van menslike optrede en die praktyk van instellings (Atkinson en Hammersley 2007:3–4).

Die strategie wat in etnografie en outo-etnografie gebruik word, is waarneming en ’n beskrywing van ’n aantal gevalle. Die data-ontleding is interpreterend en dit behels ’n beskrywing van die verskynsels wat waargeneem is (De Vos, Strydom, Fouché en Delport 2005:271). Interpreterende etnografie streef daarna om te verstaan hoe mense rolle speel en betekenisse vorm in hulle daaglikse lewens. Dit is ’n viering van outo-etnografie, van ’n persoonlike weergawe en van ’n my-storie (Denzin 2000:2).

Om die inhoud van die artikel geloofwaardig te maak is dit met kollegas wat dieselfde jare ervaring by dieselfde instelling as ek het, bespreek. Die finale artikel is ook deur kollegas gelees om te verseker dat die inhoud korrek is en dat die artikel met die nodige deursigtigheid geskryf is. Die stof in die afdelings oor die pedagogiek en my eie terugskouing is tydens ‘n referaat by ‘n internasionale kongres in Brasilië aangebied. In die gehoor was daar van my eie kollegas, asook akademici wat goed vertroud is met die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel. Die referaat is positief ontvang en die persone wat teenwoordig was se bydraes is bygewerk.

In die artikel word daar na sowel die internasionale as die Suid-Afrikaanse konteks gekyk. In die drie tydvakke word die invloed van epistemologie op opvoedkunde bespreek, asook die uitdagings wat dit aan diegene wat onderwysers oplei, bied. Dit is egter nie moontlik om binne die omvang van een artikel al die gebeurtenisse binne die Suid-Afrikaanse onderwyssfeer sedert 1994 te verwoord nie.

Die artikel benut ’n kwalitatiewe benadering. Kwalitatiewe navorsing behels ’n verskeidenheid metodes om oor ’n uitgebreide periode data in te samel en dit sluit gewoonlik onderhoude, dokumentontleding en waarneming in. Daar is vir ’n lang ruk weggeskram van kwalitatiewe navorsing. Maar veral as gevolg van die invloed van Barney Glaser en Anselm Strauss is daar bewys dat kwalitatiewe navorsing ook noukeurig kan wees en dat die waarnemings wat gedoen word, betroubaar kan wees (De Vos e.a. 2005:271). In hierdie artikel word die volgende beskou: die uitsprake van ander persone oor onderwysaangeleenthede, nuwe beleide wat ingestel is, en uitsprake oor beleidsverklarings; en natuurlik word ook my eie menings ingesluit. ’n Kwalitatiewe benadering vertrek meestal vanaf ’n konstruktivistiese paradigma.

3. Die tydperk van die ivoortoring: die jare voor 1994

3.1 Konteks

Daar is gedurende hierdie tydperk steeds na universiteite as ivoortorings verwys. Toe ek 26 gelede by ’n afstandsonderriguniversiteit begin werk het, het ek gou agtergekom dat ek nou ’n kantoor in die ivoortoring betree het. Hierdie ivoortoring was ver weg van die wêreld van die onderwysstudente wat ek moes onderrig, en omdat die universiteit ’n afstandsonderriginstansie is, was die ivoortoring in werklikheid nog verder weg van die studente.

Opvoeding en hoër onderwys in Suid-Afrika voor 1994 moet binne die sosio-ekonomiese konteks van die apartheidsera verstaan word. Die Suid-Afrikaanse samelewing was op daardie tydstip verdeel, gebaseer op ras, en daar was verskille in die onderwysvoorsiening van wit mense en mense van ander rassegroepe. Suid-Afrika was ook geïsoleer van die res van die wêreld en akademici het nie baie geleenthede gehad om na lande te reis waar Suid-Afrikaners nie welkom was nie, veral nie na ander lande in Afrika nie.

Gedurende hierdie jare was ek nie altyd bewus van die probleme waarmee sommige onderwysstudente moes worstel nie. As ’n wit vrou het ek nie eerstehandse kennis gehad van al die tipes skole in Suid-Afrika nie. Dus was ek ook nie bekend met al die tipes skool- en klaskamersituasies waar baie van die studente as kinders skoolgegaan het en hulle onderwyspraktyk gedoen het nie.

3.2 Epistemologie

Gedurende hierdie tydperk was sommige van die beginsels van die sosiale wetenskappe, insluitend opvoedkunde, oorheers deur positivisme, wat ‘n breër konsep as behaviorisme is. Die sogenaamde oordragmodel wat sy oorsprong in behaviorisme het, was algemeen in gebruik in die pre-1994 jare. Alhoewel behaviorisme uit die sielkunde ontstaan het en dit gebaseer is op die werk van Burrhus Skinner en Ivan Pavlov, is dit wyd in die onderrig- en leersituasie gebruik. Gedurende hierdie tydperk is die oorheersing van die onderwyser of die dosent in die onderrigsituasie aanvaar. Dit was derhalwe die taak van die onderwyser om kennis oor te dra. In onderwysersopleiding moet die dosent dus die kennis aan die onderwysstudent oordra. Die dosent moet studente so ver kry om iets te doen – of dit nou vaardighede is wat bemeester moet word of kennis waarvan bewys gelewer moet word in ’n eksamen of toets. Die inhoud wat bemeester moet word, is geleë in die woorde van die dosent, die geskrewe woord of die media wat gebruik word wanneer die kennis oorgedra word (Richardson 1996:264).

Behaviorisme is dus aanvaar as deel van die didaktiek of die onderrigproses in tersiêre onderwys. Dit pas mooi in by die beeld van die universiteit in daardie tydsgewrig, gesien as ’n ivoortoring van waar kennis na studente gestuur word. Daar is van studente verwag om hierdie kennis wat aan hulle verskaf is, eenvoudig te aanvaar en te bestudeer. Dit was ook duidelik dat studente geen beheer oor die kennis gehad het nie.

3.3 Pedagogiek

Toe ek in afstandsonderwys begin werk het, het ons die sogenaamde derde era van afstandsonderwys betree, wat bekend gestaan het as die teleleermodel. Die onderrigmodel was steeds drukmateriaalgedrewe en die universiteit het studiemateriaal gemassaproduseer. Ander media, soos radio-uitsendings en video’s, is geleidelik ingebring en so het tweerigting kommunikasie ingetree. Maar dit was en bly in baie gevalle steeds ’n stelsel waarbinne kundiges kennis aanbied wat eenvoudig deur die studente geabsorbeer en weer in take en eksamens weergegee moet word.

Die verskillende departemente in die Fakulteit van Opvoedkunde het op daardie stadium as afsonderlike entiteite gefunksioneer en dit was moeilik om ’n holistiese oorsig oor die onderwysstelsel te kry. ‘n Holistiese beskouing van onderwys en die opleiding van onderwysers is nie noodwendig gevolg nie

3.4 Terugskouing

Alhoewel ek op hierdie stadium in my kantoor in die ivoortoring was, het ek gou besef dat die studente wat aan die universiteit studeer, al die vlakke van die samelewing verteenwoordig. Dit is veral waar in afstandsonderrig, omdat baie van die studente uit die landelike gebiede en uit die ontwikkelende lande van Afrika kom. Toe het ek reeds besef hoe belangrik dit is om die leefwêreld van studente te verstaan.

Die inhoud van die studiemateriaal wat op daardie tydstip gebruik is, was hoofsaaklik op Eurosentriese teorieë gebaseer. Dit het my tot die besef laat kom dat ’n mens ook die Suid-Afrikaanse konteks en die konteks van die res van Afrika waarbinne studente leef, in die studiemateriaal moet insluit. In die departement waaraan ek verbonde was, is daar geleidelik begin om dosente uit ander rassegroepe aan te stel. So het dit makliker geword om met die hulp van hierdie kollegas voorbeelde in die vakinhoud van modules in te sluit wat nie net Eurosentries was nie.

4. Die postapartheid periode 1994 tot 2000 toe die “ivoortoring” meer deure moes laat bou en oopmaak

4.1 Konteks

In hierdie tydsgewrig is die invloed van globalisering geleidelik in Suid-Afrika begin voel en ook in hoër onderwys. Suid-Afrika het geleidelik deel geword van die globale dorp en nuwe kennis is tot die universiteitswese bygevoeg.  Die baie veranderinge wat daar in die samelewing, sowel in die buiteland as in Suid-Afrika, plaasgevind het, het nie ongemerk verbygegaan nie. Die ivoortoring waarbinne my kantoor was, moes nuwe deure oopmaak soos wat kennis uitgebrei het en ontwikkelings plaasgevind het. Die samelewing het toenemend divers en kompleks in sy sosiale struktuur en dinamika geword. Hierdie sosiale veranderinge het neerslag in die onderwys gevind en veral in hoër onderwys. Die sosiale veranderinge het sake soos demokratisering, menseregte, inklusiewe onderwys, internasionalisme en tegnologie wat vinnig verander, ingesluit.

Ek gebruik die idee van tweeledige logika wat deur Jonathan Jansen gebruik is om die onderwyssituasie in Suid-Afrika op hierdie stadium te beskryf. Jansen (2002:6) het verwys na die samesmelting van verskillende hoëronderwysinstellings wat plaasgevind het. Tweeledige logika beskryf nie net samesmelting nie, maar verwys inderwaarheid die hele onderwyssituasie in die jare na 1994.

Twee invloede in die makropolitieke sfeer kenmerk die postapartheid onderwystoneel, naamlik om die hoër onderwysstelsel deel te maak van ’n mededingende geglobaliseerde ekonomie en om die nalatenskap van apartheid te verwyder op te los. Dus moes die “ivoortoring” sy deure oopmaak om globalisering in te laat en, terselfdertyd, deure oopmaak vir die baie veranderings wat in die postapartheid Suid-Afrika plaasgevind het. My pragtige en veilige idee om in ’n geïsoleerde kantoor in die ivoortoring as ’n opleier van onderwysers te werk was besig om te vervaag.

Na 1994 was een van die probleme op die onderwystoneel in Suid-Afrika dat die stelsel moes voortgaan om te funksioneer terwyl die veranderings aangebring is. Dit was soos om die wiel van ’n motor om te ruil terwyl die motor bestuur word. Sehoole (2003:143) stel dit duidelik dat “whilst the new bureaucracy was lacking in a full understanding of how large organisations operated and how to change them, the challenge lay in getting the old bureaucracy to accept what government and the new policies were trying to do”.

Die onderwysstelsel voor 1994 was baie gefragmenteerd, omdat daar verskillende departemente van onderwys vir die verskillende rassegroepe was en spesiale skole deur ’n aparte departement van onderwys bestuur is. Wat hoër onderwys betref, was sommige instellings histories swart en ander histories wit – bedoelende vir swart en vir wit studente onderskeidelik. Instellings vir hoër onderwys moes dus worstel met historiese probleme en terselfdertyd ook met die uitdagings wat deur die polities-gedrewe veranderings veroorsaak is.

As ’n mens op die onderwyspad van die postapartheid Suid-Afrika loop, word sekere invloede duidelik sigbaar. Die meeste van die veranderinge wat in Suid-Afrika plaasgevind het, is hoofsaaklik sosiale veranderinge. Baie van die nuwe beleide, asook die vele inisiatiewe wat geneem is, het goeie inhoud bevat, maar dit was moeilik om dit in werking te stel. Jansen en Taylor (2003:34) merk tereg op dat dit moeilik vir die nasionale regering was om te bepaal of die beleide wat ingestel is, die doel waarvoor dit ontwerp was, bereik het. Een so ‘n doelstelling was byvoorbeeld om te verseker dat die toekenning van fondse op ‘n gelyke basis die bedoelde uitwerking gehad het. ‘n Ander kwessie is die taal van onderrig wat steeds ‘n probleem is. Die regering van die dag se beleidsdokument het dit beklemtoon dat taal noodsaaklik is vir denke en vir leer en leerders dus onderrig moes ontvang wat hulle die beste sal pas. Hierdie beleid is nooit in werking gestel nie (African National Congress 1994:64). Heugh (2001:2) wys daarop dat hierdie beleid feitlik heeltemal geïgnoreer is. Ten spyte van internasionale en nasionale navorsing wat die noodsaaklikheid van aanvanklike moedertaalonderrig bewys, gaan ouers voort om hulle jong kinders wat vir die eerste keer skool toe gaan, in skole te plaas waar die onderrigtaal nie ‘n moedertaal is nie, maar meestal Engels is.

Pragmatisme speel ’n rol in die nuutste onderwysontwikkelinge in Suid-Afrika, omdat dit nodig geword het om meer prakties te wees. Inklusiewe Onderwys, as ’n direktoraat van die Departement van Basiese Onderwys, is na konsultasie, veldwerk en navorsing ingestel. In die studiemateriaal wat ek vir studente ontwikkel het, moes byvoorbeeld meer praktiese riglyne vir die implementering van nuwe benaderings tot inklusiewe onderwys ingesluit word. Dit was ook vir my nodig om erkenning te gee aan die nuwe onderwysbenaderings waarin die rol van gemeenskappe en ouers in die skool en in die skoolstelsel ingesluit word. Dit is in ooreenstemming met die kultuur van Afrika, waar die gemeenskap altyd eerste kom. Dit het daartoe gelei dat skrywers en navorsers begin het om na ons onderwysstelsel as “’n onderwysstelsel vir die mense” te verwys.

Nuwe hoëronderwyswetgewing is in 1997 aanvaar. In hierdie wetgewing word die verantwoordelikhede van die Raad vir Hoër Onderwys met sy permanente komitee, die Hoër Onderwys Komitee vir Kwaliteit uiteengesit (Council on Higher Education 2003:1). Al die veranderings wat in die onderwysstelsel ingebring is kort nadat die nuwe regering oorgeneem het, het beteken dat baie nuwe onderwysbeleide aanvaar moes word. Soms is ’n nuwe onderwysbeleid kort nadat dit ingevoer is, weer aangepas, wat dit moeilik gemaak het vir diegene wat betrokke was by onderwysersopleiding om tred te hou met die veranderings.

Gedurende hierdie tyd is Uitkomsgebaseerde Onderwys (UGO) in Suid-Afrika se skole ingevoer en dit het bygedra tot die probleme wat ondervind is met die opleiding van onderwysstudente. Soms het ek verslae van studente wat hulle onderwyspraktyk in skole in afgeleë gebiede gedoen het, ontvang waarin dit geblyk het dat van die onderwysers dit moeilik vind om hulle onderrig by die UGO-model aan te pas. Sommige van die onderwysstudente wat aan my universiteit opgelei is en wat in UGO opgelei is en hulle onderwyspraktyk in sulke skole gedoen het, is selfs skeef aangekyk.

Baie hoëronderwysinstellings moes gedurende hierdie tyd saamsmelt. Al die onderwyskolleges is gesluit en dié kolleges en hulle personeel moes met universiteite saamsmelt. Vir sommige mense was hierdie samesmelting uiters moeilik en ook pynlik. Die instelling waaraan ek verbonde is, moes met twee ander hoëronderwysinstansies saamsmelt. Die funksionering van die drie instellings het verskil en in die meeste gevalle het ook die inhoud van die modules verskil. Die internetstelsels en sisteme van die drie instellings was ’n verdere kopseer. Samesmelting was op hierdie stadium ’n internasionale neiging, maar in Suid-Afrika was dit ook deel van die transformasie van die onderwys.

Groter sosiale mobiliteit in Suid-Afrika sedert 1994 het ’n groot toename in inskrywings aan hoëronderwysinstellings tot gevolg gehad. Die universiteit het nie net werkende volwassenes ingekry nie, maar ook ’n verskeidenheid van studente. In onderwysersopleiding het dit beteken dat daar nie net vir jongmense wat hulle skoolloopbaan onlangs voltooi het, voorsiening gemaak moes word nie, maar ook vir ouer mense. In die Departement Onderwysersopleiding van die universiteit waar ek werksaam is, en veral in die afdeling wat die BEd-graad vir die primêre skool aangebied het, het al hoe meer vroulike studente in hulle laat dertiger- en veertigerjare ingeskryf om hulle as onderwysers te bekwaam. Dus moes ek sorg dra dat die modules wat ek aangebied het, ook voorbeelde en gevallestudies van ouer onderwyseresse bevat.

4.2 Epistemologie

In hierdie periode het eienskappe van modernisme en ook van postmodernisme in die samelewing en ook in onderwys ‘n verskyning gemaak. Dit was ook die begin van konstruktivisme, wat as een van die teorieë oor kennis en leer beskou word. Konstruktivisme is as die dominante leerteorie in opvoedkunde deur die meeste onderwysinstellings aanvaar. Modernisme is die era waartydens die mens se persepsies hervorm is deur die invloed van wetenskap en tegnologie, wat die netwerke van massakommunikasie en -vervoer insluit (Stanford Encyclopaedia of Philosophy 2014:2).

Onder die invloed van konstruktivisme is begin om leer as ’n sosiale proses te sien en daar is tot die besef gekom dat leer ’n sosiale konstruk is. Konstruktivisme vorm die basis van die huidige hervormings in onderwys. Die onderwyser of dosent word gesien as die persoon wat kennis en menings konstrueer en daarop reageer. Hierdie idees kan vanaf baie ander bronne verkry word, soos byvoorbeeld personeelontwikkeling, ander onderwysers of dosente, navorsing, praktiese toepassing en nadenke oor eie ervaring.

Die konstruktivistiese idees oor kennis het uit die kognitiewe revolusie ontstaan wat kennis as formele kennis en as praktiese kennis beskryf (Richardson 1996:266). Konstruktivisme hou ook baie voordele vir die leerder in deurdat die leerder genoop word om ’n aktiewe rol in kennisverwerwing te speel en self daarby betrokke te wees. Kennis en begrip word ook sosiaal verwerf omdat ’n persoon nie net kennis op sy eie kan verwerf nie, maar dit saam konstrueer in dialoog met andere (Perkins 1999:7–8). So word leer ook as ’n sosiale konstruk gesien.

Dit het daartoe gelei dat ’n meer buigsame leermodel by die universiteit ingestel is. Dit het bestaan uit vakke wat in semestermodules aangebied word, die gebruik van CD-ROMs, gekoppelde webtuistes, rekenaarondersteunde leer en die gebruik van die internet. Die verskillende departemente in die universiteit se Kollege vir Opvoedkunde is vervang met drie “nuwe” departemente. ’n Nuwe BEd-program is ontwikkel en die Departement van Onderwysersopleiding, waar ek werksaam was, is volgens skoolfases herstruktureer. Scott (1997:19–20) verwys in hierdie opsig na die “ontbondeling” van dissiplines in nuwe vakgebiede wat hoofsaaklik die gevolg was van die internet en ander tegnologieë en die gevolglike kennisontploffing.

4.3 Pedagogiek

Onder die invloed van konstruktivisme word leer gesien as ’n sosiale proses en kennis as ’n sosiale konstruk. Die ondersteuning wat studente gekry het, het meer geword deur, onder andere, videokonferensies en rekenaarkontak. Mkhonto en Muller (2009:112) stel dit dat die klassieke organisering van vakke in dissiplines en departemente, wat op dié manier kennis in die hande van professore en ander persone in die sogenaamde kenniselite geplaas het, verander het. Paradigmaverskuiwings het derhalwe nodig geword as gevolg van ’n verandering in die geordende wyse waarop wetenskaplike dissiplines saamgehang het. 

Dié twee skrywers beskryf die dekonstruksie van die universiteit en vermeld die volgende faktore wat daarmee saamgegaan het: die noodsaaklikheid om sleutelvaardighede te ontwikkel met die oog op werkverskaffing; leer uit ervaring; webgebaseerde kurrikula; semesterisering; die versameling van krediete op hoëronderwysvlak en die oordra van krediete; erkenning van vorige leerervaring; en lewenslange leer (Mkhonto en Muller 2009:113–4).

4.4 Terugskouing

Ek het begin besef dat ’n opleier van onderwysers nie in ’n ivoortoring kan werk en gedy nie. Ek het tot die besef gekom hoe belangrik dit vir ’n onderwyseropleier is om te weet wat in die res van die wêreld aangaan. Wanneer ek internasionale kongresse bygewoon het, het ek die geleentheid benut om met kollegas uit ander wêrelddele oor onderwyssake te gesels, soos byvoorbeeld die sukses en mislukking van Uitkomsgebaseerde Onderwys.

Ek het tydens die bywoning van internasionale kongresse ook waardevolle lesse oor inklusiewe onderwys geleer. As deel van die veranderende beskouings oor menseregte in Suid-Afrika het beleid oor inklusiewe onderwys totaal verander. Alhoewel ek aanvanklik teësinnig oor die verandering was, het ek besef dat ek deel van die verandering moet wees en het ek van die besprekingsforums bygewoon waar die nuwe benadering oor spesiale skole heftig teengestaan en bespreek is. Wanneer ’n mens studente oplei om onderwysers te word, moet jy vertroud wees met dit wat op ’n spesifieke tydstip in skole en in onderwyskringe gebeur.

Gedurende hierdie periode het die meeste van die regering se onderwysbeleide ook gedurig verander: “Literally thousands of pages worth of numerous policy documents and new legislation were drawn out over the next years” (Malde 2005:6). Dit was ’n groot taak om studente ingelig te hou oor die nuutste regeringsbeleide. Maar as ‘n opleier van onderwysers het ek besef dat ’n mens op die hoogte van sake moet bly, omdat ons onderwysers oplei en die meeste van hulle uiteindelik in staatskole gaan werk. Uitkomsgebaseerde Onderwys is byvoorbeeld tydens hierdie periode ingestel, wat beteken het dat onderwysstudente ook hiervoor voorberei moes word. Wanneer studente hulle onderwyspraktyklesse in skole aangebied het, het hulle soms in skole beland waar daar teenstand teen Uitkomsgebaseerde Onderwys was. Studente moes derhalwe van raad bedien word om ’n fyn balans te vind tussen wat onderwysers by die skole sê en wat dosente verlang, asook die beleid van die onderwysdepartement.

Die postapartheid periode in Suid-Afrika word gekenmerk deur die feit dat die leerdersamestelling in skole, veral in die groter dorpe en stede, vinnig verander het. Skole is vir alle rasse oopgestel, in teenstelling met die vorige era, toe daar aparte skole vir die verskillende rasse was. Dit het ook beteken dat ’n groot getal leerders reeds in graad 1 in Engels, hulle tweede of selfs soms hulle derde taal, onderrig moes word, omdat dit die besluit van hulle ouers was. Daar moes begin word om onderwysstudente voor te berei vir ’n multikulturele en meertalige situasie in skole.

Hierdie baie veranderings in regeringsbeleide het my genoop om na te dink en om standpunt in te neem oor akademiese vryheid. Wat is akademiese vryheid en hoeveel akademiese vryheid word op tersiêre vlak toegelaat? Wanneer word akademiese vryheid deur regeringsbeleide weggeneem? Hoeveel akademiese vryheid en hoeveel inhoud van regeringsbeleide moet aan studente gegee word?

5. Die 21ste eeu, waartydens baie tipes torings gebou moes word met baie verskillende deure wat moes oopgaan

5.1 Konteks

Een van die kenmerke van hierdie periode is die opkoms van globalisering. Globalisering is die proses waardeur verskillende lande se ekonomieë, samelewings en kulture verweefd geraak het onder die invloed van ’n globale netwerk van politieke idees, asook verskillende vorme van kommunikasie, vervoer en handel. Globalisering word as ’n hoofsaaklik ekonomiese globalisering gesien. Maar dit word oor erken dat globalisering gedryf word deur ’n kombinasie van ekonomiese, tegnologiese, sosiokulturele, biologiese en politieke faktore (Tolputt 2010:1).

Saam met globalisering het ook neoliberalisme as een van die vele tendense van hierdie tydperk ontwikkel. Die begrip neoliberalisme impliseer die herontwikkeling van liberalisme – met ander woorde asof liberalisme, wat veral ’n sterk politieke ideologie was, besig is om te herleef. Neoliberalisme is nie ’n volledige politieke ideologie nie, maar dit sluit die standpunt in dat een van die hoofdoelstellings van die staat is om individuele vryheid, en veral kommersiële vryheid, as private regte te beskerm (Thorsen en Lie 2006:14–5). ’n Mens wonder of die veranderende optrede en gedrag van die jong garde studente met hierdie individuele vryheid saamhang.

Sedert die nuwe millennium het hoër onderwys baie verander en is dit nog steeds besig om te verander. Neigings soos die drang na groter toeganklikheid tot universiteite, die veranderende profiel van studente op tersiêre vlak, die veranderende rol van dosente, die toenemende rol van studente-ondersteuningsdienste, befondsing en die rol van die universiteitsbestuur, wat deur sommige skrywers managerialism of, vrylik vertaal, organisatoriese gesag genoem word, kom wêreldwyd voor. Dit is in wese ’n produk van globalisering. Dit is ook die era waarbinne universiteitskennis onder die vergrootglas geplaas is en word. Vir my, wat eers gewoond was aan die “oordragmodel”, wat behels het dat ek kennis kon oordra sonder dat dit bevraagteken word, was dit aanvanklik moeilik om hierdie nuwe neigings te aanvaar.

Die rol van dosente in samewerkende leer het al hoe meer uitgebrei. Dit word van dosente verwag om studente te help en te ondersteun om te leer. Hoëronderwysinstellings moet nou begin om na die behoeftes van die arbeidsmark te kyk om seker te maak dat studente voorberei word met opleiding wat van waarde is vir die werkplek, terwyl die holistiese ontwikkeling van studente steeds aandag moet kry. Van Heerden (2009:162) stel dit tereg soos volg:

It is accepted that the concept of career has become more fluid and that the university graduate must be more flexible and adaptive so as to successfully progress through various employments during a work life as opposed to the earlier concept of longer term employment.

Die bestuursmodel van hoër onderwys het ook begin om te verander. Politieke besluitneming en onderwysbeleide wat vinnig verander, het groot druk op die bestuur van universiteite geplaas. Die sterkste invloed is sekerlik befondsing. Saam daarmee het die invloed van die staat, wat die fondse voorsien, begin toeneem. Sporn (2003:31–2) is van mening dat die hervormings in onderwys in Europa ’n nuwe verdeling van mag teweeggebring het wat op sy beurt neoliberale, ekonomiese en bestuursgeoriënteerde modelle in hoër onderwys tot gevolg gehad het. Universiteite het meer mededingend en markgerig geword. Die nuwe bestuurs- en sakegeoriënteerde modelle wat op die universiteite afgedwing word, het ten doel om beter resultate te verkry, om staatsbefondsing te monitor en om rekenskap van uitslae te gee.

Wolhuter, Higgs, Higgs en Ntshoe (2009:273–4) huldig die volgende mening:

The state and other stakeholders (industry, students as clients of the university, taxpayers) demand accountability for their investment in higher education. Academic autonomy is increasingly eroded as business principles, such as accountability, quality control, managerialism and profitability are applied to the running of universities.

Akademici vind dit derhalwe toenemend moeilik om hulle te onderwerp aan wat hulle as organisatoriese gesag beskou. Die hoofrede is dat die universiteit nie meer is soos wat dosente daaraan gewoond was nie. In die akademiese sfeer word die vraag nou gevra wat ’n universiteit is en wat dit veronderstel is om te bereik. Vir my as dosent in ’n kantoor in ‘n omgewing wat voorheen ’n ivoortoring was, het my taak om onderwysers op te lei en die manier waarop ek dit gedoen het, ’n nuwe gedaante gekry.

Hierdie verskynsel is ’n globale verskynsel. Dit is nie net in Suid-Afrika waar daar veranderende eise aan akademici gestel word en waar dit gevoel word dat die bestuur van ’n universiteit meer belangstel in navorsingsuitsette as in die gehalte van onderrig nie. In ’n dokumentêre film getiteld The ivory tower, wat in 2014 op die kringloop verskyn het, word die volgende kommentaar op hoër onderwys gelewer: hoëronderwysinstellings word gesien as plekke “where administrative salaries have ballooned, faculties are rewarded for their research and scholarships rather than their teaching ability” (Wood 2014:1).

Ander aangeleenthede wat die terrein van hoër onderwys betree het, is oop leer (open learning) en internasionalisering. Scarino, Crichton en Woods (2007:219) byvoorbeeld stel dit soos volg: “In the context of internationalisation, the delivery of higher education programmes increasingly combines open learning with collaborations among people of diverse languages and cultures.”

Die Suid-Afrikaanse Departement van Onderwys het in 2004 aangekondig dat dit beplan om die landskap van hoër onderwys te verander. Die doel en benaderings binne hoër onderwys het as gevolg van hierdie politieke insprake tot debatte in akademiese forums gelei. Saam met ander akademici het ek begin worstel met vrae soos oor tot watter mate die regering ’n rol moet speel in die beleid en kurrikula van universiteite. Het universiteite steeds akademiese vryheid? Watter kennis moet deur ’n universiteit bevorder word? Is die hoofrol van universiteite om bekwame werkers vir die arbeidsmark te ontwikkel?

Die afgelope jare is nie gekenmerk deur ’n maklike oorgang in hoër onderwys nie en etlike ingewikkelde aangeleenthede is nog nie uitgesorteer nie. Voorbeelde van sodanige aangeleenthede is: taalbeleide; besluite oor die taal van onderrig; kulturele integrasie; standpunte oor akademiese outonomie; gemeenskapsbetrokkenheid; en armoede. Ook word die impak van toenemende bestuursinvloed word in Suid-Afrika gevoel. Van Heerden (2009:265) skryf na aanleiding van navorsing wat sy aan die Universiteit van Pretoria gedoen het:

The general experience [at the University of Pretoria] seems to be that managerialism – as expressed through financial and budgeting systems, quality assurance and productivity measurements – has a positive effect but also poses a threat to the educational business of the university if management does not find the subtle balance.

Die veranderinge in die hoëronderwyslandskap word ook in afstandsonderrig gevoel. Saam met my kollegas moes ek daaraan werk om sommige van die programme te herstruktureer, wat beteken het dat van die bestaande modules moes verdwyn en dat daar plek gemaak moes word vir nuwe modules. Inklusiewe Onderwys as uitvloeisel van die opkoms van menseregte is ’n voorbeeld van so ’n nuwe module.

Ek moes kennis neem van die feit dat afstandsonderrig self, asook die tradisionele afstandsonderrigstudent, verander het. In die gees van volwassene-onderrig word dit nou van afstandsonderrigdosente verwag om blote kennis om te skakel na praktiese toepassing en om feite om te skakel in doeltreffende implementering. Soos wat tegnologie vooruitgaan en ontwikkel, word eise aan afstandsonderrigdosente gestel om ’n verskeidenheid van wyses waarop kennis oorgedra kan word, te ontwikkel. In navolging van sosiale geregtigheid het die universiteit waaraan ek verbonde is die internasionale neiging nagevolg om ’n oop universiteit te word en die oop afstandsleermodel is aanvaar.

5.2 Epistemologie

Gedurende hierdie periode duur die impak van konstruktivisme op opvoeding, menslike ontwikkeling, onderwys en leerervaring voort. Die doel van onderwys, en veral hoër onderwys, om sosiale omgewings te skep waarbinne studente hulle eie kennis kan saamstel, ontwikkel verder. Dit is die era van veral kritiese denke en sosiokonstruktivisme.

Die konsep van neoliberalisme het ook begin om politieke en akademiese debatte binne te dring. Soos reeds gesê, is neoliberalisme nog nie presies gedefinieer nie, maar dit word beskryf as ’n stel politieke oortuigings. Daarvolgens is die staat verplig om individuele en veral kommersiële vryheid te waarborg. Hierdie vryheid moet ook internasionaal gewaarborg word (Thorsen en Lie 2006:1, 14). Neoliberalisme kom ook daarop neer dat markkragte opvoedingsinstellings soos universiteite en kolleges binnegedring het en kennis word goedere waarmee die staat via die universiteite moet kan meeding in die globale wêreld. Die indruk word gekry dat opvoeding gebruik word vir die moontlikheid wat dit bied om voorwerpe of idees te kan verander in markgoedere, insluitend studente wat in die 21ste eeu beter werkers kan word (Weldon, Rexhepi en Chang 2011:6). Opvoeding soos wat dit was, word nou in ‘n groter mate in terme van geld gereken.

5.3 Pedagogiek

Die universiteitswese in Suid-Afrika het die sogenaamde vyfde generasie binnegegaan, waarbinne die idee van gemeenskappe van leer en praktyk aanvaar word. Binne hierdie raamwerk word daar erken dat mense gemeenskappe vorm waarbinne hulle kulturele praktyke, soos die deel van hulle kollektiewe kennis, beoefen. Hierdie gemeenskappe het ’n gemeenskaplike passie en hulle is gereeld met mekaar in verbinding. Gemeenskappe van praktyk is die basiese boustene van die sosiale leersisteem (Wenger 2000:139–40). Die universiteitswese is ’n voorbeeld van so ’n gemeenskap.

Gedurende die afgelope paar jaar het die inhoud van programme, en die wyse waarop programme in onderwysersopleiding in Suid-Afrika aangebied word, verander. Onderwysstudente word nie meer eenvoudig van voorafbepaalde inhoud wat hulle in die klaskamer kan gebruik, voorsien nie. So moes ek leer om meer gebruik te maak van gevallestudies om studente te dwing om hul teoretiese kennis prakties in werklike situasies en in die klaskamer toe te pas. Ek moes ook my onderwysstudente lei om dit wat hulle teoreties geleer het, in die klaskamersituasie toe te pas, veral deur die lesse wat hulle moet voorberei.

Daar word in afstandsonderrig beplan om verskillende media te gebruik om studente te help om ’n sukses van hulle studies te maak. Gedrukte media sal steeds gebruik word, omdat dit die praktiese keuse is – veral vir studente wat hulle in afgeleë plekke bevind. Tegnologie, wat beperkte wisselwerking vereis, sal ook gebruik word. Dit sluit oudio- en videokassette, CD’s, DVD’s, satellietuitsendings, die aanlyn verspreiding van inhoud en inligting, oudio- en videopotgooi in, asook radio en televisie. Die gebruik van multimedia met interaktiewe moontlikhede het ook ontwikkel. Dit behels tegnologieë soos multimedia-CD’s en -DVD’s, video- en oudiokonferensies, SMS’e en MMS’e, e-pos, besprekingsforums en geselsfasiliteite (University of South Africa 2008:5–6).

Gedurende besprekingsforums by die universiteit waaraan ek verbonde is, het dit ter sprake gekom dat, sover as wat dit tegnologie in Afrika en in Suid-Afrika betref, een model nie almal pas nie. Daar is studente van oor die hele wêreld ingeskryf, van wie sommiges tegnologies net so goed ingelig is soos enige ander moderne mens op aarde. Maar sommige het steeds nog geen toegang tot die tegnologie nie.

Daar is tot die besef gekom dat Afrika nie slegs tegnologiemodelle moet kopieer nie, maar dat eie modelle vir die gebruik van tegnologie en inligtings- en kommunikasietegnologie (ICT) ontwikkel moet word. In afstandsonderrig moet daar gekyk word na verskillende tipes modelle om kennis oor te dra, en na die tipe student – en dan moet daar iewers ’n punt bereik word waar daar toegang vir almal is. So sal daar in Afrika begin kan word om tegnologie te gebruik op die manier waarop mense dit wil gebruik en kan gebruik binne die Afrika-konteks. So kan die kennis van Afrika gevier word (Prinsloo 2009:6–7).

As ‘n dosent in oop afstandsonderrig het ek geleer dat onderrig van studente nie tegnologies gedryf moet word nie, maar dat tegnologie gebruik moet word om dit te bevorder. Twee vorme van tegnologie, wat omtrent alle persone in Suid-Afrika kan bereik, is satellietuitsendings en selfone om SMS’e mee te stuur. SMS’e kan ’n groot rol speel om die “afstand” uit “afstandsonderrig” te neem, omdat dit ’n hulpmiddel is om ondersteuning aan studente te verleen – veral aan studente wat op hulle eie studeer en wat in afgesonderde gebiede woon. Hierdie studente het dikwels bykomende ondersteuning, en veral emosionele ondersteuning, nodig. Makoe (2010:251–2) het byvoorbeeld ’n navorsingsprojek onderneem waarin sy sosiale interaksie as die konseptuele raamwerk gebruik het en die potensiaal van Mxit, ’n mobiele boodskapstelsel wat onmiddellik beskikbaar is, gebruik het om leer, gerig op afstandsonderrigstudente, te ondersteun en te bevorder. Mxit is gebruik om sosiale wisselwerking te bevorder, en terselfdertyd het studente studiegroepe gevorm wat lede van die groep met hulle studie gehelp het. Daar is positiewe terugvoer oor hierdie navorsing verkry.

Soos vir baie van my kollegas is dit ook vir my ’n moeilike taak om weg te beweeg vanaf die afstandsonderrigmodel waaraan ek gewoond was. In ’n oop leermodel word toelatingsvereistes byvoorbeeld verlaag, maar terselfdertyd moet studente ondersteun word om die verlangde uitkomste te bereik. By die universiteit waar ek onderrig gee, is toelatingsroetes geskep deur leersentra daar te stel en ook deur ’n tutorstelsel in te stel. Meer roetes om afstandsonderrig meer toeganklik te maak sal geskep moet word. Om ’n oop leerinstelling te word, het beteken dat ’n nuwe sakemodel, wat studente kan help om oor ‘n tydperk te studeer, asook geografiese en transaksionele afstande tussen die student en die universiteit te oorbrug, ingestel moes word. Ook die afstande tussen studente en die akademiese personeel, die student en vakinhoud, asook tussen studente en hulle tydgenote, moes ook oorkom word. Die universiteit behou sy kenmerk as ’n oop afstandsonderriginstelling, maar betree tans ook die era van e-leer. Die rektor van die universiteit het verwys na die huidige digitale tsoenami waarmee die universiteit as oopafstandsonderrig- en e-leer-instelling tred moet hou (University of South Africa 2013:1).

Die nuwe oopafstandsleermodel wat deur die universiteit aanvaar is, vereis dat alle programme wat werkgeïntegreerde leer (WIL) vereis, seker moet maak dat WIL op die toepaslike vlakke van gehalte geskied. Dit strook met die staat se vereistes vir WIL:

Some qualifications will be designed to incorporate periods of required work that integrate with classroom study. Where Work Integrated Learning is a structured part of a qualification the volume of learning allocated to WIL should be appropriate to the purpose of the qualification and to the cognitive demands of the learning outcome and assessment criteria contained in the appropriate level descriptors. (South African Government Gazette 2007:9).

In die praktiese modules waarvoor ek verantwoordelik is, moes ek dus sorg dra dat toepaslike WIL ingebou word.

Die voordele wat ’n oopafstandsonderrigmodel skep, kan tot vernuwende onderrig en navorsing lei. So word die moontlikhede byvoorbeeld ondersoek om die web te gebruik om ’n gemeenskap van leesonderwysers te skep deur onderwysers wat in die klas staan, asook BEd-studente, te betrek. Deur oop opvoedkundige hulpbronne te gebruik kan ’n gemeenskap bestaande uit onervare en ervare onderwysers geskep word. Hulle kan idees oor lees en suksesstories op die web deel en terselfdertyd leesmateriaal gebruik wat gratis beskikbaar is. Hierdie gemeenskap, wat byvoorbeeld in die onderrig van lees in die Grondslagfase spesialiseer, kan ander onderwysers en ouers in Suid-Afrika ondersteun. Dit kan ook na die res van Afrika uitgebrei word waar sulke eksplisiete en implisiete samewerking sal help om die potensiaal van hoër onderwys op die Afrika-kontinent uit brei (Keats 2009:54).

Met al die veranderinge wat daar op nasionale vlak en op die internasionale terrein plaasgevind het, is daar tot die besef gekom dat die konseptuele raamwerk waarbinne onderwysstudente in die huidige tydsgewrig opgelei word, ook aangepas en verander moet word. Prinsloo (2009:7) is van mening dat daar wegbeweeg moet word van die residensiële Noord-Amerikaanse en Europese model vir hoër onderwys. Daar is nog weinig navorsing gedoen na ‘n spesifieke konteks in Afrika om studenteslaagsyfers in ‘n oop en afstandsonderrigomgewing te verstaan.

Saam met my kollegas het ek geleidelik tot die besef gekom dat die hedendaagse jongmense nie is soos die jongmense van 15 of selfs 10 jaar gelede nie. Hulle ken nie iets soos ’n universiteit wat as ’n ivoortoring beskou word nie. Dosente is nie mense wat op ’n afstand sit nie en hulle hoef nie met huiwering genader te word nie. Die moderne jongmens is deel van die sogenaamde Generasie X en selfs al lede van die volgende generasie, naamlik Generasie Y. Hierdie jongmense het ’n totaal nuwe uitkyk op die lewe. Hulle is byvoorbeeld gewoond aan onmiddellike bevrediging van hulle behoeftes en eise en dit skemer ook deur in hulle optrede in die onderrigsituasie. Hulle is ook die eerste generasie wat grootgeword het in ’n samelewing wat oorspoel is met elektroniese tegnologie. Hulle is gevolglik baie gemaklik met die gebruik van tegnologie en sal uiteindelik werkplekke wat volgens hulle tegnologies minderwaardig is, vermy (Rebore en Walmsley 2010:10).

5.4 Terugskouing

Na jare in onderwysersopleiding besef ek dat ek nie net verantwoordelik is vir die inhoud wat onderrig word nie. Die slaagkoers van studente is byvoorbeeld ook die verantwoordelikheid van dosente. Dit is derhalwe noodsaaklik dat ek gereeld oor my onderrig nadink. Vrae waaraan aandag gegee moet word, is: Hoekom druip so baie studente? Waarom vind hulle dele van die inhoud besonder moeilik? Waarom is die slaagsyfer in sekere vakke altyd so laag? Nadenke oor my onderrig is een van die beste maniere om my eie onderrig te verbeter. ’n Dosent se eie vernuwende onderrig, wat ’n groot ruimte in oop afstandsonderrig het, kan ook vir navorsing bestaande uit selfbesinning gebruik word.

Ek besef dat navorsing ’n belangrike rol in my onderrig speel. Onderwys is prakties, en die enigste manier om te weet wat in die praktyk in skole gebeur en waarvan onderwysstudente kennis moet dra, is om navorsing te doen. Baie meer navorsing buite die torings waarin ons kantore geleë is, is nodig om die veranderende situasie in skole te verstaan.

Terugvoering van studente kan gebruik word om die skoolsituasie beter te verstaan. ’n Mens kan studente ook vra om ’n dagboek te hou wanneer hulle besig is met onderwyspraktyk by skole. Ek gebruik vraelyste wat studente na die onderwyspraktyk moet voltooi. Studente moet verslae skryf oor byvoorbeeld ’n skool se taalbeleid en metodes wat gebruik word om ’n tweede taal te onderrig. Ek het al studente gevra om as veldwerkers op te tree deur onderwysers te nader om vraelyste te voltooi. Al die terugvoering wat ek van studente kry, verskaf aan my insiggewende terugvoering oor wat in skole gebeur. Dit help my om studente voor te berei vir die diversiteit in skole en vir die diverse behoeftes van leerders in die klaskamers. Dit is ’n manier om my eie onderrig te verbeter.

Alhoewel ’n dosent wat onderwysers oplei, kennis moet dra van alle veranderings in onderwyskringe en ook van alle nuwe regeringsbeleide, moet ’n mens nie skroom om jou weldeurdagte opinie te behou of te stel nie. Een klein onderwysaangeleentheid is byvoorbeeld die terme Engels as eerste addisionele taal en opvoeder wat in onderwysbeleide ingevoer is. Ek verkies die terme Engels as ’n tweede taal en onderwyser wat wêreldwyd gebruik word en bespreek dus sulke aangeleenthede met my studente. Die term opvoeder is intussen wel in onderwysdokumente weer verander na onderwyser.

Ek het tot die besef gekom dat ’n mens baie by jou vorige studente kan leer. Ek het teruggegaan na vorige studente om by hulle te leer wat hulle praktiese behoeftes is noudat hulle in die klaskamer staan. ’n Vraelys is aan nuwelingonderwysers wat die vorige jaar deel was van die universiteit se finalejaar-onderwysstudente, gestuur. Die nuwelingonderwysers moes sekere opsies kies, maar ook oop vrae beantwoord wat my gehelp het om ’n beter prentjie oor hulle onderrigbehoeftes te vorm. Dit het my gehelp om my studente beter voor te berei vir die werklike klaskamersituasie.

Ek verwys na die belangrikheid van ’n holistiese benadering wanneer onderwys en onderwyseropleiding ter sprake kom. As daar van studente verwag word om geïntegreerde onderrig in hulle klaskamers toe te pas, moet hulle ook tydens hulle opleiding aan geïntegreerde onderrig blootgestel word. Sodoende kan onderwysstudente en ook onderwysers gelei word om alle tipes kennis te bekom en te gebruik en kan hulle deel word van die ontwikkelende kennisekonomie van die wêreld (Brinkley 2006:4).

Die laaste les vir my wat ek wil vermeld, is dat dit ’n lonende beroep in terme van geestelike groei is om ’n dosent vir onderwysstudente te wees. Dit laat jou die vryheid toe om jouself te bekwaam in ’n vakgebied waarin jy belangstel – of dit nou musiek, wiskunde, fisika, tegnologie of tale is – en dit aan die volgende geslag wat voor jou in die klaskamer sit, oor te dra. Terselfdertyd laat dit jou toe om met mense tussen mense te werk. ’n Dosent in die opvoedkunde het die geleentheid om te sien hoe ’n onervare persoon gedurende ’n paar jaar ontwikkel in ’n goedopgeleide onderwyser. Deur ’n persoonlike voorbeeld te stel, kan mens hierdie persone, wat lede is van die nuwe generasie, beïnvloed om professioneel op te tree en om basiese hoflikheid en beginsels te handhaaf. So kan almal in die onderwyskorps ’n nalatenskap opbou wat nie met geld gekoop kan word nie.

6. Ten slotte

Politieke en nasionale veranderinge in ’n land beïnvloed baie dinge, onder andere ook die onderwysstelsel. Opleiers van onderwysstudente moet dus nadink oor die rol en die invloed van politieke, nasionale en ander veranderinge in die land op hulle onderrig. Ek het geleer dat ’n mens die regeringsbeleide wat betref onderwys in jou land moet aanvaar, maar akademiese denke moet behou word en akademiese besprekings moet aangemoedig word. Dit is ’n gegewe dat die meeste onderwysstudente wat opgelei word, aan staatskole verbonde sal wees wanneer hulle eendag onderwysers is. Hulle moet dus kennis dra van die nuutste onderwysbeleide en -wetgewing. Maar onderwysstudente en onderwysers moet ook hulle eie menings kan huldig oor onderwysaangeleenthede.

As lid van die gemeenskap wat onderwysers oplei, het ek dus geleer om die dans van die 21ste eeu te dans en om die danspassies van die vinnig-veranderende wêreld met al sy tegnologiese ontwikkelings buite die ivoortoring baas te raak. Maar ’n mens moet nogtans jou eie “dans” in die 21ste eeu dans, sodat jy jou eie menings en akademiese vryheid, wat binne die ivoortoring gevorm en gekoester is, kan behou. Sodoende kan ’n mens onderwysers oplei wat kan aanpas by veranderinge, maar wat ook hulle eie standpunte kan behou en verdedig.

Bibliografie

African National Congress. 1994. A policy framework for education and training. Johannesburg: ANC Education Department.

Atkinson, P. en M. Hammersley. 2007. Ethnography: Principles in practice. 3de uitgawe. Internet: Taylor & Francis e-Library.

Brinkley, I. 2006. Defining the knowledge economy. The work foundation. www.theworkfoundation.com (24 Oktober 2014 geraadpleeg).

Cloete, N., J. Muller, M.W. Makgoba en D. Ekong (reds.). 1997. Knowledge, identity, and curriculum transformation in Africa. Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Council on Higher Education. 2003. Council on Higher Education comment and advice to the minister of education on the NQF consultative document: An interdependent national qualifications document. Pretoria: Council on Higher Education.

Denzin, N. en Y.S. Lincoln (reds.) 2000. Handbook of qualitative research. Londen:Sage Publications.

De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché en C.L.C. Delport (reds.). 2005. Research at grass roots. Pretoria: Van Schaik.

Heugh, K. 2001. The case against bilingual and multilingual education in South Africa. PRAESA occasional papers. Kaapstad: Universiteit van Kaapstad.
‎
Jansen, J.D. (red). 2002. Mergers in higher education: Lessons learned in transitional contexts. Pretoria: Unisa Press.

Jansen, J. en N. Taylor. 2003. Educational changes in South Africa 1994–2003: Case studies in large-scale education reform country studies. Education Reform and Management Publication Series. Volume 11. www.jet.org.za/publications.

Keats, D. 2009. The road to free and open educational resources at the University of the Western Cape: A personal and institutional journey. Open Learning: The Journal of Open and Distance Learning, 24(1):47–55.

Makoe, M. 2010. Exploiting the use of MXit: A cell-phone social network to facilitate learning in distance education. Open Learning: The Journal of Open, Distance and e-Learning, 25(3):251–7.

Malde, A. 2005. A class act rather than a race issue – restructuring education in South Africa since 1994. http://anjool.co.uk/south_africa.pdf (9 Desember 2013 geraadpleeg).

Mkhonto, T.J. en A. Muller. 2009. Challenges facing Higher Education curriculum reform, design and management in the 21st century: An epistemological perspective. Journal for New Generation Sciences, 7(1):109–27.

National Qualifications Framework Act, 2008 (Act No. 67 of 2008). http://www.che.ac.za/media_and_publications/legislation/national-qualifications-framework-act-67-2008 (4 Maart 2013 geraadpleeg).

Perkins, D. 1999. The many faces of constructivism. Educational Leadership, 57(3):6–11.

Prinsloo, P. 2009. Discussion document Modelling throughput at Unisa: The key to the successful implementation of ODL. Strategic discussion forum programme. Pretoria: Unisa.

Rebore, R. en A. Walmsley. 2010. Recruiting and retaining generation Y teachers. Thousand Oaks: Corwin Press.

Richardson, V. 1996. From behaviourism to constructivism in teacher education. Teacher Education and Special Education, 19(3):263–71.

Scarino, A., J. Crichton en M. Woods, 2007. The role of language and culture in open learning in international collaborative programmes. Open Learning: The Journal of Open, Distance and e-Learning, 22(3):219–33.

Scott, P. 1997. Changes in knowledge production and dissemination in the context of globalisation. In Cloete e.a. (reds.) 1997.

Sehoole, C.T. 2003. Changing the wheel while the car was moving: Restructuring the apartheid education departments. South African Journal of Education, 23(2):139–44.

South African Government Gazette. No. 30353. 5 Oktober 2007. Pretoria: Staatsdrukkery.

Sporn, B. 2003. Convergence or divergence in international higher education policy: Lessons from Europe. Internet: Ford Policy Forum.

Stanford Encyclopaedia of Philosophy. 2014. Internet: Stanford Center for the Study of Language and Information.

The Free Dictionary. 2013. www.thefreedictionary.com/_/archive.htm (2 Maart 2013 geraadpleeg).

Thorson, D.E. en A. Lie. 2006. What is neoliberalism? University of Oslo: Department of Political Science.

Tolputt, E.L. 2010. Globalisation. BTEC Creative & Media. http://www.slideshare.net/ErikaRawrr/globalisation-essay (4 Mei 2014 geraadpleeg).

University of South Africa. 2008. Open distance learning policy. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

University of South Africa. 2013. An open, distance and eLearning coup for Unisa. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

Van Heerden, M.S. 2009. Providing and managing student development and support in higher education in a developing country. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Universiteit van Pretoria.

Weldon, P.A., J. Rexhepi en C. Chang. 2011. Globalization and higher education in Southern California: views from the professoriate. Compare, 41(1):5–24.

Wenger, E. 2000. Communities of practice. A brief introduction. Harvard Business Review, Januarie–Februarie, ble. 139–45.

Wolhuter, C.C., P. Higgs, L. Higgs en I.M. Ntshoe. 2009. Key challenges facing the South African academic profession at the interfaces of management, interaction with the international community and service for society. Africa Education Review, 6(2):269–82.

Wood, B. 2014. Sundance documentary. “Ivory Tower” asks if college is still worth it. Deseret News. http://www.deseretnews.com/article/865594529/Sundance-documentary-Ivory-Tower-asks-if-college-is-still-worth-it.html?pg=all (20 Januarie 2014 geraadpleeg).

The post Wanneer jou kantoorgebou herbou word terwyl jy werk: ’n Studie oor die invloed van epistemologiese, politieke en nasionale veranderinge op onderwysersopleiding in afstandsonderrig appeared first on LitNet.