LitNet Akademies

Is siekte ’n straf van God? Teologiese perspektiewe uit die Bybel en die Apokriewe Chris L. De Wet. Universiteit van Suid-Afrika
LitNet Akademies Jaargang 17(1)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die doel van hierdie artikel is om die vraag oor die verhouding tussen siekte en goddelike straf in die Bybel en Apokriewe te ontleed. Watter perspektiewe bied die Bybel oor hierdie kwessie, en hoe het hierdie perspektiewe binne die Bybel ontwikkel? Die oorsig oor die probleem van siekte en straf begin met die Hebreeuse Bybel, sowel as die sogenaamde Ou Testamentiese Apokriewe. Daar word aandag gegee aan die konsep van siekte in die ontwikkeling van die vergeldingsleer van die Hebreeuse Bybel, veral by die Deuteronomis (en die geskiedenis wat tradisioneel met die Deuteronomis gekoppel word). Die artikel onderstreep ook die verskeidenheid van stemme oor siekte en straf in die Hebreeuse Bybel en Apokriewe, veral met verwysing na figure soos Job en Tobit, wat die vergeldingsleer uitdaag. Daarna word die Nuwe Testamentiese perspektiewe ondersoek, ook met ’n klem op die verskeidenheid van perspektiewe oor die tema. Daar word ten slotte ook gevra wat die moontlike impak van hierdie perspektiewe uit die Bybel op ons vandag is, veral in die lig van die COVID-19 pandemie. Die klem van hierdie artikel berus dus op siekte en goddelike straf soos dié konsepte in ’n teologiese diskoers in die Bybel funksioneer.

Trefwoorde: Bybel; COVID-19; plaag; siekte; straf; vergeldingsleer

Abstract

Is illness God’s punishment? Theological perspectives from the Bible and the Apocrypha

The purpose of this article is to analyse the relationship between illness and divine punishment in the Bible and the Apocrypha. What are the perspectives of the Bible regarding this issue, and how did these perspectives develop within the various biblical traditions? The overview of the problem of illness and punishment begins with the Hebrew Bible, as well as the Old Testament Apocrypha. Special attention is given to the concept of illness in the development of the doctrine of retributive justice in the Hebrew Bible, especially with the Deuteronomist (and the Deuteronomistic history). The article emphasises the variety of voices about illness and punishment in the Hebrew Bible and Apocrypha, with special reference to figures like Job and Tobit, who challenge the doctrine of retributive justice. Thereafter, the various perspectives from the New Testament are examined, also emphasising the variety of views about the theme of illness and divine punishment. Finally, it is asked what the possible impact of these biblical views might be on society today, especially in light of the COVID-19 pandemic and its aftermath.

In December 2019 the COVID-19 pandemic struck the world, dramatically changing the way of life for billions of people across the globe. As the pandemic worsened, some individuals said that this disease is a form of divine punishment. For instance, according to Eyewitness News and the New York Times, Zimbabwe’s minster of defence, Oppah Muchinguri, made a public statement on 15 March 2020 saying COVID-19 was God’s punishment of the West for the sanctions against Zimbabwe. On 27 March 2020, the Pope stated explicitly that COVID-19 was not divine punishment. Al Jazeera reported similar sentiments among the Muslim population, especially since the cancellation of Nowruz (the Persian new year) celebrations. Others felt that the virus had demonic origin. The resulted in many pastors calling on Christians to “wage a spiritual war” against the virus, and some unfortunately proclaimed that they will not stop gathering in their numbers. Locally, in South Africa, bishop Bheki Ngcobo of the South African Zionist Church said that they plan to still gather for Easter services, despite the lockdown period that was instituted in South Africa at the end of March 2020. Fortunately, the majority of religious leaders did cancel their gatherings, and sought alternative ways to minister to their members. The problem of illness and disease as possible divine punishment is clearly still on the minds of many people in our contemporary society.

We find various views about this problem in the Hebrew Bible. In the Torah, there are several traditions that grapple with the problem. On the one hand, we have the early plague tradition in Exodus 7–12. In this tradition, however, illness and disease does not actually play a major role. While we often speak of “plagues” in this regard, the correct terminology is more in the line of “signs” or “wonders”. It is only with the tenth plague, which was probably added later in the tradition, that we see a more pronounced plague tradition in Exodus. In this sense, then, illness is not so much divine punishment as it is a divine sign or wonder, of which the purpose is to convey God’s power and sovereignty as the God of Israel. The notion of illness as divine punishment is much more prevalent in the Deuteronomistic literature. Deut. 7:15 reads: “The Lord will turn away from you every illness; all the dread diseases of Egypt that you experienced, he will not inflict on you, but he will lay them on all who hate you” (New Revised Standard Version [NRSV]); and Deut. 28:59–60: “Then the Lord will overwhelm both you and your offspring with severe and lasting afflictions and grievous and lasting maladies. He will bring back upon you all the diseases of Egypt, of which you were in dread, and they shall cling to you.” (NRSV). In the Deuteronomistic tradition, we clearly see an illness tradition (rather than a plague tradition) that is associated with the events in Egypt. In these texts, illness functions as retribution for disobedience against God. In the framework of the doctrine of retributive justice in the Hebrew Bible, illness plays a key role in the context of the Deuteronomist. Moreover, the nature of the illness in this framework of retributive justice has a very pervasive ethnic element. God does not simply punish with illness, but he punishes with the dreaded and even evil (r[a]‘) diseases associated with Egypt. This dangerous kind of rhetoric sounds very similar to the rhetoric employed by Donald Trump, who called COVID-19 a “Chinese” virus. This type of punishment is also prevalent in the so-called Deuteronomistic history, especially in Samuel and Kings (with various retellings in Chronicles later).

In the Deuteronomistic history (and some prophetic traditions) God especially punishes people with skin diseases, known as “leprosy” (but not modern-day leprosy). This is true despite the fact that a text like Leviticus nowhere speaks of leprosy as the result of sin (impurity in itself is not necessarily sinful). Examples of people punished with leprosy include Elisha’s servant, Gehazi (2 Ki. 5:27), and Abner (2 Sam. 3:28–9). Most famous, perhaps, is Miriam, who is also punished with temporary leprosy after showing insolence toward Moses (Num. 12). The Deuteronomist develops this tradition even further into a legal prescription in Deut. 24:8–9: “Guard against an outbreak of a leprous skin disease by being very careful; you shall carefully observe whatever the levitical priests instruct you, just as I have commanded them. Remember what the Lord your God did to Miriam on your journey out of Egypt” (NRSV).

There are also dissonant voices in the Hebrew Bible and Apocrypha with regards to illness as a punishment for sin. The most prominent figure in this regard is Job. The Book of Job, in fact, challenges the traditional teaching of retributive justice. Although Job is not sinful or disobedient, it appears as if God severely punishes him, also with sickness. In the Apocrypha, the figure of Tobit is similar to Job. Tobit is also described as a righteous person. However, he becomes blind, almost by fate, and is only later healed of his blindness. However, some texts in the Apocrypha, like 2 Maccabees and the Wisdom of Ben Sirach, still accept illness as an aspect of retributive justice.

The New Testament also exhibits a variety of voices with regards to illness as punishment. A text like John 5:14, where Jesus says to the man who was healed at Bethesda, “See, you have been made well! Do not sin any more, so that nothing worse happens to you” (NRSV), seems to confirm the teaching of illness as retributive justice. Yet in the same book, in John 9:1–3 (the man who was born blind) and John 11:4 (on the death of Lazarus), the author seems to imply that illness is not always punishment for sin. One author can therefore have a complex view of illness – some illnesses might be punishment, but others might be signs. Jam. 5:15–6 is equally ambiguous. Paul, too, seems to hold a complex view about illness as punishment (compare 1 Cor. 11:27–31 with 2 Cor. 12:7–10, for instance). In the New Testament we also find the novel idea of illness being caused by evil demons.

In conclusion, the Hebrew Bible, the Apocrypha and the New Testament do not have one uniform answer on the question of whether illness is divine punishment. There are differing views about the topic in the Bible. Rather than asking whether illness is divine punishment, the biblical texts should rather help us to responsibly ask about how we construct and define the “sick” in opposition to the “healthy” in our society. COVID-19 has suddenly made us realise that we are not alone in this world, and through social distancing, we are even more aware of the “other”, of our “neighbour”. When we are all vulnerable to get the same virus, we should become more aware of our shared humanity. This article argues that in the age of COVID-19, there is no place for “Egyptian disease” as we read in Deuteronomy. The communal experience of vulnerability to disease should be used to bring people together in new and different ways.

Keywords: Bible; COVID-19; disease; illness; plague; punishment; retributive justice

1. Inleiding

In Desember 2019 het ons kennis gemaak met ’n siekte wat ons lewens, en die hele wêreld, dramaties sou verander. Die siekte, wat tans bekendstaan as die Koronavirus siekte 2019 (“Coronavirus disease 2019”, oftewel, COVID-19), is eers in die stad van Wuhan in Sjina, geïdentifiseer, en teen 11 Maart 2020 is dit deur die Wêreld-Gesondheidsorganisasie as ’n pandemie verklaar. Dít gebeur net nadat daar tussen 2013 en 2016 ’n Ebola-virus epidemie in Wes-Afrika uitgebreek het, wat gesondheidswerkers selfs in lande soos die V.S.A. en lande in Europa aangetas het. Alhoewel dit nie so dodelik soos Ebola is nie, is COVID-19 steeds ’n gevaarlike siekte wat die lugweg en longe aantas, en alhoewel baie mense daarvan herstel, is dit besonders gevaarlik vir bejaardes, persone met ander onderliggende gesondheidsprobleme en mense met ’n swak of blootgestelde immuunstelsel.

Aan die begin van April 2020 was daar reeds meer as ’n miljoen COVID-19 gevalle regoor die wêreld, in meer as 200 lande, met ongeveer 70 000 sterftes en meer as 250 000 mense wat herstel het. In Suid-Afrika was daar meer as 1 650 gevalle teen 6 April 2020 aangemeld, met 11 sterftes sover.¹ Die virus is hoogs aansteeklik, en het veral as gevolg van lugvaart so vinnig oor die wêreld versprei. Op 26 Maart 2020 het die president van Suid-Afrika ’n 21-dag inperkingstyd aangekondig om die verspreiding van COVID-19 te beperk. Dié pandemie het ook erge sosiale en ekonomiese gevolge. Die gebeure rondom COVID-19 sal bykans elke aspek van ons daaglikse lewe, inkluis werk en sosiale verhoudings, verander. Indien die virus onder beheer gebring word, gaan dit ook die mensdom se denke en benaderings tot siekte en gesondheid dramaties beïnvloed. In kort, omrede dit die eerste ware pandemie van die een-en-twintigste eeu is, gaan COVID-19 waarskynlik die volgende paradigma word vir ons benadering tot en beheer van aansteeklike siektes en pandemies.

Soos die COVID-19 krisis vererger, het dit ook baie vrae oor godsdiens en geloof ontbloot. En van die algemeenste vrae wat na vore kom is of COVID-19, en siekte oor die algemeen, ’n straf van God is. Volgens berigte van Eyewitness News en die New York Times, het Zimbabwe se minister van verdediging, Oppah Muchinguri, op 15 Maart 2020 gesê dat COVID-19 God se straf teen die Weste vir hul sanksies teen Zimbabwe is. Die Amerikaanse president, Donald Trump, het COVID-19 die “Sjinese virus” genoem (Barnes 2020). In ’n opvolg artikel in die New York Times, skryf Buruma (2020) verder oor hoe COVID-19, en die breër konsep van die virus (as ’n metafoor), Amerikaanse kultuur en godsdiens met betrekking tot rassisme beïnvloed. Dié kwessie het so ontaard dat die National Catholic Reporter, ’n bekende Katolieke koerant in die V.S.A., ’n artikel gepubliseer het waar hulle juis meen dat die virus nie God se straf is nie (Wooden 2020). Die stelling berus op ’n uitspraak van Pous Fransiskus, op 27 Maart 2020, waar hy sê dat COVID-19 nie God se straf is nie. Al Jazeera berig verder dat die vieringe van Nowruz, die Persiese nuwe jaar (20 Maart 2020), in Afganistan ook gestaak was weens COVID-19. Volgens hierdie artikel meen Moslems in dié gebied ook dat COVID-19 God se straf is. Hierdie standpunt impliseer dat siekte ’n bepaalde “doel” dien. Plaaslik in Suid-Afrika bly dit ’n brandende kwessie. Op 26 Maart 2020, die laaste dag voor die inperkingstyd in Suid-Afrika sou begin, het die land ’n nasionale biddag vir die COVID-19 krisis gehad.

Daar is dan ook ander mense wat glo dat die siekte nie van God af kom nie, maar eerder ’n demoniese oorsprong het (Moss 2020). In die V.S.A. het ’n aantal pastore die standpunt ingeneem dat kerkdienste nie oor COVID-19 gestaak moet word nie. Mense moet juis bid téén die virus. Vroeë beriggewing oor COVID-19 in Suid-Korea koppel “meer as helfte” van die land se aanvanklike 4 000 gevalle (wat nou al vermeerder het) aan die Shinchenoji Kerk van Jesus, wat ten spyte van inperkings en waarskuwings, steeds byeengekom het (Moss 2020). In Suid-Afrika het die omstrede biskop Bheki Ngcobo, van die Suid-Afrikaanse Sioniste Kerk, gesê dat hul dienste, veral oor Paastyd, nie oor COVID-19 gestaak sal word nie (Nkanjeni 2020). Ngcobo het aangekondig dat die geveg teen COVID-19 geestelike oorlogvoering is. Ten spyte van hierdie bogenoemde gevalle, is dit tog belowend om te sien dat meeste kerke, moskees, tempels en ander godsdienstige organisasies, die inperkingstyd ernstig opneem, en hul dienste elektronies aan lede beskikbaar maak.

Die probleem oor die oorsprong en “doel” van siekte – God se straf, of die skuld van die duiwel, of die mens? – is een wat al vir eeue bestaan. Uit die vorige bespreking is dit duidelik dat ons godsdienstige verstaan van siekte ernstige gevolge, veral gedurende ’n pandemie, kan hê. Mense se godsdienstige benadering tot siekte hou direk verband met hul gedrag en optrede in tye van siekte en nood. Daar is tot my kennis geen diakroniese en vergelykende studie wat die vraag oor en ontwikkeling van siekte as goddelike straf in die Bybel onderneem nie. Die doel van hierdie artikel is om die vraag oor die verhouding tussen siekte en goddelike straf in die Bybel van nader te beskou. Watter perspektiewe bied die Bybel oor hierdie kwessie, en hoe het hierdie Bybelse perspektiewe ontwikkel? Die oorsig oor die probleem van siekte en straf sal begin met die Hebreeuse Bybel, oftewel die (Christelike) Ou Testament, sowel as die sogenaamde Ou Testamentiese Apokriewe. Daarna sal die Nuwe Testamentiese perspektiewe behandel word. Daar sal dan, ten slotte, ook gevra word wat die moontlike impak van hierdie perspektiewe uit die Bybel op ons vandag is.

Die klem van hierdie artikel is dus op siekte en goddelike straf soos dié konsepte in ’n teologiese diskoers funksioneer.² My oogmerk is nie om die gesondheidstelsels van die Bybelse kontekste te ondersoek nie. Die studie is wel afhanklik van die bevindinge in studies oor siekte, medisyne en gesondheid in die antieke wêreld. In hierdie verband is die studies van, onder andere, Avalos (1995), Zias (1991), Brown (1995), Kaiser (2001:9–44), Zucconi (2010; 2019), Pilch (2000), Henriksen en Sandnes (2016) en Ferngren (2016) baie belangrik, aangesien hulle die gesondheidstelsels van die antieke Mediterreense wêreld noukeurig ondersoek. Die fokus hier is op siekte in die teologiese diskoers van die Bybel. Die doel is ook nie om elke verwysing na siekte of straf te ondersoek nie, maar om lig te werp op interpretatiewe tendense in die antieke tekste.

2. Siekte en goddelike straf in die Hebreeuse Bybel en Apokriewe

Siekte is ’n ingewikkelde probleem in die Hebreeuse Bybel. Dit is waarskynlik te danke aan die feit dat die Hebreeuse Bybel, soos die Nuwe Testament, self bestaan uit ’n reeks komplekse en uiteenlopende dokumente. Gedurende die tyd van Ou Israel, was daar nie een amptelike en georganiseerde gesondheidstelsel nie. Die huishouding was waarskynlik die lokus van gesondheidsorg. ’n Vooraanstaande studie oor siekte en gesondheid in die antieke wêreld, dié van Avalos (1995:228–9), toon dat die huishouding die mees praktiese plek vir gesondheidsorg sou wees, en dat instellings soos die tempels, slegs ’n sekondêre plek ingeneem het. Die hospitaal is eers ’n latere ontwikkeling (Crislip 2005). Daar was natuurlik “dokters” (of geneeshere) in Israel en Juda. Een van die algemene Hebreeuse woorde vir ’n geneesheer is rafâ/rofi. Die Hebreeuse Bybel is dikwels agterdogtig oor hierdie persone. ’n Bekend voorbeeld is dié van koning Asa in 2 Kron. 16:12: “In sy nege en dertigste regeringsjaar het Asa ’n uiters ernstige siekte aan sy voete opgedoen, maar selfs in dié siekte het hy nie die Here geraadpleeg nie, wel die dokters (rofe’im)” (sien ook 1 Kon. 15:23).³ Asa se fout was dat hy nie die Here gevra het vir genesing nie, maar op menslike dokters vertrou het (Avalos 1995:290–1). Daar is nie ’n aanduiding in die teks dat Asa se siekte ’n straf was nie. Job se vriende word ook as “nuttelose dokters” beskryf (Job 13:4).⁴

In die Hebreeuse Bybel bly God self die belangrikste Geneesheer. ’n Ander bekende voorbeeld is die siekte van koning Hiskia, waarvan ons in 2 Kon. 20:1–7 en Jes. 38:1–21 lees. In hierdie storie sê Jesaja vir Hiskia dat hy sal sterf, maar nadat Hiskia tot die Here bid, word sy lewe verleng met vyftien jaar. Volgens die storie het Hiskia ’n tipe sweer gehad. Jesaja het toe beveel dat hulle ’n vyekoek op die sweer moet sit, wat die sweer sou genees. Die klem van die storie is dat God die een is wat genesing bewerk. Ons vind dieselfde beginsel in die verhale waar Elia en Elisa mense genees (1 Kon. 17:17–22 en 2 Kon. 4:32–5). Vir die skrywers van die Hebreeuse Bybel het God dus die finale besluit oor siekte of genesing. Maar daar bestaan ’n verskeidenheid van sienswyses oor hierdie vraag.

2.1. Siekte, straf en die vergeldingsleer in die Torah en profetiese literatuur

Die skrywers van die boeke van die Hebreeuse Bybel het geglo dat God die een is wat werklik genees, maar hulle het ook geglo dat God siekte kan gebruik vir verskeie redes. In die Torah is daar ’n aantal verwysings na God wat siekte gebruik. In Eks. 4:7, waar God aan Moses vir die eerste keer verskyn, beveel God dat Moses sy hand in sy kleed steek. Toe hy sy hand uithaal, was dit melaats, en toe hy dit weer doen, was sy hand skoon en gesond. Ek sal binnekort meer oor melaatsheid sê. Wat ons in hierdie geval sien, is dat God siekte as ’n teken gebruik.

Die sogenaamde “tien plae” van Eks. 7–12 dra dieselfde sin. Streng gesproke is die woord “plaag” in hierdie geval eintlik ’n wanbenaming. Nêrens praat die Bybel van “tien plae” nie. Alhoewel die storie van die “plae” waarskynlik uit ’n aantal vroeë bronne saamgestel is, en later as een narratief in Eksodus opgeteken is, word die eerste nege plae (Eks. 7–10) gewoonlik as ’n eenheid beskou (in drie reekse van drie “plae” elk). Die woord plaag kom van die Hebreeuse stamvorm ngp, wat beteken “om te slaan” of “om te tref”, en word slegs in Eks. 8:2 (in verband met die paddas) en in Eks. 9:14 (in verband met die hael) gebruik. In Hebreeus is die woord vir plaag dus direk verwant aan straf. ’n Beter benaming hier is die nege “wonders” of “tekens” (Meyers 2005:76–7). Slegs die vyfde en die sesde wonders dra ’n konnotasie van siekte. Die vyfde wonder (Eks. 9:1–7) spreek van ’n pes (deber) wat uitbreek, maar wat slegs die diere doodmaak. Die sesde wonder (Eks. 9:8–12) is wel swere (lišḥîn) wat mens en dier aantas. Die begrip lišḥîn is ’n algemene begrip wat bloot na swere of sere verwys, wat nie maklik aan ’n spesifieke siekte gekoppel kan word nie (sien ook Childs 1974:129).

By die tiende wonder, wat waarskynlik nie deel was van die oorspronklike reeks van nege nie, maar uit ’n ander latere bron kom, word die woord plaag wel gereeld gebruik (Eks. 12:13, 23, 27). Maar die tiende plaag is ook nie ’n siekte nie, maar behels die afsterwe van die eersgeborenes van Egipte. Dit is ook by die tiende plaag (11:1) waar die woord nega‘ (’n hou of ’n slag) gebruik word, en ons kan aflei dat hierdie laaste plaag die hele storie van al die plae opsom as tien “houe” of “strawwe” (Meyers 2005:77). Dus, wanneer daar verwys word na die tien “plae” of “wonders”, speel siekte eintlik ’n baie klein rol hier. Die idee is eerder dat die plae meestal natuurrampe is. Die doel van die rampe, veral in die konteks van die eerste nege, is om as tekens dat God aan die kant van Israel is, te dien. Dit is eers by die tiende plaag waar die idee dat die plae straf is, sterk aangevoer word.

Figuur: ’n Miniatuur tekening uit die Toggenburg Bybel (Switserland) van 1411. Ons sien hier vir Moses in die agtergrond, met twee Egiptenare wat getref is met swere, soos in Eks. 9:8–9 (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Egyptian_plague_of_boils_in_the_Toggenburg_Bible.jpg).

Wat ons dus by die finale en geredigeerde weergawe van die storie van die tien plae sien, is dat siekte nie ’n sentrale tema by die plae (of wonders) is nie, en dat die wonders aanvanklik as tekens van God se voorkeur vir Israel verstaan moet word. Maar soos die storie ontwikkel, word die idee van die plaag, veral die laaste een, meer in terme van straf gekonseptualiseer. Hierdie idee kom ook voor in ander dele van Eksodus, en later ook in Deuteronomium. Terwyl Israel in die woestyn was, het God vir Moses gehelp om bitter water soet te maak (Eks. 15:22–7), en na dit gebeur het, sê God (Eks. 15:26): “Julle moet goed luister na wat Ek, die Here julle God, sê! Julle moet doen wat reg is in my oë, gehoor gee aan my gebooie en alles doen wat Ek vir julle voorskryf. Dan sal Ek geeneen van die siektes waarmee Ek Egipte getref het, oor julle bring nie, want dit is Ek, die Here, wat julle gesond hou” (NAV). In hierdie belangrike teks sien ons dat God homself as die Geneesheer van Israel beaam, maar ook die een wat Egipte met siekte (maḥalâh) gestraf het. As Israel reg optree in God se oë, sal hulle nie met dieselfde siektes gestraf word nie. Die teks is nie duidelik of dit na die siektes van die plae verwys (wat slegs die pes of die swere sou insluit) of siekte oor die algemeen nie. Die gebod word in Eks. 24:25 herhaal: “Jy moet die Here jou God dien. Dan sal Hy jou met kos en water seën en siekte van jou af weghou.” Hierdie gebod verwys duidelik terug na die gebeure van Eks. 15:22–7, aangesien dit spreek van die voorsiening van water en die vermyding van siekte. Die idee van God as die voorsiener van skoon water is baie belangrik, nie net om die volk se dors te les nie, maar ook omdat water ’n belangrike middel vir gesondheid en reiniging is.

Deut. 7:15 gee ’n soortgelyke versekering aan Israel: “Die Here sal elke soort siekte (ḥolî) van jou af weghou. Nie een van Egipte se dodelike (hara‘îm) siektes (madwê) wat jy maar alte goed ken, sal Hy jou laat tref nie. Hy sal dit jou vyande laat tref” (NAV). Die woord ḥolî (verwant aan maḥalâh in Eks. 15:26) verwys na siekte in breë terme. Die woord madwê, wat spesifiek na die krankhede van Egipte verwys, beteken ook siekte. Maar hierdie woord dra dikwels in Hebreeus die konnotasie van iets vuil, walglik en onrein (sien byvoorbeeld Jes. 30:22, en die bespreking in Goldingay 2006:389). Dit is verwant aan die Hebreeuse stamvorm dwh, wat in die konteks van Levitikus, byvoorbeeld, na onrein menstruasie verwys (sien Lev. 12:2, 15:33). Dié punt word deur die gebruik van die byvoeglike naamwoord hara‘îm, wat ook “boos” kan beteken (van die stamvorm r[a]’), ondersteun. Dié laaste begrip dra dus ook die idee van siekte, maar die term is kulties en selfs moreel belaai. Deut. 28:60 verwys weer na die madwê van Egipte. In hierdie teks, wanneer iemand nie die gebooie van God in Deuteronomium gehoorsaam nie, “sal Hy ontsettende rampe oor jou en jou nageslag bring, groot en langdurige rampe, kwaadaardige en ongeneeslike siektes. Hy sal al die siektes van Egipte oor jou bring, alles waarvoor jy bang is, en hulle sal ongeneeslik wees. Die Here sal ook al die siektes en rampe wat nie in hierdie wetboek genoem is nie, oor jou laat kom totdat Hy jou uitgeroei het” (Deut. 28:59–60 NAV) (Steymans 1995:306–8). Navorsers debatteer steeds oor die betekenis van die begrip “siektes van Egipte”. Van Seters (1994:80–2) onderskei byvoorbeeld tussen ’n siekte-tradisie, wat hier in Deuteronomium, en ’n plaag-tradisie, wat hy meen later ontwikkel was deur een van die antieke redakteurs van die Pentateug (die Jahwis). Davies (2020:106–9) toon wel dat Van Seters se posisie nie sonder probleme is nie. Vir die huidige studie is die kronologie van die siekte- en die plaag-tradisie minder belangrik. Die punt is dat Deuteronomium ’n duidelike siekte-tradisie voorstel, wat anders is as die plaag-tradisie. Hierdie tekste in Deuteronomium toon dus ’n intensifisering van die siekte-straf van God. Daar is weer die verband tussen ongeneeslike of kroniese siektes en rampe of plae, en dit alles laat die leser die Eksodus gebeure herleef. Siekte-straf het ’n groot rol in die heilsgeskiedenis van Ou Israel en Juda gespeel.

In Eksodus en Deuteronomium sien ons dus dat die verband tussen siekte en straf waarskynlik ontwikkel soos wat die teks en Eksodus-tradisie self ontwikkel. Daar was ’n plaag-tradisie, waarin siekte nie sentraal was nie. Die Deuteronomis veronderstel ’n afsonderlike siekte-tradisie, waar siekte duidelik met God se straf gekoppel word. As die volk gehoorsaam is aan God, sal hy hulle genees en seën met gesondheid. Indien hulle ongehoorsaam aan die Wet is, dan sal hulle met siekte, en ook ander rampe, gestraf word. Hierdie konsep – dat regverdigheid tot seën lei, en onregverdigheid tot straf – word die vergeldingsleer genoem (Ausloos 2016:33–43; Nel 2002:780–98). Siekte het ’n belangrike plek in die vergeldingsleer van die Torah. Ons sien verder dat daar in hierdie twee boeke van die Torah, veral in Deuteronomium, ook ’n sterk etniese komponent na vore kom. Egipte word nou met dodelike en walglike siektes geassosieer. Die ergste straf wat God kan stuur is om Israel met “Egiptiese siektes” te tref.

Siekte is natuurlik ook ’n belangrike tema in Levitikus. Levitikus is baie besorg oor die kultiese en morele reinheid van Israel, en daar is veral twee klasse siektes wat die kultiese reinheid van die Israeliete kan beïnvloed: velsiektes en siektes van die geslagsorgane (Douglas 1999:185–9). Levitikus 13–14 gee ’n lang en noukeurig uiteengesette verduideliking oor hoe persone met bepaalde velsiektes hanteer moet word. Die woord wat dikwels vir hierdie velsiektes gebruik word, is melaatsheid (tsara‘at in Hebreeus). Maar ons verstaan vandag dat antieke “melaatsheid” nie verwant is aan moderne melaatsheid, of die Hansen-siekte, nie. Melaatsheid in die Bybel verwys waarskynlik na ’n versameling van velsiektes (De Wet 2018:471–8; Goldstein 2015:32–3; Pilch 1981:108–13). Wanneer mense hierdie ernstige velsiektes getoon het, is hulle as melaats en onrein bestempel, en uit die gemeenskap verban (sien Num. 5:1–4). Siektes van die geslagsorgane waar daar ’n vloeistof afskeiding was, sowel as gewone menstruasie, was ook toestande wat ’n persoon onrein gemaak het (sien byvoorbeeld Lev. 15). Hierdie persone is nie juis uit die gemeenskap verban nie, maar hulle was in die deelname van sekere aktiwiteite beperk, en hul onreinheid het aan sekere voorwerpe “afgesmeer” (Douglas 1999:188–9). Maar daar is geen aanduiding in Levitikus dat hierdie siekte-toestande noodwendig die direkte resultaat van sonde is nie, en hulle word beslis nie as God se straf verstaan nie. Hier moet ons verstaan dat onreinheid nie insigself sondig is nie, alhoewel alle sonde tot onreinheid lei. Sekere handelinge wat ’n mens onrein maak, byvoorbeeld seks of menstruasie, is onvermybaar. Seks word dan selfs deur God beveel (Gen.1:28). ’n Toestand van onreinheid impliseer slegs dat só ’n persoon nie toegang tot heilige plekke sal hê nie, en in sekere sosiale aktiwiteite beperk word (Klawans 2000:21–42; 2006:17–48).

In die geval van melaatsheid is die beperking drasties. Soms is melaatsheid net ’n teken, soos toe God Moses se hand melaats laat word het (Eks. 4:7). Melaatsheid kan wel in sommige gevalle God se straf wees. In Num. 12 word Miriam met melaatsheid gestraf omdat sy haarself teen Moses en God verset het. Sy word dan vir die gebruiklike tydperk, sewe dae, uit die kamp verban. In hierdie geval is melaatsheid inderdaad ’n straf. En in Deut. 24:8–9 sien ons wel dat die storie van Miriam gebruik word as ’n waarskuwingsmiddel vir mense om die kultiese maatreëls oor melaatsheid ernstig op te neem: “Jy moet versigtig wees as melaatsheid jou tref. Jy moet versigtig wees en presies doen wat die Levitiese priesters jou voorhou. Ek het hulle alles beveel, en jy moet versigtig wees en dit doen. Jy moet onthou wat die Here jou God vir Mirjam aangedoen het toe julle uit Egipte weggetrek het” (NAV). Die siekte sowel as die gevolglike onreinheid is dus nie self straf nie, maar indien die Israeliete hulself nie reinig van hul onreinheid nie, kan dit God se straf uitlok (García Bachmann 2011:356–61).

Die profetiese boeke van die Hebreeuse Bybel trek ook ’n verband tussen siekte en God se straf. Nadat die Filistyne die verbondsark gevange geneem het, het God elke Filistynse stad waar die verbondsark gegaan het, met ’n plaag getref (1 Sam.5:6, 12). Die aard van hierdie plaag het interessante debat gelok (Bodner 2008:634–49), maar vir hierdie studie is dit voldoende om uit te wys dat God die Filistyne herhaaldelik met hierdie siekte van die plaag straf.

In 2 Sam.3:22–39 lees ons van Joab wat vir Abner mislei en vermoor het. Toe Dawid daarvan hoor, het hy gesê: “Ek is vir altyd voor die Here onskuldig aan die moord op Abner seun van Ner, ek en my koningshuis. Mag die straf daarvoor op Joab se kop afkom en op sy hele familie. Mag daar altyd in sy familie een wees wat bloei of melaats is of op krukke loop of deur die swaard omkom of broodsgebrek ly” (2 Sam.3:28–9 NAV). In hierdie teks word melaatsheid, sowel as bloeiende swere, gestremdheid en hongersnood, as ’n geldige straf vir Joab aangehef. Die Midrash, Levitikus Rabba 16.1 (geskryf êrens tussen die vyfde en die sewende eeu n.C.), koppel die straf van Joab ook met die straf van Miriam (Neusner 2001:60–2). In 2 Kon. 5 lees vind ons ook die bekende storie van Naäman. Hy was die bevelvoerder van die Koning van Aram se weermag, maar het melaatsheid gehad. Naäman het toe uiteindelik by die profeet Elisa aangekom. Elisa het toe beveel dat Naäman homself sewe keer in die Jordaanrivier laat was. Naäman was daarna genees. Toe Naäman vir Elisa ’n geskenk wou gee hiervoor, het Elisa dit geweier. Elisa se dienskneg, Gehasi, sien toe egter ’n gulde geleentheid om vir homself die gawe te neem. Hy hardloop toe agter Naäman aan, en vra vir die geskenk, wat Naäman vir hom gegee het. Toe Elisa hom hieroor ondervra, het Gehasi gelieg. Maar Elisa het geweet wat hy gedoen het, en bestraf toe vir Gehasi in 2 Kon. 5:27: “Die melaatsheid waarmee Naäman aangetas was, sal vir altyd aan jou en jou nageslag sit” (NAV). Hier sien ons die mag van die profeet om in die naam van die Here eerder te genees of met siekte te straf.

In die profetiese boeke van die Hebreeuse Bybel word die vreesaanjaendheid van God dikwels met pes en plaag in verband gebring, soos Hab.3:5 sê: “Voor Hom uit gaan die pes, in sy voetstappe volg die dood.” (NAV). Daar is ook ’n interessante verwysing in ’n uitspraak van die Here teen Assirië in Jes.10:16a. In die NAV word dit soos volg vertaal: “Daarom sal die Here ons God, die Almagtige, die vernames van Assirië laat krepeer van ellende.” Die Ou Afrikaanse Vertaling (OAV) lees: “Daarom sal die Here Here van die leërskare onder sy vettes ’n maerte stuur.” Die vraag handel oor die betekenis van die Hebreeuse woord râzôn, wat die OAV as ’n maerte vertaal. Engelse vertalings, soos die New Revised Standard Version (NRSV), praat van ’n wasting disease, oftewel ’n verterende siekte. Die woord kom ook voor in Ps.106:15, met verwysing na God wat vir Israel met râzôn straf terwyl hulle in die woestyn was: “Toe het Hy hulle gegee wat hulle gevra het, maar hulle van siekte laat wegteer” (NAV). As gevolg van die algemene aard van die begrip, is dit moeilik om te bepaal na watter siekte of kwaal râzôn eintlik verwys. Dit lyk soos ’n kwaal wat God stuur aan dié wat sterk of hoogmoedig is, en word soms ook in ’n metaforiese sin gebruik. Daniel en Daniel (1999:1557–8) meen dat dié algemene begrip moontlik na tering (tuberkulose) kan verwys.

Daniel en Daniel (1999:1557) redeneer ook dat die verwysings na ’n sekere “plaag” waarmee God mense dreig, in Lev.26:16 en Deut.28:22, ook dalk na tering kan verwys. Die NAV gebruik juis die woord tering in Lev.26:16: “Ek sal julle lewens vol angs maak. Julle sal geteister word deur tering en koors, siektes wat ’n mens blind maak en jou laat wegkwyn”; en in Deut.28:22: “Die Here sal jou swaar tref met tering en koors en vurige koors en ontsteking en droogte en brandkoring en heuningdou; en hulle sal jou vervolg totdat jy omkom.” Die Hebreeuse woord in hierdie tekste is nie râzôn nie, maar šaḥefet, wat ook die moderne Hebreeuse woord vir tering is. Die Septuaginta gebruik die Griekse woord aporia in beide gevalle, ook ’n algemene begrip, wat dalk meer na ’n sielkundige ellende of moedeloosheid kan verwys. Die Vulgaat gebruik die Latynse woord egestas, wat ook na ’n tekort of behoefte kan verwys. Die Vulgaat gebruik wel die woord consumare (“om te verteer”), maar dit is nie die vertaling van šaḥefet, maar die ekwivalent vir die stamvorm klh (“verteer”), wat die funksie van die siekte is. Dit is moontlik deur hierdie Latynse vertaling dat die King James Vertaling (KJV) šaḥefet vertaal met die ou Engelse woord vir tering, consumption. Die simptome wat in die teks beskryf word, naamlik koors en blindheid, kan voorkom by tering, maar ook by ander siektes. Ons moet dus versigtig wees om uit die antieke bronne, veral die Hebreeus en Grieks, šaḥefet en râzôn as tering te verstaan. Die bewyse is te min en uiteenlopend. ’n Mens kan netsowel redeneer dat gewone hongersnood of wanvoeding ook hierdie gevolge kan hê. Šaḥefet en râzôn is wel een of ander siekte(s) wat God aan hoogmoedige en sterk mense stuur om hulle te laat uitteer of om hulle moedeloos te maak.

Sommiges meen dat die siekte van die lydende kneg van Jes.53 ook moontlik na melaatsheid verwys, selfs al is dit net metafories (Duhm 1922:343; sien ook Shepherd 2014:57, 67–8). Ongeag die siekte wat die kneg van Jes.53 dra, lees ons wel dat hy ook beskou word as iemand deur God gestraf of geslaan (nâga‘) is (Goldingay en Payne 2006:305).

In die geval van koning Asarja (of Ussia), sien ons dat God self hom met melaatsheid straf, omrede hy nie die offerplekke op die hoogtes afgebreek het nie (2 Kon.15:5). Die latere weergawe in 2 Kron.26:16–21 gee ’n ander agtergrond vir dié koning se straf. Die Kroniekskrywer meen dat die koning ongemagtigde wierookoffers in die tempel wou bring, wat slegs die priesters kon doen, en as gevolg hiervan word hy met melaatsheid gestraf. Hier word die koning met melaatsheid gestraf sodat hy nie weer voet in die tempel kan sit nie. Die doel van die siekte-straf is dus baie spesifiek. Ons lees ook in 2 Kron.21:18–9 van koning Joram, vir wie God met ’n ongeneeslike siekte in sy ingewande getref het, waarvan hy later op ’n pynlike wyse gesterf het. Een van die mees tragiese stories van siekte-straf in die Hebreeuse Bybel is in 2 Sam.12:15–24, waar die baba van Dawid en Batseba as gevolg van Dawid se sonde, sterf.

Die boeke van Samuel en Konings word deur baie Bybelwetenskaplikes gesien as deel van die sogenaamde Deuteronomistiese geskiedenis (sien byvoorbeeld Pury, Römer en Macchi 2000; Römer 2005; Ausloos 2015). Hierdie teorie meen dat Deuteronomium, sowel as Josua, Rigters, Samuel, Konings, en moontlik ook Jeremia, uit dieselfde “skool” van denke oor Israel se godsdiens en rol spruit. Jeremia bevat ook gevalle waar God met siekte straf. In Jer.16:1–4 word Jeremia verbied om te trou en kinders te hê, aangesien God se oordeel oor Juda naby is. Jer.16:4 lees: “Hulle [die kinders van die land] sal sterf aan verskriklike siektes” (NAV). Indien dit wel die geval is, is dit moontlik om ’n verband te trek tussen die siekte-tradisie van Deuteronomium, en die siekte-straf gevalle in Samuel en Konings. Die feit dat melaatsheid in meeste gevalle die straf is, ondersteun ook dié punt. Die minste wat ons kan aflei is dat die siekte-tradisie van Deuteronomium deeglik uitgebou en uitgespeel word in die siekte-straf narratiewe van Samuel en Konings. Dié kontinuïteit van die Deuteronomistiese siekte-straf tradisie in Samuel en Konings vestig die vergeldingsleer nog meer in die godsdienstige verbeelding van Israel en Juda. Die latere skrywer(s) van Kronieke neem hierdie tradisie oor, tot ’n mate, maar maak ook sy eie aanpassings.

2.2. ’n Reaksie teen siekte-straf en die vergeldingsleer in die Hebreeuse Bybel

Hierdie tradisie wat siekte-straf met die vergeldingsleer koppel, was nie blindelings deur al die skrywers van die Hebreeuse Bybel aanvaar nie. Die Wysheidsliteratuur⁵ van die Hebreeuse Bybel vertoon ’n verskeidenheid van sienswyses in terme van die verband tussen siekte en goddelike straf. Sommige tekste aanvaar die vergeldingsleer van siekte-straf uit die Eksodus-tradisie. Daar staan geskrywe in Ps.106:14–5: “Hulle [Israel] het skaamteloos meer kos geëis in die woestyn, daar in die barre wêreld het hulle die geduld van God beproef. Toe het Hy hulle gegee wat hulle gevra het, maar hulle van siekte laat wegteer” (NAV). Ps.38:3–4 lees verder: “U pyle het my getref, u hand lê swaar op my. Deur u toorn is daar nie meer ’n gesonde plek aan my liggaam nie, deur my sonde is daar nie meer ’n heel plek aan my lyf nie” (NAV). Spr.3:7–8 stel wysheid en regverdigheid gelyk aan gesondheid en genesing: “Moenie dink jy het die wysheid in pag nie, dien die Here en vermy wat sleg is: dit is die geneesmiddel vir jou, die verkwikking vir jou liggaam” (NAV). Sommige tekste in die Wysheidsliteratuur aanvaar dus die vergeldingsleer van siekte-straf. Daar is tog ’n groot verskil tussen siekte-straf en vergelding in die Wysheidsliteratuur en die Deuteronomistiese geskiedenis. By laasgenoemde is siekte en vergelding gewoonlik teen nasies (of hul konings) of groepe mense gerig. In die Wysheidsliteratuur word dit meestal teen die individu gerig (Penchansky 2012:69–70).

Die een teks in die Wysheidsliteratuur wat wel die idee van die vergeldingsleer uitdaag, is Job. Daar is ’n goeie moontlikheid dat die proloog (hoofstukke 1–2) en epiloog (42:7–17) van Job ’n ouer storie as die poëtiese dialoë verteenwoordig (Fokkelman 2012:3–33). Die probleem van menslike lyding is die hooftema van Job, veral die idee van onverdiende en onregverdige lyding. Volgens die voorveronderstellings van die vergeldingsleer, móét Job as gevolg van al sy smarte ’n vreeslike sondaar wees. Maar Job weerstaan hierdie aanname, en vereis dat God aan hom verduidelik waarom hy, wat eintlik ’n regverdige mens is, so moet ly. In wese meen Job dat God nie besorg oor die regverdige behandeling van die mens is nie – die probleem van teodisee. Wanneer God vir Job beantwoord, spreek hy slegs van sy ondeurgrondelike ontwerp en onderhouding van die skepping, en verwys nie na die kwessie van regverdigheid nie. Die implikasie is dus dat Job reg is, regverdigheid is nie ’n belang van God nie. Benewens die besondere literêre kwaliteit van die boek, is Job ook uniek in die sin dat dit ’n aantal opponerende argumente kan verteenwoordig en onderhou (Hartley 1988:38–51).

Een van die aspekte van die vergeldingsleer waarteen Job protesteer, is die idee van siekte as ’n straf vir sonde. Job word aangekla by God deur “Satan” (“die Aanklaer”), wat nie die duiwel in hierdie konteks is nie, maar ’n ’n hemelse wese wat ontroue mense aan God moet uitwys – God se advokaat (Balentine 2006:50–4). Die Aanklaer is ook nie ’n demoon in die tradisionele sin van die woord nie – die idee dat demone of bose geeste siektes veroorsaak is ’n baie latere ontwikkeling, en kom nie voor in die Hebreeuse Bybel nie. Dit is tóg interessant, aangesien “demone” of geeste (goed, boos en neutraal) in die ou nabye Ooste dikwels by siekte en gesondheid betrokke was. In Egiptiese denke was geeste dikwels middelaars van siekte en goddelike genesing. Egiptiese godsdiens en mitologie het baie “siekte-demone” (Lucarelli 2017:53–60). Die figuur van die Aanklaer sluit tot ’n mate aan by hierdie tradisie. Ons sal later ’n soortgelyke middelaar, in die figuur van Rafael in die Apokriewe boek Tobit, sien. In die geval van Job, is dit die Aanklaer wat Job tref, maar met God se goedkeuring. Ons lees in Job 2:4–8:

Die Satan sê toe vir die Here: “Dit bewys nog niks. ’n Man sal mos alles gee wat hy het, as hy net kan bly lewe. Maar raak nou net aan sy liggaam en kyk of hy U dan nie in u gesig vervloek nie.” Toe sê die Here vir die Satan: “Goed, hy is in jou mag. Net sy lewe mag jy nie neem nie.” Die Satan het van die Here af weggegaan en vir Job met pynlike swere getref, van sy kop tot sy tone. Job het op ’n ashoop gaan sit en hy het ’n potskerf gevat en hom daarmee gekrap. (NAV)

Nadat die Aanklaer al Job se besittings neem, word die beproewing erger, en Job se gesondheid word aangetas. Die woordeskat in hierdie geval is belangrik. Die “pynlike” swere waarmee Job getref word, word ook beskryf as “bose” (r[a]‘) swere. Die taalgebruik is baie dieselfde as wat ons in Deut.28:35 kry. Dit laat ons terugdink aan die “bose” siektes van die Egiptenare. Deut.28:27 lees: “Die Here sal jou tref met die swere van Egipte, met bloedvinte, uitslag en jeuksiektes, waarvan jy nie genees sal kan word nie” (NAV). Deut.28:35 is nog nader aan Job se toestand: “Die Here sal jou tref met kwaadaardige swere aan jou knieë en jou dye. Van kop tot tone sal jy nie genees kan word nie.” (NAV). Hierdie is net een van die strawwe wat die ongehoorsames en goddeloses sal tref (Deut.28:15). Daar is egter baie oor die spesifieke aard van die siekte waarmee Job getref word gespekuleer. Dit is duidelik dat Job ’n velsiekte het, wat moontlik as (antieke) melaats deur bystanders beskou sou word. Daar is min sekerheid oor die presiese aard van Job se siekte (Dell 2016:62–5; sien ook Appelboom, Cogan en Klastersky 2007:36–9; Resende, Kirchner en Resende 2009:544–7; Van der Zwan 2017:1–8). Maar die presiese mediese aard van die siekte is waarskynlik nie die punt van die storie nie. Alles waarmee Job getref word korrespondeer met baie van die vloeke van Deut.28:15–35 wat op die ongeregtiges rus. Die aard van Job se siekte is dié van ’n straf-siekte, soos wat in Deut. 28 uitgelê word. Saam met die pyn en ander simptome, beleef Job erge sielkundige smart en sosiale marginalisering. Hy gaan sit op ’n ashoop buite die gemeenskap, wat waarskynlik die plek was waar die melaatses en ander verwerptes gegaan het.

Figuur: William Blake se bekende tekening waar Satan vir Job se liggaam met die pyle van siekte tref (c. 1821) (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Blake_Book_of_Job_Linell_set_6.jpg).

Job se “vriende” verteenwoordig die standpunt van die vergeldingsleer. Elifas verduidelik aan Job (Job 5:17–8): “Dit gaan goed met die mens wat deur God tereggewys word. Jy moet nie die bestraffing van die Almagtige verontagsaam nie. Dit is Hy wat wonde toedien, maar Hy verbind hulle weer, wat seer slaan, maar Hy maak weer met sy eie hand gesond” (NAV). Bildad sê die volgende oor die goddelose (Job 18:13): “’n Dodelike siekte sal sy vel wegvreet en sy liggaamsdele verteer.” (NAV). Elihu meen (Job 33:19–21): “Of Hy (God) spreek die mens aan met ernstige siekte, met pyn wat aan sy liggaam knaag, sodat alle kos hom walg, selfs die lekkerste ete. Die vleis aan sy liggaam is so weggevreet dat jy dit nie meer kan sien nie, jy sien nou net been” (NAV). Maar dwarsdeur die teks beroep Job hom op sy onskuld en regverdigheid.

Die Boek van Job konfronteer dus uitdruklik die Deuteronomistiese idee van siekte-straf en vergelding. Dit problematiseer die vergeldingsleer omrede Job eintlik ’n regverdige mens is wat soos ’n onregverdige behandel word. En nie net word hy soos ’n onregverdige behandel nie, maar hy word getref met wat blyk soos die dodelike en bose Egiptiese siekte(s). Dit is insigself interessant, aangesien ons ook hier in gedagte moet hou dat Job nie ’n Israeliet is nie. Hy kom van “die land van Us” (Job 1:1), wat sommiges eerder naby Aram of Edom plaas (Balentine 2006:43–6). Job se etnisiteit kompliseer die storie nog méér, aangesien hy eintlik ’n regverdige heiden is wat nou met die siektes van die Egiptenare gestraf word.

Die vraag oor siekte as straf, en die vergeldingsleer oor die algemeen, word nie ten volle opgelos deur die boek Job nie. Die probleem oor siekte het veral ’n oop einde in Job se verhaal. In die epiloog word al Job se ongeluk herstel – behalwe sy gesondheid. Die epiloog sê niks oor Job se gesondheid wat herstel word nie. Schipper (2010:16–22) en Dell (2016:75–7) waarsku ons om nie net aan te neem dat Job gesond geword het nie. Job kry sy kinders en besittings terug, en leef selfs tot op ’n gevorderde ouderdom. Selfs al het hy gesond geword, dit is nogtans besonders dat niks van Job se gesondheid, en sy velsiekte, gesê word nie. Ons kan slegs spekuleer waarom die skrywer kies om te swyg oor Job se siekte. Die feit dat die skrywer die kwessie van siekte spesifiek oop laat is miskien ’n aanduiding dat die leser vir hom- of haarself moet besluit.

Die verhaal van Job is baie belangrik vir hierdie studie, aangesien dit aandui dat nie almal noodwendig die konsep van siekte-straf in die vergeldingsleer aanvaar het nie, en dat die Hebreeuse Bybel juis nie een duidelike boodskap oor die kwessie het nie. Net soos baie mense vandag worstel met die aard en doel van siekte, veral in ’n tyd van COVID-19, het die antieke mense, en inderdaad die skrywers van die Hebreeuse Bybel, met dieselfde vraag geworstel sonder ’n eenstemmige antwoord.

2.3. Perspektiewe uit die Apokriewe van die Ou Testament

Die boeke wat vandag bekendstaan as die Apokriewe van die Christelike Ou Testament is ook nie stil oor die verhouding tussen siekte en straf nie. Baie van hierdie tekste is laat geskryf, waarskynlik rondom die tweede eeu v.C., en alhoewel sommiges dalk oorspronklik in Hebreeus geskryf is, is meeste van die oorblywende tekste almal in antieke Grieks geskryf. Baie van die tekste van die Apokriewe toon ’n invloed van die Hellenisme. Sommige tekste in die Apokriewe aanvaar die vergeldingsleer oor siekte en straf. Die Makkabeërboeke vertel die storie van die Griekse inname van Palestina, en hul oorlog met Egipte, in die tweede eeu v.C. ’n Afstammeling van een van Aleksander die Grote se generale was Antiogus IV Epifanes. Die Makkabeërboeke beeld Antiogus op ’n baie negatiewe manier uit. Hy word beskryf as ’n verdrukker van die Jode, omrede hy Griekse kulturele en godsdienstige praktyke in Jerusalem voorgestel en soms afgedwing het. Hy is veral bekend vir die feit dat hy blykbaar ’n standbeeld van Zeus in die Allerheiligste van die Joodse tempel in Jerusalem geplaas het (Cohen 2006:19–50).

Daar is verskeie weergawes van die dood van dié aartsvyand van die Jode (Mendels 1981:53–6). In 1 Makk.6:8–17 blyk dit asof Antiogus van smart of depressie sterf. Voor hy sterf, erken hy dat die rede vir sy siekte verband hou met al die bose dinge wat hy in Jerusalem en Judea gedoen het (1 Makk.6:19–23). ’n Mens sou kon redeneer dat dié weergawe van Antiogus se dood moontlik die vergeldingsleer veronderstel, maar dit is nie duidelik in die teks uitgedruk nie. In 2 Makkabeërs vind ons eintlik twee weergawes van Antiogus se dood. 2 Makkabeërs open met twee briewe aan die Jode in Egipte. In die tweede brief, in 2 Makk. 1:11–6, word daar vertel dat Antiogus in Persië doodgemaak is, nadat hy ’n tempel daar wou roof. Die skrywer van hierdie brief sê wel dat hierdie gebeure God se oordeel oor Antiogus verteenwoordig (2 Makk. 1:17), maar dit sê niks van siekte nie.

Daar is wel ’n ander weergawe van Antiogus se dood, wat verskil van dié in 1 Makk. 6:8–17 en 2 Makk. 1:1–16. In hierdie weergawe, tref God vir Antiogus met siekte, soos 2 Makk. 9:5–6 beskryf:

Maar die alsiende Here, die God van Israel, het hom getref met ’n ongeneeslike en onsigbare plaag; want die oomblik toe hy klaar gepraat het, het ’n intense pyn in sy ingewande en akute inwendige foltering hom oorval – heeltemal gepas vir hom wat ander se ingewande met soveel ongehoorde pyniginge gefolter het. (BDV)

In hierdie teks sien ons duidelik dat God Antiogus met ’n maagsiekte tref. Die maagsiekte is beide ’n straf en ’n teken. Hierdie skrywer spel die vergelding van hierdie straf baie duidelik uit: Antiogus kry ’n maagsiekte, omrede hy self die ingewande van ander mense – wat hierdie waarskynlik ’n breër betekenis dra – skade aangedoen het. Antiogus se siekte word in soortgelyke terme as Joram se maagsiekte en dood beskryf (sien weer 2 Kron. 21:18–9). In 2 Makk. 9:9–12 lees ons verder:

En toe het wurms uit die goddelose man se liggaam begin peul, met die gevolg dat, terwyl hy nog in pyn en lyding geleef het, sy vleis afgevrot het en sy hele leërmag deur die stank van sy ontbinding geteister is. As gevolg van die ondraaglike stank kon niemand hom, wat kort tevore gedink het dat hy aan die sterre van die hemel kan raak, dra nie. Dit was toe dat hy, gebroke, begin het om sy uiterste arrogansie te laat vaar en tot sy sinne te kom onder die geseling van God, omdat hy weens die pyn elke oomblik meer intens gely het. En toe hy nie meer sy eie stank kon verduur nie, het hy dít gesê: “Dit is reg om onderworpe te wees aan God en geen sterfling moet dink dat hy gelyk aan God is nie.” (BDV)

Die temas van vrot, walglikheid, stank en onreinheid is duidelik in hierdie teks (Frisch 2012:33–56; Coetzer 2018:1–7). Vir die skrywer van 2 Makkabeërs, weerspieël Antiogus se siekte sy morele toestand. Volgens die skrywer dryf die siekte nie net vir Antiogus tot belydenis nie, maar tot die erkenning van die vergeldingsleer (Schwartz 2008:351–68).

’n Ander boek in die Apokriewe wat met die kwessie van siekte en vergelding onderhandel, is die boek Tobit. Alhoewel hierdie storie in die derde of tweede eeu v.C. geskryf is, speel dit af in die agtste eeu v.C., toe die volk Israel (die tien stamme) deur die Assiriërs in ballingskap geneem is. Tobit is een van die ballinge wat na Nineve weggevoer is (Tob. 1:1–3). In hierdie boek word Tobit beskryf as ’n baie regverdige man. Hy noem spesifiek dat hy in die tyd van Jerobeam nie aan die afgodery deelgeneem het nie (Tob. 1:5). Nadat Tobit gaan om ’n vermoorde vreemdeling te gaan begrawe, het hy in sy huis se binnehof gaan slaap. Sonder sy wete, was daar mossies net bokant sy gesig. Hy vertel dan dat die warm mis van hierdie mossies in sy oë geval het, wat hom blind gemaak het (Tob. 2:8–10). Tobit kon nie verstaan waarom dit met hom gebeur het nie, want hy was ’n regverdige man wat, volgens die vergeldingsleer, net seën en voorspoed moes beleef. Hy het al die dokters van die gebied besoek, maar niemand kon hom genees nie. God stuur dan vir die engel Rafael om vir Tobit te genees, maar eers nadat Tobit se seun, Tobias, op reis saam met die engel gaan. Tobit se oë word genees wanneer ’n vis se gal daaraan gesmeer word (Di Lella 1999:69–73). Die storie van Tobit is in baie opsigte soortgelyk aan Job (Portier-Young 2005:14–27). Rabenau (1994:120) merk tereg op: “Zugleich wendet sich das Tobitbuch wie Hiob gegen die gängige These, Krankheit sei unbedingt Folge von Sünde oder mangelndem Gottvertrauen. Tobit erblindet … damit … das wunderbare Heilshandeln Gottes offenbar werde.”⁶ Die boek van Tobit problematiseer die vergeldingsleer verder deur te impliseer dat siekte nie slegs as straf verstaan moet word nie, maar dat siekte ook ’n groter en positiewe doel kan dien. Die storie dien ook as ’n kritiek van Mesopotamiese mediese praktyke, en toon dat medisyne slegs sal werk as dit God se wil is (Attia 2018:36–68).

Figuur: Bernardo Strozzi se skildery wat die genesing van Tobit uitbeeld, 1620 (Cleveland Museum of Art). Tobit se genesing is ’n algemene tema in kuns (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bernardo_Strozzi_-_The_Healing_of_Tobit_-_1993.5_-_Cleveland_Museum_of_Art.jpg).

Die laaste Apokriewe teks waarna ek wil verwys is die sogenaamde Wysheid van Ben Sirag (wat ook as Ekklesiastikus bekend staan), ’n wysheidsteks wat baie soos Spreuke voorkom. Die Wysheid van Ben Sirag is uitsonderlik in die Apokriewe aangesien dit oorspronklik in Hebreeus geskryf is deur die oupa van Ben Sirag, met die naam Jesus ben Eleasar ben Sirag. Dit was voor die tyd van Antiogus IV geskryf, maar wel gedurende die Hellenistiese tyd. Dit is toe in 132 v.C. in Grieks vertaal deur Jesus ben Sirag se kleinseun (Beentjes 1997:1–10). Die doel van die Wysheid van Ben Sirag is om die wysheid van die Hellenistiese filosofie aan te spreek, en te toon dat die Joodse wysheid in die Hebreeuse Bybel ware wysheid is (Aitken 2002:283–4).

Die Wysheid van Ben Sirag het baie te sê oor siekte. Ons lees in Sir. 18:19–21:

Wees ingelig voordat jy praat;
voor jy siek word,
sorg vir jou gesondheid.
Ondersoek jouself
vóór die oordeel, en jy sal vergifnis vind
in ’n tyd van toetsing.
Voordat jy siek word, verneder jou,
en toon in ’n tyd van sonde
dat jy bekeer is. (BDV)

Dit lyk tog asof hierdie teks die vergeldingsleer bevorder. ’n Mens se gesondheid word direk gekoppel aan gedrag, self-ondersoek en sonde. Sir. 31:22 lees ook: “Wees vaardig in al jou werk, dan sal geen siekte jou ooit oorval nie” (BDV). In Sir. 37:29–31 praat die skrywer van die waarde van gematigdheid, en dat oorvloed en ’n tekort aan self-beheersing tot siekte lei (Sir. 37:30): “Want in ’n oormaat voedsel skuil daar siektes, en vraatsug gee ’n mens naarheid” (BDV). Die Wysheid van Ben Sirag sluit, enersyds, aan by die wysheidstradisie van die Hebreeuse Bybel, en andersyds, sluit dit aan by Hellenistiese morele filosofie. Die idee van oorvloed en gematigdheid is teenwoordig, byvoorbeeld, in Spreuke, wat dikwels die slegte gevolge van ’n vergrype aan wyn uitspreek (sien Spr. 20:1, 23:29–35, 31:4–5; sien ook Ps. 104:15). Maar gematigdheid is ook ’n kernbeginsel in die Hellenistiese morele filosofie, en hierdie tekste in die Wysheid van Ben Sirag toon alreeds ’n Hellenistiese invloed op die teks se benadering tot siekte. Ons kan dus aflei dat die Hebreeuse Bybel en die Apokriewe siekte aan beide eksterne oorsake (soos God, of sy Aanklaer) en interne oorsake (die individu se eie dwase leefstyl) toeskryf.

Die teenwoordigheid van interne oorsake vir siekte word verder ondersteun deur die wysheidsrede in die volgende hoofstuk van die Wysheid van Ben Sirag. Sir. 38 besing die lof en noodsaaklikheid van dokters en aptekers (Sulmasy 1988:14–24; Kaiser 2001:39–43). In hierdie opsig is die Wysheid van Ben Sirag ook nader aan Hellenistiese morele filosofie. Ons lees in Sir. 38:1–4, 7:

Eer ’n geneesheer vir sy dienste
aan jou
met die eer wat hom toekom,
want die Here het hom
inderdaad geskape.
Want genesing kom
van die Allerhoogste,
maar sy vergoedingg sal hy
van die koning ontvang.
’n Geneesheer se kundigheid
maak hom beroemd,
en in die teenwoordigheid
van maghebbers
sal hy bewonder word.
Die Here het geneesmiddele
uit die aarde geskep,
en ’n verstandige man
sal dit nie geringskat nie.
…
Daardeur genees Hy en neem Hy
die pyn weg,
maar met die middele sal die apteker
sy mengsel saamstel. (BDV)

Die teks redeneer dus dat dokters en aptekers instrumente van genesing in God se hand kan wees. Dus, alhoewel die vergeldingsleer steeds in die agtergrond is, val die rede vir siekte hoofsaaklik op ’n mens se lewenskeuses. Hierdie klem op self-beheersing en gematigdheid het baie meer prominent in die vroeë Christendom geword, wat ook deur Hellenistiese morele filosofie beïnvloed is (Carrick 2001:11–40).

Die Apokriewe van die Ou Testament toon ook ’n verskeidenheid van perspektiewe op die probleem van siekte en straf. Sommige tekste aanvaar dat siekte God se straf teen ongeregtigheid is, maar ander, soos Tobit, beoog om die vergeldingsleer te kompliseer en te problematiseer. ’n Teks soos die Wysheid van Ben Sirag wys weer hoe die invloed van Hellenistiese morele filosofie die denke oor siekte en gesondheid van Tweede-Tempelse Judaïsme beïnvloed het. Hierdie invloed was blywend, soos ons nou in die volgende bespreking oor die Nuwe Testament sal waarneem.

3. Siekte en straf in die Nuwe Testament

Uit die vorige bespreking is dit duidelik dat wanneer die tyd van die Nuwe Testament aanbreek, ons verskillende en dikwels uiteenlopende sienswyses oor die verhouding tussen siekte en straf het. Die Nuwe Testament weerspieël self hierdie verskeidenheid van perspektiewe. Die Nuwe Testament beklemtoon graag die idee van God of Christus as Geneesheer, en koppel dit dikwels met die vergifnis van sonde (Henriksen en Sandnes 2016:70–96). Ons moet wel verstaan dat die konsep van die vergeldingsleer, soos dit in Ou Israel en in die latere Judaïsme ontwikkel het, steeds aan die orde van die dag in Jesus se tyd was. In Joh.5:1–17 lees ons, byvoorbeeld, die storie van die man wat by die bad van Betesda gelê het. Hy was vir 38 jaar lank siek, en toe Jesus hom sien, het Jesus hom genees (Joh.5:6–7). Toe Jesus die man weer later by die tempel sien, sê Jesus vir hom (Joh.5:14): “Kyk, jy is nou gesond. Moet nou nie meer sonde doen nie, sodat daar nie iets ergers met jou gebeur nie” (NAV).

Figuur: Palma il Giovane se skildery van Jesus wat die man by die bad van Betesda genees (1592) (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Palma_il_Giovane_001.jpg)

Daar is baie literatuur oor hierdie teks. Daar is dié wat meen dat Jesus nie die man se siekte (of streng gesproke, sy moontlike gestremdheid) met sonde koppel nie (sien byvoorbeeld Bruce 2005:49). Een van die redes hiervoor is dat Jesus, in Joh. 9:2, duidelik noem dat ’n man wat blind gebore is, nie só is as gevolg van sonde nie. In hierdie teks word die vraag van Jesus se dissipels genoem (Joh.9:1–3): “Terwyl Jesus wegstap, sien Hy ’n man wat van sy geboorte af blind was. Sy dissipels vra Hom toe: ‘Rabbi, deur wie se sonde is dit dat hierdie man blind gebore is: sy eie of sy ouers s’n?’” Ons sien dus dat die dissipels, volgens Johannes, juis aantoon dat hulle in die vergeldingsleer aanvaar. Die man se blindheid word gesien as ’n straf vir sy of sy ouers se sonde. Jesus korrigeer die dissipels: “En Jesus antwoord: ‘Dit is nie deur sy eie sonde nie en ook nie deur sy ouers s’n nie, maar hy is blind sodat die werke wat God doen, in hom gesien sal kan word’” (NAV). In hierdie teks sê Jesus duidelik dat die man se blindheid nie die gevolg van sonde is nie, en dus kan mens sy toestand nie aan vergelding toeskryf nie. Maar kan ’n mens die teks in Joh.9:1–3 gebruik om Joh.5:14 uit te lê? Haenchen (1984:247) sien ook ’n probleem hier. Hy meen dat die skrywer van die Johannesevangelie hier bloot net een van sy bronne verbatim neerskryf, sonder om ’n moontlike weerspreking in 9:2 in ag te neem. Maar dit is nie nodig om die teenstrydigheid in die Evangelie aan verskillende bronne toe te skryf nie.

’n Aantal kommentare op die teks kom tot die slotsom dat Jesus juis die man se siekte of gestremdheid aan sy sonde, en dus die vergeldingsleer, toeskryf (Brodie 1993:238; Keener 2003:643–4; Morris 1995:272). Carson (1991:245–6) gee ’n breedvoerige en oortuigende uiteensetting van die probleem, en kom tot die gevolgtrekking dat die Johannesevangelie ’n meer komplekse en genuanseerde benadering tot siekte en sonde het. Die Johannesevangelie glo wel dat sommige siektes en gestremdhede van sonde afkomstig is, soos in Joh.5:14, maar dit beteken nie dat alle soortgelyke toestande die gevolg van sonde is nie. Johannes laat ook ander oorsake van siekte en gestremdheid toe. In Joh.9:1–3 dien die man se blindheid as ’n teken, baie soos wat ons in die Hebreeuse Bybel teëgekom het, soos met Moses se hand wat melaats geword het, of met die eerste nege plae of “wonders”. Dieselfde geld vir die siekte van Lasarus. Jesus sê in Joh.11:4: “Toe Jesus dit hoor, het Hy gesê: “Hierdie siekte sal nie op die dood uitloop nie, maar op die openbaring van die wonderbaarlike mag van God, sodat die Seun van God daardeur verheerlik kan word” (NAV). Ons kry nie die idee dat Lasarus se siekte of dood aan ’n spesifieke sonde te danke is nie. Die skrywer van die Johannesevangelie aanvaar dus die idee dat siekte ’n straf vir sonde kan wees, maar nie elke siekte is noodwendig straf nie.

Die skrywer van die Jakobusbrief het ’n soortgelyke benadering tot siekte. In Jak.5:15–6 lees ons: “En as hulle gelowig bid, sal dit vir die sieke genesing bring: die Here sal hom gesond maak. As hy gesondig het, sal dit hom vergewe word. Bely julle sondes eerlik teenoor mekaar en bid vir mekaar, sodat julle gesond kan word” (NAV). Die skrywer aanvaar dat siekte soms die gevolg van sonde kan wees, en koppel genesing met die vergifnis van sonde (Thomas 1998:301).

Daar is ook ander tekste in die Nuwe Testament wat die vergeldingsleer bevestig. In Hand.5:1–11, met die storie van Ananias en Saffira, straf God hulle met die dood omrede hulle nie die hele opbrengs van hul eiendom vir die apostels gegee het nie. Die teks praat wel nie van siekte nie.⁷ In Hand. 13:11 word Elimas die towenaar met blindheid bestraf. Paulus veronderstel ook die vergeldingsleer in 1 Kor. 11:27–31, waar hy sê:

Elkeen wat op ’n ongepaste wyse van die brood eet of uit die beker van die Here drink, sal skuldig wees aan sonde (haimatos) teen die liggaam en die bloed van die Here. Maar elkeen moet eers homself ondersoek voor hy van die brood eet en uit die beker drink, want hy wat eet en drink sonder om te besef dat dit die liggaam van die Here is, bring daardeur ’n oordeel (krima) oor homself. Daarom is daar baie swakkes (astheneis) en sieklikes (arrôstoi) onder julle en sterf daar baie van julle. As ons onsself vooraf reg ondersoek het (diekrinomen), sou ons nie onder die oordeel gekom het nie (ekrinometha). (NAV)

In hierdie teks skryf Paulus die siektes, kwale en selfs sterftes van sommige Christene in Korinte toe aan die feit dat hulle sondig teen die liggaam en bloed van die Here – dit wil sê, hulle neem op ’n ongepaste en selfsugtige wyse deel aan die nagmaal. Daar is studies wat meen dat die siektes van die Korintiërs hier nie straf is nie, maar bloot “oorsaaklik” (sien die bespreking in Thiselton 2000:896). Maar Conzelmann (1975:203) en Moule (1956:464–81) argumenteer dat die herhaling en beklemtoning van woorde wat met oordeel te doen het (byvoorbeeld krima, diekrinomen en ekrinometha, soos bo aangedui) die moontlikheid dat hierdie goddelike straf is, ondersteun (sien ook Thiselton 2000:896).

Schneider (1996:3–19) veronderstel dat hierdie teks metafories verstaan moet word, en dat die mense nie fisies siek, swak en dood is nie. Maar die meerderheid kommentare en studies op hierdie teks aanvaar nie Schneider se teorie nie. Martin (1995:146–53) is waarskynlik korrek deur te noem dat die nagmaal self, die brood en wyn, die oordeel oor dié sondaars bring. Hy redeneer dat dit ironies is, aangesien dit wat hulle moes genees, die nagmaal, is nou weens hul sonde amper soos gif vir hulle. Die vraag of hierdie teks metafories of letterlik is maak ook eintlik nie saak vir die vraag van hierdie studie nie. Selfs al was die siektes en sterftes metafories bedoel, impliseer dit steeds vergelding.

In 2 Kor. 12:7–10 lees ons oor Paulus se “doring in die vlees.” Die betekenis van die woord doring (skolops, in Grieks) in baie onduidelik in die teks. ’n Aantal studies argumenteer dat dit een of ander siekte of gesondheidstoestand kan wees, veral omrede dit ook saam met die woord astheneia (“swakheid”) gebruik word. Daar is voorstelle dat dit malaria (Ramsay 1897:94–7), oogprobleme (Hisey en Beck 1961:125–9; Togarasei 2019:136–47), skeelhoofpyne (migraines; sien Göbel, Isler en Hasenfratz 1995:180–1) of selfs epilepsie (Landsborough 1987:659–64; Collins 2011:165–84) is. Vers 7 lees: “Daarom, sodat ek nie hoogmoedig sou wees nie, is daar vir my ’n doring in die vlees gegee, ’n boodskapper (angelos) van Satan om my met vuiste te slaan” (NAV). Die doring is dus ook ’n “boodskapper” (of letterlik, ’n “engel”) van die Satan (sien die bespreking in Abernathy 2001:69–79). Dit is weereens onduidelik of Paulus hierdie letterlik of metafories bedoel. Ongeag van die sin van dié begrip, roep dit tog gedagtes van Job op. En indien die doring ’n siekte was, of ’n siekte wat deur ’n hemelse wese gestuur is, sê Paulus dat hy dit weerstaan. Die doring in Paulus se vlees dra ook God se goedkeuring, soos in Job se geval. Die doel van die doring is pedagogies – dit leer vir Paulus om nederig te wees. Paulus se begrip oor siekte is waarskynlik ook meer kompleks en genuanseerd.

Die Nuwe Testament aanvaar ook ’n ander, nuwer idee oor die oorsaak van siektes. In die Nuwe Testament speel bose geeste, of demone, ’n baie aktiewe rol by die oorsaak van verskeie siektes (Markschies 2020:15–40 bied ’n goeie oorsig). Alhoewel die idee vreemd is in die ouer materiaal van die Hebreeuse Bybel, was dit nie vreemd in die latere denke van die Judaïsme nie (Fröhlich 2017:79–96). Die breedvoerige navorsing van Thomas (1998) oor hierdie tema toon dat Matteus en Lukas-Handelinge hoofsaaklik die idee van demone wat siekte (en veral gestremdheid; Luk 13:11) veroorsaak, aanvaar. Daar is demone wat stomheid (Matt. 9:32–33; Luk. 11:14; sien ook Mark. 9:17–27), blindheid (Matt. 12:22) en geestesongesteldheid (of selfs epilepsie; sien Matt. 17:14–8; Luk. 9:27–42) veroorsaak. In sommige van hierdie gevalle van demone wat siekte veroorsaak, dien die genesing weereens die doel om God se heerlikheid en heerskappy uit te wys (sien ook Ferngren 2016:52–48).

4. Gevolgtrekking

Die skrywers van die Hebreeuse Bybel, die Ou Testamentiese Apokriewe en die Nuwe Testament het inderdaad geglo dat siekte soms ’n straf van God kan wees. Dié teologiese sienswyse het binne die wyer raamwerk van die vergeldingsleer ingepas, wat ’n baie antieke tradisie in die Hebreeuse Bybel was. Wanneer ons die vergeldingsleer van die Hebreeuse Bybel van nader beskou, sien ons ook dat dié lering ’n sterk etniese komponent gehad het. Die ergste siektes waarmee God die Israeliete kon tref, was die dodelike en bose Egiptiese siektes. In hierdie opsig sien ons dus dat siekte en genesing in die Bybel, en veral in die Hebreeuse Bybel, onskeibaar was van etniese en godsdienstige identiteit. Binne die Deuteronomistiese tradisie was siekte-straf in meeste gevalle ’n kollektiewe gebeure – God straf nasies of groepe mense. By die Wysheidsliteratuur skuif die fokus na die gedrag van die individu. Daar is wel tekste, soos Job, wat die vergeldingsleer bevraagteken, wat weereens aandui dat nie almal die vergeldingsleer onkrities aanvaar het nie. Volgens die Hebreeuse Bybel en die Nuwe Testament, kan siekte die gevolg van sonde wees, maar dit kan ook dien as ’n teken van God. Siekte het dus ’n pedagogiese funksie – dit dien die doel om die gemeenskap of individu iets te leer. Siekte kon as gevolg van eksterne oorsake ontstaan, byvoorbeeld deur God of ’n demoon, of interne oorsake, naamlik ’n mens se lewenstyl en gesondheidskeuses. Die Bybel het dus nie ’n eenvoudige antwoord op die vraag of siekte ’n straf van God is nie. Daar is ook nie altyd duidelike riglyne in die betrokke tekste om te bepaal of ’n siekte straf, ’n teken of selfs demonies is nie. Die verskillende skrywers van die Bybel interpreteer self die oorsake vir verskillende siektes. Wanneer ons die Bybel in konteks lees, en die ontwikkeling en verskeidenheid van perspektiewe oor siekte-straf in ag neem, vind ons dus ook nie ’n “antwoord” op die vraag of COVID-19 ’n straf van God af is nie.

Ons moet dalk eerder vra waarom dit gevaarlik kan wees om vandag siekte met God se straf te vereenselwig. In die Bybel dien die konsep van siekte-straf ook die doel om een identiteitsgroep van die ander te skei. Dit lei in meeste gevalle tot dualismes – soos Israeliet/Egiptenaar, gelowige/sondaar, wys/dwaas, ensovoorts – wat in hul wese mense van mekaar kan vervreem. Ons sien dit reeds gebeur in die geval van COVID-19. Net soos wat die Hebreeuse Bybel siekte-straf in ’n etniese lig uitgedruk het, druk sommiges vandag die COVID-19 pandemie in soortgelyke terme uit. Die minister van Zimbabwe, waarna aan die begin verwys is, het gesê dat die siekte God se straf teen die Weste verteenwoordig. Dit is nie baie anders as te glo dat God Egipte straf vir hul behandeling van Israel nie. Die Amerikaanse president, Donald Trump, het COVID-19 as ’n Sjinese virus bestempel (Barnes 2020). Hierdie retoriek is baie gevaarlik vir gemeenskaplike gesondheid.

In Suid-Afrika self, volgens ’n artikel in die Daily Maverick (2020), is daar sommiges wat selfs glo dat COVID-19 ’n witmens-siekte is, of een wat net buitelanders of Europeërs, of reisigers, het. Dit is net so problematies om te glo dat COVID-19 net ’n siekte is wat bejaardes of mense met swak immuunstelsels aantas. Dit is dalk waar dat die laasgenoemde groepe meer kwesbaar is vir ’n ernstige geval van COVID-19, maar almal kan dit kry, en jonges sowel as oues sterf van die siekte. Dit klink baie soos die retoriek in die laat 90’s wat gelui het dat MIV en VIGS ’n siekte van homoseksuele persone is. Dié retoriek is dus ’n magstrategie wat die “gesondes” inspan teen die “siekes”, wat lei tot die verbreding van die “sieke” se toestand om dan ook morele en geestelike afwyking in te sluit. Agter al hierdie gevalle van retoriek oor siekte-straf lê die voorveronderstelling dat God aan die kant van die gesondes is. Deur siekte aan demoniese magte toe te skryf word die saak vererger, aangesien die sieke dan maklik gedemoniseer kan word. In ’n land waar so baie minder bevoorregtes nie toegang tot goeie gesondheidstelsels het nie, kan die assosiasie van gesondheid met goddelike seën en siekte met goddelike straf en die demoniese, ook lei tot verdere sosio-ekonomiese vervreemding en spanning. Dié benadering tot siekte en die “sieke” help ons dus ook om meer krities na ons konstruksie van “gesondheid” te kyk.

Deur te kyk na die vraag oor siekte-straf in die Bybel, toon hierdie studie ook dat die beeld van die “sieke” ons eerder behoort te help om te dink oor lewe, mag en ons plek in die breë samelewing en, inderdaad, die wêreld self. COVID-19 het ons skielik bewus gemaak dat ons nie alleen is nie, dit het ’n bewuswording van die ander, van ons “naaste”, aangewakker. Ons word bewus van ons naaste wanneer ons nie meer naby aan mekaar mag wees nie – dít is die beleid van sosiale afstand wat hopelik die verspreiding van die virus sal bekamp. Dit daag ons uit om op ander maniere aan mense te raak en uit te reik. Wanneer ons almal kwesbaar is vir dieselfde siekte, behoort dit ons bewus te maak van ons gedeelde menslikheid (Beck 2007:67–89). In die tyd van COVID-19 is daar nie meer plek vir “Egiptiese siektes” nie. Hierdie tipe retoriek, inteendeel, is moontlik nader aan die tipe retoriek wat in Jes.53:4 voorkom; nou dra ons mekaar se siekte en kwesbaarheid. Die gemeenskaplike ervaring van siekte het die vermoë om mense bymekaar te bring.

Bibliografie

Abernathy, D. 2001. Paul’s thorn in the flesh. A messenger of Satan? Neotestamentica, 35(1):69–79.

Aho, J.A. en K. Aho. 2008. Body matters. A phenomenology of sickness, disease, and illness. Lanham, MD: Lexington.

Aitken, J.K. 2002. Divine will and providence. In Egger-Wenzel (red.) 2002.

Appelboom, T., E. Cogan en J. Klastersky. 2007. Job of the Bible: Leprosy or scabies? Mount Sinai Journal of Medicine, 74(1):36–9.

Attia, A. 2018. Disease and healing in the Book of Tobit and in Mesopotamian medicine. In Panayotov en Vacín (reds.) 2018.

Ausloos, H. 2015. The Deuteronomist’s history. The role of the Deuteronomist in historical-critical research into Genesis-Numbers. Leiden: Brill.

—. 2016. ’t Is een kwestie van rechtvaardigheid! Het Oude Testament en de “vergeldingsleer.” Ezra: Bijbels Tijdschrift, 47:33–43.

Avalos, H. 1995. Illness and health care in the ancient near East. The role of the temple in Greece, Mesopotamia, and Israel. Atlanta: Scholars Press.

Balentine, S.E. 2006. Job. Macon, GA: Smyth & Helwys.

Barnes, J.E. 2020. C.I.A. hunts for authentic virus totals in China, dismissing government tallies. New York Times, 2 April. https://www.nytimes.com/2020/04/02/us/politics/cia-coronavirus-china.html (3 April 2020 geraadpleeg).

Beck, M. 2007. Illness, disease and sin. The connection between genetics and spirituality. Christian Bioethics, 13(1):67–89.

Beentjes, P.C. 1997. Book of Ben Sira in Hebrew. A text edition of all extant Hebrew manuscripts and a synopsis of all parallel Hebrew Ben Sira texts. Leiden: Brill.

Bhayro, S. en C. Rider (reds.). 2017. Demons and illness from antiquity to the early-modern period. Leiden: Brill.

Bodner, K. 2008. Mouse trap: A text-critical problem with rodents in the ark narrative. Journal of Theological Studies, 59(2):634–49.

Brodie, T.L. 1993. The Gospel according to John. A literary and theological commentary. Oxford: Oxford University Press.

Brown, M.L. 1995. Israel’s divine healer. Grand Rapids, MI: Zondervan.

Bruce, P. 2005. John 5:1–18 the healing at the pool. Some narrative, socio-historical and ethical issues. Neotestamentica, 39 (1):39–56.

Buruma, I. 2020. Virus as metaphor. New York Times, 28 Maart. https://www.nytimes.com/2020/03/28/opinion/coronavirus-racism-covid.html (1 April 2020 geraadpleeg).

Carrick, P.J. 2001. Medical ethics in the ancient world. Washington, DC.: Georgetown University Press.

Carson, D.A. 1991. The Gospel according to John. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Childs, B.S. 1974. The Book of Exodus. A critical, theological commentary. Louisville, KY: Westminster John Knox.

Coetzer, E. 2018. The supernatural in the theomachy of 2 Maccabees 9:1–29 and its role in the communicative strategy. A syntactical, semantic and pragmatic analysis. HTS Teologiese Studies, 74(3):1–7.

Cohen, S.J.D. 2006. From the Maccabees to the Mishnah. Louisville, KY: Westminster John Knox.

Collins, A.Y. 2011. Paul’s disability. The thorn in his flesh. In Moss en Schipper (reds.) 2011.

Conzelmann, H. 1975. First Corinthians. Philadelphia, PA: Fortress.

Corley, J. en V. Skemp (reds.). 2005. Intertextual studies in Ben Sira and Tobit. Washington, DC: Catholic Biblical Association of America.

COVID-19 coronavirus pandemic. Worldometer. https://www.worldometers.info/coronavirus (6 April 2020 geraadpleeg).

Crislip, A. 2005. From monastery to hospital. Christian monasticism and the transformation of health care in late antiquity. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Daniel, V.S. en T.M. Daniel. 1999. Old Testament biblical references to tuberculosis. Clinical Infectious Diseases, 29(6):1557–8.

Davies, G.I. 2020. Exodus 1–18: A critical and exegetical commentary. Volume 2, chapters 11–18. Londen: T&T Clark.

Davies, W.D. en D. Daube (reds.). 1956. The background of the New Testament and its eschatology. Cambridge: Cambridge University Press.

De Pury, A., T. Römer en J.-D. Macchi (reds.). 2000. Israel constructs its history. Deuteronomistic historiography in recent research. Sheffield: Sheffield Academic.

De Wet, C.L. 2018. The leprous body as ethical-theological strategy. John Chrysostom’s interpretation of the cleansing of the leper in Matthew 8:1–4. Neotestamentica, 52(2):471–88.

Dell, K.J. 2016. What was Job’s malady? Journal for the Study of the Old Testament, 41(1):61–77.

Di Lella, A.A. 1999. Health and healing in Tobit. The Bible Today, 37:69–73.

Douglas, M. 1999. Leviticus as literature. Oxford: Oxford University Press.

Duhm, B. 1922. Israels propheten. Tübingen: Mohr.

Egger-Wenzel, R. (red.). 2002. Ben Sira’s God. Proceedings of the international Ben Sira conference, Durham – Ushaw College 2001. Berlyn: De Gruyter.

Elm, E. en N. Hartmann. 2020. Demons in late antiquity. Their perception and transformation in different literary genres. Berlyn: De Gruyter.

Ferngren, G.B. 2016. Medicine and health care in early Christianity. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

Fokkelman, J.P. 2012. The Book of Job in form. A literary translation with commentary. Leiden: Brill.

Frisch, A. 2012. Worms, rotting flesh, and falling bowels. The power of disgust in a motif of kingly death in early Jewish literature. Dine Israel, 29:33–56.

Fröhlich, I. 2017. Demons and illness in Second Temple Judaism. Theory and practice. In Bhayro en Rider (reds.) 2017.

García Bachmann, M. 2011. Miriam, primordial political figure in Exodus. In Fischer, I., M. Navarro Puerto, A. Taschl-Erber en J. Økland (reds.). 2011.

Göbel, H., H. Isler en H.-P. Hasenfratz. 1995. Headache classification and the Bible. Was St Paul’s thorn in the flesh migraine? Cephalalgia 15(3):180–1.

Goldingay, J. 2006. Old Testament theology. Israel’s faith, volume 2. Downers Grove, IL: InterVarsity.

Goldingay, J. en D. Payne. 2006. Isaiah 40–55, volume II. A critical and exegetical commentary. Londen: T&T Clark.

Goldstein, E.W. 2015. Impurity and gender in the Hebrew Bible. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.

Haenchen, E. 1984. John 1. A commentary on the Gospel of John chapters 1–6. Philadelphia: Fortress.

Hartley, J.E. 1988. The Book of Job. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Henriksen, J.-O. en K.O. Sandnes. 2016. Jesus as healer. A gospel for the body. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Hisey, A. en J.S.P. Beck. 1961. Paul’s “thorn in the flesh”. A paragnosis. Journal of Bible and Religion, 29(2):125–9.

Horstmanshoff, H.F.J. en M. Stol (reds.). 2004. Magic and rationality in ancient near Eastern and Graeco-Roman medicine. Leiden: Brill.

Inclusive, empathetic communication will be a game-changer in Covid-19 emergency. Daily Maverick, 24 Maart. https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-03-24-inclusive-empathetic-communication-will-be-a-game-changer-in-covid-19-emergency (25 Maart 2020 geraadpleeg).

Kaiser, O. 2001. Krankheit und Heilung nach dem Alten Testament. Medizin, Gesellschaft und Geschichte, 20:9–44.

Keener, C.S. 2003. The Gospel of John. A commentary, volume 1. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Klawans, J. 2000. Impurity and sin in ancient Judaism. Oxford: Oxford University Press.

—. 2006. Purity, sacrifice, and the temple. Symbolism and supersessionism in the study of ancient Judaism. Oxford: Oxford University Press.

Landsborough, D. 1987. St Paul and temporal lobe epilepsy. Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry, 50 (6):659–64.

Langford, A.M. 2017. Teaching “disease and disability in the Bible”. A pedagogical retrospect and resource. Journal of Disability & Religion, 21(4):395–409.

Lucarelli, R. 2017. Illness as divine punishment. The nature and function of disease-carrier demons in the ancient Egyptian magical texts. In Bhayro en Rider (reds.) 2017.

Markschies, C. 2020. Demons and disease. In Elm en Hartmann (reds.) 2020.

Martin, D.B. 1995. The Corinthian body. New Haven, CT: Yale University Press.

Mendels, D. 1981. A note on the tradition of Antiochus IV’s death. Israel Exploration Journal, 31(1/2):53–6.

Meyers, C. 2005. Exodus. Cambridge: Cambridge University Press.

Morris, L. 1995. The Gospel according to John. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Moss, C.R. 2020. When faith threatens public health. CNN, 24 Maart. https://edition.cnn.com/2020/03/24/opinions/coronavirus-religious-freedom-faith-liberty-moss/index.html (26 Maart 2020 geraadpleeg).

Moss, C.R. en J. Schipper (reds.). 2011. Disability studies and biblical literature. New York: Palgrave Macmillan.

—. 2011. Introduction. In Moss en Schipper (reds.) 2011.

Moule, C.F.D. 1956. The judgement theme in the sacraments. In Davies en Daube (reds.) 1956.

Nel, M. 2002. Daniël 1 as wysheidsliteratuur. Bevestiging van die vergeldingsleer. Old Testament Essays, 15(3):780–98.

Neusner, J. 2001. A theological commentary to the Midrash, volume 4. Leviticus Rabbah. Lanham, MD: University Press of America.

Nkanjeni, U. 2020. Pastor Bheki Ngcobo insists Easter services should continue – “We will worship the Lord in numbers”. Times Live, 20 Maart. https://www.timeslive.co.za/news/south-africa/2020-03-20-pastor-bheki-ngcobo-insists-easter-services-should-continue-we-will-worship-the-lord-in-numbers (24 Maart 2020 geraadpleeg).

Panayotov, S.V. en L. Vacín (reds.). 2018. Mesopotamian medicine and magic. Leiden: Brill.

Penchansky, D. 2012. Understanding wisdom literature. Conflict and dissonance in the Hebrew text. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Pikulicka-Wilczewska, A. 2020. “God’s punishment”. Muted Nowruz in Afghanistan over coronavirus. Al Jazeera, 20 Maart. https://www.aljazeera.com/news/2020/03/punishment-muted-nowruz-afghanistan-coronavirus-200320143643578.html (28 Maart 2020 geraadpleeg).

Pilch, J.J. 1981. Biblical leprosy and body symbolism. Biblical Theology Bulletin, 11(4):108–13.

—. 2000. Healing in the New Testament. Insights from medical and Mediterranean anthropology. Minneapolis, MN: Fortress.

Portier-Young, A. 2005. “Eyes to the blind”. A dialogue between Tobit and Job. In Corley en Skemp (reds.) 2005.

Rabenau, M. 1994. Studien zum Buch Tobit. Berlyn: De Gruyter.

Ramsay, W.M. 1897. St. Paul the traveller and the Roman citizen. Londen: Hodder & Stoughton.

Resende, L.A.L., D. Rocco Kirchner en L. Silva Ruiz e Resende. 2009. Solving the conundrum of Job. A probable biblical description of chronic renal failure with neurological symptoms. Arquivos de Neuro-Psiquiatria, 67(2B):544–7.

Römer, T. 2005. The so-called Deuteronomistic history. A sociological, historical and literary introduction. Londen: T&T Clark.

Schipper, J. 2010. Healing and silence in the epilogue of Job. Word and World, 30(1):16–22.

Schneider, S. 1996. Glaubensmängel in Korinth. Eine neue Deutung der “Schwachen, Kranken, Schlafenden” in 1 Kor 11:30. Filologia Neotestamentaria, 9:3–19.

Schwartz, D.R. 2008. 2 Maccabees. Berlyn: De Gruyter.

Shepherd, C.E. 2014. Theological interpretation and Isaiah 53. A critical comparison of Bernhard Duhm, Brevard Childs, and Alec Motyer. Londen: Bloomsbury.

Sneed, M.R. (red.). 2015. Was there a wisdom tradition? New prospects in Israelite wisdom studies. Atlanta: Society of Biblical Literature.

Steymans, H.U. 1995. Deuteronomium 28 und die adê zur Thronfolgeregelung Asarhaddons. Segen und Fluch im Alten Orient und in Israel. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Sulmasy, D.P. 1988. The covenant within the covenant. Doctors and patients in Sirach 38:1–15. The Linacre Quarterly, 55(4):14–24.

Fischer, I., M. Navarro Puerto, A. Taschl-Erber en J. Økland (reds.). 2011. Torah, Atlanta: Society of Biblical Literature.

Thiselton, A.C. 2000. The First Epistle to the Corinthians. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Thomas, J.C. 1998. The devil, disease and deliverance. Origins of illness in New Testament thought. Sheffield: Sheffield Academic.

Togarasei, L. 2019. Paul’s “thorn in the flesh” and Christian mission to people with disabilities. International Review of Mission, 108(1):136–47.

Van der Zwan, P. 2017. Some psychoanalytical meanings of the skin in the Book of Job. Verbum et Ecclesia, 38(1):1–8.

Van Seters, J. 1994. The life of Moses. The Yahwist as historian in Exodus–Numbers. Louisville, KY: Westminster John Knox.

Virus “God’s punishment” of West, says Zimbabwe minster. Eyewitness News, 15 Maart. https://ewn.co.za/2020/03/15/virus-god-s-punishment-of-west-zimbabwe-minister (17 Maart 2020 geraadpleeg).

Wooden, C. 2020. COVID-19 is not God’s judgment, but a call to live differently, pope says. National Catholic Reporter, 27 Maart. https://www.ncronline.org/news/vatican/covid-19-not-gods-judgment-call-live-differently-pope-says (29 Maart 2020 geraadpleeg).

Zias, J. 1991. Current archaeological research in Israel. Death and disease in ancient Israel. Biblical Archaeologist, 54(3):147–59.

Zimbabwe official says Coronavirus punishes US for sanctions. New York Times, 16 Maart. https://www.nytimes.com/aponline/2020/03/16/world/africa/ap-af-virus-outbreak-zimbabwe-punishment.html (17 Maart 2020 geraadpleeg).

Zucconi, L.M. 2010. Can no physician be found? The influence of religion on medical pluralism in ancient Egypt, Mesopotamia and Israel. Piscataway, NJ: Gorgias.

—. 2019. Ancient medicine: From Mesopotamia to Rome. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Eindnotas

¹ Die nuutste statistieke vir COVID-19 is hier beskikbaar: https://www.worldometers.info/coronavirus (6 April 2020 geraadpleeg).

² Die studie neem ook kennis van belangrike bevindinge in mediese antropologie vir die sosiale en kulturele verstaan van siekte. In die mediese antropologie word die onderskeid dikwels tussen ’n siekte (“disease”) en ’n krankheid of ’n kwaal (“illness”) getref. ’n Siekte (“disease”) word beskou as die bio-mediese aspek waar ’n organisme abnormaal beïnvloed en/of verander word deur ’n bepaalde virus, bakterie, of ander agent. ’n Krankheid of ’n kwaal (“illness”) verwys dan na die effek of simptome van die siekte, byvoorbeeld pyn, moegheid, swakheid, ensovoorts. Siekte verteenwoordig dus die uitgangspunt van die dokter of professionele mediese werker, terwyl krankheid die uitgangspunt van die pasiënt verteenwoordig (Aho en Aho 2008:1–14). Hierdie onderskeid is inderdaad belangrik in die studie oor siekte en gesondheid, maar vir die huidige studie gaan ek slegs die begrip “siekte” gebruik, aangesien die verskille tussen siekte en krankheid, in die antieke konteks, nog nie so duidelik onderskeibaar is nie. Ek sal wel aandag aan die antieke terminologie skenk. Antieke mense het geen begrip van patologie en moderne epidemiologie gehad nie, en selfs hul verstaan van menslike anatomie en fisiologie was baie anders. Hulle het geen begrip van kieme of virusse gehad nie. Ons moet ook verstaan dat in baie antieke kontekste daar ook ’n noue verband was tussen medisyne, genesing en towerkuns (Horstmanshoff en Stol 2004). Ek sal ook die begrip “dokter” gebruik om te verwys na sommige mediese praktisyns en geneeshere van die antieke tyd. Ek gebruik die woord wel met die voorveronderstelling dat in die Bybelse tyd, die mediese beroep nog nie ’n professionele beroep was nie, en dat die begrip “dokter” ’n aantal verskillende figure van die antieke tyd kon insluit. Laastens, daar moet ook kennis geneem word dat die Bybel nie altyd die duidelike onderskeid tussen siekte en gestremdheid tref nie. Die onderskeid is baie belangrik (en selfs vandag nie altyd duidelik nie), maar dit is een wat deur die moderne leser van die teks getref moet word (Langford 2017:395–409). Daar is ook toestande, soos onvrugbaarheid of sekere genetiese toestande, wat vandag nie heeltemal as ’n siekte beskou sal word nie, maar wat die antieke mense wel só beskou het (Moss en Schipper 2011:1–12).

³ Aanhalings uit die Bybel kom uit die Nuwe Afrikaanse vertaling (NAV). Aanhalings uit die Apokriewe boeke kom uit Die Bybel: ’n Direkte Vertaling (BDV).

⁴ Die Hebreeus lees, ’elil rofe’ê, wat die NAV as “kwaksalwers” vertaal.

⁵ Die Wysheidsliteratuur sluit Job, Psalms, Spreuke, Prediker en Hooglied in – maar onlangse navorsing werp ook kritiese lig op hierdie sogenaamde “versameling” van tekste (sien byvoorbeeld Sneed 2015).

⁶ Afrikaanse vertaling: “Terselfdertyd draai die boek Tobit, soos Job, teen die algemene tesis dat siekte noodwendig die gevolg van sonde of ’n gebrek aan vertroue in God is. Tobit word blind ... sodat.. die wonderbare heilshandeling van God openbaar sou word.”

^7] In 1 Joh. 5:16 lees ons ook van sondes wat tot die dood lei, en ander wat nie daartoe lei nie. Maar hierdie teks verwys nie na siekte nie, wat dit moeilik maak om enige gevolgtrekkings daaruit oor siekte en straf te maak.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Is siekte ’n straf van God? Teologiese perspektiewe uit die Bybel en die Apokriewe appeared first on LitNet.

Gehalteberiggewing in die buitekantoor van ’n Suid-Afrikaanse dagblad Susan Cilliers en Thalyta Swanepoel, Skool vir Kommunikasiestudies: Joernalistiek, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
LitNet Akademies Jaargang 17(1)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die digitale omwenteling het gelei tot die ontstaan van ’n kuberwêreld waarbinne veral mense in ryker lande toegang tot nuus op elke vasteland in die wêreld het. Sosiale-media-platforms soos Facebook en Twitter, asook interaktiewe nuuswebwerwe, maak dit nou vir Jan Publiek moontlik om ’n mening te lug én self nuus te genereer. Dalende sirkulasiesyfers by koerante lei tot kleiner nuuskantore waar ’n handjievol joernaliste dikwels nuus ál vinniger vir aanlyn nuuswebwerwe moet produseer, terwyl hulle terselfdertyd aan die verwagtinge van ’n toenemend meer betrokke lesers moet voldoen. In hierdie verkennende studie is gefokus op die uitdagings wat joernaliste in buitekantore in die gesig staar terwyl hulle ’n tegnologies veeleisende omgewing moet bestuur. Buitekantoorjoernaliste is ’n uitstekende onderwerp van navorsing hieroor, omdat hulle grootliks onafhanklik van die hoofkantoor werk en as’t ware hul eie nuusredakteurs is. Hul take is gevolglik uiters omvattend, omdat dit bykans elke aspek van nuusbestuur insluit – anders as in die geval van joernaliste in die hoofkantoor, waar die nuusredakteur hoofsaaklik verantwoordelik is vir die daaglikse nuusbestuur. Buitekantoorjoernaliste moet dus nie net oor nuusbestuursvaardighede beskik om gehalteberiggewing te verseker nie, maar ook uitnemend wees in die praktiese toepassing van joernalistieke take. In hierdie studie is gefokus op dié kombinasie van vaardighede en take. Dit is gedoen deur die bestuurseise en take van joernaliste in buitekantore te ontleed en uiteen te sit deur ’n stelsel-en-proses-gegronde benadering te volg, asook deur vraelyste en opvolgonderhoude. Die doelwit was om praktiese riglyne te identifiseer en te formuleer wat joernaliste in buitekantore kan help om hul kantore doeltreffend te bestuur sonder om gehalte in te boet. Dié riglyne word ook in hierdie artikel uiteengesit. Dit is ook nuttige werkswenke vir joernaliste in die algemeen, omdat dit so ’n wye veld van joernalistieke vaardighede en take dek.

Trefwoorde: bestuur; buitekantoor; dagblad; gehalte; joernalistiek; prosesse; stelselbenadering; Suid-Afrika

Abstract

Quality reporting in the satellite office of a South African daily newspaper

The digital revolution created a cyberworld in which especially people in more affluent countries on all continents have access to news. Through interactive news websites and social media platforms such as Facebook and Twitter the general public can now voice their opinions and generate news. Newspapers’ declining circulation figures have led to smaller newsrooms where a handful of journalists often, at greater speeds, have to produce news for online platforms while catering to the expectations of increasingly involved audiences and maintaining high-quality output.

This qualitative exploratory study focused on the challenges journalists in satellite offices of mainstream dailies in South Africa face while managing a technologically strenuous environment. Satellite journalists offer an excellent research opportunity because they mostly work independently from head office and often act as their own news editors. Their tasks are comprehensive, including as they do every aspect of news management, unlike the situation at head office, where the news editor is mainly responsible for managing the daily news budget. Satellite journalists therefore do not only have to have news management skills to ensure quality reporting, but also have to be excellent in the practical application of journalistic tasks.

The research question relevant in this article was: How should satellite journalists manage their environments to ensure quality journalistic outputs?

To answer this question the researchers aimed to determine which processes the satellite journalists of selected South African daily newspapers should implement to manage the quality of news output within the daily challenges in their organisations as well as the broader environment in which they work. The study further endeavoured to identify patterns in the subjective work methods of individual journalists to formulate practical guidelines for the process-based management of a satellite office that could promote effective and efficient management without compromising quality. Note that the aim was not to evaluate the quality of journalistic output. The researchers worked on the assumption that quality should be an outcome if certain processes and guidelines are followed.

The combination of skills and tasks was investigated within the framework of systems theory by analysing the management challenges and functional tasks of journalists in satellite offices following a systems-and-process-based approach. A systems-and-process-based approach is particularly suitable to investigate media management. The approach recognises the relationship between the news organisation and the external environments, and identifies and investigates all the components that influence one another in the process of generating the outcome (i.e. quality news). The systems theory was therefore also relevant in this study about the processes in a satellite office. These offices function in the bigger system of their respective news organisations, as well as in the bigger societal context in which the newspapers and their websites operate. Diverse aspects linked to the daily working methods of satellite journalists within the context of the systems theory were identified by means of an intensive literature study. Further investigation involved using questionnaires and follow-up telephonic/e-mail interviews with participants to identify the relevant processes followed in managing a satellite office.

Two semi-structured, qualitative questionnaires with a total of 84 questions were compiled to gather data about the complex working methods of satellite journalists. The aim was to test/verify the theory about the elements and components necessary to ensure quality reporting and to identify similarities and differences between theory and practice. The researchers first identified five core tasks from the general literature, the key performance areas applicable to satellite journalists at the media conglomerate Media24, as well as preliminary interviews with selected participants. These core tasks (used as concepts and constructs in the data analysis) are self-management, creating a contact list, news generation, writing news, and sustained communication with the news editor. Guided by the theoretical assumption that processes are conducted within a system to reach specific goals, and that the processes consist of inputs transformed into specific outputs, the researchers subsequently identified the processes and sub-processes of the core tasks. The inputs were identified in the literature study and include resources, the individual and the environment. The questionnaire thus included questions about determining and reaching goals, planning, productivity, perspective and personality. Concerning the work environment, questions concentrated on demographic information, the economy, politics and the environment. The data was analysed using the concepts and constructs (tasks) identified and formulated. The researchers verified the theory in general, but added several processes/principles that the satellite journalists implement in practice.

In general, the researchers found that participants seem to pay attention to all aspects necessary for efficient management, but often fail to execute these effectively.

Under self-management, the researchers explored the processes satellite journalists should follow to deliver quality outputs (i.e. the news product). Aspects such as prioritising, planning, productivity, perspective and personality were investigated. The findings show that personal and professional goals are often intertwined, which could lead to burnout. Participants do reach news deadlines, but lack time-management capabilities and have trouble prioritising. Planning, which is part of the transformation phase in the self-management process, involves the amount of time spent on planning, method of prioritising (according to news values); allotting time to tasks. Participants tend to write about news where information is more readily available, e.g. on social media platforms. Most time is spent on news gathering (as a core task of a satellite journalist). Deficiencies identified include a lack of consultation with the news editor to help with planning and prioritising, and little pre-planning. This increases work stress and the ability to manage time effectively.

The management of production aspects forms part of the transformation phase in the process of self-management. Responses show that interruptions frustrate participants, but in general they are able to manage this through reprioritising, postponing or delegating. Participants are able to distinguish between relevant methods of communication and apply these effectively. Deficiencies include effective office administration due to time and work pressures. Participants feel overwhelmed due to the volume of work resulting from the often large geographic areas they are expected to cover. They do know what standard of work is expected and when they do or don’t reach the standards, but most were vague in their responses about how to improve. Findings show that participants can control planning and prioritising, and the extent to which they are informed about what is happening in the environment. They rely on previous experience, but seldom ask for advice from the news editor. Although participants are assertive to a lesser or greater extent, they struggle with saying no, and look for validation from others.

Where compiling a contact list is concerned, all participants recognise the importance of this core task, and have extensive contact lists and keep these up to date. Most use cell phones and computers to store the information. The researchers found that participants rely heavily on traditional official news sources, but supplement by, e.g., using social media. News gathering takes place reactively, meaning that participants rely on what other media report on, and search for stories on social media platforms. Less than half the participants find unique stories by observing what is happening in their environment and paying attention to what people are talking about. Few also attend functions with the aim of finding unique stories. This indicates that exclusivity has become less important when it comes to news generation.

News gathering starts where the process of news selection ends. Other inputs necessary for news gathering include physical resources such as a vehicle, computer and camera, and video equipment. The researchers found that participants have adequate equipment, and still use traditional methods to gather news, supplemented by new methods such as social media. All participants use technology, especially to gather visual material for stories. When writing stories, participants use different methods to structure information, and apply various story formats to the story type and platform. However, time constraints due to the 24/7 news cycle influence the extent to which stories are rewritten and polished, which has an influence on the quality of news output.

Communication, especially with line managers, was identified as a problem area. Sustained communication with the news editor helps journalists to set goals, plan and re-evaluate the news process. Questions related to the frequency and nature of communication. Most participants indicated that they talk to news editors about the news budget, prioritising and developments regarding stories. Most make independent decisions about visual elements and which stories will be offered for which platforms. Stumbling blocks include a lack of time to discuss content and story angles, which could also influence quality.

Another concern is a lack of solid knowledge/understanding regarding the geographical environment within which satellite journalists function. This includes demographic, political, economic and social knowledge and understanding. Most participants are well-informed about race and language in their communities, have reasonable knowledge of economic aspects such as income level and unemployment, but only superficial knowledge of aspects such as age and access to services. None of the participants had constructed an environmental profile of their regions and wider audience. They do, however, agree with the literature that audience needs and expectations have to be taken into account when taking news decisions. However, scant knowledge of the environment will have a negative influence on journalists’ ability to meet the needs and expectations effectively.

Keywords: audience needs and expectations; news gathering; news management; news writing; process approach; quality journalism; satellite journalist; self-management; systems theory

1. Inleiding

Die joernalistieke landskap het die laaste dekades ’n omwenteling beleef soos nog nooit tevore nie, hoofsaaklik weens onbeperkte toegang tot inligting danksy die internet, en gevolglik aanlyn nuus (Brants 2013:18–20; Quinn 2002:11). Dit het sowel die mediamark as joernaliste se benadering tot nuus drasties verander.

Joernaliste ervaar tydsdruk soos nooit tevore nie en moet nuus nou binne minute skep soos dit gebeur, terwyl hulle op verskillende platforms vaardig moet wees (Porlezza en Russ-Mohl 2013:45). Heinrich (2013:89–91) sê tereg die pas en skaal van verspreiding van beskikbare inligting is nou enorm binne ’n toenemend grenslose omgewing. Te midde van dié groeiende druk op joernaliste word redaksies ironies genoeg verder verklein weens ekonomiese faktore (Stovall 2005:131;122–3; Cole en Harcup 2010:11). Dít alles skep ook nuwe uitdagings wat gehaltejoernalistiek betref (Cole en Harcup 2010:11; Porlezza en Russ-Mohl 2013:45; McNair 2013:78; Witschge 2013:162; Schoenbach en Van der Wuff 2014a:435–6).

Akkuraatheidsnavorsing oor meer as 70 jaar in die VSA wys dat feite- en taalfoute toeneem (Porlezza en Russ-Mohl 2013:45). Die tradisionele filters om foute betyds te identifiseer, bestaan dikwels nie wanneer nuusinhoud vir die internet geskep word nie, omdat redigering aanlyn nie so ’n groot prioriteit blyk te wees nie. Trouens, Giddings (2017:6) sê die neiging om subredakteurs uit te faseer, blyk duidelik uit die aantal aanlyn artikels met wenke oor selfredigering vir joernaliste. Dít beklemtoon juis die belangrikheid van organisatoriese en professionele strukture om gehaltenuus te bly skep, ondanks ’n omgewing waarin elke Jan Rap en sy maat nuusverspreiders op veral sosiale platforms word. Hierdie sogenaamde burgerlike joernalistiek verhoog juis die behoefte aan opgeleide joernaliste om nuus wat uit alle platforms instroom, te kan beoordeel, verifieer en verpak (Stovall 2005:139; McNair 2013:77–81; Hanitzsch 2013:200).

Om ’n magdom inligting en nuus te kan bestuur, is dus ’n sleutelvaardigheid om uiteindelik ’n produk van goeie gehalte te kan lewer (Quinn 2002:1). Die kompeterende voordeel van koerante is juis hul vermoë om nuus te skep en te versprei op ’n manier wat, anders as in die geval van die internet, vertroue inboesem deur oor ’n tydperk ’n reputasie van integriteit en gehalte op te bou (Quinn 2002:18). Dié integriteit is ewe belangrik op digitale platforms, omdat dit waarskynlik toekomstige generasies se primêre, indien nie enigste nie, nuusbron sal wees.

Die vraag is gevolglik hoe nuuskantore bestuur behoort te word om gehalte-uitsette te bewerkstellig. Swanepoel (2012:19) beklemtoon die belangrikheid hiervan: Die begrip gehaltebestuur vind neerslag op bykans alle terreine van die korporatiewe wêreld. Daar word voorts dus eers stilgestaan by die ontwikkeling van gehaltebestuur in die bestuurswese in die algemeen, voordat dit binne die konteks van joernalistieke bestuur bespreek word.

2. Bestuur en nuusbestuur

Cronjé, Du Toit en Motlatla (reds.) (2000:24) beskryf die bestuurswese as die wetenskaplike studie van hoe ’n onderneming of ’n organisasie die hoogste moontlike opbrengs (uitset) kan verkry deur die laagste moontlike besteding van produksiemiddele (insette). Hierdie skrywers wys in ooreenstemming met die stelselteorie (kyk 4.1 verder af) daarop dat alle verskynsels binne of buite die onderneming ’n invloed op die bogenoemde verlaging van koste of die verhoging van wins kan uitoefen, en dat die bestuurswese hom juis met dié vraagstukke besig hou (2000:32). Bestuur is dus die proses waardeur mense-, geld-, fisiese en inligtingshulpbronne gebruik word om ’n organisasie se doelwitte te bereik (Du Toit, Mol, Van Reenen en Motlatla soos aangehaal deur Swanepoel 2012:50; Cronjé e.a. 2000:104). Die bestuurswese ondersoek gevolglik praktyke wat help om ’n organisasie se doelwitte ten beste te verwesenlik – dis ook die fokus van dié studie.

Cronjé e.a. (2000:32) verduidelik dat bestuur sentraal staan tot dié praktyke of aktiwiteite omdat juis die bestuursproses dit op dreef kry en doelgerigte optrede moontlik maak. Die kerndoel van bestuur is dus om gehalte en sukses te verseker. Dis ’n inherente, eeue oue sakebeginsel. Evans en Lindsay (2014:10–7) wys in hul oorsig oor die geskiedenis van gehaltebestuur daarop dat gehalte in die produksieproses deur die eeue heen belangrik was.

Daar is bewyse gevind dat Egiptiese muurskilderye al omstreeks 1450 v.C. gemeet en geïnspekteer is. Stene waarmee piramides gebou is, is so presies gesny dat dit selfs vandag nog onmoontlik is om ’n mes se lem tussen die blokke in te druk. Dis duidelik: Die Egiptenare se sukses was te danke aan goeie ontwerp, die deurlopende gebruik van goedontwikkelde boumetodes en prosedures, en presiese meetinstrumente (Evans en Lindsay 2014:10–7). Statistiese gehaltebeheermetodes is vroeg in die 20ste eeu ontwikkel. In die 1980’s het ’n groeiende bewustheid van gehalte onder verbruikers begin ontstaan. Gehaltestandaarde het begin uitbrei na die dienssektor soos skole en hospitale. Uit die groeiende bewustheid van die belang van gehaltestandaarde is gehaltebestuursmodelle ontwikkel.

Volgens Cronjé e.a. (2000:118) en Garvin (soos aangehaal deur Swanepoel 2012:20) is die Total Quality Management-model, oftewel allesomvattende gehaltebestuursmodel (AGB) een van talle eietydse benaderings tot bestuur wat in die 1980’s en 1990’s ontstaan het in die soeke na redes hoekom Duitse en Japannese bestuurders soveel sukses in die VSA behaal het. Die bevinding was dat hulle behep is met gehalte op alle vlakke van die organisatoriese aktiwiteite.

AGB het hieruit ontwikkel en behels ’n verskeidenheid benaderings en prosesse om gehaltedienste en -produkte binne ’n organisasie te lewer (Swanepoel 2012:20–1). Dis in wese ’n mensgefokuste bestuurstelsel wat gemik is op die voortdurende toename in verbruikerstevredenheid waarby alle werknemers op verskillende vlakke betrek word (Evans en Lindsay 2014:17). Hier word, tipies in die tradisie van die stelselteorie, van die veronderstelling uitgegaan dat gehalteprodukte en -dienste gelewer kan word net indien die hele organisasie op elke vlak van die werksmag saamwerk om dié doelwit te bereik (Swanepoel 2012:21, 56).

Volgens Swanepoel (2012) is daar baie literatuur oor gehaltebestuur in veral die korporatiewe wêreld, maar weinig oor spesifiek die mediabedryf, en is studies oor gehaltebestuur in die media gefragmenteerd. Dít ondanks die feit dat bestuur in die mediabedryf al hoe belangriker word in ’n toenemend mededingende omgewing en ’n gebrek aan doeltreffende mediabestuur een van die faktore is wat gehalte in joernalistiek beïnvloed (Swanepoel 2012:iii).

Swanepoel (2012:21) meen ’n benadering soos AGB kan baie nuttig vir gemeenskapskoerante wees deurdat dit veral vir minder ervare nuuskantoorbestuurders duidelike en logiese prosesgegronde riglyne kan gee om in hul daaglikse aktiwiteite in werking te stel. In ’n buitekantooropset kan dit ook baie nuttig wees, omdat joernaliste in sulke kantore grootliks op hulself aangewese is.

Hier sal dus binne die konteks van die AGB-model gekyk word na spesifiek al die prosesse wat sulke joernaliste volg om gehalte-uitsette te verseker. AGB veronderstel dat elke werknemer moet streef na gehalte op elke vlak van aktiwiteit en proses wat gevolg word. Dit beteken dat buitekantoorjoernaliste van die begin van die nuusgenereringsproses, met ander woorde reeds wanneer insette vir latere verwerking verkry word, moet sorg dat dié insette van ’n goeie gehalte is.

3. Wat is gehalte?

Met die koms van die tegnologiese era in die 20ste eeu het gehalte toenemend ’n belangrike kwessie geword, terwyl al hoe meer mense toegang tot produkte en dienste begin kry het wat voorheen net die rykes beskore was (Swanepoel 2012:34). Die dilemma met die begrip gehalte is egter dat dit uiters verwarrend kan wees, deels omdat dit ’n subjektiewe oordeel op grond van baie verskillende kriteria kan wees (Evans en Lindsay 2014:6). Konsultante en professionele sakelui slaag gevolglik selde daarin om ’n universele omskrywing van gehalte te gee, terwyl die betekenis van die begrip voortdurend verander soos wat die gehalteprofessie groei (Evans en Lindsay 2014:6).

Binne die konteks van joernalistiek is gehalte ’n hoogs aanvegbare onderwerp, want daar is uiteenlopende standpunte oor hoe gehalte beoordeel behoort te word (Anderson, Ogola en Williams (reds.) 2014:9). Ook Swanepoel (2012:34) wys daarop dat die begrip moeilik is om te definieer. Daar is egter in die breë konsensus dat gehalte op uitnemendheid dui. Die kriteria vir uitnemendheid hang egter af van die perspektief of benadering waaruit dit beskryf word (Swanepoel 2012:34). Verskeie benaderings word in die literatuur beskryf (Garvin in Swanepoel 2012:35–7; Evans en Lindsay 2014:6–9).

Dié benaderings is konteksgebonde: Gehalte oftewel uitnemendheid word dus aan die hand van sekere kriteria bepaal wat binne ’n spesifieke konteks geld (Swanepoel 2012:19, 49). ’n Definisie van gehalte behoort gevolglik gekoppel te wees aan sekere vereistes en eienskappe van gehalte binne daardie konteks.

Twee benaderings wat tersaaklik is vir hierdie studie binne die konteks van die buitekantoor as stelsel, is geïdentifiseer uit Swanepoel (2012:35–7) se opsomming van Garvin (1988:40–6) se vyf benaderings tot gehalte, asook uit Evans en Lindsay (2014:6–9) se ses benaderings, wat grootliks met dié van Garvin (1988) ooreenstem. Hierdie benaderings is ’n vervaardigings- of tegniese benadering en ’n benadering gegrond op verbruik.

3.1 Vervaardigingsgegronde/tegniese benadering tot gehalte

Hier gaan dit oor interne organisatoriese prosesse. Gehalte word bepaal deur die mate waartoe aan sekere vereistes voldoen word. ’n Diens of produk moet dus konsekwent van dieselfde gehalte wees, en spesifieke standaarde of spesifikasies vir produkte of dienste help om dit te bereik. Dit verskaf ook ’n ondubbelsinnige meetinstrument vir gehalte. By koerante verskaf dit riglyne waaraan tydens die produksieproses voldoen moet word, byvoorbeeld wanneer die nuus ingesamel en geskryf word, asook die redigering, uitleg, ontwerp en verspreiding daarvan.

3.2 Verbruikersgegronde benadering

Hier is die riglyn die mate van tevredenheid wat die gebruiker met die produk het – in hoe ’n mate dit dus aan hul behoefte voldoen. Dis ’n persoonlike, subjektiewe oordeel, omdat mense se behoeftes verskil. Kennis van die teikenmark is hier die sleutel tot sukses. Hoewel gebruikers soms ontevrede met ’n produk kan wees om redes wat niks met die werklike gehalte van die produk te make het nie, bly dit belangrik om te weet wat die verbruiker se verwagtinge ten opsigte van ’n produk is. By ’n koerant help dit om inhoud te skep waarvan mense wil en moet kennis neem.

Die verbruikersgegronde benadering is gepas wanneer gehalte binne die konteks van dienslewering beoordeel word. Rosen, Karwan en Schribner (2003:3) maak die stelling dat diens ’n belangrike mededingende wapen geword het – by implikasie ondersteun hulle dus die verbruikersgegronde benadering tot gehalte, omdat diens dui op die mate van tevredenheid met die produk of diens wat die gebruiker daarvan ervaar.

Hoewel nuusorganisasies meestal kommersiële entiteite is wat wins moet maak soos enige ander onderneming, staan joernaliste tog ook in ’n “diensberoep”, omdat een van hul kerntake is om inligting aan mense te verskaf sodat hulle sinvol aan ’n demokratiese samelewing kan deelneem (Kovach en Rosenstiel 2007:5). Tweissi, Suleiman en Al-Garallah (2015:61) maak die stelling dat die media iets tussen ’n produk en diens is: Dit lê tussen die verbintenis tot professionele etiek en om aan die verbruiker se verwagtinge te voldoen. Gehalte is per slot van rekening gemoeid met die voldoening aan bepaalde verwagtinge: Hoe meer die eienskappe van ’n produk of diens aan die verbruiker se verwagtinge voldoen, hoe beter die gehalte van die produk of diens (Tweissi e.a. 2015:61).

Dié verwagtinge is gekoppel aan die inherente eienskappe van ’n produk of diens. Die Praxiom Research Group Limited sê dié inherente karaktertrekke van ’n produk of diens is ’n sentrale vertrekpunt om gehalte te beoordeel (soos aangehaal deur Swanepoel 2012:49):

The quality of something can be determined by comparing a set of inherent characteristics with a set of requirements. If those inherent characteristics meet all requirements, high or excellent quality is achieved. If those characteristics do not meet all the requirements, a low or poor level of quality is achieved. Quality is, therefore, a question of degree. As a result, the central quality question is: How well does this set of inherent characteristics comply with this set of requirements? In short, the quality of something depends on a set of inherent characteristics and a set of requirements and how well the former complies with the latter ... Quality is always relative to a set of requirements.

In die lig hiervan kan nou gevra word wat die definisie van gehalte binne die konteks van hierdie studie behoort te wees. Gesien in die lig van die belangrike rol wat leserstevredenheid volgens Evans en Lindsay (2014), Garvin (in Swanepoel 2012), Rosen e.a. (2003), Kovach en Rosenstiel (2007) en Tweissi e.a. (2015) dikwels in die beoordeling van gehalte speel, behoort dit ook in ag geneem te word met die opstel van ’n werksdefinisie vir gehalte in hierdie studie.

Teen die agtergrond hier bo uiteengesit, kombineer die navorsers die vervaardigings- en verbruikers-/diensgegronde benaderings in die opstel van die volgende werksdefinisie:

Gehalteberiggewing in die konteks van ’n buitekantoor van ’n Suid-Afrikaanse dagblad is die mate waarin die joernalis daarin slaag om deur die toepassing van bepaalde prosesse berigte te lewer wat grootliks sowel aan die teikenmark (verbruikers) as aan die beroep se verwagtinge oor gehalte voldoen.

Met die digitale oorgang is die beproefde sakemodel om onder druk gehaltejoernalistiek te verskaf. Nuwe denke is dus nodig in ’n joernalistieke era waar die beroep toenemend deelnemend word (Abrahamson 2010). Om sin te kan maak uit nuus in die digitale era is veral belangrik vir die joernalis in ’n buitekantoor wat dikwels alleen verantwoordelik is vir nuusdekking in ’n groot gebied.

Die mikpunt van hierdie studie was om vanuit die teoretiese onderbou van die stelselteorie te kyk hoe buitekantoorjoernaliste die proses van nuusgenerering kan bestuur om gehalteberiggewing te bevorder. Riglyne is ook saamgestel vir doeltreffende nuusbestuur in die buitekantoor van ’n Suid-Afrikaanse dagblad. Die doel met die studie was nie om die gehalte van berigte te beoordeel nie. Die veronderstelling is dat gehalte ’n uitkoms behoort te wees indien bepaalde prosesse en riglyne gevolg word.

3.3 Gehalte in die media

Gehalte bly ’n sentrale vraagstuk in die joernalistiek en behoort op alle platforms gehandhaaf te word (sien Meyer 2010:223; Abrahamson 2010).

Die antwoord op die vraag wat gehalte werklik is, is egter dikwels subjektief en konteksgebonde. Uit literatuur oor die onderwerp blyk dit dat sekere kernelemente algemeen aanvaar word as noodsaaklik vir gehaltejoernalistiek. Nikunen (2014:869–72) beskryf dit as “kollektiewe kulturele kennis” – ’n soort beroepsideologie waar daar konsensus is oor die “ideale” joernalis, en ’n ritualistiese proses waar ’n versameling waardes en kodes oor ’n tydperk gevorm word. Kortweg is gehaltejoernalistiek die manier waarop joernaliste hul werk verstaan en waarde daaraan heg. Heelwat studies wys ook dat daar in die joernalistiek ’n gedeelde professionele ideologie en tipiese waardestelsels bestaan, al is daar op sommige vlakke variasie (sien Deuze 2005:442–6; Pihl-Thingvad 2015:393).

Volgens Kovach en Rosenstiel (2007:4–5) is in ’n reusestudie van 1997 tot 1999 in die VSA bevind dat daar sekere kernbeginsels in die joernalistiek is waaroor joernaliste saamstem én wat landsburgers na regte kan verwag. Uit dié navorsing het ook geblyk dat joernaliste hul werkswyses op byvoorbeeld verskillende platforms aanpas om dié beginsels en waardes te handhaaf.

Die algemeen-aanvaarde eienskappe vir gehaltejoernalistiek kan soos in onderstaande hofies opgesom word (sien Scanlan 2000:6–12; Deuze 2005:447; Kovach en Rosenstiel 2007; Swanepoel 2012:1, 69, 88, 89–96,178; Ojetimi 2012; Anderson, Ogola en Williams 2014:21–3; Batsible 2014:37–41; Nikunen 2014:869–72; Schweiger en Urban 2014:823; Tweissi e.a. 2015:55–78; Manda 2015:156–7; Pihl-Thingvad 2015:394–411; Press Council 2016):

3.3.1 Akkuraatheid

Akkuraatheid vereis dat daar geen doelbewuste of nalatige afwyking van feite is nie, hetsy deur middel van die skeeftrekking, oordrywing, wanvoorstelling, belangrike uitlatings of die onvoldoende opsomming daarvan. Feite moet geverifieer word. Onakkuraathede veroorsaak dat die lesers vertroue in ’n nuusproduk verloor. Goeie bronne en verifiëring is nodig om akkuraatheid te bewerkstellig.

3.3.2 Tydigheid, nuutheid

Onmiddellikheid, aktualiteit en spoed is inherente eienskappe van nuus.

3.3.3 Verstaanbaarheid

’n Logiese struktuur en duidelikheid is nodig om nuuskopie verstaanbaar te maak.

3.3.4 Objektiwiteit

Soos akkuraatheid word ook objektiwiteit allerweë as ’n kernelement van gehalte in joernalistiek beskou. Dis ’n ingewikkelde begrip wat elemente insluit soos emosionele neutraliteit, dat persoonlike oortuigings beriggewing nie behoort te beïnvloed nie, onpartydigheid, verifiëring en neutraliteit. Hierdie eienskappe dra by tot geloofwaardigheid. Dit beteken ook dat wanneer ’n berig nie op feite nie, maar op ’n mening of gerug gegrond is, dit duidelik so aangedui moet word.

3.3.5 Geloofwaardigheid

Hier gaan dit oor die inboeseming van vertroue. Geloofwaardigheid word gekenmerk deur ’n strewe na die waarheid, vermyding van onnodige skade (in die sin dat niemand onregverdiglik benadeel word nie, byvoorbeeld weens laster), die weerspieëling van ’n verskeidenheid stemme in die dekking van nuusgebeure, spesiale versigtigheid waar dit gaan oor kinders en kwesbare groepe, en onafhanklikheid.

3.3.6 Billikheid

Nuus moet in konteks en ewewigtig aangebied word. Geen belangrike feite moet uitgelaat word nie. Die onderwerp van kritiese beriggewing moet genader word vir kommentaar vóór publikasie. Kommentaar oor enige gebeure van openbare belang is toelaatbaar, mits dit duidelik as kommentaar aangebied word, billik en op feite gegrond is. Kommentaar moet vry wees van kwaadwilligheid of oneerlike motiewe en moet alle beskikbare feite wat noodsaaklik is vir die saak ter sprake billik weerspieël.

3.3.7 Etiek

Hier gaan dit onder meer oor hoe inligting ingesamel en aangebied word. Dit sluit aan by die beginsels van eerlikheid, akkuraatheid, verantwoordelikheid en billikheid. Dit sluit in respek vir die reg, persoonlike regte, godsdienstige en morele oortuigings, om vry te wees van diskriminasie en om jeugdiges en bronne te beskerm. Twyfelagtige metodes van verslaggewing moet vermy word, al beteken dit die storie kan dalk nooit geskryf word nie.

3.3.8 Verantwoordelikheid

Dit gee balans in ’n vrye mediastelsel. Daarom sluit vryheid van spraak dinge uit soos propaganda met die oog op oorlogvoering, asook die aanhitsing van dreigende geweld of die verkondiging van haat gegrond op ras, etnisiteit, geslag of geloof. Versigtigheid moet aan die dag gelê word om kwesbare groepe soos kinders en verkragtingslagoffers se identiteit te beskerm. Tersaaklike wetgewing hieroor moet gehoorsaam word. Daar moet versigtig en verantwoordelik omgegaan word met die aanbieding van berigte oor wreedheid, geweld en swaarkry.

3.3.9 Openbare belang

Die inhoud van berigte moet ’n geldige belang en belangrikheid vir landsburgers hê. Die reg op privaatheid mag in sommige gevalle ondergeskik wees aan wettige openbare belang. Die pers moet redelike stappe doen om seker te maak persoonlike inligting onder sy beheer word beskerm teen misbruik, verlies of ongemagtigde toegang.

3.3.10 Betekenisvolle, tersaaklike, volledige en onderhoudende inhoud

Dit word bewerkstellig deur lesers te gee wat hulle wil hê (stories), wat hulle nodig het (inligting, vertolking, opvoeding en oorreding), asook dekking van nuusgebeure in die gemeenskap in die geheel en nie net die demografiese groep wat die aantreklikste vir die adverteerders is nie. Om dit te bereik moet die joernalis weet vir wie hy skryf en wat vir die leser belangrik is. Daar moet dus geskryf word oor dinge wat vir mense interessant is en waarvoor hulle omgee: dít wat hulle graag vir ander wil vertel. Dit wat belangrik is vir lesers om te weet, moet dus interessant vertel word. Die meeste stories is ’n mengsel van dit wat interessant en belangrik is.

3.3.11 Konteks en kousaliteit

Daar moet voldoende konteks wees in die berig self of in ’n reeks verwante berigte sodat lesers die groter konteks kan verstaan. Die leser moet ook kan sien watter faktore alles meewerk in die gebeure of kwessies waaroor berig word.

3.3.12 Vergelykbaarheid

Berigte moet verskillende ideologiese perspektiewe bevat. Al die tersaaklike uitgangspunte in ’n bepaalde konteks moet dus genoem en verstaanbaar verduidelik word. Wanneer byvoorbeeld oor ’n onderwerp soos groot doop geskryf word, moet verwys word na die standpunte daarvoor en daarteen, soos eerstehands verkry van voorstanders vir of teen die bepaalde kwessie.

3.3.13 Omvattendheid

Al die sleutelvraagstukke wat met ’n nuusonderwerp verband hou, moet in ’n berig of reeks berigte belig word.

3.3.14 Vertolkende, diepgaande en ondersoekende werk om gebeure te interpreteer

Hierdie dimensies van joernalistiek help die leser verstaan hoekom sekere gebeure belangrik is en hoe om dit te verstaan. Só verkry nuusgebeure ook tersaaklikheid en belang. Dis volgens sommige bronne ’n poging om die waarheid bloot te lê. Terwyl akkuraatheid gaan oor die weergee van iets wat werklik gebeur het, word verborge feite belig wanneer die waarheid blootgelê word – dis ’n proses waardeur die verwantskap tussen feite aangetoon word om ’n ware beeld van die realiteit te skep.

3.3.15 Diensingesteldheid en waghondfunksie

Die pers is ook daar om die samelewing te dien, hetsy as aktiewe versamelaars van inligting of as waghonde. Deel hiervan is onafhanklike ondersoeke na die magte wat die samelewing vorm. Dis noodsaaklik vir die demokrasie deurdat dit burgers in staat stel om ’n ingeligte oordeel te vel oor die sake van die dag. Deel van dié verbruikersgeoriënteerdheid is om die lesers van gehaltenuus te voorsien wat hul behoeftes bevredig. ’n Goeie verhouding met en voortdurende ingesteldheid op die gemeenskap wat bedien word, is hier noodsaaklik. Die individuele landsburger se perspektief is dus belangrik in nuusproduksie en aandag word daarom gegee aan veral meer plaaslike en alledaagse inligting – die buitekantoorjoernalis vervul veral in hierdie opsig ’n belangrike rol, omdat hy by uitstek gemoeid is met die verskaffing van plaaslike nuus in ’n bepaalde streek.

3.3.16 Onafhanklike, vry media

Kommersiële, politieke, persoonlike en ander nieprofessionele oorwegings mag beriggewing nie beïnvloed nie. Adverteerders en die staat mag nie inmeng in joernalistieke inhoud nie. ’n Onafhanklike, vry media beskerm joernaliste teen politieke en ekonomiese belange sodat dit nie die nuuskriteria en joernalistieke inhoud bepaal nie.

Die intens mededingende hedendaagse media-omgewing waar die verhouding tussen ’n joernalis en sy lesers toenemend belangriker word, skep egter uitdagings om ’n fyn balans te handhaaf tussen die bogenoemde waardes en eise van die publiek (Schoenbach en Van der Wuff 2014a:433). Die mededingendheid van die mediamark is trouens volgens Brants (2013:21) die grootste oorsaak van swak prestasie onder baie joernaliste. Schweiger en Urban (2014) sluit hierby aan: Die vinnige pas waarteen nuus vir webwerwe vervaardig moet word, laat groter ruimte vir feitefoute asook onvolledige en bevooroordeelde nuus.

4. Teoretiese raamwerk

4.1 Stelselteorie

Stelselteorie is as metateoretiese raamwerk vir die studie gebruik. Die Oostenrykse wetenskaplike Ludwig von Bertalanffy het die algemene stelselteorie in 1940 ontwikkel as ’n teorie oor die organisme as ’n oop stelsel (Hendrickson en Tankard 1997, soos aangehaal deur Swanepoel 2012:58). Von Bertalanffy het die ingewikkeldheid van ’n lewende (biologiese) stelsel beklemtoon, asook die verbondenheid van dele daarvan. Hy het geredeneer dat indien ’n mens die aard van die dele verstaan, dit ook sal help om die aard van die objek of gebeurtenis as ’n geheel (die stelsel) te verstaan.

Die stelselteorie is later na ander velde uitgebrei, onder meer politiek (Swanepoel 2012:58). Die stelselbenadering tot bestuur het in die 1950’s posgevat in weerwil van bestaande praktyke waar net op sekere aspekte van maatskappyfunksies in isolasie gefokus is (Cronjé e.a. 2000:117; Swanepoel 2012:58). Vanuit ’n stelseloogpunt kan bestuur nou ’n ewewig tussen die verskillende onderdele van die onderneming en sy omgewing bewerkstellig (Cronjé e.a. 2000:117). Dit het veral in die 1980’s gewild geword om bestuur vanuit dié oogpunt te beskou.

Volgens Luhman (2013:26–7) is die kern van die stelselbenadering om te kyk na die handhawing van ’n sekere balans of bestendigheid binne ’n stelsel en hoe en waardeur dit versteur kan word. Dit bekyk ook hoe ’n stelsel steeds bestendig kan wees, al word dit erg deur versteurings in die onmiddellike en wyer omgewing beïnvloed.

4.1.1 Stelsels en omgewings

’n Belangrike aspek van die stelselbenadering is hoe die verskillende soorte omgewings binne en buite die stelsel dit kan beïnvloed, onder meer die kompetisie, geografiese werklikhede en die kliënte se goedgesindheid (Swanepoel 2012:59). Dit kan wissel van faktore in die stelsel se onmiddellike taakomgewing soos hulpbronne om take te verrig, tot die makro-omgewing daarbuite wat faktore soos die politiek of ekonomie insluit (Cronjé e.a. 2000:65–6; Swanepoel 2012:59, 114).

Stelsels word ook beskryf ten opsigte van die mate waarin dit in wisselwerking met die omgewing is. ’n Geslote stelsel het baie min interaksie met sy omgewing – byvoorbeeld ’n kopieermasjien. In die geval van ’n oop stelsel is die grense deurdringbaar en moeilik om presies te definieer (Swanepoel 2012:60). In sulke stelsels is daar ’n groter mate van wisselwerking met die eksterne omgewing, wat dikwels veranderinge en onbestendigheid tot gevolg het. Die buitekantoor van ’n dagblad is tipies ’n onbestendige omgewing weens eerstens die onvoorspelbare aard van nuus, en tweedens die groot invloed wat die omgewing op die nuusbestuursproses kan hê. Die buitekantoor van ’n dagblad vorm binne die konteks van die stelselteorie dus ’n oop stelsel wat deel vorm van en skakel met onder meer die groter maatskappystelsel (die hoofkantoor), asook die groter samelewing (Parsons 1991:5–6; Swanepoel 2012:64; Luhman 2013:43).

Hier onder verskyn ’n skematiese voorstelling van die verskillende omgewings binne en buite ’n organisatoriese stelsel wat dit kan beïnvloed (Figuur 1).

Figuur 1. Omgewings binne en buite ’n organisatoriese stelsel wat die stelsel beïnvloed

’n Belangrike dryfkrag agter die funksionering van ’n stelsel is om sekere doelwitte te bereik.

4.1.2 Doelwitte en prosesse binne stelsels

Doelwitte binne ’n stelsel word bereik deur die volg van bepaalde prosesse. Die drie grondliggende prosesse in ’n stelsel is soos volg (Swanepoel 2012:61; Cronjé e.a. 2000:37):

Insette (“inputs”), wat die verkryging van hulpbronne uit die omgewing, soos geld, fisiese fasiliteite, grondstowwe en mense (arbeid), behels.
Verwerking (“throughput”/“transformation”), wat verwys na die gebruik en verfyning van insette. Dié transformasieproses behels nie net die produksieproses (die omskepping van insette tot produkte of dienste) nie, maar ook die bestuursproses (Cronjé e.a. 2000:37). Die verwerking van uitsette betrek dus werknemers se werksaktiwiteite, bestuursaktiwiteite, asook tegnologiese en operasionele metodes. Dit is dus al die aktiwiteite wat die insette uit die omgewing omskep tot produkte en dienste aan die omgewing (Cronjé e.a. 2000:38).
Uitsette (“outputs”), die eindresultaat (produk/diens) wat na die omgewing (die gemeenskap) deurgevoer word (Cronjé e.a. 2000:37; Swanepoel 2012:61).

Swanepoel (2012:21) meen ’n stelsel-en-proses-gegronde benadering is uiters geskik om mediabestuur te ondersoek: Dit erken die verhouding tussen die nuusorganisasie en die eksterne omgewing, en identifiseer en bekyk al die komponente wat mekaar tydens die proses van nuusskepping beïnvloed om die eindproduk/uitset te skep. Die stelselteorie as teoretiese vertrekpunt is dus ook gepas in hierdie studie oor die bestuur van prosesse in ’n buitekantoor. ’n Buitekantoor is immers deel van die groter stelsel van die nuusorganisasie, asook die breër samelewingskonteks waarbinne die koerant en sy webwerf funksioneer.

4.1.3 Nielineêre stelselbenadering vs. lineêre stelselbenadering

In hierdie studie is spesifiek gefokus op prosesse as deel van die nielineêre stelselbenadering. Dié benadering is gevolg omdat dit so geskik is vir die ondersoek van onvoorspelbare en ingewikkelde verskynsels (Capra 2005:33–5; Walby 2007:454–5). Die term nielineêre stelsels is ontwikkel om die teendeel te beskryf van wat in wiskundige terme bekend staan as ’n lineêre verhouding. ’n Lineêre verhouding is tipies een waar die uitset altyd die som van twee of meer insette sal wees. Die hele stelsel is dus gelyk aan die som van sy dele (Hardesty 2010). So ’n stelsel word in Figuur 2 hier onder voorgestel.

’n Nielineêre stelsel/verhouding is in teenstelling hiermee volgens businessdictionary.com en dictionary.com se definisies ’n “stelsel waar die uitwerking van eksterne faktore (insette) nie presies bereken kan word nie” (eie vertaling). Volgens dié definisie is die geheel juis nié die presiese som van die dele nie, is veranderinge nie direk in verhouding tot insette nie, en kan wiskundige ontledings dit nie beskryf nie (Walby 2007:459).

Die volgende kenmerke van nielineêre stelsels kan in die lig van bostaande geïdentifiseer word (Nowotny 2005:16; Capra 2005:34–5; Walby 2007:456; Cham en Johnson 2007; Reference for Business 2017):

Eenheid: Verskillende interafhanklike elemente en stelsels wat in wisselwerking met mekaar is en as ’n eenheid funksioneer.
Selforganiserend: Die verskillende elemente en stelsels werk dikwels onbepland en onwetend volgens inherente reëls saam om ’n bepaalde orde te skep. Dié reëlmaat is dikwels verborge, maar dit kan deur wetenskaplike studie beskryf word.
Onvoorspelbaarheid en voortdurende verandering: Die elemente en stelsels pas by mekaar aan en wysig mekaar in reaksie op hul omgewing. Klein gebeure/insette kan groot gevolge hê. Toekomstige gedrag kan nie met sekerheid voorspel word nie.

Dié beskrywing toon verskeie raakpunte met die kompleksiteitsteorie (Cilliers 2000:24–6). Die eienskappe van ’n komplekse stelsel kan soos volg opgesom word:

Dit bestaan uit ’n groot aantal elemente wat elk op sigself eenvoudig kan wees.
Dié elemente is in dinamiese wisselwerking met mekaar. Selfs al is sekere elemente net met party ander in wisselwerking, kan dit ’n rimpeleffek hê wat deur die hele organisasie uitkring. Die nielineêre karakter van die wisselwerking kan dus veroorsaak dat klein oorsake groot gevolge het, en omgekeerd. ’n Skynbaar onbenullige gebeurtenis of faktor het dus die potensiaal om alles te verander. Dit is deels omdat die geskiedenis, oftewel geheue van ’n komplekse stelsel bepalend is vir die funksionering daarvan: Die omvang van uitkomste word nie alleen deur oorsake binne die hier en nou bepaal nie, maar ook deur die groter/eksterne konteks en geskiedenis van die stelsel.
Dis ’n oop stelsel wat inligting of energie met sy omgewing uitruil. Die grense met die omgewing is gevolglik vaag en die stelsel is selde bestendig. ’n Oop-stelsel-organisasie (soos ’n nuuskantoor) kan dus nie onafhanklik van die konteks/omgewing waarbinne dit funksioneer, verstaan word nie.
Weens die ryk, dinamiese en nielineêre wisselwerking tussen elemente kan die stelsel se gedrag nie voorspel word deur die afsonderlike komponente te bestudeer nie. Dis ’n stelsel waarin die onverwagse verwag moet word.
Sulke stelsels is aanpasbaar. Hulle kan hulself intern herorganiseer sonder die ingrepe van ’n agent/faktore van buite.

Botma (2016:102) wys op die toepaslikheid van kritiese kompleksiteitsteorie in joernalistieke opleiding: Die hedendaagse Suid-Afrikaanse media en gemeenskap is so ingewikkeld/kompleks dat die tradisionele benadering tot joernalistiek nie altyd meer toepaslik in postkoloniale Suid-Afrika is nie. Binne die raamwerk van kompleksiteitsteorie behoort joernaliste dus opgelei te word om beter binne ’n onseker samelewing te funksioneer en die arm, swart meerderheid se belange beter te dien. ’n Groter ontvanklikheid vir die verskeidenheid van en verskille tussen mense in Suid-Afrika is nodig om ongelykhede tussen mense en ongelyke toegang tot inligting te probeer herstel. Hierdie punt sluit aan by die argument in hierdie artikel dat die saamstel van ’n omgewingsprofiel ’n belangrike hulpmiddel vir joernaliste kan wees om die verskeidenheid mense en kragte in hul omgewing beter te verstaan en in ag te neem (vgl. 5.4.4). Sien Figuur 3 vir ’n skematiese voorstelling van ’n nielineêre/komplekse stelsel.

Die uitdaging is om patrone in bepaalde prosesse binne die nuusorganisasie te vind, in wisselwerking met ander stelsels wat oorvleuel met dié van die nuusorganisasie. Dié studie was ’n poging om binne die konteks van ’n komplekse, nielineêre stelsel reëlmatigheid te vind in die uitvoering en bestuur van spesifieke prosesse in die buitekantoor van ’n dagblad wat eindelik meewerk om berigte van ’n goeie gehalte as uitset te verkry. Die bestuursproses maak doelgerigte optrede om gehalte en sukses te verseker, moontlik (Cronjé e.a. 2000:32).

Figuur 2. Lineêre stelsel

Figuur 3. Nielineêre stelsel

5. Metodologie

Volgens Bogdan en Taylor (1988:3) is metodologie die manier waarop probleme benader en antwoorde gevind word. Een manier waarop dit in sosiale wetenskappe gedoen kan word, is deur die positivistiese benadering, wat ooreenstem met natuurwetenskaplike navorsingsbenaderings: Die feite en oorsake van samelewingsverskynsels word bepaal sonder inagneming van persepsies. Kwantitatiewe metodes soos statistiese ontleding word tipies gebruik wanneer ’n positivistiese benadering gevolg word.

Die doel van hierdie studie was egter om te bepaal watter prosesse die joernalis in die buitekantoor van ’n Suid-Afrikaanse dagblad binne die konteks van ’n stelselteorie-en-prosesbenadering kan volg om gehalteberiggewing te bestuur te midde van daaglikse uitdagings binne sy organisasie én in die groter omgewing waarbinne hy werk. Die studie was ook ’n poging om in die subjektiewe werkswyse van individuele joernaliste in buitekantore patrone te vind wat gebruik kan word om riglyne daar te stel vir die prosesmatige bestuur van ’n buitekantoor.

Hiervoor is ’n kwalitatiewe benadering uiters geskik, omdat dié benadering daarop gemik is om samelewingsverskynsels te ondersoek vanuit die deelnemers se perspektief en subjektiewe ervaring van hul leefwêreld (Bogdan en Taylor 1998:3–4). Die hoofstrewe hier, in teenstelling met die kwantitatiewe benadering, is om die beweegredes te verstaan agter dit wat mense doen. Volgens Bogdan en Taylor (1998:8) genereer kwalitatiewe metodes tipies beskrywende data in mense se eie geskrewe of gesproke woorde en waarneembare gedrag op grond van hoe hulle in die alledaagse lewe dink en optree. Dis ook ’n uitkoms van hierdie studie.

’n Kwalitatiewe studie kan betroubaar en geldig wees net indien dit aan bepaalde vereistes voldoen. Die kernbeginsel van betroubaarheid is dat dieselfde navorsingsmetode herhaal moet kan word om dieselfde resultate op te lewer (Flick 2014:481–3). Geldigheid weer het te doen met die mate waarin die navorser se uitbeelding of konstruksie van die werklikheid empiries gegrond is (Flick 2014:483). Die aanname hier is dat die realiteit onafhanklik van persepsies, interpretasies of die aanbieding daarvan bestaan.

Denzin en Lincoln (2000:582), Willis (2007:165–7; 216–20), Swanepoel (2012:25) en Flick (2014:483–6) identifiseer die volgende kenmerke wat die betroubaarheid en geldigheid van kwalitatiewe studies verhoog:

Die ontwikkeling van temas, konsepte en teorieë moet gedokumenteer word. In kwalitatiewe studies is die belangrikste onderbou vir geldigheid en betroubaarheid dat dit wat die navorser gesien en gehoor het, feitelik korrek gedokumenteer word omdat dit die grondslag vorm waarop die betekenis van die ingesamelde data en waarnemings ontwikkel, gebruik en aangebied word. Die afwesigheid van spesifieke statistieke om gevolgtrekkings en kommentaar te staaf, moet vervang word met stawing deur die gebruik van verskillende bronne en navorsingsmetodes (bekend as triangulasie). Kommentaar en gevolgtrekkings wat uit al hierdie bronne en metodes verkry word, moet sin maak en ’n samehangende geheel vorm. Die navorser oortuig dus nie deur statistieke nie, maar met ’n argumentasielyn wat geskep is deur die gebruik van verskillende bronne en metodes. In die meestersgraadstudie waarop hierdie artikel gegrond is (Cilliers 2018), is dit verkry deur ’n omvattende konseptualiseringshoofstuk, ’n literatuurstudie en uiteensetting van metodes, wat as ’n grondige vertrekpunt gebruik is vir bevindinge en gevolgtrekkings.
Dit moet met bestaande bevindings oor die onderwerp ooreenstem en deur ’n bepaalde navorsingsgemeenskap aanvaar word. Daar moet dus grootliks konsensus wees tussen die navorser, ander navorsers en vakkundiges oor die onderwerp. Hierdie sogenaamde eksterne bewyse, soos bestaande kwalitatiewe en kwantitatiewe studies om die gevolgtrekkings te staaf, het deel gevorm van die empiriese ontleding, slot en gevolgtrekking van die studie.
Die navorsingsinstrumente moet meet wat dit veronderstel is om te meet. In die oorspronklike studie is breedvoerig hieraan aandag gegee (Cilliers 2018:64–75).
Dit moet die werklikheid weerspieël. Veral in die geval van interpreterende kwalitatiewe studies is die mikpunt egter nie om een ware realiteit te vind nie. Die rol van triangulasie is hier nie net om feite te verifieer nie, maar ook om groter begrip uit verskillende perspektiewe op die realiteit te kry. Aansluitend hierby moet die studie bruikbaar wees deurdat dit beter begrip bewerkstellig oor ’n situasie of vorige ervarings wat moeilik verstaanbaar is, of deurdat die studie die ontwikkeling van toekomstige situasies voorspel. Die studie moet dus nuttige toepassingsriglyne kan verskaf. In hierdie studie is ook aan al dié aspekte voldoen, onder meer in die manier waarop data uit die praktyk versamel is en bestudeer en gebruik is om praktiese riglyne op te stel.
Betroubare metodes moet gebruik word. Binne die konteks van kwalitatiewe navorsing beteken dit die metodes moet geloofwaardig wees, hoewel ’n voorvereiste hier nie noodwendig is dat dit herhaal moet kan word nie. Die manier waarop data ingesamel word, is baie belangrik om interne geldigheid te verseker: Data wat ingesamel word, moet baie ooreenstem, al word dit op verskillende tye en plekke gedoen. Die betroubaarheid hiervan kan verhoog word deur beproefde metodes te gebruik om data in te samel en die proses van insameling in die fynste besonderhede te dokumenteer. Dit is wel in hierdie studie gedoen.
’n Behoorlike proses van data-ontleding. Hier moet duidelik onderskei word tussen wat die deelnemers gesê het en waar die navorser se interpretasie daarvan begin. Ook hierdie aspek het in die oorspronklike studie aandag geniet deur ’n breedvoerige ontleding van die data wat uit vraelyste en opvolgonderhoude verkry is.

Die fokus in hierdie studie het geval op buitekantoorjoernaliste, teenoor vryskutjoernaliste en gemeenskapskorrespondente (hoofsaaklik niejoernaliste wat sporadies nuusbydraes voorsien). Die kernverskil tussen buitekantoorjoernaliste enersyds en vryskutjoernaliste en gemeenskapskorrespondente andersyds is dat laasgenoemde twee nie permanente/vaste aanstellings by koerante of publikasies het nie. Hulle het ook nie noodwendig toepaslike kwalifikasies of ervaring in joernalistiek nie.

Om die studie af te baken, moes gedefinieer word wat presies ’n buitekantoorjoernalis binne die konteks van die navorsing is. Geen spesifieke definisie vir ’n buitekantoorjoernalis kon in die literatuur gevind word nie. Onder meer handboeke, akademiese tydskrif- en internetartikels, asook tersaaklike proefskrifte en verhandelings is in die literatuurstudie geraadpleeg, soos verkry van onder meer die volgende databasisse: GoogleScholar, Noordwes-Universiteitsbibliotekekatalogus, LibGuides, SAePublications, Web of Science, A tot Z-Tydskriflys, ScienceDirect, EBSCOhost en LexisNexis. ’n Nexus-soektog kon geen studie opspoor wat die vraagstuk van die bestuur van nuusprosesse in die buitekantooropset van ’n dagblad ondersoek nie.

Die soekwoorde streekskorrespondente en streekskantoor op GoogleScholar het ’n wye verskeidenheid resultate opgelewer wat meestal nie gepas was vir die fokus van hierdie studie nie. Dié terme het byvoorbeeld studies oor korrespondente in ander velde as die media en ook in verskillende soorte mediavelde opgelewer. Binne die joernalistieke konteks word die woord korrespondent dikwels gebruik om ook na mense te verwys wat nie vas aangestel is nie, in die buiteland of vir plaaslike koerante in streke werk. Nie een van hierdie kategorieë het die spesifieke groep joernaliste wat in hierdie studie ondersoek is, ingesluit nie, hoewel daar natuurlik raakpunte is in die werkswyses van buitekantoorjoernaliste aan die een kant en aan die ander kant streekskorrespondente wat nie vas aangestel is nie, asook joernaliste by plaaslike koerante. Geen spesifieke studie oor joernaliste soos in die werksdefinisie hier onder gedefinieer, kon egter gevind word nie.

Dit was gevolglik nie moontlik om ’n definisie van buitekantoorjoernaliste uit die bestaande literatuur saam te stel nie. Daarom is daar self ’n definisie hiervan saamgestel met die hulp van die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT).

Hiervolgens verwys die woord buite na iets wat “nie binne” is nie (Odendal en Gouws 2010:127). Die woord buitekantoor is nie in die HAT gelys nie. Aangesien dikwels ook na buitekantore verwys word as satellietkantore, is die betekenis van die woord satelliet nageslaan. In die HAT word dit beskryf as “iets wat van ’n ander afhanklik is” (Odendal en Gouws 2010:977). Hoewel die woord satellietkantoor ook nie in die HAT voorkom nie, kom satellietkampus wel daarin voor en dit word soos volg omskryf: “Tweede of volgende kampus wat in sommige opsigte afhanklik is van die hoofkampus waar die sentrale administrasie gevestig is” (Odendal en Gouws 2010:977).

Gegewe dié omskrywings kan ’n buitekantoor gedefinieer word as ’n kantoor weg van (buite) die hoofkantoor, wat steeds in ’n mate afhanklik is van die hoofkantoor waar die sentrale administrasie geleë is. Die HAT (Odendal en Gouws 2010:500) definieer ’n joernalis as iemand wat redaksiewerk doen en bydraes vir ’n publikasie lewer, veral ’n koerant. ’n Dagblad is volgens die HAT ’n koerant of ’n nuusblad wat elke weekdag verskyn (Odendal en Gouws 2010:141).

Werksdefinisie: Uit bostaande word die groep mense (buitekantoorjoernaliste) wat in hierdie studie bestudeer is, soos volg gedefinieer: Een persoon wat permanent/vas aangestel is om bydraes (berigte) te skryf vir ’n koerant wat elke weeksdag in Suid-Afrika verskyn, vanuit ’n bepaalde streek of provinsie weg van die koerant se hoofkantoor waar die sentrale administrasie geleë is, selfstandig vanuit ’n eenmankantoor en sonder die hulp van ander joernaliste.

Buitekantoorjoernaliste is dus as ’t ware hul eie nuusredakteurs, omdat hulle op hulself aangewese is, afsonderlik funksioneer en daagliks nuusbesluite neem wat tradisioneel eerder deur die nuusredakteur geneem word.

’n Nie-ewekansige, doelbewuste steekproef is gedoen om buitekantoorjoernaliste in Suid-Afrika te identifiseer wat voldoen aan die werksdefinisie hier bo. In dié verband wys Du Plooy (2009:108) daarop dat ’n verteenwoordigende steekproef van die groter populasie (om byvoorbeeld vraelyste in te vul) ’n vereiste is wanneer kwantitatiewe navorsing gedoen word. Dit is veral nodig om die resultate te kan veralgemeen na die groter populasie. Hoe nouer die definisie van die beskikbare populasie egter is, hoe moeiliker sal dit wees om te veralgemeen. Hoe meer homogeen die populasie is wat ondersoek word, hoe kleiner hoef die steekproef te wees (Du Plooy 2009:110). Sulke studies is dikwels meer kwalitatief, soos hierdie studie. Dit is dus aanvaarbaar om ’n nie-ewekansige steekproef saam te stel waar almal in die populasie nie ’n gelyke kans het om as ’n respondent/deelnemer gekies te word nie.

Een manier om ’n nie-ewekansige steekproef te trek, is die doelbewuste steekproef (Du Plooy 2009:122–3). Bailey (1994:96) sê in sulke gevalle gebruik die navorser sy eie oordeel om deelnemers vir die steekproef te kies op grond van hoe hy die doelwitte van die studie ten beste sal kan verwesenlik. Du Plooy (2009:122–3) sê voorts hierdie werkswyse is geskik wanneer inligting oor ’n klein teikengroep ingesamel word, wat die geval in hierdie studie is.

Met die aanvang van die studie in 2015 het 13 buitekantoorjoernaliste in Suid-Afrika aan die reeds genoemde definisie vir die doel van hierdie studie voldoen. Een van hulle was die hoofnavorser, Susan Cilliers, wat nie aan die studie kon deelneem nie. Altesame 8 uit die 13 het aanvanklik ingestem om aan die studie deel te neem, wat 61,5% van die totale populasie verteenwoordig. Een van hulle het egter ná die eerste fase van die studie nie meer sy samewerking gegee nie, wat veroorsaak het dat die eerste vraelys deur al agt die deelnemers ingevul is, maar die tweede vraelys deur sewe deelnemers.

Al die deelnemers het, nadat hulle per e-pos of telefonies ingestem het om deel van die studie te wees, ook ’n formele toestemmingsvorm geteken. In dié vorm is die doelwitte van die studie, verwagtinge van die deelnemers en die voorwaardes vir deelname daaraan in besonderhede uiteengesit. Die deelnemers het sodoende formeel ingestem om aan die studie deel te neem. Die deelnemers is ook verseker dat hul identiteit nie in die studie bekend gemaak sou word nie. Hiermee is dus aan die etiese vereistes voldoen, deurdat die deelnemers vooraf voldoende ingelig is oor die doelwitte, verwagtinge en voorwaardes vir die studie. Hulle is ook ingelig dat hul deelname vrywillig moet wees en anoniem is en hulle in enige stadium aan die studie kon onttrek.

Vir die doel van hierdie studie is slegs Engelse en Afrikaanse algemene-nuus-dagblaaie in Suid-Afrika ingesluit wat nasionaal of in ’n streek versprei word. Die volgende Suid-Afrikaanse dagblaaie het met die aanvang van die studie in 2015 aan dié definisie voldoen: Daily Sun, Sowetan, Die Son, The Star, Beeld, Die Burger, Volksblad, The Times, The Citizen en The New Age. Die gekose dagblaaie sluit nie dié in wat net in groot stede soos Durban, Kaapstad en Pretoria versprei word nie. Spesialis-dagblaaie wat byvoorbeeld sakenuus dra (soos Business Day) is ook uitgesluit. Redakteurs of nuusredakteurs by die publikasies wat wel aan die definisie vir hierdie studie voldoen het, het met die aanvang van die studie in 2015 die volgende inligting oor buitekantoorjoernaliste verskaf:

Daily Sun: Dié publikasie het satellietkantore regoor die land met kantoorhoofde aan die stuur van elkeen. Hulle maak gebruik van vryskutjoernaliste. Dié koerant het dus nie geskikte deelnemers vir die studie nie.
Sowetan: Hier is net een buitekantoorjoernalis in diens in Noordwes Sy en haar redakteur het aanvanklik ingestem om aan die studie deel te neem, maar die joernalis het later via WhatsApp laat weet sy kan weens “onvoorsiene omstandighede” nie meer daaraan deelneem nie. Pogings om haar daarna te kontak en vas te stel of sy nie tog steeds aan die studie sal deelneem nie, was onsuksesvol.
Die Son: Hierdie koerant het een buitekantoorjoernalis. Hy en sy afdelingshoof het toestemming gegee dat hy ’n respondent kon wees. Hy het egter net die eerste vraelys beantwoord.
The Star: Dié koerant het geen satellietkantore of buitekantoorjoernaliste nie.
Beeld: Hier is vier buitekantoorjoernaliste, van wie een die navorsers een is, wat nie self aan die studie kon deelneem nie. Die redakteur en die ander drie joernaliste het ingestem om aan die studie deel te neem. Een van die deelnemers het intussen (ná die aanvang van die studie) afgetree, maar het steeds aan die studie deelgeneem. Hy kon baie waardevolle insette lewer, omdat hy voor sy aftrede meer as 30 jaar ervaring as ’n joernalis gehad het, waarvan meer as 10 jaar aan die stuur van ’n buitekantoor was.
Die Burger: Hier is nie buitekantoorjoernaliste wat aan die definisie voldoen nie. Daar is wel satellietkantore in o.a. George en Stellenbosch waar meer as een joernalis werk.
Volksblad: Hier is twee buitekantoorjoernaliste en een voormalige buitekantoorjoernalis wie se toesighouers/redakteurs toestemming gegee het dat hulle aan die studie mag deelneem. Die joernaliste self het ook ingestem. Die voormalige buitekantoorjoernalis is by die studie ingesluit omdat sy tot kort voor die aanvang van die studie baie jare lank in ’n buitekantoor van dié dagblad gewerk het. Ons het dus gemeen dat die voormalige joernalis ’n sinvolle bydrae sou kon lewer.
The Times: Hierdie koerant het meestal satellietkantore met ’n volledige opset en verskeie joernaliste wat nie aan die definisie van hierdie studie voldoen nie. Een joernalis voldoen egter wel aan die definisie. Hy beman ’n eenmankantoor in Pretoria en dek nuus in dié stad asook in dele van Limpopo, Mpumalanga en Noordwes. Hy en sy nuusredakteur het albei toestemming gegee dat hy ’n respondent in die studie kon wees.
The Citizen: Hier is geen satelliet- of buitekantore nie.
The New Age: Hier word van sowel vryskutjoernaliste as buitekantoorjoernaliste gebruik gemaak. Die koerant het drie buitekantoorjoernaliste in onderskeidelik die Oos-Kaap, Mpumalanga en Limpopo gehad wat geskikte deelnemers vir die studie kon wees. Nie een van hulle wou aan die studie deelneem of redes verskaf vir hoekom hulle nie wil deelneem nie.

Van die ses koerante wat voldoen aan die definisie van dagblaaie wat deel van die studie uitmaak, het vyf dus aan dié studie deelgeneem.

5.1 Literatuurstudie

Die metateoretiese raamwerk is deur middel van ’n omvattende literatuurstudie uiteengesit, en verskeie aspekte wat betrekking het op die dagtaak van ’n buitekantoorjoernalis binne die konteks van die stelselteorie, is uit die literatuur geïdentifiseer. Vraelyste, dokumente en opvolgonderhoude met die deelnemers is aanvullend tot die literatuurstudie gebruik om die tersaaklike prosesse in die bestuur van ’n buitekantoor te identifiseer.

5.2 Kwalitatiewe vraelys

Twee semigestruktureerde, kwalitatiewe vraelyste is opgestel met voorafgeformuleerde vrae waaroor die deelnemers vryelik kon praat en uitwei (Denzin en Lincoln 2000:649–53; Du Plooy 2009:198–9). Die metode is geskik om begrip te verkry van ’n individuele of groepsperspektief, byvoorbeeld om te beskryf hoe mense te werk gaan (Denzin en Lincoln 2000:646; Du Plooy 2009:108; 198–9). Só kon binne die konteks van hierdie studie begrip verkry word oor ingewikkelde gedrag van buitekantoorjoernaliste sonder voorafbepaalde kategorieë wat die ondersoek kon inperk (Denzin en Lincoln 2000:649–53).

Die volgende stappe is gevolg om die twee vraelyste met altesame 84 vrae op te stel:

Stap 1. Buitekantoorjoernaliste se vyf kerntake is eerstens uit literatuur oor die kerntake van joernaliste in die algemeen geïdentifiseer. Geen soortgelyke studie is tevore oor buitekantoorjoernaliste gedoen nie – ’n Nexus-soektog kon geen studie opspoor wat die vraagstuk van die bestuur van nuusprosesse in die buitekantooropset van ’n dagblad ondersoek nie. Ander bronne moes dus geraadpleeg word om die literatuur oor joernaliste se kerntake eerstens te verifieer en verder aan te vul met dié take wat spesifiek van toepassing is op buitekantoorjoernaliste. Twee aanvullende bronne is vir dié doel gebruik: Media24 se Kritieke-Prestasie-Area-vorm vir buitekantoorjoernaliste, asook voorlopige onderhoude met van die deelnemers. Die vyf kerntake is selfbestuur, die saamstel van ’n kontaklys, nuusgenerering, die skryf van nuus/berigte, en voortdurende kommunikasie met die nuusredakteur.
Stap 2. Die verskillende prosesse en, waar toepaslik, subprosesse betrokke by elk van die vyf geïdentifiseerde kerntake is uit verskillende literatuurbronne geïdentifiseer. Die uitgangspunt hier was deurgaans die teoretiese onderbou van die stelselteorie, naamlik dat prosesse in ’n stelsel uitgevoer word om sekere doelwitte te bereik en dat dié prosesse bestaan uit insette wat tot bepaalde uitsette verwerk word.
Stap 3. Insette wat nodig is vir die uitvoer van die prosesse wat in stap 2 geïdentifiseer is, is voorts deur middel van ’n omvattende literatuurstudie geïdentifiseer. Dit sluit in hulpmiddele, die individu en die omgewing. Hier is gefokus op hulpmiddelle soos diensvoorwaardes en infrastruktuur. By die individu is geen vrae opgestel om gehalte van berigte as sulks te meet nie, maar wel met betrekking tot aspekte van selfbestuur, soos die bepaling en bereiking van doelwitte, beplanning, produktiwiteit, perspektief en persoonlikheid. Wat die omgewing betref, is vrae geformuleer rondom aspekte in die omgewing waarop joernaliste ag behoort te slaan, soos demografiese inligting, die ekonomie, politiek en omgewing.
Stap 4. Die verskillende aspekte waaruit die geïdentifiseerde kerntake, prosesse en hulpmiddele bestaan, is gebruik om ’n semigestruktureerde vraelys op te stel. Die wye omvang van dié elemente en komponente het daartoe gelei dat altesame 84 vrae geformuleer is. Die vrae is tussen twee vraelyste verdeel, een met 48 vrae en een met 36 vrae. Die doel met die vraelyste was om vas te stel of die teorie oor watter elemente en komponente nodig is om gehalteberiggewing in die buitekantoor van ’n dagblad te bewerkstellig, strook met dit wat sulke joernaliste in die praktyk doen. Die vraelyste was dus daarop gemik om die teorie te toets en te verifieer en so ooreenkomste en verskille tussen teorie en praktyk te identifiseer.

5.3 Opvolgonderhoude

Semigestruktureerde, een-tot-een-onderhoude is telefonies of per e-pos met van die deelnemers gevoer nadat hulle die vraelyste ingevul het, om waar nodig onduidelikhede uit te klaar of gebrekkige antwoorde meer sinvol beantwoord te kry. Die terugvoer was ook bevredigend.

5.4 Data-ontleding

’n Kwalitatiewe ontleding van die deelnemers se terugvoering is gedoen aan die hand van die geïdentifiseerde kerntake, prosesse en insette wat in die vraelyste getoets is. By elk van hierdie aspekte is telkens geëvalueer waar die terugvoering van die deelnemers ooreenstem of nié ooreenstem nie met dit wat die literatuur oor die geïdentifiseerde aspekte sê. Die literatuur is grootliks bevestig, maar in die antwoorde wat die deelnemers verskaf het, het bykomende prosesse of beginsels wat die joernaliste toepas, na vore gekom. Uit die antwoorde op die vrae kon ook tekortkominge geïdentifiseer word waar buitekantoorjoernaliste veral weens werk- en tydsdruk nie optimaal kan funksioneer nie.

Die data-ontleding was baie omvattend. Dit word vervolgens in verkorte formaat uiteengesit, aan die hand van konsepte en konstrukte (take) wat geformuleer is.

5.4.1 Konsep 1: Die nuusproduk

Vrae is geformuleer om die prosesse te ondersoek wat buitekantoorjoernaliste behoort te volg om berigte van goeie gehalte (die nuusproduk) te lewer. Hierdie prosesse is as bepaalde take geformuleer. Dié take is die konstrukte wat gebruik is om vrae op te stel.

5.4.1.1 Konstruk 1: Selfbestuur

Vrae is geformuleer op grond van die verskillende geïdentifiseerde elemente (uit die literatuur) van selfbestuur. Die volgende bronne is gebruik om dié elemente te identifiseer: Timm (1998:16–75); Cronjé e.a.(2000:105, 122); Evans en Lindsay (2014); Raffoni (2005:17); Michelman (2005:29, 121); Billington (2005:39, 43); Von Hoffman (2005:50–1, 47); McFarland (2005:82–3); Stauffer (2005:127–8, 134–7); Croft (1996:2, 5, 7, 10–2, 32–3, 41, 43, 45, 49–53, 98–9, 171); Lewis (1995:36–7, 69, 72, 117, 158–9, 186–91); Steyn (2006:340–55); Coulter en Robbins (2005:458–60); Swanepoel (2012:55–7) en Drucker (2006:3–4).

Tabel 1. Elemente van selfbestuur

Elemente	Beskrywing
Bepaal en behaal doelwitte	Dit bepaal wat belangrik is en waarop gefokus moet word. Dis rigtinggewend vir beplanning. Doelwitte word bepaal op grond van waardes wat vir jouself en die maatskappy belangrik is. Maak seker doelwitte is konkreet en spesifiek, realisties, meetbaar, bereikbaar (die nodige hulpbronne is beskikbaar) en dat ’n sperdatum daaraan gekoppel is. Vind ’n balans tussen jou eie doelwitte en dié van die maatskappy.
Beplanning	Wat word gedoen? Wanneer word dit gedoen (prioritiseer)? Dringende take word gouer gedoen. Meer tyd word aan belangriker take bestee. Moenie tyd bestee aan take wat nie belangrik of dringend is nie.
Produktiwiteit	Maak voorsiening vir tye wanneer jy onderbrekings sal toelaat, maar wees ferm om dit nie buite dié tye toe te laat nie. Bêre dokumente wat jy weer gaan gebruik, raak ontslae van die res. Onderskei wanneer onderskeidelik e-pos-, persoonlike of telefoniese kommunikasie die doeltreffendste sal wees. Moenie onnodig uitstel nie. Oorwin besluiteloosheid met sistematiese beplanning en prioritisering. Voorkom selfoorlading deur te bly fokus op prioriteite, te delegeer en selfhandhawend op te tree.
Beheer (om seker te maak take word wel uitgevoer en dat aanpassings gemaak word indien nodig)	Meet prestasie. Vergelyk dit met die verwagte standaard. Doen stappe om onbevredigende prestasie reg te stel. Gebruik die AGB-benadering om gehalte/prestasie te bestuur (sien afd. 2): Hoe kan prosesse in die buitekantoor van ’n dagblad beter bestuur word om die verwagte prestasie/gehalte te verkry? Voortdurende opleiding en die gebruik van die nuutste beskikbare tegnologie kan hiermee help.
Perspektief	Ontwikkel ’n ingesteldheid dat daar sommige aspekte van jou werk / die werklikheid is waaroor jy self beheer het (interne lokus van kontrole), maar dat daar ook magte van buite is waaroor ons nie beheer het nie. Verander en beïnvloed dit wat jy kan ten beste. Bestuur dit wat jy nié kan verander nie na die beste van jou vermoë.
Persoonlikheid	Tree positief selfhandhawend op. Wees ontvanklik vir terugvoering en kritiek vanaf jou portuurgroep, lesers en toesighouers. Beheer en hanteer spanning binne die perke van jou persoonlikheid: Identifiseer situasies en individue wat spanning aanwakker. Vermy dit of ontwikkel meganismes om dit te hanteer, kry berading indien nodig, ruim tyd in vir ontspanning. Vermy perfeksieverlamming: Aanvaar jy sal soms foute maak en gebruik dit as ’n geleentheid vir verbetering.

Element 1. Die bepaling en behaling van doelwitte

Dié aspekte sluit onder meer in wat die deelnemers se persoonlike en professionele doelwitte is, hoe hulle dit bepaal en watter struikelblokke hulle ondervind om dit te bereik. Met vrae hieroor is ook probeer om vas te stel hoe hulle ’n balans handhaaf tussen die bereiking van hul persoonlike en professionele doelwitte. Vrae is ook hier gevra om te bepaal aan watter eienskappe onderskeidelik werk- en persoonlike doelwitte voldoen: of dit konkreet, spesifiek en realisties is, of die deelnemers die nodige hulpbronne het om dit te bereik, of die resultaat gemeet kan word en of die deelnemers ’n sperdatum het vir die bereiking van hul doelwitte.

Ontleding en bevindings

Uit die ontleding van die data wat in die vorm van antwoorde op dié vrae verkry is, is die volgende gevolgtrekkings gemaak:

Persoonlikheid en inherente waardes speel ’n wesenlike rol in die proses om sowel persoonlike as werkdoelwitte te bepaal, ongeag die voorskrifte wat in ’n werkplek mag geld.
Persoonlike en professionele doelwitte is dikwels vervleg. Dit dui op toewyding, maar kan ook tot uitbranding lei.
Die deelnemers se professionele doelwitte blyk in ’n groter mate te voldoen aan die gestelde vereistes wat in die literatuur geïdentifiseer word as wat die geval is met hul persoonlike doelwitte. Die grootste tekortkoming betreffende persoonlike doelwitte is dat daar nie altyd ’n sperdatum aan gekoppel is nie en die resultaat dikwels nie meetbaar is nie. Professionele doelwitte, daarenteen, is grootliks aan ’n sperdatum gekoppel en meetbaar.
Hoewel die deelnemers praktiese stappe doen in die proses om hul persoonlike doelwitte te bereik, belemmer werksdruk die bereiking daarvan omdat dit hulle van tyd en energie beroof.
’n Beter balans tussen persoonlike en werkdoelwitte is nodig. Moontlike oplossings is doeltreffender tydsbestuur, prioritisering, delegering, kursusse, selfhelpboeke en berading.

Die deelnemers se antwoorde op al die vrae oor die verskillende aspekte van doelwitte staaf die feit dat al hierdie aspekte wat in die literatuur geïdentifiseer word, geldig is omdat die deelnemers aandag daaraan gee, hoewel doelwitte weens veral werk- en tydsdruk nie altyd behaal word nie. Die deelnemers voldoen dus nie altyd hier aan die vereistes vir die proses van goeie bestuur van persoonlike en werkdoelwitte nie.

Van die deelnemers beskryf die ineenstrengeling van hul persoonlike en werkdoelwitte soos volg:

Ek wil graag verder studeer in politieke wetenskap en kriminologie. Of dalk net die een of die ander. Dit was van my hoofvakke op universiteit en ek wou nog altyd verder studeer het. Ek dink ook dit kan my loopbaan help bevorder. Ek het dit bepaal omdat ek nog altyd in die twee vakgebiede belanggestel het en dit kan ’n aanwins vir my loopbaan as joernalis wees. (Deelnemer 1 (D1))

Om mense sover te kry om die koerant te koop, lees en eienaarskap van hul dorp of gebied te neem. Ek het dit bepaal omdat baie van ons lesers sedert 1994 vervreem begin voel het. Dis daarom nou veral nodig om mense rigting en leiding te probeer gee en hulle saam te snoer. Werk vir ’n behoorlike demokratiese bestel. My werk- en persoonlike doelwitte is baie dieselfde. (D3)

’n Ander deelnemer beskryf só hoe sy haar persoonlike doelwitte bereik:

Ek maak tyd vir dinge wat vir my belangrik en lekker is. Ek is nie te hard op myself nie en besef dat ’n mens jouself moet eerste stel. Werk is belangrik, maar ’n mens moet eerste na jouself omsien. Ek maak lysies van sekere persoonlike doelwitte en maak tyd daarvoor. Ná naweekwerk kry ek bv. tyd af by die werk en op dié dae doen ek goed waarvoor ek nie andersins tyd kry nie. Lees boeke wat ek wil lees, lees op die internet oor allerhande goed waaroor ek wonder, gaan stap met my hond, vind uit oor kursusse wat ek kan volg, werk in die tuin, ek spandeer tyd op my eie om te ontlaai – ek sal op my eie gaan koffie drink of vir myself braai. (D4)

Dieselfde deelnemer verwoord baie van die struikelblokke wat die deelnemers ervaar:

Soms is daar nie genoeg ure in die dag vir alles wat ’n mens wil doen nie. Ek dink dikwels is ’n mens te bang om kanse te waag en verval mens in ’n gemaksone in die pos waarin jy is. Op ’n dag tot dag-basis is iets wat eenvoudig klink – soos tegnologie – ’n reuse probleem. Jou 3G-kaart wat in ’n klein dorpie nie seinontvangs het nie, kan in ’n reuse probleem ontaard. Ander dae, veral in ’n buitekantoor breek meer as een groot storie op ’n dag – dan moet jy beplan en besluit wat die volgorde van belangrikheid is en daarvolgens werk. ’n Mens voel dikwels jy wil by alles gelyk uitkom, maar jy is net een mens en moet leer prioritiseer. (D4)

Element 2. Beplanning

Beplanning is deel van die verwerkingsfase in die selfbestuursproses. Vrae is geformuleer om te toets of die deelnemers wel die geïdentifiseerde riglyne vir goeie beplanning volg en spesifiek hoe hulle dit doen. Die vrae het onder meer ingesluit wanneer en hoe die werkdag beplan word; hoeveel tyd elke dag aan beplanning bestee word; watter riglyne gevolg word om te besluit watter take eerste gedoen gaan word; watter na ’n latere stadium uitgestel kan word en watter heeltemal gelos kan word; asook hoeveel tyd aan watter take bestee sal word.

Ontleding en bevindings

Uit die antwoorde op die vrae oor beplanning blyk prioritisering op grond van ’n skerp nuussin danksy ervaring ’n kernvaardigheid te wees wat ’n buitekantoorjoernalis moet hê om alle aspekte van beplanning te bestuur. Die deelnemers se terugvoering in geheel op al die vrae hier bo bevestig die belangrikheid van die verskillende stappe betrokke by beplanning, soos uit die literatuur geïdentifiseer is.

Nuuswaardes speel die grootste rol in besluitneming en beplanning oor watter stories in ’n buitekantoor gedoen gaan word, en hoe vinnig en wanneer dit gedoen gaan word. Dieselfde faktore word ook oorweeg wanneer besluit word watter stories heeltemal gelos gaan word. Hierdie kriteria sluit in:

Nuuswaarde.
Aktualiteit.
Tydgebondenheid.
Emosionele trefkrag van die gebeure.
Interessantheid van die gebeure.

Hoewel minder deelnemers faktore soos impak en openbare belang spesifiek noem, beteken dit nie die ander neem dit nie ook in ag nie.

Behalwe die bostaande nuuswaardes speel die maklike bekombaarheid van inligting ook ’n rol in beplanningsbesluite: Hoe makliker bekombaar inligting is (oor gebeure wat sterk nuuswaarde het), hoe vinniger kan dit gedoen word. Dit sluit aan by navorsingsbevindings in tersaaklike literatuur dat joernaliste meer geneig is om te skryf oor gebeure wanneer inligting daaroor geredelik beskikbaar is, byvoorbeeld op sosiale platforms.

Die deelnemers gebruik die volgende hulpmiddels of vaardighede om te beplan:

Hou van ’n dagboek vir kort- en langtermynbeplanning.
Buigsaamheid.
Soms vra hulle raad by die nuusredakteur.

Deelnemers bestee die meeste tyd aan:

Alle aspekte van die nuusinsamelingsproses, veral die insameling van inligting en verifiëring van feite, asook die aflaai van foto’s wat geneem is. Dit is positief, omdat die insameling van nuus een van die kerntake van ’n buitekantoorjoernalis is.

Tekortkominge

Gebrekkige konsultasie met nuusredakteurs om te help met beplanning en prioritisering. Gereelde kommunikasie met die nuusredakteur om te help prioritiseer kan help om werksdruk te verlig en uitbranding te voorkom. Hoewel buitekantoorjoernaliste meestal ervare genoeg is om self te beplan en te prioritiseer, kan aanvaar word dat die nuusredakteur steeds ’n nuttige bydrae lewer om objektief te help prioritiseer.
Sommige deelnemers bestee te min tyd aan veral voorafbeplanning en die byhou van dagboeke. Dit kan moontlik werkstres verhoog en produktiwiteit laat afneem, wat die gehalte van die produk (nuusberigte) moontlik kan benadeel. Gebrekkige beplanning kan ook byvoorbeeld daartoe lei dat werk onnodig gedoen word. Behoorlike beplanning bespaar tyd, byvoorbeeld deur te bel en vooraf ’n afspraak te maak eerder as om net iewers op te daag en dan is daar niemand nie, of op die verkeerde tyd en plek op te daag wanneer die besonderhede van ’n gebeurtenis nie vooraf bevestig is nie.

Element 3. Produktiwiteit

Die bestuur van produksie-aspekte is deel van die verwerkingsfase in die proses van selfbestuur. Vrae hieroor was daarop gemik om te toets hoe deelnemers die geïdentifiseerde aspekte van produktiwiteit bestuur. Dié vrae het onder meer ingesluit hoe onderbrekings bestuur word; hoe bestaande en inkomende dokumente bewaar word; watter kommunikasiemetodes (byvoorbeeld telefone of e-pos) onder watter omstandighede gebruik word; onder watter omstandighede take uitgestel word; en faktore wat veroorsaak dat die deelnemers oorlaai voel.

Ontleding en bevindings

Die antwoorde wat die deelnemers verskaf het, bevestig dat al die aspekte in die bestuur van produktiwiteit wat uit die literatuur geïdentifiseer is, tersaaklik en belangrik is: Hulle gee aandag aan al hierdie aspekte, hoewel hul hanteringsmeganismes soms gebrekkig is. Hulle voldoen dus nie altyd aan die ideaal wat in die literatuur voorgehou word oor hoe om ten beste te produseer deur die genoemde aspekte goed te bestuur nie.

Die deelnemers bestuur die volgende aspekte in die proses van produktiwiteit goed:

Onderbrekings: Hoewel dit die meeste van die deelnemers frustreer, het hulle unieke en doeltreffende meganismes om dit te bestuur, hoofsaaklik deur te herprioritiseer, uit te stel of te delegeer.
Metodes van kommunikasie: Hulle kon goed onderskei wanneer watter metodes van kommunikasie die toepaslikste onder watter omstandighede is en wissel vaardig tussen persoonlike, telefoniese en e-pos-kommunikasie.

Dié aspekte van produktiwiteit word minder doeltreffend bestuur:

Liassering van dokumente: Dis gebrekkig, waarskynlik weens tyd- en werksdruk in ’n buitekantoor. Omdat een persoon alles moet doen, is dit logies dat administratiewe werk agterweë gaan bly. ’n Kursus in vinnige en maklike liasseervaardighede kan dalk hier ’n oplossing wees, of bloot net om elke dag ’n bietjie tyd net aan liassering te bestee.
Uitstel van take: Dit kan dalk beter bestuur word deur sowel die emosionele as die praktiese redes daarvoor uit die weg te probeer ruim óf dit beter te leer hanteer. Beter tydsbestuur, ’n besoek aan ’n sielkundige of ’n persoonlike besoek aan lakse amptenare wat nie kommentaar stuur nie, mag dalk oplossings bied. Meer gereelde gesprekke met ’n toesighouer kan ook met prioritisering help.
Gevoelens van oorlading, oorweldiging: Die hoofrede hoekom joernaliste in buitekantore oorlaai voel, is dat dit gewoonlik een mens in ’n groot gebied is wat alle nuus moet dek. Dit veroorsaak dat die beskikbare nuus en werk dus altyd te veel is vir die beperkte tyd waarin dit gedoen moet word.

Uit die bostaande ontleding is dit duidelik dat produktiwiteit in die buitekantoor van ’n Suid-Afrikaanse dagblad bedreig word deur voortdurende onderbrekings, gebrekkige liassering, die uitstel van take en gevoelens van oorlading. Hoewel persoonlike omstandighede en persoonlikheidseienskappe ’n rol in al dié faktore kan speel, is die kernrede daarvoor die spesifieke omstandighede waarin ’n buitekantoorjoernalis hom of haar bevind.

So ’n joernalis is alleen verantwoordelik vir nuusdekking in ’n groot gebied vanuit ’n eenmankantoor waar geen administratiewe hulp bestaan om onderbrekings soos telefoonoproepe te kanaliseer of dokumente te liasseer nie. Weens die geweldige werklading omdat een persoon alles moet doen, word veral minder-belangrike take dikwels uitgestel. Die joernalis bly egter oorlaai voel, omdat hierdie take nie verdwyn nie. Die noodsaak om nuus ál vinniger aanlyn te produseer vir nuuswebwerwe te midde van personeelverminderings dra by tot die gevoel van oorlading in ’n reeds besige buitekantoor.

Daarom dan word die vermoë onder veral buitekantoorjoernaliste om te prioritiseer en te organiseer des te belangriker om dié gevoelens van oorlading te temper. Van die deelnemers het hul hantering van onderbrekings soos volg verwoord:

Ek praat maar met die mense wat my onderbreek as ek skryf, maar hou gesprekke kort. Soms sê ek vir mense ek kan nie praat nie, ek moet gaan. Ek leer om nee te sê. (D5)

Met instapkliënte of telefoonoproepe bepaal ek so gou moontlik die rede vir die oproep/besoek en verwys dit na die gepaste mense. As ek agterkom dit is iets wat ’n redelike tyd gaan neem, vra ek of ek die mense later kan terugskakel of vra dat hulle die storie kortliks e-pos. Ek sê dan wanneer ek sal kan terugskakel. (D4)

Die deelnemers het hul versuim om dokumente behoorlik op datum te hou en te liasseer soos volg verwoord:

Daai is ’n taai vraag. Ek is nie baie pligsgetrou daarmee nie. Ek bêre wel my notaboeke waarin ek die nuus van die dag aanteken. Met groter stories, soos ondersoeke, moord ens. wat in die toekoms in die hof kan beland, maak ek ’n lêer oop vir elkeen. Ek sit tans met lêers van stories wat ek tot sover as 1984 aan gewerk het. (D2)

Liassering is ’n swak punt. Ek het ’n inmandjie, waarin ek dokumente sit wat langer gaan neem om op te volg. Dan maak ek elke dag stapels op my lessenaar. Die belangrikste dokumente lê reg langs my sleutelbord. (D4)

As ek te veel werk het en nie kan besluit watter storie die belangrikste is nie. As ek moeg en geïrriteerd is, as ek ongelukkig oor werksomstandighede is. (D5)

Van die deelnemers verwoord hul struikelblokke of gebrek daaraan soos volg:

Ek steur my nie juis aan struikelblokke nie. Ek kan op die ingewing van die oomblik ’n besluit neem oor wat om te doen en wat nie. (D2)

Die struikelblokke is dat daar nie meer die luukse bestaan om slegs op een storie te fokus nie omdat die webtuiste voortdurend “gevoer” moet word. Die redaksie het ook verklein en daarom raak die druk op elke joernalis meer. (D1)

Element 4. Beheer

Hierdie element gaan oor beheer binne die konteks van prestasie. Vrae hieroor was dus daarop gemik om vas te stel watter stappe die deelnemers doen om hul prestasie te bestuur. Dit vorm deel van die verwerkingsfase in die proses van selfbestuur. Die verskillende aspekte betrokke by beheer binne dié konteks is ook uit toepaslike literatuur geïdentifiseer.

Die vrae was daarop gemik om te bepaal:

Of die deelnemers weet wat die verwagte standaard van werk is wat hulle moet lewer en hoe hulle weet indien hulle nie daaraan voldoen nie.
Wat hulle doen om hul prestasie te verbeter indien hulle nie aan die verwagte standaard voldoen nie.
Watter geleenthede vir opleiding en die verkryging van beter tegnologie daar in hulle onderskeie maatskappye is om te help om hul prestasie te verbeter.

Ontleding en bevindings

Al die deelnemers weet baie goed watter standaard werk van hulle verwag word en erken nie maklik dat hulle nie daaraan voldoen nie. Hul hanteringsmeganismes indien hulle wel miskien nie aan die verwagte standaard voldoen nie, is gevolglik beperk en behels nie doelgerigte aksieplanne nie. Hul enigste plan van aksie is vaag: om ’n volgende keer nie dieselfde fout te herhaal nie en “beter te probeer doen”.

Hieruit kan afgelei word dat buitekantoorjoernaliste (waarskynlik weens hul vlak en jare van ervaring) oor die algemeen aan die verwagte standaarde voldoen. Dis moontlik wel ’n tekortkoming dat hulle weens hul traagheid om te erken dat hulle moontlik soms nie aan die standaarde voldoen nie, nie werklik goeie meganismes het om die gehalte daarvan te verbeter nie. Dit kan die gehalte van hul werk uiteindelik nadelig beïnvloed.

Die gebrekkige geleenthede vir opleiding vir spesifiek buitekantoorjoernaliste is ’n verdere tekortkoming, veral ten opsigte van opskerping oor die nuutste tegnologie wat dikwels in die joernalistieke omgewing, veral met betrekking tot aanlyn eise, benut word.

Die deelnemers se antwoorde op die vrae oor beheer met betrekking tot standaarde bevestig die aangehaalde literatuur dat dit belangrik is om eerstens te weet wat die standaard is wat verwag word. In die literatuur word egter ook klem gelê op die noodsaaklikheid om te verbeter waar die verwagte standaard nie bereik word nie. Die deelnemers voldoen nie aan hierdie vereiste in die aangehaalde literatuur nie. Dit beteken egter nie dis onbelangrik nie; dit beteken juis buitekantoorjoernaliste behoort meer aandag daaraan te gee om te identifiseer waar hulle moontlik te kort skiet en dan doelgerigte stappe te doen om die gehalte van hul werk te verbeter.

Die deelnemers het vrae oor hul prestasie tipies soos volg beantwoord:

Jip, ek weet wat van my verwag word en ek behaal daai standaard 98% van die tyd. (D2)

Dit word gewoonlik deurgegee tydens merietegesprekke. In my geval gebeur dit bitter selde (bykans nooit) dat ek nie aan verwagte standaard voldoen nie. (D1)

Element 5. Perspektief

Die definisie van perspektief binne die konteks van selfbestuur is spesifiek in watter mate individue voel hulle het beheer oor hul omgewing en dit wat met hulle gebeur. Perspektief is ’n belangrike inset in die proses van selfbestuur. Vrae is hieroor opgestel om te toets watter stappe joernaliste volg om hul perspektief doeltreffend te bestuur. Van die vrae was daarop gemik om vas te stel oor watter aspekte hulle voel hulle beheer het en hoe hulle hierdie aspekte bestuur. Deelnemers is ook gevra hoe take bestuur word indien hulle voel hulle het weinig of geen beheer oor hul omgewing nie.

Ontleding en bevindings

Al die deelnemers het aangedui dat daar aspekte in hul omgewing is waaroor hulle in ’n mindere of meerdere mate beheer het, maar ook aspekte waaroor hulle geen beheer het nie.

Vyf deelnemers meen hulle het beheer oor die beplanning van stories: wat, wanneer en hoe hulle dit gaan doen. Hulle laat egter ruimte vir herbeplanning en herprioritisering waar nodig.

Die deelnemers bestuur aspekte in hul omgewing waaroor hulle meen hulle het wel beheer, soos volg:

Beplanning.
Wees ingelig oor wat in die omgewing gebeur.
Bestuur dit wat gebeur.
Prioritisering.
Steun op vorige ervaring.
Vra raad by nuusredakteur (selde).

Van die deelnemers verwoord hul perspektief op ’n veranderende omgewing soos volg:

Jy probeer maar wat jy kan. Jy doen alles moontlik en as dinge steeds nie uitwerk nie, haal jy diep asem, rook ’n sigaret en probeer jou nie te veel kwel oor dinge waaroor jy nie beheer het nie. (D4)

Ek voel darem meestal ek het beheer. Die aard van die beroep is dat jy heeltyd wag vir goed wat gebeur en mens leer om daarby aan te pas. (D7)

Ek sukkel maar aan, ek gee nie op nie. Soms neem dit meer tyd in beslag om ’n storie te skryf, soms besef ek dis beter dat ek nie alles kan beheer nie. Daar is ’n doel daarmee. Ek probeer die goeie in ’n situasie raaksien. (D5)

Ek doen net wat ek kan. (D3)

Die patroon hier is dat die meeste deelnemers deur beplanning (meestal in dagboeke) beheer van hul omgewing neem sover dit moontlik is. Net een meen hy is altyd in beheer van alles. Prioritisering en om ingelig te bly is nog meganismes om ’n onvoorspelbare omgewing te hanteer. Ervaring help ook, maar buitekantoorjoernaliste kan meer steun op nuusredakteurs vir raad om aspekte waaroor hulle nie beheer het nie, te bestuur. Net een het aangedui dat hy dit doen.

Die deelnemers se antwoorde oor hul perspektief op verandering staaf die literatuur dat dit ’n belangrike aspek van selfbestuur is: Al die deelnemers bestuur hul veranderende omgewing doelgerig en is deeglik bewus van aspekte waaroor hulle beheer het en dit waaroor hulle nie beheer het nie.

Element 6. Persoonlikheid

Persoonlikheid is een van die insette in die proses van selfbestuur. Persoonlikheid is uiteraard ’n komplekse konsep.

Ontleding en bevindings

Die meeste deelnemers pas die volgende ooreenstemmende metodes toe om selfhandhawend op te tree:

Hou feite en inligting gereed om hulself te kan verdedig.
Tree in ooreenstemming met hul beginsels op.
Probeer om hul emosies uit ’n situasie te verwyder.

Die deelnemers ondervind almal meestal die volgende struikelblokke om selfhandhawend op te tree:

Sukkel om nee te sê.
Oordrewe pligsbesef.
Soeke na goedkeuring.
Vrese om ander teleur te stel.

Een van die deelnemers vat struikelblokke wat die meeste van hulle ondervind, soos volg saam:

Ek sukkel om nee te sê, vir lesers of base, omdat ek nie daarvan hou om iemand teleur te stel nie. Ek sal myself dus eerder onder druk plaas en so hoop dat almal aan die anderkant met ’n glimlag uitstap. ’n Leser moet omdraai en seg, dit was nou lekker om so goed deur die publikasie gehelp te word. (D2)

Die meeste deelnemers neem grondige kritiek ter harte en probeer verbeter, maar steur hulle meestal nie aan onregverdige kritiek nie. Die hantering van kritiek blyk ook sterk gekoppel te wees aan persoonlike karaktertrekke, omdat die deelnemers uiteenlopende reaksies en hanteringsmeganismes aandui. Vir sommige is kritiek altyd swaar, omdat hulle lesers tevrede wil hou en nie onregverdig behandel wil word nie.

Een deelnemer verwoord sy reaksie op en hantering van kritiek soos volg:

Dit hang af van wie die kritiek kom. Voorstelle oor hoe om ’n moeilike storie aan te pak, word altyd verwelkom. Gegronde kritiek gebruik ek om ’n taak ’n volgende keer beter uit te voer. Kommentare van die lesers neem ek in ag as dit geldig is. Ongegronde kritiek ignoreer ek en beweeg aan. Ek is te besig om my te veel daaroor te kwel. (D4)

Hoewel die deelnemers hier individuele metodes het om situasies of persone te hanteer wat spanning aanwakker, is die vernaamste hanteringsmeganisme om hulle te ignoreer of kontak te beperk (vermyding). Indien kontak wel noodsaaklik is, word dit so kort moontlik gehou. Kursusse, berading of gonsgroepe om doeltreffende metodes te vind om spanningsvolle situasies of mense te hanteer wanneer dit moet, kan voordelig wees.

Van die deelnemers verwoord dit so:

Ek vermy daardie persone en tree nie in lang gesprekke nie. Ek sal toegee sodat hulle my kan uitlos. (D5)

Ek dink nie as joernalis kan mens situasies en persone vermy wat spanning aanwakker nie. Mens leer om daarmee te cope. (D1)

Dit blyk dat deelnemers sukkel om tyd vir ontspanning te vind weens werksdruk wat verhoog word deur toewyding en huiwering om te delegeer. Buitekantoorjoernaliste is jaloers op hul gebiede en plaas dikwels ekstra druk op hulself omdat hulle nie stories in hul gebied wil afstaan nie. Die meeste van die deelnemers maak egter wel op verskillende maniere planne om te ontspan. Kursusse of boeke oor lewensvaardighede en hoe om ’n balans tussen jou werk- en persoonlike lewe te vind, asook hulp om beter te leer organiseer en beplan, kan buitekantoorjoernaliste dalk help om meer tyd te vind vir ontspanning en om “af te skakel”.

Van die deelnemers verwoord die balans (of gebrek daaraan) tussen werk en ontspanning soos volg:

Liewe donner! Wat’s dit? Ek is lief vir uitkamp en gelukkig bly ek naby aan die Krugerwildtuin. Dit is dus soms baie lekker om sommer op ’n Vrydagoggend die karavaan te pak, kamp op te slaan in die wildtuin en sommer van daar af te werk. My kantoor is mos waar my skootrekenaar is. (D2)

Dis iets waarmee ek nie goed is nie. Danksy my verloofde kan ek oor naweke soms besluit om my foon af te skakel. (D4)

Vier van die agt deelnemers vermy glad nie stories omdat hulle bang is hulle kan dit nie perfek doen nie. Die ander helfte doen dit wel, maar wanneer hulle tog iets moet doen oor moeilike onderwerpe of onderwerpe waarvan hulle geen kennis het nie, sal hulle kenners raadpleeg of die taak in kleiner take opdeel. Dit beaam dus die stelling in die literatuur dat mense take dikwels vermy omdat hulle vrees hulle maak foute, maar dit lyk wel of buitekantoorjoernaliste weens eise en noodwendighede van hul werk maniere vind om dit te oorkom. Hulle voldoen dus aan die vereiste in die literatuur om hierdie aspek van selfbestuur goed te bemeester.

Van die deelnemers verwoord hul ervaring met perfeksieverlamming soos volg:

Soms (stel ek uit), vir ’n paar uur of wat. Maar uiteindelik sal ek ’n moeilike taak in dele probeer opdeel en een aspek op ’n slag takel. Goed waarmee ek nie goed is nie, soos om wiskundige berekeninge te doen, sou ek graag wou vermy, maar kan ek uiteraard nie. Ek het altyd ’n raadslid/iemand wat wiskunde kan doen vir wie ek kan vra om te help om bv. persentasies van groot bedrae uit te werk of om vir my te verduidelik hoe iets werk. (D4)

Ja, ek sal nie oor sport en kerksake skryf nie. Ek het geen kennis of belangstelling nie en ek weet ek sal foute maak. (D5)

Die deelnemers se terugvoering oor die verskillende persoonlikheidsaspekte betrokke by selfbestuur beaam die literatuur dat dié aspekte ’n belangrike rol in selfbestuur speel. Die deelnemers voldoen egter nie in alle opsigte aan die standaarde wat in die teorie gestel word ten opsigte van die doeltreffende bestuur van die persoonlikheidsaspekte wat deel van hierdie studie vorm nie.

Die nodigheid van professionele hulp soos berading of sessies by ’n sielkundige om aspekte van die persoonlikheid te bestuur, is duidelik by al die deelnemers omdat hulle soms worstel om hulself binne ’n uitdagende omgewing te bestuur. Die feit dat nog net twee van die deelnemers dit gedoen het, is ’n tekortkoming. Buitekantoorjoernaliste behoort meer gereeld gebruik te maak van professionele hulp om hulself beter te bestuur en die gehalte van hul werk sodoende te verbeter.

Figuur 4. Selfbestuur as ’n proses

5.4.1.2 Konstruk 2: Saamstel van ’n kontaklys

Vrae hieroor was daarop gemik om vas te stel watter stappe die deelnemers volg in die proses om ’n kontaklys saam te stel, met ander woorde watter insette hulle benut en hoe hulle dit verwerk. Die vrae was ook, meer spesifiek, daarop gemik om vas te stel of die deelnemers ’n kontaklys het, hoe omvattend dit is, hoe dit opgebou is en hoe dit bygehou en gestoor word.

Ontleding en bevindings

Al die deelnemers het uitgebreide kontaklyste (as uitset) wat oor jare opgestel is. Dit bevat duisende nommers van verskillende mense en instansies.

Die deelnemers is deeglik bewus van die belangrikheid van ’n kontaklys en hou dit so volledig en op datum soos moontlik. Hulle doen dit deur kontakbesonderhede te versamel uit ’n wye verskeidenheid situasies en geleenthede waarmee hulle in hul dagtake te doen kry. Weens tydsbeperkinge raak hulle egter soms agter. ’n Goeie gewoonte hier kan wees om elke dag doelbewus vyf minute opsy te sit net om nuwe kontaknommers te dokumenteer.

Selfone is naas rekenaars die gewildste metode om kontaknommers te stoor. Net twee van die deelnemers stoor kontaknommers in hardekopie. Hier is ’n tekortkoming: Meer behoort dit ook in hardekopie by te hou, want tegnologie kan faal en toerusting kan gesteel word, dan is alles verlore. Veral in afgeleë gebiede op die platteland is kragtoevoer boonop onbetroubaar en ’n rekenaar se battery het net ’n beperkte leeftyd voordat dit weer (met elektrisiteit) gelaai moet word.

Hiermee word die aanname in die literatuurstudie dat die saamstel van ’n kontaklys een van die kerntake van ’n buitekantoorjoernalis se dagtaak is, bevestig. Die meeste deelnemers doen ook moeite om hierdie taak goed te verrig. Hoewel hier nie ernstige tekortkominge is nie, is daar ruimte vir verbetering, naamlik om maniere te vind om kontakbesonderhede nog beter te dokumenteer en dalk ook in ’n formaat waar dit nie deur tegnologiese haakplekke verlore kan raak nie.

Figuur 5. Saamstel van ’n kontaklys as proses

5.4.1.3 Konstruk 3: Nuusgenerering

Dié kerntaak/proses behels verskeie aktiwiteite wat uitgevoer word om inligting/insette te verkry wat uiteindelik verwerk word om ’n nuusberig te skryf. Dit bestaan uit twee subprosesse, naamlik nuusseleksie en nuusinsameling. Nuusseleksie is die keuse waaroor geskryf gaan word en nuusinsameling is die versameling van inligting om oor die gekose gebeure te kan berig.

Element 1. Nuusseleksie

Uit Strömbäck, Karlsson en Hopmann (2012:718) se studie onder 1 187 Sweedse joernaliste blyk verskillende insette nodig te wees voordat besluit word waaroor berig gaan word:

Nuuswenke van verskillende bronne.
Mediaverklarings.
Nuus waaroor reeds in ander media berig is.
Onderwerpe wat op sosiale platforms (aanlyn) bespreek word.
Beskikbare foto’s.
Video’s en grafika oor nuusgebeure of die waarskynlikheid dat dit verkry kan word.
Beskikbare vervoer en toerusting om die nuus in te samel.
Toegang tot bronne wat noodsaaklike inligting vir berigte kan verskaf.

Strömbäck e.a. (2012:718) identifiseer ook verskeie faktore wat oorweeg word in die besluitnemingsproses oor watter van die beskikbare gebeure (insette) eindelik in ’n nuusberig verwerk gaan word.

Dié faktore wat deel van die verwerkingsfase in die proses van nuusseleksie (vgl. Figuur 6) vorm, sluit in:

Hoe meer eksklusief ’n berig is, hoe groter die kans dat dit gepak gaan word.
Hoe makliker en geriefliker dit is om inligting oor ’n berig te kry, deur middel van byvoorbeeld mediaverklarings of -konferensies, hoe groter die kans dat daaroor geskryf gaan word.
Hoe meer aansien of bekendheid die nuusonderwerp geniet, hoe groter die kans dat dit voorkeur sal geniet.
Hoe meer geredelik nuus beskikbaar is en op sosiale platforms (aanlyn) bespreek word, hoe groter die kans dat daaroor geskryf gaan word.

Vrae was daarop gemik om te toets of die aspekte hier bo ook ’n rol speel by buitekantoorjoernaliste se nuusseleksieproses, en waar moontlike tekortkominge bestaan.

Ontleding en bevindings

Buitekantoorjoernaliste se vernaamste nuusbronne is in die digitale era steeds baie tradisioneel (polisie, gemeenskap, politici).

Een deelnemer verwoord dit so:

Die beste wenke kom van kontakte met wie ek al jare ’n pad stap. Dan is regeringsdepartemente ook ’n bron van nuuswenke. Politieke partye en belanghebbendes in die landboubedryf. Ek kry ook baie nuuswenke van mense wat op werkselfoon en landlyn bel. (D1)

Dit bevestig dat tradisionele nuuswaardes en nuusbeginsels steeds van toepassing is, al het die platforms waarop die nuus versprei, verander.

Die feit dat baie nuus uit die gemeenskap self ontvang word, dui ook daarop dat gemeenskappe nuus soek oor kwessies wat hulle raak. Hulle is betrokke en verskaf daarom wenke aan die joernaliste. Dit bevestig die gehaltebeginsel dat van joernaliste verwag word om ook te reageer op die behoeftes van hul gemeenskappe en ’n diens as waghonde oor die gemeenskap te lewer. Die feit dat die deelnemers in hierdie studie steeds sterk op tradisionele nuusbronne fokus, staaf ook die bevindings van Van Leuven, Deprez en Raeymaeckers (2014:552) se studie waarin vasgestel is dat Belgiese joernaliste steeds hoofsaaklik op amptelike bronne steun om nuus bekend te maak hoewel niehoofstroombronne en sosiale media gereeld as bykomende bronne en kontakpunte gebruik word. Wanneer deelnemers self nuus insamel/soek, doen hulle dit meestal reaktief. Hulle hou dop waaroor ander media berig en soek op sosiale media vir stories. Dit staaf Strömbäck e.a. (2012:718) se bevindings in hul studie onder duisende Sweedse joernaliste dat sosiale media ’n belangrike bron van nuus is.

Dit skep egter ook tekortkominge, want in hierdie studie noem minder as die helfte van die deelnemers dat hulle unieke stories uitsnuffel deur bloot oplettend te wees oor wat in hul omgewing gebeur en waaroor mense praat. Nog ’n tekortkoming hier is dat so min van hulle noem dat hulle geleenthede of funksies bywoon met die doel om dalk daar unieke stories te vind.

Een van die deelnemers beskryf dit so:

Nuus is oral rondom ’n mens. Daar is so baie nuus, ek kom nie by als uit nie en moet gedurig besluit wat die belangrikste is. Sosiale media soos Twitter, Facebook en WhatsApp-groepe. Ook plaaslike polisiëringforum en plaaslike koerante. (D3)

Hieruit kan afgelei word dat die groot aanbod van nuus wat reeds in ander media en die sosiale media beskikbaar is, die nadeel het dat dit joernaliste “lui” maak om unieke stories te vind. Andersyds is daar dikwels druk van nuusbestuurders dat buitekantoorjoernaliste ook moet berig oor dinge waaroor ander media berig. ’n Goeie middeweg sou dalk wees om belangrike en groot gebeure te dek waaroor ander media ook berig, maar ook meer moeite te doen om unieke stories te skryf wat spesifiek tot die lesers van die buitekantoorjoernalis sal spreek. Dis om hierdie rede ook belangrik om jou lesers te ken en te weet watter unieke stories tot hulle sal spreek.

Dit blyk dat die sterkste oorweging onder deelnemers wanneer hulle besluit waaroor hulle gaan berig, dié dinge is wat hulle meen vir hul lesers interessant en belangrik is om te weet. Die impak wat gebeure op veral die lesers het, is dus die belangrikste oorweging. Dit bevestig weer eens die belangrikheid van ’n goeie kennis van die lesers. Nuus is immers ’n diens wat in mense se behoeftes moet voorsien, maar aan die ander kant is dit soms ook die taak van die joernalis om mense op te voed en in te lig oor belangrike ander kwessies wat hulle nie noodwendig direk raak nie.

Die volgende faktore speel wel ’n rol wanneer die deelnemers besluit oor watter van die nuusgebeure geskryf gaan word: eksklusiwiteit, gemak en gerief om die inligting te kry, aansien of bekendheid van die nuusonderwerp, asook die beskikbaarheid en bespreking van gebeure op sosiale platforms. Eksklusiwiteit word egter ’n toenemend minder haalbare ideaal weens die onmiddellike aard van digitale media. Dis gevolglik nou minder bepalend in nuusbesluite as vroeër.

Die deelnemers staaf in hierdie opsig dus ook die bevindings van Strömbäck e.a. (2012:718), behalwe dat eksklusiwiteit nie meer so ’n belangrike rol as tevore speel nie weens die onmiddellikheid en alomteenwoordigheid van aanlyn nuus en platforms. Die voorafbeskikbaarheid van visuele elemente het ook nie ’n groot invloed op die deelnemers se besluit waaroor geskryf gaan word soos die literatuur dit stel nie. Dit mag die besluit wel in sommige gevalle in ’n mate beïnvloed, maar die nuuswaarde self is belangriker – visuele elemente kan wel agterna gekry word.

Uit die ontleding hier bo blyk dit dat die deelnemers die meeste van die beginsels oor nuusseleksie soos in die literatuur geïdentifiseer, handhaaf, met die uitsondering dat eksklusiwiteit nie meer so ’n belangrike rol speel nie en die voorafbeskikbaarheid van visuele materiaal soos foto’s en grafika ook nie bepalend is nie.

Figuur 6. Proses van nuusseleksie as eerste subproses van nuusgenerering

Element 2. Nuusinsameling

Die nuusinsamelingsproses begin waar die proses van nuusseleksie geëindig het, met die gekose gebeure waaroor geskryf gaan word as eerste inset. Die ander insette is alles wat nodig is om die nuus in te samel: voertuig, rekenaar, kamera, video-apparaat, skryftoerusting en notaboeke of ’n diktafoon en die joernalis se kommunikasie- en taalvaardighede. Al hierdie komponente word gebruik in die verwerkingsproses deur na die bron van nuus te ry of hom/hulle te bel, onderhoude met hulle te voer en die genoemde toerusting te gebruik om die onderhoud te dokumenteer. Die resultaat of uitset van hierdie proses is al die ingesamelde inligting soos verkry deur die onderhoudvoering en visuele komponente.

Vrae hieroor was daarop gemik om vas te stel watter van die (fisiese) hulpmiddels hier bo en ander waaroor dalk nie gevra is nie, asook joernalistieke vaardighede, deelnemers gebruik as insette in die proses van nuusinsameling. Hierdie vaardighede, soos deelnemers se oorredingsvermoë, kommunikasievaardighede, onderhoudvoering, aandagtige luister en die akkurate dokumentering van inligting, speel ook ’n belangrike rol in die verwerking van die insette om eindelik genoeg inligting en visuele elemente te hê vir die berig wat geskryf moet word.

Ontleding en bevindings

Die bevindings van Van Leuven e.a. (2014:552) dat joernaliste steeds tradisionele metodes gebruik om nuus in te samel en dit met nuwer metodes soos sosiale media aanvul, word gestaaf in die deelnemers in hierdie studie se antwoorde dat hulle selfone, kameras, soms diktafone, voertuie, notaboeke en ander skryfbehoeftes, maar ook die internet en video-apparaat, gebruik om nuus in te samel.

Die deelnemers gebruik dus ’n wye verskeidenheid tradisionele én digitaalgedrewe toerusting om nuus in te samel. Hieruit blyk dit dat hulle goed toegerus is en meestal alles gebruik: Al die deelnemers gebruik selfone, die internet, rekenaars, kameras, voertuie, notaboeke en skryfbehoeftes. Net drie gebruik egter ’n diktafoon om gesprekke op te neem en ses uit die sewe neem video’s.

Die deelnemers staaf ook die nodigheid van die geïdentifiseerde vaardighede deur te bevestig hulle gebruik dít en ander vaardighede om inligting in te samel.

’n Tekortkoming hier is dat die deelnemers dalk meer aktief kan fokus op emosionele vaardighede om daardie elemente uit stories te kan haal, want dit sal die impak op lesers verhoog. Soos vroeër uitgewys, is impak op lesers ’n uiters belangrike faktor in die besluit oor watter nuus gepak gaan word.

Figuur 7. Proses van nuusinsameling as tweede subproses van nuusgenerering

5.4.1.4 Konstruk 4: Skryf van nuus

Die proses om nuus te skryf, behels die volgende, in hierdie volgorde (Scanlan 2000:60–103):

Hierdie aktiwiteite word in die volgende volgorde voorgestel (in die aangehaalde literatuur hier bo):

Skryf ’n eerste weergawe uit die ingesamelde inligting en verifieer dan feite waaroor nog twyfel bestaan.
Herskryf die berig sodat dit die regte voorgeskrewe lengte is.
Lees die berig nog ’n keer deur om seker te maak dit vloei logies en dat dit ’n volledige, billike en duidelike weergawe van die nuusgebeurtenis is.
Kontroleer spelling, punktuasie, grammatika en styl weer vir oulaas.

Maak seker al die bogenoemde aktiwiteite word binne ’n tydraamwerk voltooi wat aan die vereiste spertyd voldoen.

Vrae hieroor is geformuleer om te probeer vasstel of die deelnemers wel ’n spesifieke, stapsgewyse metode volg wanneer hulle berigte skryf, en of dit ooreenstem met Scanlan (2000) se voorgestelde stappe hier bo.

Ontleding en bevindings

Die deelnemers se terugvoering bevestig die beginsels oor die skryf van nuus soos uiteengesit in die literatuur waarna hier bo verwys word.

Al die deelnemers weet daar is ten minste ’n plan nodig voordat ’n berig geskryf word; die meeste van hulle weet hoe die struktuur van ’n nuusberig behoort te lyk en gehoorsaam dit origens. Hoewel die deelnemers elk hul eie maniere gevind het om berigte te struktureer en belangrike komponente en inleidingsparagrawe te identifiseer, bly die gewildste steeds om te begin met die belangrikste of interessantste deel van ’n storie en dan af te werk na minder belangrike aspekte. Dit lyk dus of die beproefde omgekeerde driehoek dus meestal steeds van toepassing is, en staaf weer eens die stelling deurdat dieselfde beginsels vir gehalte in joernalistiek nog geld, ongeag nuwe platforms wat verskyn (Schoenbach en Van der Wuff 2014a:445). Nog ’n metode wat hulle toepas, is om die berig chronologies te orden.

Die deelnemers is egter ook buigsaam ten opsigte van die struktuur van berigte. Dié buigsaamheid word toegepas wanneer verskillende soorte stories (harde nuus vs. menslike nuus) geskryf word. Dit is egter ook duidelik dat beroepservaring van skryf in die joernalistiek aangevul word met individuele voorkeure en planne om eindelik ’n goedgeskrewe berig te lewer. Hoewel die deelnemers Scanlan (2000) se geïdentifiseerde proses vir die skryf van berigte volg, doen hulle die stappe nie noodwendig in die voorgestelde volgorde nie.

’n Nadeel van die spoed waarteen nuus deesdae vir verskillende platforms aanlyn geproduseer moet word, is egter dat Scanlan (2000) se voorgestelde herskryf van die eie berig dikwels nie realiseer nie, omdat daar nie genoeg tyd is nie. Dit strook met aannames in die teorie dat die omvang en spoed van nuus in die sogenaamde nuwe media uitdagings vir gehalte skep.

Daar kan dus tot die gevolgtrekking gekom word dat goeie beginsels vir die produksie van gehalteskryfwerk wat in die literatuur voorgeskryf word, steeds geld en steeds toegepas word, maar dat tydsbeperkinge weens druk om aanlyn te produseer die proses kan verhaas en moontlik tot meer foute en gevolglik werk van ’n laer gehalte kan lei.

Die deelnemers gebruik egter ook baie kreatiewe en interessante metodes wat nie in die literatuur beskryf word nie, maar wat as nuttige opleidingswenke vir alle joernaliste gebruik kan word. Een deelnemer het byvoorbeeld ’n baie interessante metode, naamlik die sogenaamde duisendpootmetode, beskryf. Hiervolgens is die kop van die duisendpoot die inleidingsparagraaf, in die nekgedeelte word die inleidingsparagraaf verduidelik en net onder die nek word dié verduideliking verder uitgebou. Hierna, in die duisendpoot se middellyf, word die belangrikste segmente van die storie uitgelig, in die “bene” word hierdie elemente vereenvoudig en in die voete eindig die storie met iets wat skakel met die inleidingsparagraaf.

Indien gekyk word na die prosesse wat hulle volg om berigte te skryf, kan tot die gevolgtrekking gekom word dat dit deeglike, voldoende prosesse is om berigte van goeie gehalte te verseker. Die beginsels in die tersaaklike literatuur word dus bevestig en dit voldoen ook grootliks aan die standaarde of vereistes wat in die literatuur gestel word.

Figuur 8. Proses van skryf van nuus

5.4.1.5 Konstruk 5: Voortdurende kommunikasie met die nuusredakteur

Voortdurende kommunikasie met die toesighouer van ’n buitekantoorjoernalis help met die stel van doelwitte, beplanning en herevaluering van die nuusproses. Die fokus hier val veral op die verwerkingsfase van die proses. Dit behels tipies bespreking en beplanning rondom die geselekteerde/geïdentifiseerde gebeure (die inset) waaroor geskryf gaan word. Hier is die uitset dan die nuuslys waarop spertye vir spesifieke platforms aangedui word en die joernalis se finale kennisgewing aan die nuusredakteur wanneer ’n berig voltooi en op die stelsel gelaai is.

Vrae hieroor was spesifiek daarop gemik om te toets of daar goeie samewerking en kommunikasie tussen deelnemers en hul direkte toesighouers is, waaroor hulle kommunikeer en hoe gereeld hierdie kommunikasie plaasvind.

Ontleding en bevindings

Die meeste van die deelnemers praat gereeld oor die volgende aspekte met hul nuusredakteurs:

Soggens vroeg oor watter stories gedoen gaan word en die inhoud daarvan.
Waaraan voorkeur gegee gaan word.
Al die deelnemers laat weet wanneer ’n nuusberig nie meer gaan realiseer nie.
Wanneer daar groot, nuwe verwikkelinge met bestaande stories is of belangrike nuwe stories inkom.
Sodra ’n nuusberig klaar geskryf en deurgestuur is. Oor die algemeen laat weet buitekantoorjoernaliste hul nuusredakteur direk dat ’n berig gestuur is, maar in die minderheid gevalle waar hulle dit nie doen nie, is daar stelsels wat dit moontlik maak vir die nuusredakteur om self dop te hou wanneer berigte gestuur word. Dis egter wenslik om die nuusredakteur steeds te laat weet, selfs al is daar stelsels. Dit bespaar tyd en maak ook voorsiening vir wanneer die stelsel faal en ’n berig dalk verlore raak. Indien die nuusredakteur weet dis wel gestuur, kan die verlore storie dan gevind word pleks daarvan dat niemand besef ’n storie wat gestuur is, het nooit sy bestemming bereik nie.
Soms wanneer bystand verkry moet word vir die neem van foto’s en video’s.

Die deelnemers neem meestal self besluite oor die volgende:

Watter visuele elemente by berigte aangebied gaan word, soos foto’s, grafika en videomateriaal.
Watter berigte wanneer vir watter platforms aangebied word. Hoewel alle buitekantoorjoernaliste daagliks hieroor moet besluit, neem vier uit die sewe deelnemers self besluite hieroor sonder om die nuusredakteur te raadpleeg.

Tekortkominge in kommunikasie met die deelnemers se toesighouers is dat daar nie altyd tyd vir kommunikasie is nie namate nuuskantore kleiner word en die druk om digitaal/aanlyn meer te produseer al hoe groter word. So kan gehalte verlore gaan, omdat daar nie altyd deeglik besin word oor inhoud en invalshoeke van stories nie. Juis die onafhanklike aard van buitekantore skep die gevaar dat die ervare deelnemers wat hulself meestal bestuur, nie altyd genoeg met die nuusredakteur kommunikeer nie en dan vervreem raak van die eise, kultuur en behoeftes van die hoofkantoor.

Origens bevestig die deelnemers die beginsel in die literatuur dat kommunikasie met die nuushoof ’n belangrike proses is om gehalteberiggewing te verseker – dis dan ook waarom hulle oor alle belangrike aspekte met die nuusredakteur praat. Hul onafhanklikheid kan egter ’n gevaar inhou deurdat hulle so selfstandig kan word dat hulle later selfs nalaat om oor belangrike aspekte met die nuusredakteur te kommunikeer. ’n Wenk hier mag wees dat nuusredakteurs en buitekantoorjoernaliste wel ’n vaste reëling tref om daagliks minstens een keer te kommunikeer, dat die nuusredakteur van tyd tot tyd ook buitekantore besoek en buitekantoorjoernaliste ook sporadies besoek gaan aflê by die hoofkantoor.

Een van die deelnemers beskryf kommunikasie met die nuusredakteur soos volg:

Ja, ek en my nuusredakteur praat daagliks. Ek verkies om ten minste een keer per dag telefonies met hom te praat – ’n telefoongesprek is dikwels vinniger en duideliker as twee of drie e-posse. Soggens sal ons praat oor wat ek vir die dag het en of hy iets het wat ek moet opvolg. As minder belangrike stories deur die dag gebeur, sal ek dit bloot op die nuuslys gaan byvoeg en hom nie noodwendig daaroor bel nie, maar met groot gebeure, of iets wat ’n moontlike hoofstorie kan wees, bel ek hom dadelik. As ’n reël sou ek hom bel wanneer ek op pad is na ’n misdaad- of hardenuusstorie, en ek sal hom weer van die toneel af bel om die kruks van die storie vir hom te gee, sodat hy dit solank op die nuuslys kan byvoeg of die storie na voor skuif. Hy sal dikwels raad gee oor inligting wat ek moet kry of die soort foto’s wat ons by die storie wil hê. Ek werk dan daarvolgens. (D4)

Figuur 9. Voortdurende kommunikasie met die nuusredakteur as ’n proses

5.4.2 Konsep 2: Hulpmiddele

Hulpmiddele (insette) afkomstig uit die mikro- of taakomgewing, asook die intermediêre omgewing, wat joernaliste nodig het om hul werk behoorlik te kan doen, is uit tersaaklike literatuur geïdentifiseer (Deuze 2005:447; Scanlan 2006:6–12; Kovach en Rosenstiel 2007; Swanepoel 2012:1, 69, 88, 89–96,178; Ojetimi 2012; Batsible 2014:37–41; Nikuken 2014:869–72; Schweiger en Urban 2014:823; Tweissi e.a. 2015:55–78; Manda 2015:156–7; Pihl-Thingvad 2015:394–411 en Press Council 2016):

Diensvoorwaardes (mikro-omgewing). Diensvoorwaardes behoort op skrif beskikbaar te wees in die vorm van dokumente soos aanstellingskontrakte en kritieke-prestasie-areas (KPA’s).
Voldoende infrastruktuur (mikro- en markomgewing). Dit sluit hulpbronne in soos ’n rekenaar, telefoon, kamera, skryfbehoeftes soos notaboeke en penne, ’n kantoor en toegang tot die internet.
Goeie samewerking, kommunikasie en terugvoering tussen verskillende vlakke van bestuur en met personeel (mikro-omgewing). Vir die buitekantoorjoernalis beteken dit daar moet ’n goeie werkverhouding en kommunikasie wees met kollegas by die hoofkantoor – sy lynhoof (nuusredakteur), die redakteur, nagnuusredakteur, nagredakteur en redigeerders. Kommunikasie met administratiewe personeel soos dié van die rekenaar- en voertuigafdelings moet ook deurgaans moontlik wees om infrastruktuurprobleme te kan uitstryk. Hierdie inset sluit aan by die konstruk/kerntaak, naamlik voortdurende kommunikasie met die nuusredakteur.

Met vrae oor hierdie aspekte is probeer om vas te stel of buitekantoorjoernaliste wel genoeg van dié insette het om werk van goeie gehalte te lewer. Die resultate uit antwoorde wat die agt (aanvanklike) deelnemers verskaf het, word hier onder in in tabelvorm uiteengesit.

Tabel 2. Hulpmiddele wat joernaliste nodig het

Elemente/insette	Ja	Nee	Probleme
Diensvoorwaardes	7	1	Tekortkoming: Een deelnemer het geen diensvoorwaardes nie.
Infrastruktuur	8	1	Tekortkoming: Een deelnemer werk uit sy kar, het geen kantoor nie, ook nie by die huis nie. Hy het egter al die ander infrastruktuur soos ’n rekenaar, selfoon, internettoegang en ’n voertuig om sy werk te kan doen.
Voldoende kommunikasie met toesighouer/ nuusredakteur	3	5	Tekortkoming: Hoewel al die deelnemers voldoende toerusting het om met hul toesighouers en ondersteunende personeel te kommunikeer, is daar ander struikelblokke hierin, soos ’n ingewikkelde rapporteringstruktuur en tydsbeperkings.

Ontleding en bevindings

Hoewel al die deelnemers voldoende toerusting vir kommunikasie het, ondervind hulle etlike struikelblokke in hul kommunikasie met veral toesighouers. Dit sluit in ’n ingewikkelde redaksiestruktuur met te veel toesighouers, wat veroorsaak dat die joernalis nie altyd seker is met watter toesighouer op ’n bepaalde tydstip gekommunikeer behoort te word nie. Die vinnige omset van toesighouers, onervarenheid onder hulle en verskillende maniere van werk is ook ’n struikelblok. Werksdruk en tegnologie wat soms nie in veral afgeleë gebiede funksioneer nie, belemmer kommunikasie ook.

Een deelnemer verwoord dit so:

Wat wel soms ’n struikelblok is, is dat ons baie verskillende base het. Sommige lynbestuurders is onervare, verstaan nie altyd die geografie van die gebiede waarin ons werk nie en het ook nie altyd begrip oor hoe ’n buitekantoor werk nie. Sommige van hulle is minder ervare as ’n buitekantoorjoernalis. Vinnige omset van lynbestuurders is nog ’n struikelblok omdat elkeen ’n ander manier van werk en prioriteite het. Dit en herstrukturering veroorsaak voortdurende veranderinge in rapporteringslyne, wat ’n struikelblok vir kommunikasie is. Baie vergaderings, veral tydens die herstruktureringsproses, veroorsaak ook dat lynbestuurders dikwels nie beskikbaar is vir kommunikasie nie. (D3)

Die deelnemers se antwoorde bevestig die literatuur dat die genoemde hulpmiddele nodig is, omdat daar duidelik moeite gedoen is dat hulle die meeste van hierdie hulpmiddele moet hê. Betreffende die struikelblokke in kommunikasie met veral toesighouers word die teoretiese nodigheid hiervan bevestig deurdat die deelnemers die struikelblokke as ’n tekortkoming beskou.

Moontlike oplossings vir hierdie struikelblokke is om rapporteringslyne te vereenvoudig indien dit nie moontlik is om die redaksionele struktuur te vereenvoudig nie. Tegnologie/toepassings soos WhatsApp, SMS’e of selfs Facebook kan ook by geleentheid ingespan word om vinniger kontak met toesighouers te maak.

5.4.3 Konsep 3: Individu

Kernverwagtinge en vaardighede waaroor joernaliste behoort te beskik, word nie as sulks in hierdie studie ontleed of beoordeel nie, hoewel dit die gewenste uitset behoort te wees indien die proses van selfbestuur doeltreffend uitgevoer word (vgl. 5.4.1). Een aspek/konstruk rondom die verwagtinge waaraan joernaliste moet voldoen, naamlik oor watter opleiding en kwalifikasies hulle beskik, is egter wel getoets in sommige vrae wat gestel is, omdat hul opleiding en kwalifikasies ’n belangrike inset vir die proses van nuusbestuur is.

Ontleding en bevindings

Net drie van die agt (aanvanklike) deelnemers het ’n toepaslike graad of diploma in joernalistiek. Ses het egter indiensopleiding gekry en/of kursusse gedoen. Al die deelnemers het meer as 10 jaar joernalistieke ervaring, van wie die meeste (ses) meer as 14 jaar ervaring het. Die helfte het meer as 20 jaar ervaring en een meer as 30 jaar ervaring.

Die helfte (4) van die buitekantoorjoernaliste het wye ervaring by sowel plaaslike as nasionale publikasies, terwyl die meeste (5) by ten minste vier verskillende publikasies gewerk het. Die meeste (5) het ook bestuurservaring deurdat hulle al as nuusredakteur of as kantoorhoofde gewerk het, en een was al ’n redakteur.

Wye en jare lange ervaring (ook in bestuur) by verskeie publikasies op plaaslike en nasionale vlak is dus ’n sterk ooreenstemmende eienskap by die oorgrote meerderheid van die deelnemers, en mag moontlik die belangrikste insette wees wat die buitekantoorjoernalis as individu na die proses van nuusgenerering bring. Hieruit kan die afleiding gemaak word dat indiensopleiding en praktiese ervaring die belangrikste faktore is wat ’n joernalis in staat stel om ’n buitekantoor te bestuur.

Die aanname in die teorie dat joernalistieke opleiding een van die kernverwagtinge van goeie joernaliste is, word dus hier weerlê. Praktiese en wye ervaring blyk dus in ten minste die geval van buitekantoorjoernaliste belangriker te wees as formele opleiding.

5.4.4 Konsep 4: Die omgewing

’n Goeie kennis en oorsig van die omgewing is ’n belangrike inset vir die skep van nuusberigte van ’n goeie gehalte as gewenste uitset. Zaaiman (2001:243–6) se magselemente wat toepaslik is vir hierdie studie, asook inligting oor demografiese elemente verkry van webwerwe soos dié van Stats SA en Brand South Africa, is gebruik as riglyn om deelnemers se kennis oor die gebied waar hulle werk, te toets.

Tabel 3. Zaaiman se magselemente

Ekonomiese ordeninge. Dit gaan in wese oor die ontginning van hulpbronne om menslike behoeftes op verskeie vlakke te bevredig en is ’n kernfaktor in enige provinsie of streek waarin ’n buitekantoorjoernalis werk. Dit beïnvloed elke aspek van die lesers se lewe: hoe en of hulle werk, wat hulle verdien, waar hulle woon, hul vervoermiddele, misdaad, ongelykhede, armoede, rykdom, korrupsie, wanbesteding, behuising, toegang tot onderrig, ens. Vanselfsprekend is al hierdie faktore onderwerpe waaroor daagliks geskryf word, omdat dit mense direk raak. ’n Buitekantoorjoernalis moet weet hoe die ekonomiese profiel van sy lesers lyk, sodat hulle ingelig kan wees oor kwessies wat hulle raak. Die leser kan dié inligting gebruik om aan demokratiese prosesse deel te neem sodat positiewe veranderinge kan kom ten opsigte van ekonomiese ongelykhede en ander probleme.

Politieke strukture en prosesse. Dis die strukture en prosesse vir die bestuur en beheer van openbare sake. Die politieke mag in ’n bepaalde streek of provinsie het ’n beduidende invloed op die uitvoer van beleid op nasionale en provinsiale vlak. Sulke beleide en die uitvoer daarvan raak elke inwoner direk. Die buitekantoorjoernalis moet dus weet wie die politieke septer in sy gebied swaai, watter ander politieke magte ter sprake is en hoe hul doen en late op so ’n manier aan die lesers gekommunikeer kan word dat die lesers hul demokratiese reg kan gebruik om die politieke magsbasis te verander indien nodig en kan help met die formulering van beleid.

Natuurlike ruimtelike omgewing. Seisoenale en klimatologiese toestande het ’n groot invloed op alle mense in ’n bepaalde provinsie of streek. Die buitekantoorjoernalis moet weet watter faktore hier belangrik is om lesers oor in te lig, byvoorbeeld die voorkoms van droogte in ’n streek waar boerderybedrywighede ’n belangrike deel van die streeksekonomie is.

Mense. Hulle het ’n behoefte aan onder meer sekuriteit, orde, sosiale samehang, huisvesting, kleding en voeding. Mense het egter baie verskillende behoeftes. Vir die buitekantoorjoernalis is dit belangrik om die behoeftes van mense in sy omgewing te bepaal sodat geskryf kan word oor die dinge wat hulle raak en waarin hulle belang stel.

Sosiale patrone en produkte. Dit sluit in hoe mense in ’n bepaalde streek dink, wat hulle doen en hoe hulle dit uitleef in die vorm van tradisies, ideologieë, modes, gebruike, gelowe, norme, waardes, etiese beskouings, geloofsoortuigings, denkbeelde oor die verlede en taal. Die beskikbare media in ’n bepaalde gebied weerspieël al dié aspekte.

Tabel 4. Demografiese inligting oor die lesers

Sluit streeksdata in oor onder meer:

Hoeveel mense daar woon.
Ras- en geslagsamestelling.
Voorkoms van verskillende moedertale.
Statistieke oor inkomste, werkloosheid, armoede, behuising, hongersnood en toegang tot water en elektrisiteit.
Statistieke oor ouderdomsgroepe, geboortes, sterftes en die voorkoms van gestremdhede.
Landbougemeenskappe en vervoer.

Nut: Inligting soos hierdie kan met groot vrug gebruik word om te bepaal hoe ’n buitekantoorjoernalis se lesers op verskillende samelewingsvlakke lyk, leef en praat. Dis ’n belangrike riglyn oor wat vir hulle belangrik is om te weet, waarin hulle belangstel en ook watter soort inligting van hulle verkry kan word.

5.4.4.1 Konstruk 1: Demografiese inligting oor lesers/mense in bedieningsgebied

Ontleding en bevindings

Deelnemers het wat sowel hul eie lesers as die groter bevolking in hul bedieningsgebied betref, eintlik net ’n goeie kennis van die mense se ras- en taalgroep en ’n redelike kennis van ekonomiese aspekte soos hul inkomstevlak, metodes van vervoer en of hulle meestal werk het of nie. Wat die res van die demografiese inligting betref, het hulle hier en daar ’n vermoede, maar geen vaste idee nie. Hul kennis oor aspekte soos toegang tot basiese dienste, inkomste en ouderdom is dus vaag.

Die deelnemers maak grootliks staat op hul eie ervaring van mense in hul gebied en dié se probleme om ’n profiel van hul omgewing te vorm. Sommige steun ook soms op navorsing wat hul maatskappye doen en navorsingsresultate op webwerwe soos Stats SA. Dis duidelik hulle het nog nooit formeel ’n omgewingsprofiel van die gebied waar hulle werk, saamgestel nie. Die profiel is eerder oor ’n tydperk gevorm as ’n soort begrip van wie hul lesers en die breë publiek is. Dis meestal gevorm op grond van persoonlike ervaringe wat oor ’n tydperk met die skryf van stories opgedoen is, wat soms genoodsaak het dat hulle navorsing oor sekere aspekte van die demografiese eienskappe moes doen.

Hul begrip van die demografie van hul omgewing is gevolglik in die meeste opsigte gebrekkig en vaag omdat dit subjektief opgebou is.

Ondanks dié tekortkoming meen ses van die agt deelnemers demografiese faktore is ’n belangrike aanduider van wat vir lesers belangrik is en wat die impak van nuusgebeure op hulle sal wees. Hulle neem die (gebrekkige) kennis daaroor dus in ag wanneer hulle besluit waaroor om te skryf en wat die invalshoek sal wees.

Hiermee staaf deelnemers stellings in die literatuur dat die lesers se behoeftes en verwagtinge belangrike faktore is wat in ag geneem behoort te word wanneer nuusbesluite geneem word (sien Schoenbach en Van der Wuff 2014b:121). Kovach en Rosenstiel (2007:209–12) staaf aansluitend hierby die deelnemers se mening dat ook kwessies in die groter bevolking in ag geneem moet word wanneer nuusbesluite geneem word. Een van die kernbeginsels van goeie joernalistiek is om omvattende, volledige nuus aan ’n diverse gemeenskap te bied. Dit moet ’n “kaart” vir landsburgers skep wat hulle deur die samelewing help navigeer en geografies oriënteer.

Hier is dus groot ruimte vir verbetering. Elke buitekantoorjoernalis behoort met sy of haar aanstelling só ’n demografiese profiel saam te stel om reeds van die begin af beter te kan fokus op kwessies wat belangrik is vir die lesers en, waar toepaslik, vir die breër publiek. Buitekantoorjoernaliste behoort meer moeite te doen om vas te stel hoe presies hul lesers lyk, sodat nuusbesluite ook met inagneming daarvan geneem kan word. Dit kan beskou word as een van die kernbates wat buitekantoorjoernaliste behoort te hê wat hulle ook onderskei van stadsjoernaliste. Hulle het ’n goeie kennis van mense in hul gebied weens jare lange ervaring en die meer intieme verhouding wat hulle met hul lesers het. Hierdie soort kennis is ’n swaar-verkreë bate wat nie maklik vervang kan word nie. Dit behoort ook ’n motiveerder vir nuusbesture by dagblaaie te wees om buitekantoorjoernaliste te hou waar hulle is en nie te probeer om streeknuus uit die stad te lewer nie. Die gehalte van stories wat geskryf word deur iemand in die stad met geen kennis van die demografiese eienskappe van lesers in ’n sekere gebied nie, sal beslis nie so goed wees soos dié van ’n buitekantoorjoernalis met ’n goeie kennis van die behoeftes en eienskappe van lesers in ’n bepaalde gebied nie.

Buitekantoorjoernaliste moet ook daarteen waak om te min klem op die demografiese eienskappe van die breër bevolking te lê, want hulle besef tereg ook hul lesers behoort hiervan kennis te neem – dis deel van die koerant se opvoedingstaak en taak om in te lig.

Hier volg ’n voorbeeld van hoe so ’n omgewingsprofiel van Noordwes kan lyk.

Figuur 10. Omgewingsprofiel – Noordwes

5.4.4.2 Konstrukte 2 tot 4: Ekonomie, politiek en die natuurlike omgewing

Ontleding en bevindings

Al die deelnemers behalwe een het ’n baie goeie kennis van die ekonomiese, politieke en natuurlike ruimtelike aspekte wat ’n rol in hul omgewing speel. Dis goed, want dit raak lesers en die ekonomie. Hulle behoort dus kennis hiervan te dra en ook ingelig te word oor wat hulle kan doen in byvoorbeeld droogtetye om water te bespaar of hoe besoedeling bekamp kan word.

Die feit dat die deelnemers eerstens ’n goeie kennis van die ekonomiese, politieke en natuurlike ruimtelike rolspelers in hul omgewing het en dit ook sterk in nuusbesluite oorweeg, staaf Coulter en Robbins (2005:206) se stelling dat een van die belangrikste aspekte van beplanning is om die omgewing waarbinne jy leef en werk, te assesseer. Dit behels onder meer om groot hoeveelhede inligting uit die omgewing te verkry sodat die omgewing beter geïnterpreteer kan word en toekomstige tendense voorspel kan word (Coulter en Robbins 2005:206–8).

By die een joernalis wat natuurlike ruimtelike faktore nie in ag neem nie, is dit ’n ernstige tekortkoming omdat dit ’n belangrike aspek van elke leser se leefwêreld is en ’n direkte invloed op hul lewens kan hê. Origens is die meeste buitekantoorjoernaliste se kennis hieroor kernbelangrik, omdat almal van hulle ook besef hierdie komponente/konstrukte speel ’n belangrike rol in nuusbesluitneming.

Deelnemers kon dié magte in hul omgewings in die fynste besonderhede beskryf:

Landbou speel ’n reuse ekonomiese rol in die verspreidingsgebied. Die grootste deel van die ekonomie word deur landboubedrywighede en mynbou aangevuur. Die land se mielieproduksie is hoofsaaklik afkomstig uit die Vrystaat. Sowat twee derdes van die provinsie se landbou-inkomste word gemaak uit mielies. Die grootste gedeelte van die land se kersie-produksie is byvoorbeeld afkomstig uit Ficksburg in die Oos-Vrystaat. Gewasse soos soja, sorghum en sonneblomme is ook gewilde gewasse in die gebied. Veeboerdery (skape, beeste, hoenders) is algemeen in die Vrystaat en wildboerdery neem al meer toe. Wildboerdery, waaronder springbokke, koedoes, swartwitpense, raak toenemend gewild onder boere. (D4)

Politiek: uiteraard baie belangrik. Ekonomiese kragte: baie belangrik omdat hierdie gebied baie werk verskaf aan blouboordjiewerkers. Die natuurlike omgewing is uiters belangrik want die gebied is baie afhanklik van die Vaalrivier. Trouens die Vaalrivier verskaf water aan die grootste deel van Gauteng, dele van Noordwes, Mpumalanga en die Noord-Vrystaat. (D3)

5.4.4.3 Konstruk 5: Mense se behoeftes

Ontleding en bevindings

Die meeste van die deelnemers weet uit die aard van hul werk en jare lange ervaring met lesers wat hul lesers se behoeftes is. In hierdie opsig voldoen die deelnemers dus aan een van die vereistes vir gehalteberiggewing wat in die teorie gestel word, naamlik dat die eindproduk aan bepaalde verwagtinge of behoeftes van die lesers moet voldoen.

Buitekantoorjoernaliste het egter ook kennis nodig van die groter bevolking se behoeftes om hul diensfunksie volledig te kan vervul, maar uit hul antwoorde blyk dit hulle het gebrekkige kennis hiervan. Almal wat in ’n gebied woon, is onderling verweef en probleme in een gemeenskap spoel noodwendig oor na ’n ander gemeenskap. Lesers kan nie in isolasie woon nie en moet ook weet watter kwessies in die groter bevolking hulle raak. Daarom behoort buitekantoorjoernaliste ook op die hoogte te wees van die behoeftes en leefwêreld van die groter bevolking wanneer nuusbesluite geneem moet word oor watter van hierdie kwessies ’n uitwerking op die lesers het.

Een deelnemer beskryf haar lesers en die breër bevolking se behoeftes soos volg:

Ons lesers wil weet van diensleweringsprobleme wat hulle raak, korrupsie in munisipaliteite en provinsiale regering en beslis misdaad. Daar is ook groot belangstelling in “vreemde” stories soos mense wat deur ’n krokodil gevreet word of ’n leeu. Ek het dit bepaal deur reaksies op berigte wat ek deur die jare geskryf het. Die groter populasie wil meestal werk hê en dink media kan hulle daarmee help. Verder weet ek nie. (D1)

5.4.4.4 Konstruk 6: Sosiale patrone en produkte

Ontleding en bevindings

Die feit dat die deelnemers aandui dat hulle dié faktore in ag neem wanneer nuusbesluite geneem word, bevestig dat hierdie aspekte as deel van die omgewingsprofiel van die gebied waarin die joernalis werk, belangrike rigtingwysers is in nuusbesluite. Hier is egter ’n tekortkoming in kennis en geen doelbewuste poging om meer te wete te kom oor sosiale patrone en produkte nie.

Die deelnemers het vrae hieroor meestal vaag en onvolledig beantwoord:

Lesers is tradisioneel wit en stem DA. Ek bemoei my nie op die gebied van geloof nie (elke man soen sy vrou op sy eie manier!). (D2)

Dit is ’n moeilike vraag om te beantwoord. Die samelewing is baie divers. Hier is baie, baie welgestelde mense wat hier woon, maar ook mense in plakkerskampe. Ek ry gereeld in die omgewing rond en sien die gemeenskappe. (D3)

Ek weet my lesers is meestal wit en Afrikaanssprekend omdat dit tradisioneel Volksblad se lesers is. Hulle is Christene, konserwatief en plattelands. (D7)

Buitekantoorjoernaliste behoort aktief moeite te doen om meer oor hierdie aspekte uit te vind, omdat dit lesers se behoeftes direk raak.

Dis wel miskien moeilik om hierdie aspekte te bepaal, omdat veral die wyer bevolking so divers is, maar ook omdat geloof byvoorbeeld vir sommige ’n private of sensitiewe kwessie is waaroor nie baie uitgepraat word nie. ’n Moontlike gevaar hier is dat indien buitekantoorjoernaliste te sterk fokus op net die gelowe en sentimente van hul lesers, die lesers nie ingelig sal word oor ander groepe se waardes of behoeftes nie. Daar moet dus ’n balans wees tussen om lesers tevrede te hou en hulle op te voed oor kwessies in hul wyer omgewing.

Die oplossing hier is om doelbewus ’n deeglike profiel saam te stel van enersyds lesers en andersyds die groter bevolking in ’n bepaalde gebied. So kan meer doelgerig besluit word watter van hierdie faktore belangrik is om binne verskillende scenario’s van nuusbesluite te oorweeg, na gelang van spesifieke situasies en gebeure.

Die deelnemers se kennis van hierdie aspekte van sowel hul lesers as die groter bevolking is meestal gebrekkig. Net drie van die deelnemers het werklik ’n sinvolle begrip hiervan; die res raai of het hier en daar kennis van een aspek, soos geloof. Dit wat hulle wel weet, weet hulle uit ervaring.

6. Navorsingsbeperkings

Die volgende beperkings is van toepassing:

In hierdie studie is slegs die prosesse wat buitekantoorjoernaliste volg om nuus te bestuur, bestudeer. Die bevindings is dus net op hierdie subgroep van joernaliste van toepassing.
Gehalte as sulks is nie in hierdie studie gemeet nie, maar wel die prosesse wat nodig is om gehalte te bereik.

Die volgende aanbevelings word gemaak vir studies wat uit hierdie studie kan voortspruit:

Die vraagstuk of daar ’n verskil is in die gehalte van die werk van joernaliste met toepaslike formele joernalistieke opleiding en dié wat suiwer deur ervaring geleer het.
Soortgelyke studies om die werkswyse van ander groepe joernaliste te bestudeer. Sulke groepe kan onder andere insluit joernaliste by streekkoerante, spesialiskoerante (byvoorbeeld sakeblaaie), tydskrifjoernaliste, joernaliste wat net aanlyn werk, ondersoekende joernaliste, radiojoernaliste en televisiejoernaliste. Die werkswyse van verskillende soorte joernaliste kan selfs met mekaar vergelyk word om verskille en ooreenkomste te identifiseer.
Die bepaling van die gehalte van buitekantoorjoernaliste se berigte. Dit kan ook vergelyk word met die gehalte van die werk van joernaliste in die hoofkantoor.

7. Bevindinge en gevolgtrekking

Die ontleding van die empiriese data soos hier bo uiteengesit, asook die literatuurstudie, het ons in staat gestel om praktiese riglyne daar te stel vir watter prosesse die buitekantoorjoernalis kan volg om berigte van ’n goeie gehalte te lewer. Die riglyne behoort ook te help om bepaalde geïdentifiseerde tekortkominge in die bestuur van buitekantore uit die weg te ruim. Sien die bylae vir die riglyne in tabelvorm.

Bibliografie

Abrahamson, J. 2010. Sustaining quality journalism. Daedalus, 139(2):39–44.

Anderson, P.J., G. Ogola en M. Williams (reds.). 2014. The future of quality news journalism. New York, NY: Routledge.

Annenberg Learner. 2017. Linear vs. nonlinear systems. https://www.learner.org/courses/mathilluminated/units/13/textbook/02.php (21 Oktober 2017 geraadpleeg).

Bailey, K.D. 1994. Methods of social research. 4de uitgawe. New York, NY: The Free Press.

Batsible, B. 2014. The copy editor can save the day. Journalism Education Today, 47(4):35–41.

Billington, J. 2005. Timeless insights on how to manage your time. Boston, MA: Harvard Business School.

Bogdan, S.J. en B. Taylor. 1998. Introduction to qualitative research methods. 3de uitgawe. New York, NY: John Wiley & Sons.

Botma, G.J. 2016: Cultural citizenship in the digital future(s): In search of a new code of praxis for South African journalism education and training. Critical Arts, 30(1):102–6.

Brants, K. 2013. Trust, cynicism and responsiveness: An uneasy situation of journalism in democracy. In Broersma en Peters (reds.) 2013.

Broersma, M. en C. Peters (reds.). 2013. Rethinking journalism: Trust and participation in a transformed news landscape. Londen en New York: Sage.

Capra, F. 2005. Complexity and life. Theory, Culture & Society, 22(5):33–44.

Cham, K. en J. Johnson. 2007. Complexity theory: A science of cultural systems? Media Culture Journal, 10(3). http://journal.media-culture.org.au/0706/08-cham-johnson.php (4 Februarie 2017 geraadpleeg).

Cilliers, P. 2000. What can we learn from a theory of complexity? Emergence, 2(1):23–33.

Cilliers, S.H. 2018. Gehalte-beriggewing in die buitekantoor van ’n Suid-Afrikaanse dagblad. MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

Cole, P. en T. Harcup. 2010. Newspaper journalism. Los Angeles, CA: Sage.

Complexity theory. s.j. Dictionary.com. http://www.dictionary.com/browse/complexity-theory (4 Februarie 2017 geraadpleeg).

Coulter, M. en S.P. Robbins. 2005. Management. 8ste uitgawe. Boston, MA: Prentice-Hall.

Croft, C. 1996. Time management. Londen: International Thomson Business Press.

Cronjé, G.J., G.S. du Toit en M.D.C. Motlatla (reds.). 2000. Inleiding tot die bestuurswese. 5de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Denzin, N.K. en Y.S. Lincoln. 2000. Handbook of qualitative research. 2de uitgawe. Londen: Sage Publications.

Deuze, M. 2005. What is journalism? Professional identity and ideology of journalists reconsidered. Journalism, 6(4):442–64.

Drucker, P.F. 2006. Classic Drucker: Essential wisdom from Peter Drucker from the pages of Harvard Business Review. Boston, MA: Harvard Business School Publishing.

Du Plooy, G.M. 2009. Communication research: Techniques, methods and applications. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Evans, J.R. en W.M. Lindsay. 2014. Managing for quality and performance excellence. 9de uitgawe. Mason: South-Western Cengage Learning.

Flick, U. 2014. An introduction to qualitative research. 5de uitgawe. Londen: Sage.

Garvin, A. 1988. Managing quality. New York, NY: Macmillan.

Giddings, M. 2007. Editing: The value of quality content in an online-first industry. https://scholarworks.umt.edu/utpp/168 (31 Oktober 2018 geraadpleeg).

Hanitzsch, T. 2013. Journalism, participative media and trust in a comparative context. In Broersma en Peters (reds.) 2013.

Hardesty, L. 2010. Explained: Linear and nonlinear systems. Massachusetts Institute of Technology. http://news.mit.edu/2010/explained-linear-0226 (3 Februarie 2017 geraadpleeg).

Harvard Business School. 2005. Taking control of your time. Boston, MA: Harvard Business School Press.

Heinrich, A. 2013. News making as an interactive practice: Global news exchange and network journalism. In Broersma en Peters (reds.) 2013.

Kovach, B. en T. Rosenstiel. 2007. The elements of journalism. New York, NY: Random House.

Lewis, D. 1995. 10-Minute time and stress management. Londen: Judy Piatkus Publishers.

Luhman, N. 2013. Introduction to systems theory. Cambridge: Polity Press.

Manda, L.Z. 2015. Factors affecting the quality of Malawian journalism. African Journalism Studies, 36(1):156–62.

McFarland, J. 2005. Is multitasking overrated? Boston, MA: Harvard Business School.

McNair, B. 2013. Trust, truth and objectivity: Sustaining quality journalism in the era of the content generating user. In Broersma en Peters (reds.) 2013.

Meyer, I.C. 2010. Waardevolle joernalistiek: Op zoek naar kwaliteit vanuit het gezichspunt van de gebruiker. Tijdschrift voor Communicatiewetenschap, 38(3):223–31.

Michelman, P. 2005. Strategies for the shorthanded. Boston, MA: Harvard Business School.

Nikunen, K. 2014. Losing my profession: Age, experience and expertise in the changing newsrooms. Journalism, 15(7):868–88.

Nowotny, H. 2005. The increase of complexity and its reduction: Emergent interfaces between the natural sciences, humanities and social sciences. Theory, Culture & Society, 22(5):15–31.

Odendal, F.F. en R.H. Gouws. 2010. Handwoordeboek van die Afrikaanse taal. 5de uitgawe. Pinelands: Pearson.

Ojetimi, S.A. 2012. The South African press code and investigative journalism: An in-depth study of the Sunday Times. MA-verhandeling, Universiteit van die Witwatersrand.

Parsons, T. 1991. The social system. Londen: Routledge.

Pihl-Thingvad, S. 2015. Professional ideals and daily practice in journalism. Journalism, 16(3):392–411.

Porlezza, C. en S. Russ-Mohl. 2013. In Broersma en Peters (reds.) 2013.

Press Council. The code of ethics and conduct for South African print and online media. 2016. https://accountablejournalism.org/ethics-codes/code-of-ethics-and-conduct-for-south-african-print-and-online-media (21 Oktober 2017 geraadpleeg).

Quinn, S. 2002. Knowledge management in the digital newsroom. Oxford: Focal Press.

Raffoni, M. 2005. Fundamental strategies for managing your time. Be sure you're spending your time in the right places. Harvard Business School.

Reference for Business. s.j. Complexity theory. http://www.referenceforbusiness.com/management/Bun-Comp/Complexity-Theory.html (4 Februarie 2017 geraadpleeg).

Rosen, L.D., K.R. Karwan en L.L. Schribner. 2003. Service quality measurement and the disconfirmation model: Taking care in interpretation. Total Quality Management & Business Excellence, 14(1):3–14.

Scanlan, C. 2000. Reporting and writing: Basics for the 21st century. Orlando, FL: Harcourt College Publishers.

Schoenbach, K. en R. Van der Wuff. 2014a. Civic and citizen demands of news media and journalists: What does the audience expect from good journalism? Journalism & Mass Communication Quarterly, 91(3):433–51.

—. 2014b. Audience expectations of media accountability in the Netherlands. Journalism Studies, 15(2):121–37.

Schweiger, W. en J. Urban. 2014. News quality from the recipients’ perspective: Investigating recipients’ ability to judge the normative quality of news. Journalism Studies, 15(6):821–40.

Stauffer, D. 2005. Pump up your volume! A dozen ideas for boosting personal productivity. Harvard Business School.

Steyn, E.F. 2006. Managerial competencies amongst first-line managers in South Africa's main stream media: A newsroom management framework. PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit.

Stovall, J.G. 2005. Journalism: Who, what, when, where, why, and how. Boston, MA: Pearson.

Strömbäck, J., M. Karlsson en D. Hopmann. 2012. Determinants of news content: Comparing journalists’ perceptions of the normative and actual impact of different event properties when deciding what’s news. Journalism Studies, 13(5/6):718–28.

Swanepoel, T. 2012. Comprehensive quality management model for community newspapers. PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit.

Timm, P.R. 1998. Building personal effectiveness for professional success. Seattle, WA: Crisp Publications.

Tweissi, B.M., R.J. Suleiman en A.S. Al-Garallah. 2015. Jordanian journalists’ awareness of the concepts of standards of journalistic quality within Jordanian media institutions. Journal of Arab & Muslim Media Research, 8(1):55–78.

Van Leuven, S., A. Deprez en K. Raeymaeckers. 2014. Networking or not working? Journalism Practice, 8(5):552–62.

Von Hoffman, C. 2005. Getting organized. Harvard Business School.

Wahl-Jorgensen, K., A. Williams, R. Sambrook, J. Harris, I. Garcia-Blanco, L. Dencik, S. Cushion, C. Carter en S. Allan. 2016. The future of journalism. Digital Journalism, 4(7):809–15, DOI: 10.1080/21670811.2016.1199469.

Walby, S. 2007. Complexity theory, systems theory, and multiple intersecting social inequalities. Philosophy of the Social Sciences, 37(4):449–70.

Willis, J.W. 2007. Foundations of qualitative research: Interpretive and critical approaches. Thousand Oaks, CA: Sage.

Witschge, T. 2013. Transforming journalistic practice: A profession caught between change and tradition. In Broersma en Peters (reds.) 2013.

Zaaiman, S.J. 2001. Plaaslike magsopset teoretisering: [sic] ’n Sintetiese bydrae as gids vir die ontleding van Suid-Afrikaanse plaaslike magsopsette. D.Phil-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

BYLAE

Tabel 1

Riglyne vir selfbestuur (Kerntaak/proses 1)

Bepaal en behaal doelwitte

Onderskei tussen werk- en persoonlike doelwitte. Kry balans tussen die twee.
Doen praktiese stappe om doelwitte te bereik en maak seker dit voldoen hieraan:
- Spesifiek en konkreet.
- Realisties
- Beskikbare hulpbronne om dit te bereik.
- Meetbare uitkoms: konkreet of gevoel van genoegdoening.
- Sperdatum
- Bestuur werksdruk; kry professionele hulp indien nodig.
- Bestuur persoonlike omstandighede; kry professionele hulp indien nodig.

Beplan

Beplan daagliks vooruit vir alle stories, ook dieptestories; hou dagboek.
Beplan saam met nuusredakteur.
Prioritiseer op grond van nuussin en ervaring.
Besluit wat jy gaan doen op grond van nuuswaarde, tydgebondenheid, interessantheid, trefkrag van gebeure, openbare belang.
Wees aanpasbaar.
Bestee die meeste tyd aan nuusinsamelingsproses; beplan vir reistyd, redigering van foto’s.

Wees produktief

Liasseer dokumente gereeld; bêre ten minste drie jaar lank.
Moenie take uitstel tensy groot, dringende werk opduik nie.
Herprioritiseer of delegeer wanneer take onderbreek word.
Kommunikeer amptelik of wanneer rekordhouding nodig is, per e-pos.
Voer persoonlike onderhoude vir stories met hoë emosionele impak.
Kommunikeer telefonies wanneer inligting dadelik verlang word en dit te ver is om te ry.

Beheer standaard van werk

Weet wat die verwagte standaard is, erken wanneer jy nie daaraan voldoen nie en doen stappe vir verbetering (deur kontrak, pligstaat, merietegesprekke).
Skep en benut opleidingsgeleenthede.
Kry voldoende toegang tot tersaaklike tegnologie.

Behou perspektief oor dit wat jy kan beheer en dit wat jy nie kan beheer nie

Raadpleeg nuusredakteur vir hulp/raad met moeilik beheerbare aspekte.
Beplan en prioritiseer om dinge te bestuur waaroor jy beheer het.

Bestuur jou persoonlikheid

Ruim tyd in vir ontspanning; kry professionele hulp indien nodig.
Wees selfhandhawend.
Neem grondige kritiek ter harte; gebruik ervaring/raad van ander as riglyn.
Vermy, ignoreer of beperk kontak met mense of situasies wat spanning aanwakker.
Moenie wegskram van moeilike onderwerpe nie: raadpleeg kenners vir hulp.
Kry professionele hulp met struikelblokke.

Tabel 2

Riglyne vir die saamstel van ’n kontaklys (Kerntaak/proses 2)

Stoor kontakbesonderhede van alles instansies, individue en kenners met wie jy te doen kry by geleenthede en met die skryf van berigte.
Hou kontakbesonderhede bygewerk: Staan daagliks tyd af om nuwe besonderhede te stoor.
Berg kontakbesonderhede op jou rekenaar in ’n spesiale dokument; druk elke maand ’n bygewerkte weergawe van die kontaklys in hardekopie uit.

Tabel 3

Riglyne vir nuusgenerering (Kerntaak/proses 3)

Subproses 1: Nuusseleksie

Fokus sterk op tradisionele nuusbronne soos die polisie, howe, mediaverklarings en bywoning van gebeure.
Gebruik informele bronne soos sosiale aanlyn platforms aanvullend.
Skryf oor wat interessant en belangrik is vir die lesersgehoor, groot impak op hulle het en in openbare belang is.
Soek aktief na unieke stories, pleks van net te reageer op ander media.
Berig steeds oor belangrike nuus, al is dit nie eksklusief nie en al is daar nie dadelik visuele elemente soos foto’s en video’s beskikbaar nie.

Subproses 2: Nuusinsameling

Gebruik alle beskikbare toerusting (selfone, diktafone, notaboeke, voertuie, kameras).
Span oorredingsvermoë, kommunikasievaardighede, onderhoudvoeringstegnieke, aandagtige luister en medelye in.
Toon meelewing en empatie.

Tabel 4

Riglyne vir die skryf van nuus (Kerntaak/proses 4)

Volg die volgende stappe:

Skryf ’n eerste weergawe uit die ingesamelde inligting; verifieer dan feite waaroor twyfel nog bestaan.
Herskryf die berig sodat dit die regte voorgeskrewe lengte is.
Lees die berig nog ’n keer deur om seker te maak dit vloei logies en dat dit ’n volledige, billike en duidelike weergawe van die nuusgebeurtenis is.
Kontroleer spelling, punktuasie, grammatika en styl weer vir oulaas.
Hou by die spertyd.

Begin eerste aan die belangrikste aspekte skryf.

Pas die struktuur van berigte aan na gelang van die onderwerp en aard van die nuus (harde vs. sagte nuus).

Tabel 5

Riglyne vir kommunikasie met die nuusredakteur (Kerntaak/proses 5)

Bespreek die volgende aspekte gereeld met die nuusredakteur:

Groot nuwe verwikkelinge met nuusberigte.
Berigte wat nie gaan realiseer nie.
Sodra berigte klaar geskryf en gestoor is.
Indien bystand benodig word met die neem van foto’s of videomateriaal.

Tabel 6

Hulpmiddele benodig (Inset 1)

Dokument met diensvoorwaardes.

Infrastruktuur: toegeruste kantoor, voertuig, rekenaartoerusting, kamera, toegang tot internet, skryfbehoeftes.

Ruim struikelblokke vir kommunikasie met nuusbestuur en administratiewe personeel uit die weg:

Verskaf voldoende toerusting daarvoor.
Vereenvoudig rapporteringslyne.

Tabel 7

Wat word benodig van die individu/joernalis? (Inset 2)

Ten minste tien jaar joernalistieke ervaring by verskillende publikasies.

Sterk aanbevole: ervaring in nuusbestuur.

Verkieslik, maar nie noodsaaklik nie: toepaslike graad, diploma of ander formele opleiding in joernalistiek.

Tabel 8

Wat word benodig van die omgewing? (Inset 3)

Volledige omgewingsprofiel met inligting oor die volgende aspekte:

Lesers en breër bevolking se demografiese eienskappe ten opsigte van ras, taal, behuising, werkstatus, ouderdom, inkomste ens.
Lesers en breër bevolking se behoeftes in die algemeen en ten opsigte van wat hulle van die media verwag.
Die belangrikste ekonomiese en politieke magte in jou streek.
Die belangrikste faktore in die natuurlike omgewing in jou streek wat ’n impak op jou lesers en die breër gemeenskap het.
Geloof, ideologieë en kultuurverskynsels in jou streek.
Stel die profiel saam met die hulp van kenners, statistieke en toepaslike dokumente. Wees oplettend in daaglikse omgang met lesers en die breër gemeenskap.

The post Gehalteberiggewing in die buitekantoor van ’n Suid-Afrikaanse dagblad appeared first on LitNet.

Is siekte ’n straf van God? Teologiese perspektiewe uit die Bybel en die Apokriewe Chris L. De Wet, Universiteit van Suid-Afrika
LitNet Akademies Jaargang 17(1)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die doel van hierdie artikel is om die vraag oor die verhouding tussen siekte en goddelike straf in die Bybel en Apokriewe te ontleed. Watter perspektiewe bied die Bybel op hierdie kwessie, en hoe het hierdie perspektiewe binne die Bybel ontwikkel? Die oorsig oor die probleem van siekte en straf begin met die Hebreeuse Bybel, sowel as die sogenaamde Ou Testamentiese Apokriewe. Daar word aandag gegee aan die begrip siekte in die ontwikkeling van die vergeldingsleer van die Hebreeuse Bybel, veral by die Deuteronomis (en die geskiedenis wat tradisioneel met die Deuteronomis gekoppel word). Die artikel onderstreep ook die verskeidenheid van stemme oor siekte en straf in die Hebreeuse Bybel en Apokriewe, veral met verwysing na figure soos Job en Tobit, wat die vergeldingsleer uitdaag. Daarna word die Nuwe Testamentiese perspektiewe ondersoek, ook met ’n klem op die verskeidenheid van perspektiewe oor die tema. Daar word ten slotte ook gevra wat die moontlike impak van hierdie perspektiewe uit die Bybel op ons vandag is, veral in die lig van die COVID-19-pandemie. Die klem van hierdie artikel berus dus op siekte en goddelike straf soos dié begrippe in ’n teologiese diskoers in die Bybel funksioneer.

Trefwoorde: Bybel; COVID-19; plaag; siekte; straf; vergeldingsleer

Abstract

Is illness God’s punishment? Theological perspectives from the Bible and the Apocrypha

In December 2019 the COVID-19 pandemic struck the world, dramatically changing the way of life for billions of people across the globe. As the pandemic worsened, some individuals said that this disease is a form of divine punishment. For instance, according to Eyewitness News and the New York Times, Zimbabwe’s minster of defence, Oppah Muchinguri, made a public statement on 15 March 2020 saying COVID-19 was God’s punishment of the West for the sanctions against Zimbabwe. On 27 March 2020 the Pope stated explicitly that COVID-19 was not divine punishment. Al Jazeera reported similar sentiments among the Muslim population, especially since the cancellation of Nowruz (the Persian new year) celebrations. Others felt that the virus had a demonic origin. This resulted in many pastors’ calling on Christians to “wage a spiritual war” against the virus, and some unfortunately proclaimed that they will not stop gathering in their numbers. Locally, in South Africa, bishop Bheki Ngcobo of the South African Zionist Church said that they planned still to gather for Easter services, despite the lockdown period that was instituted in South Africa at the end of March 2020. Fortunately, the majority of religious leaders did cancel their gatherings, and sought alternative ways to minister to their members. The problem of illness and disease as possible divine punishment is clearly still on the minds of many people in our contemporary society.

We find various views about this problem in the Hebrew Bible. In the Torah there are several traditions that grapple with the problem. On the one hand we have the early plague tradition in Exodus 7–12. In this tradition, however, illness and disease do not actually play a major role. While we often speak of “plagues” in this regard, the correct terminology is more in the line of “signs” or “wonders”. It is only with the tenth plague, which was probably added later in the tradition, that we see a more pronounced plague tradition in Exodus. In this sense, then, illness is not so much divine punishment as it is a divine sign or wonder, of which the purpose is to convey God’s power and sovereignty as the God of Israel. The notion of illness as divine punishment is much more prevalent in the Deuteronomistic literature. Deuteronomy 7:15 reads: “The Lord will turn away from you every illness; all the dread diseases of Egypt that you experienced, he will not inflict on you, but he will lay them on all who hate you” (New Revised Standard Version [NRSV]); and Deuteronomy 28:59–60: “Then the Lord will overwhelm both you and your offspring with severe and lasting afflictions and grievous and lasting maladies. He will bring back upon you all the diseases of Egypt, of which you were in dread, and they shall cling to you” (NRSV). In the Deuteronomistic tradition we clearly see an illness tradition (rather than a plague tradition) that is associated with the events in Egypt. In these texts, illness functions as retribution for disobedience against God. In the framework of the doctrine of retributive justice in the Hebrew Bible, illness plays a key role in the context of the Deuteronomist. Moreover, the nature of the illness in this framework of retributive justice has a very pervasive ethnic element. God does not simply punish with illness, but he punishes with the dreaded and even evil (r[a]‘) diseases associated with Egypt. This dangerous kind of rhetoric sounds very similar to the rhetoric employed by Donald Trump, who called COVID-19 a “Chinese” virus. This type of punishment is also prevalent in the so-called Deuteronomistic history, especially in Samuel and Kings (with various retellings in Chronicles later).

In the Deuteronomistic history (and some prophetic traditions) God punishes people especially with skin diseases, known as “leprosy” (but not modern-day leprosy). This is true despite the fact that a text like Leviticus nowhere speaks of leprosy as the result of sin (impurity in itself is not necessarily sinful). Examples of people punished with leprosy include Elisha’s servant Gehazi (2 Ki. 5:27), and Abner (2 Sam. 3:28–9). Most famous, perhaps, is Miriam, who is also punished with temporary leprosy after showing insolence toward Moses (Num. 12). The Deuteronomist develops this tradition even further into a legal prescription in Deuteronomy 24:8–9: “Guard against an outbreak of a leprous skin disease by being very careful; you shall carefully observe whatever the levitical priests instruct you, just as I have commanded them. Remember what the Lord your God did to Miriam on your journey out of Egypt” (NRSV).

There are also dissonant voices in the Hebrew Bible and Apocrypha with regard to illness as a punishment for sin. The most prominent figure in this regard is Job. The Book of Job, in fact, challenges the traditional teaching of retributive justice. Although Job is not sinful or disobedient, it appears that God severely punishes him, also with sickness. In the Apocrypha the figure of Tobit is similar to Job. Tobit is also described as a righteous person, but becomes blind, almost by fate, and is only later healed of his blindness. However, some texts in the Apocrypha, like 2 Maccabees and the Wisdom of Ben Sirach, still accept illness as an aspect of retributive justice.

The New Testament also exhibits a variety of voices with regard to illness as punishment. A text like John 5:14, where Jesus says to the man who was healed at Bethesda, “See, you have been made well! Do not sin any more, so that nothing worse happens to you” (NRSV), seems to confirm the teaching of illness as retributive justice. Yet in the same book, in John 9:1–3 (the story of the man who was born blind) and John 11:4 (about the death of Lazarus), the author seems to imply that illness is not always punishment for sin. The same author can, therefore, have a complex view of illness – some illnesses might be punishment, but others might be signs. James 5:15–6 is equally ambiguous. Paul, too, seems to hold a complex view about illness as punishment (compare 1 Cor. 11:27–31 with 2 Cor. 12:7–10, for instance). In the New Testament we also find the novel idea of illness being caused by demons.

In conclusion, the Hebrew Bible, the Apocrypha and the New Testament do not have one uniform answer on the question of whether illness is divine punishment. There are differing views about the topic in the Bible. Rather than asking whether illness is divine punishment, the biblical texts should rather help us to ask responsibly how we may construct and define the “sick” in opposition to the “healthy” in our society. COVID-19 has suddenly made us realise that we are not alone in this world, and through social distancing we are even more aware of the “other”, of our “neighbour”. When we are all vulnerable to getting the same virus we should become more aware of our shared humanity. This article argues that in the age of COVID-19 there is no place for “Egyptian disease” as we read in Deuteronomy. The communal experience of vulnerability to disease should be used to bring people together in new and different ways.

Keywords: Bible; COVID-19; disease; illness; plague; punishment; retributive justice

1. Inleiding

In Desember 2019 het ons kennis gemaak met ’n siekte wat ons lewens, en die hele wêreld, dramaties sou verander. Die siekte, wat bekendstaan as die Koronavirussiekte 2019 (Coronavirus disease 2019, oftewel COVID-19), is eers in die stad Wuhan in China geïdentifiseer, en teen 11 Maart 2020 is dit deur die Wêreldgesondheidsorganisasie as ’n pandemie verklaar. Dit gebeur betreklik kort nadat daar tussen 2013 en 2016 ’n Ebola-virus-epidemie in Wes-Afrika uitgebreek het wat gesondheidswerkers selfs in lande soos die VSA en lande in Europa aangetas het. Alhoewel dit nie so dodelik soos Ebola is nie, is COVID-19 steeds ’n gevaarlike siekte wat die lugweg en longe aantas, en alhoewel baie mense daarvan herstel, is dit besonder gevaarlik vir bejaardes, persone met ander onderliggende gesondheidsprobleme en mense met ’n swak of blootgestelde immuunstelsel.

Aan die begin van April 2020 was daar reeds meer as ’n miljoen COVID-19-gevalle regoor die wêreld, in meer as 200 lande, met ongeveer 70 000 sterftes en meer as 250 000 mense wat herstel het. In Suid-Afrika was daar meer as 1 650 gevalle teen 6 April 2020 aangemeld, met 11 sterftes tot op daardie datum.¹ Die virus is hoogs aansteeklik en het veral as gevolg van lugvaart baie vinnig oor die wêreld versprei. Op 26 Maart 2020 het die President van Suid-Afrika ’n 21-dag-inperkingstyd aangekondig om die verspreiding van COVID-19 te beperk. Dié pandemie het ook erge sosiale en ekonomiese gevolge. Die gebeure rondom COVID-19 sal bykans elke aspek van ons daaglikse lewe, insluitend werk en sosiale verhoudings, verander. Indien die virus onder beheer gebring word, gaan dit ook die mensdom se denke en benaderings tot siekte en gesondheid dramaties beïnvloed. In kort, omrede dit die eerste ware pandemie van die 21ste eeu is, gaan COVID-19 waarskynlik die volgende paradigma word vir ons benadering tot en beheer van aansteeklike siektes en pandemies.

Soos wat die COVID-19-krisis vererger, het dit ook baie vrae oor godsdiens en geloof ontbloot. En van die algemeenste vrae wat na vore kom, is of COVID-19, en siekte oor die algemeen, ’n straf van God is. Volgens berigte van Eyewitness News en die New York Times het Zimbabwe se minister van verdediging, Oppah Muchinguri, op 15 Maart 2020 gesê dat COVID-19 God se straf teen die Weste vir hul sanksies teen Zimbabwe is. Die Amerikaanse president, Donald Trump, het COVID-19 die “Chinese virus” genoem (Barnes 2020). In ’n opvolgartikel in die New York Times skryf Buruma (2020) verder oor hoe COVID-19, en die breër konsep van die virus (as ’n metafoor), Amerikaanse kultuur en godsdiens met betrekking tot rassisme beïnvloed. Dié kwessie het so ontaard dat die National Catholic Reporter, ’n bekende Katolieke koerant in die VSA, ’n artikel gepubliseer het waarin hulle juis meen dat die virus nié God se straf is nie (Wooden 2020). Die stelling berus op ’n uitspraak van pous Fransiskus, op 27 Maart 2020, dat COVID-19 nie God se straf is nie. Al Jazeera berig verder dat die vieringe van Nowruz, die Persiese nuwe jaar (20 Maart 2020), in Afganistan ook gestaak is weens COVID-19. Volgens hierdie artikel meen Moslems in dié gebied ook dat COVID-19 God se straf is. Hierdie standpunt impliseer dat siekte ’n bepaalde “doel” dien. Plaaslik, in Suid-Afrika, bly dit ’n brandende kwessie. Op 26 Maart 2020, die laaste dag voor die inperkingstyd in Suid-Afrika sou begin, het die land ’n nasionale biddag vir die COVID-19-krisis gehad.

Daar is dan ook ander mense wat glo dat die siekte nie van God af kom nie, maar eerder ’n demoniese oorsprong het (Moss 2020). In die VSA het ’n aantal pastore die standpunt ingeneem dat kerkdienste nie oor COVID-19 gestaak moet word nie. Mense moet juis bid téén die virus. Een van die Amerikaanse pastore, biskop Gerald Glenn, wat die inperkings verontagsaam het en gesê het dat God groter as die virus is, is intussen dood aan COVID-19 (Vigdor 2020). Vroeë beriggewing oor COVID-19 in Suid-Korea koppel “meer as helfte” van die land se aanvanklike 4 000 gevalle (wat nou al vermeerder het) aan die Shinchenoji Kerk van Jesus, wat ten spyte van inperkings en waarskuwings, steeds byeengekom het (Moss 2020). In Suid-Afrika het die omstrede biskop Bheki Ngcobo, van die Suid-Afrikaanse Sionistekerk, aanvanklik gesê dat hul dienste, veral oor Paastyd, nie oor COVID-19 gestaak sal word nie (Nkanjeni 2020). Ngcobo het aangekondig dat die geveg teen COVID-19 geestelike oorlogvoering is.

Ten spyte van bogenoemde gevalle, is dit tog belowend om te sien dat die meeste kerke, moskees, tempels en ander godsdienstige organisasies die inperkingstyd ernstig opneem, en hul dienste elektronies aan lede beskikbaar stel.

Die probleem oor die oorsprong en “doel” van siekte (God se straf, of die skuld van die duiwel, of die mens?) is een wat al vir eeue bestaan. Uit die bespreking hier bo is dit duidelik dat ons godsdienstige verstaan van siekte ernstige gevolge, veral gedurende ’n pandemie, kan hê. Mense se godsdienstige benadering tot siekte hou direk verband met hul gedrag en optrede in tye van siekte en nood.

Daar is sover my kennis strek geen diakroniese en vergelykende studie wat die vraag oor en ontwikkeling van siekte as goddelike straf in die Bybel onderneem nie. Die doel van hierdie artikel is om die vraag oor die verhouding tussen siekte en goddelike straf in die Bybel van nader te beskou. Watter perspektiewe bied die Bybel oor hierdie kwessie, en hoe het hierdie Bybelse perspektiewe ontwikkel? Die oorsig oor die probleem van siekte en straf sal begin met die Hebreeuse Bybel, oftewel die (Christelike) Ou Testament, sowel as die sogenaamde Ou Testamentiese Apokriewe. Daarna sal die Nuwe Testamentiese perspektiewe behandel word. Daar sal dan, ten slotte, ook gevra word wat die moontlike impak van hierdie perspektiewe uit die Bybel op ons vandag is.

Die klem van hierdie artikel is dus op siekte en goddelike straf soos dié konsepte in ’n teologiese diskoers funksioneer.² My oogmerk is nie om die gesondheidstelsels van die Bybelse kontekste te ondersoek nie. Die studie is wel afhanklik van die bevindinge in studies oor siekte, medisyne en gesondheid in die antieke wêreld. In hierdie verband is die studies van onder andere Avalos (1995), Zias (1991), Brown (1995), Kaiser (2001:9–44), Zucconi (2010; 2019), Pilch (2000), Henriksen en Sandnes (2016) en Ferngren (2016) baie belangrik, aangesien hulle die gesondheidstelsels van die antieke Mediterreense wêreld noukeurig ondersoek. Die fokus hier is op siekte in die teologiese diskoers van die Bybel. Die doel is ook nie om elke verwysing na siekte of straf te ondersoek nie, maar om lig te werp op interpretatiewe tendense in die antieke tekste.

2. Siekte en goddelike straf in die Hebreeuse Bybel en Apokriewe

Siekte is ’n ingewikkelde probleem in die Hebreeuse Bybel. Dit is waarskynlik te danke aan die feit dat die Hebreeuse Bybel, soos die Nuwe Testament, self uit ’n reeks komplekse en uiteenlopende dokumente bestaan. Gedurende die tyd van Ou Israel was daar nie ’n amptelike en georganiseerde gesondheidstelsel nie. Die huishouding was waarskynlik die lokus van gesondheidsorg. ’n Vooraanstaande studie oor siekte en gesondheid in die antieke wêreld, dié van Avalos (1995:228–9), toon dat die huishouding die mees praktiese plek vir gesondheidsorg sou wees, en dat instellings soos die tempels slegs ’n sekondêre plek ingeneem het. Die hospitaal is eers ’n latere ontwikkeling (Crislip 2005). Daar was natuurlik “dokters” (of geneeshere) in Israel en Juda. Een van die algemene Hebreeuse woorde vir ’n geneesheer is rafâ/rofi. Die Hebreeuse Bybel is dikwels agterdogtig oor hierdie persone. ’n Bekende voorbeeld is dié van koning Asa in 2 Kronieke 16:12: “In sy nege en dertigste regeringsjaar het Asa ’n uiters ernstige siekte aan sy voete opgedoen, maar selfs in dié siekte het hy nie die Here geraadpleeg nie, wel die dokters (rofe’im)” (sien ook 1 Kon. 15:23).³ Asa se fout was dat hy nie die Here gevra het vir genesing nie, maar op menslike dokters vertrou het (Avalos 1995:290–1). Daar is nie ’n aanduiding in die teks dat Asa se siekte ’n straf was nie. Job se vriende word ook as “nuttelose dokters” beskryf (Job 13:4).⁴

In die Hebreeuse Bybel bly God self die belangrikste Geneesheer. ’n Bekende voorbeeld is die siekte van koning Hiskia, waarvan ons in 2 Konings 20:1–7 en Jesaja 38:1–21 lees. In hierdie storie sê Jesaja vir Hiskia dat hy sal sterf, maar nadat Hiskia tot die Here bid, word sy lewe met vyftien jaar verleng. Volgens die storie het Hiskia ’n tipe sweer gehad. Jesaja het toe beveel dat hulle ’n vyekoek op die sweer moet sit, wat die sweer sou genees. Die klem van die storie is dat God die een is wat genesing bewerk. Ons vind dieselfde beginsel in die verhale waar Elia en Elisa mense genees (1 Kon. 17:17–22 en 2 Kon. 4:32–5). Vir die skrywers van die Hebreeuse Bybel het God dus die finale besluit oor siekte of genesing. Maar daar bestaan ’n verskeidenheid van sienswyses oor hierdie vraag.

2.1 Siekte, straf en die vergeldingsleer in die Torah en profetiese literatuur

Die skrywers van die boeke van die Hebreeuse Bybel het geglo dat God die een is wat werklik genees, maar hulle het ook geglo dat God siekte om verskeie redes kan gebruik. In die Torah is daar ’n aantal verwysings na God wat siekte gebruik. In Eksodus 4:7, waar God vir die eerste keer aan Moses verskyn, beveel God dat Moses sy hand in sy kleed steek. Toe hy sy hand uithaal, was dit melaats, en toe hy dit weer doen, was sy hand skoon en gesond. Ek sal binnekort meer oor melaatsheid sê. Wat ons in hierdie geval sien, is dat God siekte as ’n teken gebruik.

Die sogenaamde tien plae van Eksodus 7–12 dra dieselfde sin. Streng gesproke is die woord plaag in hierdie geval eintlik ’n wanbenaming. Nêrens praat die Bybel van “tien plae” nie. Alhoewel die storie van die “plae” waarskynlik uit ’n aantal vroeë bronne saamgestel is, en later as een narratief in Eksodus opgeteken is, word die eerste nege “plae” (Eks. 7–10) gewoonlik as ’n eenheid beskou (in drie reekse van drie elk). Die woord plaag kom van die Hebreeuse stamvorm ngp, wat beteken “om te slaan” of “om te tref”, en word slegs in Eksodus 8:2 (in verband met die paddas) en in Eksodus 9:14 (in verband met die hael) gebruik. In Hebreeus is die woord vir plaag dus direk verwant aan straf. ’n Beter benaming hier is (die nege) “wonders” of “tekens” (Meyers 2005:76–7). Slegs die vyfde en die sesde wonders dra ’n konnotasie van siekte. Die vyfde wonder (Eks. 9:1–7) spreek van ’n pes (deber) wat uitbreek, maar wat slegs die diere doodmaak. Die sesde wonder (Eks. 9:8–12) is wel swere (lišḥîn) wat mens en dier aantas. Die woord lišḥîn is ’n algemene woord wat bloot na swere of sere verwys, en wat nie maklik aan ’n spesifieke siekte gekoppel kan word nie (sien ook Childs 1974:129).

By die tiende wonder, wat waarskynlik nie deel was van die oorspronklike reeks van nege nie, maar uit ’n ander, latere bron kom, word die woord plaag wel gereeld gebruik (Eks. 12:13, 23, 27). Maar die tiende plaag is ook nie ’n siekte nie, maar behels die afsterwe van die eersgeborenes van Egipte. Dit is ook by die tiende plaag (11:1) waar die woord nega‘ (wat beteken ’n hou of ’n slag) gebruik word, en ons kan aflei dat hierdie laaste plaag die hele storie van al die plae opsom as tien “houe” of “strawwe” (Meyers 2005:77). Dus, wanneer daar verwys word na die tien “plae” of “wonders”, speel siekte eintlik ’n baie klein rol. Die idee is eerder dat die plae meestal natuurrampe is. Die doel van die rampe, veral in die konteks van die eerste nege, is om as tekens te dien dat God aan die kant van Israel is. Dit is eers by die tiende plaag waar die idee dat die plae straf is, sterk aangevoer word.

Figuur 1. ’n Miniatuurtekening uit die Toggenburg Bybel (Switserland) van 1411. Ons sien hier vir Moses in die agtergrond, met twee Egiptenare wat getref is met swere, soos in Eksodus 9:8–9. (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Egyptian_plague_of_boils_in_the_Toggenburg_Bible.jpg)

Wat ons dus by die finale en geredigeerde weergawe van die storie van die tien plae sien, is dat siekte nie ’n sentrale tema by die plae (of wonders) is nie, en dat die wonders aanvanklik as tekens van God se voorkeur vir Israel verstaan moet word. Maar soos die storie ontwikkel, word die idee van die plaag, veral die laaste een, meer in terme van straf gekonseptualiseer. Hierdie idee kom ook voor in ander dele van Eksodus, en later ook in Deuteronomium. Terwyl Israel in die woestyn was, het God vir Moses gehelp om bitter water soet te maak (Eks. 15:22–7), en na dit gebeur het, sê God (Eks. 15:26): “Julle moet goed luister na wat Ek, die Here julle God, sê! Julle moet doen wat reg is in my oë, gehoor gee aan my gebooie en alles doen wat Ek vir julle voorskryf. Dan sal Ek geeneen van die siektes waarmee Ek Egipte getref het, oor julle bring nie, want dit is Ek, die Here, wat julle gesond hou” (NAV). In hierdie belangrike teks sien ons dat God Homself as die Geneesheer van Israel beaam, maar ook die een wat Egipte met siekte (maḥalâh) gestraf het. As Israel reg optree in God se oë, sal hulle nie met dieselfde siektes gestraf word nie. Die teks sê nie duidelik of dit na die siektes van die plae verwys (wat slegs die pes of die swere sou insluit) of siekte oor die algemeen nie. Die gebod word in Eksodus 24:25 herhaal: “Jy moet die Here jou God dien. Dan sal Hy jou met kos en water seën en siekte van jou af weghou.” Hierdie gebod verwys duidelik terug na die gebeure van Eksodus 15:22–7, aangesien dit spreek van die voorsiening van water en die vermyding van siekte. Die idee van God as die voorsiener van skoon water is baie belangrik, nie net om die volk se dors te les nie, maar ook omdat water ’n belangrike middel vir gesondheid en reiniging is.

Deuteronomium 7:15 gee ’n soortgelyke versekering aan Israel: “Die Here sal elke soort siekte (ḥolî) van jou af weghou. Nie een van Egipte se dodelike (hara‘îm) siektes (madwê) wat jy maar alte goed ken, sal Hy jou laat tref nie. Hy sal dit jou vyande laat tref” (NAV). Die woord ḥolî (verwant aan maḥalâh in Eks. 15:26) verwys na siekte in breë terme. Die woord madwê, wat spesifiek na die krankhede van Egipte verwys, beteken ook siekte. Maar hierdie woord dra dikwels in Hebreeus die konnotasie van iets vuil, walglik en onrein (sien byvoorbeeld Jes. 30:22, en die bespreking in Goldingay 2006:389). Dit is verwant aan die Hebreeuse stamvorm dwh, wat in die konteks van Levitikus byvoorbeeld na “onrein” en “menstruasie” verwys (sien Lev. 12:2, 15:33). Dié punt word deur die gebruik van die byvoeglike naamwoord hara‘îm, wat ook “boos” kan beteken (van die stamvorm r[a]’), ondersteun. Dié laaste woord dra dus ook die idee van siekte, maar is kulties en selfs moreel belaai. Deuteronomium 28:60 verwys weer na die madwê van Egipte. In hierdie teks sal God, wanneer iemand nie die gebooie van God in Deuteronomium gehoorsaam nie, “ontsettende rampe oor jou en jou nageslag bring, groot en langdurige rampe, kwaadaardige en ongeneeslike siektes. Hy sal al die siektes van Egipte oor jou bring, alles waarvoor jy bang is, en hulle sal ongeneeslik wees. Die Here sal ook al die siektes en rampe wat nie in hierdie wetboek genoem is nie, oor jou laat kom totdat Hy jou uitgeroei het” (Deut. 28:59–60 NAV) (Steymans 1995:306–8). Navorsers debatteer steeds oor die betekenis van die frase siektes van Egipte. Van Seters (1994:80–2) onderskei byvoorbeeld tussen ’n siektetradisie, soos hier in Deuteronomium, en ’n plaagtradisie, wat hy meen later ontwikkel is deur een van die antieke redakteurs van die Pentateug (die Jahwis). Davies (2020:106–9) toon wel aan dat Van Seters se posisie nie sonder probleme is nie. Vir die huidige studie is die kronologie van die siekte- en die plaagtradisie minder belangrik. Die punt is dat Deuteronomium ’n duidelike siektetradisie voorstel wat anders is as die plaagtradisie. Hierdie tekste in Deuteronomium toon dus ’n intensivering van die siektestraf van God. Daar is weer die verband tussen ongeneeslike of kroniese siektes en rampe of plae, en dit alles laat die leser die Eksodus-gebeure herleef. Siektestraf het ’n groot rol in die heilsgeskiedenis van Ou Israel en Juda gespeel.

In Eksodus en Deuteronomium sien ons dus dat die verband tussen siekte en straf waarskynlik ontwikkel soos wat die teks en Eksodus-tradisie self ontwikkel. Daar was ’n plaagtradisie, waarin siekte nie sentraal was nie. Die Deuteronomis veronderstel ’n afsonderlike siektetradisie, waar siekte duidelik met God se straf gekoppel word. As die volk gehoorsaam is aan God, sal Hy hulle genees en seën met gesondheid. Indien hulle ongehoorsaam aan die Wet is, dan sal hulle met siekte, en ook ander rampe, gestraf word. Hierdie opvatting en leer, dat regverdigheid tot seën lei, en onregverdigheid tot straf, word die vergeldingsleer genoem (Ausloos 2016:33–43; Nel 2002:780–98). Siekte het ’n belangrike plek in die vergeldingsleer van die Torah.

Ons sien verder dat daar in hierdie twee boeke van die Torah, veral in Deuteronomium, ook ’n sterk etniese komponent na vore kom. Egipte word nou met dodelike en walglike siektes geassosieer. Die ergste straf wat God kan stuur, is om Israel met “Egiptiese siektes” te tref.

Siekte is ook ’n belangrike tema in Levitikus. Levitikus is baie besorg oor die kultiese en morele reinheid van Israel, en daar is veral twee klasse siektes wat die kultiese reinheid van die Israeliete kan beïnvloed: velsiektes en siektes van die geslagsorgane (Douglas 1999:185–9). Levitikus 13–14 gee ’n lang en noukeurig uiteengesette verduideliking oor hoe persone met bepaalde velsiektes hanteer moet word. Die woord wat dikwels vir hierdie velsiektes gebruik word, is melaatsheid (tsara’at in Hebreeus). Maar ons verstaan vandag dat antieke “melaatsheid” nie verwant is aan moderne melaatsheid, of die Hansen-siekte, nie. Melaatsheid in die Bybel verwys waarskynlik na ’n verskeidenheid van velsiektes (De Wet 2018:471–8; Goldstein 2015:32–3; Pilch 1981:108–13). Wanneer mense hierdie ernstige velsiektes getoon het, is hulle as melaats en onrein bestempel, en uit die gemeenskap verban (sien Num. 5:1–4). Siektes van die geslagsorgane waar daar ’n vloeistofafskeiding was, sowel as gewone menstruasie, was ook toestande wat ’n persoon onrein gemaak het (sien byvoorbeeld Lev. 15). Hierdie persone is nie uit die gemeenskap verban nie, maar hulle was in die deelname van sekere aktiwiteite beperk, en hul onreinheid het aan sekere voorwerpe “afgesmeer” (Douglas 1999:188–9). Maar daar is geen aanduiding in Levitikus dat hierdie siektetoestande noodwendig die direkte resultaat van sonde is nie, en hulle word beslis nie as God se straf verstaan nie. Hier moet ons verstaan dat onreinheid nie in sigself sondig is nie, alhoewel alle sonde tot onreinheid lei. Sekere handelinge wat ’n mens onrein maak, byvoorbeeld seks of menstruasie, is onvermybaar. Seks word dan selfs deur God beveel (Gen.1:28). ’n Toestand van onreinheid impliseer slegs dat só ’n persoon nie toegang tot heilige plekke sal hê nie en in sekere sosiale aktiwiteite beperk word (Klawans 2000:21–42; 2006:17–48).

In die geval van melaatsheid is die beperking drasties. Soms is melaatsheid net ’n teken, soos toe God Moses se hand melaats laat word het (Eks. 4:7), maar dit kan in sommige gevalle God se straf wees. In Numeri 12 word Miriam met melaatsheid gestraf omdat sy haar teen Moses en God verset het. Sy word dan vir die gebruiklike tydperk, sewe dae, uit die kamp verban. In hierdie geval is melaatsheid inderdaad ’n straf. En in Deuteronomium 24:8–9 sien ons wel dat die storie van Miriam gebruik word as ’n waarskuwingsmiddel vir mense om die kultiese maatreëls oor melaatsheid ernstig op te neem: “Jy moet versigtig wees as melaatsheid jou tref. Jy moet versigtig wees en presies doen wat die Levitiese priesters jou voorhou. Ek het hulle alles beveel, en jy moet versigtig wees en dit doen. Jy moet onthou wat die Here jou God vir Mirjam aangedoen het toe julle uit Egipte weggetrek het” (NAV). Die siekte sowel as die gevolglike onreinheid is dus nie self straf nie, maar indien die Israeliete hulself nie reinig van hul onreinheid nie, kan dit God se straf uitlok (García Bachmann 2011:356–61).

Die profetiese boeke van die Hebreeuse Bybel trek ook ’n verband tussen siekte en God se straf. Nadat die Filistyne die verbondsark gevange geneem het, het God elke Filistynse stad waar die verbondsark was, met ’n plaag getref (1 Sam. 5:6, 12). Die aard van hierdie plaag het al interessante debat uitgelok (Bodner 2008:634–49), maar vir hierdie studie is dit voldoende om daarop te wys dat God die Filistyne herhaaldelik met hierdie siekte van die plaag straf.

In 2 Samuel 3:22–39 lees ons van Joab wat vir Abner mislei en vermoor het. Toe Dawid daarvan hoor, het hy gesê: “Ek is vir altyd voor die Here onskuldig aan die moord op Abner seun van Ner, ek en my koningshuis. Mag die straf daarvoor op Joab se kop afkom en op sy hele familie. Mag daar altyd in sy familie een wees wat bloei of melaats is of op krukke loop of deur die swaard omkom of broodsgebrek ly” (2 Sam. 3:28–9 NAV). In hierdie teks word melaatsheid, sowel as bloeiende swere, gestremdheid en hongersnood, as ’n geldige straf vir Joab aangehef. Die Midrasj, Levitikus Rabba 16.1 (geskryf êrens tussen die vyfde en die sewende eeu n.C.), koppel die straf van Joab ook met die straf van Miriam (Neusner 2001:60–2). In 2 Konings 5 lees ons ook die bekende storie van Naäman. Hy was die bevelvoerder van die Koning van Aram se weermag, maar het melaatsheid gehad. Naäman het toe uiteindelik by die profeet Elisa aangekom. Elisa het toe beveel dat Naäman homself sewe keer in die Jordaanrivier moet was. Naäman was daarna genees. Toe Naäman vir Elisa ’n geskenk wou gee hiervoor, het Elisa dit geweier. Elisa se dienskneg, Gehasi, sien toe egter ’n gulde geleentheid om vir homself die gawe te neem. Hy hardloop toe agter Naäman aan, en vra vir die geskenk, wat Naäman vir hom gee. Toe Elisa hom hieroor ondervra, het Gehasi gelieg. Maar Elisa het geweet wat hy gedoen het, en bestraf toe vir Gehasi in 2 Konings 5:27: “Die melaatsheid waarmee Naäman aangetas was, sal vir altyd aan jou en jou nageslag sit” (NAV). Hier sien ons die mag van die profeet om in die naam van die Here eerder te genees of met siekte te straf.

In die profetiese boeke van die Hebreeuse Bybel word die vreesaanjaendheid van God dikwels met pes en plaag in verband gebring, soos Habakuk 3:5 sê: “Voor Hom uit gaan die pes, in sy voetstappe volg die dood” (NAV). Daar is ook ’n interessante verwysing in ’n uitspraak van die Here teen Assirië in Jesaja 10:16a. In die NAV word dit soos volg vertaal: “Daarom sal die Here ons God, die Almagtige, die vernames van Assirië laat krepeer van ellende.” Die Ou Afrikaanse Vertaling (OAV) lees: “Daarom sal die Here Here van die leërskare onder sy vettes ’n maerte stuur.” Die vraag handel oor die betekenis van die Hebreeuse woord râzôn, wat die OAV as maerte vertaal. Engelse vertalings, soos die New Revised Standard Version (NRSV), praat van ’n wasting disease, oftewel ’n verterende siekte. Die woord kom ook voor in Psalm 106:15, met verwysing na God wat vir Israel met râzôn straf terwyl hulle in die woestyn was: “Toe het Hy hulle gegee wat hulle gevra het, maar hulle van siekte laat wegteer” (NAV). As gevolg van die algemene aard van die woord is dit moeilik om te bepaal na watter siekte of kwaal râzôn eintlik verwys. Dit lyk soos ’n kwaal wat God stuur aan dié wat sterk of hoogmoedig is, en word soms ook in ’n metaforiese sin gebruik. Daniel en Daniel (1999:1557–8) meen dat dié algemene woord moontlik na tering (tuberkulose) kan verwys.

Daniel en Daniel (1999:1557) redeneer ook dat die verwysings na ’n sekere “plaag” waarmee God mense dreig, in Levitikus 26:16 en Deuteronomium 28:22, ook dalk na tering kan verwys. Die NAV gebruik juis die woord tering in Levitikus 26:16: “Ek sal julle lewens vol angs maak. Julle sal geteister word deur tering en koors, siektes wat ’n mens blind maak en jou laat wegkwyn”; en in Deuteronomium 28:22: “Die Here sal jou swaar tref met tering en koors en vurige koors en ontsteking en droogte en brandkoring en heuningdou; en hulle sal jou vervolg totdat jy omkom.” Die Hebreeuse woord in hierdie tekste is nie râzôn nie, maar šaḥefet, wat ook die moderne Hebreeuse woord vir tering is. Die Septuaginta gebruik die Griekse woord aporia in beide gevalle, óók ’n algemene woord, wat dalk meer na ’n sielkundige ellende of moedeloosheid kan verwys. Die Vulgaat gebruik die Latynse woord egestas, wat ook na ’n tekort of behoefte kan verwys. Die Vulgaat gebruik wel die woord consumare (“om te verteer”), maar dit is nie die vertaling van šaḥefet nie, maar die ekwivalent vir die stamvorm klh (“verteer”), wat die funksie van die siekte is. Dit is moontlik deur hierdie Latynse vertaling dat die King James Version (KJV) šaḥefet vertaal met die ou Engelse woord vir tering, consumption. Die simptome wat in die teks beskryf word, naamlik koors en blindheid, kan voorkom by tering, maar ook by ander siektes. Ons moet dus versigtig wees om uit die antieke bronne, veral die Hebreeus en Grieks, šaḥefet en râzôn as tering te verstaan. Die bewyse is te min en uiteenlopend. ’n Mens kan net sowel redeneer dat gewone hongersnood of wanvoeding ook hierdie gevolge kan hê. Šaḥefet en râzôn verwys wel na een of meer siektes wat God aan hoogmoedige en sterk mense stuur om hulle te laat uitteer of om hulle moedeloos te maak.

Sommiges meen dat die siekte van die lydende kneg van Jesaja 53 ook moontlik na melaatsheid verwys, selfs al is dit net metafories (Duhm 1922:343; sien ook Shepherd 2014:57, 67–8). Ongeag die siekte wat die kneg van Jesaja 53 dra, lees ons wel dat hy ook beskou word as iemand wat deur God gestraf of geslaan (nâga‘) is (Goldingay en Payne 2006:305).

In die geval van koning Asarja (of Ussia), sien ons dat God self hom met melaatsheid straf, omrede hy nie die offerplekke op die hoogtes afgebreek het nie (2 Kon. 15:5). Die latere weergawe in 2 Kronieke 26:16–21 gee ’n ander agtergrond vir dié koning se straf. Die Kronieke-skrywer meen dat die koning ongemagtigde wierookoffers in die tempel wou bring, wat slegs die priesters kon doen, en as gevolg hiervan word hy met melaatsheid gestraf. Hier word die koning met melaatsheid gestraf sodat hy nie weer voet in die tempel kan sit nie. Die doel van die siektestraf is dus baie spesifiek. Ons lees ook in 2 Kronieke 21:18–9 van koning Joram, vir wie God met ’n ongeneeslike siekte in sy ingewande getref het, waarvan hy later op ’n pynlike wyse gesterf het. Een van die mees tragiese stories van siektestraf in die Hebreeuse Bybel is in 2 Samuel 12:15–24, waar die baba van Dawid en Batseba as gevolg van Dawid se sonde sterf.

Die boeke van Samuel en Konings word deur baie Bybelwetenskaplikes gesien as deel van die sogenaamde Deuteronomistiese geskiedenis (sien byvoorbeeld Pury, Römer en Macchi 2000; Römer 2005; Ausloos 2015). Volgens hierdie teorie spruit Deuteronomium, Josua, Rigters, Samuel, Konings, en moontlik ook Jeremia, uit dieselfde “skool” van denke oor Israel se godsdiens en rol. Jeremia bevat ook gevalle waar God met siekte straf. In Jeremia 16:1–4 word Jeremia verbied om te trou en kinders te hê, aangesien God se oordeel oor Juda naby is. Jeremia 16:4 lees: “Hulle [die kinders van die land] sal sterf aan verskriklike siektes” (NAV). Indien dit wel die geval is, is dit moontlik om ’n verband te trek tussen die siektetradisie van Deuteronomium en die siektestrafgevalle in Samuel en Konings. Die feit dat melaatsheid in die meeste gevalle die straf is, ondersteun ook dié punt. Die minste wat ons kan aflei, is dat die siektetradisie van Deuteronomium deeglik uitgebou en uitgespeel word in die siektestrafnarratiewe van Samuel en Konings. Dié kontinuïteit van die Deuteronomistiese siektestraftradisie in Samuel en Konings vestig die vergeldingsleer nog meer in die godsdienstige verbeelding van Israel en Juda. Die latere skrywer(s) van Kronieke neem hierdie tradisie oor, tot ’n mate, maar maak ook sy of hulle eie aanpassings.

2.2 ’n Reaksie teen siektestraf en die vergeldingsleer in die Hebreeuse Bybel

Hierdie tradisie wat siektestraf met die vergeldingsleer koppel, was nie blindelings deur al die skrywers van die Hebreeuse Bybel aanvaar nie. Die wysheidsliteratuur⁵ van die Hebreeuse Bybel vertoon ’n verskeidenheid van sienswyses wat betref die verband tussen siekte en goddelike straf. Sommige tekste aanvaar die vergeldingsleer van siektestraf uit die Eksodus-tradisie. Daar staan geskrywe in Psalm 106:14–5: “Hulle [Israel] het skaamteloos meer kos geëis in die woestyn, daar in die barre wêreld het hulle die geduld van God beproef. Toe het Hy hulle gegee wat hulle gevra het, maar hulle van siekte laat wegteer” (NAV). Psalm 38:3–4 lees verder: “U pyle het my getref, u hand lê swaar op my. Deur u toorn is daar nie meer ’n gesonde plek aan my liggaam nie, deur my sonde is daar nie meer ’n heel plek aan my lyf nie” (NAV). Spreuke 3:7–8 stel wysheid en regverdigheid gelyk aan gesondheid en genesing: “Moenie dink jy het die wysheid in pag nie, dien die Here en vermy wat sleg is: dit is die geneesmiddel vir jou, die verkwikking vir jou liggaam” (NAV). Sommige tekste in die wysheidsliteratuur aanvaar dus die vergeldingsleer van siektestraf. Daar is egter tog ’n groot verskil tussen siektestraf en vergelding in die wysheidsliteratuur en die Deuteronomistiese geskiedenis. By laasgenoemde is siekte en vergelding gewoonlik teen nasies (of hul konings) of groepe mense gerig. In die wysheidsliteratuur word dit meestal teen die individu gerig (Penchansky 2012:69–70).

Die een teks in die wysheidsliteratuur wat wel die idee van die vergeldingsleer uitdaag, is Job. Daar is ’n goeie moontlikheid dat die proloog (hoofstukke 1–2) en epiloog (42:7–17) van Job ’n ouer storie as die poëtiese dialoë verteenwoordig (Fokkelman 2012:3–33). Die probleem van menslike lyding is die hooftema van Job, veral die idee van onverdiende en onregverdige lyding. Volgens die voorveronderstellings van die vergeldingsleer móét Job as gevolg van al sy smarte ’n vreeslike sondaar wees. Maar Job weerstaan hierdie aanname, en vereis dat God aan hom verduidelik waarom hy, wat eintlik ’n regverdige mens is, so moet ly. In wese meen Job dat God nie besorg oor die regverdige behandeling van die mens is nie – die probleem van teodisee. Wanneer God vir Job antwoord, spreek hy slegs van sy ondeurgrondelike ontwerp en onderhouding van die skepping, en verwys nie na die kwessie van regverdigheid nie. Die implikasie is dus dat Job reg is: regverdigheid is nie ’n belang van God nie. Benewens die besondere literêre kwaliteit van die boek, is die boek Job ook uniek in die sin dat dit ’n aantal opponerende argumente kan verteenwoordig en onderhou (Hartley 1988:38–51).

Een van die aspekte van die vergeldingsleer waarteen Job protesteer, is die idee van siekte as ’n straf vir sonde. Job word aangekla by God deur “Satan” (“die Aanklaer”), wat nie die duiwel in hierdie konteks is nie, maar ’n ’n hemelse wese wat ontroue mense aan God moet uitwys – God se advokaat (Balentine 2006:50–4). Die Aanklaer is ook nie ’n demoon in die tradisionele sin van die woord nie – die idee dat demone of bose geeste siektes veroorsaak, is ’n baie latere ontwikkeling, en kom nie voor in die Hebreeuse Bybel nie. Dit is tóg interessant, aangesien “demone” of geeste (goed, boos en neutraal) in die ou nabye Ooste dikwels by siekte en gesondheid betrokke was. In Egiptiese denke was geeste dikwels middelaars van siekte en goddelike genesing. Egiptiese godsdiens en mitologie het baie “siektedemone” (Lucarelli 2017:53–60). Die figuur van die Aanklaer sluit tot ’n mate aan by hierdie tradisie. Ons sal later ’n soortgelyke middelaar, in die figuur van Rafael in die Apokriewe-boek Tobit, sien. In die geval van Job is dit die Aanklaer wat Job tref, maar met God se goedkeuring. Ons lees in Job 2:4–8:

Nadat die Aanklaer al Job se besittings neem, word die beproewing erger, en Job se gesondheid word aangetas. Die woordeskat in hierdie geval is belangrik. Die “pynlike” swere waarmee Job getref word, word ook beskryf as “bose” (r[a]‘) swere. Die taalgebruik is baie dieselfde as wat ons in Deuteronomium 28:35 kry. Dit laat ons terugdink aan die “bose” siektes van die Egiptenare. Deuteronomium 28:27 lees: “Die Here sal jou tref met die swere van Egipte, met bloedvinte, uitslag en jeuksiektes, waarvan jy nie genees sal kan word nie” (NAV). Deuteronomium 28:35 is nog nader aan Job se toestand: “Die Here sal jou tref met kwaadaardige swere aan jou knieë en jou dye. Van kop tot tone sal jy nie genees kan word nie” (NAV). Dit is net een van die strawwe wat die ongehoorsames en goddeloses sal tref (Deut. 28:15). Daar is egter al baie oor die spesifieke aard van die siekte waarmee Job getref word, gespekuleer. Dit is duidelik dat Job ’n velsiekte het wat moontlik as (antieke) melaatsheid deur bystanders beskou sou word. Daar is min sekerheid oor die presiese aard van Job se siekte (Dell 2016:62–5; sien ook Appelboom, Cogan en Klastersky 2007:36–9; Resende, Kirchner en Resende 2009:544–7; Van der Zwan 2017:1–8). Maar die presiese mediese aard van die siekte is waarskynlik nie waarom dit in die storie gaan nie. Alles waarmee Job getref word, stem ooreen met baie van die vloeke van Deuteronomium 28:15–35 wat op die ongeregtiges rus. Die aard van Job se siekte is dié van ’n strafsiekte, soos wat in Deuteronomium 28 uitgelê word. Saam met die pyn en ander simptome beleef Job erge sielkundige smart en sosiale marginalisering. Hy gaan sit op ’n ashoop buite die gemeenskap, wat waarskynlik die plek was waarheen die melaatses en ander verwerptes gegaan het.

Figuur 2. William Blake se bekende tekening waar Satan Job se liggaam met die pyle van siekte tref (c. 1821). (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Blake_Book_of_Job_Linell_set_6.jpg)

Job se “vriende” verteenwoordig die standpunt van die vergeldingsleer. Elifas verduidelik aan Job (Job 5:17–8): “Dit gaan goed met die mens wat deur God tereggewys word. Jy moet nie die bestraffing van die Almagtige verontagsaam nie. Dit is Hy wat wonde toedien, maar Hy verbind hulle weer, wat seer slaan, maar Hy maak weer met sy eie hand gesond” (NAV). Bildad sê die volgende oor die goddelose (Job 18:13): “’n Dodelike siekte sal sy vel wegvreet en sy liggaamsdele verteer” (NAV). Elihu meen (Job 33:19–21): “Of Hy (God) spreek die mens aan met ernstige siekte, met pyn wat aan sy liggaam knaag, sodat alle kos hom walg, selfs die lekkerste ete. Die vleis aan sy liggaam is so weggevreet dat jy dit nie meer kan sien nie, jy sien nou net been” (NAV). Maar dwarsdeur die teks beroep Job hom op sy onskuld en regverdigheid.

Die boek Job konfronteer dus uitdruklik die Deuteronomistiese idee van siektestraf en vergelding. Dit problematiseer die vergeldingsleer omrede Job eintlik ’n regverdige mens is wat soos ’n onregverdige behandel word. En nie net word hy soos ’n onregverdige behandel nie, maar hy word getref met wat soos die dodelike en bose Egiptiese siekte(s) lyk. Dit is in sigself interessant, aangesien ons ook hier in gedagte moet hou dat Job nie ’n Israeliet is nie. Hy kom van “die land van Us” (Job 1:1), wat sommiges eerder naby Aram of Edom plaas (Balentine 2006:43–6). Job se etnisiteit kompliseer die storie nog méér, aangesien hy eintlik ’n regverdige heiden is wat nou met die siektes van die Egiptenare gestraf word.

Die vraag oor siekte as straf, en die vergeldingsleer oor die algemeen, word nie ten volle opgelos deur die boek Job nie. Die probleem oor siekte het veral ’n oop einde in Job se verhaal. In die epiloog word al Job se ongeluk herstel – behalwe sy gesondheid. Die epiloog sê niks oor Job se gesondheid wat herstel word nie. Schipper (2010:16–22) en Dell (2016:75–7) waarsku ons om nie net aan te neem dat Job gesond geword het nie. Job kry sy kinders en besittings terug, en leef selfs tot op ’n gevorderde ouderdom. Selfs al het hy gesond geword, is dit nogtans besonders dat niks van Job se gesondheid, en sy velsiekte, gesê word nie. Ons kan slegs spekuleer waarom die skrywer kies om oor Job se siekte te swyg. Die feit dat die skrywer die kwessie van siekte spesifiek oop laat, is miskien ’n aanduiding dat die leser vir hom- of haarself moet besluit.

Die verhaal van Job is baie belangrik vir hierdie studie, aangesien dit aandui dat nie almal noodwendig die konsep van siektestraf in die vergeldingsleer aanvaar het nie, en dat die Hebreeuse Bybel juis nié een duidelike boodskap oor die kwessie het nie. Net soos baie mense vandag worstel met die aard en doel van siekte, veral in ’n tyd van COVID-19, het die antieke mense, en inderdaad die skrywers van die Hebreeuse Bybel, met dieselfde vraag geworstel sonder ’n eenstemmige antwoord.

2.3 Perspektiewe uit die Apokriewe van die Ou Testament

Die boeke wat vandag bekendstaan as die Apokriewe van die Christelike Ou Testament is ook nie stil oor die verhouding tussen siekte en straf nie. Baie van hierdie tekste is laat geskryf, waarskynlik rondom die 2de eeu v.C., en alhoewel sommiges dalk oorspronklik in Hebreeus geskryf is, is die meeste van die oorblywende tekste in antieke Grieks geskryf. Baie van die tekste van die Apokriewe toon ’n invloed van die Hellenisme. Sommige tekste in die Apokriewe aanvaar die vergeldingsleer oor siekte en straf. Die Makkabeërboeke vertel die storie van die Griekse inname van Palestina, en hul oorlog met Egipte, in die 2de eeu v.C. ’n Afstammeling van een van Aleksander die Grote se generale was Antiogus IV Epifanes. Die Makkabeërboeke beeld Antiogus op ’n baie negatiewe manier uit. Hy word beskryf as ’n verdrukker van die Jode, omrede hy Griekse kulturele en godsdienstige praktyke in Jerusalem ingevoer en soms afgedwing het. Hy is veral bekend vir die feit dat hy blykbaar ’n standbeeld van Zeus in die Allerheiligste van die Joodse tempel in Jerusalem geplaas het (Cohen 2006:19–50).

Daar is verskeie weergawes van die dood van dié aartsvyand van die Jode (Mendels 1981:53–6). In 1 Makkabeërs 6:8–17 blyk dit asof Antiogus van smart of depressie sterf. Voor hy sterf, erken hy dat die rede vir sy siekte verband hou met al die bose dinge wat hy in Jerusalem en Judea gedoen het (1 Makk. 6:19–23). ’n Mens sou kon redeneer dat dié weergawe van Antiogus se dood moontlik die vergeldingsleer veronderstel, maar dit is nie duidelik in die teks uitgedruk nie. In 2 Makkabeërs vind ons eintlik twee weergawes van Antiogus se dood. 2 Makkabeërs open met twee briewe aan die Jode in Egipte. In die tweede brief, in 2 Makkabeërs 1:11–6, word daar vertel dat Antiogus in Persië doodgemaak is nadat hy ’n tempel daar wou beroof. Die skrywer van hierdie brief sê wel dat hierdie gebeure God se oordeel oor Antiogus verteenwoordig (2 Makk. 1:17), maar dit sê niks van siekte nie.

Daar is wel ’n ander weergawe van Antiogus se dood, wat verskil van dié in 1 Makkabeërs 6:8–17 en 2 Makkabeërs 1:1–16. In hierdie weergawe tref God vir Antiogus met siekte, soos 2 Makkabeërs 9:5–6 beskryf:

In hierdie teks sien ons duidelik dat God Antiogus met ’n maagsiekte tref. Die maagsiekte is beide ’n straf en ’n teken. Hierdie skrywer spel die vergelding van hierdie straf baie duidelik uit: Antiogus kry ’n maagsiekte omrede hy self die ingewande van ander mense – wat hier waarskynlik ’n breër betekenis dra – skade aangedoen het. Antiogus se siekte word in soortgelyke terme as Joram se maagsiekte en dood beskryf (sien weer 2 Kron. 21:18–9). In 2 Makkabeërs 9:9–12 lees ons verder:

En toe het wurms uit die goddelose man se liggaam begin peul, met die gevolg dat, terwyl hy nog in pyn en lyding geleef het, sy vleis afgevrot het en sy hele leërmag deur die stank van sy ontbinding geteister is. As gevolg van die ondraaglike stank kon niemand hom, wat kort tevore gedink het dat hy aan die sterre van die hemel kan raak, dra nie. Dit was toe dat hy, gebroke, begin het om sy uiterste arrogansie te laat vaar en tot sy sinne te kom onder die geseling van God, omdat hy weens die pyn elke oomblik meer intens gely het. En toe hy nie meer sy eie stank kon verduur nie, het hy dít gesê: “Dit is reg om onderworpe te wees aan God en geen sterfling moet dink dat hy gelyk aan God is nie” (BDV).

Die temas van vrot, walglikheid, stank en onreinheid is duidelik in hierdie teks (Frisch 2012:33–56; Coetzer 2018:1–7). Vir die skrywer van 2 Makkabeërs weerspieël Antiogus se siekte sy morele toestand. Volgens die skrywer dryf die siekte Antiogus nie net tot belydenis nie, maar tot die erkenning van die vergeldingsleer (Schwartz 2008:351–68).

’n Ander boek in die Apokriewe wat met die kwessie van siekte en vergelding handel, is die boek Tobit. Alhoewel hierdie storie in die 3de of 2de eeu v.C. geskryf is, speel dit af in die 8ste eeu v.C., toe die volk Israel (die tien stamme) deur die Assiriërs in ballingskap geneem is. Tobit is een van die ballinge wat na Nineve weggevoer is (Tob. 1:1–3). In hierdie boek word Tobit beskryf as ’n baie regverdige man. Hy noem spesifiek dat hy in die tyd van Jerobeam nie aan die afgodery deelgeneem het nie (Tob. 1:5). Nadat Tobit gaan om ’n vermoorde vreemdeling te begrawe, het hy in sy huis se binnehof gaan slaap. Sonder sy wete was daar mossies net bokant sy gesig. Hy vertel dan dat die warm mis van hierdie mossies in sy oë geval het, wat hom blind gemaak het (Tob. 2:8–10). Tobit kon nie verstaan waarom dit met hom gebeur het nie, want hy was ’n regverdige man wat, volgens die vergeldingsleer, net seën en voorspoed moes beleef. Hy het al die dokters van die gebied besoek, maar niemand kon hom genees nie. God stuur dan die engel Rafael om vir Tobit te genees, maar eers nadat Tobit se seun, Tobias, op reis saam met die engel gaan. Tobit se oë word genees wanneer ’n vis se gal daaraan gesmeer word (Di Lella 1999:69–73). Die storie van Tobit is in baie opsigte soortgelyk aan Job s’n (Portier-Young 2005:14–27). Rabenau (1994:120) merk tereg op: “Zugleich wendet sich das Tobitbuch wie Hiob gegen die gängige These, Krankheit sei unbedingt Folge von Sünde oder mangelndem Gottvertrauen. Tobit erblindet … damit … das wunderbare Heilshandeln Gottes offenbar werde.”⁶ Die boek Tobit problematiseer die vergeldingsleer verder deur te impliseer dat siekte nie slegs as straf verstaan moet word nie, maar dat siekte ook ’n groter en positiewe doel kan dien. Die storie dien ook as ’n kritiek op Mesopotamiese mediese praktyke, en toon dat medisyne sal werk slegs as dit God se wil is (Attia 2018:36–68).

Figuur 3. Bernardo Strozzi se skildery wat die genesing van Tobit uitbeeld, 1620 (Cleveland Museum of Art). Tobit se genesing is ’n algemene tema in kuns. (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bernardo_Strozzi_-_The_Healing_of_Tobit_-_1993.5_-_Cleveland_Museum_of_Art.jpg)

Die laaste Apokriewe-teks waarna ek wil verwys, is die sogenaamde Wysheid van Ben Sirag (wat ook as Ekklesiastikus bekend staan), ’n wysheidsteks wat baie soos Spreuke voorkom. Die Wysheid van Ben Sirag is uitsonderlik in die Apokriewe, aangesien dit oorspronklik in Hebreeus geskryf is deur die oupa van Ben Sirag, met die naam Jesus ben Eleasar ben Sirag. Dit is voor die tyd van Antiogus IV geskryf, maar wel gedurende die Hellenistiese tyd. Dit is toe in 132 v.C. in Grieks vertaal deur Jesus ben Sirag se kleinseun (Beentjes 1997:1–10). Die doel van die Wysheid van Ben Sirag is om die wysheid van die Hellenistiese filosofie aan te spreek, en te toon dat die Joodse wysheid in die Hebreeuse Bybel ware wysheid is (Aitken 2002:283–4).

Die Wysheid van Ben Sirag het baie te sê oor siekte. Ons lees in Sirag 18:19–21:

Dit lyk tog asof hierdie teks die vergeldingsleer bevorder. ’n Mens se gesondheid word direk gekoppel aan gedrag, selfondersoek en sonde. Sirag 31:22 lees ook: “Wees vaardig in al jou werk, dan sal geen siekte jou ooit oorval nie” (BDV). In Sirag 37:29–31 praat die skrywer van die waarde van gematigdheid, en dat oorvloed en ’n tekort aan selfbeheersing tot siekte lei (Sir. 37:30): “Want in ’n oormaat voedsel skuil daar siektes, en vraatsug gee ’n mens naarheid” (BDV). Die Wysheid van Ben Sirag sluit enersyds aan by die wysheidstradisie van die Hebreeuse Bybel, en andersyds by Hellenistiese morele filosofie. Die idee van oorvloed en gematigdheid is teenwoordig in byvoorbeeld Spreuke, wat dikwels die slegte gevolge van ’n vergrype aan wyn uitspreek (sien Spr. 20:1, 23:29–35, 31:4–5; sien ook Ps. 104:15). Maar gematigdheid is ook ’n kernbeginsel in die Hellenistiese morele filosofie, en hierdie tekste in die Wysheid van Ben Sirag toon alreeds ’n Hellenistiese invloed op die teks se benadering tot siekte. Ons kan dus aflei dat die Hebreeuse Bybel en die Apokriewe siekte aan beide eksterne oorsake (soos God, of sy Aanklaer) en interne oorsake (die individu se eie dwase leefstyl) toeskryf.

Die teenwoordigheid van interne oorsake vir siekte word verder ondersteun deur die wysheidsrede in die volgende hoofstuk van die Wysheid van Ben Sirag. Sirag 38 besing die lof en noodsaaklikheid van dokters en aptekers (Sulmasy 1988:14–24; Kaiser 2001:39–43). In hierdie opsig is die Wysheid van Ben Sirag ook nader aan Hellenistiese morele filosofie. Ons lees in Sirag 38:1–4, 7:

Eer ’n geneesheer vir sy dienste
aan jou
met die eer wat hom toekom,
want die Here het hom
inderdaad geskape.
Want genesing kom
van die Allerhoogste,
maar sy vergoeding sal hy
van die koning ontvang.
’n Geneesheer se kundigheid
maak hom beroemd,
en in die teenwoordigheid
van maghebbers
sal hy bewonder word.
Die Here het geneesmiddele
uit die aarde geskep,
en ’n verstandige man
sal dit nie geringskat nie.
…
Daardeur genees Hy en neem Hy
die pyn weg,
maar met die middele sal die apteker
sy mengsel saamstel. (BDV)

Die teks redeneer dus dat dokters en aptekers instrumente van genesing in God se hand kan wees. Dus, alhoewel die vergeldingsleer steeds in die agtergrond is, val die rede vir siekte hoofsaaklik op ’n mens se lewenskeuses. Hierdie klem op selfbeheersing en gematigdheid het baie meer prominent geword in die vroeë Christendom, wat ook deur Hellenistiese morele filosofie beïnvloed is (Carrick 2001:11–40).

3. Siekte en straf in die Nuwe Testament

Uit die voorgaande bespreking is dit duidelik dat wanneer die tyd van die Nuwe Testament aanbreek, ons verskillende en dikwels uiteenlopende sienswyses oor die verhouding tussen siekte en straf het. Die Nuwe Testament weerspieël self hierdie verskeidenheid van perspektiewe. Die Nuwe Testament beklemtoon graag die idee van God of Christus as Geneesheer, en koppel dit dikwels met die vergifnis van sonde (Henriksen en Sandnes 2016:70–96). Ons moet wel verstaan dat die konsep van die vergeldingsleer, soos dit in Ou Israel en in die latere Judaïsme ontwikkel het, steeds aan die orde van die dag in Jesus se tyd was. In Johannes 5:1–17 lees ons byvoorbeeld die storie van die man wat by die bad van Betesda gelê het. Hy was 38 jaar lank siek, en toe Jesus hom sien, het Jesus hom genees (Joh. 5:6–7). Toe Jesus die man weer later by die tempel sien, sê Jesus vir hom (Joh. 5:14): “Kyk, jy is nou gesond. Moet nou nie meer sonde doen nie, sodat daar nie iets ergers met jou gebeur nie” (NAV).

Figuur 4: Palma il Giovane se skildery van Jesus wat die man by die bad van Betesda genees (1592). (Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Palma_il_Giovane_001.jpg)

Daar is baie literatuur oor hierdie teks. Daar is dié wat meen dat Jesus nie die man se siekte (of streng gesproke, sy moontlike gestremdheid) met sonde koppel nie (sien byvoorbeeld Bruce 2005:49). Een van die redes hiervoor is dat Jesus, in Johannes 9:2, duidelik noem dat ’n man wat blind gebore is, nie só is as gevolg van sonde nie. In hierdie teks word die vraag van Jesus se dissipels genoem (Joh. 9:1–3): “Terwyl Jesus wegstap, sien Hy ’n man wat van sy geboorte af blind was. Sy dissipels vra Hom toe: ‘Rabbi, deur wie se sonde is dit dat hierdie man blind gebore is: sy eie of sy ouers s’n?’” Ons sien dus dat die dissipels, volgens Johannes, juis aantoon dat hulle die vergeldingsleer aanvaar. Die man se blindheid word gesien as ’n straf vir sy of sy ouers se sonde. Jesus korrigeer die dissipels: “En Jesus antwoord: ‘Dit is nie deur sy eie sonde nie en ook nie deur sy ouers s’n nie, maar hy is blind sodat die werke wat God doen, in hom gesien sal kan word’” (NAV). In hierdie teks sê Jesus duidelik dat die man se blindheid nie die gevolg van sonde is nie, en dus kan mens sy toestand nie aan vergelding toeskryf nie. Maar kan ’n mens die teks in Johannes 9:1–3 gebruik om Johannes 5:14 uit te lê? Haenchen (1984:247) sien ook ’n probleem hier. Hy meen dat die skrywer van die Johannes-evangelie hier bloot net een van sy bronne verbatim neerskryf sonder om ’n moontlike weerspreking in 9:2 in ag te neem. Maar dit is nie nodig om die teenstrydigheid in die Evangelie aan verskillende bronne toe te skryf nie.

’n Aantal kommentators op die teks kom tot die slotsom dat Jesus juis die man se siekte of gestremdheid aan sy sonde, en dus die vergeldingsleer, toeskryf (Brodie 1993:238; Keener 2003:643–4; Morris 1995:272). Carson (1991:245–6) gee ’n breedvoerige en oortuigende uiteensetting van die probleem, en kom tot die gevolgtrekking dat die Johannes-evangelie ’n meer komplekse en genuanseerde benadering tot siekte en sonde het. Volgens die Johannesevangelie is sommige siektes en gestremdhede wel van sonde afkomstig, soos in Johannes 5:14, maar dit beteken nie dat alle soortgelyke toestande die gevolg van sonde is nie. Johannes laat ook ander oorsake van siekte en gestremdheid toe. In Johannes 9:1–3 dien die man se blindheid as ’n teken, baie soos wat ons in die Hebreeuse Bybel teëgekom het, soos met Moses se hand wat melaats geword het, of met die eerste nege plae of “wonders”. Dieselfde geld vir die siekte van Lasarus. Jesus sê in Johannes 11:4: “Hierdie siekte sal nie op die dood uitloop nie, maar op die openbaring van die wonderbaarlike mag van God, sodat die Seun van God daardeur verheerlik kan word” (NAV). Ons kry nie die idee dat Lasarus se siekte of dood aan ’n spesifieke sonde te wyte is nie. Die skrywer van die Johannes-evangelie aanvaar dus die idee dat siekte ’n straf vir sonde kan wees, maar nie elke siekte is noodwendig straf nie.

Die skrywer van die Jakobus-brief het ’n soortgelyke benadering tot siekte. In Jakobus 5:15–6 lees ons: “En as hulle gelowig bid, sal dit vir die sieke genesing bring: die Here sal hom gesond maak. As hy gesondig het, sal dit hom vergewe word. Bely julle sondes eerlik teenoor mekaar en bid vir mekaar, sodat julle gesond kan word” (NAV). Die skrywer aanvaar dat siekte soms die gevolg van sonde kan wees, en koppel genesing met die vergifnis van sonde (Thomas 1998:301).

Daar is ook ander tekste in die Nuwe Testament wat die vergeldingsleer bevestig. In Handelinge 5:1–11, met die storie van Ananias en Saffira, straf God hulle met die dood omrede hulle nie die hele opbrengs van hul eiendom vir die apostels gegee het nie. Die teks praat wel nie van siekte nie.⁷ In Handelinge 13:11 word Elimas die towenaar met blindheid bestraf. Paulus veronderstel ook die vergeldingsleer in 1 Korintiërs 11:27–31, waar hy sê:

In hierdie teks skryf Paulus die siektes, kwale en selfs sterftes van sommige Christene in Korinte toe aan die feit dat hulle sondig teen die liggaam en bloed van die Here – dit wil sê, hulle neem op ’n ongepaste en selfsugtige wyse deel aan die nagmaal. Daar is studies waarin gemeen word dat die siektes van die Korintiërs hier nie straf is nie, maar bloot “oorsaaklik” (sien die bespreking in Thiselton 2000:896). Maar Conzelmann (1975:203) en Moule (1956:464–81) argumenteer dat die herhaling en beklemtoning van woorde wat met oordeel te doen het (byvoorbeeld krima, diekrinomen en ekrinometha, soos bo aangedui) die moontlikheid dat dit goddelike straf is hierdie, ondersteun (sien ook Thiselton 2000:896).

Schneider (1996:3–19) veronderstel dat hierdie teks metafories verstaan moet word en dat die mense nie fisiek siek, swak en dood is nie. Maar die meerderheid kommentare en studies op hierdie teks aanvaar nie Schneider se teorie nie. Martin (1995:146–53) is waarskynlik korrek as hy noem dat die nagmaal self, die brood en wyn, die oordeel oor dié sondaars bring. Hy redeneer dat dit ironies is, aangesien dit wat hulle moes genees, die nagmaal, nou weens hul sonde amper soos gif vir hulle is. Die vraag of hierdie teks metafories of letterlik is, maak ook eintlik nie saak vir die vraag van hierdie studie nie. Selfs al was die siektes en sterftes metafories bedoel, impliseer dit steeds vergelding.

In 2 Korintiërs 12:7–10 lees ons oor Paulus se “doring in die vlees”. Die betekenis van die woord doring (skolops in Grieks) in baie onduidelik in die teks. In ’n aantal studies word geargumenteer dat dit een of ander siekte of gesondheidstoestand kan wees, veral omrede dit ook saam met die woord astheneia (“swakheid”) gebruik word. Daar is voorstelle dat dit malaria (Ramsay 1897:94–7), oogprobleme (Hisey en Beck 1961:125–9; Togarasei 2019:136–47), skeelhoofpyne (migraines; sien Göbel, Isler en Hasenfratz 1995:180–1) of selfs epilepsie (Landsborough 1987:659–64; Collins 2011:165–84) is. Vers 7 lees: “Daarom, sodat ek nie hoogmoedig sou wees nie, is daar vir my ’n doring in die vlees gegee, ’n boodskapper (angelos) van Satan om my met vuiste te slaan” (NAV). Die doring is dus ook ’n “boodskapper” (of letterlik, ’n “engel”) van die Satan (sien die bespreking in Abernathy 2001:69–79). Dit is weer eens onduidelik of Paulus dit letterlik of metafories bedoel. Ongeag die sin van dié begrip, roep dit tog gedagtes van Job op. En indien die doring ’n siekte was, of ’n siekte wat deur ’n hemelse wese gestuur is, sê Paulus dat hy dit weerstaan. Die doring in Paulus se vlees het ook God se goedkeuring, soos in Job se geval. Die doel van die doring is pedagogies – dit leer vir Paulus om nederig te wees. Paulus se begrip van siekte is waarskynlik ook meer kompleks en genuanseerd.

Die Nuwe Testament aanvaar ook ’n ander, nuwer idee oor die oorsaak van siektes. In die Nuwe Testament speel bose geeste, of demone, ’n baie aktiewe rol by die oorsaak van verskeie siektes (Markschies 2020:15–40 bied ’n goeie oorsig). Alhoewel die idee vreemd is in die ouer materiaal van die Hebreeuse Bybel, was dit nie vreemd in die latere denke van die Judaïsme nie (Fröhlich 2017:79–96). Die breedvoerige navorsing van Thomas (1998) oor hierdie tema toon dat Matteus en Lukas-Handelinge die idee van demone wat siekte (en veral gestremdheid; Luk. 13:11) veroorsaak, hoofsaaklik aanvaar. Daar is demone wat stomheid (Matt. 9:32–33; Luk. 11:14; sien ook Mark. 9:17–27), blindheid (Matt. 12:22) en geestesongesteldheid (of selfs epilepsie; sien Matt. 17:14–8; Luk. 9:27–42) veroorsaak. In sommige van hierdie gevalle van demone wat siekte veroorsaak, dien die genesing weer eens die doel om God se heerlikheid en heerskappy uit te wys (sien ook Ferngren 2016:52–48).

4. Gevolgtrekking

Die skrywers van die Hebreeuse Bybel, die Ou Testamentiese Apokriewe en die Nuwe Testament het inderdaad geglo dat siekte soms ’n straf van God kan wees. Dié teologiese sienswyse het binne die wyer raamwerk van die vergeldingsleer ingepas, wat ’n baie antieke tradisie in die Hebreeuse Bybel was. Wanneer ons die vergeldingsleer van die Hebreeuse Bybel van nader beskou, sien ons ook dat dié lering ’n sterk etniese komponent gehad het. Die ergste siektes waarmee God die Israeliete kon tref, was die dodelike en bose Egiptiese siektes. In hierdie opsig sien ons dus dat siekte en genesing in die Bybel, en veral in die Hebreeuse Bybel, onskeibaar was van etniese en godsdienstige identiteit. Binne die Deuteronomistiese tradisie was siektestraf in die meeste gevalle ’n kollektiewe gebeure – God straf nasies of groepe mense. By die wysheidsliteratuur verskuif die fokus na die gedrag van die individu. Daar is wel tekste, soos die boek Job, wat die vergeldingsleer bevraagteken, wat weer eens aandui dat nie almal die vergeldingsleer onkrities aanvaar het nie. Volgens die Hebreeuse Bybel en die Nuwe Testament kan siekte die gevolg van sonde wees, maar dit kan ook dien as ’n teken van God. Siekte het dus ’n pedagogiese funksie – dit dien die doel om die gemeenskap of individu iets te leer. Siekte kon die gevolg van eksterne oorsake gewees het, byvoorbeeld God of ’n demoon, of interne oorsake, naamlik ’n mens se lewenstyl en gesondheidskeuses. Die Bybel het dus nie ’n eenvoudige antwoord op die vraag of siekte ’n straf van God is nie. Daar is ook nie altyd duidelike riglyne in die betrokke tekste om te bepaal of ’n siekte straf, ’n teken of selfs demonies is nie. Die verskillende skrywers van die Bybel interpreteer self die oorsake vir verskillende siektes. Wanneer ons die Bybel in konteks lees, en die ontwikkeling en verskeidenheid van perspektiewe oor siektestraf in ag neem, vind ons dus ook nie ’n “antwoord” op die vraag of COVID-19 ’n straf van God af is nie.

Ons moet dalk eerder vra waarom dit gevaarlik kan wees om vandag siekte met God se straf te vereenselwig. In die Bybel dien die konsep van siektestraf ook die doel om een identiteitsgroep van die ander te skei. Dit lei in die meeste gevalle tot dualismes – soos Israeliet/Egiptenaar, gelowige/sondaar, wys/dwaas, ens. – wat in hul wese mense van mekaar kan vervreem. Ons sien dit reeds gebeur in die geval van COVID-19. Net soos wat die Hebreeuse Bybel siektestraf in ’n etniese lig uitgedruk het, druk sommiges vandag die COVID-19-pandemie in soortgelyke terme uit. Die minister van Zimbabwe, na wie aan die begin verwys is, het gesê dat die siekte God se straf teen die Weste verteenwoordig. Dit is nie baie anders as om te glo dat God Egipte straf vir hul behandeling van Israel nie. Die Amerikaanse president, Donald Trump, het COVID-19 as ’n “Chinese” virus bestempel (Barnes 2020). Hierdie retoriek is baie gevaarlik vir gemeenskaplike gesondheid.

In Suid-Afrika self, volgens ’n artikel in Daily Maverick (2020), is daar sommiges wat selfs glo dat COVID-19 ’n witmenssiekte is, of een wat net buitelanders of Europeërs, of reisigers, het. Dit is net so problematies om te glo dat COVID-19 ’n siekte is wat net bejaardes of mense met swak immuunstelsels aantas. Dit is dalk waar dat die laasgenoemde groepe meer kwesbaar is vir ’n ernstige geval van COVID-19, maar almal kan dit kry, en jonges sowel as oues sterf van die siekte. Dit klink baie soos die retoriek in die laat ’90’s wat gelui het dat MIV en VIGS ’n siekte van homoseksuele persone is. Dié retoriek is dus ’n magstrategie wat die “gesondes” inspan teen die “siekes”, wat lei tot die verbreding van die “sieke” se toestand om dan ook morele en geestelike afwyking in te sluit. Agter al hierdie gevalle van retoriek oor siektestraf lê die voorveronderstelling dat God aan die kant van die gesondes is. Deur siekte aan demoniese magte toe te skryf word die saak vererger, aangesien die sieke dan maklik gedemoniseer kan word. In ’n land waar so baie minderbevoorregtes nie toegang tot goeie gesondheidstelsels het nie, kan die assosiasie van gesondheid met goddelike seën, en siekte met goddelike straf en die demoniese, ook lei tot verdere sosio-ekonomiese vervreemding en spanning. Dié benadering tot siekte en die “sieke” help ons dus ook om meer krities na ons konstruksie van “gesondheid” te kyk.

Deur te kyk na die vraag oor siektestraf in die Bybel, toon hierdie studie ook dat die beeld van die “sieke” ons eerder behoort te help om te dink oor lewe, mag en ons plek in die breë samelewing en, inderdaad, die wêreld self. COVID-19 het ons skielik bewus gemaak dat ons nie alleen is nie – dit het ’n bewuswording van die ander, van ons “naaste”, aangewakker. Ons word bewus van ons naaste wanneer ons nie meer naby aan mekaar mag wees nie – dít is die beleid van sosiale afstandelikheid wat hopelik die verspreiding van die virus sal bekamp. Dit daag ons uit om op ander maniere aan mense te raak en uit te reik. Wanneer ons almal kwesbaar is vir dieselfde siekte, behoort dit ons bewus te maak van ons gedeelde menslikheid (Beck 2007:67–89). In die tyd van COVID-19 is daar nie meer plek vir “Egiptiese siektes” nie. Hierdie tipe retoriek is inteendeel moontlik nader aan die tipe retoriek wat in Jesaja 53:4 voorkom; nou dra ons mekaar se siekte en kwesbaarheid. Die gemeenskaplike ervaring van siekte het die vermoë om mense bymekaar te bring.

Bibliografie

Abernathy, D. 2001. Paul’s thorn in the flesh. A messenger of Satan? Neotestamentica, 35(1):69–79.

Aho, J.A. en K. Aho. 2008. Body matters. A phenomenology of sickness, disease, and illness. Lanham, MD: Lexington.

Aitken, J.K. 2002. Divine will and providence. In Egger-Wenzel (red.) 2002.

Appelboom, T., E. Cogan en J. Klastersky. 2007. Job of the Bible: Leprosy or scabies? Mount Sinai Journal of Medicine, 74(1):36–9.

Attia, A. 2018. Disease and healing in the Book of Tobit and in Mesopotamian medicine. In Panayotov en Vacín (reds.) 2018.

Ausloos, H. 2015. The Deuteronomist’s history. The role of the Deuteronomist in historical-critical research into Genesis-Numbers. Leiden: Brill.

—. 2016. ’t Is een kwestie van rechtvaardigheid! Het Oude Testament en de “vergeldingsleer”. Ezra: Bijbels Tijdschrift, 47:33–43.