Opsomming

Plekgehegtheid is ’n begrip wat sedert die 1970's uitgebreid bestudeer is en het ’n verskeidenheid definisies, afhangend van die perspektief waaruit die begrip bestudeer is. ’n Meer onlangse definisie van plekgehegtheid beskryf die begrip as ’n produk of toestand waar ’n emosionele band met ’n plek gevorm word tussen die spesifieke eienskappe van ’n plek en die persoon wat daarmee interaksie het, asook ’n proses wat die behavioristiese, kognitiewe en emosionele bande tussen individue en hul ervarings met hulle sosiofisiese omgewings weerspieël.

’n Groot hoeveelheid internasionale literatuur bestaan reeds oor plekgehegtheid en daar is tekens dat belangstelling in die onderwerp toeneem. Bronne oor plekgehegtheid wat geredelik toeganklik is vir Suid-Afrikaanse akademici of studente, is meestal in Engels. Min navorsing oor plekgehegtheid en gepaardgaande terme waar Afrikaans as opleidings-, navorsings- en beroepstaal gebruik word, bestaan. Hoewel die term plekgehegtheid alreeds binne Afrikaanse literêre studies voorkom, is dit belangrik dat die term daadwerklik deursyfer na ander ruimtelike dissiplines, soos stadsbeplanning, ’n dissipline wat ten doel het om mensvriendelike ruimtelike omgewings te skep. Sodoende kan Afrikaanse terminologie rondom plekgehegtheid toeganklik gemaak word vir diegene wat stadsbeplanning bestudeer en/of beoefen en wie se moedertaal Afrikaans is, of wat met Afrikaanssprekendes werk.

Hierdie artikel bied ’n literatuuroorsig oor plekgehegtheid, met die doel om geskikte Afrikaanse terminologie vir plekgehegtheidteorie in stadsbeplanning te skep. Die voorgestelde terminologie verryk beide stadsbeplanning deur vakterminologie uit te brei, en Afrikaans as taal, deurdat dit nuwe, Afrikaanstalige terme vir algemeen aanvaarde Engelse terme uit plekgehegtheidteorie voorstel soos wat dit op die stadsbeplanningsdissipline van toepassing is.

Trefwoorde: Afrikaans; plekgehegtheid; stadsbeplanning; stads- en streekbeplanning; stedelike beplanning; terminologie

Abstract

Place attachment in town planning: a literature review and proposals for Afrikaans terminology

Place attachment is a concept that has been extensively studied since the 1970s, giving rise to a variety of definitions, depending on the perspective from which it was studied. The various perspectives are rooted in the space versus place debate around people-place relationships. Place attachment has also been studied within various disciplines, each discipline adding a unique view to the concept. This article is specifically written from a town planning point of view.

People-place relationship research is guided by basic assumptions about place or geographical location. On the one side of the fence, human-place relationships are seen as being rooted in the physical characteristics of a space, the result of cognitive and perceptual processes. On the other side, these relationships are social constructions, formed by individual personality traits and life experiences, as well as shared behavioural and cultural processes.

To understand place attachment and how it is formed, one has to understand the difference between space and place.

Space is a neutral medium. It is a region with physical dimensions and it contains objects; it is the physical environment as created by natural forces. Space is perceived through the senses and is different from the individual’s mental interpretation of the space. In other words, space is what is objectively measurable and therefore any geographical location on earth, without the presence of human meaning and symbolisation.

Place is a concept arising from space – it is a space on to which culture and history are engraved. Place can be defined as the physical characteristics of an environment with the meanings associated with it in everyday life. Place is space that has acquired definition and meaning. It is more than physical structure – it is a construction that is meaningful to an individual or group, that carries personal symbolism. Subjective human meanings are therefore cemented on to objective physical structures, turning space into a place.

Place can be seen as the root of human identity. It is central to the understanding of how people turn nature into culture (which in turn has a spatial influence on settlements), into a centre of meaning. Therefore, place is not only a physical manifestation, but an intricate part of what it means to be human – the physical environment cannot be separated from the affective side of being human.

As such, there are as many place meanings as there are individuals and groups that interact or feel a connection with a place. The meanings of places are rooted in their physical setting, objects and activities, and can be expected to change as the physical or social landscape changes.

From the descriptions of space and place one can therefore assume that place attachment, as an expression of people-place relationships, has to do with a definite subjective connection to place. An emotional bond cannot be formed with space – space has to be imbued with some symbolism before it becomes meaningful to the individual or group.

The first goal of this paper is to present a literature review of place attachment research as it relates to town planning (one of the various disciplines that create places for people). It has the potential to impact individuals' place attachment through urban development. It is important for town planners to be familiar with place attachment when planning and envisioning existing or new urban environments, as place attachment can mobilise members of a community to either support or oppose new urban development or redevelopment projects.

Three place attachment perspectives were identified from a review of place attachment research. The first perspective, the Instrumental Perspective, views place attachment as an instrument to understand human-place relationships to improve the management of a place. Attachments to places are mostly seen as utilitarian, and as such, places are not unique. Within the Instrumental Perspective, places are interchangeable if they fulfil the same function for the individual. Place attachment studies in the Instrumental Perspective rely largely on quantitative research methods.

The second perspective is the Symbolic Perspective. The Symbolic Perspective views place attachment as an emotional bond that an individual has with a place. This bond forms an integral part of the individual’s identity and psychological well-being. Within the Symbolic Perspective, places are unique. Destroying or changing a place's unique characteristics can cause irreversible damage to an individual's attachment to that place, disrupting his or her well-being. The Symbolic Perspective researches place attachment mainly from a qualitative perspective.

The third place attachment perspective identified from existing literature, the Integrated Perspective, is based on studies focusing on biophilia (the impact that urban vegetation has on the emotional state of an individual), as well as studies about the restorative aspects of favourite places. Within the Integrated Perspective, place attachment is a bond that an individual forms with a place because that place fulfils both psychological and physiological needs. The Integrated Perspective dovetails with the Instrumental and Symbolic Perspectives and often uses mixed-method research strategies.

Based on these three place attachment perspectives, an encompassing definition for place attachment is proposed. Place attachment can be defined as both (i) a product or end-state: a multilevel affective person-place bond that evolved from specific place conditions and characteristics of individuals, and the functional and emotional ties that connect places to people and (ii) a process that reflects the behavioural, cognitive and emotional embeddedness individuals experience in their socio-physical environments. Place attachment is thus both a continuous dynamic process and a flexible and adaptive end-state/product.

This article uses Scannell and Gifford's tripartite model to investigate place attachment. Place attachment is important for the town planning discipline in various ways. Town planners can threaten or disrupt people-place relationships through land use changes in an urban area. Disrupting or destroying place attachments can cause feelings of loss, grief, and psychological trauma to those involved. From a town planning perspective, place attachment can help urban planners to understand why individuals express grief and distress – seemingly illogical reactions – in cases of (seemingly logical) proposed land use changes; it can help urban managers to plan and encourage the manner in which the public uses public spaces; it can explain why individuals keep returning to or continue to stay in sub-standard urban conditions that may seem dangerous or unacceptable to outsiders; and it can shed light on individuals' and groups' place-protective or pro-place actions when changes to the environment are proposed or happen.

Given the importance of place attachment research in town planning, place attachment and related concepts need to be understood by town planners worldwide, as place attachment is an internationally occurring concept. The main terms relating to the concepts need to be translated into as many languages as possible if suitable terms do not already exist in those languages.

The second goal of this article is to create Afrikaans terms for place attachment concepts as they relate to town planning. A large body of international research exists on place attachment, with signs of a continued interest in the subject. The majority of sources available to South African town planning researchers, students and practitioners interacting with place attachment literature are in English; few sources are available in Afrikaans (or any of South Africa’s other official languages). Though a few Afrikaans terms were identified from existing Afrikaans place attachment research, they were found wanting in their definitions, unable to fully encompass place attachment terms in the town planning context. As such, there are virtually no Afrikaans place attachment terms that can be utilised in town planning research and practice. My own research in an Afrikaans-speaking community indicated the need to translate the English terms into Afrikaans, as research participants understand complex theoretical concepts more easily in their mother tongue. This terminology also enriches and expands the Afrikaans language through the proposed new terms.

An ad hoc terminology was created, as it is ideal for translating a discipline's specific technical terms from one language to another. Twenty-one terms from place attachment literature were identified and translated into Afrikaans. The proposed terminology will, however, need to be refined and expanded through future research, especially within the town planning and linguistic disciplines.

Keywords: Afrikaans; city planning; place attachment; terminology; town planning; urban and regional planning; urban planning

1. Plekgehegtheid: Wat beteken dit in watter taal?

Plekgehegtheid (place attachment in Engelstalige, akademiese bronne) is gebaseer op die konsep van mens-plek-verhoudinge. ’n Mens-plek verhouding word beskryf as die verhouding, emosioneel of fisies, wat ’n persoon met ’n plek het.

Plekgehegtheid kan dus omskryf word as ’n veelvlakkige mens-plek-verhouding wat meestal emosionele bande met die natuurlike en mensgemaakte omgewing insluit. Dit behels dus die kulturele, gemeenskaplike, gebruiklike en historiese betekenisse van ’n plek (Kaltenborn 1997:176).

Davenport en Anderson (2005:626) lys vier beginsels van mens-plek-verhoudinge wat verband hou met plekgehegtheid binne ’n stadsbeplanningskonteks:

• Die eerste beginsel stel dit dat ’n plek die ruimte is waarin die fisiese omgewing se eienskappe, aktiwiteite, ervarings, sosiale verskynsels en prosesse, asook individue en groepe se interpretasies van die plek, gemanifesteer word.
• Tweedens: individue en groepe heg betekenisse en simbole aan ’n plek en gebruik dit om sin te maak van hulle daaglikse bestaan.
• Derdens: sommige van hierdie simboliese betekenisse vorm die basis van individue en groepe se diepgewortelde emosionele bande met ’n plek en het dus die potensiaal om die individue of groepe se houding teenoor, en handelinge met betrekking tot, die plek te beïnvloed.
• Laastens: stadsbeplanning het die potensiaal om die simboliese betekenisse van plekke te bewaar of uit te daag, of selfs om nuwe betekenisse te skep deur byvoorbeeld nuwe fisiese ontwikkeling in ’n plek te vestig, of deur bestaande fisiese ontwikkeling na ’n ander ligging te verskuif. Wanneer ’n nuwe ontwikkeling in ’n plek gevestig word, het dit die potensiaal om die basis van bestaande individue en groepe se interaksie met daardie plek onomkeerbaar te verander. Dit kan lei tot die disintegrasie van daardie sosiokulturele omgewing en groepe (Ujang 2014:66). Aan die ander kant: wanneer elemente van ontwikkeling onttrek word vanuit ’n plek met diepgewortelde elemente, soos nywerhede en die werksgeleenthede wat daaraan gekoppel is, kan dit lei tot ’n verandering in die demografiese eienskappe van daardie plek, wat weer kan lei tot die disintegrasie van mens-plek-verhoudinge (Stedman en Ingalls 2014). Hieruit kan afgelei word dat die begrippe plek en plekgehegtheid ’n belangrike rol speel in stedelike ontwikkeling, asook in stadsbeplanning, een van die dissiplines wat stedelike ontwikkeling rig.

Plekgehegtheid in Afrikaanstalige akademiese literatuur blyk verband te hou met die terme plekverbondenheid en landskapsverinniging binne ’n kunstekonteks, byvoorbeeld die rol van plek in ’n gedig (Smith 2016). Smith (2016) identifiseer plekverinniging binne die poëtiese konteks as ’n emosionele verbintenis met die landskap/natuur. Smith (2016) impliseer egter ’n onderskeid tussen plekverbondenheid en landskapsverinniging, alhoewel sy nooit definieer hoe die eersgenoemde van laasgenoemde verskil nie. In teenstelling daarmee koppel Greyling (2015:318) wel plekgehegtheid en plekverbondenheid met mekaar in die sin dat beide op die "positiewe ervaring van en verbintenis met plek" fokus. Wat duidelik is van Smith (2016) se landskapsverinniging, is dat die emosionele band ’n band met ’n landelike of ’n oorwegend natuurlike landskap is. Die stedelike landskap word dus uit die definisie van landskapsverinniging uitgesluit. Greyling (2015:318) se plekgehegtheid en plekverbondenheid, wat fokus op visuele kuns, stem wel ooreen met die manier waarop plekgehegtheid tans binne stadsbeplanning gebruik word.

’n Variasie op die Afrikaanse term plekgebondenheid kom voor binne maatskaplikewerk- en eiendomsbestuurdissiplines. Binne die maatskaplikewerkskonteks verwys plekgebondenheid na die mate waarin ’n gemeenskap van die materiële, finansiële, professionele en morele insette van omliggende sisteme afhanklik is (Oberholzer 1989:40). Die fokus hier is dus op ’n gemeenskap eerder as die individu. Plekgehegtheid binne stadsbeplanning verskil dus van plekgebondenheid deurdat dit op beide individuele en gemeenskaplike vlakke fokus.

Plekgebondenheid uit ’n eiendomsbestuursperspektief verwys spesifiek na die geografiese gebondenheid wat met ’n eiendom gepaard gaan – ’n eiendom is geleë op ’n spesifieke ligging wat nie verskuif kan word nie (Van Staden 1993:32; Kriel 1999:66). In hierdie konteks verwys plekgebondenheid letterlik na die geografiese ligging waarop ’n perseel geanker is. Dit verskil op twee maniere van plekgehegtheid: (i) plekgehegtheid fokus op die mens, terwyl plekgebondenheid fokus op die vaste eiendom; en (ii) plekgebondenheid is onbeweeglik, terwyl plekgehegtheid beweeglik is, omdat ’n individu geheg kan voel teenoor ’n plek, al is die individu nie fisies teenwoordig in die plek nie.

Uit die bostaande bespreking raak dit duidelik dat Engelstalige akademiese bronne se betekenis van plekgehegtheid (place attachment) verskil van die wyse waarop soortgelyke terme (landskapsverinniging, plekverbondenheid, plekgebondenheid) in Afrikaans gebruik word. Dit is dus nodig om die unieke betekenis van die term plekgehegtheid as Afrikaanstalige term binne stadsbeplanning te vestig.

Die meeste Suid-Afrikaanse stadsbeplanningstudente, akademici en stadsbeplanners wat meer te wete wil kom oor plekgehegtheid, moet hulle wend tot Engelstalige bronne weens die tekort aan Afrikaanstalige akademiese bronne oor die onderwerp. Vir diegene wat ander tale magtig is, is daar ’n groter aanbod van literatuur beskikbaar, in byvoorbeeld Nederlands, Duits, Frans en Mandaryns. My soektog na onlangse Afrikaanstalige bronne oor plekgehegtheid en plekgebondenheid het in Oktober 2017 ’n kort lys van bronne opgelewer (o.a. Smith 2016; Greyling 2014; Meyer 2014). Nie een van die bronne bespreek plekgehegtheid binne die stadsbeplanningskonteks nie.

Die skepping van Afrikaanse terminologie rondom plekgehegtheid word in hierdie artikel voorgelê as ’n verryking van Afrikaans as taal binne die stadsbeplanningsdissipline. Die doel hiervan is nie om Afrikaans te verhef bo enige ander taal in terme van hierdie onderwerp nie. Ek is daarvan oortuig dat alle tale baat kan vind by ’n soortgelyke terminologieverryking, want die onderwerp van plekgehegtheid het die potensiaal om alle individue te raak.

Terselfdertyd kan dit navorsing oor die onderwerp vergemaklik wanneer ’n navorser of stadsbeplanner met Afrikaanssprekendes onderhandel rondom die kwessie van plekgehegtheid. Uit my eie ervaring as professionele stads- en streekbeplanner en navorser het ek ’n taalkundige leemte ervaar toe ek individue se plekgehegtheid ondersoek het. Dit was, soos Roos (2007:662) sê, ’n geval waar die geskikte woorde in die taal van die Afrikaanse deelnemer eenvoudig nie bestaan nie, alhoewel ek as navorser bekend was met geskikte Engelstalige woorde vir die navorsingskonteks.

Hierdie artikel verskaf dus eerstens ’n literatuuroorsig gefokus op menslike verhoudinge met plek, veral in terme van die begrip plekgehegtheid. Dit lig die belangrikheid van plekgehegtheid vir individue en groepe uit en ondersoek hoe plekgehegtheid oorvleuel met stadsbeplanning. Die fokus val spesifiek op stadsbeplanning, en nie streekbeplanning nie, omdat dit op die plaaslike geografiese skaal is dat die impak van plekgehegtheid binne stedelike ontwikkeling meestal na vore kom (Hidalgo en Hernández 2001; Beckley 2003:112).

Die volgende afdeling van hierdie artikel fokus daarop om die leser ’n oorsig van die oorsprong van plekgehegtheidnavorsing, as deel van die ruimte-versus-plek-debat in die ruimtelike dissiplines, te verskaf. Die literatuuroorsig verduidelik die verskillende denkskole in plekgehegtheidnavorsing, asook die drie hoofboustene van plekgehegtheid. Die rol van plekgehegtheid binne die daaglikse menslike bestaan word ook bespreek.

Die laaste afdeling van die artikel gee tentatiewe voorstelle vir Afrikaanse vakterminologie vir algemene Engelstalige terminologie rakende plekgehegtheid, asook voorstelle vir toekomstige navorsing rondom hierdie tema.

2. Bestaande navorsing oor mens-plek-verhoudinge

Die verhouding tussen mense en hul omgewings is lank reeds nagevors in dissiplines soos omgewing- en gemeenskapsielkunde, sosiologie, kulturele antropologie, toerisme, bosbou, ekologie, argitektuur, menslike geografie en stadsbeplanning (Kaltenborn 1997:175; Lewicka 2011:207). Kevin Lynch (1960) was een van die eerste navorsers binne die ruimtelike dissiplines wat die betekenis en sosiale belang van die stedelike omgewing vir individue ondersoek het (Goss 1988:394), wat die weg gebaan het vir ander navorsers wat plekgehegtheid meer breedvoerig ondersoek het.

Die afgelope vyf dekades het egter ’n opsigtelike toename in literatuur oor mens-plek-verhoudinge opgelewer (Lewicka 2011:207). Lewicka het ’n ondersoek oor mens-plek–verhouding-literatuur gedoen in elektroniese databasisse soos Google Scholar en SocIndex. Sy het haar literatuursoektog verder uitgebrei om publikasies in twee groot joernale, Journal of Environmental Psychology en Environment and Behavior, in te sluit. Haar soektog was beperk en het boeke, hoofstukke, doktorale proefskrifte, ongepubliseerde konferensievoordragte en navorsingsverslae, asook nie-Engelstalige publikasies oor die onderwerp uitgesluit. Tog het haar soektog meer as 400 akademiese artikels oor ’n periode van vier dekades opgelewer, almal gepubliseer in meer as 120 joernale (Lewicka 2011:207). Sy het die getal navorsingsartikels oor plek teenoor die tydperk waarin dit gepubliseer is, op ’n grafiek geplaas om die toename van artikels teenoor tyd te toon. Haar bevindinge word in figuur 1 weergegee.

Figuur 1. Persentasie akademiese artikels in verskeie dissiplines wat mens-plek-verhoudinge per dekade ondersoek (Bron: Lewicka 2011)

Verskeie navorsers het literatuuroorsigte oor die onderwerp gedoen, byvoorbeeld die reeds genoemde Lewicka (2011); Scannell en Gifford (2010), wat ’n driedelige organiseringsraamwerk vir plekgehegtheid voorgestel het; asook Beckley (2003). Beckley se literatuuroorsig fokus daarop om te verstaan waarom sekere plekke betekenisvol is vir individue en groepe, hoekom en hoe plekgehegtheid plaasvind, asook watter eienskappe van ’n plek ’n oorheersende rol speel in die vorming van plekgehegtheid (Beckley 2003:105; kyk ook Ryan 2005:7). Beckley se literatuuroorsig maak ’n kerndeel uit van die tese dat plekgehegtheid een verklaring is vir waarom konflik tussen gemeenskappe en ontwikkelaars in stadsbeplanningsprosesse voorkom: “Improving understanding of the human values associated with attachment to place may have implications for policy [...]. It may reveal underlying causes of conflict over land management and how to better predict potential areas of conflict” (Beckley 2003:105).

Stadsbeplanning is gegrond op die bestuur en skepping van (meestal) mensgemaakte ruimtes en plekke. Dit is ’n erkende feit dat die bestuur en skepping van ruimte verskil van die bestuur en skepping van plek. Terwyl ruimte tradisioneel gesien word as iets waaraan ’n getalswaarde toegeken kan word, is daar ’n denkskool binne die ruimtelike dissiplines wat van mening is dat plek juis nie gekwantifiseer kan word nie en meestal ’n ontasbare element bevat wat ontbreek in die konsep ruimte. Die konflik wat soms tussen stadsbeplanners, ontwikkelaars, munisipaliteite en plaaslike gemeenskappe ontstaan oor fisiese ontwikkeling, kan in ’n mate teruggevoer word na die debat oor ruimte versus plek, wat verband hou met die waarde wat die rolspelers aan die plek heg.

3. Die ruimte-versus-plek-debat

Die beskrywing van mens-plek-verhoudinge word gerig deur die verskillende aannames rondom die betekenisse van ruimte en plek.

3.1 Ruimte

Ruimte word gewoonlik gesien as ’n geografiese entiteit met ’n neutrale of abstrakte betekenis (Casey 1996:14; Madanipour 1996:23). ’n Ruimte het fisiese dimensies wat gekwantifiseer kan word en kan voorwerpe binne die grense daarvan bevat (Downs en Stea 1977:84; Carmona, Heath, Oc en Tiesdell 2003:138).

’n Ruimte word waargeneem deur die menslike sintuie, maar die sintuiglike waarneming staan apart van die menslike interpretasie van daardie sintuiglike waarneming (Madanipour 1996:12). Sodra sintuiglike waarneming van ’n ruimte verwerk word tot ’n interpretasie van die ruimte, koppel die mens ’n betekenis daaraan in ’n poging om sin te maak van die ruimte. Die ruimte word dus effektief ’n plek. So kan ’n individu die fisiese dimensies, soos kleur, tekstuur, breedte en lengte, van ’n straat met haar sintuie waarneem. Wanneer die persoon ’n simbool aan die fisiese dimensies van die straat heg, byvoorbeeld dat hierdie straat na haar huis lei, kry die straat ’n simboliese betekenis, naamlik: dit is “die straat waar ek woon”. Plek is hier dus die subjektiewe interpretasie van ’n objektiewe, kwantifiseerbare ruimte.

Die eienskap van die mens om ruimte waar te neem en om betekenis daaraan te koppel, speel ’n belangrike rol in die mens se alledaagse bestaan. Die meetbare eienskappe van ruimte word in simbole omgeskep wat help om betekenis aan ’n ruimte te koppel, om daaruit te leer en om daarbinne te oriënteer (Downs en Stea 1977:27). Die koppeling van simbole aan ’n ruimte – en dus die omvorming van ruimte na plek – was en is belangrik vir oorlewing binne natuurlike en mensgemaakte omgewings.

In die modernistiese, ruimtelike dissiplines het ruimte lank geseëvier bo plek (Casey 1996:20). Plek is gesien as ’n beskrywing, terwyl ruimte gesien is as ’n instrument waarmee wetenskaplike veralgemenings gevorm kon word (Cresswell 2002:12). Hierdie veralgemenings het die werking van menslike, stedelike omgewings op ’n objektiewe wyse probeer beskryf. Dit het die basis gevorm van sogenaamde objektiewe, omvattende, bloudrukgeoriënteerde stedelike-ontwikkelingsplanne wat veral in die jare tussen die Tweede Wêreldoorlog en die 1980's ’n hoogtepunt bereik het.¹ In hierdie tydperk is die basis van die stadsbeplanningsberoep se wetlike en wetenskaplike werkswyse neergelê, wat grotendeels die beroep se volgehoue fassinering met die begrip ruimte verklaar.

Die postmoderne beweging het egter die fokus teruggebring na die konsep plek, veral deur baanbrekersnavorsing oor hierdie tema in die 1970's op die gebiede van menslike geografie en omgewingsielkunde (Cresswell 2002:12). Die produk van gebeure en aktiwiteite en die plekke waarbinne dit plaasvind – soos identifikasie, gehegtheid en liefde vir ’n plek (ook bekend as topofilie (Tuan 1974)) – het al hoe meer geblyk fundamentele menslike eienskappe te wees (Sancar 2003:270). Hedendaags – selfs met toenemende globalisering, verhoogde mobiliteitsvlakke en virtualisering van ruimte via die internet – bly die konsep van plek belangrik as die fisiese ruimte waarbinne die mens ’n alledaagse bestaan voer (Lewicka 2011:209).

3.2 Plek

Plek is ’n begrip wat gebaseer is op ruimte. Plek word gedefinieer as ’n ruimte waaraan subjektiewe betekenisse geheg is. ’n Plek is dus ’n ruimte wat betekenisvol is vir ’n individu en/of ’n groep (Tuan 1977:73; Violich 2000:113). Die mens staan in ’n onskeidbare, emosionele verhouding met sy/haar omgewing (Violich 2000:113).

Die begrip plek is deur sommige navorsers gesien as die oorsprongpunt van menslike identiteit (Tuan 1977:159; Cresswell 2002:12). Plek staan sentraal teenoor hoe mense hulle omgewing verstaan. Dit verander in ’n kulturele element, wat weer ’n invloed het op die wyse waarop individue hulle fisiese omgewing, soos stede, vorm (Relph 1976:38; Rapoport 1977:9; Tuan 1977:4, 137–8; Cresswell 2002:13). Vir Relph (1976:38) was plek so belangrik dat hy dit beskryf het as die belangrikste betekenisgewende faktor in die menslike bestaan, as ’n fundamentele menslike behoefte wat dit vir mense moontlik maak om hul verhouding tot die skepping te verstaan en om sodoende geestelike en sielkundige bande met hulle omgewing te kan skep.

Die oorwegende siening oor die betekenisse wat aan plekke toegeken word, is dat hierdie betekenisse sosiale konstrukte is, daarom dat verskillende individue en groepe verskillende betekenisse of waardes aan dieselfde plek kan toeken, wat selfs mettertyd kan verskil (Greider en Garkovich 1994:1; Kaltenborn 1997:177). Die feit dat meervoudige – en soms teenstrydige – betekenisse of waardes aan dieselfde plek toegeken kan word, verhoog die moontlikheid van konflik wanneer die verskillende plekbetekenisse of -waardes in kontras met mekaar staan (Greider en Garkovich 1994:10). Aan die ander kant: wat vir een persoon ’n betekenisvolle plek is, is nie noodwendig vir ’n ander persoon betekenisvol nie (Williams en Vaske 2003:831; Tuan 1977:162).

Plekbetekenisse vorm ’n riglyn vir individue en groepe se handelinge binne die grense van daardie plek, asook handeling rakende die plek (wat nie noodwendig binne die grense daarvan plaasvind nie) (Greider en Garkovich 1994:10; Beckley 2003:116). ’n Voorbeeld hiervan is dat mense anders optree in ’n geestelike ruimte soos ’n kerk as wat hulle in ’n handelsgeoriënteerde ruimte, soos ’n plaaslike boeremark, sal optree. Albei plekke – die kerk en die mark – kan betekenisvol wees binne ’n persoon se bestaan, maar die betekenis wat geheg is aan elk van hierdie plekke, verskaf die riglyne van aanvaarbare handelinge binne die grense van hierdie plekke. Die oomblik wanneer handelinge plaasvind wat die betekenis van die plek skaad, kan konflik ontstaan tussen diegene wat geheg is aan die plek en diegene wat die skade berokken.

Laasgenoemde voorbeeld kan ook in sommige gevalle verklaar waarom ’n gemeenskap soms in konflik staan met ontwikkelaars, stadsbeplanners en die munisipaliteit wanneer nuwe ontwikkeling beoog word. Byvoorbeeld: terwyl diegene wat die fisiese ontwikkeling dryf, ’n nuwe ontwikkeling – soos ’n inkopiesentrum – sien as ’n ruimte wat ekonomiese vooruitgang en werksgeleenthede kan bring, kan plaaslike inwoners die voorgestelde ontwikkeling sien as iets wat die rustige atmosfeer van die buurt of die argitektoniese eenheid van die omgewing skade sal aandoen. In hierdie voorbeeld funksioneer diegene wat die ontwikkeling dryf vanuit ’n ruimte-gedrewe oogpunt wat ’n plek sien as ’n hulpmiddel om veralgemeende doelwitte te bereik, soos werkskepping en ’n bedryfsbelegging. Vanuit die oogpunt van die plaaslike inwoners kan dieselfde plek ’n veilige hawe wees waarin hulle hul daaglikse bestaan in veiligheid en stabiliteit kan voer. Hulle sien dus die plek vanuit ’n plek-gedrewe oogpunt. Die ontwikkeling van ’n nuwe inkopiesentrum word in hierdie geval gesien as ’n bedreiging van hierdie plekbetekenisse en die nut wat die plek aan inwoners bied. In wese word die emosionele band wat die inwoners in hierdie voorbeeld met hulle omgewing het, bedreig deur die voorgestelde inkopiesentrum, wat konflik tot gevolg kan hê.

4. Plekgehegtheid

Die bogenoemde voorbeeld is vereenvoudig om te toon hoe die konsepte van ruimte, plek en plekgehegtheid binne die konteks van stadsbeplanning kan funksioneer. Gegewe die kontekstualisering van ruimte versus plek, kan die konsep plekgehegtheid nou meer breedvoerig bespreek word.

4.1 Definisie van plekgehegtheid

Van die eerste definisies wat toegeken is aan plekgehegtheid, was gebaseer op Tuan (1974:93) se konsep topophilia, of dan topofilie in Afrikaans. Topofilie is ’n mens se liefde vir ’n bepaalde plek. Dit is die ontasbare, emosionele band wat iemand met ’n sekere omgewing vorm. Intussen het navorsing getoon dat plekgehegtheid meer kompleks is as wat Tuan beskryf het. Ander navorsers stel voor dat plekgehegtheid nie net ’n staat is nie, maar ook ’n proses (Inalhan en Finch 2004:125; Kyle, Mowen en Tarrant 2004:439). ’n Meer omvattende definisie kan dus plekgehegtheid beskryf as sowel ’n produk of staat (’n emosionele band met ’n plek, gevorm deur die interaksie tussen spesifieke eienskappe van ’n plek en die persoon wat daarmee interaksie het), as ’n proses wat die behavioristiese, kognitiewe en emosionele verknogtheid van individue se ervarings met hul sosiofisiese omgewings weerspieël.

4.2 Die tersaaklikheid van plekgehegtheid

Op hierdie punt kan die tersaaklikheid van plekgehegtheid miskien bevraagteken word en is dit nuttig om die volgende voorbeelde van Scannell en Gifford (2010:1) te verskaf wat die belangrikheid daarvan uitlig:

1. Gedwonge teenoor gewillige verplasing. Kennis van plekgehegtheid speel ’n belangrike rol om die gevoelens van rou en ontwrigting te kan verstaan van diegene wat gedwing word om te verhuis of verplaas word weens natuurlike of mensgemaakte rampe (kyk bv. Fried 1963; Brown en Perkins 1992; Fullilove 1996). Gewillige verhuising kan dieselfde gevoelens van rou en ontwrigting in ’n individu ontlok as in die geval van ’n meer ekstreme verplasing, soos emigrasie (bv. Gustafson 2001a; Gufstafson 2001b; Giuliani, Ferrara en Barbotti 2003). In historiese Suid-Afrika, onder die apartheidsregering, val die verskuiwing van gemeenskappe – soos dié van Distrik 6 (Kaapstad) en Sophiatown (Johannesburg) – binne die afdeling van gedwonge verplasing (bv. Roos, Kolobe en Keating 2014). Toekomstige navorsing oor hierdie onderwerp kan fokus op die gewillige/gedwonge verplasing wat in Suid-Afrika veroorsaak word deur die postapartheid regering se grondhervormingsbeleid.

2. Bestuur van openbare plekke. Wanneer die bestuursliggame van openbare plekke soos parke verstaan hoe verbruikers interaksie met die plekke het, kan hierdie plekke dusdanig beter bestuur word volgens die verbruikers se behoeftes (bv. Williams en Stewart 1998; Moore en Graefe 1994; Kyle, Graefe, Manning en Bacon 2004; Brown en Donovan 2014).

3. Plekgehegtheid aan negatiewe plekeienskappe. Plekgehegtheid hoef nie altyd met positiewe eienskappe van die plek geassosieer te wees nie. Kennis oor plekgehegtheid is nuttig om te verstaan waarom individue vrywilliglik in ’n plek bly wat ’n negatiewe uitwerking op hulle veiligheid, lewenskwaliteit, ekonomiese toestand, of gesondheid het (bv. Brown, Perkins en Brown 2003; Billig 2006; Morris 2013). ’n Voorbeeld hiervan is diegene wat teruggekeer het na Tsjernobyl, Rusland, ná die kernkragsentraleramp, ten spyte van die gesondheidsgevaar wat die keuse vir hulle inhou (Morris 2013).

4. Besware. Laastens kan kennis rondom plekgehegtheid lig werp op van die redes waarom individue besware maak teen voorgestelde ontwikkelings, asook handelinge wat daarop gerig is om die betrokke plekke te beskerm, byvoorbeeld protesoptredes deur die gemeenskap by die betrokke terrein (bv. Nordenstam 1994; Vaske en Kobrin 2001; Vorkinn en Riese 2001; Stedman 2002; Uzzell, Pol en Badenas 2002; Kyle e.a. 2004).

4.3 Denkskole binne plekgehegtheidnavorsing

Plekgehegtheidnavorsing val hoofsaaklik onder drie denkskole, twee geïdentifiseer deur Lewicka (2011:208) en ’n derde deur my eie literatuurondersoek (Jordaan 2015). Hierdie uiteenlopende denkskole verklaar die groot verskeidenheid van uitgangspunte en benaderings oor die onderwerp.

Die eerste denkskool is die Instrumentele Denkskool, wat mens-plek-verhoudinge ondersoek deur middel van kwantitatiewenavorsingsbenaderings. Die volgende denkskool is gesetel binne kwalitatiewenavorsingsmetodes en heet die Simboliese Denkskool. Laastens vind mens die Geïntegreerde Denkskool, wat benader word vanuit ’n gemengde metodologie wat ’n mengeling van kwantitatiewe en kwalitatiewe metodes insluit.

4.3.1 Die Instrumentele Denkskool

Die Instrumentele Denkskool beskou plekgehegtheid as ’n instrument wat gebruik word om mens-plek-verhoudinge te verstaan om sodoende die bestuur van ’n plek te verbeter. Die basis van hierdie denkskool is gesetel binne die ruimtelike deel van die ruimte-versus-plek-debat en maak gereeld gebruik van terminologie en metodes wat verwant is aan ekonomiese beginsels (Brown en Perkins 1992:283).

Die onderliggende aanname is dat plek ’n kommoditeit of instrument is wat deur individue en groepe gebruik word om ’n funksionele behoefte te bevredig, byvoorbeeld ontspanning (Backlund en Williams 2003:321). Sou ’n plek nie meer in hierdie behoefte kan voorsien nie, kan die betrokke individu of groep besluit om die mens-plek-verhouding te ontbind en dan ’n ander plek met soortgelyke eienskappe te vind wat in dieselfde behoefte kan voorsien (Williams en Roggenbuck 1989:3). Hierdie benadering is histories sterk aangehang deur navorsers in die bosbou- en toerismedissiplines, asook navorsers in natuurlikehulpbronbestuur (bv. Schreyer en Roggenbuck 1981; Williams en Roggenbuck 1989; Williams, Patterson, Roggenbuck en Watson 1992; Beckley 2003).

Plekke met dieselfde fisiese eienskappe – soos natuurreservate, bergagtige gebiede, woude en riviere – word gesien as onderling vervangbaar en dus nie besonders nie (Kaltenborn 1997:176). Plekgehegtheid is gebaseer op die aktiwiteitsgeleenthede wat ’n plek bied. Hierdie tipe plekgehegtheid dra nie noodwendig by tot die wyse waarop ’n individu of groep identiteit vorm nie, maar definieer eerder die nut wat individue en groepe uit die spesifieke plek put. Die wyse waarop die mens-plek-verhouding binne hierdie denkskool gesien word, maak dit dus meer toeganklik vir die navorser om elemente van plekgehegtheid te kwantifiseer om sodoende toekomsprojeksies van, en bestuursbeleide vir, die plek te formuleer (Halpenny 2010:409). Dit is duidelik dat hierdie benadering aanloklik kan lyk vir die stadsbeplanningdissipline, veral gesien binne die beroep se voorliefde vir die formulering van ruimtelike beleide en langtermynontwikkelingsdoelwitte.

Plekgehegtheidnavorsing binne die Instrumentele Denkskool fokus op die bydrae van die fisiese eienskappe van ’n plek as ’n komponent van verbruikersnut, eerder as die sielkundige of simboliese waarde wat ’n plek vir groepe of individue het. Literatuur binne hierdie denkskool, alhoewel nuttig om die funksionele waarde van plekke te verklaar, is dus nie voldoende om die emosionele waarde van plekke binne stadsbeplanning te verklaar nie.

4.3.2 Die Simboliese Denkskool

Die Simboliese Denkskool handhaaf ’n holistiese, simboliese, emosionele en sielkundige benadering tot plekgehegtheid. Hierdie benadering is interpretief en konteksgebaseerd (Appleyard 1979:144; Brown en Raymond 2007:108) en vind graag aanhangers vanuit omgewingsielkunde en gemeenskapsielkunde, sosiologie en etnografie (Shumaker en Taylor 1983; St. John, Austin en Baba 1986; Altman en Low 1992; Greider en Garkovich 1994).

Die Simboliese Denkskool verskil van die Instrumentele Denkskool deurdat dit die emosionele en subjektiewe karakter van plekgehegtheid erken (Fischer, Stueve, Jones, Jackson, Gerson en Baldassare 1977:139; Davenport en Anderson 2005:626). Dit kan dus sieninge van beide Westerse en nie-Westerse kulture insluit (Greider en Garkovich 1994:10). Hierdie denkskool is gebaseer op die plek-gedeelte van die ruimte-versus-plek-debat. Die onderliggende aanname is dat die verhouding wat mense met hulle omgewing vorm, wesenlike emosionele waarde het en dat hierdie bande ’n integrale deel van hulle sielkundige gesondheid en identiteit vorm (Knez 2014:175).

Soos met die Instrumentele Denkskool, is die siening binne die Simboliese Denkskool dat mense bande vorm met hulle omgewing deur interaksie daarmee – asook interaksie met ander mense binne die plek – te hê (Kyle e.a. 2004:440; Brown en Raymond 2007:108). Plekbetekenisse hang af van die sosiopsigologiese en kultureel-ekonomiese konteks waarbinne ’n individu gesetel is (Greider en Garkovich 1994:1–2; Beckley 2003:116). Die betekenisse kan individueel of gedeel, geleer van ander mense, of onderhandeld wees (Greider en Garkovich 1994:5–6; Kaltenborn 1997:177). Plekbetekenisse kan verbaal uitgespreek word of sigbaar gemaak word as simbole van plekidentiteit (Kaltenborn 1997:176), byvoorbeeld goed-onderhoude tuine wat as simbole van plektrots funksioneer (Appleyard 1979:146). Alhoewel die simboliek van ’n plek baie keer ontasbaar bly, kan dit ook fisies sigbaar gemaak word.

Vanuit die Simboliese Denkskool se perspektief is dit moeiliker om die grense van plekgehegtheid te definieer, omdat ’n plek se simboliek nie net aan die fisiese eienskappe van ’n plek gekoppel is nie (ekologiese bande), maar ook aan die sosiale eienskappe en aktiwiteite wat binne daardie plek plaasvind (sosiale bande) (McCool en Martin 1994:3; Stedman 2002:565). Die definiëring van plekgehegtheid vanuit die Simboliese Denkskool is ook aansienlik moeiliker vir die ruimtelike dissiplines, aangesien plekgehegtheid nie net onmeetbaar is nie, maar ook gevarieerd kan wees (Brown en Perkins 1992:280; Greider en Garkovich 1994:1; Kyle e.a. 2004:213). Elke mens-plek-verhouding word gesien as uniek. Een plek kan dus nie bloot deur ’n ander plek vervang word nie. Enige wysiging aan ’n plek deur fisiese ontwikkeling het dus ’n groter implikasie as wanneer dieselfde plek vanuit die Instrumentele Denkskool ondersoek word (Brown en Perkins 1992:301).

Vanuit die Simboliese Denkskool kan plekgehegtheid nie gekwantifiseer word nie, maar kan dit slegs verstaan word as deel van die betrokke mens-plek-verhouding. Die meeste navorsers binne hierdie denkskool benader plekgehegtheidnavorsing vanuit ’n kwalitatiewe oogpunt (bv. Davenport en Anderson 2005).

’n Kwalitatiewenavorsingsmetode kan soms tydrowend wees en word nie noodwendig gebruik om te veralgemeen nie. Hierdie opsie word nie altyd as lewensvatbaar gesien vir stedelike beleidmakers en stadsbeplanners nie. Alhoewel die literatuur vanuit die Simboliese Denkskool belangrike gevolge inhou vir stadsbeplanning, is die realiteit dat stadsbeplanners daagliks met ’n fisiese stad werk en dat die aard van beplanningswerk sodanig is dat nietasbare stedelike elemente – soos plekgehegtheid – wel aan die fisiese omgewing gekoppel kan word. Hierdie artikel huldig dus die standpunt dat ’n meer geïntegreerde benadering, die Geïntegreerde Denkskool, moontlik ’n meer aanvaarbare benadering vir stadsbeplanning in die algemene praktyk is.

4.3.3 Die Geïntegreerde Denkskool

’n Chronologiese studie van literatuur oor plekgehegtheid skep die indruk dat meer onlangse navorsing oor die onderwerp geneig is om elemente van beide die Instrumentele en die Simboliese Denkskole te bevat (bv. Williams, Patterson, Roggenbuck en Watson 1992; Williams en Patterson 1996; Bricker en Kerstetter 2000; Warzecha, Lime en Thompson 2000; Inalhan en Finch 2004; Kyle, Mowen en Tarrant 2004).

Die ruimtelike dissiplines wat die meeste navorsing in terme van die Geïntegreerde Denkskool oplewer, is stedelike geografie en omgewingsielkunde. Veral studies wat gefokus is op stedelike-omgewingsgehalte (bv. Pacione 2003), soos die studie van biofilie, wat fokus op die impak wat stedelike plantegroei op die emosionele gemoedstoestand van ’n gemeenskap het (Stedman en Ingalls 2014) en die herstellende kwaliteite wat individue se gunstelingplekke op hulle gemoed het (“restorative qualities of favourite places”) (bv. Korpela en Hartig 1996; Grahn en Stigsdotter 2003; Nordh, Alalouch en Hartig 2011; Korpela, Borodulin, Neuvonen, Paronen en Tyrväinen 2014) kan as deel van die Geïntegreerde Denkskool geklassifiseer word.

’n Gunstelingplek kan, in hierdie geval, gesien word as ’n plek wat ’n gevoel van bevrediging vir die verbruikers daarvan besorg, omdat die persoon ’n vorm van gehegtheid met die plek het (Korpela en Hartig 1996:221). Korpela en Hartig (1996) het breë hoofgroepe van gunstelingplekke geïdentifiseer en sluit onder andere ’n individu se tuiste en natuurlike omgewings (plekke met plantegroei, water en skilderagtige eienskappe) in. Onaangename plekke is gereeld in hulle navorsing beskryf as plekke met ’n groot volume verkeer en mense, asook geraas. Die sielkundige voordele wat gunstelingplekke aan individue verskaf, sluit in herstellende eienskappe soos ontspanning, kalmering, helderheid van denke, estetiese ervarings, ’n gevoel van beheer, vryheid van uitdrukking en ontsnapping van sosiale druk (Korpela en Hartig 1996:221).

Vanuit hierdie denkskool se perspektief is dit duidelik dat mense ’n band met ’n spesifieke plek vorm omdat dit in spesifieke sielkundige en fisiologiese behoeftes voorsien. Dit omsluit die sienings van die Instrumentele én Simboliese Denkskole in die sin dat plekke wel nutwaarde vir hulle verbruikers het, maar dat hierdie nutwaarde op ’n sielkundige, subjektiewe vlak funksioneer. Waar die Simboliese Denkskool nie werklik hierdie nutwaarde aan enige fisiese karaktereienskappe van ’n plek kan koppel nie, kan die Geïntegreerde Denkskool dit wel doen. Ryan (2005:37) het bevind dat plekgehegtheid – veral by plekke met ’n groot mate van natuurlike elemente, soos plantegroei – sterk gekoppel is aan die fisiese eienskappe van die plek, asook die individu se kennis van die plek. Soos met die Simboliese Denkskool, is gunstelingplekke uniek en kan hulle dus nie vervang word met ander plekke indien hulle vernietig of onomkeerbaar verander word deur fisiese ontwikkeling nie.

Met betrekking tot ’n navorsingsbenadering, neig navorsing vanuit die Geïntegreerde Denkskool om ’n gemengdenavorsingsmetode (met kwalitatiewe en kwantitatiewe elemente) te implementeer, alhoewel dit nie altyd die geval is nie (bv. Windsong 2014). Dit is studies wat, soos Pacione (2003:20) dit so elegant beskryf, beide die stad op die grond en die stad in die verbeelding ondersoek, want "[t]here is no mathematical model that can replace [...] hours of intense human observation [...] when you are looking for new, innovative solutions for our cities" (Colville-Andersen 2012).

’n Samevattende tabel wat die karaktereienskappe van die drie denkskole van plekgehegtheid vergelyk, word verskaf in tabel 1.

Tabel 1. Karaktereienskappe van die drie denkskole van plekgehegtheid

Bron: Aangepas vanuit Jordaan 2015

Die Geïntegreerde Denkskool se siening oor plekgehegtheid word goed opgesom deur Scannell en Gifford (2010) se driedelige plekgehegtheidraamwerk.

5. Die driedelige raamwerk van plekgehegtheid

Scannell en Gifford (2010) het drie dimensies geïdentifiseer as basis van plekgehegtheid, naamlik persoon, proses en ligging (figuur 2).

Figuur 2. Driedelige raamwerk van plekgehegtheid. (Bron: Scannell en Gifford 2010)

5.1 Die persoonsdimensie

In bestaande literatuur is die fokus meestal op die persoonsdimensie van plekgehegtheid, wat meestal geassosieer word met die Simboliese Denkskool van plekgehegtheid (Lewicka 2011:407; Jordaan 2015:42). Dit is nie ’n groot verbasing nie, aangesien sielkunde en sosiologie lank reeds die hoofdrywers van navorsing oor plekgehegtheid was. Die persoonsdimensie verwys na mens-plek-verhoudinge wat op individuele- en/of groepsvlak plaasvind (Scannell en Gifford 2010:2–3). Brown en Perkins (1992:281) verwys na navorsing van Fischer, Stueve, Jones, Jackson, Gerson en Baldassare (1977:139), wat aanvoer dat die skeiding tussen individuele en groepsvlak mens-plek-verhoudinge nie presies is nie, maar eerder gesien kan word as geposisioneer langs ’n kontinuum. Individuele en groepsplekgehegtheid kan dus oorvleuel (Scannell en Gifford 2010:2).

5.1.1 Individuele plekgehegtheid

’n Individu se gehegtheid aan ’n plek word hoofsaaklik deur persoonlike ervaring met ’n spesifieke plek gevorm of deur sekere ervaringe wat binne daardie plek plaasgevind het (Scannell en Gifford 2010:2). In die eersgenoemde geval vorm die band waarskynlik omdat die plek die ruimte is waarin die persoon se alledaagse lewe afspeel of wat die persoon gereeld besoek weens die fisiopsigologiese nut wat daardie plek aan die persoon bied. In die tweede geval kan ’n persoon ’n band met ’n plek hê omdat dit die ligging is waar die persoon ’n belangrike ervaring gehad of mylpaal bereik het. So ’n plek dien dan as ’n simboliese anker waaraan ’n persoon herinneringe en betekenisse heg.

Hierdie simboliese ankers verskaf ’n sin van kontinuïteit in ’n persoon se lewe (Twigger-Ross en Uzzell 1996:207, 217), iets wat belangrik is vir ’n persoon se sielkundige welstand. Verlies van kontinuïteit deur die onherroeplike wysiging of vernietiging van so ’n simboliese anker kan die individu, en selfs ’n gemeenskap, in ’n gevoel van verlies en hartseer dompel (Twigger-Ross en Uzzell 1996:208).

5.1.2 Gemeenskaplike of groepsplekgehegtheid

Gemeenskaplike of groepsplekgehegtheid verwys na die mens-plek-verhoudinge wat op gemeenskaplike vlak ervaar word. Dit sluit in ’n aanname dat die individue wat tot die betrokke groep hoort, hulself identifiseer as lede van die groep en dus die waardes wat die basis vorm van die groep vorm, aanhang.

Gemeenskaplike mens-plek-verhoudinge word meestal gebaseer op religieuse en/of kulturele praktyke (Scannell en Gifford 2010:2–3). Religieuse sentrums, soos Jerusalem en Mekka, of individuele plekke en geboue wat met religieuse praktyke geassosieer word (soos kerke en tempels) is die fisiese verskynsels waarbinne ’n individu of groep se religieuse waardes uitgedruk en beoefen word (Mazumdar en Mazumdar 2004). Mense wat hierdie plekke besoek, doen soms groot moeite om dit te doen, omdat dit ’n simbool is wat deel is van hulle identiteit. Selfs wanneer persone of groepe nooit so ’n plek besoek het nie, kan die plek ’n betekenis vir die betrokke individue of groepe hê en kan hulle ’n gevoel van gehegtheid met die plek ervaar (Pretty e.a. 2003:273).

Kulturele gebruike is ook ’n magtige verskynsel wat individue en groepe tot spesifieke plekke bind. In hierdie geval kan die mens-plek-verhoudinge verby die grense van ’n individuele plek tot ’n hele streek strek. Die geografiese skaal van so ’n plekgehegtheidsverskynsel kan dus op mikroskaal, mesoskaal en makroskaal waargeneem word. Hierdie tipe mens-plek-verhoudinge kan besonder emosiebelaaid en polities van aard wees en kan maklik die speelbal raak van groepe se poging om hulle politieke mag te vestig (Stedman en Ingalls 2014).

Beckley (2003:121) is egter oortuig dat plekgehegtheid nie sterk in elke individu voorkom nie, aangesien mense vanuit verskillende aspekte van hulle lewe ’n sin van identiteit kan put. Iemand wat byvoorbeeld ’n identiteit het wat sterk gekoppel is aan sy of haar loopbaan, sal waarskynlik ’n mindere mate van plekgehegtheid beleef as individue wie se identiteit grootliks aan ’n plek gekoppel is.

5.2 Die prosesdimensie

Die prosesdimensie fokus grootliks op die wyse waarop individue en groepe bande met ’n plek vorm, asook die aard van die sielkundige interaksies wat in ’n plek plaasvind wat hierdie band versterk (Scannell en Gifford 2010:3). Hierdie dimensie blyk oorwegend gegrond in die Instrumentele Denkskool te wees, waar omgewingsielkunde, toerisme en omgewingsbestuur die veld oorheers (Jordaan 2015:42).

Die prosesdimensie word onderverdeel in drie temas, naamlik: gevoelswaarde, kognisie en gedrag.

5.2.1 Plekgehegtheid as gevoelswaarde

Plekgehegtheid as gevoelswaarde verwys na emosies wat aan mens-plek-verhoudinge gekoppel is (Scannell en Gifford 2010:3). Tuan (1974) en Relph (1976), beskryf mens-plek verhoudinge in emosionele terme en stel selfs voor dat plekgehegtheid ’n basiese menslike behoefte is wat tot menslike welstand bydra. Plekgehegtheid word nie net as ’n emosie gesien nie. Dit word ook as ’n persoonlike belegging gesien, gebaseer op tyd en energie wat gespandeer word om ’n omgewing aan te pas na die individu se smaak en behoeftes, asook op die vorming van sosiale bande binne die plek met ander mense daarbinne (Hummon 1990). Sodoende word emosies soos trots, geluk en liefde dikwels geassosieer met die gevoelswaarde van plekgehegtheid.

Die gevoelswaarde kom veral na vore wanneer hierdie bande onder druk verkeer, omdat plekgehegtheid geneig is om ’n onbewustelike rol in die alledaagse bestaan te speel (Brown en Perkins 1992:283). Plekgehegtheid dra by tot alledaagse lewensgehalte, omdat hierdie bande stabiliteit, sekuriteit, voorspelbaarheid en ’n sin van kontinuïteit verskaf. Dit ondersteun ’n gevoel van verknogtheid en dra by tot betekenis in die lewe (Bricker en Kerstetter 2000:234). Dit versterk ook onderlinge positiewe verhoudings tussen individue en hulle interaksies met ’n plek (Præsholm, Jensen, Hasler, Damgaard en Erichsen 2002:102). Ontwrigting van plekgehegtheid beteken ontwrigting van die waarde wat hierdie bande tot die alledaagse lewe toevoeg en kan die individu emosioneel oorweldig (Brown en Perkins 1992:280–5; Twigger-Ross en Uzzell 1996:207, 217).

Ontwrigting van mens-plek-verhoudinge kan willekeurig of onwillekeurig plaasvind. Willekeurige ontwrigting gebeur meestal wanneer ’n individu ’n keuse maak wat hom tydelik of permanent fisies verwyder van die plek waarmee ’n band gevorm is, soos in die geval van ’n student wat universiteit toe gaan, of ’n individu wat na ’n ander stad verhuis om sy loopbaan te bevorder (Brown en Perkins 1992:287). Oor die algemeen word willekeurige ontwrigting nie as ’n uiterste ontwrigting gesien nie, omdat die individu ’n keuse maak en dus tyd het om emosionele voorbereiding te tref ten opsigte van die verlies aan plekgehegtheid (Brown en Perkins 1992:288).

Onwillekeurige ontwrigting van plekgehegtheid het ’n groter emosionele impak, omdat dit onverwags en ongevraag is. Dit kan nie beheer word nie en kan dus die individu se alledaagse bestaan in chaos dompel (Brown en Perkins 1992:281). Onwillekeurige ontwrigting van plekgehegtheid gebeur wanneer mense noodgedwonge verplaas word weens natuurlike en mensgemaakte rampe (Brown en Perkins 1992:279; Stedman en Ingalls 2014). Scannell en Gifford (2010:3) verwys na Fried (1963) se navorsing wat dit stel dat ontwrigting van plekgehegtheid kan plaasvind wanneer sosiale of fisiese veranderings in ’n omgewing plaasvind. ’n Inbraak – wat ’n sosiale verandering in ’n omgewing verteenwoordig – word gesien as ’n gebeurtenis wat mens-plek-verhoudinge skaad (Brown en Perkins 1992:279). Fisiese wysiging van die omgewing deur grootskaalse ontwikkeling, soos die ontwikkeling van die Three Gorgesdam in China wat honderde dorpies verplaas het, stedelikehernuwingsprogramme, of eenvoudige grondgebruikwysigings in ’n buurt, kan almal plekgehegtheid onwillekeurig ontwrig of skade berokken.

Konflik weens ontwikkeling kan beter verstaan word deur plekgehegtheid te bestudeer en die moontlikheid te voorsien dat ’n nuwe ontwikkeling hierdie bande kan ontwrig. Dit kan ’n beter begrip skep vir besware teen ontwikkeling in gevalle van NIMBYïsme ("not in my backyard"-gedrag), wat soms op duur, uitgerekte onderhandelingsprosesse tussen ’n gemeenskap en die munisipaliteit/ontwikkelaar uitloop. Deur die mens-plek-verhoudinge te bestudeer vóórdat die ontwikkelingsproses amptelik begin (’n tydperk waartydens gewoonlik ook lewensvatbaarheidstudies en impakstudies plaasvind), kan die beswaarmakingsperiode moontlik vergemaklik word en sodanig die beplanningsproses versnel. Dit kan minder finansiële en tydsuitgawes vir beide die gemeenskap en die ontwikkelaar beteken (Greider en Garkovich 1994:14; Payton, Fulton en Anderson 2005:511; Devine-Wright 2005, 2009, 2011).

5.2.2 Plekgehegtheid as kognisie

Plekgehegtheid as kognisie verwys na mens-plek-verhoudinge wat gebou is op kognitiewe konstrukte soos herinneringe, geloof, oortuigings, betekenisse, voorkeure en kennis van spesifieke plekke (Scannell en Gifford 2010:3). In hierdie geval verwys dit meestal na die handeling (of proses) om ’n band met ’n plek te vorm deur middel van kognitiewe konstrukte, wat dusdanige bande ’n integrale deel van die persone se identiteite maak (Scannell en Gifford 2010:3). Die vorming van hierdie tipe band rus sterk op kennis van die spesifieke plek. Hierdie kennis kan op meer as net feitelike kennis van die plek berus: dit kan herinneringe gekoppel aan die plek insluit, asook gemeenskaplike, kulturele betekenisse (Greider en Garkovich 1994:12). Hoe meer kennis ’n individu oor ’n plek het, hoe groter is die moontlikheid dat die plekgehegtheid sterker gaan wees (Beckley 2003:116).

"Physical settings and artefacts both reflect and shape people’s understandings of who they are as individuals and as members of groups," skryf Brown en Perkins (1992:280). Sodoende kan sommige individue die mensgemaakte omgewing gebruik om hulle identiteit fisies uit te druk en om hulself binne die bestaande sosiale magstrukture binne ’n plek te oriënteer (Goss 1988:399). Groepe kan hierdie aspek gebruik om hul bande met ’n plek te regverdig, gewoonlik deur kennis oor ’n plek vas te vang in wette, gebruike, legendes, stories, kuns, geskiedkundige vertellings, musiek en ander media. Hoe magtiger ’n groep, hoe groter is die kans dat hulle plekbetekenisse en plekbande tot uitdrukking kom. Dit kan lei tot konflik met ander, minder magtige, groepe met ander plekbetekenisse en plekbande (Greider en Garkovich 1994:18–9; Stedman, Beckley en Ambard 2004:583). ’n Voorbeeld van so ’n magspel in Suid-Afrika, histories en huidig, is die gemagtigde afsetting van individue van ’n perseel (of gebied) deur middel van wetgewing, soos die groepsgebiedwetgewing van vroeër en die teenswoordige grondhervormingswetgewing.

Plekgehegtheid as kognisie staan sentraal in hoe sommige mense hulle identiteit definieer:

Changes to the land, through policies, laws, or even natural change, will affect [...] groups differently. Oftentimes, identity with a place is a core element in a person’s self-identity. Land use change or proposed land use change, therefore, often meets with heated, emotional resistance, at least from some segment of society. (Beckley 2003:120)

Kennis rondom die kognisies wat plekgehegtheid onderskraag, maak dit dus makliker om te verstaan hoekom sekere individue en groepe op sekere wyses in ’n spesifieke plek optree, asook hoe hierdie optredes moontlik weens geïnduseerde omgewingsverandering kan verander.

5.2.3 Plekgehegtheid as gedrag

Plekgehegtheid as gedrag verwys na die handelinge van individue en groepe soos gebonde aan ’n spesifieke plek (Scannell en Gifford 2010:4). Studies oor hierdie onderwerp fokus meestal op individue en groepe se gedrag om te verseker dat hulle gereelde interaksie met ’n plek het (sogenaamde proximity-maintaining behaviour, of dan nabyheidhandhawing in Afrikaans), byvoorbeeld om na die ouerhuis terug te keer wanneer ’n persoon heimwee het, of om ’n pelgrimstog om religieuse redes te maak (Mazumdar en Mazumdar 2004). Hierdie handhawing van nabyheid kan ook na vore kom nadat ’n plek verandering ondergaan het, soos wanneer persone hulle huis herbou soos wat dit was voordat dit deur ’n natuurramp vernietig is (Scannell en Gifford 2010:4).

Nabyheidhandhawing kan ook in plekbeskermende handelinge omvorm word. Plekbeskermende handelinge is enige handelinge wat individue of groepe uitvoer om ’n plek teen veranderinge te beskerm juis omdat daardie plek ’n belangrike betekenis vir daardie individue of groepe het (Stedman 2002:567). Mense is meer geneig om te veg vir die voortbestaan van betekenisvolle plekke as vir plekke wat geen betekenis tot hulle lewe toevoeg nie. Hoe sterker die plekgehegtheid, hoe gewilliger is mense om plekbeskermende handelinge uit te voer (Stedman 2002:567).

In die stadsbeplanningskonteks is plekbeskermende handeling ’n goeie vertrekpunt om te verstaan hoekom mense ontwikkeling teenstaan – soos in die geval van NIMBYïsme (Devine-Wright 2009:426; 2011:336) – asook hoekom mense deelneem aan die openbaredeelname-prosesse wat as goue maatstaf vir die beroep voorgehou word (Backlund en Williams 2003:324). Vanuit ’n stadsbeplanningsoogpunt kan die openbaredeelname-proses vergemaklik word deur plekbeskermende handelinge van die publiek te verstaan, te erken en sodoende ’n vertrouensband met die gemeenskap op te bou, eerder as om hulle persepsies van die voorgestelde ontwikkeling as vermorsing van tyd te sien (Payton, Fulton en Anderson 2005:511).

5.3 Die liggingsdimensie van plekgehegtheid

Liggingsdimensie verwys na die fisies-geografiese én sosiale aspekte van ’n plek (Scannell en Gifford 2010:4). Kortertermyn-mens-plek-verhoudinge blyk eerder op die fisies-geografiese eienskappe van ’n plek gebaseer te wees, terwyl langertermynverhoudinge meestal gebaseer is op die sosiale verhoudinge wat met daardie plek geassosieer word (McCool en Martin 1994:34).

5.3.1 Die fisies-geografiese eienskappe van plek

Die fisies-geografiese aspek van die liggingsdimensie is gekoppel aan die fisiese eienskappe en die geografiese ligging van die plek waarbinne die mens-plek-verhouding funksioneer. Hier is dit belangrik om die leser daarop te wys dat hierdie stelling nie na omgewingsdeterminisme verwys nie. Dit is eerder ’n geval waar die fisiese eienskappe van ’n plek ’n beperking kan plaas op die simboliek wat met die plek geassosieer kan word. Die fisiese eienskappe van die plek kan dus bydra tot die plekbetekenisse wat daarmee geassosieer word (Scannell en Gifford 2010:5).

In landelike of natuurlike omgewings word die landskap of ekologiese eienskappe, soos berge, woude, bosse, vleilande en riviere, gesien as fisiese verskynsels wat die plekbetekenisse vir individue of groepe simboliseer. “Mining the mountain, cutting the old growth, draining the wetland, or damming the river, strikes at the heart of some individuals’ or groups’ attachment to place” (Beckley 2003:109). Dieselfde stelling van Beckley (2009:109) kan ook toegepas word op ’n stedelike omgewing. Stedelike flora, argitektoniese eienskappe, ruimtelike konfigurasie van geboue binne die stad en die aktiwiteite wat binne hierdie plek plaasvind weens die fisiese eienskappe daarvan, kan tot plekgehegtheid bydra. Die vernietiging of wysiging van hierdie eienskappe en elemente kan meegaande mens-plek-verhoudinge skaad.

In stedelike omgewings kan plekgehegtheid op verskillende geografiese skale funksioneer, naamlik ’n mikroskaal (bv. ’n individu se tuiste), mesoskaal (’n individu se buurt) en/of makroskaal (die dorp of stad) (Brown en Perkins 1992:283; Scannell en Gifford 2010:4). Mense is geneig om eerder geheg te voel aan mikroskaalplekke en makroskaalplekke (Hidalgo en Hernández 2001; Beckley 2003:112). Lengte van verblyf en eienaarskap – alhoewel laasgenoemde nie noodwendig in alle gevalle nodig is nie (Brown, Perkins en Brown 2004:361) – is gewoonlik sterk voorspellers van plekgehegtheid (Tuan 1974:147; Brown en Perkins 1992), gewoonlik omdat dit persoonlike, emosionele belegging vir die individu op lang termyn beteken.

Binne mensgemaakte omgewings kan individue nie net betekenis vind in bestaande fisiese kenmerke van ’n plek nie; hulle kan ook die omgewing fisies omskep as uitdrukking van hulle identiteit en die simbole wat hulle met die plek assosieer (Greider en Garkovich 1994:1–2; Brown e.a. 2004:361). So kan geboue en ruimtes ’n fisiese uitdrukking van individue se plekidentiteit en -simbole word (Goss 1988:392). Dit lig die vraag van Greider en Garkovich (1994:17) uit: Wie se plekgehegtheid dra meer waarde?

5.3.2 Sosiale aspekte van plek

Die sosiale aspekte van die liggingsdimensie het te doen met die bande wat met plekke gevorm word via die sosiale verhoudinge (met familie, vriende en bure) binne ’n plek en die groepsidentiteit wat ’n plek aan die gebruikers daarvan bied. Sulke groepsidentiteite word soms gevorm rondom die leefstyl van ’n spesifieke groep, wat dan weer verband hou met, onder andere, die ekonomiese beperkings van die groep (Brown en Perkins 1992:284; Scannell en Gifford 2010:4–5). Persoonlike verhoudings binne ’n spesifieke plek, veral langtermynverhoudings, en toegang tot ruimtes om in te sosialiseer, soos restaurante en parke, blyk bydraende faktore tot plekgehegtheid te wees (Beckley 2003:117; Scannell en Gifford 2010:4).

Dit is veral sosiale bande binne ’n buurt (op mesoskaal) wat mense aanmoedig om as burgers binne hulle buurt en stad betrokke te raak (Lewicka 2005:392). Interessant genoeg toon navorsing dat mense minder geneig is om bande te vorm met plekke wat aan rasse- of etniese konflik gekenmerk word, in teenstelling met plekke wat deur hoë vlakke van demokrasie en vreedsaamheid gekenmerk word (Beggs, Hurlbert en Haines 1996).

6. Plekgehegtheid en stadsbeplanning

Die driedelige raamwerk van plekgehegtheid gee vir die leser ’n goeie oorsig oor hoe mens-plek-verhoudinge vorm en funksioneer. Die voorlaaste afdeling gee ’n bondige motivering waarom plekgehegtheid as belangrik beskou kan word binne die internasionale en nasionale stadsbeplanningskonteks.

Stedman en Ingalls (2014) is van die meer onlangse navorsers wat getoon het dat daar ’n onbetwisbare skakel tussen veranderinge in die stedelike omgewing en ’n gemeenskap se reaksie daarop (soos dit verband hou met plekgehegtheid) is. Beckley (2003) en Manzo en Perkins (2006) se navorsing toon die belangrikheid van plekgehegtheid binne die stadsbeplanningkonteks. Gedagtes, gevoelens en sienings oor ’n plek kan mense se gedrag teenoor ’n plek beïnvloed, wat natuurlik mense se geneigdheid om betrokke te raak by die openbaredeelname-proses in die beplanningsproses, raak. Deur te verstaan hoekom mense besware teen voorgestelde ontwikkelings maak – onafhanklik van die sogenaamde ekonomiese waarde wat dit tot ’n plek kan toevoeg – en daarna betrokke raak by die openbaredeelname-proses, blyk ’n navorsenswaardige onderwerp te wees (Manzo en Perkins 2006:338; Burley, Jenkins, Laska en Davis 2007:352). “More people are demanding recognition of their values [...] [P]lanners are frustrated with the inability of the rational, scientific policymaking process to account for or mediate intense, emotional expressions of value for natural resources” (Beckley 2003:118–9).

Beplanners en ontwikkelaars kan konflik gedurende die openbaredeelname-proses moontlik verminder deur meer begrip te hê vir die bestaande mens-plek-verhoudinge wat deur voorgestelde ontwikkelings geraak word. Die multidissiplinêre span verantwoordelik vir die uitvoer van die nuwe projek kan, deur middel van onderhandeling, aanpassings maak rondom die plaaslike inwoners se behoeftes (Manzo en Perkins 2006:338–9).

In Suid-Afrika is daar tans genoegsame ruimte om die sosioruimtelike dinamiek van stede vanuit ’n stadsbeplanningsoogpunt te bestudeer, veral ten opsigte van plekgehegtheid. Dit impliseer ’n behoefte om te verstaan hoe ruimtes in Suid-Afrikaanse stedelike gebiede gebruik word en om te bevraagteken of huidige ruimtelike beplanning korrek daarop reageer (Todes 2008:10).

Alhoewel stadsbeplanners moontlik kennis dra van integrale, emosionele mens-plek-verhoudinge, kan dit wees dat hulle eenvoudig iets soos die waardering van plekgehegtheid as ’n luukse beskou, iets addisioneel waaraan tyd en geld spandeer moet word en wat die meeste nie bereid is om te doen nie.

For those seeking to foster participation, tapping into emotional bonds to place can help members of a community articulate and act upon place meaning. Even in communities with entrenched conflicts or negative responses to change, an understanding of place attachments and meanings can provide lessons about what mobilises people, and what feelings about place are at the root of their reaction, which can help move a community toward conflict resolution or even consensus. (Manzo en Perkins 2006:347)

Gesien binne die konteks van die multikulturele karakter van Suid-Afrika se dorpe en stede, kan navorsing oor plekgehegtheid positief bydra tot stadsbeplanners se kennis van plek, konflik rondom plek en hoe om plekbetekenisse en plekbande te gebruik om nuwe ontwikkeling kontekstueel te rig.

7. Terminologievoorstelle vir plekgehegtheidteorie

In die inleidende deel van die artikel is daarop gewys dat Engelstalige akademiese bronne se betekenis van plekgehegtheid verskil van die wyse waarop soortgelyke terme (landskapverinniging, plekverbondenheid, plekgebondenheid) in Afrikaans gebruik word. Hierdie artikel het egter ook gedeeltelik ten doel om die unieke betekenis van plekgehegtheid as Afrikaanstalige term binne stadsbeplanning te vestig deur voorstelle vir geskikte terminologie te opper.

Vir hierdie doeleinde word ad hoc-terminologie voorgestel, in plaas van ’n meer uitgebreide sistematiese terminologie. Ad hoc-terminologie word ook soms na verwys as vertalingsgeoriënteerde terminologie (Thelen 2015:349). Ad hoc-terminologie is terminologie wat vir ’n spesifieke doel of onderwerp geskep word, veral wanneer ’n term uit een taal in ’n ander taal vertaal word (Lacroix 2010:28). Terminologie in die geval van hierdie artikel verwys dus spesifiek na die woordeskat wat met ’n gespesialiseerde onderwerp gepaard gaan (Sager 1990:3).

Kernbegrippe en terme uit Engelse plekgehegtheidliteratuur word in tabel 2 gelys, tesame met gelykwaardige voorstelle vir Afrikaanse terme. ’n Definisie word ook van elke term verskaf.

Tabel 2. Voorgestelde terme vir plekgehegtheidbegrippe (in artikel bespreek)

8. Die pad vorentoe

Die doel van die artikel was om ’n literatuuroorsig van bestaande navorsing oor plekgehegtheid in die stadsbeplanningsdissipline te gee. Daaruit is Afrikaanstalige terminologie van enkele hoofterme, soos bespreek in die literatuurafdeling van die artikel, vir plekgehegtheidteorie, soos wat dit van toepassing is op die stadsbeplanningsdissipline, voorgestel.

Die voorgestelde terminologie is tans nie-alomvattend van alle terme wat gepaard gaan met plekgehegtheidteorie. Ek is bewus daarvan dat daar nog terme is wat verwant is aan plekgehegtheid (byvoorbeeld plekverknogtheid, “place dependence”, “place satisfaction” en “rootedness”) wat nie aangespreek is in die literatuurstudie nie. Sulke terme kan baat vind by ’n soortgelyke ondersoek en kan dieselfde verrykende funksie in Afrikaanse terminologie vir plekgehegtheidteorie tot gevolg hê.

Die voorgestelde terme is slegs die eerste stap in die ontwikkeling van ’n werkbare Afrikaanse terminologie vir plekgehegtheidteorie. Dit beteken dat die wysiging of verfyning van die Afrikaanse terme ’n onderwerp is vir verdere bespreking en navorsing. Die voorgestelde terme kan dus verfyn en uitgebrei word in toekomstige navorsing, veral vanuit ’n linguistiese oogpunt.

Bedanking

Ek wil graag die twee anonieme keurders bedank vir die insette en voorstelle wat hulle ter verbetering van hierdie artikel gemaak het.

Bibliografie

Altman, I. en S. Low (reds.). 1992. Place attachment. New York: Plenum Press.

Appleyard, D. 1979. The environment as a social symbol: within a theory of environmental action and perception. Journal of the American Planning Association, 45(2):143–53.

Backlund, E.A. en D.R. Williams. 2003. A quantitative synthesis of place attachment research: investigating past experience and place attachment. In Murdy (red.) 2003.

Beckley, T.M. 2003. The relative importance of sociocultural and ecological factors in attachment to place. In Kruger (red.) 2003.

Beggs, J.J., J.S. Hurlbert en V.A. Haines. 1996. Revisiting the rural-urban contrast: personal networks in nonmetropolitan and metropolitan settings. Rural Sociology, 61:306–25.

Betchel, R.B. en A. Churchman (reds.). 2002. Handbook of environmental psychology. New York: John Wiley & Sons, Inc.

Billig, M. 2006. Is my home my castle? Place attachment, risk perception, and religious faith. Environment and Behavior, 38:248–65.

Bricker, K.S. en D.L. Kerstetter. 2000. Level of specialization and place attachment: an exploratory study of whitewater recreationists. Leisure Sciences, 22(4):233–57.

Brown, B.B. en D.D. Perkins. 1992. Disruptions in place attachment. In Altman en Low (reds.) 1992.

Brown, B.B., D.D. Perkins en G. Brown. 2004. Incivilities, place attachment and crime: block and individual effects. Journal of Environmental Psychology, 24:359–71.

Brown, G. en S. Donovan. 2014. Measuring change in place values for environmental and natural resource planning using Public Participation GIS (PPGIS): results and challenges for longitudinal research. Society & Natural Resources, 27(1):36–54.

Brown, G. en C. Raymond. 2007. The relationship between place attachment and landscape values: toward mapping place attachment. Applied Geography, 27:89–111.

Burley, D., P. Jenkins, S. Laska en T. Davis. 2007. Place attachment and environmental change in coastal Louisiana. Organization and Environment, 20:347–66.

Carmona, M., T. Heath, T. Oc en S. Tiesdell. 2003. Public places urban spaces: the dimensions of urban design. Oxford: Architectural Press.

Casey, E. 1996. How to get from space to place in a fairly short stretch of time. In Feld en Basso (reds.) 1996.

Cole, D.N., S.F. McCool, W.T. Borrie en J. O’Loughlin (reds.). 2000. Volume 4: Wilderness visitors, experiences, and visitor management. Wilderness Science in a Time of Change-kongres, 23 tot 17 Mei 1999, Missoula, MT. Proceedings RMRS-P-15-VOL-4. Ogden, UT: U.S.

Colville-Andersen, M. 2012. Bicycle culture by design. TedxZurich. https://www.youtube.com/watch?v=pX8zZdLw7cs#t=281.438201 (1 Februarie 2017 geraadpleeg).

Cresswell, T. 2002. Theorizing place. In Verstraete en Cresswell (reds.) 2002.

Davenport, M.A. en D.H. Anderson. 2005. Getting from sense of place to place-based management: an interpretive investigation of place meanings and perceptions of landscape change. Society & Natural Resources, 18:625–41.

Devine-Wright, P. 2005. Beyond NIMBYism: towards an integrated framework for understanding public perceptions of wind energy. Wind Energy, 8:125–39.

—. 2009. Rethinking NIMBYism: the role of place attachment and place identity in explaining place-protective action. Journal of Community en Applied Social Psychology, 19:426–41.

—. 2011. Place attachment and public acceptance of renewable energy: a tidal energy case study. Journal of Environmental Psychology, 31(4):336–43.

Downs, R.M. en D. Stea. 1977. Maps in minds: reflections on cognitive mapping. New York: Harper & Row Publishers.

Duhl, L.J. (red.). 1963. The urban condition. New York: Basic Books.

Feld, S. en K. Basso (reds.). 1996. Senses of place. Sante Fe: School of American Research.

Fischer, C.S., C.S. Stueve, L.M. Jones, R.M. Jackson, K. Gerson en M. Baldassare. 1977. Networks and places. Social relations in the urban setting. New York: The Free Press.

Fried, M. 1963. Grieving for a lost home. In Duhl (red.) 1963.

Fullilove, M.T. 1996. Psychiatric implications of displacement: contributions from the psychology of place. American Journal of Psychiatry, 153:1516–23.

Giuliani, M., F. Ferrara en S. Barbotti. 2003. One attachment or more?. Ashland, OH: Hogrefe & Huber.

Goss, J. 1988. The built environment and social theory: towards an architectural geography. Professional Geographer, 40(4):392–403.

Grahn, P. en U.A. Stigsdotter. 2003. Landscape planning and stress. Urban Forestry and Urban Greening, 2:1–18.

Greider, T. en L. Garkovich. 1994. Landscapes: the social construction of nature and the environment. Rural Sociology, 59(1):1–24.

Greyling, F. 2014. Sin van plek en bioregionalisme: gelaagdheid in ’n kunstenaarsboekinstallasie van Stanley Grootboom. South African Journal of Art History, 29(4):112–31.

—. 2015. Sin van plek, ingeplaastheid en bioregionaliteit in ’n kunstenaarsboek-installasie, Mooirivier: weerspieëling en weerklank. LitNet Akademies, 12(3):308–57. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/12/LitNet_Akademies_12-3_FranciGreyling_308-357.pdf.

Gustafson, P. 2001a. Meanings of place: Everyday experience and theoretical conceptualisations. Journal of Environmental Psychology, 21:5–16.

—. 2001b. Roots and routes: exploring the relationship between place attachment and mobility. Environment and Behavior, 33:667–87.

Halpenny, E.A. 2010. Pro-environmental behaviours and park visitors: the effect of place attachment. Journal of Environmental Psychology, 30:409–21.

Hidalgo, M.C. en B. Hernández. 2001. Place attachment: conceptual and empirical questions. Journal of Environmental Psychology, 21:273–81.

Hummon, D. 1990. Common places: community ideology and identity in American culture. New York: State University of New York Press.

Inalhan, G. en E. Finch. 2004. Place attachment and sense of belonging. Facilities, 22(5/6):120–8.

Jordaan, T. 2015. Planning the intangible: Place attachment and public participation in South African town planning. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Noordwes-Universiteit.

Kaltenborn, B.P. 1997. Nature of place attachment: a study among recreation homeowners in Southern Norway. Leisure Sciences, 19(3):175–89.

Knez, I. 2014. Place and the self: an autobiographical memory synthesis. Philosophical Psychology, 27(2):164–92.

Korpela, K., K. Borodulin, M. Neuvonen, O. Paronen en L. Tyrväinen. 2014. Analyzing the mediators between nature-based outdoor recreation and emotional well-being. Journal of Environmental Psychology, 37:1–7.

Korpela, K. en T. Hartig. 1996. Restorative qualities of favorite places. Journal of Environmental Psychology, 16:221–33.

Kriel, I.J. 1999. Eiendomsportefeuljeveredeling by institusionele eiendomsbeleggers in nie-residensiële eiendomme in Suid-Afrika. Ongepubliseerde magisterverhandeling, Universiteit van Johannesburg.

Kruger, L.E. (red.). 2003. Understanding community-forest relations. Gen. Tech. Rep. PNW-GTR-566. Portland, OR: U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest Research Station.

Kyle, G., A. Graefe, R. Manning en J. Bacon. 2004. Effects of place attachment on users’ perceptions of social and environmental conditions in a natural setting. Journal of Environmental Psychology, 24:213–25.

Kyle, G.T., A.J. Mowen en M. Tarrant. 2004. Linking place preferences with place meaning: an examination of the relationship between place motivation and place attachment. Journal of Environmental Psychology, 24:439–54.

Lacroix, K. 2010. Translators and ad hoc terminology research in the 21st century. Language Update, 7(4):28.

Lewicka, M. 2011. Place attachment: how far have we come in the last 40 years? Journal of Environmental Psychology, 31:207–30.

Lime, D. en D. Fields (reds.). 1981. Some recent products of river recreation research (USDA Forest Service, Gen. Tech. Rep. NC-63). St. Paul, MN: North Central Forest Experiment Station.

Lynch, K. 1960. Image of the city. Cambridge, MA: The MIT Press.

Mabin, A. en D. Smit. 1997. Reconstructing South Africa's cities? The making of town planning 1900–2000. Planning Perspectives, 12(2):193–223.

Madanipour, A. 1996. Design of urban space: an inquiry into a socio-spatial process. Sussex: Wiley.

Manzo, L.C. en D.D. Perkins. 2006. Finding common ground: the importance of place attachment to community participation and planning. Journal of Planning Literature, 20(4):335–50.

Mazumdar, S. en S. Mazumdar. 2004. Religion and place attachment: a study of sacred places. Journal of Environmental Psychology, 24:385–97.

McCool, S.F. en S.R. Martin. 1994. Community attachment and attitudes toward tourism development. Journal of Travel Research, 32(3):2–34.

Meyer, S. 2014. Ingeplaaste skryf as vergestalting van ekosentriese ingesteldheid in Petra Müller se verhaalkuns. Literator, 35(2), Art. #1080. http://dx.doi.org/10.4102/lit.v35i2.1080 (2 Oktober 2017 geraadpleeg.)

Moore, R.L. en A.R. Graefe. 1994. Attachments to recreation settings: the case of rail-trail users. Leisure Sciences, 16:17–31.

Morris, H. 2013. Why stay in Chernobyl? Because it's home. TED Talks. http://www.ted.com/talks/holly_morris_why_stay_in_chernobyl_because_it_s_home (4 August 2014 geraadpleeg).

Murdy, J. (red.). 2003.Proceedings of the 2003 Northeastern Recreation Research Symposium. Gen. Tech. Rep. NE-317. Newton Square, PA: U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Northeastern Research Station.

Nordenstam, B.J. 1994. When communities say NIMBY to their LULUS: factors influencing environmental and social impact perception. Referaat aangebied by die 14dejaarvergadering van die International Association for Impact Assessment. Quebec, Kanada.

Nordh, H., C. Alalouch en T. Hartig. 2011. Assessing restorative components of small urban parks using conjoint methodology. Urban Forestry and Urban Greening, 10:95–103.

Oberholzer, J. 1989. Staatsdorp Vereeniging – ’n Kliëntsisteem in maatskaplike werk. Ongepubliseerde magisterverhandeling, Universiteit van Johannesburg.

Pacione, M. 2003. Urban environmental quality and human wellbeing – a social geographical perspective. Landscape and Urban Planning, 65:19–30.

Payton, M.A., D.C. Fulton en D.H. Anderson. 2005. Influence of place attachment and trust on civic action: a study at Sherburne National Wildlife Refuge. Society & Natural Resources, 18(6):511–28.

Præsholm, S., F.S. Jensen, B. Hasler, C. Damgaard en E. Erichsen. 2002. Forests improve qualities and values of local areas in Denmark. Urban Forestry and Urban Greening, 1:97–106.

Pretty, G.H., H.M. Chipuer en P. Bramston. 2003. Sense of place amongst adolescents and adults in two rural Australian towns: the discriminating features of place attachment, sense of community and place dependence in relation to place identity. Journal of Environmental Psychology, 23:273–87.

Rapoport, A. 1977. Human aspects of urban form: towards a man-environment approach to urban form and design. Oxford: Pergamon Press.

Relph, E. 1976. Place and placelessness. Londen: Pion.

Roos, V. 2008. The Mmogo-Method^TM: Discovering symbolic community interactions. Journal of Psychology in Africa, 18(4):659-67.

Roos, V. (red.). 2016. Understanding relational and group experiences through the Mmogo-method^®. http://www.springer.com/us/book/9783319312224 (12 Desember 2017 geraadpleeg.)

Roos, V., P.S. Kolobe en N. Keatig. 2014. (Re)creating community: experiences of older women forcibly relocated during apartheid. Journal of Community and Applied Social Psychology, 24:12–25.

Ryan, R.L. 2005. Exploring the effects of environmental experience on attachment to urban natural areas. Environment and Behavior, 37(1):3–42.

Sager, J. 1990. A practical course in terminology processing. Amsterdam, Philadelphia: Benjamins.

Sancar, F.H. 2003. City, music and place attachment: beloved Istanbul. Journal of Urban Design, 8(3):269–91.

Scannell, L. en R. Gifford. 2010. Defining place attachment: a tripartite organizing framework. Journal of Environmental Psychology, 30:1–10.

Schreyer, R. en J.W. Roggenbuck. 1981. Visitor images of national parks: the influence of social definitions of places on perceptions and behavior. In Lime en Fields (reds.) 1981.

Seamon, D. en R. Mugerauer (reds.). 2000. Dwelling, place and environment: towards a phenomenology of person and world. Malabar, Florida: Kreiger Publishing Company.

Shumaker, S.A. en R.B. Taylor. 1983. Toward a clarification of people-place relationships: a model of attachment to place. Environmental Psychology: Directions and perspectives, 2:19–25.

Smith, S. 2016. "Landskapverinniging" as sentrale motief in die gedig "tesis in gestapelde sillabeversteuring oor ingebedheid" in die bundel Mede-wete (2014) van Antjie Krog. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 56(4-2):1213–26.

Stedman, R., T. Beckley en M. Ambard. 2004. A picture and 1 000 words: using resident-employed photography to understand attachment to high amenity places. Journal of Leisure Research, 36(4):580–606.

Stedman, R.C. 2002. Toward a social psychology of place: predicting behavior from place-based cognitions, attitude, and identity. Environment and Behaviour, 34:561–81.

Stedman, R.C. en M. Ingalls. 2014. Topophilia, biophilia and greening in the red zone. In Tidball en Krasny (reds.) 2014.

St. John, C., D.M. Austin en Y. Baba. 1986. The question of community attachment revisited. Sociological Spectrum, 6:411–31.

Thelen, M. 2015. The interaction between terminology and translation or where terminology and translation meet. trans-kom, 8(2):347–81.

Tidball, K.G. en M.E. Krasny (reds.). 2014. Greening in the red zone: vulnerability, resilience, and urgent biophilia. Dordrecht, Nederland: Springer.

Todes, A. 2008. Rethinking spatial planning. Town and Regional Planning, 53:9–13.

Tuan, Y. 1974. Topophilia. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

—. 1977. Space and place: the perspectives of experience. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Twigger-Ross, C.L. en D.L. Uzzell. 1996. Place and identity processes. Journal of Environmental Psychology, 16:205–20.

Ujang, N. 2014. Place meaning and significance of the traditional shopping district in the city centre of Kuala Lumpur, Malaysia. International Journal of Architectural Research, 8(1):66–77.

Uzzell, D., E. Pol en D. Badenas. 2002. Place identification, social cohesion, and environmental sustainability. Environment and Behavior, 34:26–53.

Van Staden, J.A. 1993. Die aard, omvang en die dinamiek van die finansieel-monetêre markte waarbinne die Suid-Afrikaanse institusionele belegger moet opereer. Ongepubliseerde magisterverhandeling, Universiteit van Johannesburg.

Vaske, J.J. en K.C. Kobrin. 2001. Place attachment and environmentally responsible behavior. Journal of Environmental Education, 32(4):16–21.

Verstraete, G. en T. Cresswell (reds.). 2002. Mobilizing place, place mobility: the politics of representation in a globalized world. New York: Rodopi.

Violich, F. 2000. Towards revealing the sense of place: an intuitive “reading” of four Dalmation towns. In Seamon en Mugerauer (reds.) 2000.

Vorkinn, M. en H. Riese. 2001. Environmental concern in a local context: the significance of place attachment. Environment and Behavior, 33:249–63.

Warzecha, C.A., D.W. Lime en J.L. Thompson. 2000. Visitors’ relationship to the resource: comparing place attachment in wildland and developed settings. In Cole e.a. (reds.) 2000.

Williams, D.R. en M.E. Patterson. 1996. Environmental meaning and ecosystem management: perspectives from environmental psychology and human geography. Society and Natural Resources, 9:507-521.

Williams, D.R., M.E. Patterson, J.W. Roggenbuck en A.E. Watson. 1992. Beyond the commodity metaphor: examining emotional and symbolic attachment to place. Leisure Sciences, 14:29–46.

Williams, D.R. en J.W. Roggenbuck. 1989. Measuring place attachment: some preliminary results. Referaat gelewer by die Outdoor Planning and Management NRPA Symposium on Leisure Research, 20–22 Oktober, San Antonio, Texas.

Williams, D.R. en S.I. Stewart. 1998. Sense of place: an elusive concept that is finding a home in ecosystem management. Journal of Forestry, 96(5):830–40.

Williams, D.R. en J.J. Vaske. 2003. The measurement of place attachment: validity and generalisability of a psychometric approach. Forest Science, 49(6):830–40.

Windsong, E.A. 2014. Insights from a qualitative study of rural communes: physical and social dimensions of place. Society & Natural Resources, 27(1):107–16.

Eindnota

¹ Dit geld veral vir lande wat hulle beplanningsberoepslui gekoppel het aan die twee toonaangewende Westerse lande van daardie tyd, die VSA en Groot-Brittanje. Die basis van die moderne Suid-Afrikaanse beplanningsberoep was merendeels gevestig deur die kolonisering van die land deur Groot-Brittanje. In die jare wat gevolg het, het stadsbeplanningswetgewing en -tendense van beide die VSA en Groot-Brittanje die ontwikkeling van die beroep binne Suid-Afrika gerig (Mabin en Smith 1997).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Plekgehegtheid binne stadsbeplanning: ’n literatuurstudie en voorstelle vir Afrikaanse terminologie appeared first on LitNet.

Opsomming

Die afgelope kwarteeu het die Suid-Afrikaanse nasionale skoolkurrikulum veranderings en hersienings ten opsigte van kurrikulumontwerpbenaderings en metodologie ondergaan. Skoolkurrikulaveranderings vind wêreldwyd plaas om met internasionale en nasionale eise, maatskaplike behoeftes en sosiopolitieke, sosio-ekonomiese en tegnologiese veranderinge tred te hou. Skoolkurrikula kan nie polities neutraal wees nie en weerspieël bepaalde ideologieë. Die verandering van die Suid-Afrikaanse skoolkurrikulum van ’n oorwegend tradisionele kurrikulumontwerp na ’n sosiaal-konstruktivistiese uitkomsgebaseerde kurrikulumontwerp in 1997 was ’n sodanige sosiopolitieke stap. Skoolkurrikulumontwerpveranderinge in Suid-Afrika het ’n U-draai op ’n kontinuum ten opsigte van kurrikulumontwerp- en onderrigbenaderings gemaak. In hierdie artikel word besin of die veranderings in kurrikulumontwerpbenaderings en -hersienings met die doel om ’n verbeterde Suid-Afrikaanse skoolkurrikulum (op Afrikaans Huistaal toegepas) daar te stel opvoedkundige en maatskaplike verantwoordbaarheid teenoor onderwys in Suid-Afrika bewys, en of leerders met die nodige kennis, vaardighede en houdings toegerus en voorberei word om as burgers in diverse nasionale en internasionale gemeenskappe produktief diens te lewer.

Trefwoorde: Afrikaans (Huistaal); kurrikulum; kurrikulumontwerp; kurrikulumverandering; onderrig; opvoedkundige verantwoordbaarheid; produkbenadering; prosesbenadering

Abstract

Approaches to curriculum design of the South African school curricula: a critical perspective on the curricula for Afrikaans (Home Language)

During the past 25 years, the South African national school curricula went through changes and revisions with regard to approaches to curriculum design and methodologies. Changes in school curricula are taking place across the world to meet international and national demands, to meet social needs, and to comply with socio-political, socio-economic and technological changes. School curricula are not neutral, seeing that they develop in certain socio-political and socio-economic periods. Approaches to curriculum design contributed to the South African school curricula going through various changes, revisions and repackaging after 1994. These changes were political, symbolic, educational and socio-communal, and are reflected in the various school curricula. The question thus arises whether these changes and revisions are educationally and socially accountable, represent an improvement within the South African school system, and in particular whether they have also improved as far Afrikaans (Home Language) is concerned.

The basic approaches to curriculum design flow from mainly two ideological forms, namely reconstructivism and progressivism. The two main approaches to curriculum design are product approaches and process approaches. Product approaches entail, among other things, clear goals and authoritative prescriptive learning content. This approach to curriculum design views knowledge as given and absolute, and the teachers and learners have little to no influence when the curriculum is being determined, while process approaches to curriculum design entail, among other things, a more descriptive curriculum which comes into being in the classroom and provides teachers with more space to act as curriculators. Learning content and learning activities are developed in tandem in process approaches to curriculum design, in order for learning content to determine activities and activities to determine learning content. The South African school curricula, which therefore also implies the curricula for Afrikaans (Home Language), reflect the exchange which took place between these two overall approaches to curriculum design in the more than 25 years that have passed. The syllabi for Afrikaans, First Language (1985–1995) were characterised by a strong authoritative selection of learning content and were clearly influenced by a product approach to curriculum design.

In the political dispensation during the post-apartheid period South Africa needed a school curriculum which gave learners equal and fair education opportunities, and consequently Curriculum 2005 was developed. Curriculum 2005 was influenced in curriculum design by process approaches. This outcomes-based curriculum was in strong contrast with the previous content-based syllabi with regard to ideology, content, methodology and assessment. The assumption with Curriculum 2005 was that learners should be participants in the discovery of knowledge and that the teachers should be facilitators of learning and curriculators of learning content. The approach to curriculum design on which Curriculum 2005 is built was accepted timeously and precipitately in South Africa, a developing country, as a result of the models implemented in developed countries. The outcomes-based approach to teaching of Curriculum 2005 failed the diverse South African community and the recognition of the unsuccessful implementation thereof led to the establishment of the National Curriculum Statement (NCS) in 2002. The NCS followed a hybrid approach to curriculum design which integrated product approaches and process approaches. This was an attempt to make the South African school curriculum more user-friendly for teachers. However, teachers were still hesitant to act as curriculators. A task team appointed by die Minister of Education found that the NCS was still too general and provided unsatisfactory support to teachers.

The school curriculum which followed the NCS in 2011, the National Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS), was a return to product approaches to curriculum design, despite the ministerial task team's recommendation to follow a hybrid approach. School curricula ensuing from this are prescriptive in nature and unequivocally indicate to teachers what to do, where to begin, and when to do it. If we follow the course of the South African school curriculum's changes and revisions it is clear that after 1990 there was a shift from mainly product approaches to curriculum design (syllabi for Afrikaans, First Language, 1985–1995) at the one end of the continuum, to mainly a process approach to curriculum design (Curriculum 2005 for Language Literacy and Communication) at the other, and then with the implementation of CAPS (2011) a U-turn was made back to mainly a product approach to curriculum design.

According to curriculum experts it would have been more educationally and socially accountable if there had been a gradual shift from a traditional to a transitional to a transformational curriculum design. The South African education authorities supported "revolutionary" education changes rather than gradual "evolutionary" changes during the democratisation of South Africa, and it should be judged in that light. Consequently, the South African school curricula were changed and revised more than those of other countries. The current school curriculum, CAPS, for Afrikaans (Home Language) shows clear characteristics of product approaches to curriculum design, such as prescription, uniformity, set calendar times, examination coaching, strict regulation, and curriculum monitoring. This product approach indicates a return to the approaches to curriculum design which influenced the 1985–1995 syllabi (Afrikaans, First Language). In product approaches to curriculum design teachers are, according to theory, only technicians following curriculum prescriptions. Firstly, it can cause a decline and decrease in teachers' as well as students' creativity, imagination and innovation. Secondly, in the current South African school system the possibility exists that "deprofessionalisation" of teachers might take place. The ideal is rather for teachers to interpret, reinterpret, transform, adapt, add to and remove from the school curriculum, and to provide learners with learning experiences which are significant within a certain timeframe.

According to researchers, product approaches to curriculum design do not meet the demands of the 21st century, seeing that the modern information-orientated world needs a curriculum which will guide learners to unlock and evaluate fast-changing knowledge. Educational and social accountability requires critical, creative and problem-solving thought, imagination and innovation. The first question to arise is whether the current approach to curriculum design provides adequate opportunities to do so, and the second question is whether CAPS (Home Language) will meet the requirements stated above. The conclusion can be made that CAPS (Home Language) can be seen as a double-edged sword: on the one hand it is appropriate and useful for the inexperienced and incapable teacher who chooses to use a prescriptive approach to know exactly what to teach when. But on the other hand, CAPS (Home Language) restrains the experienced and capable teacher who chooses curriculum negotiation and who wants to challenge their teaching adequacy in the interest of socio-communal and educational accountability.

Keywords: Afrikaans (Home Language); curriculum; curriculum change; curriculum design; educational accountability; process approach; product approach; teaching

1. Inleiding

Veranderinge en hersienings ten opsigte van skoolkurrikulumontwerp- en onderrigbenaderings is nie uniek aan Suid-Afrika nie, aangesien sosio-ekonomiese en -politieke veranderinge voortdurend veranderde eise aan die onderwysstelsel stel. Skoolkurrikula word in ’n bepaalde tydruimte geproduseer en weerspieël die sosio-ekonomiese en -politieke oorwegings daarvan (Hoadley en Jansen 2009:149). So het kurrikulumontwerpbenaderings daartoe bygedra dat die Suid-Afrikaanse skoolkurrikula na 1994 verskeie veranderinge en herverpakkings ondergaan het. Hierdie veranderinge was polities (opponeer apartheidsonderwys), ekonomies (bemagtig burgers), simbolies (“people’s education for people’s power”), opvoedkundig en maatskaplik (ontwikkel leerders vir ’n demokratiese bestel) van aard. Hierdie veranderinge word in die kurrikula vir Afrikaans (Huistaal) weerspieël.

Maatskaplike verantwoordbaarheid ten opsigte van onderrig is volgens Whitty (2008:8, 11) ’n verbintenis om in besluitnemingsprosesse ’n gesonde balans tussen gemeenskapsbehoeftes en -prestasie te vind.

Die vraag ontstaan of die huidige kurrikulumontwerpbenadering van die Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidverklaring (KABV) van 2011 opvoedkundig en maatskaplik verantwoordbaar is. Bied dit genoegsame geleenthede om die vaardighede wat die 21ste eeu vereis te ontwikkel; is dit relevant in die huidige Suid-Afrikaanse konteks en ’n verbetering op voorafgaande sillabusse en kurrikula vir Afrikaans (Huistaal).

Die doel van hierdie beskouende artikel is om die kurrikulumontwerpbenadering van die KABV (2011) in terme van opvoedkundige en maatskaplike verantwoordbaarheid krities te evalueer.

2. Konseptueel-teoretiese raamwerk

Benaderings tot kurrikulumontwerp word beïnvloed deur sieninge van die aard en die doel van onderwys. Breen (1984:56) se opsomming oor wat benaderings tot kurrikulumontwerp behels, is kort en kragtig: “Who does what with whom, on what subject-matter, with what resources, when, how, and for what learning purpose.”

Die basiese benaderings tot kurrikulumontwerp spruit hoofsaaklik uit twee ideologiese vorme: rekonstruktivisme en progressivisme. Rekonstruktivisme word met die werk van die Amerikaanse opvoedkundige, John Dewey se werk How we think (1910), verbind. Progressivisme word onder andere met die werk van onderwyshervormers soos die Fransman, Jean-Jacques Rosseau se bekroonde The First Discourse (1750); die Switserse pedagoog, Johann Heinrich Pestalozzi se How Gertrude teaches her children (1801); en Friedrich Foebel, die Duitse opvoedkundige se Educational laws for all teachers (1897) geassosieer (White 1988:24). Volgens Candlin (1984:30) manifesteer die bogenoemde ideologieë as produk- en prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp, wat soos volg saamgevat kan word:

... one which requires learners, in Freire’s (1975) critique, to bank received knowledge as a collection of “communiques” or states of knowing, and the other which, in Dewey’s (1910) sense, encourages learner to explore ways of knowing, to interpret knowledge and to engage in dialogue with it and themselves ... [A curriculum] of the former type is personal, extrinsic, idealistic and presents a picture of static ‘reality’; the latter type is personal, intrinsic and is one of ‘reality’ in process.

Prosesbenaderings staan in verband met prosesse eerder as meetbare produkte; die ontwikkeling van begrip eerder as kennisversameling; die bevordering van individuele outonomieë; en ’n vermoë vir deurlopende leer. Die psigologiese basis vir proseskurrikulumontwerpe word in die werk van Piaget (1973; 1977) en Bruner (1960) gevind (White 1988:24).

Vervolgens word die twee hoofstroombenaderings tot kurrikulumontwerp bespreek.

2.1 Produkbenaderings tot kurrikulumontwerp

Produkbenaderings tot kurrikulumontwerp is lineêr van aard en bevat duidelike en ondubbelsinnige doelwitte vir die sistematiese beplanning van onderriggebeure en word met die benaderings van Taba (1962), Taylor en Richards (1979) geassosieer. Die klem val op voorafbepaalde en voorskriftelike leerinhoude. Candlin (1984:29) omskryf produkbenaderings tot kurrikulumontwerp soos volg:

[They] are concerned with the specification and planning of what is to be learned, frequently set down in some written form as prescriptions for action by teachers and learners. They have, traditionally, the mark of authority.

In produkbenaderings word leerinhoude deur kundiges bepaal en het onderwysers en leerders min of geen invloed op die vasstelling daarvan nie. ’n Behavioristiese invloed kom hierin na vore. Kennis word as gegewe en absoluut beskou en korrekte terugvoer van leerders dui dat leer plaasgevind het. Dit impliseer volgens Nieuwoudt (1998:30) dat geen kritiese denke van leerders verwag word nie.

Soos Stenhouse (1975:85) staan Jansen (2001:243) die voorskriftelikheid van doelwitmodelle teë, aangesien die onderwyser dan as tegniese kurrikulumimplementeerder optree. Hy verkies eerder reflektiewe onderwysers as onderwysers wat bloot spesifieke doelwitte met presisie nastreef. Hoadley en Jansen (2009:153) meen dat konsepte en vaardighede in produkbenaderings tot kurrikulumontwerp agterweë gelaat word.

2.2 Prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp

Proseskurrikulumontwerpe fokus op sosiale interaksie (Piaget 1973; 1977) en sien leer in terme van kognitiewe ontwikkeling (Bruner 1960). Die proses sien volgens White (1988:24) soos volg daaruit: die onderwyser voorsien stimulasie; begelei leerders tot waarneming en navorsing; en moedig leerders aan om bronmateriaal krities te evalueer.

Hierdie kurrikulumontwerp sluit kurrikula in wat in die klaskamer tot stand kom deur aktiewe en konstante interaksie tussen onderwyser, leerder en inhoud (kennis), en daag onderwysersbevoegdheid uit. Dit behels volgens Stenhouse (1975:85) nie slegs ’n verpakking van leerinhoude wat gedek moet word nie (soos produkbenaderings veronderstel), maar ook die erkenning van unieke klaskameromgewings waarin betekenisvolle leer plaasvind.

In prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp word die onderskeid tussen inhoude (kennis) en metodiek moeilik gehandhaaf en val die klem op die onderrig-leer-proses (Richards en Rodgers 2014:177; Nunan 1988:15). Inhoude en leeraktiwiteite word in tandem ontwikkel, sodat inhoude aktiwiteite kan bepaal en aktiwiteite ook leerinhoude kan bepaal (Richards en Rodgers 2014:184).

Hoadley en Jansen (2009:44, 153) staan ’n beskrywende kurrikulumontwerp volgens prosesbenaderings voor eerder as voorskriftelike kurrikula, aangesien dit onderwysers die ruimte bied om as kurrikuleerders op te tree; die kurrikulum te interpreteer; te herinterpreteer; en aan te pas volgens leerderbehoeftes. Prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp is nie so meganisties, resepmatig en voorspelbaar soos produkbenaderings nie.

Om die nasionale skoolkurrikula van Suid-Afrika in perspektief te plaas, word vervolgens ’n historiese oorsig van die kurrikulumontwerpbenaderings wat die afgelope 25 jaar in skoolkurrikula voorgekom het, en tans voorkom, gegee – toegepas op Afrikaans (Huistaal).

3. Suid-Afrikaanse skoolkurrikulumontwerpe sedert 1985

Die veranderings en herverpakkings wat die afgelope kwarteeu in die Suid-Afrikaanse skoolkurrikula voorgekom het, weerspieël die wisseling van die twee oorhoofse kurrikulumontwerpe: produk- en prosesbenaderings. Die veranderings weerspieël bepaalde tydruimtelike sosiopolitieke waardesisteme, ideologieë en besluite van die betrokke kurrikulumontwikkelaars deur die jare (Graham-Jolly 2012; Chisholm 2003:312, 316, 318).

Die keuse van ’n kurrikulumontwerp is deurslaggewend vir taalonderrig, alhoewel Long en Crookes (1992) toegee dat daar nie ’n beste ontwerp bestaan nie. Richards en Rodgers (2014:346) onderskei verskillende dimensies in ’n taalkurrikulum, naamlik die daarstelling van ’n kurrikulum (inset); die volg van ’n metodologie (proses); en die doelwitte wat bereik word deur leer wat plaasgevind het (uitset).

Die afgelope 25 jaar se kurrikula vir Afrikaans (Huistaal) se kurrikulumontwerpbenaderings en taalkurrikuladimensies word in die volgende paragrawe in historiese perspektief geplaas.

3.1 Sillabus1 vir Afrikaans Eerste Taal (1985)

Hierdie onderwysdepartementele sillabus kan as ’n voorafbepaalde leerplan en leerinhoude aan die hand van ’n werkskema wat die onderwysdepartement voorskryf, beskryf word (inset) soos onderstaande Voorbeeld 1a na vore kom.

Taalleerinhoude (inset) van hierdie sillabus het ’n sterk formalistiese inslag getoon en grammatiese komponente beslaan ’n groot deel van die kurrikuluminhoud wat met ’n produkbenadering tot kurrikulumontwerp korreleer(Tyler 1949).¹ Van de Rheede (1992:281) wys hier op die invloed van De Saussure se “gedekontekstualiseerde” en “gedehumaniseerde” strukturele model waarin taal hoofsaaklik as ’n grammatikasisteem beskou word.

Onderwysergesentreerde onderrig (metodologiese proses) aan die hand van ’n handboek wat die voorgeskrewe leerplan gevolg het, is in hierdie sillabus nagevolg. Die taalhandboek is volgens Van Aardt, Combrink en Eksteen (1980:51–3) as ’n belangrike hulpmiddel in produkbenaderings tot kurrikulumontwerp beskou. Leeraktiwiteite in taalhandboeke het hoofsaaklik uit gedekontekstualiseerde oefeninge sonder verband met die werklikheid of behoeftes van die gemeenskap bestaan. Min voorsiening is vir spesifieke leerderbehoeftes, verskillende leerstyle en verskillende kognitiewe denkvlakke gemaak (Van Oort, 2013:4), soos dit uit die onderstaande voorbeelde na vore kom:

Volgens Hoadley en Jansen (2009:152) is assessering afsonderlik en nie as deel van die onderrigleerproses nie hanteer. Dit het aanleiding gegee tot ’n kurrikulum wat hoofsaaklik die weergawe van kurrikuluminhoud deur middel van memorisering ten doel het (uitset).

Die sillabus vir Afrikaans Eerste Taal (1985) word gekenmerk deur voorskriftelikheid rakende doelwitte, omvang en (sosiopolities-gedrewe) outoritêre selektering van leerinhoude (Hoadley en Jansen 2009:152) en is duidelik deur ’n produkbenadering tot kurrikulumontwerp beïnvloed.

3.2 Tussentydse Kernsillabus vir Afrikaans Eerste Taal (1995)

In 1995 is ’n Tussentydse Kernsillabus vir Afrikaans Eerste Taal (1995a) in gebruik geneem. Die bedoeling was om as ’n oorgangsillabus te dien, maar dit het nie veel verskil wat kurrikulumontwerpbenadering betref nie. Dit het gepoog om meer “polities korrek” as sy voorganger te wees, soos om byvoorbeeld Niestandaardafrikaanse variëteite in te sluit om sodoende ’n inklusiewer beeld van Afrikaans voor te stel.

Hierdie tussentydse kurrikulum is, net soos sy voorganger, ’n voorbeeld van ’n kurrikulum wat deur ’n produkbenadering tot kurrikulumontwerp beïnvloed is.

3.3 Kurrikulum 2005

Volgens die “vader van uitkomsgebaseerde onderrig” (UGO), Spady (1995:71), voorsien produkbenaderings tot kurrikulumontwerp nie meer in die opvoedkundige en maatskaplike behoeftes van die 21ste eeu nie. ’n Inligtingsgeoriënteerde wêreld het kurrikulumontwerpbenaderings benodig wat op ontsluiting, toepassing en evaluering van relevante en vinnig-veranderende kennis fokus. Hoadley en Jansen (2009:153, 154) is dit eens dat produkbenaderings tot kurrikulumontwerp nie meer aan die vereistes van die postapartheid politieke bedeling voldoen het nie. Die demokratiese Suid-Afrika het ’n nasionale skoolkurrikulum benodig wat leerders gelyke en regverdige onderriggeleenthede gebied het (Beckmann 2011:518), en wou onderwysers die vryheid gee om die kurrikulum konstruktief aan te vul en te verryk.

Uitkomsgebaseerde onderrig² het onder die Suid-Afrikaanse onderwysowerhede se aandag gekom. Die VSA, Kanada, Australië en Nieu-Seeland se voorbeelde van uitkomsgebaseerde onderrig het radikale transformasie op onderwysgebied (Wet 108 van 1996) in Suid-Afrika tot gevolg gehad. Dit het gelei tot ’n nuwe benadering tot kurrikulumontwerp en die grondslag vir die nasionale skoolkurrikulum gelê. In 1997 is Kurrikulum 2005 as die nuwe Suid-Afrikaanse skoolkurrikulum vir die 21ste eeu aangekondig (Beckmann 2011:521).

Kurrikulum 2005 het ’n sosiaal-konstruktivistiese onderrigbenadering voorgestaan. Hierdie uitkomsgebaseerde kurrikulumontwerp het ten opsigte van ideologie, inhoud, metodiek en assessering in sterk kontras met die inhoudsgebaseerde Sillabus vir Afrikaans Eerste Taal (1985) en die Tussentydse Kernsillabus vir Afrikaans Eerste Taal (1995a) gestaan. Kurrikulum 2005 het van onderwysers verwag om, soos ’n proseskurrikulumontwerp impliseer, as kurrikuleerder leerinhoude volgens die opvoedkundige en maatskaplike behoeftes van klasomgewings te bepaal.

’n Ad hoc-komitee (1992:29, 35) is deur die Onderwysdepartement aangestel om vernuwing in die onderrig van Afrikaans te ondersoek. Die komitee het aanbeveel dat daar van akademiese, gefragmenteerde taalonderrig na ’n kommunikatiewe benadering beweeg moes word soos ’n prosesbenadering tot kurrikulumontwerp inhou. Hierdie benadering staan ’n metodologiese proses voor wat op die ontwikkeling van kognitiewe, emosionele, spirituele en kreatiewe vermoëns van leerders moes fokus (Eisner 1994; Piaget 1977; Bruner 1960).

Afrikaansonderwysers is in Kurrikulum 2005 van riglyne vir die leerarea, Taal, Geletterdheid en Kommunikasie (TGK) voorsien waarop selfstandig uitgebrei moes word (inset).

Die gefragmenteerde leerinhoude van die sillabusse vir Afrikaans Eerste Taal(1985 en 1995a) is in Kurrikulum 2005 met geïntegreerde Spesifieke Uitkomste (SU’s) en Assesseringskriteria (AK’s) vervang (inset). Die AK’s was stellings om te bepaal of die SU’s bereik is. Die SU’s het vaardighede, kennis en waardes behels wat deur die integrering van luister-, lees-, praat- en skryfvaardighede bereik moes word (uitset). Leerders se taalvermoë moes geïntegreerd en binne konteks ontwikkel word, wat op die wegbeweging van ’n “gedekontekstualiseerde” model dui, soos byvoorbeeld in SU 5 en meegaande AK’s:

Kurrikulum 2005het leerdergesentreerde en selfgemotiveerde onderrig verwag (metodologiese proses). Leerders moes volgens Spady (1995:21) se bepalings vir UGO aktief kennis ontdek en versamel, probleme oplos, ingeligte besluite neem, vaardighede bemeester, in groepe saamwerk en van mekaar geleer het. Dit impliseer dat leerders nie net kennis ingeneem het nie, maar betekenis aan leer moes gee deur die skep, interpretasie en herorganisering van kennis aan die hand van relevante take in ’n betekenisvolle konteks (uitset). So is daar byvoorbeeld van leerders verwag om taalreëls geïntegreerd en op informele wyse uit die kommunikatiewe aanbod af te lei soos dit uit die onderstaande kontekstuele en tekstuele voorbeeld uit ’n Kurrikulum 2005-handboek na vore kom (geen grammatikakomponent [inset] word eksplisiet genoem nie, aangesien die onderwyser inhoud fasiliteer):

Die aanname dat onderwysers self moes kurrikuleer en fasiliteer – eerder as om as instrukteurs op te tree – het hoë eise aan onderwysers gestel. Vir onderwysers was dit ’n radikale paradigmaskuif om vanaf ’n produkbenadering met duidelike voorskrifte na ’n prosesbenadering tot kurrikulumontwerp te beweeg. Volgens Vermeulen (2003:60) het baie onderwysers die uitkomste wat gestel is, verwaarloos, aangesien hulle dit moeilik gevind het om aan die hand van SU’s en AK’s te kurrikuleer. Die meerderheid onderwysers was nie gereed, gewillig of in staat om aan die vereistes van Kurrikulum 2005 te voldoen nie (Van Oort 2013).

Die vorige kurrikula-ontwerpbenaderings het handboeke as hulpbron van (absolute) inligting beskou, maar Kurrikulum 2005 het verwag dat onderwysers en leerders self inligting moes inwin en verwerk. Handboeke het ’n mindere rol in onderrig gespeel.

Die veronderstelling was dat UGO-assessering ’n deurlopende, deursigtige en geldige proses moes wees wat op begrip en toepassing van kennis fokus. Leerderprestasie is deur assesseringsrubrieke bepaal en rapportering is volgens vlakke en nie volgens punte beskryf nie. In die praktyk is daar volgens Vermeulen (2003:61) minder toetse en eksamens geskryf en dit het (die konteks van vroeëre voorskriftelike leerinhoude wat geëksamineer is, in ag genome) tot die persepsie gelei dat daar nie in skole geleer is nie.

Onderwysers het UGO-assessering problematies ondervind, aangesien leerders ’n verskeidenheid leergeleenthede (volgens eie tempo) gegun is om kennis, vaardighede en waardes deur verskillende assesseringstrategieë te demonstreer. Onderwysers moes volgens Vermeulen (2003:7) toepaslike assesseringsvorme bepaal om SU’s te assesseer, maar min riglyne het daarvoor bestaan.

Volgens Hoadley en Jansen (2003:7) asook die raad vir gehalteversekering, Umalusi (2014:11), het die Witskrif oor Onderwys en Opleiding (1995b) voortydig en oorhaastig (na aanleiding van modelle wat in ontwikkelde lande gebruik is) ’n kurrikulumontwerp aanvaar waarin die invloed van ’n prosesbenadering duidelik sigbaar was, alhoewel Suid-Afrika, ’n ontwikkelende land, nog nie daarvoor gereed was nie.

3.4 Nasionale Kurrikulumverklaring (NKV) (2002)

Die erkenning van Kurrikulum 2005 se tekortkominge en mislukking het tot die Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring gelei, wat uiteindelik die Nasionale Kurrikulumverklaring (NKV) sou word. Dit was ’n poging om die Suid-Afrikaanse skoolkurrikulum meer vaartbelyn en gebruikersvriendelik te maak. Tydens hierdie kurrikulumhersiening is taalgebruik vereenvoudig en leerinhoude volgens kennis, vaardighede en waardes gespesifiseer. Gevolglik kon onderwysers beter begryp wat om te doen en waar om te begin (Hoadley en Jansen 2009:161).

Die NKV (2002) het ’n hibriede benadering tot kurrikulumontwerp gevolg wat ’n kombinasie van produk- en prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp ingesluit het. Dit was steeds ’n uitkomsgedrewe kurrikulumontwerp, maar onderwysers het volgens Umalusi (2014:11) die NKV positief ervaar danksy duideliker riglyne, alhoewel dit nie streng voorskriftelik was nie. Die onderwyser kon as kurrikuleerder by opvoedkundige en maatskaplike behoeftes van bepaalde klasgroepe aanpas (Hoadley en Jansen 2009:89; NVK 2002:6).

Kurrikuluminhoude is vir die Tale-leerarea deur die Leeruitkomste (LU’s) en Assesseringstandaarde (AS’e) (inset) aangedui, soos dit uit die onderstaande voorbeeld na vore kom:

Die LU’s moes tydens onderrig (inset) en assessering (uitset) (soos ook in Kurrikulum 2005) geïntegreer word. Geïntegreerde leer volgens ’n konstruktivistiese onderrigbenadering, leerdergesentreerde onderrig en aktiewe leerderbetrokkenheid (metodologiese proses) is aanbeveel.

Onderwysers is steeds aangemoedig om self te kurrikuleer, soos die onderstaande voorbeeld van selfkurrikulering in ’n werkboek aandui:

In die praktyk was onderwysers huiwerig om te kurrikuleer en het die duideliker gestelde LU’s en AS’e nie alle onderwysers gemotiveer om leerprogramme op meso- en mikrovlakke te ontwikkel nie (Umalusi 2014:45–58). Volgens Umalusi (2014:11) het onderwysers die NKV meer positief as vorige kurrikula ervaar danksy duideliker riglyne (nie voorskrifte nie), maar bevind:

The revised policy and the ensuing debate cause even more confusion and uncertainty … While the RNCS/NCS had positive support generally, there was nonetheless considerate criticism of various aspects of its implementation and demands on teachers’ time, as well as widespread learner underperformance in international and local assessments … The key areas identified for attention were the proliferation of curriculum policy and guidelines documents, the transitions between grades and phases, assessment [particularly continuous assessment], learning and teaching support materials [particularly textbooks] and teachers and training [for curriculum implementation]. (Umalusi 2014:15)

In 2009 stel die Minister van Onderwys ’n taakspan aan wat bevind het dat die NKV steeds te algemeen en oppervlakkig was en onbevredigende ondersteuning aan onderwysers gebied het. Die taakspan het vasgestel dat die NKV uit te veel dokumentasie bestaan, wat tot ’n groter werklas lei en aanleiding gee tot oneenvormige kurrikuluminterpretasie en -implementering. Daar is een kurrikulum- en assesseringsbeleid met vakspesifieke inhoude, orde en tempo, ’n vereenvoudigde assesseringsbeleid en die gebruik van handboeke word aanbeveel (Beckmann 2011:521).

Die ministeriële taakspan het bevind dat ’n hibriede benadering tot kurrikulumontwerp (’n integrasie van die produk- en prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp) gevolg behoort te word en dat dit belangrik is dat onderwysers die kurrikulum sinvol moet kan interpreteer en implementeer: “[T]he challenge in the South African educational system lies less in the quality of the curriculum than in its translation into the classroom context” (Umalusi 2014:17).

Die skoolkurrikulum wat die NKV vervang het, is ondanks die taakspan se bogenoemde aanbeveling hoofsaaklik ’n terugkeer na ’n produkbenadering tot kurrikulumontwerp, soos vervolgens aangedui word.

3.5 Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) (2011)

Die KABV verskyn in 2011 en die Suid-Afrikaanse skoolkurrikulum word vir die vyfde keer sedert 1997 hersien. Die onderwysowerhede het die KABV nie as ’n nuwe kurrikulum beskou nie, maar as ’n “herverpakking”. Tog het Umalusi (2014:17) bevind dat dit wel ’n volle kurrikulering behels het. Die KABV weerspieël elemente van ’n produkbenadering tot kurrikulumontwerp wat ’n terugkeer na tradisionele benaderings blyk te wees, ondanks ’n taakspan se aanbeveling dat ’n hibriede benadering gevolg behoort te word.

Die samestellers van die KABV wou oorweldigende dokumentasie en moontlike wanvertolking van die kurrikulum uit die weg ruim. ’n Eenvoudiger en voorskriftelike gestruktureerde leerplan volgens streng tydskedules; vasgestelde leerinhoude; duidelike assesseringsvoorskrifte wat per graad uitgespel word; en gespesifiseerde leiding vir onderwysers is vir die herkurrikulering voorgestel (Umalusi 2014:17).

In die KABV verdwyn leerareas en is daar teruggekeer na vakke met voorafgestelde doelstellings en leerinhoude. In Afrikaans (Huistaal) word LU’s met taalvaardighede (luister en praat, lees en kyk, skryf en aanbied, en geïntegreerde taal) en AS’e met bepaalde subvaardighede wat leerinhoude (inset) presies uitspel, vervang. Die onderrigbenaderings wat die KABV vir Afrikaans (Huistaal) voorskryf, is kommunikatiewe benaderings wat fokus op die onderskeie eienskappe van tekste, aangesien tekste as grondslag dien vir die ontwikkeling en toepassing van al die vaardighede sowel as om leerders se estetiese en verbeeldingsvaardighede te bevorder.

Grammatikareëls en die funksionele gebruik van taalstrukture (in teenstelling met Kurrikulum 2005) verkry nou verhoogde fokus en moet tekstueel en kontekstueel volgens ’n geïntegreerde onderrigbenadering met die taalvaardighede geïntegreer word (metodologiese proses), soos die onderstaande voorbeeld aandui:

Handboeke word in die KABV as ’n effektiewe onderriginstrument beskou. Die inhoude van geakkrediteerde handboeke stem met die spesifieke inhoude van die kurrikulum ooreen, soos die onderstaande voorbeeld van woordvorming aandui:

Die leerder wat in Kurrikulum 2005 ’n deelnemer in die ontdekking van kennis was, is in die KABV ’n ontvanger van die voorgeskrewe leerinhoud en die onderwyser staan sentraal in die onderrigproses en neem verantwoordelikheid vir die bestuur van die leerproses. Dit dui op ’n terugkeer na ’n kurrikulumontwerp met eienskappe van produkbenadering. Volgens Spady (1995:71) voldoen produkbenaderings tot kurrikulumontwerp nie aan die opvoedkundige en maatskaplike eise wat die 21ste eeu aan die onderwys stel nie, soos reeds in par. 3.3 aangedui is.

4. ’n U-draai ten opsigte van kurrikulumontwerpbenaderings

As die verloop van Suid-Afrikaanse skoolkurrikulumveranderinge en -hersienings van die afgelope 25 jaar in oënskou geneem word, kan gesien word dat daar na 1990 van oorwegende produkbenaderings tot kurrikulumontwerp (Sillabus vir Afrikaans Eerste Taal 1985) aan die een kant van ’n kontinuum na oorwegende prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp (Kurrikulum 2005) aan die ander kant van die kontinuum beweeg is. (Sien Figuur 1.)

Figuur 1. Die U-draai in skoolkurrikula-ontwerpbenaderings van die afgelope 25 jaar (Van Oort 2013)

Sillabi voor 1990 was in hoofsaak deur tradisionele produkbenaderings tot kurrikulumontwerp beïnvloed, terwyl Kurrikulum 2005, “een van die mees progressiewe onderwysbeleide ter wêreld” (Rademeyer 2013:1), duidelike eienskappe van prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp toon. Die NKV het hibriede benaderings tot kurrikulumontwerp gevolg, terwyl die KABV (2011) eienskappe van produkbenaderings tot kurrikulumontwerp bevat.

Soos reeds in par. 3.3 aangedui, is Kurrikulum 2005 vroegtydig in Suid-Afrika geïmplementeer. Vermeulen (2003:5) meen om vanaf ’n “tradisionele na transisionele na transformasionele” benadering te beweeg het, sou meer opvoedkundig verantwoordbaar gewees het, maar die Suid-Afrikaanse onderwysowerhede het met die implementering van Kurrikulum 2005 eerder revolusionêre onderwysverandering as geleidelike evolusionêre verandering bevorder.

’n Geleidelike verandering van produk- na prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp kon die U-draai (De Klerk-Luttig 2017a:17) van ’n reaktiewe pendulumeffek (waar telkens ten opsigte van beleid en praktyk van die een uiterste na die teenoorgestelde uiterste beweeg word) versag het. Kurrikulumontwerpkenners soos Candlin (1984) en Stenhouse (1975) is van mening dat prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp onderrig minder meganisties, resepmatig en voorspelbaar maak, en dat voorskriftelike doelstellings onderwysers en leerders se kreatiwiteit, verbeelding, vernuwing en interpretasie van die kurrikulum inperk. Stenhouse (1975) meen ’n kurrikulumontwerp behoort eerder beskrywend (“descriptive”), soos byvoorbeeld Kurrikulum 2005, as voorskrywend (“prescriptive”) soos byvoorbeeld die KABV, te wees. Smith (2000) is van mening dat ’n nasionale skoolkurrikulum nie as ’n pakket beskou hoef te word wat, soos die KABV, oral in die land op eenvormige wyse aangebied word nie, aangesien opvoedkundige en maatskaplike behoeftes nie oral dieselfde is nie.

Umalusi (2014:17) beskou sinvolle interpretasie en implementering van kurrikula as noodsaaklik om aan opvoedkundige en maatskaplike verantwoordbaarheid te voldoen: “[T]he challenge in the South African educational system lies less in the quality of the curriculum than in its translation into the classroom context.”

Kritiek wat Hoadley en Jansen (2009:153) in die algemeen teenoor produkbenaderings tot kurrikulumontwerp lewer, behels dat onderwysers slegs tegniese kurrikulumimplementeerders word wat kennis volgens ’n transmissiestyl oordra en nie terugvoer of kritiese denke van leerders verwag nie. Dit lewer leerders op wat bloot passiewe ontvangers van kennis is. Taalonderrignavorsers soos Candlin (1987:10) en Breen (1984:56) is gevolglik nie ten gunste van produkbenaderings tot kurrikulumontwerp nie, hoofsaaklik as gevolg van die outoritêre aard daarvan, en bepleit, soos Widdowson (1990), die vervanging van ’n produkbenadering met ’n prosesbenadering.

Tog is die KABV (2011), wat op ’n kontinuum van kurrikulumontwerp- en onderrigbenaderings lê (sien weer figuur 1), ’n terugkeer na oorwegende produkbenaderings tot kurrikulumontwerp, ondanks ’n ministeriële taakspan se aanbeveling dat ’n hibriede benadering gevolg behoort te word.

Die KABV (2011) kan, in die lig daarvan dat hierdie kurrikulumontwerp eienskappe van produkbenaderings insluit, die vraag laat ontstaan of hierdie kurrikulumontwerp in die algemeen, en in die besonder ten opsigte van die onderrig in Afrikaans (Huistaal), opvoedkundig en maatskaplik verantwoordbaar is.

Vervolgens word die opvoedkundige en maatskaplike verantwoordbaarheid van die kurrikulumontwerp van die KABV (2011) (op Afrikaans (Huistaal) toegepas) krities beskou.

4.1 Die KABV (2011) se voorgeskrewe onderrigbenaderings

Die onderrigstrategieë wat die KABV (2011:11) voorskryf, behels tematiese, tekstuele, kontekstuele, geïntegreerde en prosesbenaderings; taal in konteks (die verbinding van taalstrukture met die funksionele gebruik daarvan); diskoers en teks (wat op samehangende en betekenisvolle wyses gebruik word); en die onderrig van lees en letterkunde (wat leesprosesse en -strategieë insluit om sensitiwiteit vir literêre taal by leerders te ontwikkel). Hierdie benaderings, soos deur Richards en Rodgers (1986) bespreek, behels meer besonderhede as die beskrywing daarvan in die KABV (2011:9, 11) en die gevolg daarvan is dat onderwysers nie altyd seker is hoe om die onderstaande onderrigbenaderings te integreer, versoen en toe te pas nie.

Die tekstuele onderrigbenadering het oorspronklik in Australië na aanleiding van die werk van onder andere Halliday (1989), Derewianka (1990) en Christie (2002) ontwikkel. Dit het ’n invloed op onderrig in Nieu-Seeland, Singapoer, Kanada en ’n aantal Europese lande uitgeoefen, asook op die Suid-Afrikaanse taalkurrikulum. Dit is volgens Richards en Rodgers (2014:200) gebaseer op die rol wat tekste in sosiale kontekste speel. Taal word deur die konteks waarin dit gebruik word, gevorm, asook deur die aard van die interaksies waarin dit plaasvind. ’n Teksgebaseerde benadering impliseer kennis van die aard van verskillende tekste en die vermoë om dit te ontleed en te konstrueer. ’n Beginsel wat hieruit spruit, is dat gesproke en geskrewe taal verskillende funksies het en verskillende grammatikale hulpbronne gebruik. Die strukture en grammatikale kenmerke van gesproke en geskrewe tekste moet eksplisiet onderrig word en outentieke modelle en voorbeelde moet gebruik word (Richards en Rodgers 2014:200). Die KABV beveel taal in konteks aan (KABV 2011:11), maar volgens my waarneming tydens studente se praktiese tydperke by skole onderrig onderwysers grammatika (steeds) in isolasie.

’n Teksonderrigbenadering is volgens Richards en Rodgers (2014:207) nie slegs ’n voorafverpakking van leerinhoude soos dit in die KABV voorkom nie (sien voorbeeld 4a), maar inhoude wat deur die onderwyser vir ’n bepaalde groep leerders ontwikkel word. Dit impliseer volgens Candlin (1984) en Stenhouse (1975) ’n proseskurrikulumontwerp wat op leerderbehoeftes gebaseer is, terwyl die KABV duidelike eienskappe van ’n produkontwerp toon (sien voorbeelde 1a en 4a).

Die bestudering van modeltekste gee volgens Richards en Rodgers (2014:210) aanleiding tot verminderde kognitiewe vaardighede, kreatiwiteit, probleemoplossende denke en persoonlike uitdrukking by leerders. Die KABV se ondersteunende handboekbenadering en die resepmatige metode wat daarin gevolg word, laat leerders volgens Noddings (2013:210–5) en De Klerk-Luttig (2017a:17) sonder ’n uitdaging; sonder inspirasie; en met geen rede tot eie kreatiwiteit nie.

Die KABV (2011:11) skryf ’n geïntegreerde onderrigbenadering voor. Volgens hierdie benadering impliseer taal in konteks taalbevoegdheid en woordeskat om skryftake uit te voer. Gosher (2011:2) wys daarop dat die verband tussen die beheersing van grammatika en skryf in dieKABV (2011) verdwyn het: “Thus the link between grammar and writing is removed and learners will have no framework within which to improve their ability to write” (sien voorbeeld 4a).

Daar word tydens die skryfproses van leerders verwag om hulle eie werk te redigeer (KABV 2011:38), maar dit is nie moontlik as leerders nog nie oor die nodige grammatikale en taalbevoegdheid en woordeskat beskik nie.

Ten opsigte van die prosesonderrigbenadering kan die KABV (2011:14) se voorskrifte moontlik as verwarrend deur onderwysers ervaar word. In die eerste plek word die woord “prosesbenadering” gebruik wanneer leerders betrokke is by die verskillende progressiewe taalvaardigheidstappe van die luister-, praat-, lees- en skryfproses. In die tweede plek word die woord “skyfproses” gebruik wanneer leerders onderrig word om idees te ontwikkel vir die skryf van ’n voorgeskrewe teks, om oor die teikengroep en doel van die tekstipe te dink, om oor konsepte te skryf, hulle werk te redigeer en ’n geskrewe produk aan te bied.

Die verskeidenheid onderrigbenaderings wat die KABV (2011:11) voorstel, is volgens Krashen (1995) en Graves (2000) gepas in ’n postmoderne era, maar die onervare en onbekwame onderwyser kan dit moeilik vind om die onderrigbenaderings suksesvol te integreer en te weet wanneer ’n bepaalde benadering gepas is en watter benadering bepaalde leerinhoud op die beste wyse ontsluit.

4.2 Eenvormigheid, voorskriftelikheid, streng kalendertye en regulering

Die KABV se voorskriftelikheid ten opsigte van leerinhoude en kalendertye (voorbeeld 4a) toon kenmerke van produkbenaderings tot kurrikulumontwerp. Dit behels volgens Barkhuizen en Steyn (2011:49) dat onderwysers slegs lineêr onderrig.

Die KABV (2011) het ten doel om tot meer eenvormigheid in die Suid-Afrikaanse skoolstelsel by te dra en is daarom meer voorskriftelik en tydsgebonde as vorige kurrikula. Noddings (2013:211) beskou hierdie benadering tot kurrikulumontwerp nie in ’n goeie lig nie:

This is the first great mistake, prompted by both generosity and stinginess, a mistaken generosity that would make all students equal by giving everyone the same curriculum ... A standardized curriculum ignores students’ diverse interests, needs, goals, skills and aspirations. Instead of recognizing and supporting different talents, schools measure everyone by the same yardstick and claim that they are providing equal opportunity by doing so.

Witskrif 6 oor onderwys en opleiding (2001:18) het “onbuigsame kurrikula” (soos wat ’n produkbenadering tot kurrikulumontwerp impliseer) as ’n leerhindernis geïdentifiseer, maar in 2004 word ’n “buigsame kurrikulum” (wat ’n prosesbenadering tot kurrikulumontwerp impliseer) daarteenoor weer as hindernis beskou. Die vraag ontstaan of die teenstrydige beskouings aan opvoedkundige en maatskaplike verantwoordbaarheid voldoen. Die gevolge van hierdie veranderde benaderings rondom kurrikulumontwerp is volgens De Klerk-Luttig (2017a) nie deurdag nie. Sy meen dat ander lande, in vergelyking met Suid-Afrika, kurrikulumontwerpbenaderings en skoolkurrikula op versigtiger wyses verander en hersien.

Volgens De Klerk-Luttig (2017a:17) is die KABV se fokus op kwantiteit eerder as kwaliteit. Die rigiede kurrikulumfokus op leerinhoude en voorskriftelikheid aangaande kalendertye om eenvormigheid te bewerkstellig demp volgens Noddings (2013:213) onderwysers sowel as leerders se kreatiwiteit, verbeelding en vernuwing. Daarby trek die streng voorskrifte aangaande leerinhoude en kalendertye volgens Stenhouse (1975) onderwysers se professionaliteit in twyfel.

Biggs en Tang (2007:1) haal Spady se siening aangaande vasgestelde kalendertye wat jaarliks herhaal word, soos volg aan:

Between those dates lay what I called: ‘... the window of opportunity’ for learners, and this window was both limited and limiting for all learners – the same constrained block of time repeating itself year after year. These windows were also severely constraining to educators who had to cram their ever-expanding curricula into these static and fixed time boxes, no matter how long it might actually take learners to grasp master it.

De Klerk-Luttig (2017a:17) beskou die strewe dat alle leerders in Suid-Afrika op “dieselfde tyd” en op “dieselfde plek” van kurrikuluminhoude moet wees, as ’n onhaalbare ideaal, want ondanks die vasgestelde kalendertye kry baie onderwysers volgens haar “minder as ’n derde van die voorgeskrewe kurrikulum” gedek en ’n groot aantal skoolverlaters besit nie basiese skryf-, lees- en rekenvaardighede nie.

Volgens Van Wyk en Le Grange (2017) word daar tans “oordrewe klem” op die regulering en bestuur van onderwysers en leerders se werk gelê. Hulle beskou die voorskriftelike evaluerings-, gehalte- en kontrolemaatreëls (soos selfmonitering; portuurevaluering; eksterne en kurrikulummonitering; ondersoek na en waarneming van onderwysers se lesse; beplanning; assessering; leerderprestasies en klaskamerpraktyke) waaraan onderwysers onderworpe is, as politieke beheermeganismes.

4.3 Handboekgedrewe onderrigbenadering

’n Ontploffing van kommersiële publikasies (KABV-geakkrediteerde publikasies soos handboekreekse, onderwysersgidse en hulpmiddels, werkboeke, addisionele literatuurstudie en taalhulpbronne) is tans volgens my waarneming (tydens studente se praktiese tydperke by skole) aan die orde van die dag. Die navolging van die handboek in ’n taalklas kan veroorsaak dat leerders in ’n bepaalde tydruimte hulle nie altyd met lesreekstemas en voorgeskrewe tekste identifiseer nie; dit kan die moontlikheid inhou dat temas en tekste se relevansie en aktualiteit in ’n vinnig-veranderende wêreld gou afneem; en die voorafbepaalde tekste van handboeke kan voorspelbaar wees.

Die terugkeer na ’n handboekgedrewe benadering ondermyn volgens Noddings (2013:210) eerstens die kreatiwiteit van onderwysers en leerders. Tweedens word die doelstellings vir onderrig en leer van die 21ste eeu, naamlik koöperatiewe leer en kritiese en kreatiewe denke, beperk. Derdens word leerders nie voorberei om effektief aan internasionale en nasionale tendense, maatskaplike, sosio-ekonomiese en sosiopolitieke eise en tegnologiese vereistes te voldoen nie. Vierdens gee dit daartoe aanleiding dat onderwysers nie die nodige denkprosesse om leerervarings vir bepaalde klasgroepe saam te stel, volvoer nie, en nie meer toegewyd voorberei nie.

Kurrikulumontwerpkenners soos Breen (1984), Widdowson (1983) en Candlin (1987) verkies, soos Noddings (2013:210, 212, 215), ’n probeemoplossende kurrikulumontwerporiëntasie. So ’n oriëntasie erken individuele leerstyle en daardeur word kommunikatiewe bevoegdhede volgens leerderbehoeftes tydens die leerproses in unieke klaskamersituasies ontwikkel. Daarteenoor neem ’n gestandaardiseerde kurrikulum nie leerders se diverse belangstellings, doelwitte, vaardighede en aspirasies in ag nie.

Die handboekbenadering is volgens Engelbrecht (2014:86) in die Suid-Afrikaanse konteks goed bedoel. Sy bevind dat onderwysers wat konsekwent en resepmatig volgens die handboek onderrig, in terme van kurrikulumimplementering nie kan fouteer nie. Ten opsigte van die meegaande onderwysersgidse vir Afrikaans (Huistaal) kom dit vir Engelbrecht (2014:98) voor dat daar wel sprake van kurrikulumonderhandeling is, aangesien die riglyne wat aan onderwysers verskaf word, nie die onderwyser wil beperk nie, maar wil aanmoedig om buite die gestelde parameters te beweeg. Engelbrecht (2014:98) beskou die keuse van tekste wat reeds vir die Afrikaansonderwyser in die handboekreekse gemaak is, as positief, aangesien dit die onderwyser in staat stel om op die metodiek en op kurrikulumonderhandeling te fokus.

Engelbrecht (2014:86) is tereg van mening dat ’n enkele onderrigbenadering nie die norm van die 21ste eeu kan wees nie. Daarom behoort ’n handboekbenadering nie onderwysers se eie onderrigstyl, kreatiwiteit en vernuwing te ondermyn nie en moet daar ten spyte van die voorskriftelike KABV (2011) steeds kurrikulumonderhandeling plaasvind, aangesien die slaafse gebruik van handboeke tot stagnering en ’n verskraalde fokus aanleiding gee.

4.4 Die rol van onderwysers

Die KABV (2011) staan volgens De Klerk-Luttig (2017a:17) ’n onderwysergesentreerde onderrigbenadering voor, in teenstelling met voorafgaande kurrikula (Kurrikulum 2005 en die NKV) se leerdergesentreerde benadering. Onderwysers toon verskillende gesindhede ten opsigte van kurrikulumveranderinge. Sommige onderwysers verwerk en absorbeer kurrikulumontwerpveranderinge positief, ander negatief, en daar is onderwysers wat behoudende kurrikulumontwerpe en metodologieë bo prosesbenaderings tot kurrikulumontwerp verkies (Van Oort 2013). ’n Onderwysergesentreerde onderrigbenadering kan volgens Noddings (2013:210) en Van Wyk (2017) daartoe aanleiding gee dat leerders minder by leergebeure betrokke is en dat kognitiewe vermoëns soos selfontdekking, probleemoplossing, kritiese en kreatiewe denke, analitiese en sintetiese vaardighede verminderde aandag kry. Hoadley en Jansen (2009:153) is, soos Van Wyk en Le Grange (2017), van mening dat onderwysers in ’n onderwysergesentreerde benadering (wat ’n produkbenadering tot kurrikulumontwerp impliseer) wat kennis as gegewe en absoluut beskou, slegs tegniese en onkritiese oordraers van inhoud word en leerders slegs passiewe ontvangers daarvan.

In ’n onderhoud met Estelle Kruger (LitNet Akademies (Opvoedkunde)) verwys Van Wyk (2017) na ’n subtiele verskuiwing vanaf die opvoedende aard van die onderwys na die performatiewe³ aard daarvan. Volgens Van Wyk en Le Grange (2017) vereis die huidige skoolstelsel “prestasiegedrewe optrede” en verplig dit onderwysers om hulle “toerekenbaarheid” te demonstreer. Binne die performatiewe beleidsraamwerke is daar voortdurend druk op onderwysers: eerstens voel hulle kwesbaar en uitgelewer aan die staat se beheer oor die onderwysprosesse, en tweedens het dit ’n impak op die professionaliteit van die onderwyser.

Volgens Van Wyk (2017) behoort daar ’n kompromie aangegaan te word tussen die onderwyser se onderrigstyl en die tipe onderwys wat van onderwysers binne ’n kultuur van performatiwiteit verwag word. Sodoende kan die volle potensiaal (die kerndoel van onderrig) van leerders ontsluit word. Van Wyk (2017) meen dat kreatiwiteit ’n teenreaksie op performatiwiteit kan wees indien daar meer ruimte aan die onderwyser ten opsigte van kurrikulumonderhandeling gegee word. Van Wyk en Le Grange (2017) is van mening dat onderwysers tans slegs passiewe ontvangers van voorskriftelike kurrikulumbeleide is, en dat dit tot “kurrikulumverenging” aanleiding gee. Dit beperk volgens Van Wyk (2017) en De Klerk-Luttig (2017a:17) die onderwyser om leerders toe te rus met kennis en die geleentheid om kreatiewe, kritiese en probleemoplossende denkvaardighede te ontwikkel om hulle vir naskoolse uitdagings (soos byvoorbeeld om self werk te skep) voor te berei.

Kritiek wat De Klerk-Luttig (2017a:17; 2017b) teen die KABV uitspreek, is dat die kurrikulum in die eerste plek nie genoegsame tyd aan onderwysers bied vir die behoorlike vaslegging van begrippe nie. Dit lewer leerders met slegs oppervlakkige begrip van leerinhoude op. Agterstande kan volgens De Klerk-Luttig nie ingehaal word nie, want in die volgende periode moet nuwe leerinhoude volgens vasgestelde kalendertye onderrig word. In die tweede plek laat die KABV nie tyd vir remediëring toe nie en ondervinding het De Klerk-Luttig geleer dat leerprobleme tot gedragsprobleme aanleiding gee. Sonder goeie remediërende onderwys raak leerders agter en kan hulle uit die onderwysstelsel verdwyn sonder om die kans te kry om volgens hulle vermoëns en talente te ontwikkel. Sien in hierdie verband Candlin (1984:29).

Daar word dikwels geargumenteer dat die huidige kurrikulumontwerp bedoel is vir onderwysers wat nie goed genoeg toegerus is vir hulle taak nie, maar onbekwame onderwysers behoort nie die maatstaf vir die ontwerp van ’n skoolkurrikulum te wees nie. Gehalte-onderwys behoort ononderhandelbaar te wees.

4.5 Die rol van leerders

In Kurrikulum 2005 was leerders deelnemers in die ontdekking van kennis en onderwysers fasiliteerders van leer (Noddings 2013:210) volgens ’n prosesbenadering tot kurrikulumontwerp. In die KABV word leerders (na my waarneming tydens praktiese tydperke van studente by skole) weer passiewe, onkritiese ontvangers van voorskriftelike leerinhoude in ’n klassituasie waarin die onderwyser en die handboek sentraal in die leerproses staan. Dit staan in teenstelling met De Klerk-Luttig (2017a:17) se mening dat die Suid-Afrikaanse postmoderne samelewing leerders benodig wat onafhanklik, krities, kreatief en selfstandig hulle plek as volwassenes kan volstaan – ’n voorvereiste volgens De Klerk-Luttig vir verantwoordelike burgerskap in ’n demokrasie en vir die ontwikkeling van entrepreneurskap waarsonder ekonomiese groei moeilik kan plaasvind.

In samehang met die bostaande is Noddings (2013:210) van mening dat leerders in ’n inligtingsgeoriënteerde wêreld ’n kurrikulum benodig wat op ontsluiting en evaluering van relevante en vinnig-veranderende kennis fokus. Dit laat die vraag ontstaan of die huidige kurrikulumontwerp van die nasionale skoolkurrikulum ten opsigte van opvoedkundige en maatskaplike verantwoordbaarheid leerders tot die bogenoemde vaardighede lei.

4.6 Assessering

Formele assesseringsgesentreerde onderrig is volgens Van Wyk en Le Grange (2017) “burokraties en voorskriftelik” deurdat leerders en onderwysers se assessering voortdurend ondersoek word. Olivier (2015:10) is van mening dat dit uiteindelik eksamenafrigting word, aangesien onderwysers net sorg dat leerders die “regte antwoord” gee. Dit veroorsaak volgens Van Wyk en Le Grange (2017) ’n leemte in die ontwikkeling van hoë–orde- en kritiese denke, aangesien die klem in “eksamenafrigting” op herhaling, korttermyngeheue en “verengde klaskamergebaseerde kennis” val.

Van Wyk en Le Grange (2017) meen verder dat onderwysers in ’n “toenemende produkgedrewe onderwysbestel” vir hulle leerders se prestasies aanspreeklik gehou word. Leerders se prestasies word skoolgebaseerd en volgens provinsiale en nasionale gestandaardiseerde maatstawwe geassesseer. Olivier (2015:10) meen dat dit ’n ongunstige leeromgewing skep indien onderwysers voortdurend gekontroleer word en hulle werk administratief gemeet word (performatiewe onderwys – sien par. 4.4): “Dit wat die stelsel graag wil bereik, naamlik dat leerders leer en presteer, word deur die einste stelsel gekelder.”

Wat die rigiditeit van die KABV betref, is De Klerk-Luttig (2017a:17), soos Van Wyk (2017), van mening dat die oormatige assessering nie tyd toelaat vir die ontwikkeling van kreatiewe en kritiese denke (en dit is volgens haar wat Suid-Afrika benodig) nie. Vervolgens gee die oorvol KABV volgens haar daartoe aanleiding dat onderwysers leerinhoude wat nie in die klas behandel kan word nie, as huiswerktake laat doen. Oppervlakkige vaslegging van begrippe veroorsaak dat van die leerders nie die huiswerktake na behore kan uitvoer nie en sodoende word leerinhoude nie werklik bemeester nie.

5. Slotsom

Vermeulen (2003:5) is tereg van mening dat dit wensliker sou gewees het as daar in die Suid-Afrikaanse onderwysbestel stelselmatig van ’n “tradisionele na ’n transisionele na ’n transformatiewe” benadering tot kurrikulumontwerp beweeg is. Die Suid-Afrikaanse onderwysowerhede het tydens die demokratisering van Suid-Afrika (en dit behoort in dié lig en konteks beskou te word) in Vermeulen (2003) se woorde “radikale en revolusionêre” onderwysveranderinge eerder as “geleidelike evolusionêre” veranderinge voorgestaan.

Alhoewel die uitkomsgebaseerde onderrigbenadering die diverse Suid-Afrikaanse gemeenskap gefaal het (Rademeyer 2013:1), het ’n prosesbenadering tot die kurrikulumontwerp van Kurrikulum 2005 en die NKV ruimte aan onderwysers gebied om as kurrikuleerders op te tree. Sodoende kon onderwysers op professionele wyse self toepaslike en tersaaklike leerinhoude genereer wat relevant, betekenisvol, maatskaplik en opvoedkundig verantwoordbaar vir die bepaalde klasgroep voor hulle is.

Die KABV se terugkeer na ’n oorwegende produkbenadering tot kurrikulumontwerp kom neer op outoritêre voorskriftelikheid (Barkhuizen en Steyn 2011:49), eenvormigheid (Smith 2002), streng kalendertye (De Klerk-Luttig 2017a), eksamenafrigting (Olivier 2015:10), streng regulering en kurrikulummonitering (Van Wyk en Le Grange 2017), onderwysergesentreerde onderrig, en nie genoegsame tyd vir kennisvaslegging nie (De Klerk-Luttig 2017b). Produkbenaderings tot kurrikulumontwerp voldoen volgens Noddings (2013:210, 213) nie aan die eise wat die 21ste eeu aan leerders stel nie, aangesien die hedendaagse inligtingsgeoriënteerde wêreld eerstens ’n kurrikulumontwerpbenadering benodig wat leerders tot ontsluiting van kennis en evaluering van relevante en vinnig-veranderde kennis lei. Tweedens vra verantwoordelike burgerskap in ’n demokrasie kritiese, kreatiewe en probleemoplossende denke, verbeelding en vernuwing (Hoadley en Jansen 2009).

In ’n radio-onderhoud op RSG sê De Klerk-Luttig (2017b) aan Johan van Lill dat die KABV ’n teenreaksie op Kurrikulum 2005 is. Sy meen dat die tyd nou ryp is om oor die KABV te herbesin. In die eerste plek meen sy die KABV bied nie genoegsame tyd vir kennisvaslegging nie (’n stewige kennisbasis met genoeg tyd om dit die leerders se eiendom te maak is nodig), skep dit nie geleenthede vir kritiese en kreatiewe denke nie (’n voorvereiste vir entrepreneurskap), en is daar ook nie tyd om aan die KABV se doelstellings te voldoen nie. In die tweede plek gee die KABV struktuur vir minder ervare onderwysers, maar ervare onderwysers kan die kurrikulum beperkend ervaar. De Klerk-Luttig is, soos Van Wyk en Le Grange (2017), in die derde plek van mening dat daar met die ontwikkeling van skoolkurrikula en besluite rondom ’n skoolkurrikulum ervare onderwysers met praktiese kennis betrek moet word. Vierdens meen sy dat dit gewens is om klein aanpassings en vereenvoudigings aan die kurrikulum aan te bring sonder om “die pendulum anderkant toe te laat swaai”.

Die ideaal, volgens Hoadley en Jansen (2009:29, 44), is tereg reflektiewe, ingeligte, goedopgeleide en bekwame onderwysers wat die skoolkurrikulum professioneel en suksesvol kan interpreteer, herinterpreteer en transformeer om leerervarings aan leerders te bied wat in ’n bepaalde tydruimte betekenisvol is. Streng voorskriftelike kurrikula lei volgens Barkhuizen en Steyn (2011:49) en Van Wyk en Le Grange (2017) daartoe dat onderwysers (in teenstelling met bogenoemde) kurrikulumvoorskrifte slaafs navolg, eerder as om die kurrikula te interpreteer, te herinterpreteer (Umalusi, 2014:17), aan te pas, daartoe toe te voeg, daaruit weg te laat, en betekenisvolle kurrikulumonderhandeling uit te voer – soos die ideaal wat Hoadley en Jansen (2009:44) daarstel.

Van Wyk (2017) beskou onderwysstelsels soos dié van Finland as die ideaal. Die Finse stelsel bied onderwysers die vryheid om self te kurrikuleer volgens ’n prosesbenadering tot kurrikulumontwerp. Finse onderwysers word nie slegs as tegnici van die staat gesien wat kurrikulumvoorskrifte uitvoer nie – soos die kritiek wat Hoadley en Jansen (2009:153) teen produkbenaderings tot kurrikulumontwerp uitspreek – maar is onafhanklike professionele persone. Daarteenoor argumenteer Van Wyk en Le Grange (2017) dat “deprofessionalisering” van onderwysers in die huidige Suid-Afrikaanse onderwysbestel plaasvind, aangesien onderwysowerhede nie op die professionele bevoegdheid van onderwysers staatmaak nie. Onderwysers behoort in hierdie verband volgens Van Wyk en Le Grange (2017) verantwoordelikheid vir die behoud van hulle professionaliteit te neem. Beckmann (2011:530) meen verder dat ’n verbetering van die gehalte van die professionaliteit van onderwysers, asook groter opvoedkundige verantwoordbaarheid, sleutels tot die verbetering van onderwys in Suid-Afrika is, eerder as kurrikulumveranderings.

Candlin (1984:33), asook Hoadley en Jansen (2009:153), is dit eens dat die unieke aard van elke klaskamer en die individuele leerder in kurrikulumonderhandeling betrek behoort te word. Die agtergrond en ervaring van leerders behoort gebruik te word om kennis en leerderbegrip te konstrueer, aangesien integrasie van leerinhoude en ervaring tot betekenisskepping bydra en dit opvoedkundig verantwoordbaar is.

Die diversiteit in Suid-Afrika benodig volgens Smith (2000) ’n wyer kurrikuluminterpretasie en -implementering as slegs ’n pakket wat oral in die land op eenvormige wyse aangebied word, ten einde aan alle leerders betekenisvolle leerervarings te bied en om opvoedkundig en maatskaplik verantwoordbaar te wees. Smith (2000) stem saam met Noddings (2013:210, 211) dat ’n diverse leerderpopulasie meer ruimte vir die onderhandeling van kurrikuluminhoude benodig, aangesien onderwysers nie kurrikula slaafs behoort na te volg nie. Daar moet eerder bepaal word hoe kurrikuluminhoude in die verskillende behoeftes van leerders in verskillende kontekste kan voorsien. Dit kan bereik word slegs indien leerders se individuele talente en vaardighede, diverse belangstellings, toekomsverwagtings en behoeftes betrek word.

In die lig van die bogenoemde kan die KABV as ’n tweesnydende swaard beskou word. Aan die een kant is dit gepas en bruikbaar vir die onervare en onbekwame onderwyser wat verkies om na aanleiding van ’n voorskriftelike benadering presies te weet wat om wanneer te onderrig. Maar aan die ander kant hou die KABV beperkings in vir ervare en bekwame onderwysers wat kurrikulumonderhandeling verkies en die belang daarvan vir maatskaplike en opvoedkundige verantwoordbaarheid besef, want soos Carl (1995:1) dit tereg opsom:

Someone once said that curriculum development is not something done to teachers but through and with them. This implies that teachers must be involved in curriculum development and that they should have the appropriate skills and knowledge to be able to make a contribution to curriculum development. When one reflects on the role of the teacher as curriculum developer the whole issue of teacher participation and freedom, as well as democracy in the classroom, come to the fore. In order to optimise the teaching-learning situation in the classroom, teachers should be empowered in regard to the whole process of curriculum development. Empowerment does not mean unrestrained and unstructured actions, but rather increasing und developing teachers’ autonomy […] thereby contributing towards the development of the learner’s full potential.

Indien daar oor die KABV herbesin word, soos De Klerk-Luttig (2017a) voorstel, behoort ’n prosesbenadering, of ten minste ’n hibriede benadering, tot kurrikulumontwerp veral ten opsigte van Afrikaans (Huistaal) oorweeg te word. So ’n kurrikulumontwerpbenadering behoort eerstens ’n probleemoplossende oriëntasie te volg wat individuele leerstyle en kommunikatiewe bevoegdhede volgens leerderbehoeftes erken en waardeur leerder die geleentheid kry om hulle besondere vermoëns, unieke talente, kritiese en kreatiewe denke, selfontdekking, en analitiese en sintetiese vaardighede te ontwikkel (Noddings 2013:210, 211; Whitty 2008:8, 11). Tweedens behoort onderwysers – en in die besonder onderwysers van Afrikaans (Huistaal) – genoegsame ruimte tot professionele kurrikulumonderhandeling gebied te word (Van Wyk en Le Grange 2017).

Bibliografie

Ad hoc-komitee: Vernuwing van die onderrig van Afrikaans. 1992. Samevattende verslag (Konsep). Kaapstad: Kaaplandse Onderwysdepartement.

Barkhuizen, M. en H.J. Steyn. 2011. Die moontlike verandering van Uitkomsgebaseerde Onderwys in die grondslagfase-klaskamer. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(1):36–52.

Beckmann, J. 2011. Onderwys in Suid-Afrika van 1961−2011: Tussen twee paradigmas en ontwykende ideale. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(4):506–32.

Biesenbach, J., A. Engelbrecht, C. Henning, L. Hofmeyr, J. Hugo, W. Louw, M. Mihai, R. Van Oort en R. van Rooy. 2012. Platinum Afrikaans Huistaal. Graad 6. Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Biggs, J. en C. Tang, 2007. Teaching for quality learning at university. Berkshire: Open University.

Blenkin, G.M. 1992. Change and curriculum. Londen: Paul Chapman.

Breen. M.P. 1984. Process syllabuses for the language classroom. In Brumfit (red.) 1984.

−. 1987. Learner contributions to task design. In Candlin en Murphy (reds.) 1987.

Brumfit, C. (red.) 1984. General English syllabus design. (ELT Documents). Oxford: Pergamon Press.

Bruner, J.S. 1960. The process of education. Londen: Harvard University Press.

Candlin, C.N. 1984. Syllabus design as a critical process. (ELT Documents). Londen: Pergamon Press & The British Council.

−. 1987. Towards task-based language learning. In Candlin en Murphy (reds.) 1987.

Candlin, C.N. en D. Murphy (reds.). 1987. Language learning tasks. Lancaster Practical Papers in English Language Education: Vol. 7. Englewood Cliffs, NY: Prentice Hall.

Carl, A.E. 1995. Teacher empowerment through curriculum development – theory into practice. Londen: Continuum Kenwyn.

Chisholm, L. 2003. The state of curriculum reform in South Africa: The Issue of

Curriculum C2005. In Daniel, Habib en Southall (reds.) 2003.

Christie, F. 2002. Classroom discourse analysis: A functional perspective. Londen: Continuum.

Crookes, G. en S.M. Gass (reds.). 1992. Tasks in language learning. Clevedon, Engeland: New Star.

Daniel, J., A. Habib en R. Southall (reds.). 2003. State of the Nation. Pretoria: HSRC.

Davis, M. 1976. Culture and the classroom. Londen: Open Books.

De Klerk-Luttig, J. 2017a. Keer terug na die basiese. Beeld: 2 September, bl. 17.

—. 2017b. Ons en die onderwys (Radio-onderhoud). 25 Junie, Aucklandpark.

Derewianka, B. 1990. Exploring how texts work. Sydney: Primary English Teachers Association.

Dewey, J. 1910. How we think. Boston: Heath. Hersiene uitgawe 1991. New York: Amherst.

Eisner, Elliot W. 1994. Cognition and curriculum reconsidered. 2de uitgawe. New York: Teachers College Press.

Engelbrecht, A. 2014. Die onderwysersgids as ondersteuningsinstrument binne die handboekgedrewe KABV-kurrikulum. Tydskrif vir Taalonderrig, 48(2):81–103.

Engelbrecht, P., L. Green, S. Naicker en L. Engelbrecht (reds.). 2007. Inclusive education in action in South Africa. 7de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Esterhuyse, J., J. Pienaar, R. Gouws, K. Botha en T. Links. 2003. Ruimland 7. Afrikaans Eerste Taal. Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Freire, P. 1972. Pedagogy of the oppressed. Harmondsworth, Engeland: Penguin.

—. 1975. Cultural action for freedom. Hersiene uitgawe. Harvard Education Review Monograph Series No 1.

Gosher, S. 2011. Deep concerns about English CAPS. Teaching English Today, 23:1–3.

Graham-Jolly, M. 2012. The nature of curriculum. In Reed, Gultig en Adendorff (reds.) 2012.

Graves, K. 2000. Designing language courses. A guide for teachers. Londen: Heinle & Heinle.

Halliday, M.A.K. 1989. Spoken and written language. Oxford: Oxford University Press.

Hoadley, E. en J. Jansen. 2009. Curriculum: Organizing knowledge in the classroom. 2de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Jansen, J.D. 2001. Image-ing teachers: Policy images and teacher identity in South African classrooms. South African Journal of Education, 21(4):242–6.

KABV. 2011. (Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring). (Kyk Suid-Afrika). Departement van basiese onderwys. Pretoria: Staatsdrukker.

Kelly, A.V. 1989. The curriculum: Theory and practice. 3de uitgawe. Londen: Paul Chapman-uitgewers.

Klopper, C. 2015. Stand van onderrig word nie só getoets. Rapport Weekliks: 27 September, bl. 7.

—. 2016. The annual national assessments are dead. SAOU verklaring. SAOU nasionale kantoor. 2 Nov.

Kouraogo, P. 1987. EFL curriculum renewal and INSET in difficult circumstances. ELT Journal, 41(3):171–8.

Krashen, S.D. 1995. Principles and practice in 2nd language acquisition. Upper Saddle River New Jersey: Prentice Hall International.

Kurrikulum 2005. (Kyk Suid-Afrika.) Departement van basiese onderwys. Pretoria: Staatsdrukker.

Loh, J. 2016. From fantasy to depression: A beginning teacher’s encounter with performativity. Journal of Teacher Education, 1(1):1–12.

Long, M.H. en G. Crookes. 1992. Units of analysis in syllabus design. In Crookes en Gass (reds.) 1992.

MacDonald, C.A. 2002. Are the children still swimming up the waterfall? A look at literacy development in the new curriculum. Language Matters, 33(1):111–41.

Meyer, P.S., W.J. Swanepoel, W. Kempen en C.P. van der Merwe. 1980. Ons moedertaal, Afrikaans Eerste taal, graad 7. Goodwood: Nasou Beperk.

Nasionale Kurrikulumverklaring (NKV). (Kyk Suid-Afrika.) Departement van basiese onderwys. Pretoria: Staatsdrukker.

Nieuwoudt, H.D. 1998. Beskouings oor onderrig. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit.

Noddings, N. 2013. Standardized curriculum and loss of creativity. Theory Into Practice, 52(3):210–5.

Nunan, D. 1988. Syllabus design. Oxford: Oxford University Press.

Olivier, C. 2015. Onderwysstelsel kelder homself. Beeld, 15 September, bl. 7.

Piaget, J. 1973. The child’s conception of the word. Londen: Paladin.

—. 1977. The origin of intelligence in the child. Londen: Penguin.

Rademeyer, A. 2013. Veranderinge “knak leerkragte”. Beeld, 23 Augustus, bl. 1.

Reed, Y., J. Gultig en M. Adendorff (reds.). 2012. Curriculum: Organizing knowledge for the classroom. 3de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Richards, J.C., J. Platt, en H. Platt. 1992. Longman dictionary of language and applied linguistics. Harlow: Longman.

Richards, J.C. en T.S. Rodgers. 1992. Approaches and methods in language teaching. 3de uitgawe. Cambridge: University Press.

—. 2014. Language and communication. Language Policy, 6:163–83.

Sillabus vir Afrikaans Eerste Taal. (Kyk Suid-Afrika.) Departement van onderwys. Pretoria: Staatsdrukker.

Skinner, B.F. 1968. The technology of teaching. New York: Appleton-Century-Crofts.

Smith, M.K. 2000. Curriculum theory and practice. Infed. www.infed.org/biblio/b-curric.htm (12 September 2014 geraadpleeg).

Spady, W. 1982. Outcomes-based instructional management. The Australian Journal of Education, 26(2):123–43.

—. 1995. Dis genoeg: Maak ’n einde aan die verwarring oor Uitkomsgerigte onderwys in Suid-Afrika. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 29(3):64–76.

Stenhouse, L. 1975. An introduction to curriculum research and development. Londen: Heinemann.

Suid-Afrika. Departement van Onderwys. 1985. Afrikaans eerste taal hoër graad sillabus. Standerd 5. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 1995a. Tussentydse sillabus vir Afrikaans Eerste Taal standerd 6 tot 10. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 1995b. Witskrif oor opvoeding en opleiding. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 1997. Kurrikulum 2005. Taal, Geletterdheid en Kommunikasie. Senior Fase. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2001. Witskrif oor vir opvoeding en opleiding. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2002. Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring. Huistaal. Graad R–9. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2011. Nasionale kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklaring (KABV). Huistaal. Graad 4–6. Pretoria: Staatsdrukker.

Suid-Afrika. Department of Education. 2009. Report of the task team for the review of the implementation of the National Curriculum Statement. Pretoria: Departement van Onderwys.

Suid-Afrika. 1996. Wet 108 (Grondwet). Pretoria: Staatsdrukker.

Taba, H. 1962. Curriculum development; theory and practice. New York: Harcourt, Brace & World.

Taylor, P.H. en C. Richards. 1979. An introduction to curriculum studies. Dunfermline: NFER-Nelson.

Thijs, A. en J. van den Akker. 2009. Curriculum in development. Enschede, Nederland: SLO.

Tussentydse Sillabus vir Afrikaans Eerste Taal. (Kyk Suid-Afrika.) Departement van onderwys. Pretoria: Staatsdrukker.

Tyler, R. 1949. Basic principles of curriculum and instruction. Chicago: University of Chicago Press.

Umalusi. 2014. What’s in the Caps package? Languages. Overview. Pretoria: Persequor Technopark.

Van Aardt, C.P., J.C. Combrink en L.C. Eksteen. 1980. Taalstudie vir die middelbare skool 7. Johannesburg: Perskor.

Van de Rheede, I. 1992. Die skool, Afrikaans en die kurrikulum. In Webb (red.) 1992.

Van Oort, R. 1999. Afrimater, ’n pretwerkboek vir die Afrikaansklas. Potchefstroom: Hoër Volkskool.

—. 2013. Kurrikulums kom en gaan, maar die Afrikaansonderwyser bly staan. Referaat gelewer by die jaarlikse Lenteseminaar, Universiteit van Pretoria, 25 September.

Van Wyk, M. 2017. Leerders se behoeftes versus die druk op onderwysers om self te presteer. http://litnet.co.za/leerders-se-behoeftes-versus-die-druk-op-onderwysers-om-self-te-presteer (9 Julie 2017 geraadpleeg).

Van Wyk, M. en L. le Grange. 2017. Performatiwiteit as verskynsel in die onderwys. LitNet Akademies, 4(2):540–64.

Vermeulen, L.M. 2003. Kurrikulumontwikkeling: ’n Gids vir studente en onderwysers. NWU: Vanderbijlpark-kampus.

Webb, V.N. (red.) 1992. Afrikaans na apartheid. Pretoria: Van Schaik.

Wet 108 van 1996. Kyk Suid-Afrika. Pretoria: Staatsdrukker.

White, R.H. 1988. The ELT curriculum: Design, innovation and management. Oxford: Basil Blackwell.

Whitty, B. 2008. Accountability principles for research organisations. Londen: One World Trust.

Widdowson, H.G. 1983. Learning purpose and language use. Oxford: Oxford University Press.

—. 1990. Aspects of language teaching. Oxford: Oxford University Press.

Wilkins, D.A. 1976. National syllabuses. Oxford: Oxford University Press.

Witskrif oor opvoeding en opleiding. (Kyk Suid-Afrika.) Pretoria: Staatsdrukker.

Eindnotas

¹ Die skrywer is bewus van kurrikulumkundiges soos John Kerr, wat die volgende kurrikulumbenaderingswyses onderskei: kurrikulum as oordrag van kennis; kurrikulum as produk; kurrikulum as proses; kurrikulum as praxis (Kelly 1989); en Long en Crookes (1992:365) wat kurrikulumontwerp as voorwaartse (“forward”), sentrale (“central”) en terugwaartse (“backward”) prosesse beskou. Vir die doel van die artikel word op die twee oorhoofse benaderings tot kurrikulumontwerp naamlik ’n produk- en ’n prosesbenadering gefokus. Die onderskeid tussen produk- en prosesbenaderings kom ook in taalkurrikula voor in byvoorbeeld Wilkins (1976:13) se onderskeid tussen analitiese en sintetiese taalkurrikula en White (1988) se onderskeid tussen Tipe A- en Tipe B-kurrikula kom basies neer op die verskil tussen ’n tradisionele (grammatikale) en kommunikatiewe benadering tot taalonderrig.

² Ongelukkig is daar nie in ag geneem dat die lande wat die uitkomsgebaseerde model gebruik, lande is met gunstige onderwyser-leerder-verhoudings, hulpbronryke klaskamers en hoë vlakke van professionaliteit nie (MacDonald 2002).

³ Die definisie van performatiwiteit volgens Loh (2016:1) is deur Van Wyk en Le Grange (2017:546) soos volg vertaal: “’n vorm van regulerende kultuur wat onderwysers se lewens aan toerekenbaarheidsmaatreëls onderwerp. Hierdie maatreëls plaas klem op onderwysers se prestasie, of op die gebrek daaraan en word as ’n maatstaf vir vergelyking aangewend.”

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Kurrikulumontwerpbenaderings van Suid-Afrikaanse skoolkurrikula: ’n kritiese perspektief op die kurrikula vir Afrikaans (Huistaal) appeared first on LitNet.

Opsomming

Klere speel ’n deurslaggewende rol in literêre tekste en in hierdie artikel word sekere kledingstukke wat in die romans van Marlene van Niekerk voorkom, bespreek: die “housecoat” in Triomf; die uniform en keps asook Milla se verleidingsrok en Jak se modieuse klere in Agaat; Joop se verslonste voorkoms in Memorandum: ’n verhaal met skilderye, en die kledingstukke in die verhale in Die sneeuslaper. Ter aanvang word ook kortliks verwys na ander kledingstukke wat al klassieke status in die Afrikaanse letterkunde bereik het.

Aan die hand van onder meer Roland Barthes se The language of fashion (2006) word die onderskeie kledingstukke binne die konteks van die onderskeie tekste beskou, asook hoe dit ’n weerspieëling is van die heersende modes van die tydvak waarin die verhaal afspeel. Ander teoretici, soos Alison Bancroft, word ook betrek om aan te dui in watter mate die mode met behulp van die psigoanalise bestudeer kan word.

Klere weerspieël nie net die sosio-ekonomiese status van die onderskeie karakters nie, maar is ook duidelike identiteitsmerkers. Klere en kleure word met bepaalde genders geassosieer en die snit, materiaal en styl wissel voortdurend. Die modebedryf lewer ’n enorme bydrae tot die wêreldekonomie en die advertering daarvan in byvoorbeeld modetydskrifte skep ’n bepaalde modetaal en -woordeskat wat gebruik word om voornemende kopers te beïnvloed.

Die onderskeie kledingstukke (en hul assosiasies met spesifieke karakters) toon aan die leser dat klere meer is as net die snit, materiaal of kleur daarvan. Uit die ontleding van die tekste blyk dit ook dat klere ten nouste gekoppel word aan identiteit en dat klere selfs simbolies kan wees van ’n omruil en uitruil van identiteite.

Trefwoorde: Barthes, Roland; klere; modesisteem; semiotiek; taal van die mode; Van Niekerk, Marlene

Abstract

From housecoat to security uniform: the depiction of several pieces of clothing in the prose of Marlene van Niekerk

Clothes play an essential role in everyday life both as a necessity and as a commodity desired by most people – a commodity advertised by the billion-dollar fashion industry to appeal to people’s desires and create a need or lack in their lives.

Discussing clothes in general, Gordon (2009) associates it with the projection of our inner self and as markers of our wealth and status. To some, clothes are also a social mask or a type of barrier between them and the outside world. Cardon (2016) views clothes as a barometer of upward mobility and considers to what extent clothing expresses our individual desires.

A key thinker on fashion and what he calls “the language of fashion” is the French semiotician Roland Barthes. He has written extensively on the topic and distinguishes between dressing, and to dress as key elements in what he describes as a vestimentary system encapsulating all aspects of the fashion world.

Fashion marks a particular character as being part of a particular culture or historical period, or creates a particular persona who adheres to the dictums of a particular peer group when it comes to the choice of clothes.

Bancroft (2012) looks at fashion from the viewpoint of psychoanalysis and in particular Lacan’s concept of the sinthome, the fourth element knotting the three knots (Real, Imaginary, Symbolic) of the psyche together. From a psychoanalytical perspective she looks at the “wearing, viewing and responding human subject”. The gaze at the clothes and the wearer within are two key aspects of the psychoanalytical perspective on fashion.

From an authorial point of view, writers have the power to dress their characters purposeful in order to elicit certain responses and activate connotations of a particular frock or outfit. Does the choice of outfit sustain a particular gendered identity? Is it a case of dressing according to the job to which the character aspires? In South African English literature one thinks of Can Themba’s “The suit” and the dress in Pauline Smith’s The beadle as two classic examples. The dress worn by the young virgin in the latter text not only features on the cover of most editions, but is a central symbol in the novel.

Using the insights of the different theorists I focus on a selection of clothing items in Marlene van Niekerk’s oeuvre: there is the housecoat worn by Mol in Triomf, the uniform and cap associated with Agaat; the baptismal gown and shroud decorated by Agaat; and the clothes Milla uses to seduce her husband Jak, who also has an obsession with his looks and clothes. Subsequently the focus is on the librarian in Memorandum: a story with paintings, a key figure in the life of the main character, but who is dressed like a typical hipster even though he is the main librarian of the Parow library. In the last instance I focus on clothing items in the four shorter texts in Die sneeuslaper. Only the first of these texts is available in English. Here we find a student in waistcoat and bow tie; a hobo in a tattered coat; someone delivering a eulogy in the clothes of the deceased; and in the final instance a security guard in uniform and the boy he keeps imprisoned in the narrator’s garage.

As my analysis shows, clothes are often an extension of a particular identity or act as a marker of a particular gendered position, as in the case of Mol. In Agaat’s case clothes act as markers of a shift in position from surrogate child to that of maid and nanny. Agaat’s skill with embroidery is also discussed when we consider Jakkie’s baptismal gown and the shroud made for Milla’s burial.

Milla, in her role as temptress, uses provocative and revealing outfits to have her way with the men admiring her and her husband in particular. When Milla becomes pregnant, her husband Jak turns into a major narcissist besotted with his own looks and clothes, in a sense to mask his wounded masculinity, whereas Joop the librarian is derided for not adhering to the clothing code associated with public officials. In his case, clothes act as agents of contempt and criticism against the system. In Die sneeuslaper characters often swop clothes, indicating the doubling of roles and identities in the text at large. The conservative and reserved student swops clothes with a hobo and the poor Willem delivers a eulogy at his dead lover’s funeral while wearing the deceased’s clothes. In the final story a security guard in security uniform comments on our contemporary violent society and the obsession with private security in order to protect ourselves against crime and violence.

Keywords: Barthes, Roland; clothes; fashion system; language of fashion; semiotics: Van Niekerk, Marlene

Are not couturiers the poets who, from year to year, from strophe to strophe, write the anthem of the feminine body? (Barthes 2006:146)

1. Inleiding

Klere speel ’n deurslaggewende rol in verskeie Afrikaanse literêre tekste, waarvan die bekendste seker Etienne Leroux se Sewe dae by die Silbersteins (1962) is. Elke aand (behalwe op die sewende aand) as die hoofkarakter Henry van Eeden by ’n funksie op Welgevonden opdaag, dra hy die verkeerde klere. Gegewe die Jungiaanse onderbou van die roman is dit simbolies van die individuasieproses wat hy moet deurgaan om die eie self te vind.

Ander bekende kledingstukke in Afrikaans is die “pikswart, kniehoogte monnikekleed” wat die androgene karakter Jude in Eben Venter se Ek stamel, ek sterwe (1996) dra. Jude dra ook “heelwat ringe” en skoene met “’n landelike handgemaakte voorkoms” (Venter 1996:33). Die rok waarmee Freddie vir Beimen Botes in Hennie Aucamp se “Vir vier stemme” in Volmink (1981) verlei, het eweneens klassieke status verwerf, net soos die pak klere in Jeanne Goosen se “Aan die einde van die reënboog” in Gelyke kans (1995) of Koos Prinsloo se storie van die jas in Weifeling (1993).

By Ingrid Winterbach is daar ’n hele santekraam van interessante karakters met ewe interessante uitrustings: Molly Bloem wat met die “fake fur om die nek” in Landskap met vroue en slang (Lettie Viljoen 1996:65) na die lykshuis gaan of Bubbles Bothma in Die benederyk (Winterbach 2010) met haar Donald Duck T-hemp, agterstevoor keps, oefenbroek en silwer tekkies. Karel Schoeman se Versluis in ’n Ander land (1984) merk dadelik op dat die jong pastoor se pak klere “stowwerig, maar ook effens verslete” is (Schoeman 1984:20) en dat Gelmers ’n afstootlike “geel geruite pak” met die “geur van sweet wat daaraan kleef” (1984:107) dra. Trouens, by Schoeman speel die waarneming en taksering van klere deurlopend ’n belangrike rol en bied dit heelwat stof vir ’n volgende ondersoek.

In die Suid-Afrikaanse Engelse letterkunde is seker die bekendste tekste waarin klere ’n rol speel, Can Themba se kortverhaal "The suit" (die eerste keer gepubliseer in 1963 in die tydskrif The Classic) en die aannemingsrok wat vir die jonge Andrina in Pauline Smith se The beadle (1926) gemaak word.

Feitlik alle skrywers gee aandag aan kleredrag, aangesien kleredrag uitgesonder word as ’n belangrike identiteitsbepalende faktor.

In my bespreking gaan ek fokus op die voorstelling van klere in Marlene van Niekerk se romans. Die keuse van kleredrag wat met die onderskeie karakters geassosieer word, is deurslaggewend om aspekte van hul rolle in die onderskeie tekste te illustreer.

Klere is volgens Gordon (2009:s.bl.) ons sosiale mondering, die projeksie van ons innerlike self en die aanduiders van ons rykdom en status. Sy haal vir Virginia Woolf aan wat meen dat klere met meer geassosieer word as “merely to keep us warm; they change our view of the world and the world’s view of us”.

In haar ondersoek na die rol van klere en die modes in hedendaagse Amerikaanse fiksie gaan Cardon (2016:5) van die standpunt uit dat skrywers klere as ’n barometer gebruik om die Amerikaanse ideale van “upward mobility” en “the expression of individual desire” na te streef. Mode is volgens haar ’n stel betekenaars wat aangepas of gemanipuleer kan word. Skrywers kan ook hulle karakters se kleredrag manipuleer om hulle in verskillende sosiale kringe te laat beweeg.

Op sy beurt meen Hermanson (2010) dat skrywers oor die mag beskik om hul karakters doelbewus aan te trek in klere wat sekere konnotasies oproep: geslagsrolle (hoe inperkend of hoe verleidelik die rokke is), klaskwessies (watter tipe materiaal gedra word), aspirasies (trek die karakter aan om ’n bepaalde stelling te maak of na ’n beter posisie te aspireer?) en seksuele voorkeure (is die karakter ’n flambojante dandy of ’n fopdosser?).

Todorović, Toporišič en Pavko Čuden (2014) fokus ook op klere as ’n weerspieëling van ons innerlike wêreld. Ons kommunikeer met ander deur middel van ons klere en dit kan dikwels tot verwerping lei, veral as ons kleresmaak te veel teen die heersende norme indruis.

Een van die bekendste teoretici wat besin het oor die rol van modes, klere en spesifieke kleurkeuse as dit kom by uitrustings, is Roland Barthes. Die bekendste teks in hierdie verband is The language of fashion (2006), wat in 2004 in Frans verskyn het as deel van sy Oeuvres completes en deur Andy Stafford vertaal is.

2. Roland Barthes en die taal van kledingstukke en kleding

Die Franse semiotikus Roland Barthes se ondersoek na wat hy die taal van mode (“the language of fashion”) noem, bied aan die leser wat spesifiek geïnteresseerd is in die rol van klere en kleding in die letterkunde, insiggewende teoretiese vertrekpunte. Barthes beskou mode as ’n tipe taal met ’n bepaalde grammatiese struktuur. Klere word deel van die modebedryf wanneer spesifieke woorde en beeldspraak gebruik word om hulle te beskryf. Die modejoernalis speel hierin ’n sentrale rol, want dit is sy of haar taak om die modes vir die kykers/kopers te interpreteer.

Na aanleiding van die tweedeling langue en parole skryf Barthes (2006:8) dat langue verwys na die sosiale instelling, onafhanklik van die individu, terwyl parole verwys na die geïndividualiseerde taalhandeling. Na analogie hiervan gebruik Barthes in die geval van Saussure se langue die woord kleding (“dress”) om dit te onderskei van die individuele handeling van klere aantrek (“getting dressed”). Parole is van toepassing op laasgenoemde en hiervoor gebruik hy klee (“dressing”). Hy verfyn sy onderskeid verder soos volg:

Dressing means the personal mode with which the wearer adopts (albeit badly) the dress that is proposed to them by their social group. It can have a morphological, psychological or circumstantial meaning, but it is not sociological. Dress is the proper object of sociological and historical research. (Barthes 2006:9)

Die dra van bepaalde kledingstukke vorm volgens Barthes (2006:9) deel van die sogenaamde vestimentary system wat alle aspekte van die modebedryf in ag neem, byvoorbeeld vorm, kleur, stof, manier van aantrek, stereotiepe maniere van aantrek en hoe ’n bepaalde kledingstuk gedra moet word. Die historiese konteks waarin ’n bepaalde kledingstuk ontwerp en gedra word, speel ook ’n deurslaggewende rol wanneer ’n mens kyk na die voorstelling van klere in ’n bepaalde teks.

Teoretici wat oor klere en kleding skryf, is dit eens dat modes en die modebedryf ’n komponent is van kleding, veral omdat dit so wispelturig is. Barham (2013) beskryf dit soos volg: “No object ‘is’ fashion and you can’t literally wear it. Instead it’s like a pageant of clouds: no sooner is a fashion established than it begins to change.”

Modes koppel die individuele liggaam aan ’n bepaalde kultuur en historiese tydvak en skep ’n spesifieke persona wat gewoonlik weens groepsdruk “liewer dood as uit die mode” (by wyse van spreke) wil wees.

Wat betref die individuele kledingstuk, meen Barthes (2006:11) dat binne die semiotiese sisteem, dergelike kledingstuk óf as ’n indeksikale objek óf as ’n betekenisdraende objek beskou kan word. Die opvatting dat ’n spesifieke kledingstuk aan ’n spesifieke era gekoppel word, is indeksikaal en kan ook tekenend wees van ’n bepaalde identiteitsaanvaarding. Watter indekse gebruik ’n ondersoeker om vas te stel hoekom ’n bepaalde kledingstuk op een of ander tydstip so populêr was? Volgens Hollander (1993:xiv) is kenmerkend van veral die Westerse kleretradisie dat dit bydra tot die “making of a self-conscious individual image”.

Barthes verwys na die Britte se voorliefde vir die manlike sportuitrusting as synde indeksikaal van die begeerte na vryliker beweging van die liggaam. Beskou ons egter die tweestukpak uit tweed los van sy konteks, het dit ander konnotasies wat met ras en klas geassosieer word. In die geval van rouklere of begrafnisdrag wys hy daarop dat wit tradisioneel met die dood geassosieer is, maar dat die dood deesdae meestal met swart klere geassosieer word.

Midde-in sy besinning oor wat hy die semiologie van klere (“the semiology of clothing”) noem, merk Barthes (2006:24) op dat klere nog altyd aan ’n historiese tendens gekoppel was – ’n verskynsel wat Hollander (1993) in besonderhede aan die hand van belangrike kunswerke ondersoek. Barthes meen dat daar ook sprake is van ’n psigologiese tendens (“psychological trend”) wat meer betrekking het op die psige van die bepaalde individu wat die kledingstuk dra, aangesien ons veronderstel dat klere ’n sekere psigologiese diepte oor die draer openbaar. Barthes (2006:25) betree hier die terrein van die psigoanalise: klere is ’n kompromis tussen die vrees vir en die begeerte na naaktheid. Hy baseer sy opvattinge op Flügel se studie The psychology of clothes (1930) waarin aangevoer word dat ons enersyds klere dra om fatsoenlik te wees, maar andersyds aantrek om aandag te trek of vir beskerming.

Naas skoonheid en voorkoms, word klere volgens Cardon (2016:17) ook gekoppel aan die politieke en sosiale konteks waarin dit gedra word.

’n Vroeëre teks van Barthes, naamlik Mythologies (1957 in Frans; in 1973 in Engels vertaal), is ook hier ter sprake, en veral die slothoofstuk met die titel “Myth today” (1973:117–74). Ek gaan die hoofpunte kortliks hier uiteensit. Vir Barthes kom mite neer op ’n tipe taalhandeling, en spesiale voorwaardes geld vir die totstandkoming van ’n bepaalde mite. Mites is ’n kommunikasiestelsel en die essensie van ’n mite is nie gekoppel aan die objek van sy boodskap nie, maar aan die wyse waarop hierdie boodskap oorgedra word. Mites is ook semiologiese sisteme wat uit interpreteerbare tekens bestaan. Barthes (1973:124) verfyn dit egter en is van mening dat ’n mite uit twee semiologiese sisteme bestaan, naamlik ’n taal-objek (“language-object”) en ’n metataal (“metalanguage”). Ter illustrasie gebruik hy ’n foto van ’n jong swart soldaat in Franse uniform op die voorblad van Paris Match. Die soldaat, wat die Franse vlag salueer, is volgens hom die betekenis van die foto. Wat die foto egter ook vir hom beteken, is dat Frankryk ’n groot ryk is, dat daar geen diskriminasie bestaan op grond van ras nie en dat dit aan diegene wat Frankryk van kolonialisme beskuldig, die teendeel bewys. In hierdie geval is die betekenaar (die saluerende swart Franse soldaat) en die betekende die mengsel van Fransgesindheid en militarisme.

Hoe word mites volgens Barthes dus ontsyfer? Hy veronderstel drie verskillende benaderings (1973:138). Ten eerste word die letterlike betekening ontsyfer – die swart soldaat wat die vlag salueer is ’n voorbeeld van Franse imperialisme. Die soldaat is dus ’n simbool daarvan. ’n Tweede benadering sou wees dat die soldaat die alibi word vir die Franse se imperialistiese politiek. Die mite word ontsyfer en die verwringing van betekenis word ontbloot. Die Franse soldaat word die aanwesigheid (“presence”) van Franse militarisme en imperialisme en illustreer volgens die derde benadering in watter mate die inherente dinamika van die mite die dubbelsinnigheid daarvan blootlê. Aangesien mites oop is vir verskeie interpretasies noop dit Barthes (1973:140) om tot dié gevolgtrekking te kom: “Myth hides nothing and flaunts nothing: it distorts; myth is neither a lie nor a confession, it is an inflexion.” ’n Mite is dus ’n bepaalde stelwyse deurdat taal gebruik word om die een of ander ideologie of waardestelsel oor te dra en as die waarheid voor te hou, terwyl ons uit Barthes se benadering kan aflei dat dit oop is vir interpretasie.

Twee ander oorwegings wat ter sprake is wanneer daar oor klere geskryf word, is volgens Cardon (2016:9) die verskil tussen styl en smaak (“taste”). Laasgenoemde verwys na die vermoë om dit wat gepas en elegant is te kan herken. Styl verwys weer na die beliggaming van smaak in ’n mens se keuse van kleredrag en hoe jy in daardie klere vertoon en optree.

Naas die snit of styl van klere speel ook kleur ’n deurslaggewende rol, want soos Forno (2016) aantoon, verskil dit van seisoen tot seisoen binne die modebedryf. ’n Ongepaste of ongewenste kleurkeuse kan ’n hele seisoen laat misluk, veral as ’n mens in gedagte hou dat die koper aangetrokke voel tot kleure wat tekenend is van “the personality you want to portray”. Jung se uitspraak dat kleure die moedertaal (“mother tongue”) van die onderbewuste is, sluit hierby aan.

Wat betref die kleur swart is ons almal bekend met uitdrukkings soos Chanel se “little black number” of “orange is the new black”. Op die vraag hoekom swart so gewild is in die modebedryf, merk Krupnick (2013:s.bl.) op:

Head-to-toe black is the easiest, chicest, most fool proof way to get dressed ... and it's actually cool. Black leather jackets, black pants, black shirts and black shoes are never out of style, and you really can't run into a serious style faux pas while wearing any of them. Plus, it's the telling style signature of New York City.

Swart word onder meer geassosieer met misterie en onvoorspelbaarheid; dit is tradisioneel geassosieer met mag; is die kleur van rou, die dood en begrafnisse; en as niekleur dien dit as agtergrond waarteen juwele vertoon kan word.

2.1 Die kledingskode

In sy strukturele ondersoek na die beskrywing van vrouekleding in Franse modetydskrifte illustreer Barthes (1990) die retoriek van die sogenaamde kledingskode (“vestimentary code”). Enige verwysing na ’n bepaalde kledingstuk vorm deel van ’n betekenisdraende eenheid (1990:59). Elk so ’n eenheid ontleed hy aan die hand van drie komponente, te wete die objek (O), dit wat die objek ondersteun (“support”) (S) en die variant (V). Ter illustrasie:

’n hoed met ’n hoë bol = > hoed (O), hoë (V) en bol (S).

Beide die objek en die ondersteuner is altyd materiële objekte, terwyl Barthes (1990:67) die variant as niematerieel beskou. In konvensionele beskrywings van kleding is die orde gewoonlik OVS.

Soms kan ’n beskrywing meer as een ondersteuner hê:

’n langmoubloes met ’n serp onder die kraag.

Die twee ondersteuners hier is serp en kraag.

Barthes onderskei verder tussen wat hy semantiese eenhede en leksikale eenhede noem (1990:192). ’n Betekenaar soos ’n dik woltrui het volgens Barthes die betekende “’n herfsnaweek in die platteland”. Volgens hom is die verhouding arbitrêr, want die dra van ’n trui verwys nie noodwendig na die naweek nie. Binne die konteks van ’n modetydskrif en vergesel van ’n modefoto word hierdie konnotasies geaktiveer.

Barthes deel semantiese eenhede in as synde beweeglike (“mobile”) en herhalende eenhede. ’n Voorbeeld: in die uiting swart rokkie om te dra vir ’n asemsnakkende binnetree van jou gunsteling-bistro word die taal retories met betekenis gelaai om groter drakrag daaraan te gee.

Hy onderskei verder tussen gebruiklike en oorspronklike eenhede. Dit herinner nogal aan sy bekende onderskeid tussen leesbare en skryfmatige tekste, aangesien die indruk geskep word dat sekere semantiese eenhede oor en oor gebruik word, sonder enige oorspronklike vernuwing.

Hierdie retoriese ontleding van klerebeskrywings ondersteun die opmerking wat Barthes (1990:15) as vertrekpunt neem: “Fashion behaves like language itself, for which the novelty of a turn of phrase or of a word always constitutes an emphasis destined to repair the wear in its system.”

Taal word gebruik om die kledingsgerigte aspekte van die modebedryf te beskryf: enersyds gee dit vir ons ’n aanduiding van die snit en materiaal, maar andersyds dien dit ook as riglyn vir wanneer en hoe die bepaalde kledingstuk gedra moet word.

Wat betref die retoriese ontleding van die modebedryf gaan dit vir Barthes nie soseer oor die vroue wat die bepaalde kledingstukke dra nie, maar eerder oor die tekensisteem wat die modebedryf ten grondslag lê en in diens van mode met ’n hoofletter M staan.

In haar kritiek op Barthes se ondersoek na die taal van modes meen Butler (2005:s.bl.) dat Barthes verstrengel raak in sy pogings om sy projek uit te voer. Volgens haar het hy self eens opgemerk dat dit ’n semiologiese ramp was:

Even Barthes, engaging in an in-depth analysis of fashion as a semiotic system, struggles with the inherent contradictions of the form. This difficulty highlights the non-simplistic quality of the form, and refutes the previous dismissals of scholars against it. The one thing that is made clear is that fashion possesses the capacity to communicate, speak a specific language.

Broyard (1983:s.bl.) is eweneens krities teenoor Barthes:

This obsession with structure seems to arise out of a desire to say not simply all there is to say on a given subject, but to say too much. Just as the poet maudit, or cursed poet, goes too far in his rhetoric, so does the French social scientist. It is as if many of them are torn, like Barthes, by the desire to be a poet, to make rhetorical structures.

Barthes se ondersoek – of dit nou dor en struktureel is of verstrengel in sy eie dekonstruksie – is nuttig, aangesien dit lesers met ander invalshoeke na klere en veral die beskrywing van klere in tekste laat kyk.

3. Klere as sinthome

’n Unieke ondersoek na modes kom voor in Bancroft (2012), waarin sy veral modefoto’s aan die hand van die psigoanalise ontleed. Sy verwys na Flügel se The psychology of clothes (1930) – waarna Barthes ook verwys – en Bergler se Fashion and the unconscious (1953) as baanbrekers op die gebied. Flügel gebruik volgens Bancroft (2012:8) hoofsaaklik die Freudiaanse konsep narcisme om die verhouding tussen vroue, gays en klere te beskryf. Volgens hom is daar by mans onderdrukking van manlike ekshibisionisme as dit by die mode kom. Myns insiens het die opkoms van veral die metroseksuele man daartoe gelei dat mans minder geïnhibeer is om oor klere te praat. Hulle word nou wat Luciano (2001:12) noem “body-conscious consumers of revealing fashions”.

In teenstelling tot Flügel fokus Bergler hoofsaaklik op die erotiese potensiaal van klere (Bancroft 2012:9) en hy kom tot die gevolgtrekking dat die modebedryf misogien van aard is. Dit is veral gay ontwerpers wat probeer om vroue modeslawe te maak en hulle sodoende bespotlik te maak in die oë van ander. Voorts is hy ook van mening dat selfs heteroseksuele mans klere gebruik as ’n middel tot ’n doel: om mans te beskerm teen die vroulike liggaam en sodoende Oedipale begeertes vir die moeder te onderdruk. Bancroft meen dat Bergler se opvattinge sy eie heteronormatiewe ingesteldheid en konserwatiewe blik op die modebedryf in die 1950’s bevestig.

Boultwood en Jerrard (2000) sonder drie temas uit wat ter sprake kom wanneer daar vanuit ’n psigoanalitiese perspektief na die liggaam en kleredrag gekyk word: die onbewustelike kommunikasie van die self, die tweeledige prosesse van nabootsing/identifisering en differensiëring, en die begrip ambivalensie. Wanneer ons die verhouding tussen die liggaam en die kledingstuk ontleed, moet ons volgens Boultwood en Jerrard (2000:304) die hele Gestalt in ag neem:

The Gestalt is made up of shape, color, size, etc. of both body and clothing, of characteristics of clothing such as fashionability or elegance, and of the way the two work together. In creating a look the individual is creating a Gestalt, and by recombining the parts a new Gestalt may be created.

Gewoonlik word klere vanuit ’n psigoanalitiese perspektief bestempel as ’n middel tot “addressing psychic conflicts that are acted out on the body” (Boultwood en Jerrard 2000:305). Die liggaam word deel van ’n sogenaamde selfing-proses en wanneer interne konflik in die subjek ervaar word, dien klere dikwels as ’n uitdrukking van daardie konflik of om dergelike konflik te oorkom:

In clothing the body, the individual attempts to create the ideal body: an ideal that both expresses the embodied self and aspires to the cultural ideal. Fashion operates at the level of the latter. (Boultwood en Jerrard 2000:318)

As voorloper vir haar boek Fashion and psychoanalysis (2012) verduidelik Bancroft haar belangstelling in klere soos volg:

It seeks to reclaim fashion from the concerns of business; marketing campaigns, brands and profit margins are ignored in favor of a treatment of fashion that emphasizes creativity and people, and the fashion items themselves are treated with the aesthetic and critical courtesy that are routinely afforded to works of art. (Bancroft 2011:67)

Dit vorm die grondslag van haar vollengtestudie met sy subtitel “styling the self” asook die wyse waarop ’n bepaalde subjektiwiteit vergestalt word deur die individu se keuse van klere en kleure. Die rol van die liggaam soos dit uitgebeeld word in foto’s van klere, modelle en bekende ontwerpers se style word ondersoek.

Sy gebruik veral Lacan as vertrekpunt, en wel om die volgende redes: Lacan se drieledige model van die verdeelde subjek (Reële, Verbeelde en Simboliese) kan gebruik word om mode te bestudeer, aangesien mode “a corporeal experience” veronderstel wat beide visueel en linguisties funksioneer. Lacan dien as raamwerk vir die ontleding van die “wearing, viewing and responding human subject” (Bancroft 2012:2).

Sentraal in haar ondersoek is Lacan se sinthome-begrip, ’n begrip wat toegepas kan word wanneer oënskynlik onleesbare literêre taal ontleed moet word, soos in die geval van James Joyce. Die sinthome is die vierde nodus wat die drieledige Boromodeaanse knoop van die drieledige subjekmodel aaneenknoop. Lacan ondersoek die sinthome in sy seminaar XXIII, wat hy begin met die opmerking dat dit onder meer die ouer Latynse spelvorm is van die eietydse woord simptoom (Lacan 2014). Lacan koppel die eienaam Joyce aan die woord Joy en meen dat Joyce se naam geassosieer word met jouissance – en dit is volgens hom die simptoom. Daar moet in gedagte gehou word dat die woord simptoom nie deur Lacan in die mediese sin van die woord gebruik word nie, maar “as the inverse of a discourse, namely, as something whose meaning was to be found in the Other” (Ferraro 2017:s.bl.).

Vir Lacan word die analitiese simptoom (hetsy neuroties, pervers, psigoties of as droombeeld) gerugsteun deur ’n linguistiese struktuur, deur betekenaars en die letters wat dien as die vergestalting van die materiële element (Nusinovici 2017). Die sinthome is buite taal (McMillan 2006:s.bl.) en is nie ’n metafoor nie. Taal, wat die simboliese universeel is, vorm die skakel tussen die subjek en die objek en dus die sinthome en is die nodus of knooppunt “which ties together the subject’s organisation of jouissance” en wat die subjek/objek-dualisme ondermyn.

Fuss (1992) maak ook van Lacan se insigte gebruik in haar ondersoek na die konstruksie van ’n heteroseksuele kyker-subjek in veral modefotografie. Volgens Fuss is daar sprake van ’n fotografiese kontrak wat as ’n kulturele meganisme dien “for producing and securing a female subject who desired to be desired by men”. Hierdie ideale vroulike subjek is volgens haar “the ideal, fully oedipalized, heterosexual woman”. Fuss (1992:714) verwys ook daarna dat daar sprake is van ’n verhulde ideologiese projek met betrekking tot veral vroue wat na modefoto’s kyk:

It provides a socially sanctioned structure in which women are encouraged to consume, in voyeuristic, if not vampiristic fashion, the images of other women, frequently represented in classically exhibitionist and sexually provocative poses.

Lacan se obsessie met fasette van die spieëlfase (“specularity”) en die vorming van die sogenaamde geseksualiseerde subjek dien as vertrekpunt vir Fuss (1992:718) se beskouing van die gefragmenteerde liggaam in modefoto’s. Vroue se liggame word so uitgestal dat dit ooreenkomste toon met tonele uit pornografiese films. Die vroulike liggaam word gereduseer tot ’n kop bo die water, ’n torso, ens.

In aansluiting by Freud, Lacan en Kristeva meen Fuss (1992:737) dat dit nodig is om die komplekse verhouding tussen begeerte en identifikasie in die vorming van die subjek se identiteit te herbedink. Begeerte en identifikasie is wedersyds afhanklik, maar is ook tog teenoorgestelde rigtings (“trajectories”) waar identifisering met die een geslag die grondslag vorm van begeerte vir die ander.

’n Eietydse ontwerper soos Vivienne Westwood gaan van die standpunt uit dat vroue klere kies wat vir hulle as die draers daarvan sexy is. Westwood steur haar nie aan die “constraints of male definition” nie:

The sexiness Westwood expounds is autonomous: if the wearer thinks it is sexy, then it is. Her approach comes close to a kind of sartorial psychosis that has particularly transgressive meanings for women. In her work the themes of autonomy and control, so central to male dandyism, re-emerge as, paradoxically, ordered around disorder. (Evans en Thornton 1991:61)

Aan die hand van hierdie teoretiese uiteensetting gaan ek vervolgens ’n keuse van kledingstukke uit Marlene van Niekerk se onlangse prosa ondersoek.

4. Kledingstukke in Marlene van Niekerk se prosa

In die eietydse Afrikaanse prosa is twee kledingstukke alom bekend, naamlik die “housecoat” van die karakter Mol in Marlene van Niekerk se Triomf en die gestyfde uniform en keps wat Agaat moet dra terwyl sy as bediende en kinderoppasser werk. Hier onder bespreek ek hierdie en enkele ander kledingstukke in Van Niekerk se prosa.

4.1 Mol se “housecoat”

Seker die bekendste kledingstuk in Triomf (1995) is Mol, die hoofkarakter, se “housecoat”. Mol die matriarg dra ’n housecoat en besit twee, naamlik ’n bloue en ’n pienke (Van Niekerk 1995:29). Die rede hoekom Mol dit dra, is volgens haar om te keer dat sy haar klere bemors (29). Een van die sogenaamde familiegeheime is dat Mol ook geen onderklere onder die housecoat dra nie (30). Mol trek dit ook nie snags uit nie en dra dit ook as slaaprok. Die housecoat se knope is af en Mol werk sommer een van Pop se hempsknope aan (311).

Mol en haar housecoat figureer ook op die eindelose skildery wat Lambert teen die muur van sy den maak: “Eenkant aan die horing van Afrika hang sy ma se HOUSE COAT. Dit lyk nie soos ’n housecoat nie. Dit lyk soos ’n stuk afgeslagte mensvel. Dis hoekom hy daar geskryf het HOUSE COAT. Met in hakies agteraan (MOL, VEL)” (154).

Volgens Rossmann (2012:163) suggereer dit dat Lambert sy ma in sy verbeelding afgeslag het. Hy beeld haar uit as ’n mol (dit speel in op haar naam) en Rossmann meen dat Mol hier ’n versinnebeelding word van ’n burleske tipe Maria-figuur

in terms of her (sexual) martyrdom, her submissiveness, long-suffering, humility and lowliness. In the Gospel of Luke the Virgin Mary declares herself the handmaid of the Lord (Luke 1:38). Mol in her ubiquitous housecoat is certainly the picture of the maid. Although the Church had always commended Mary's silence, modesty, and self-effacement.

Danese (2008) se boek handel oor foto’s van vroue in hul huisdrarokke (“house dresses”) en sy assosieer dié kledingstukke met die volgende:

These multiple aspects, combined with the persistence of the memory of the dressing gown in a garment used to do the household chores, place the housedress in a space on the threshold between the rural and urban dimension, between domesticity and sociality, between vacation and work, between nighttime and daytime. (Danese 2008:62)

Mol se housecoat is vir Lambert ’n weersinwekkende objek wat onder meer soos stink kombuisvadoeke ruik (32). Emmett (2013:17) interpreteer dit soos volg:

The scent of the housecoat implies stagnation and rotting. Like the dishrags in the kitchen, it is an object which should be used to clean, but which is itself filthy. Therefore, it is not only redundant in terms of its designated role, but actually subversive towards the act it is supposed to perform.

Die housecoat wat Mol kon tipeer as tuisteskepper en iemand wat in beheer is van haar huishouding, word gesatiriseer. Mol maak nie huis skoon nie; sy kook nie kos nie en vervul dus geen van die huishoudelike pligte wat met ’n tuisteskepper geassosieer word nie. Die vuil, verflenterde kledingstuk kan eerder as ’n indeksikale teken van Mol self bestempel word: sy word seksueel misbruik deur beide Treppie en Lambert – al sedert haar kinderjare – en word verneder deur Lambert wanneer hy haar byvoorbeeld dwing om in die aand die gras te sny. Dié kledingstuk is haar sinthome, want dit vorm die kruks van haar hele persona: haar identiteit en haar bestaan word daaraan gekoppel.

Maar in vergelyking met Mol sien die ander karakters ook nie veel beter uit as dit by klere kom nie. Lambert se broek is immers altyd te klein en ontbloot sy boude of wys sy ereksie. Naas die “boxer shorts” besit Lambert “’n ander een en drie T-shirts” en ’n “mock leather jacket” (59). Nie net is die baadjie van swak gehalte nie, maar hy het dit reeds op sy 21ste verjaardag gekry; dit is dus al oud en heel moontlik verslete. Lambert dra ook nie skoene nie, selfs al gaan die gesin uit Spur toe (80).

In hoofstuk ses van die roman is daar die bure wat ’n braai hou en swemdrag vir die geleentheid dra (95). ’n Mens kan nie uit die teks aflei of hulle werklik ’n swembad het nie, maar die man noem wel dat dit so warm is (en hy is ewe warm vir sy jong meisie) dat hy so aantrek. Die perspektief op die onderskeie karakters fokus net op hulle klere en reduseer hulle dus tot gefragmenteerde liggame, met veral die mans as seksueel geprikkel deur die aanwesigheid van die halfnaakte meisies in bikini’s.

Deurgaans in die roman word daar verwys na die seksuele opwelling by die onderskeie mansfigure, waarvan die bekendste seker die toneel is waarin Lambert die trompoppies in die optog bekyk en een van die omstanders verwys na die “hillbilly se tril” (200) wat so deur die meisies geprikkel word. Die uitbeelding van Lambert as draer van die fallus koppel hom direk aan Mol: toe hy klein was, het sy sy “dinges” gesuig om hom te kalmeer, maar as volwassene gebruik hy nou sy fallus om sy seksuele drange by sy ma te bevredig.

4.2 Agaat se uniform

Ewe bekend is die uniform wat Milla vir Agaat laat dra in Agaat (Van Niekerk 2004). Na die geboorte van Jakkie besluit Milla dat Agaat voortaan in haar nuwe rol as kinderoppasser ’n uniform moet dra. Op die inkopielys wat Milla opstel, lees ons waaruit hierdie uniform sal bestaan: “7 Langmou-uniformrokke (swart – sou dit seker self kon maak maar het nie nou tyd nie), 7 Voorskote (hoë bef rugbande oorkruis vgl. Royal Hotel), 7 Wit keppe met rekke (probeer by Good Hope Kafee as Kriel & Kie nie het nie die meide dra dit daar vra Georgie se vrou); Haarnaalde (2 X 24 groot), asook skoolskoene en wit sokkies (54).” Agaat moet dus elke dag van die week hierdie swart-en-wit uniform dra.

Wanneer Agaat Milla hiervoor verwyt, sing sy die lysie soos ’n rympie vir haar: “Sewe voorskote, sewe keppe, een dosyn wit sokkies en ’n blompotjie vir huislikheid” (61).

Agaat moet ’n wit kep dra as deel van haar nuwe werkersuitrusting en mettertyd raak die geborduurde kep al hoe hoër, wat volgens Prinsloo (2006:87) suggereer dat sy “’n soort kroon of teken [dra] van ’n soort ‘adellikheid’ wat haar verhef bo die ander werkers”. Vir Fincham (2014:140) is die meesterstuk die borduurwerk wat Agaat op die kep gedoen het, want dit verander “the uniform of a servant into a canvas which combines the natural with the mythical”.

Jakkie merk teenoor Agaat op dat sy nie “haar voorskoot en kep” (631) is nie. Hy spot ook met haar “biskopkep” (631) en verkies dat sy dan eerder maar ’n doek dra. Elders noem hy ook dat sy soos die pous lyk (404) met haar keppe wat “hoër bo & spitser & heeltemal volgeborduur” is.

Milla dwing vir Agaat om die uniform te dra en volgens Henn (2010:125) dien dit in die roman as “’n uiterlike simbool [...] van Agaat se status wat van kind tot bediende verlaag is”. Vergestalt Agaat nie hier, in navolging van Barthes, die mite van die bediende in die deftige huishouding wat ’n uniform dra om haar status wat hoër is as dié van die ander bediendes te beklemtoon nie?

4.3 Milla se mooiste rok en Jak die Franse model

Die seksuele politiek van Jak en Milla se stormagtige verhouding in Agaat kan deurgaans met bepaalde kledingstukke geassosieer word. Wanneer Milla vir Jak voor die ander boere verneder by die Nuwejaarspartytjie, dra sy haar “mooiste rok” (111), wat verder beskryf word as: “’n swarte met ’n lae hals en oop skouers, met moue wat oopgeval het as [sy haar] arms oplig”. Dit was dieselfde rok wat sy op haar verlowingsaand aangehad het. Milla het pas verneem dat sy swanger is en dit het aan haar ’n nuutgevonde selfversekerdheid gegee om die rok te dra. Jak het haar as “opgetert” (112) beskryf, maar wat hy nie besef nie, is die simboliese lading van hierdie kledingstuk. Milla het dit voor hulle huwelik gedra en noudat sy swanger is, het sy Jak nie meer nodig nie (Buxbaum 2014:167).

Pretorius (2014:33) meen dat Milla se pogings om Jak te verstoot, eers deur op Agaat te fokus en later haar liefde na Jakkie te verplaas, hom in sy manlikheid laat twyfel; gevolglik tree hy baie aggressief op:

The implication of this is that Jak's masculinity is not only defined by the negative behaviour he enacts as compensation for his feelings of inadequacy. Instead, Milla's complicity shapes how he comes to understand this cruel behaviour as constituting his manhood.

Dit is egter nie net Milla wat haar “optert” nie, want vanuit haar fokalisering kry die leser ook ’n goeie beeld van Jak se manier van aantrek vir die partytjie. Vir Milla lyk hy soos iemand wat hoort in ’n Franse modeboek (113) met sy “aandpak [...] met die nuwe strikdas”, met sy kammerband en sy mansjetknopies (112–3). Vergelyk ook Jak se reaksie op Milla se vleitaal: “So, jy dink ek lyk goed? Hy het homself van hoek tot kant in die spieël in die voorportaal bekyk terwyl [Milla] hom reggetrek het.”

As tipiese narcis hou Jak daarvan om hom en sy voorkoms in die spieël te bewonder en soos Pretorius (2014) in haar ondersoek na die voorstelling van Jak se manlikheid aantoon, maak hy voortdurend staat op persoonlike simbole soos motors en klere om sy manlike identiteit te bevestig. Daar is by hom “a compulsive obsession with his physical appearance” (Pretorius 2014:32). Terwyl Milla geensins gesjarmeer word deur Jak se voorkoms nie, slaag hy wel daarin om “die swerms vroutjies en die varsgeskropte jong boertjies” (110) in vervoering te bring met sy “fyn Italiaanse skoene en die snit van sy broek”, asook “die argelose manier waarop hy sy hempsmoue een slag opgerol het oor sy bruin polse” (110).

Milla se ma som Jak se karakter soos volg op, wat hierdie aannames ondersteun:

Hulle vind sterk slim vrouens aantreklik, mans soos Jak, hulle kan nie sonder goedkeuring bestaan nie. Hulle leef van bevestiging en bewondering soos van lug. Hulle is soos kinders. So bang soos wat kinders is vir die donker, so bang is hulle dat mense nie van hulle gaan hou nie. (152)

’n Insiggewende gevolg van Milla se swangerskap is dat Jak begin het om al hoe meer aan sy voorkoms te spandeer (122). In ’n poging om hom seksueel te verlei, trek sy ’n “vollengte satynonderrok” (357) aan en tipeer haarself as iemand wat ’n “wulpse uitstraling” afgee. Jak se weerloosheid word beklemtoon wanneer sy met haar “glibberige swart satyngewaad” na sy vleuel van die huis loop en bo-op hom in sy bed gaan lê:

Hy het ongeduldig gemompel maar dit was duidelik dat jou toenadering ’n effek op hom gehad het. Jy het sy pyjamas oopgeknoop en sy bors gestreel, jy het jou hand by sy gulp ingesteek. Jy het sy hand gevat en dit tussen jou bene gedruk dat hy jou klam skaamhare kon voel. (359)

Milla sit die verleidelike spel voort in die sitkamer en ’n bedremmelde Jak met oopgeknoopte slaapklere en met “die stand van sy opwinding sigbaar” volg haar.

Swart, fyn onderklere word volgens Brocca (2016) geassosieer met vroue wat oor ’n onversadigbare seksuele aptyt beskik en wat gewillige sterk, dominerende vampiere is. Die fetisjering van swart onderklere kan ook terug gevoer word na die Victoriaanse tyd toe die fatsoenlike middelklas hulself bedek het. Wit onderklere is hoofsaaklik deur die massabedryf geproduseer en mettertyd is wit onderklere met reinheid en vroulikheid geassosieer. Volgens Fields (in Brocca 2016:s.bl.) is die kleure swart en wit in die Westerse kultuur soos volg geïnterpreteer:

[B]lackness and black bodies have for centuries in Western culture been painted as deviant and linked to lascivious sexual behavior whereas whiteness and white bodies to sexual purity, bringing to question the dynamics between race and sexuality suggesting that for white women, especially in a time of collapsing Victorian morals, wearing black lingerie became a form, among many already existing at the time, of racial masquerade.

Die intieme spel in slaapklere ontaard egter in ’n rusie en Jak merk op dat hy nie haar “toolbox” is nie (360) en hom eerder self gaan bevredig as om aan seksuele verleiding toe te gee. Wat betref die kledingstukke in hierdie tafereel, merk Jak op:

Soos wie wil jy lyk met al die simpel gewade? Elizabeth Schwarzkopf in Some like it hot? Dit werk nie hoor. ’n Donnerse stukkie swart kant, na al die jare van my afbreek en beskimp. Ek gaan trek liewer my eie draad, dankie! (361)

Milla se keuse van uitrusting teen die agtergrond van Duitse Lieder word deur haar man afgemaak as deel van ’n oordrewe dramatiese spel, waaraan hy hom onttrek en eerder plesier by homself gaan soek. Die verwysing na “al die simpel gewade” verwoord sy onwilligheid en onbetrokkenheid. ’n Gewaad is gewoonlik ’n deftige lang en wye kledingstuk wat dikwels versier is en byvoorbeeld in dramatiese produksies gedra word. Volgens die HAT kan dit ook ’n figuurlike betekenis hê en verwys na ’n bedekking van ’n voorwerp.

Some like it hot is ’n film uit die 1950’s het die seksgodin Marilyn Monroe in die hoofrol, en die twee manlike hoofspelers, Jack Lemmon en Tony Curtis, moet hulself as vroue vermom om vir die Mafia te vlug. Jak se aantyging dat Milla in dié film tuishoort suggereer voorts dat Milla deur haar man as ’n tipe fopdosserfiguur bestempel word en sodoende ondermyn hy ook haar vroulikheid. Indirek kan dit ook as kritiek gelees word op Milla se baasspelerige houding as boer van haar eie plaas, waar sy soos ’n man in ’n rok optree.

Jak se weiering om aan haar toe te gee, staan in direkte kontras met die vorige voorval toe hy haar in die slaapkamer aangerand en as ’n “hoer” uitgekryt het (121). Buxbaum (2014:170) skryf in dié verband:

Milla allows herself to be debased in order to reclaim the power in their relationship. Milla can no longer be victimised by rape – not only because she is pregnant but also because she has diluted any power Jak might have had.

Dié toneel word voorafgegaan deur een waarin Milla verleidelik op die stoel gaan sit het, haar rok tot in haar lies opgetrek het en haar kousophouer begin losmaak het. Nadat sy haarself ontklee het, het sy “oopgesprei” op die bed gaan lê en gemaak asof sy aan sy viriliteit uitgelewer was.

Milla speel hier die rol van die ontkleedanseres wat weet dat sy die mag in haar hande het om die man, wat ingestel is op visuele stimulasie, seksueel aan haar onderdanig te maak. Die optrek van die rok om haar been en kousophouer te vertoon, is aksies wat gewoonlik met ontkleedansery geassosieer word.

Barthes (1975:9–10) se klassieke opmerking is hier relevant: Is daardie gedeelte van die liggaam wat ontbloot word sodra die kledingstuk opskuif of oopglip, nie die mees erotiese gedeelte van die liggaam nie? Vir Barthes is daar nie sprake van erogene sones nie, maar is daardie flitsende oomblik as die vel ontbloot word, die verleidelikste en mees erotiese: “[I]t is this flash itself which seduces, or rather: the staging of an appearance-as-disappearance.”

Nog ’n voorval in die roman waartydens Jak uitgelewer word aan Milla en Agaat se oorheersing van sy lewe en wat sy onmag beklemtoon, vind plaas tydens Jakkie se medaljeparade op Ysterplaat (gedurende Januarie 1984). In teenstelling met Jak, wat die ideologiese propaganda van die Suid-Afrikaanse weermag gelate aanvaar, blyk dit uit Jakkie se briewe aan Agaat dat hy krities teenoor die hele dienspligstelsel staan. Aangesien die uitdeel van medaljes en ’n militêre parade tekenend is van staatsmag, voel Jak genoop om dit by te woon. Vir hom is dit “’n galageleentheid” en is hy en Milla “eregaste van die Lugmag” (516). Nog belangriker vir sy aansien is die feit dat hulle saam met die “hoëlui in die menasie” gaan eet. Selfs dit kan nie Milla se verveling verdoesel nie, want sy is nie lus “om te kyk vir ’n spul vliegtuie nie” (516). Dit illustreer ook in watter mate wit mans die militarisering van die Suid-Afrikaanse samelewing aanvaar en selfs bewonder het, in teenstelling met hoe hulle oënskynlik vroue bejeën het, naamlik byna as “aanhangsels” of “bykomstighede” wat saamgesleep word om dit mee te maak.

Vir dié geleentheid kies Milla “’n nuwe blou rok en ’n bypassende hoed met ’n eenkantopslaanrand en ’n nuwe handsak” (515–6) en “nuwe skoene waarvoor [sy] pleisters op [haar] hakke moes plak” (516), en sy was “gehandskoen” (518). Jak se bewondering vir die spoggeleentheid en sy trots oor sy seun se aandeel aan die militarisering van die samelewing word oorskadu deur sy skaamte oor “die bruin vrou agter in sy kar” en Milla wat met ’n groot blou hoed voor langs hom sit (518).

Die kleur blou val volgens Cirlot (1962:52) in die kategorie van koue, afstandelike kleure; kleure wat geassosieer word met passiwiteit, verswakking (“debilitation”) en ’n proses van verandering. Blou word voorts geassosieer met die lug en die nag, asook met toewyding, onskuld en selfs religieuse gevoelens (Cirlot 1962:54) – almal attribute wat nie in hierdie konteks met Milla geassosieer kan word nie.

Handskoene as modebykomstigheid dateer uit die vroegste tye en daar is selfs afbeeldings daarvan in die piramides gevind. Mahe (2013) meen dat dié modebykomstigheid een van die belangrikstes in die ontwikkeling van kleredrag is en dat dit nie net gedien het om die hande te beskerm nie, maar deel uitgemaak het van “numerous customs, practices, rituals and symbolisms”. Dit het ook ’n statussimbool geword, en veral die dra van wit handskoene word met die pous en ander geestelike leiers geassosieer. In die Britse tradisie gee die adelstand dikwels vir mekaar handskoene as geskenke en dit word steeds as ’n geskenk gegee as ’n nuwe koning of koningin gekroon word.

Tydens die buffet verneder Milla nie net vir Jak en Jakkie nie, maar ook een van die junior offisiere wanneer sy nie die kledingetiket eerbiedig deur net soos die ander vroue haar hoed, handskoene en handsak by die tafel te laat nie. Die onvanpastheid van haar klere blyk ook uit die volgende: “Aanmekaar het mans se skouers teen jou hoedrand gestamp en geskuur [...] Jou hakke het gebrand in jou skoene” (520).

Wanneer die ander vroue byvoorbeeld hulle hoede opsit teen die son, raai Jak haar af om dit te doen, want sy kan tog niks sien “onder die rand uit nie” (522).

Uiteindelik word sy ’n tipe karikatuur in die uitrusting wat sy vir dié geleentheid gekies het, want in ’n poging om Jak se aandag te trek na afloop van die gebeure, het sy teen die ogiesdraad gaan staan en die hoed opgesit, “om meer sigbaar te wees” (525) – tot groot vermaak van die ander mense, wat nie mooi geweet het hoe om teenoor haar op te tree nie. Jak is verder verneder deur die feit dat hy oor die luidsprekerstelsel moes laat afkondig dat hy vir haar wag by hek B, asook moes verduidelik hoekom Agaat in die “toilet net vir blankes” (526) was.

Milla se eenkleurige uitrustings wat sy tydens hierdie onderskeie insidente met Jak dra, staan in kontras met die tipe klere wat sy as jong ongetroude vrou gedra het. Toe was dit “’n geblomde jurk, moulose somerbloes, vollengte onderrok met kant omgewerk” (686), asook ’n rok wat haar borste vertoon het om Jak te verlei, sodat hy saam met haar op Grootmoedersdrif sou bly. Die historiese tendens waaraan klere gekoppel word en wat deel uitmaak van Barthes se sogenaamde semiologie van klere word hierdeur geïllustreer: die militêre uniforms as deel van die alledaagse bestaan word gekontrasteer met die vroue in deftige klere met hoede en handskoene, wat natuurlik ook as ’n tipe uniform beskou kan word.

Jak se persoonlike klere, soos sy onderbroeke, sakdoeke en sokkies, word ook onder die soeklig geplaas wanneer Saar en die ander bediendes die jong Agaat uit jaloesie spot. Saar terg haar met die volgende: “Jy moet vryf, klimmeid, jy moet vryf! Sy snot is dik en sy voete stink en sy slang spoeg lekker blertse” (593).

Veral die verwysing na die fallus (“sy slang”) en sy erotiese potensie word hier gebruik om met Agaat te spot. Indirek kan dit ook as verhulde kommentaar op Jak gelees word, aangesien Grootmoedersdrif eintlik Milla se domein is. Iets van die gebrek aan ontsag vir Jak blyk ook uit die verwysing na sy stink voete. Die onderbroek is ’n kledingstuk wat tradisioneel redelik onsigbaar was, maar veral sedert die Calvin Klein-advertensies met onder meer Mark Wahlberg is die onderbroek bevry uit sy “sartorial prison and emerged into public view” (Harris 1993:131). Die onderbroek is ook nooit juis as ’n modeartikel bestempel nie, maar veral in die moderne konteks word dit geantropomorfiseer, veral in die verkoopskatalogusse. Die status van die onderbroek het nou volgens Harris (1993:135) verander van ’n “hygienic appurtenance to a fashion accessory, from a self-effacing article of intense shame to an outfit meant to be seen and admired by others”.

Die onderbroeke van die wit plaaseienaar word deur die bediendes gefetisjeer en aksentueer sy “fetishized accentuation of phallic power” (Williams 2000:38). Deurdat Agaat egter die onderbroeke was, ontneem sy die manlike subjek van sy falliese beheer en deur grappe daaroor te maak, ontkrag sy hom.

4.4 Jakkie se dooprok

Henn (2010:81) meen dat die fases van ’n vrou se lewe in terme van rokke beskryf kan word: “[D]it begin by die dooprok, daarna die aanneemrok, die trourok en laastens die doodsrok.” In die geval van Agaat konsentreer ek veral op Jakkie se dooprok en die geborduurde doodskleed wat Agaat vir Milla maak.

Een van Agaat se gunstelingaktiwiteite is om te borduur, en gevolglik borduur sy vir Jakkie ’n dooprok:

Hier & daar ’n bietjie sukkelend maar dis iets heel besonders. Purperwinde & druiwetrossies om die some & die kraag alles wit op wit & die allerfynste wit knopies & strikkies & seintuurtjies van sagte geborselde symateriaal wat effens blink – goed genoeg vir ’n koningsknapie. Moes ure en ure se werk gekos het. Maar dis tog nou regtig ongehoord ’n klimmeid in die kerk & dis alles klaar afgespreek in elk geval & J. se niggie sal hom indra in hulle ou familiedooprok. (229)

Daarom word die dooprok netjies in “die sideboard in wit sneespapier toegedraai” (230). Agaat se verset hierteen is om die wit pakkie in die eendedam te gooi (231) en wanneer sy weier om Milla te gehoorsaam, gooi sy dit “diep in die dam in” (231) sodat dit kan sink.

In die Christelike tradisie word die wit dooprok gebruik as simbool “to remind others at the christening of how Christ died to wash away sin. It symbolizes not just purity, but a renewed innocence bought with an incredibly loving sacrifice” (Baby’s baptism 2015). Dit is eers in die Victoriaanse tyd dat die kledingstuk met fyn borduurwerk versier is, soos wat Agaat Jakkie se dooprok versier het. Agaat oortree die kulturele kode, naamlik dat die familiedooprok gedra word wanneer elke nuwe kind in die familie gedoop word. Alhoewel Milla die handewerk bewonder, kan dit selfs as oordadig beskou word met al die “knopies & strikkies”, en as onvanpas.

Wanneer die ouer kind Agaat self gedoop word, word sy in haar nuwe klere “ingeprop” en moet sy “wit kouse tot onder die knie en blink skoene” aantrek (584). Ter vervulling van die kerklike voorskrifte (geskoei op 1 Kor. 11:5) moet sy ook ’n kappie opsit, want sy kan nie met ’n onbedekte hoof die kerk betree nie. Die simboliek hier is nes in die geval van die uniform wat sy moet dra, tekenend van inperking en indwing in ’n sekere tradisie. Agaat word volgens die Christelike beginsels van die tyd grootgemaak en gevolglik moet sy by die rites inval en dienooreenkomstig aantrek.

4.5 Milla se trourok en doodskleed

Die dag voor hulle troue raak Jak gewelddadig teenoor Milla, met die gevolg dat sy “lang voile-moue en ’n opstaankraag van stywe kant” (49–50) aan die rok moet vaswerk om die kneusplekke te bedek. Die spogrok, wat uit die “allerfynste damasgoed” uit haar ma se trousseaukis gemaak is, is sodoende bederf en dit het volgens haar meer na “’n swierige nagrok” begin lyk (50). Hierdie omvorming van die rok lei egter daartoe dat Milla tot selfinsig kom en besef dat sy nie soos elke ander Afrikanervrou “haar weë in stilte en swye” (51) sou gaan nie.

Vir die sterwende Milla borduur Agaat ’n doodskleed, wat deur die ondernemer beskryf word as “’n ware kunswerk [...] elke steek op sy plek” (704). Voordat Milla in die kis gesit is, het Agaat self die jurk toegewerk. Barratt (s.j.) voer die geskiedenis van die doodskleed terug na die 14de eeu en merk op dat die keuse van materiaal mettertyd ’n statussimbool geword het. Om die kwynende wolbedryf in Engeland te help, is daar in 1678 besluit dat net wol hiervoor gebruik mag word. Om dus aan te dui dat hulle van ’n beter stand is, het mense byvoorbeeld linne of sy verkies en dit ryklik versier.

Die doodskleed is Agaat se groot meesterwerk op Glenshee-linne (606) en sardonies merk Milla op: “Die oog van die meester tot aan die rand van die graf.” Agaat sluit dus aan by die tradisie om die beste materiaal vir die doodskleed te gebruik en dit te versier met die geskiedenis van Milla se lewe. Soortgelyk aan haar trourok word die lyksgewaad van die beste materiaal gemaak.

Volgens Venter (2009:177) dien die geborduurde doodskleed in Agaat as voorstelling van

die lewensverhaal, die herrangskikking van herinneringe van ’n lewe. Milla het hard probeer om ’n suksesverhaal te "borduur", om ’n mooi verhaal van ’n suksesvolle boerdery en ’n gelukkige huisgesin vir haarself en ander voor te hou. Dit is egter nie die werklikheid nie, soos ’n weerkaatsing in ’n spieël ook nie die werklikheid is nie. Milla word egter nie toegelaat om die mooi verhaal wat sy vir haarself voorgehou het, as doodskleed aan te trek nie, haar doodskleed is alles behalwe "fraai".

Milla word bewus van die doodsrok wanneer Agaat dit self aanpas en Milla die onderskeie fasette van haar lewe uitgebeeld sien, byvoorbeeld “die see by Infanta, ... die land by Skeiding. In swartwerk en gaassteek en legwerk en kruissteek en vlegwerk” (605).

Voor haar dood het Milla haar probeer indink hoe dit sou wees wanneer Agaat vir haar die “geborduurde gewaad” (667) aantrek en sy met die “wit jurk by die swart gietysterhekkie” ingedra word na haar graf toe. Wanneer die werkers haar kom groet, kom Milla tot die slotsom dat sy “’n [v]rou in ’n rok in ’n vrou in ’n rok sal [...] wees” (674), veral aangesien Agaat haar in die doodkishouding op die kleed borduur het.

Vir Du Plessis (2010:184) is Agaat se borduurwerk ’n tipe taaluiting:

Op die doodskleed het Agaat haar in ’n ander taal uitgedruk – ’n taal wat gevorm is in die ruimte van vrouewerk en alledaagse kleinkuns. Sy het hierdie taal, wat, soos taal in die algemeen, ook maar sekere beperkinge het, haar eie gemaak. Die motief op Milla se laaste rok is Agaat se interpretasie van Milla se tradisie. Hierdie geskiedenis, het Milla opgemerk toe sy vir ’n kort wyle daarna kon kyk, was nie fraai soos ’n simfoniese toondig of programmusiek nie.

Du Plessis se opmerking oor die borduurwerk as taaluiting is ’n gepaste illustrasie van Barthes se besinning oor die taal van klere en die modebedryf. Die belangrikheid van hierdie taal word beklemtoon op die omslagontwerp van die Afrikaanse uitgawe van Agaat, waar ’n stuk borduurwerk afgebeeld word. Die simboliek van Milla se doodskleed suggereer die einde van ’n era, die einde van die wit Afrikanervrou met ’n bepaalde geskiedenis wat probeer het om ’n suksesvolle bestaan in Afrika te voer, maar op die ou einde alles moet afstaan aan die Ander; die aflegging van ’n paradyslike bestaan onder matriargale beheer

4.6. Die verslonste Joop Buytendagh

Die geordende stadsbeplanner J.F Wiid tref in Memorandum: ’n verhaal met skilderye (Van Niekerk en Van Zyl 2006) die karakter Joop Buytendagh aan. Hy is die bibliotekaris van die Parow Biblioteek en in “Memorandum 3” word die eerste keer na hom verwys as “my vriendelike, hoewel die afgelope week ekstra verslonste bibliotekaris, die heer J.S. Buytendagh” (8).

“Addendum 3”, gerig aan die Superintendent van Openbare Biblioteke, bevat nie net Wiid se kritiek op die toestand van die Parow Biblioteek nie, maar gee ’n kritiese beskrywing van Buytendagh se voorkoms:

In die tweede plek was ek geskok oor die onversorgde persoon van die hoofbibliotekaris. Kaalvoet en geklee in ’n verbleikte T-hemp en laaghangende jeans, met ’n vertoiingde baard, ongewaste hare in ’n poniestert, drie haaitande aan ’n riempie om sy nek, ’n vuurhoutjie tussen sy tande, ’n versameling silwer ringe om sy enkels, en nie alte fris wat sy persoonlike higiëne betref nie [...]. (139)

Op grond van hierdie beskrywing karakteriseer Van Vuuren (2014:511) die bibliotekaris as ’n “hippie-agtige slonskous”, maar noem hom ook “’n geleerde leidsman deur sy biblioteek se opgegaarde wysheid” en ’n “boheemse bibliotekaris”.

Met sy verbleikte T-hemp en laaghangende jeans verpersoonlik Joop die sogenaamde hipster-voorkoms. Hipsters verwerp die kulturele oningeligtheid van die hoofstroomverbruiker en dra dikwels “vintage and thrift store inspired fashions, tight-fitting jeans, old-school sneakers, and sometimes thick rimmed glasses” (Urban dictionary). Wat haarstyle betref, verkies hipsters “combinations of messy shag cuts and asymmetric side-swept bangs” (Urban dictionary).

Benewens sy kleredrag is ook die feit dat hy kaalvoet is, ’n taboe in die oë van Wiid, wat sy lewe lank as munisipale amptenaar ’n pak klere en toe skoene moes dra. Om kaalvoet te loop word gewoonlik geassosieer met ontspanning, met leeglêery, maar herinner mens ook aan diegene wat nie skoene kan bekostig nie. In ’n ernstige werkplek soos ’n biblioteek word dit dus nie geduld nie. Dit kan natuurlik ook geïnterpreteer word as Joop die hipster se verset teen die reëls en regulasies van die stelsel. Seker die ongewoonste bykomstigheid is die silwer ringe om die enkels – iets wat tradisioneel nie met mans geassosieer word nie. Op die webblad van Gentleman’s Quarterly skryf Woolf (2015:s. bl.) oor die dra van enkelringe by mans: “This one’s pretty simple. Just don’t do it. Seriously, we don’t care if your new girlfriend thinks it will look ‘so cute’ on the beach.”

Alhoewel Joop se hipstervoorkoms vir Wiid ontstem, speel Joop ’n betekenisvolle rol in Wiid se lewe, want hy is die een wat moet probeer sin maak uit die opgetekende woorde wat afgeluister is uit X en Y se gesprekke. Die goeie samewerking tussen die belese bibliotekaris en die nuuskierige afgetredene laat Saunders (2009:118) die verhouding tussen Wiid en Joop soos volg opsom:

After initially being an object of Wiid’s disapprobation it is Buytendagh – eventually Joop to him – who feeds and stimulates Wiid’s Wiẞtrieb, the drive to knowledge that impels him to reconstruct X and Y’s conversation and to undertake further research.

Sluimerend onder die oppervlak is natuurlik Wiid se aangetrokkenheid tot die bibliotekaris, maar hy kom nooit so ver om dit te erken nie. Dit herinner ook aan die verhouding tussen Jakob en Willem in Die sneeuslaper, waarna ek sal terugkeer.

Wiid se weersin in die verslonste voorkoms van die objek van sy begeerte kan ook vertolk word as ’n verdringing van sy eie begeerte om oningeperk deur die lewe te gaan. ’n Illustrasie hiervan is sy besluit om nie die operasie te ondergaan nie en dat hy dit selfs oorweeg om Joop oor te nooi en vir hom te kook uit sy ma se “ou ringbandkookboekie” (122).

4.7 Kasper se strikdas

In Die sneeuslaper (Van Niekerk 2009) word verskeie karakters ook met bepaalde klere geassosieer, waarvan die bekendste seker Kasper Olwagen, die skryfstudent in “Die swanefluisteraar”, is. Die verteller beskryf sy uitrusting soos volg:

Daar was iets ouwêrelds aan sy manier. Vir afsprake het hy ’n onderbaadjie gedra, ’n donkerrooi strikdas, sy vulpen in die binnesak van sy baadjie. Ek onthou hoe hy dit altyd uitgehaal het om ’n nota te maak in sy klein swart boekie, talmend, asof hy eers aan sy hart wou raak. (12)

Aan die begin van die 19de eeu is strikdasse vir die eerste keer gedra as vervanging van die krawat. Na bewering het Kroatiese soldate in die 17de eeu reeds strikdasse gedra om hulle hemde se twee pante bymekaar te hou. Alhoewel die strikdas ’n paar jaar gelede ’n herlewing gehad het as mode-item onder die jonger geslag, illustreer dit in Kasper se geval dat hy uit voeling is met die werklikheid en ’n bykomstigheid dra wat met ’n ouer, vroeër generasie geassosieer word. Sodoende word hy in sy outydse onderbaadjie en strikdas ’n karikatuur van ’n tipe skrywerspersona; iemand wat na ’n skrywer lyk, maar nie daarin slaag om sy boek klaar te skryf nie.

Die swanefluisteraar se kleredrag is ’n “smoeselige jas”, ’n “voos hemp en broek” sonder onderklere en met “geen sokkies onder sy stewels nie” (23). Die vuil en verslete klere is eie aan sy sosiale status as uitgeworpene. Hy dra ook net die noodsaaklikste klere en besit nie bykomstighede soos onderklere of sokkies nie.

Mettertyd, na sy intieme interaksie met die swanefluisteraar, tree daar ’n radikale verandering by Kasper in, en wanneer hy deur die strate van Amsterdam dwaal, “loop hy rond in die verslete jas, in die stewels van die swanefluisteraar” (38). Kasper swerf dus nou letterlik in iemand anders se klere en skoene deur die strate, wat die aflegging van sy vroeëre vreemde bestaan suggereer. As swerwer klee Kasper hom in die daklose se klere, wat as ’n vorm van nabootsing en identifikasie beskryf kan word.

4.8 Jakob, Willem en die slagwerker

In “Die slagwerker” in Die sneeuslaper lewer Jakob Kippelstein die grafrede vir sy vriend Willem Oldemarkt en word sy kleredrag soos volg beskryf: “[...] soos hierdie jas waarin ek voor u staan, en hierdie hoed en hierdie ou bruin hemp. Hulle het almal aan Willem behoort” (49).

Die genoemde hemp is ’n “ou bruin ferweelhemp” (63) en die moue is te lank vir die verteller. Verderaan word ook verwys na die “ou flannelbroek” (90). Die dra van die geliefde afgestorwene se klere dien hier as ’n merker van intimiteit en laat die afgestorwene voortleef in die daaglikse bestaan van die agtergeblewe geliefde. Die klere van ferweel is gekies omdat dit dienlik en prakties is en lank kan hou, terwyl bruin ’n aardse kleur is (Cirlot 1962:53), maar as warm, natuurlike kleur word dit met die winter en herfs geassosieer. Linde (2014:121) is van mening dat die dra van die oorledene se klere suggereer dat Jakob sodoende Willem se alter ego word.

Die slagwerker, wat die objek van Jakob se voyeuristiese waarneming word, dra “’n blou oorpak, sy veiligheidskoeisel, ’n konstruksiewerkershelm” (62). Wanneer die jong man op sy tromme speel, trek hy dikwels sy hemp uit, om “swetend en rokend” (58) te kan musiek maak. Jakob objektiveer hier die jong man se manlikheid, aangesien die oorpak en die helm assosiasies oproep van die manlike liggaam in beweging; die manlike liggaam as vergestalting van energie, brute krag en viriliteit – in teenstelling met Willem en Jakob in hulle verslete klere en met hulle dagtake wat nie fisieke inspanning verg nie. As lid van die werkerstand verpersoonlik die jong man wat Connell (1987:109) “physical toughness and men’s association with machinery” noem.

Wanneer Willem die eerste keer die jong Asiatiese meisie opmerk, sit sy nakend agter die tromme (63), terwyl die slagwerker ook “nakend, aangeleun teen die bedstyl” vir haar lê en kyk. Jakob se chaotiese woonruimte staan in skrille kontras met die jong slagwerker se blyplek, wat besonder netjies is met “geen klere oor die stoel” nie (90). Die keuse van ’n eksotiese Ander uit die Ooste as beminde vir die jong man aktiveer ook etlike stereotipes uit die wêreld van romantiese ontvlugtingskuns.

Ons leer ook mettertyd die rede vir Willem se fassinasie met die jongeling:

Willem het aan die begin van die somer verlief geraak op sy oorkantse buurman en plotseling gaan die fraaie kêreltjie toe met vakansie. En dit was die einde van die afloerdery. En toe versin hy as kompensasie ’n verhaal. (94)

Willem projekteer dus sy eie erotiese fantasieë op die begeerde jong man en skryf homself in die rol van die jong Asiatiese meisie in wat seksueel deur die jong man bevredig word. Hy wil die jong man se bestaan binnedring en postkoïtaal nakend die falliese tromstok sit en slaan. Die jong man word onderwerp aan die begerende blik van die waarnemer en die soeke na betekenis in die Ander. Die enigste wyse waarop Willem sy gesublimeerde erotiese simptome kan beheer, is om dit te ver-taal en die Ander te stroop van sy klere en sodoende in ’n begeerde objek te verander.

4.9 Die swanefluisteraar

In die titelverhaal in Die sneeuslaper is Helena Oldemarkt (die suster van Willem) besig met ’n ondersoek na onbehuiste Nederlanders en kom sy die sneeuslaper teë:

Sy regterskoen aan sy voet, die ander dwars voor hom as bedelbak. Verder ’n verbleikte spykerbroek, ’n blou gholfpet en ’n splinternuwe wit jek met op die rug ’n advertensie van Die Goue Tulp, somervakansieaanbieding vir ’n lange weekendverblyf in ’n luukse suite [...] (105)

Later merk Helena op dat die skoene “die merk Mercurius” dra (107), wat ’n skakeling maak met die Grieke se boodskapper van die gode. Aangesien hy ’n advertensiejek dra, word die indruk geskep dat iemand daarvan ontslae geraak het en dit toe aan die sneeuslaper gegee het. Die swanefluisteraar se ensemble is saamgeraap uit ouer, verslete, onverwante kledingstukke en daar is selfs iets Amerikaans aan sy voorkoms, veral die dra van die sportiewe tekkies en die gholfpet.

Die intratekstuele verwikkeldheid van die verhale in die bundel kom ter sprake wanneer die sneeuslaper in een van die transkripsies verwys na die “student uit die derde wêreld” wat met sy “onderbaadjie en vlinderdas” (123) deur die stad dwaal – ’n verwysing na Kasper Olwagen. Viljoen (2016:256) beskryf die teenwoordigheid van die sneeuslaper in die bundel soos volg: “Die sneeuslaper as breedsprakige Amsterdamse hobo in die derde van die vier verhale beklee ’n sentrale rol in die bundel omdat hy met figure uit al drie die ander verhale kontak het.”

Dit sluit ook aan by wat Viljoen (2016:257) die talle “dubbele bodems” in die teks noem. Volgens haar word “[f]eitlik elke stellinginname of weerloosstelling van die self deur ’n bepaalde karakter [...] deur een van die ander karakters weerlê, geïroniseer, bespot en beskimp”. Gegewe die konteks van hierdie ondersoek sluit dit ook die kleredrag in: Kasper se formele uitrusting word deur die sneeuslaper bespot; Jakob se jas is van beter gehalte as die hobo se voddige ene. Byna soos Beckettagtige figure ruil die karakters klere om en sodoende verkry die klere ’n ander betekenis in dieselfde konteks – ook metonimies ’n omruil en uitruil van identiteite.

4.10 Schreuder en die lyfwag

“Die vriend” (die slotteks van Die sneeuslaper) vertel die verhaal van Peter Schreuder die fotograaf, en wanneer die verteller hom as student opsoek in Miniseriestraat, maak hy die deur oop en beskryf sy hom as in ’n “verslete kamerjas, die moue opgestroop oor sy bloubeaarde voorarms” (163–4). Schreuder skenk nie veel aandag aan sy voorkoms nie, soos blyk uit sy keuse van kledingstuk. Heel moontlik was hy nog in sy slaapklere onder die jas, wat verklaar hoekom die verteller hom ’n “walgvogel” en ’n “gotiese grilbal” (164) noem. Hy is ontspanne tuis, maar as ’n mens sy karige bestaan in ag neem, dra hy die kamerjas dalk teen die koue.

Wanneer hy jare later, nadat hy bekend geword het as fotograaf, by die verteller se huis opdaag, word hy vergesel van “’n swart man in ’n sekuriteitsuniform” (173). Marshall Ngcuka dra voorts “’n loodvaste baadjie en stewels, met ’n rewolwer in sy heupkoker” (173).

Lyfwagte dra ’n sekuriteitsuniform om sigbaar te wees vir moontlike aanvallers, terwyl die keuse van swart klere dui op gesag en die draer stroop van enige emosionele assosiasies wat hom weerloos kan laat lyk. Die sigbare rewolwer moet ook vrees inboesem en gesag afdwing by diegene wat met die lyfwag in aanraking kom. Die keuse van die naam Marshall vir dié karakter sluit aan by die gesaghebbende indruk wat hy probeer skep – ten spyte daarvan dat hy hom in die verhaal in ’n prekêre situasie saam met sy slagoffer in iemand se motorhuis bevind.

Een van die beloftes wat aan Mandla, die seun wat deur Ngcuka geskiet is, gemaak word, is dat sodra hy herstel het, hy voorsien sal word van “’n stel nuwe klere en skoene” (174) om te vergoed vir die pyn en lyding wat hy moes verduur. As arm kind uit die township het Mandla probeer om die fotograaf se selfoon te steel (173), maar is in die proses deur ’n opslagkoeël in die kuit getref. Hy het hom egter teëgesit deur die fotograaf te byt.

Die belofte van nuwe klere en betaling (R30 ’n uur vir ses uur per dag) het die seun laat instem om Schreuder toe te laat om “portrette” en “close-ups van [sy] persoonlike rower” (174) te neem. Vir die seun is die klere ’n vergoedingskommoditeit waarmee sy samewerking en stilswye gekoop word. Die belofte van klere verseker dat hy as model sal optree en hom sodoende deur die kameralens van die fotograaf laat uitbuit. Dit verklaar die verdoemende kritiek op die foto’s met uitsprake oor die rassistiese stereotipering in die werke, asook die gefotografeerde uitbuiting van die subalterne (176).

5. Slotopmerkings

Die verskillende kledingstukke (en hul assosiasies met spesifieke karakters) toon vir die leser dat klere meer is as net die snit, materiaal of kleur daarvan. Uit die ontleding van die tekste blyk dit ook dat klere ten nouste gekoppel word aan identiteit en dat klere selfs simbolies kan wees van ’n omruil en uitruil van identiteite. Marlene van Niekerk se keuse van bepaalde kledingstukke vir haar verskillende karakters illustreer Hermanson (2010) se opmerking dat skrywers klere kies wat sekere konnotasies oproep.

Vir Mol is haar kledingstuk ’n merker van haar onderdanige posisie binne die Benade-huishouding. Sy word nie net gereduseer tot bediende nie, maar ook tot uitgebuite objek van die drie mans se seksuele begeertes. Soos aangedui, is dié kledingstuk, vanuit ’n Lacaniaanse invalshoek, haar sinthome, want dit vorm die kruks van haar hele persona: haar identiteit en haar bestaan word daaraan gekoppel.

In die geval van Agaat is die uniform die simbool van identiteitsverwarring: aanvanklik word Agaat soos ’n dogter in die huis behandel, maar wanneer Jakkie gebore word, moet sy die klere dra wat haar posisie wysig na dié van oppasser en bediende. Jansen (2015:10) merk nie verniet op dat in Agaat “die kompleksiteit van die diensverhouding” indrukwekkend ontgin word nie.

Milla besef dat die enigste manier om tot haar narcistiese man deur te dring is om hom in die oë van ander mans te verneder, wetende dat hy die objek van ander vroue se erotiese begeerte is. Kleredrag eie aan die argetipiese verleidster (soos swart onderklere en ’n lae hals) word hiervoor ingespan. Hierteenoor het Jak ook ’n obsessie met sy eie voorkoms en kyk voortdurend in die spieël om die vals voorstelling van homself waarin hy glo, te bevestig. Styl en smaak speel ’n belangrike rol in Milla en Jak se kleurkeuses en daar is definitief by hulle sprake van “the personality you want to portray”.

Agaat span haar vernuf as borduurster in om die dooprok en lykkleed, twee kledingstukke wat sterk by tradisie aansluit, te versier. Haar versetdaad slaag nie, omdat Milla nie vir Jakkie die dooprok aantrek nie. Haar triomf kom egter wanneer sy Milla se lewensloop op haar lykkleed uitborduur en vir Milla in die kleed toewerk en begrawe. ’n Tradisionele kledingstuk met sy inskripsies van ’n narratief van wit bevoorregting word toegewerk en begrawe.

In aansluiting by Barthes verkry die housecoat en die uniform van die twee karakters byna mitologiese status binne die konteks van Van Niekerk se oeuvre. Op die eerste, letterlike vlak veronderstel dit dat die twee vroue as onderdanige en diensvaardige vroue uitgebeeld word wat huishoudelike take verrig. Wanneer die leser egter die teks lees, word ander betekenisse aan die kledingstukke gekoppel en simboliseer dit ander kwessies, soos vroueverdrukking en die vernedering van die Ander.

Kleredrag dien ook as ’n maskering van verdronge begeerte, maar is ook klasgebonde binne die breër sosiale konteks van die teks. Die Ander as begeerde objek word weersinwekkend voorgestel om die subjek in staat te stel om sy begeerte te sublimeer, soos in die geval van Joop die bibliotekaris of Willem en die slagwerker. In Joop se geval kan sy kleresmaak ook vertolk word as ’n verwerping van die heersende norme en die uniforme tipe klere wat van staatsamptenare vereis word.

Van die meer tradisionele kleredrag, soos funksionele jasse en dienlike ferweelbroeke tot ’n sekuriteitsuniform, kom in Die sneeuslaper voor. Soos die hobo’s in Samuel Beckett se Waiting for Godot stewels uitruil, so ruil die onderskeie karakters in Die sneeuslaper ook klere uit as vergestalting van identiteitswisseling en rolverdubbeling.

Die uniform met die rewolwer in “Die vriend” simboliseer dat anders as in die Nederlandse ruimtes in die verhale, die Suid-Afrikaanse samelewing gekenmerk word deur geweld, met die gevolg dat privaatsekuriteit ter beskerming aan die orde van die dag is. Cardon se opmerking word sodoende geëggo, naamlik dat kleredrag dikwels die politieke en sosiale situasie waarin die teks afspeel, weerspieël. Henry van Eeden se uniform waarin hy sy beminde aan die einde van Sewe dae by die Silbersteins tegemoet gaan, moet die subjek nou pantser teen die aanslae van die gevreesde onbekende.

Bibliografie

Primêre bronne

Van Niekerk, M. 1995. Triomf. Kaapstad: Queillerie.

—. 2004. Agaat. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2009. Die sneeuslaper. Kaapstad: Human & Rousseau.

Van Niekerk, M. en A. van Zyl. 2006. Memorandum: ’n verhaal met skilderye. Kaapstad: Human & Rousseau.

Sekondêre bronne

Aucamp, H. 1981. Volmink. Kaapstad: Tafelberg.

Baby’s baptism: The significance of the Christening gown. 2015. The Fashionable Housewife, 8 Februarie. http://www.thefashionablehousewife.com/02/2015/babys-baptism-the-significance-of-the-christening-gown (11 Oktober 2017 geraadpleeg).

Bancroft, A. 2011. Inspiring desire: Lacan, couture, and the avant-garde. Fashion Theory, 15(1):67–82.

—. 2012. Fashion and psychoanalysis. Londen en New York: IB Tauris.

Barnham, S. 2013. Through the looking glass: fashion in literature. Overland, 27 September. https://overland.org.au/2013/09/through-the-looking-glass-fashion-in-literature/ (11 Oktober 2017 geraadpleeg).

Barratt, C. s.j. Shroud. http://fashion-history.lovetoknow.com/clothing-types-styles/shroud (14 Oktober 2017 geraadpleeg).

Barthes, R. 1973 [1957]. Mythologies. Vertaal deur A. Lavers. Londen: Paladin Grafton.

—. 1975. The pleasure of the text. New York: Hill & Wang.

—. 1990. The fashion system. Berkeley: University of California Press.

—. 2006 [2004]. The language of fashion. Vertaal deur A. Stafford. Londen: Bloomsbury.

Bergler, E. 1953. Fashion and the unconscious. Ann Arbor: The University of Michigan Press.

Brocca, C. 2016. The significance of black lingerie. https://www.underneathmysilk.com/single-post/2016/04/19/The-significance-of-black-lingerie (16 Oktober 2017 geraadpleeg).

Broyard, A. 1983. Clothing as language. The New York Times. http://www.nytimes.com/1983/07/02/books/books-of-the-times-clothing-as-language.html (12 Julie 2017 geraadpleeg).

Boultwood, A. en R. Jerrard. 2000. Ambivalence, and its relation to fashion and the body. Fashion Theory, 4(3):301–21.

Butler, T. 2005. Fashion photography as semiotics: Barthes and the limitations of classification. https://news.mongabay.com/2005/04/fashion-photography-as-semiotics-barthes-and-the-limitations-of-classification (14 April 2017 geraadpleeg).

Buxbaum, L. 2014. “To see another person’s face … To touch another person’s hand”: Bodies and intimate relations in the fiction of Marlene van Niekerk. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van die Witwatersrand.

Cardon, L.S. 2016. Fashion and fiction: Self-transformation in twentieth-century American literature. Charlottesville: University of Virginia Press.

Cirlot, J.E. 1962. Dictionary of symbols. Vertaal deur J. Sage. Londen en Henley: Routledge and Kegan Paul.

Connell, R.W. 1987. Gender & power. Londen: Polity Press.

Danese, E. 2008. The house dress: A story of eroticism and fashion. Bloomington: Indiana University Press.

Du Plessis, I. 2010. Die familiesage as volksverhaal: Afrikanernasionalisme en die politiek van reproduksie in Marlene van Niekerk se Agaat. LitNet Akademies, 7(3):152–94. http://www.oulitnet.co.za/akademies_geestes/pdf/LA_7_3_du_plessis.pdf.

Emmett, C. 2013. Devouring the father: Family and recuperation in Triomf and The native commissioner. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Universiteit van Kaapstad.

Evans, C. en M. Thornton. 1991. Fashion, representation, femininity. Feminist Review, 38:48–66.

Ferraro, D. 2017. https://melbournelacanian.wordpress.com/2017/02/20/on-the-logical-use-of-the-sinthome-or-joyce-with-freud (8 Oktober 2017 geraadpleeg).

Fincham, G. 2014. “Reterritorialising” the land: Agaat and cartography. Tydskrif vir Letterkunde, 51(2):130–43.

Flügel, J.C. 1930. The psychology of clothes. Londen: Hogarth Press.

Forno, S. 2016. Why fashion designers are obsessed with color. https://www.shutterstock.com/blog/fashion-designers-color (1 Oktober 2017 geraadpleeg).

Fuss, D. 1992. Fashion and the homospectatorial look. Critical Inquiry, 18(4):713–37.

Goosen, J. 1995. Gelyke kans. Kaapstad: Human & Rousseau.

Gordon, H. 2009. Off the page: fashion in literature. The Guardian, 19 September. https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2009/sep/19/fashion-in-literature (11 September 2017 geraadpleeg).

Harris, D. 1993. The current crisis in men’s lingerie. Notes on the belated commercialization of a noncommercial product. Salmagundi, 100:130–9.

Henn, M. 2010. ’n Strukturele en verteltegniese ondersoek na die representasie van die vroulike subjek in Marlene van Niekerk se Agaat. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Universiteit Stellenbosch.

Hermanson, T. 2010. Fashion in literature. Thread for thought, 31 Augustus. http://www.threadforthought.net/fashion-literature (11 September 2017 geraadpleeg).

Hipster. s.j. http://www.urbandictionary.com/define.php?term=hipster (11 September 2017 geraadpleeg).

Hollander. A. 1993. Seeing through clothes. Berkeley: University of California Press.

—. 2016 [1994]. Sex & suits. The evolution of modern dress. Londen: Bloomsbury.

Jansen, E. 2015. Soos familie: stedelike huiswerkers in Suid-Afrikaanse tekste. Pretoria: Protea Boekhuis.

Krupnick, E. 2013. 14 Reasons black is the only color worth wearing. The Huffington Post. http://www.huffingtonpost.co.za/entry/wear-black-photos_n_4417736 (15 September 2017geraadpleeg).

Lacan, J. 2014 [1975]. Seminar XXIII. Le Synthome. Onder redakteurskap van J.-A. Miller. www.lacanonline.com/index/wp-content/uploads/2014/11/Seminar-XXIII-The-Sinthome-Jacques-Lacan-Thurston-translation.pdf (5 Oktober 2017 geraadpleeg).

Leroux, E. 1962. Sewe dae by die Silbersteins. Kaapstad: Human & Rousseau.

Linde, J.L. 2014. Eudaimoniese perspektiewe op vriendskap in Die Sneeuslaper van Marlene van Niekerk. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Noordwes-Universiteit.

Luciano, L. 2001. Looking good: male body image in modern America. New York: Hill and Wang.

Mahe, Y. 2013. History of gloves and their significance. http://www.fashionintime.org/history-gloves-significance (15 Oktober 2017 geraadpleeg).

McMillan, C. 2006. What is the sinthome? (and where is it?). http://sewersociety.blogspot.co.za/2006/05/what-is-sinthome-and-where-is-it.html (8 Oktober 2017 geraadpleeg).

Nusinovici, V. 2017. Symptom/Sinthome. International dictionary of psychoanalysis. . Encyclopedia.com. 8 Oktober. http://www.encyclopedia.com/psychology/dictionaries-thesauruses-pictures-and-press-releases/symptomsinthome (15 September 2017 geraadpleeg).

Pretorius, A. 2014. “Why were we crucified into car mechanics?”: Masculine identity in Marlene van Niekerk’s Agaat. Tydskrif vir Letterkunde, 51(1):29–43.

Prinsloo, K. 1993. Weifeling. Groenkloof: Hond

Prinsloo, L. 2006. Marlene van Niekerk se Agaat (2004) as ’n postkoloniale plaasroman. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Universiteit van KwaZulu-Natal.

Rossmann, J. 2012. Martha(martyr)dom: Compassion, sacrifice and the abject mother in Marlene van Niekerk's Triomf. Current Writing, 24(2):159–68.

Saunders, M. 2009. Mimesis, memory, Memorandum. Journal of Literary Studies / Tydskrif vir Literatuurwetenskap (JLS/TLW), 25(3):106–23.

Schoeman, K. 1984. ’n Ander land. Kaapstad: Human & Rousseau.

Smith, P. 1988 [1926]. The beadle. Kaapstad: A.A. Balkema.

Themba, C. 1963. "The suit". The Classic, 1(1):6–16.

Todorović, T., T. Toporišič en A. Pavko Čuden. 2014. Clothes and costumes as form of nonverbal communication. Tekstilec, 57(4):321–33.

Urban dictionary. https://www.urbandictionary.com/define.php?term=Website&defid=63448 (11 September 2017 geraadpleeg).

Van Vuuren, H. 2014. Passacaglia van J.S. Bach en Das Passagen-Werk van Walter Benjamin – literêre montage as mosaïekwerk in Memorandum: ’n verhaal met skilderye (2006). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(3):505–23.

Venter, E. 2006. Ek stamel, ek sterwe. Kaapstad: Queillerie.

Venter, H.E. 2009. Die verhouding tussen verhaal en metafoor in Agaat van Marlene van Niekerk. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Noordwes-Universiteit.

Viljoen, L[ettie]. 1996. Landskap met vroue en slang. Kaapstad: Human & Rousseau.

Viljoen, L[ouise]. 2016. Intertalige en kruiskulturele verkeer tussen Afrikaans en Nederlands in Marlene van Niekerk se verhaalbundel Die sneeuslaper. LitNet Akademies, 13(1):250–71. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2016/05/LitNet_Akademies_13-1_Viljoen_250-271.pdf.

Williams, B. 2000. Playgrounds of desire: Almodovar, fetishism and the male ideal ego. Journal of Film and Video, 52(2):28–40.

Winterbach, I. 2010. Die benederyk. Kaapstad: Human & Rousseau.

Woolf, J. 2015. The do’s and don'ts of wearing man jewelry this spring. https://www.gq.com/story/jewelry-man-how-to-wear-watches-bracelets-spring (15 Oktober 2017 geraadpleeg).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Van “housecoat” tot sekuriteitsuniform: die voorstelling van ’n aantal kledingstukke in Marlene van Niekerk se prosa appeared first on LitNet.

Opsomming

Die Arbeidsappèlhof het onlangs weer die balans oorweeg wat gehandhaaf moet word tussen die prerogatief wat werkgewers geniet om werknemers nie te bevorder nie en die beginsel dat arbeidsforums in omstandighede waar billikheid dit vereis, moet intree. Die beslissing in Ncane v Lyster 2017 38 ILJ 907 (AAH) bevestig dat arbeidsforums nie maklik sal inmeng met werkgewers se besluit oor wie bevorder behoort te word en wie nie. Die hof sit ook bondig die vereistes uiteen waaraan werkgewers moet voldoen sodat hul optrede by niebevordering nie deur die arbeidsforum of Arbeidshof as onbillik beskou sal word nie. Die beslissing laat egter verskeie vraagstukke onbeantwoord. Die doel van hierdie bydrae is om die volgende te oorweeg: (a) of daar ’n onderskeid gemaak behoort te word tussen mededingende bevorderings en interne bevorderings wat die gevolg van normale werksprogressie is; (b) watter impak regstellende aksie op bevordering het; en (c) die remedies wat ’n werknemer kan verwag as hy of sy suksesvol eis op grond van onbillike bevordering. Die slotsom is dat daar grondige redes bestaan om te onderskei tussen bevorderings waar interne kandidate en buitepersone meeding vir ’n pos wat vir die interne kandidaat op ’n bevordering sou neerkom en mededingende bevorderings en interne bevorderings waar daar ’n werkplekbeleid is of in kollektiewe ooreenkomste vir natuurlike werksprogressie voorsiening gemaak word. Die objektiewe vereistes wat in die onderskeie bevorderings toegepas word, verskil van mekaar, en die wyse waarop regstellende-aksie-maatstawwe toegepas word behoort ook van hierdie vereistes te verskil. In ag genome die verskillende kriteria wat in die prosesse gebruik word, word daar voorgestel dat die regstellende-aksie-beleid wat toegepas word, asook die remedies wat die arbeidsforums of Arbeidshowe toeken of beveel in geskille wat onbillike bevordering ingevolge die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995 behels, ook behoort te verskil. By interne bevorderings behoort die substantiewe remedies, synde bevordering en beskermde bevordering, meer geredelik beveel te word as by mededingende bevorderings, aangesien daar by interne bevorderings op die meriete van die kandidaat gefokus behoort te word.

Trefwoorde: beskermde bevordering; bestuursprerogatief; bevordering; bevorderingskriteria; diskriminasie; gelyke-indiensnemingsplan; interne bevordering; mededingende bevordering; onbillike arbeidspraktyk; onbillike bevordering; regstellende aksie; remedies vir onbillike bevordering; remedies vir diskriminasie; substantiewe remedies

Abstract

An evaluation of several aspects impacting on the prerogative not to promote employees

The Labour Appeal Court recently considered the balance that must be struck between the managerial prerogative to promote employees and the principle that labour forums must intervene in the labour arena if fairness so requires. The judgment in Ncane v Lyster 2017 38 ILJ 907 (LAC) confirms that labour forums and the court will not easily interfere with an employer’s decision regarding who should and who should not be promoted. It also highlights the requirements that employers must comply with so that not promoting a candidate for promotion would be viewed as fair by the labour tribunal or court. The court appears to recognise only one type of promotion, namely competitive promotion, where the internal candidate must compete with persons from outside the workplace for what would be a promotion for him or her. However, there are divergent views in case law relating to what qualifies as a promotion for purposes of section 186(2) of the Labour Relations Act 66 of 1995, and which instances would be covered by the protection against unfair labour practices relating to promotion. It is possible for employers, by means of collective agreements or workplace policy, to provide for the possibility of natural progression from one level to the next in the workplace if employees meet the objective criteria set for the higher post or level. In the event of such an internal promotion, the focus is on the merits and competence of the candidate. Here, in deciding whether or not to promote the candidate, employers should consider mainly whether and to what extent the candidate complies with the objective standards. This is different from competitive promotions, where candidates from within the workplace and outsiders compete for appointment in a vacant post which for the internal candidate would amount to a promotion. The objective requirements and factors that are applied to current employees and candidates applying from outside will not necessarily be the same, as permutations can be applied in competitive promotions.

Moreover, the court in Ncane appears to confirm that if an employer can show that by promoting the successful candidate effect was given to the objectives of a valid employment equity plan, the fairness of not promoting the unsuccessful candidate is beyond scrutiny. Several cases where affirmative action has been raised as a defence in instances where the fairness of an employer’s conduct has been considered, are scrutinised. The Constitutional Court has held, and several other cases confirm, that not only the validity of an employment equity plan is of importance in the inquiry. The way in which affirmative action measures are implemented must also be lawful. This means that other factors besides representativity must also be taken into account by designated employers when deciding on who should and who should not be promoted. Moreover, both the policy itself and the method of implementation must be rationally connected to the purpose of the affirmative action measures.

The new "Code of good practice on the preparation, implementation and monitoring of the employment equity plan" appears to recommend that in the event of promotions as with appointments, designated employers (a) should set numeric goals for the promotion and achievement of representativity; (b) when deciding on whom to promote, should seek to achieve these goals by giving preference to suitably qualified candidates for promotion from the designated groups in accordance with the level of representativity of the particular population group in the workplace; and (c) should, by means of training, see to it that the appointed candidate is provided with the skills required to do the work properly and to enable him or her to progress in the workplace. Employers are required, in terms of the code, to consult with employees regarding the way in which affirmative action is to be applied in the workplace in order to convey an understanding of the reason for or purpose of the implementation of affirmative action in the workplace. This consultation will not take place in so far as it relates to a new appointment, or competitive promotions. In competitive promotions designated employers should be able to prefer suitably qualified candidates from previously disadvantaged groups by shortlisting them and promoting them. However, in internal promotions the focus should be on the merits of the candidate. It would be preferable not to apply affirmative action in the same manner in the case of an internal promotion, particularly in light of the fact that affirmative action would have been applied upon initial recruitment of the candidates. Here, training and transfer of skills as envisaged by the code should be applied in order to provide employees falling in the designated groups with the means of progressing to the next level in the workplace. Designated employers are obliged to provide training to employees in the designated groups to enable them to meet the standards of the work and to progress in the workplace.

The purpose of this contribution, against the backdrop of the judgment in Ncane, is to consider: (a) whether a distinction should be made between competitive promotions and internal promotions which are the result of natural job progression; (b) the impact of affirmative action in promotions; and (c) the remedies that an employee could expect should he or she succeed in an unfair promotion claim. It is concluded that sound reasons exist to differentiate instances where internal and external candidates compete for a post which would be a promotion for the internal candidate from competitive promotions and internal promotion exercises where provision is made in the workplace policy or collective agreements for natural job progression. The objective requirements applied in the respective promotion proceedings differ, and so should the application of affirmative action measures.

In view of the different criteria in respect of the different types of proceeding, it is proposed that affirmative action policy which is applied and the remedies on offer in the labour forums and courts in disputes concerning unfair promotion under the Labour Relations Act 66 of 1995 should also differ. In internal promotions substantive remedies of promotion and protective promotion should be available more readily than it is for competitive promotions, as the focus in internal promotions should be on the merits of the candidate.

Keywords: affirmative action; competitive promotions discrimination; employment equity plan; internalpromotions; managerial prerogative; promotion; promotion criteria; protective promotion; remedies for discrimination; remedies for unfair promotion; substantive remedies; unfair labour practice; unfair promotion

1. Inleiding

Alhoewel werknemers skynbaar nie uit hoofde van enige bestaande arbeidsregwetgewing op ’n reg op bevordering in die werkplek kan aanspraak maak nie, word sommige onbillike optredes of versuime deur ’n werkgewer wat bevordering van ’n werknemer¹ behels, erken as ’n onbillike arbeidspraktyk ingevolge die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995 (hierna die WAV).² Wat die strekking van die beskerming in die WAV ten opsigte van bevorderings is, bly egter ’n netelige kwessie. Die regsbegrip bevordering vir doeleindes van die remedie in die WAV is steeds problematies as gevolg van uiteenlopende interpretasies van die toepassing van artikel 186(2) van die WAV. Arbeidsforums is hier nie geneë om in die verhouding tussen werkgewers en werknemers in te meng nie, en die prerogatief wat werkgewers geniet om die kandidaat van hul keuse te bevorder, word deur ons howe erken.³

Die moontlikheid om regsekerheid oor die toepassing van hierdie regsaspek in Suid-Afrikaanse werkplekke te verkry, word verder vertroebel deur regstellende-aksie-maatreëls en -beleid wat in geval van bevordering toepassing kan vind. Daar word druk geplaas op aangewese werkgewers⁴ om regstellende aksie in ag te neem by hul besluitneming oor wie bevorder moet word en wie nie. Die werknemers wat nie bevorder word nie omdat hulle nie in een van die aangewese groepe werknemers, of in die regte groep aangewese werknemers val nie, is ontevrede. Andersyds vereis werknemers in die aangewese groepe voorkeurbehandeling of dat regstellende aksie toegepas moet word sodat hulle bevorder kan word.⁵ Daar is teenstrydige beslissings ten aansien van die toepassing van regstellende aksie, en die feit dat regstellende aksie deur werkgewers as verweer geopper kan word in onbillike arbeidspraktykgeskille, sluit die remedie wat gebied word teen onbillike niebevordering grotendeels uit.

In Ncane v Lyster⁶ (hierna Ncane) het die Arbeidsappèlhof sekere sleutelvrae rakende die beskerming wat die WAV teen onbillike bevordering bied, oorweeg. Sommige vraagstukke is in die verbygaan genoem sonder om dit spesifiek verder te bespreek. Die doel van hierdie bydrae is om die verskeie aspekte wat in Ncane geopper is ten opsigte van bevorderingsoefeninge te evalueer teen die agtergrond van ander toonaangewende beslissings wat oor hierdie tema handel. Die oogmerk is om te verken: (a) of daar ’n onderskeid gemaak behoort te word tussen mededingende bevorderings en interne bevorderings; (b) hoe regstellende aksie by bevorderings toegepas behoort te word; en (c) op welke remedies op grond van onbillike niebevordering ingevolge die WAV ’n suksesvolle eiser moontlik aanspraak kan maak. Eers word die feite van die geskil in Ncane bondig uiteengesit⁷ en daarna word die hoofpunte van die beslissing uitgelig.⁸ In aansluiting by die drie oogmerke hier bo vermeld, word vervolgens na gelang van die bevindings in die uitspraak oorweeg of daar ’n onderskeid gemaak behoort te word tussen mededingende bevorderings en interne bevorderings.⁹ Dan volg ’n bespreking oor die toepassing van regstellende aksie by bevordering.¹⁰ Die vraag word spesifiek geopper of, en indien wel hoe, regstellende aksie tydens bevorderings toegepas behoort te word.¹¹ Laastens word daar oorweeg welke remedies die arbeidsforum of die Arbeidshof kan en behoort te beveel.¹²

Die gevolgtrekking is dat daar geldige redes bestaan om te onderskei tussen gevalle waar kandidate binne en buite die onderneming meeding om ’n pos wat vir die interne kandidaat ’n bevordering sou wees (hierna ’n mededingende bevordering) en omstandighede waar die beleid in die werkplek voorsiening maak vir natuurlike werksprogressie (hierna interne bevordering). Nie net sal die objektiewe vereistes wat toegepas word in die onderskeie prosedures van mekaar verskil nie, maar regstellende aksie-maatreëls behoort ook anders toegepas te word. Daar word voorgestel dat in die lig van die verskillende kriteria wat in die verskillende tipes prosedures toegepas word, die regstellende aksie-beleid wat toepassing vind en die remedies vir geskille oor onbillike bevordering wat in die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie en bedingingsrade beskikbaar is, ook van mekaar behoort te verskil – substantiewe remedies behoort meer geredelik beskikbaar te wees in geval van interne bevorderings waar die klem val op die kandidaat se werksprestasies en vordering as by mededingende bevorderings.¹³ Dit behoort veral so te wees in omstandighede waar regstellende aksie verkeerdelik deur die werkgewer toegepas is. Dan behoort beskermde bevordering¹⁴ ook beveel te word as bevordering van die kandidaat nie ’n voldoende mate van verteenwoordiging in die werkplek sou bevorder nie, of indien dit andersins onprakties sou wees om die kandidaat te bevorder.¹⁵

2. Die feite in Ncane

Die feite van die geskil in Ncane is kortliks soos volg. Die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) het ’n posisie op die vlak van kaptein, vlak 8, geadverteer. Mnr. Ncane, wat voldoen het aan die aanstellingsvereistes, en wat in daardie stadium op vlak 7 as adjudantoffisier in die SAPD werksaam was, het saam met ander kandidate aansoek gedoen om die pos. Agt kandidate is vir onderhoude gekortlys, insluitende Ncane en die vierde respondent (die suksesvolle kandidaat) wat uiteindelik aangestel is.¹⁶

Die bevorderingsproses word gereguleer deur die SAPD se Nasionale Instruksie 2 van 2008 (die Nasionale Instruksie).¹⁷ Die onderhoudspaneel het die onderskeie kandidate bepunt op grond van drie kriteria: (a) bevoegdheid op grond op die vrae en antwoorde in die onderhoud; (b) opleidingsagtergrond, kwalifikasies en ontwikkeling; en (c) vorige ervaring.¹⁸ Ncane het vir sy kwalifikasies en opleiding sewe punte gekry (matriek 5, nasionale diploma en LLB- graad 1, speurderskursus 1). Die suksesvolle kandidaat het ses punte gekry (matriek 5 en speurderskursus 1).¹⁹ Ten opsigte van bevoegdheid het Ncane vyf punte gekry, en die suksesvolle kandidaat ses.²⁰ Ncane het altesaam 17 punte gekry en die suksesvolle kandidaat 18.²¹ Die Nasionale Instruksie het bepaal dat indien twee kandidate van dieselfde ras of geslag om bevordering aansoek doen, die kandidaat wat die hoogste punt behaal, vir bevordering aanbeveel moet word.²² Ene Lutchman het die hoogste punte behaal en die suksesvolle kandidaat die tweede hoogste punt. Ncane en ene Yarley het dieselfde punt behaal en was gesamentlik derde op die lys. Lutchman en Yarley is egter uitgeskakel vir bevordering, aangesien die Wet op Gelyke Indiensneming 55 van 1998²³ na afloop van die onderhoude toegepas is. Gevolglik is die suksesvolle kandidaat deur die paneel aanbeveel vir bevordering.²⁴

Ontevrede met die punt wat die onderhoudspaneel aan hom toegeken het tydens die onderhoud, het Ncane ’n geskil verklaar teen die SAPD op grond van ’n beweerde onbillike arbeidspraktyk op grond van bevordering. Hy het ’n bevel van beskermde bevordering (protected promotion) verlang. Die arbiter in die bedingingsraad het egter ten gunste van die SAPD bevind.²⁵ Op hersiening in die Arbeidshof het die hof aan Ncane ’n ekstra punt toegeken vir sy opleidingsagtergrond. Die hof het gemeen dat Ncane se LLB-graad nog ’n punt moes bydra.²⁶ Ncane se aangepaste telling was dus 18, net soos dié van die suksesvolle kandidaat.²⁷ Die Arbeidshof was ook nie oortuig dat die punt wat deur die seleksiepaneel toegeken is ten opsigte van Ncane se ervaring, billik was nie, en het tot die slotsom gekom dat die besluit om Ncane nie te bevorder nie, wel sowel prosedureel as substantief onbillik was.²⁸ Desnieteenstaande het die Arbeidshof Ncane nie terugwerkend bevorder of ’n beskermende bevorderingsbevel gemaak nie, maar net ’n bedrag vergoeding gelykstaande aan vyf maande se salaris aan hom toegeken. Die beslissing in paragraaf 22 van die Arbeidshofbeslissing lui dat die getuienis voor die hof nie voldoende was om te bewys dat Ncane bo die suksesvolle kandidaat verkies behoort te geword het nie. Die regter bepaal voorts dat hy daarom nie die beskermde bevordering kan beveel wat Ncane versoek het nie. Die hof beskou geldelike vergoeding as die enigste geskikte remedie in die omstandighede.²⁹

Ncane teken toe appèl aan teen die rede vir die uitspraak en die bevel. Die appèl was gegrond op die feit dat die Arbeidshof bevind het dat die SAPD skuldig was aan ’n onbillike arbeidspraktyk wat sowel substantief as prosedureel onbillik was; nietemin het die arbiter, en op hersiening die Arbeidshof, nie van die SAPD vereis om Ncane te bevorder of ’n bevel van beskermde bevordering soos hy versoek het, gemaak nie. Die regsvraag in appèl was dus slegs of die arbiter eerder beskermde bevordering moes beveel het as om geldelike vergoeding toe te ken.³⁰

3. Die beslissing

Die SAPD het in appèl aangevoer dat dit nie gepas is om die puntetoekennings wat aan die onderskeie kandidate gemaak is, in die arbeidsforum of die hof te oorweeg nie. Die rede is dat die paneellede by die onderhoud ook die geleentheid gehad het om die onderskeie kandidate ten opsigte van hul ervaring waar te neem en te evalueer, wat die voorsittende beampte in die arbeidsforum of Arbeidshof nie sou kon gedoen het nie.³¹ Die SAPD het verder beweer dat tensy daar bewyse van mala fides in die werkgewer se besluitneming was, selfs foute in die evalueringsproses nie onbillik is nie, en deur die hof oor die hoof gesien moet word.³² Derhalwe het die SAPD geargumenteer dat selfs indien daar bevind word dat daar ’n ekstra punt aan Ncane toegeken moes geword het vir sy ervaring, wat sou beteken dat Ncane meer punte as die suksesvolle kandidaat sou gehad het, dit nogtans nie sou beteken dat Ncane op ’n bevel vir beskermde bevordering geregtig is nie.³³ Waarnemende regter Landman, adjunkregterpresident Tlaletsi en waarnemende appèlhofregter Ndlovu het egter nie uitspraak op hierdie punt gelewer nie, aangesien die SAPD nie kruisappèl aangeteken het nie. Gevolglik het die Appèlhof homself gebonde beskou aan die Arbeidshof se beslissing rakende die ekstra punt wat aan Ncane toegeken is omdat hy ’n LLB-graad gehad het. Die Appèlhof kon eweneens nie die bevinding rakende die punt wat moontlik verkeerd was ten opsigte van Ncane se ervaring oorweeg of wysig nie.³⁴

Ten opsigte van die prosedure wat gevolg moet word in die KVBA of bedingingsraad,³⁵ bevind die Arbeidsappèlhof dat indien ’n ander kandidaat aangestel is in die posisie waarvoor die gegriefde kandidaat meegeding het, soos in Ncane se geval, die bewyslas op die onsuksesvolle kandidaat (hier Ncane) rus om te bewys dat die besluit om hom of haar nie te bevorder nie, onbillik was.³⁶ Die arbeidsforum moet dan die objektiewe kwaliteite van die onderskeie kandidate teen mekaar opweeg. As die werkgewer se besluit rasioneel was, kom die billikheid van die bevordering nie ter sprake nie. As die diskresie egter op ’n wyse uitgeoefen is wat onbillik blyk te wees, moet die hof oorweeg of die werkgewer se optrede op grond van die prosedure wat gevolg is by die bevordering of die rede waarom die gegriefde kandidaat nie bevorder is nie, of albei, onbillik is. Na gelang van die uitslag van hierdie ondersoek moet die hof dan op die gepaste remedie besluit.³⁷

Ten opsigte van substantiewe billikheid (wat betref die rede) om te bevorder al dan nie, het die hof beslis dat ’n arbiter of kommissaris slegs in uitsonderlike omstandighede met ’n werkgewer se substantiewe besluit om ’n spesifieke kandidaat te bevorder of nie te bevorder nie, mag inmeng. Dit sal die geval wees indien die besluit om die kandidaat nie te bevorder nie te kwader trou geneem is, of grof onredelik of irrasioneel was. Alhoewel substantiewe billikheid en objektiewe billikheid interafhanklik is, word daar wel, wat die begrip billikheid betref, ’n onderskeid gemaak. Substantiewe billikheid sou byvoorbeeld voorkom by aangeleenthede soos die ekstra punt wat moontlik nog vir Ncane se ervaring toegeken moes geword het. Prosedurele billikheid gaan gewoonlik oor die prosedure wat gevolg is en die deursigtigheidselement by die besluitneming. In Ncane se geval sou dit die objektiewe standaarde wees wat neergelê is. Die Nasionale Instruksie wat toegepas was in die bevorderingsoefening in Ncane het vasgestelde standaarde gestel waarteen die onderskeie kandidate se kwalifikasies beoordeel moes word.³⁸

Die Appèlhof bevestig dus dat kommissarisse en arbiters wel mag inmeng met die bestuursprerogatief om iemand te bevorder of nie te bevorder nie, maar beaam wat voorheen in Arries v KVBA³⁹ beslis is. Daar is perke wat die gronde betref waarop ’n arbiter of kommissaris mag inmeng.⁴⁰ Dit behoort te gebeur slegs indien daar bewyse is dat die diskresie nie behoorlik uitgeoefen is nie;⁴¹ dit sal die geval wees as die werkgewer se besluit om die kandidaat nie aan te stel nie of om eerder ’n ander kandidaat aan te stel wispelturig, ongegrond, bevooroordeeld of verkeerd was.⁴²

Voorts beslis die hof dat werkgewers regtens verplig word om ’n billike prosedure in bevorderings te volg. Dit behels dat hulle billike objektiewe kwalifikasievereistes moet neerlê, dat werkgewers konsekwent moet wees in die toepassing van die kriteria op die onderskeie kandidate, en dat die seleksiekomitee moet voldoen aan die werkplekreëls ten aansien van aanbeveling van kandidate vir bevordering. Kortom, elke kandidaat moet ’n billike geleentheid gegun word om vir bevordering mee te ding. Die hof beslis verder dat, sou die werkgewer die prosedurele reëls verbreek, dit ook moontlik op substantiewe onbillikheid kan neerkom. Met ander woorde, indien daar nie ’n billike prosedure by bevordering gevolg word nie, kan niebevordering van ’n bepaalde kandidaat ook substantief – wat die rede aanbetref – onbillik wees. Om nie aan ’n kandidaat volgens die ooreengekome kriteria punte toe te ken nie, kan byvoorbeeld beteken dat die rede waarom die kandidaat nie bevorder word nie (dat hy of sy nie die hoogste punt behaal het nie), onbillik is. Die hof merk op dat om kandidate op grond van hul geleerdheid te beoordeel, ’n objektiewe maatstaf is. Die kandidate se ervaring, die tydsduur van ’n aanstelling en ’n kandidaat se diensrekord kon egter ook oorweeg word.⁴³ Alhoewel dit vir ’n leek kan voorkom of een kandidaat meer ervaring as ’n ander kandidaat het, sou dit nie noodwendig die korrekte afleiding wees nie.⁴⁴ Alhoewel die Arbeidsappèlhof in Ncane ook, soos die Arbeidshof,⁴⁵ onseker was oor hoe die ervaring van die onderskeie kandidate in die onderhawige geval opgeweeg was, bevind die hof dat dit irrelevant is, omdat die arbiter nie voor die voet mag inmeng met die besluit van die evalueringspaneel nie.⁴⁶

Wat die remedie betref, bevind die hof dat indien daar ’n onbillike bevordering was, ’n arbiter of kommissaris, of in die geval van ’n hersiening of appèl die hof, slegs in uitsonderlike omstandighede kan beveel dat die onsuksesvolle kandidaat na die hoër pos bevorder moet word. Dit maak logies sin dat as iemand anders reeds aangestel is in die pos, soos in Ncane se geval, ’n bedrag geldelike vergoeding prakties gesproke meer gepas sal wees. Buitendien strook dit met die benadering wat die hof benadruk het, naamlik dat ’n voorsittende beampte slegs in uitsonderlike omstandighede inbreuk mag maak op die werkgewer se besluit om nie ’n werknemer te bevorder nie. Die hof merk op dat die ekstra punt wat die Arbeidshof aan Ncane sou toegeken het, sy punte en die suksesvolle kandidaat se punte gelykop sou gestel het. Dus kan daar nie gesê word dat Ncane eerder as die suksesvolle kandidaat bevorder moes gewees het nie. Omdat beskermde bevordering nie in hierdie geval geregverdig was nie, het die hof die vergoedingtoekenning as gepas beskou en die appèl van die hand gewys.⁴⁷

4. Bespreking

Verskeie kwessies ten opsigte van bevorderings word deur die Appèlhof in Ncane aangeraak. Die hof meld dat indien daar aan die betrokke kandidaat ’n billike geleentheid gegun is om mee te ding vir ’n pos, die hof nie behoort in te meng nie.⁴⁸ Dit blyk dat die hof bevestig dat daar net een tipe bevordering erken word, naamlik mededingende bevordering. Verder blyk dit dat die hof in Ncane bevestig dat die toepassing van regstellende aksie-maatreëls kandidate vir doeleindes van bevordering, selfs al is hulle die beste kandidate, mag uitsluit.⁴⁹ Voorts oorweeg die hof ten opsigte van die remedies spesifiek wanneer die arbeidsforum of die Arbeidshof behoort in te tree⁵⁰ en die substantiewe remedie van beskermde bevordering kan beveel, en bevestig dat dit uitsonderlik is.⁵¹ Hierdie aspekte word hier onder afsonderlike hoofde met verwysing na ander toepaslike gesag verder oorweeg. Eers word oorweeg of daar wel net een tipe bevordering is, daarna die rol van regstellende aksie, en dan die remedies.

4.1 Die onderskeid tussen ’n mededingende bevordering en ’n ad hominem- of interne bevordering

Daar word onder hierdie hoof besin oor die reikwydte van die beskerming teen onbillike arbeidspraktyke in die WAV, en of daar voorsiening gemaak word, of behoort gemaak te word, vir subklassifikasies van die begrip bevordering.

In Ncane, sonder om op die punt uit te brei, word die doel van ’n bevordering as volg omskryf:

The purpose of promoting an employee is usually because the employer’s organisation has a vacancy for a person to perform a particular task and candidates for promotion are employees functioning at a lower level who possibly have the qualifications, skills and ability to perform the tasks of the higher position.⁵²

Die doel van bevordering kan egter wees óf, soos die hof hier vermeld, dat ’n werkgewer ’n vakante pos het waarvoor interne werknemers met buitestanders kan meeding, óf dat werknemers wat in die organisasie werksaam is, op ’n laer vlak die kwalifikasies, vaardighede en bekwaamheid het om ’n hoër pos te beklee en op grond van beleid in die werkplek bevorder word.⁵³ Hier is twee tipes bevordering ter sprake: een waar die werknemer kan aansoek doen om mee te ding met persone van buite die werkplek vir aanstelling in ’n hoër vakante pos ("mededingende bevordering"), en ’n ander waar die kandidaat wat werksaam is in die werkplek, intern vir bevordering kan kwalifiseer op grond van sy of haar prestasie waar die werkplek se beleid voorsiening maak vir werksprogressie ("interne bevordering").⁵⁴

Ncane het ’n geskil in die SAPD behels waar daar ook spesifieke beleid vir interne bevordering is. Kennelik is daar nie oor die algemeen in privaatinstansies iets soos ad hominem- of interne bevordering tensy daar spesifieke beleid of ’n kollektiewe ooreenkoms is wat vir vordering voorsiening maak nie. Desnieteenstaande is dieselfde artikel van die WAV van toepassing hetsy ’n werknemer meeding met buitestanders of intern gepromoveer word.

4.1.1 Die toepaslike regsbepalings

Daar is tans geen regsbeginsel wat spesifiek ’n werkgewer se prerogatief om die voorkeurkandidaat te bevorder onderhewig stel aan ’n geregtelike hofondersoek nie. Bestuursprerogatief word slegs in ’n mate beperk deur die verbod teen onbillike diskriminasie⁵⁵ en die inhoud van die grondwetlike reg op billike arbeidspraktyke.⁵⁶ Artikel 186(2) van die WAV bepaal dat enige onbillike optrede of versuim van ’n werkgewer wat onder andere verband hou met bevordering van ’n werknemer, as ’n onbillike arbeidspraktyk kwalifiseer.⁵⁷ Artikel 6 saamgelees met artikel 9 van die Wet op Gelyke Indiensneming maak spesifiek daarvoor voorsiening dat applikante vir aanstellings ook gedek word deur die antidiskriminasiebepaling. Artikel 186(2) van die WAV is van toepassing slegs op persone wat as “werknemers” ingevolge artikel 213 van dié wet kwalifiseer. Buitestanders buite die werkplek wat aansoek doen om ’n vakante pos wat vir interne kandidate op ’n bevorderingsaanstelling sou neerkom, word dus nie deur artikel 186(2) van die WAV gedek nie, maar geniet wel die beskerming teen diskriminasie in artikel 6 van die Wet op Gelyke Indiensneming.

Of die reikwydte van artikel 186(2) interne bevorderings en mededingende bevordering dek, is nie duidelik uit die bewoording van die artikel nie. Die WAV verbied onbillike arbeidspraktyke soos gedefinieer in die artikel self.⁵⁸ Onbillike optrede in die konteks van onbillike arbeidspraktyke is optrede wat strydig met die opvattings en norme van die gemeenskap⁵⁹ is en arbitrêr of inkonsekwent toegepas is, hetsy dit opsetlik of nalatig geskied.⁶⁰ In City of Cape Town v SA Municipal Workers Union obo Sylvester⁶¹ is beslis dat wanneer daar bepaal moet word of die werkgewer billik opgetree het deur te versuim of te weier om ’n werknemer te bevorder, verskeie faktore in ag geneem moet word, insluitend: of die versuim of weiering op grond van onaanvaarbare, irrelevante of aanvegbare redes is; of die werkgewer se besluit arbitrêr, wispelturig of onregverdig was; of die besluit onoorwoë of ter kwader trou⁶² geneem is; of die besluit diskriminerend was; of daar onvoldoende rede was om nie te bevorder nie; of die besluit gebaseer was op ’n foutiewe beginsel; en of die werkgewer bevooroordeeld was.⁶³ Eise gegrond op onbillike bevordering ingevolge artikel 186(2) van die WAV is dus nie beperk tot bewerings dat daar onbillike diskriminasie plaasgevind het nie. Werknemers kan ook eis dat hulle nie bevorder is nie omdat die werkgewer nagelaat het om die ooreengekome bevorderingsbeleid en prosedures te volg,⁶⁴ of dat die geadverteerde kriteria vir die pos nie deur die werkgewer oorweeg of toegepas is nie.⁶⁵ Artikel 186(2) bevat ook nie intrinsieke beperkinge of kwalifikasies nie. Die toepassingsgebied blyk dus baie wyd te wees en die artikel behoort beskerming te verleen aan werknemers in ’n wye verskeidenheid feite-aangeleenthede wat hulle in die praktyk kan voordoen. Daar blyk egter ’n verskil in mening te wees tussen wat verskillende arbeidsforums, die Arbeidshof en akademici beskou as "bevordering" vir doeleindes van die toepassing van artikel 186(2). Dit kan hierdie wye interpretasie van die beskerming kniehalter. Hierdie aspek word vervolgens bespreek.

4.1.2 Verskillende sienings oor wat "bevordering" behels

Almal blyk dit eens te wees dat bevordering ’n verhoging tot ’n hoër posisie is. ’n Laterale verplasing of ’n verhoging in posgraad in dieselfde pos word egter nie as ’n bevordering beskou nie.⁶⁶’n Bevordering kan met ’n verhoogde salaris gepaardgaan, maar dit hoef nie noodwendig die geval te wees nie.⁶⁷ ’n Bevordering behels egter altyd ’n verhoging in gesag en status.⁶⁸ Die betekenis van die regsbegrip bevordering is in Public Servants Association v Northern Cape Provincial Administration⁶⁹ oorweeg. Die hof beslis dat as die werknemer aansoek gedoen het om ’n geadverteerde pos en hy of sy aangestel word, dit nie kwalifiseer as ’n bevordering nie. Selfs as die aanstelling in dieselfde departement gemaak word, is dit volgens die hof nie ’n bevordering nie, aangesien ’n bevordering oor die algemeen ’n interne aangeleentheid is.⁷⁰ Grogan bevestig die benadering dat ’n aanstelling, al sou dit neerkom op ’n verhoging in rang, nie as ’n bevordering kwalifiseer vir doeleindes van die toepassing van artikel 186(2) van die WAV nie. Hy meen dat die geskil spesifiek oor ’n versuim of weiering deur die werkgewer om die werknemer te bevorder, moet handel⁷¹ en dat ’n geskil oor ’n werkgewer se versuim om ’n kandidaat in ’n ander posisie aan te stel, al is dit in ’n hoër pos, nie ’n bevorderingsgeskil is nie.⁷² Hierdie sienings blyk te beaam dat "bevordering" soos beoog in artikel 186(2) ’n interne prosedure in die werkplek is – dus interne bevorderings – en nie mededingende bevorderings nie. Maar ’n teenstrydige bevinding is gemaak in Mulder and Telkom SA Bpk⁷³ waar daar bevind is dat om intern op te gradeer tot ’n hoër pos sonder dat die posbeskrywing of verpligtinge verander, ook nie ’n bevordering is nie.⁷⁴ As, soos wat dikwels die geval is, ’n werkgewer sou vereis dat werknemers hul werk moet doen ooreenkomstig die vereistes vir die volgende posvlak ten einde te kwalifiseer vir ’n interne bevordering waarvoor daar in die beleid in die werkplek voorsiening gemaak word, sou dit dus nie volgens die benadering in Mulder as ’n bevordering kwalifiseer nie. Om mee te ding impliseer dat slegs mededingende bevordering as bevordering kwalifiseer.

In Ncane beslis die Arbeidsappèlhof ook dat werkgewers as deel van hul regsplig teenoor werknemers by bevorderings vir elke kandidaat ’n regverdige geleentheid moet gun om mee te ding.⁷⁵ Om mee te ding veronderstel juis dat kandidate wat aan die bevorderingskriteria voldoen, kompeteer vir die pos. Mededingende bevorderings behels dat werknemers in die werkplek en kandidate van buite die onderneming meeding om die vakante pos, terwyl interne bevordering waar beleid in die werkplek spesifiek voorsiening maak vir bevorderingsmoontlikheid op grond van prestasie en vordering, nie mededingend is nie. Om te bepaal dat ’n werkgewer billik optree deur toe te laat dat iemand mag meeding om ’n bevordering, strook nie heeltemal met die doel van ’n interne bevordering waar die klem op die meriete van die individu is nie. Hier ding die kandidate wat vir bevordering kwalifiseer, nie met mekaar mee nie. Die vraag is eerder of die werknemer aan die objektiewe vereistes vir die hoër pos voldoen, al dan nie.

Hierdie tameletjie in die reg het tot gevolg dat litigante met tegniese regsaspekte betreffende jurisdiksie gekonfronteer word wat moontlik hul toegang tot ’n remedie in geheel kan uitsluit.

Die geskil in Minister van Arbeid v Mathibeli⁷⁶ dien as voorbeeld. Die pos van mnr. Mathibeli, ’n regsbeampte in die Departement van Arbeid op posvlak 10, was na ’n hergraderingsproses geoormerk vir opgradering na posvlak 11.⁷⁷ Desnieteenstaande was Mathibeli nie die hoër salaris verbonde aan die hoër posvlak betaal nie. Ontevrede, het Mathibeli ’n geskil op grond van onbillike arbeidspraktyk met betrekking tot bevordering na ’n bedingingsraad verwys.⁷⁸ Die arbiter het tot die slotsom gekom dat die werkgewer skuldig is aan ’n onbillike arbeidspraktyk en die werkgewer beveel om aan Mathibeli ’n posvlak 11-salaris te betaal. Op hersiening het regter Cele in die Arbeidshof in Minister van Arbeid v Mathibeli⁷⁹ die toekenning tersyde gestel op grond van die feit dat die geskil nie ’n geskil was wat na die bedingingsraad verwys kon word vir beslegting op grond van ’n onbillike arbeidspraktyk met betrekking tot bevordering nie, maar ’n belangegeskil was;⁸⁰ derhalwe het die bedingingsraad nie jurisdiksie gehad om die geskil te besleg nie. Op appèl in Mathibeli v Minister van Arbeid⁸¹ het die Arbeidsappèlhof tot die gevolgtrekking gekom dat die geskil nie oor bevordering gegaan het nie, maar dat dit ’n eis was vir betaling van die hoër salaris wat betaalbaar was in die opgegradeerde posbeskrywing, wat ’n regtegeskil is.⁸² Die bedingingsraad het wel jurisdiksie gehad om die geskil aan te hoor. Die Arbeidsappèlhof het egter nie saamgestem met die arbiter se bevinding dat daar ’n onbillike arbeidspraktyk plaasgevind het nie en die appèl is van die hand gewys.⁸³

Nog ’n voorbeeld is te vinde in Member of the Executive Council, Department of Sport, Recreation, Arts and Culture, Eastern Cape v General Public Service Sectoral Bargaining Council.⁸⁴ In hierdie saak het die respondent-werknemer gekla dat hy na 20 jaar se diens op ’n laer posvlak aangestel was as die vlak waarop hy moes wees.⁸⁵ Die hof beslis dat die kommissaris wat in die werknemer se guns beslis het, nie bevind het dat die departement skuldig was aan ’n onbillike arbeidspraktyk nie. Hy het slegs beveel dat die departement aan die werknemer terugwerkend ’n hoër salaris moet betaal vanaf ’n datum vier jaar vroeër toe die werknemer ’n seniorsertifikaat verwerf het.⁸⁶ Hierdie geskil het nie na die hof se mening binne die bestek van artikel 186(2) geval nie.⁸⁷ In die openbare sektor word bevordering by wyse van werkevalueringsbeleid gereguleer. Verder moet die voorgeskrewe aanstellings- en seleksiekriteria gevolg word. Aangesien die regulasies ook vir hergradering van posisies voorsiening maak, was dit duidelik dat bevordering iets anders as ’n hergradering van ’n pos was.⁸⁸ Die kommissaris het nie die bepalings van die toepaslike wetgewing in ag geneem nie en het ’n onbillike arbeidspraktyk verwar met ’n belangegeskil.⁸⁹ In hierdie geval het die werknemer slegs ’n verhoogde salaris geëis. Dit was ’n belangegeskil.⁹⁰ Die kommissaris het daarom nie na die hof se mening redelik opgetree toe hy oor die regverdigheid van die werkgewer se optrede beslis het nie. Hy het ook sy magte oorskry deur te beveel dat die werknemer se pos opgegradeer moet word sonder dat die pos geëvalueer is, en daarom is die toekenning tersyde gestel.⁹¹

In Department of Justice v KVBA⁹² het die Arbeidsappèlhof beslis dat ’n interne kandidaat “bevorder” word tot ’n hoër pos, terwyl ’n buitestander wat aansoek doen om ’n pos in die werkplek, “aangestel” word. Dit lyk eenvoudig genoeg: ’n aanstelling is die plasing van ’n nuwe rekruut in die werkplek, terwyl ’n bevordering die verhoging in posvlak van ’n bestaande werknemer behels.⁹³ Dit is egter nie altyd so maklik om ’n duidelike onderskeid tussen bevordering en ’n aanstelling te maak nie. In Jele v Premier of the Province ofKwaZulu-Natal⁹⁴ beslis die Arbeidshof dat indien iemand wat in die staatsdiens werksaam is, onsuksesvol om ’n hoër pos in ’n ander departement aansoek gedoen het, sy of haar nie-aanstelling op niebevordering neerkom. Dit sal egter die geval wees slegs in omstandighede waar die staatsdiens in sy geheel, en nie net die departement nie, geag word die werkgewer te wees.⁹⁵ Verder is daar in die geval van samesmeltings onsekerheid daaroor of plasings in poste in die nuutgevormde entiteit op aanstellings of bevorderings neerkom. By samesmeltings van staatsinstellings blyk dit geag aanstellings te wees, terwyl persone wat in die privaatsektor werksaam is by maatskappye wat saamgesmelt het, geag word vir bevordering aansoek te doen.⁹⁶ Cheadle meen ook dat daar nie sonder meer ’n duidelike onderskeid getref kan word tussen ’n bevordering en ’n aanstelling nie.⁹⁷

Optrede deur ’n werkgewer wat met "bevordering" verband hou, is ook ’n wyer begrip as net die besluit om een kandidaat bo ’n ander te bevorder. Die hof het al oorweeg of die besluit om ’n kandidaat nie te kortlys vir ’n onderhoud nie, ’n onbillike arbeidspraktyk wat met bevordering verband hou, daarstel. Die bepalende toets hier is ook of die kandidaat die geleentheid gebied was om mee te ding vir die bevorderingspos, al dan nie. In SAMWU obo Mzamo v City of Cape Town⁹⁸ het die applikant aangevoer dat hy gekortlys behoort te geword het vir ’n tweede ronde onderhoude, alhoewel hy reeds genooi was vir ’n onderhoud gedurende die eerste ronde onderhoude. Die kommissaris het bevind dat hierdie geskil nie ’n bevordering behels het nie, maar eerder gegaan het oor die feit dat die kandidaat nie gekortlys was nie. Dat die applikant die posisie reeds tydelik gevul het, was ook nie aanvaar as grondige rede om te steun op ’n redelike verwagting dat die kandidaat gekortlys moes word nie. Gevolglik is sy aansoek van die hand gewys. In Ngoatje v Department of Education (Limpopo),⁹⁹ daarenteen, is beslis dat die feit dat me. Ngoatje nie gekortlys is nie alhoewel sy aan die kriteria vir die pos voldoen het, wel ’n onbillike arbeidspraktyk ingevolge artikel 186(2) van die WAV was wat verband hou met bevordering, aangesien sy nie toegelaat is om mee te ding vir ’n pos nie.¹⁰⁰

Dit is twyfelagtig of die Arbeidsappèlhof se vlugtige verwysing na die doel van bevordering in Ncane¹⁰¹ die kritieke vraag ten opsigte van die strekwydte van die begrip bevordering beantwoord. Daar is ten opsigte van die prosedurele en substantiewe billikheidsoorwegings wat onder die vaandel van artikel 186(2) van die WAV val, wel belangrike verskille tussen ’n interne bevordering, waar slegs persone binne die organisasie geregtig is om aansoek te doen, en ’n bevorderingsaanstelling, waar buitepersone ook kan aansoek doen.

Hierdie verskille word hier onder verder oorweeg.

4.1.3 Praktiese oorwegings vir die onderskeid

’n Interne bevordering behels dat interne kandidate in die werkplek voldoen aan sowel die vereistes vir bevordering as die objektiewe standaarde wat gestel word vir doeleindes van die hoër posvlak. Die posisie word nie ekstern geadverteer nie, en slegs interne kandidate word oorweeg. Eksterne kandidate word nie genooi by wyse van ’n advertensies om aansoek te doen nie. Daarom hoef interne kandidate nie mee te ding met buitekandidate vir bevordering nie. Aangesien interne bevordering afhanklik is van die spesifieke individu se werkprestasie en vordering in die werkplek, behoort daar vanselfsprekend ’n ander prosedure voorgeskryf te word vir interne bevorderings as vir mededingende bevorderings. Alhoewel dit vir doeleindes van vermyding van nepotisme en onbillike bevoordeling nodig kan wees, sou dit nie eens noodwendig ’n vereiste by interne bevorderings wees dat daar ’n onderhoud gevoer hoef te word soos by ’n bevorderingsaanstelling waar eksterne kandidate oorweeg word nie. By ’n interne bevordering kan daar moontlik ’n aansoekprosedure gevolg word. Die toesighouer of bestuurshoof behoort ’n ingeligte oordeel te kan vel oor of die kandidaat voldoen aan die vereistes en hy of sy kan dan ’n aanbeveling maak of die kandidaat bevorder moet word, al dan nie. Hierdie besluit kan aan hersiening onderhewig gemaak word, indien nodig.¹⁰²

Dit is belangrik om bevorderings op kriteria vir die werk te baseer. Die bevorderingproses moet nie diskriminerend wees nie. Die posisie moet oorweeg word en die karaktereienskappe wat noodsaaklik is vir die werk moet geïdentifiseer word. Dit kan byvoorbeeld kreatiwiteit, opleiding en studieagtergrond, toesighoudende en bestuursbevoegdhede insluit. Verder moet daar ook neutrale kriteria wees, soos die werknemer se werkrekord. By mededingende bevorderings is dit gewoonlik noodsaaklik om vir permutasies van die objektiewe kriteria wat toegepas word, voorsiening te maak. Hierdie permutasies is bedoel om erkenning te gee aan die verskille tussen die werksaamhede in die praktyk teenoor dié in die werkplek.¹⁰³ Dit is egter nie nodig om permutasies ten opsigte van die objektiewe kriteria toe te pas by interne bevorderings nie, want hier word die individu se prestasie gemeet aan die vereistes van die volgende posvlak. As ’n akademiese pos vir senior lektor by ’n universiteit geadverteer word en ’n prokureur of advokaat uit die praktyk doen aansoek, sal hy of sy byvoorbeeld nie aan die aantal publikasies wat hy of sy het, gemeet kan word nie. Daarteenoor sal van ’n interne kandidaat wat aansoek doen om dieselfde pos vir bevordering van lektor na senior lektor, wel verwag word om ’n publikasielys voor te hou om te wys dat hy of sy aan die vereistes van die hoër posvlak voldoen.

Ter opsomming: By ’n interne bevordering is die fokus op die kandidaat se meriete en bevoegdheid. Oorweging moet hoofsaaklik gegee word aan die mate waarin hy of sy voldoen aan die objektiewe faktore en vereistes vir die hoër posvlak. By mededingende bevorderings word persone binne en buite die werkplek uitgenooi om mee te ding vir aanstelling in ’n vakante pos wat vir die interne kandidaat op ’n bevordering sou neerkom. Die objektiewe vereistes en faktore wat toegepas word op persone binne en buite die onderneming sal nie noodwendig dieselfde wees nie as gevolg van permutasies wat toegepas kan word; ander faktore soos persoonlike eienskappe kan ’n meer beduidende rol by die besluitneming speel.¹⁰⁴ Een van die aspekte wat ’n rol kan speel in die besluit oor watter kandidaat bevorder behoort te word al dan nie, is regstellende aksie. Onder die volgende hoof word besin watter rol regstellende aksie by bevordering speel. Verder word die vraag oorweeg of daar ’n onderskeid gemaak behoort word oor hoe regstellende aksie by interne bevordering teenoor mededingende bevorderings toegepas moet word.

4.1.4 Die rol van regstellende aksie

Die Wet op Gelyke Indiensneming stel positiewe maatreëls daar waaraan "aangewese werkgewers"¹⁰⁵ moet voldoen om regstellende aksie in die werkplek te implementeer.¹⁰⁶ Ingevolge hierdie maatreëls is dit toelaatbaar vir werkgewers om te diskrimineer ten gunste van groepe werknemers wat voorheen deur diskriminasie benadeel was, oftewel "aangewese groepe werknemers".¹⁰⁷ Aangewese groepe werknemers is swart mense, Indiërs, Chinese en kleurlinge, vrouens en werknemers met gestremdhede.¹⁰⁸ Die doel van regstellende aksie is om diskriminerende praktyke in die werkplek te verwyder, om gelyke geleenthede te verleen aan alle werknemers en om die werkplek meer verteenwoordigend te maak, sodat die land se werkende bevolking sy demografiese samestelling weerspieël.¹⁰⁹ Regstellende aksie word in die Wet op Gelyke Indiensneming gedefinieer as maatreëls wat ontwerp is om te verseker dat voldoende gekwalifiseerde persone¹¹⁰ van die aangewese groepe gelyke geleenthede gegun word en billik verteenwoordig is in alle werkskategorieë en -vlakke.¹¹¹ ’n Gelyke-indiensnemingsplan¹¹² moet met ander woorde nie net met die onderste vlak in die hiërargie handel nie. Daar moet in die gelyke-indiensnemingsplan numeriese doelwitte gestel word,¹¹³ maar nie kwotas wat daarop neerkom dat daar ’n beletsel is op die aanstelling of bevordering van werknemers wat nie in die aangewese groepe werknemers val nie.¹¹⁴ Werkgewers mag ook nie numeriese doelwitte rigied nastreef sonder om ander faktore buiten ras, geslag en gestremdheid in ag te neem nie.¹¹⁵ As riglyn vir aangewese werkgewers om te bepaal of die werksmag verteenwoordigend is, word die verspreiding van groepe werknemers in die ekonomies aktiewe bevolking (EAB) gebruik, soos in die kwartaallikse arbeidsmagstatistieke wat deur Statistiek Suid-Afrika gepubliseer is. Die EAB is persone tussen die ouderdom van 15 en 64 jaar wat werkend of werksoekend is. Die EAB dien ook as riglyn vir aangewese werkgewers om numeriese doelwitte te stel soos in artikel 15 van die Wet op Gelyke Indiensneming vereis word. Werkgewers moet sowel nasionale as provinsiale statistieke gebruik by die vasstelling van numeriese doelwitte. Die nasionale syfers is tans soos volg: swart Afrikane maak sowat 78% van die Suid-Afrikaanse bevolking uit, gevolg deur kleurlinge (9,8%), blankes (9,5%) en Indiërs (2,8%). Die oorweging van die provinsiale verspreiding van groepe werknemers is ook belangrik, omdat sekere bevolkingsgroepe meer gekonsentreerd in spesifieke provinsies is. Daar is byvoorbeeld baie meer kleurlinge in die Wes-Kaap as in ander provinsies, en ’n groot aantal Indiërs is in KwaZulu-Natal woonagtig vergeleke met ander provinsies.¹¹⁶ Indien ’n gelyke-indiensnemingsplan duidelik groepe aandui wat onderverteenwoordig is op die verskillende werksvlakke en ander groepe wat oorverteenwoordig is, is dit duidelik dat die Wet op Gelyke Indiensneming se oorkoepelende doel om verteenwoordiging in alle werkskategorieë te bewerkstellig, nie verwesenlik is nie. Maar werkgewers mag nie absolute hindernisse plaas vir vordering van werkers wat nie in die aangewese groepe werknemers val nie.¹¹⁷

Daar is druk van twee kante op aangewese werkgewers by die toepassing van regstellende aksie by bevordering. Enersyds vereis die begunstigdes dat werkgewers hulle moet bevoordeel, en andersyds kan die toepassing van die maatreëls vir werknemers in die nie-aangewese groepe werknemers onbillik blyk te wees, en hulle selfs benadeel.

Alhoewel werknemers oor die algemeen nie ’n reg het om aanspraak te maak op bevordering nie, het werknemers in die aangewese groepe wel ’n aanspraak op bevoordeling in die toepassing van beleid in die werkplek. In Harmse v City of Cape Town¹¹⁸ het mnr. Harmse, wat in een van die aangewese groepe werknemers was, aangevoer dat daar onbillik teen hom gediskrimineer is (soos in artikel 6 van die Wet op Gelyke Indiensneming beoog word), omdat hy na bewering op grond van sy ras, politiese oortuigings en gebrek aan ervaring nie vir drie poste waarvoor hy aansoek gedoen het, gekortlys is nie.¹¹⁹ Twee blanke mans is in die geadverteerde vakante poste aangestel. Die Arbeidshof kom tot die slotsom dat regstellende aksie ’n reg is wat ’n werknemer in die aangewese groepe geniet.¹²⁰ Wanneer ’n aangewese werkgewer ’n gelyke-indiensnemingsplan aanneem, skep dit ’n redelike verwagting by werknemers in die aangewese groepe dat die regstellende-aksie-maatreëls dienooreenkomstig geïmplementeer sal word.¹²¹ Regstellende aksie is dus ’n swaard in die hand van "aangewese groepe werknemers".

Die reg op regstellende aksie word egter in twee opsigte getemper: regstellende aksie moet al die groepe aangewese werknemers wat voorheen benadeel is, bevorder en nie slegs een groep uitsonder ten koste van ander groepe werknemers nie,¹²² en ander faktore, insluitende die regte van werknemers in nie-aangewese groepe, moet in ag geneem word.¹²³ In SAPS v Solidary obo. Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae)¹²⁴ bevind die minderheid¹²⁵ dat billikheid bepalend is. Regter Van der Westhuizen beklemtoon in sy afsonderlike beslissing dat die invloed wat die regstellende-aksie-maatreël op die menswaardigheid van individue – sowel aangewese werknemers as dié wat daardeur benadeel word – en die langtermyndoelwit van ’n nierassige en nieseksistiese, en sosiaal inklusiewe samelewing in ag geneem moet word.¹²⁶ Met ander woorde, daar moet ’n rasionele verband wees tussen die regstellende-aksie-maatreël en die doel waarvoor dit ingestel is, anders is differensiasie op grond van ras en/of geslag onbillike diskriminasie.¹²⁷

In Ncane is die kandidaat wat die meeste punte behaal het tydens die onderhoud (Lutchman) en ’n ander kandidaat wat dieselfde punt as Ncane gekry het, na afloop van die onderhoud vir bevordering uitgeskakel omdat die SAPD ’n billikewerksgeleentheidplan toegepas het.¹²⁸ Die Arbeidsappèlhof was ongelukkig nie genoop om uitspraak daaroor te lewer of hierdie stap billik was, al dan nie.

Die vraag wat dadelik by mens opkom, is: Indien kandidate so uitgeskakel kan word op grond van hul ras of geslag, selfs as hulle die beste vaar in die onderhoud, hoekom is hulle dan in die eerste plek gekortlys? Kortom, sou daar dan omstandighede kon wees waarin iemand soos Lutchman in die Ncane-saak wel moontlik bevorder kon word? Sou hulle kon eis op grond van onbillike bevordering ingevolge die WAV of op grond van onbillike diskriminasie?

Interne kandidate wat as "werknemers" kwalifiseer, kan in sekere omstandighede kies tussen die beskerming in die WAV en dié in die Wet op Gelyke Indiensneming. Artikel 186(2) van eersgenoemde wet kan argumentshalwe soos artikel 6 van die Wet op Gelyke Indiensneming toegepas word in geval van mededingende bevordering waar die kandidaat ’n interne werknemer is wat weens diskriminasie nie in ’n vakante bevorderingspos aangestel is nie. Daar is in minstens een saak ingevolge die Wet op Gelyke Indiensneming beslis dat diskriminasie op grond van ras en geslag by bevordering ’n onbillike arbeidspraktyk was. In Willemse v Patelia NO¹²⁹ het ’n gestremde werknemer op artikel 6 van die Wet op Gelyke Indiensneming gesteun. Willemse het aangevoer dat daar onbillik op grond van sy ras en geslag teen hom gediskrimineer is toe hy nie bevorder is nie nadat sy bevordering aanbeveel is.¹³⁰ Die werkgewer het regstellende aksie as verweer geopper.¹³¹ Appèlregter Nel beslis dat die werkgewer se optrede ’n onbillike arbeidspraktyk daargestel het.¹³² Hierdie uitspraak blyk egter verkeerd te wees. Die algemene opvatting is dat gevalle waar die onderliggende rede vir niebevordering van ’n werknemer diskriminasie is, in die Arbeidshof se eksklusiewe jurisdiksie val en nie deur die KVBA of bedingingsraad gearbitreer kan word nie, en as diskriminasiesake ingevolge die Wet op Gelyke Indiensneming beslis moet word, en nie as ’n onbillike arbeidspraktyk geld nie.¹³³ Alhoewel werknemers dus skynbaar nie op artikel 186(2) van die WAV kan steun as hul niebevordering die gevolg van diskriminasie is nie, voer sekere skrywers aan dat die verwere wat in die Wet op Gelyke Indiensneming beskikbaar gestel word vir werkgewers,¹³⁴ ook toegepas kan word in omstandighede waar die billikheid van ’n werkgewer se optrede by bevordering aangeveg word.¹³⁵ Die feit dat regstellende aksie as verweer geopper kan word in geval van geskille oor onbillike arbeidspraktyke beperk die beskerming wat artikel 186(2) bied in ’n groot mate. Regstellende aksie is op sigself nie onbillik nie.¹³⁶ Die beginsel word op hierdie wyse bejeën ten einde uitvoering te gee aan die doel om substantiewe gelykheid te bevorder.¹³⁷ Solank ’n regstellende-aksie-maatreël geldig is, en op ’n regmatige wyse geïmplementeer word, kan ’n werkgewer se optrede in die uitvoering daarvan nie verder vir onbillikheid getoets word nie.¹³⁸ Die Wet op Gelyke Indiensneming sluit ook regstellende aksie uitdruklik uit die reikwydte van die begrip onbillike diskriminasie uit. Regstellende aksie word insgelyks kragtens die Internasionale Arbeidsorganisasie se Konvensie C111 van 1958 rakende diskriminasie in werk en beroep¹³⁹ as ’n afsonderlike kategorie optrede uitgesonder wat nie as onbillike diskriminasie kwalifiseer nie.¹⁴⁰

Die Hooggeregshof het in Stoman v Minister of Safety and Security¹⁴¹ beslis dat die SAPD se besluit om nie vir Stoman, ’n blanke man wat die hoogste punt in die bevorderingsonderhoud behaal het, te bevorder nie, nie onbillike diskriminasie daargestel het nie. Die hof beslis dat regstellende aksie nie ten doel het om mense in oorverteenwoordigde groepe te straf nie, maar dat dit wel daarop gemik is om die kategorieë persone in die aangewese groepe werknemers wat voorheen benadeel is, te bevorder en te bevoordeel om sodoende die oorverteenwoordiging wat die gevolg van voormalige onbillike diskriminasie is, aan te spreek.¹⁴² Dit wil voorkom of werkgewers slegs moet bewys dat hulle ter bevordering van ’n geldige gelyke-indiensnemingsplan¹⁴³ opgetree het, en dat die regstellende-aksie-maatreël soos wat dit geïmplementeer word, nie ’n verbode kwota of verbode reservering van poste daarstel nie.¹⁴⁴

Ofskoon dit blyk dat aangewese werkgewers ’n onwrikbare verweer het as hulle kan bewys dat hul besluitneming by bevordering gemotiveer was deur ’n geldige gelyke-indiensnemingsplan ter uitvoering van regstellende aksie, moet ook ander faktore oorweeg word. Verskeie beslissings wat ingevolge die Grondwet, die WAV en die Wet op Gelyke Indiensneming geneem is, bevestig dat die verwesenliking van verteenwoordiging in die werkplek nie die enigste verpligting is wat op die staat rus nie. Om effektiwiteit te bevorder, moet ’n werkgewer se besluit oor wie bevorder moet word en wie nie, nie buite rekening gelaat word nie. Daar is byvoorbeeld in SAPS v Zandberg,¹⁴⁵ waar die kandidaat wat die tweede hoogste punt in die onderhoud behaal het en op grond van regstellende aksie aangestel is, beslis dat ook geskiktheid vir die pos en meriete relevant is tot die besluit oor wie aangestel (of dan bevorder) behoort te word. In hierdie geval het die hof egter gemeen dat die verskil tussen die beste en tweede beste kandidaat se punte nie wesenlik was nie. In die privaatsektor moet werkgewers ook ’n balans handhaaf tussen die vereistes vir die implementering van regstellende aksie en ander regspligte wat op hulle rus. In McInnes v Technikon Natal¹⁴⁶ het die hof byvoorbeeld beslis dat daar ’n verpligting op die technikon rus om aan die studente wat aan die technikon studeer, die hoogste standaard van tersiêre opleiding te verskaf. Hierdie plig moet by die toepassing van regstellende-aksie-maatreëls uitgeoefen word by die aanstelling (en vanselfsprekend dan ook by die bevordering) van dosente.¹⁴⁷

Daar is uiteenlopende hofuitsprake in sake waar regstellende aksie as verweer vir beweerde onbillike optrede deur werkgewers geopper is. Korrektiewe maatreëls wat die substantiewe beginsel van gelykheid bevorder, is grondwetlik toelaatbaar en soms verpligtend. Dit beteken egter nie dat daar nie enige beperkings gestel moet word op die maatreëls wat geïmplementeer mag word nie. Die grondwetlike bepaling in artikel 9(2) beteken nie dat enige regstellende-aksiemaatreël grondwetlik sal wees nie.¹⁴⁸ Die Konstitusionele Hof stel ’n ander benadering by die toepassing van regstellende aksie voor. Die hof benadruk dat die doel van regstellende aksie nie is om werknemers in nie-aangewese groepe te benadeel of te straf nie. Daarom moet die maatreëls so ontwerp wees en toegepas word dat dit so min as moontlik inbreuk maak op die menswaardigheid van hierdie groepe werknemers.¹⁴⁹ Regstellende aksie moet korrek en op ’n regmatige wyse toegepas word. Daar moet perke wees aan hoe regstellende aksie toegepas word en die maatreëls moet nie vir ’n ander doel as bevordering van werknemers uit aangewese groepe misbruik word nie.¹⁵⁰ Die toets wat toegepas word om te bepaal of ’n regstellende-aksie-maatreël aan die wetsvereistes voldoen, is soos volg: Eers moet daar bepaal word of die maatreël gemik is op ’n groep wat blootgestel is aan diskriminasie, of vir diskriminasie vatbaar is. Dan moet daar vasgestel word of die maatreël ontwerp is om daardie groep te beskerm of te bevorder. Laastens moet die maatreël die bevordering van gelykheid ten doel hê.¹⁵¹

Regstellende-aksie-maatreëls wat slegs op ras geskoei is en op ’n arbitrêre wyse sekere groepe werknemers bevoordeel ten koste van ander werknemers, voldoen nie aan die grondwetlike vereistes in artikel 9(2) nie.¹⁵² In Gordon v Department of Health, KwaZulu-Natal¹⁵³ het die Arbeidshof beslis dat daar ’n rasionele verband of neksus moet wees tussen die regstellende-aksie-maatreël en die besluit om aan te stel of te bevorder of nie aan te stel of te bevorder nie.¹⁵⁴ Die maatstaf self moet daarom ook rasioneel wees.¹⁵⁵ Daarbenewens moet die regstellende-aksie-maatreël ook korrek toegepas word. In Baxter v National Commissioner, Correctional Services¹⁵⁶ is die regstellende-aksie-beleid soos toegepas in die openbare sektor weer onder die loep geneem. ’n Kleurlingman, Baxter, is in hierdie geval nie gekortlys nie en die werkgewer het die pos heradverteer. Regter Cele merk op dat wat die prosedure betref wat by bevordering gevolg is, die Nasionale Kommissaris Baxter se aanstelling nie aanbeveel óf verwerp het nie.¹⁵⁷ Verder het die departement se gelyke-indiensnemingsplan bepaal dat daar in die Vrystaat eerder ’n kleurling as ’n swart persoon aangestel moes word.¹⁵⁸ Gevolglik is die departement se verweer van regstellende aksie deur die hof verwerp. Die hof bevind dat die departement se optrede op diskriminasie op grond van ras en geslag neerkom.¹⁵⁹ Die departement is beveel om aan Baxter terugwerkend die salaris en voordele met rente waarop hy geregtig sou gewees het as hy aangestel was, te betaal of beskermde bevordering te gee.¹⁶⁰

Ter illustrasie van die toepassing van regstellende aksie kan die volgende beslissings in ag geneem word. In SADTU obo Dinoge v Department of Education North West¹⁶¹ is die kandidaat wat voorheen waargeneem het in een van die twee poste waarvoor sy aansoek gedoen het, vir aanstelling gekortlys; ’n onderhoud is met haar gevoer en sy het die hoogste punt vir beide poste behaal; sy is ook deur die skool se beheerliggaam aanbeveel. Desnieteenstaande is mans wat albei die tweede hoogste punt behaal het, in die twee poste aangestel. Artikel 6(3)(a) van die Wet op die Indiensneming van Opvoeders¹⁶² bepaal dat die skoolbeheerliggaam na die onderhoud aanbevelings kan maak, maar dat die werkgewer die finale besluit moet neem ten opsigte van wie aangestel (of bevorder) moet word. Die applikant het aangevoer dat sy die beste kandidaat was vir die posisie. In hierdie geval was daar ’n gelyke-indiensnemingplan toegepas. Die hof beslis dat die besluit nie arbitrêr geneem is nie.¹⁶³ In Minister of Safety and Security v Naidoo¹⁶⁴ is ’n swart man eerder as ’n vroulike Indiër-polisievrou aangestel, al is daar ’n hoër punt aan haar toegeken in die onderhoud. In die Arbeidshof¹⁶⁵ is daar ten gunste van die vrou beslis. In appèl is egter beslis dat die SAPD se gelyke-indiensnemingsplan nie ’n absolute verbod stel op die aanstelling van Indiërvroue nie, aangesien Indiërvroue in ’n ander provinsie aangestel is.¹⁶⁶ Die hof bereik die slotsom dat die besluit om nie vir Naidoo te bevorder nie, volgens die gelyke-indiensnemingsbeleid was, en nie irrasioneel of wispelturig was nie.¹⁶⁷

Kan persone wat in die (onderverteenwoordigde) aangewese groepe val, ten spyte daarvan dat hulle nie aan die vereistes voldoen nie, bevorder word? En ’n verwante vraag is: Moet so ’n werknemer by aanstelling én by bevordering voorkeur geniet bo persone wat nie in die aangewese groepe val nie? Miskien is die antwoord te vinde in die twee doeleindes vir bevorderings. Die doel van ’n bevordering is óf dat ’n werkgewer ’n vakante pos het óf dat werknemers wat werksaam is in die organisasie op ’n laer vlak die kwalifikasies, vaardighede en bekwaamheid het om ’n hoër pos te beklee. Twee dinge is pertinent. Die Arbeidsappèlhof se bewoording van die doel van bevordering in Ncane¹⁶⁸ beklemtoon kwalifikasies en bekwaamheid, en maak nie melding van ’n ander rede, naamlik om verteenwoordiging in die werkplek te bewerkstellig nie. In Du Preez v Minister of Justice and Constitutional Development¹⁶⁹ het ’n ervare blanke landdros te kenne gegee dat daar onbillik teen hom gediskrimineer is deurdat die seleksiekriteria hom uitgesluit het as gevolg van regstellende-aksie-beleid.¹⁷⁰ Die hof het regstellende aksie as ’n belangrike maatreël vir die verwesenliking van gelykheid bestempel, wat nie as ’n uitsondering op die reg op gelykheid beskou moet word nie.¹⁷¹ Desnieteenstaande beslis die hof dat die departement se optrede wel ingevolge die definisie in die Wet op Gelykheid en Voorkoming van Onbillike Diskriminasie as diskriminasie¹⁷² kwalifiseer en dat dit noodsaaklik is om te bepaal of die optrede onbillik was, al dan nie.¹⁷³ Die hof bevestig dat ander faktore, soos ervaring, regskennis, leierskap- en bestuursvaardighede ook in ag geneem moet word en nie net die soeke na verteenwoordiging nie.¹⁷⁴ In hierdie geval was dit nie gedoen nie en swart vroue wat voldoen het aan die minimumkwalifikasies was outomaties bo ander kandidate verkies.¹⁷⁵ Die hof het beslis dat die departement se optrede onbillik was. Die departement is beveel om die poste te heradverteer.¹⁷⁶

In Alexandre v Provincial Administration of the Western Cape Department of Health¹⁷⁷ is mnr. Alexandre, ’n blanke man, nie bevorder nie en het die werkgewer eerder ’n kleurling bevorder. Alexandre het op grond van onbillike diskriminasie ’n eis ingestel¹⁷⁸ en aangevoer dat die suksesvolle kandidaat swakker as hy gekwalifiseerd was. Hy het verder geargumenteer dat die suksesvolle kandidaat aan hom (Alexandre) bekendgemaak het dat hy ingelig was dat hy voorkeurbehandeling by bevordering sou kry. Die Arbeidshof beklemtoon dat om ’n kleurlingman aan te stel ’n voordelige regstellende-aksie-resultaat sou gehad het. Of ras ’n primêre of sekondêre oorweging was by die besluit oor wie bevorder moet word, is na die hof se mening irrelevant. Die uitwerking van die bevordering het die nadeel wat kleurlinge onder die vorige bedeling gely het, in die werkskonteks aangespreek.¹⁷⁹

4.1.4.1 Toepassing van regstellende aksie by onbillike bevordering

In ’n hangende geskil is ’n landdros (Kroukamp) wat vir bykans agt jaar lank in die posisie van senior landdros waargeneem het, nie tot ’n bevorderingspos bevorder nie al was sy bevordering deur die landdrostekommissie aanbeveel. In 2011 is daar onderhoude met Kroukamp en twee ander landdroste op die kortlys gevoer, maar nadat die aanbeveling gemaak is, het Jeff Radebe, toe die minister van justisie, besluit om nie die pos te vul nie. Solidariteit het in die Gelykheidshof¹⁸⁰ namens Kroukamp aangevoer dat sy niebevordering op grond van sy ras onbillike diskriminasie daarstel. Die regsverteenwoordiger vir die Minister voer egter aan dat daar swart mans en vroue in die geledere van die kandidate vir bevordering was wat ook nie bevorder is nie.¹⁸¹ Sou dit ’n voldoende regverdiging vir diskriminasie wees vir ’n werkgewer om aan te voer dat nie net blanke mans soos Kroukamp vir bevordering geweier is nie? Moontlik wel.

In Solidarity obo Barnard v SAPS¹⁸² het die Arbeidshof beslis dat daar op grond van Barnard se ras onbillik teen haar gediskrimineer was. Sy het die hoogste assesseringspunt gedurende die onderhoud behaal. In hierdie saak het die hof beslis dat die bepalings van ’n gelyke-indiensnemingsplan op ’n wyse toegepas moet word dat dit, in ag genome die geaffekteerde individu se reg op gelykheid en menswaardigheid, billik is. Die hof beslis dat daar ’n logiese verband tussen die bepalings in die gelyke-indiensnemingsplan en die maatreëls wat aangeneem is om dit te bewerkstellig, moet wees. Daar moet gepoog word om ’n balans te handhaaf tussen die reg op gelykheid van persone wat nie in die aangewese groepe werknemers is nie en die verpligting om verteenwoordiging te bewerkstellig.¹⁸³ Indien ’n pos nie deur iemand uit een van die aangewese groepe gevul kan word nie, moet persone in die oorverteenwoordigde groepe nie vir bevordering oor die hoof gesien word sonder ’n duidelike en aanvaarbare rede nie.¹⁸⁴ Verder moet daar ook ander faktore as net regstellende aksie in ag geneem word, insluitende die effektiewe lewering van die publieke diens. In appèl het die Arbeidsappèlhof egter die Arbeidshof se bevinding dat daar onbillik teen Barnard gediskrimineer is, tersyde gestel. Die hof beslis dat Barnard nie oor die hoof gesien is vir bevordering ten einde eerder iemand anders te bevorder nie en dat in die lig van die doelwit om verteenwoordiging te bewerkstellig, die besluit om Barnard nie te bevorder nie, geregverdig was.¹⁸⁵ Die Arbeidsappèlhof beslis dat blanke vroue oorverteenwoordig is. Daarom behoort die regte van blanke vroue om mee te ding vir vakante poste verontagsaam te word totdat die demografiese doelwitte ten opsigte van aangewese groepe werknemers bereik is. Dus is die Arbeidsappèlhof se benadering dat regstellende aksie nie onderhewig is aan werknemers wat in die oorverteenwoordigde kategorieë val se regte op gelykheid en menswaardigheid nie. Barnard het egter in appèl ¹⁸⁶ die Hoogste Hof van Appèl oortuig dat daar wel onbillik teen haar gediskrimineer is. Dié hof het egter die remedie wat deur die Arbeidshof toegeken is, gewysig deur nie te beveel dat Barnard bevorder word nie, maar eerder vergoeding gelykstaande aan die verskil tussen die betaling wat sy sou ontvang het as sy bevorder was en die bedrag besoldiging wat sy ontvang het, bereken oor ’n tydperk van twee jaar, toe te ken.¹⁸⁷ In ’n verdere appèl, Solidarity v Minister of Safety and Security,¹⁸⁸ het die Konstitusionele Hof bevestig dat ’n werknemer aanstelling (of vir doeleindes van hierdie bespreking, bevordering) geweier mag word indien hy of sy tot ’n groep behoort wat alreeds oorverteenwoordig is in ’n bepaalde werkskategorie of -vlak, en dat hierdie bevinding ook toepassing vind op swartes, kleurlinge, Indiërs en gestremdes, hetsy mans of vroue.¹⁸⁹ Die Konstitusionele Hof het egter in hierdie saak uitdruklik beaam dat as numeriese doelwitte in gelyke-indiensnemingsplanne te streng nagevolg word, dit verbode reservering van posisies kan daarstel.¹⁹⁰

Die Departement van Arbeid het in sy 2016–2017-jaarverslag rakende regstellende aksie die stand van sake in universiteite en ander tersiêre instansies afsonderlik nagegaan en bevind dat daar nog ’n groot agterstand is wat transformasie aanbetref. Daar word ook bevind dat in die tydperk tussen 2014 en 2016 swart mense, persone met gestremdhede en vroue in hierdie sektor nog baie onderverteenwoordig is, veral op die meer senior beroepsvlakke, terwyl wit mans en wit vroue nog tussen twee en ’n half en vier keer oorverteenwoordig word, veral op senior bestuursvlakke.¹⁹¹ Interessant genoeg word die meeste opleiding verskaf aan wit persone¹⁹² en blanke mans en vroue word nog steeds die meeste bevorder.¹⁹³ By nuwe aanstellings word regstellende aksie strenger toegepas.¹⁹⁴

Hier is ’n hipotetiese feitestel in ’n tersiêre instansie. Veronderstel dat me. F, ’n blanke lektor wat aan al die vereistes vir die volgende posvlak van senior lektor voldoen, aansoek doen om ’n ad hominem- of interne bevordering. Die werkgewer se gelyke-indiensnemingsplan dui egter aan dat daar alreeds nege blanke vroulike senior lektore is, en slegs een swart man. Blanke vroue is duidelik oorverteenwoordig op hierdie posvlak.¹⁹⁵ Werkgewers mag weier om persone wat in groepe val wat oorverteenwoordig is, aan te stel. Bevorderingskandidate vir interne bevordering behoort egter op hul prestasie en persoonlike vordering beoordeel te word. Tensy me. F ’n ras- en/of geslagsverandering sou ondergaan of gestremd sou raak, sou dit onmoontlik wees vir haar om bevorder te word totdat daar genoeg van die onderverteenwoordigde werknemers in die aangewese groepe tot op die volgende vlak gevorder het. Met ander woorde, so ’n werknemer word nie meer gemeet aan die objektiewe standaarde nie, en selfs nie meer op grond van sy of haar eie prestasie beoordeel nie. Selfs al sou mens redeneer dat daar al vantevore uitsonderings gemaak is en dat nege blanke vroulike werknemers vantevore reeds tot die posvlak van senior lektor bevorder is, verander dit nie veel aan me. F se lot nie. Haar vordering word belet totdat die toedrag van sake wat rasseverteenwoordiging betref, verander. Dit sou ook oorweeg moet word wat die stand van sake op die hoër posvlakke van medeprofessor en professor is. Intussen word me. F nie die salaris betaal wat sy verdien nie, haar status word onderdruk en sy word benadeel as sy buite die onderneming om poste sou aansoek doen, aangesien sy by enige ander universiteit slegs vir aanstelling as lektor sou kwalifiseer. Dit reflekteer ook nie goed op haar dat haar eie werkgewer nie haar bevordering ondersteun nie ten spyte daarvan dat sy vir jare aan die vereistes vir die volgende posvlak kwalifiseer. In SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae)¹⁹⁶ was Barnard se bevordering byvoorbeeld aanbeveel omdat die afdelingskommissaris gemeen het dat dit tot die verkeerde afleiding sou aanleiding gee as Barnard na afloop van twee rondes onderhoude waarin sy die beste gevaar het van al die kandidate, vir bevordering oor die hoof gesien sou word.¹⁹⁷ Dit impliseer dat daar ’n ander rede is hoekom sy nie vordering maak nie. Om numeriese doelwitte so rigied na te volg is irrasioneel en onbillik. Hierdie benadering stel ook duidelik nie gesonde werksverhoudinge in die werkplek of die handhawing van standaarde voorop nie.

Mag werkgewers werknemers wat nie kwalifiseer as aangewese groepe werknemers nie en wat aan die kriteria vir bevordering voldoen, telkens terughou op grond van hul ras en/of geslag deur staat te maak op ’n gelyke-indiensnemingsplan? Kortom, nee. Dit strook ook nie met die doel van gelyke indiensneming om ’n absolute versperring in die pad van die nie-aangewese kandidaat se vordering te plaas nie. In die Barnard-saak het die Hoogste Hof van Appèl beslis dat selfs in gevalle waar werkgewers die reg voorbehou, of soos in daardie geval deur beleid toegelaat word, om nie poste te vul nie, dit nogtans nie beteken dat sou die enigste geskikte kandidaat wat aansoek gedoen het, nie in een van die aangewese groepe val nie, hy of sy nie aangestel mag word nie. Daar moet ’n rasionele rede wees hoekom hy of sy nie bevorder is nie.¹⁹⁸ Wat as rasionele redes aanvaar word deur die hof, hang egter af van wat die bepaalde regter se siening is rakende die billikheid van die werkgewer se toepassing van regstellende aksie. Ten spyte van die afdelingskommissaris se aanbeveling is Barnard nie bevorder nie, en het die Nasionale Kommissaris besluit om nie die pos te vul nie, en dit eerder te heradverteer.¹⁹⁹ Barnard het na afloop van twee rondes onderhoude toe die pos heradverteer is, nie weer aansoek gedoen nie.²⁰⁰ Alhoewel Barnard oënskynlik nie bevorder is nie omdat dit nie verteenwoordiging op daardie posvlak in die SAPD sou bevorder nie, het die Nasionale Kommissaris verkies om ook nie twee swart kandidate wat aansoek gedoen het, te bevorder nie, alhoewel dit verteenwoordiging sou bevorder het.²⁰¹ Dit is beskou as aanduidend daarvan dat die toepassing van die gelyke-indiensnemingsplan nie onregmatig was nie, in die sin dat die doel nie was om Barnard se bevordering te verhoed nie.²⁰² Barnard was egter die beste kandidaat, en as ’n vrou was sy ook in een van die aangewese groepe werknemers.²⁰³ Die hof het nietemin opgemerk dat die feit dat sy ook blank is, nie geïgnoreer kan word nie. Dat blanke vrouens reeds oorverteenwoordig was op die posvlak waartoe Barnard bevorder sou gewees het, het daarop gedui het dat blanke vroulike werknemers tot hierdie posvlak bevorder is ten spyte van regstellende-aksie-doelwitte.²⁰⁴ Die feit dat Barnard later wel bevorder is, is gesien as aanduidend van die feit dat daar nie ’n absolute verbod op bevordering van blanke vrouens in die SAPD was nie.²⁰⁵ Die besluit deur die Nasionale Kommissaris om haar nie te bevorder nie, het dus nie verhoed dat sy in die toekoms bevorder kon word nie.²⁰⁶

Oor die kwessie of ’n onderskeid gemaak behoort te word tussen interne bevorderings en mededingende bevorderings, die volgende: Bevordering, veral waar regstellende aksie toegepas word, is dikwels ’n baie emosionele kwessie in die werkplek.²⁰⁷ Werknemers streef na erkenning vir harde werk en lojaliteit, die gepaardgaande salarisverhoging en voordele verbonde aan ’n bevordering. Toepassing van regstellende-aksie-maatreëls op die verkeerde wyse kan negatiewe gevolge vir sowel persone in aangewese groepe werknemers as nie-aangewese werknemers inhou.²⁰⁸ As gelykegeleentheidbevorderings op grond van velkleur en nie volgens bevoegdheid geskied nie, kan werkers wat nie in die aangewese groepe val nie, geïsoleerd voel in die werkplek, wat groeppolarisasie tot gevolg het. Verder kan die moreel in die werkplek verlaag word en werkers kan hul motivering verloor. As gevolg van werkspanning en onenigheid kan werknemers onderpresteer. Onbillikheid in interne bevorderings kan verder aanleiding gee tot opstand teen die bestuur.²⁰⁹ Daar is ook dikwels verlaagde standaarde en gepaardgaande verlaagde produktiwiteit. Die vervreemding wat ervaar word waar daar waargenome omgekeerde diskriminasie toegepas word, kan op lang termyn tot versterking van rassisme lei.²¹⁰

Die nuwe "Code of good practice on the preparation, implementation and monitoring of the employment equity plan"²¹¹ (hierna die kode) maak dit duidelik dat gelyke indiensneming in ag geneem moet word in geval van beide aanstellings en bevorderings. Die riglyne beklemtoon ook die noodsaaklikheid van opleiding van persone in die aangewese groepe wat in die onderneming werksaam is. Daar word ook spesifiek genoem dat by die opstel van ’n gelyke-indiensnemingsplan en die bepaling van numeriese doelwitte, normale getal-afnames, wat ook weens bevorderinge kan plaasvind, in ag geneem moet word. Dit wil dus voorkom of die riglyne voorstel dat werkgewers (a) gelyke-indiensnemingsdoelwitte moet stel; (b) by oorweging van die kandidate hierdie doelwitte moet nastreef deur voorkeur te gee aan voldoende gekwalifiseerde kandidate uit die aangewese groepe na aanleiding van die vlak van verteenwoordiging van die bepaalde bevolkingsgroep in die werkplek; en (c) by wyse van opleiding en oordrag van vaardighede moet toesien dat die aangestelde kandidaat in die posisie geplaas is om die werk behoorlik te kan verrig en om in die werkplek te kan vorder.

Werkgewers kan ongetwyfeld by mededingende bevorderings adverteer dat regstellende aksie toepassing sal vind, en dit toepas.²¹² Ingevolge die kode moet werkgewers wanneer hulle gelyke-indiensnemingsplanne opstel, die numeriese doelwitte stel en die planne toepas, met die werknemers in die werkplek konsulteer.²¹³ Dit het ten doel om te verseker dat werknemers bewus is van en verstaan wat die rede en doel is met die implementering van regstellende aksie in die werkplek. Derhalwe sal dit vanselfsprekend nie geld vir werknemers sover dit ’n nuwe aanstelling aangaan nie – dus mededingende bevorderings waar buitepersone meeding vir die pos. Dit sou vreemd of onvanpas wees as die werkgewer iemand sou kies wat in die onderverteenwoordigde kategorieë op daardie vlak is. Aangewese werkgewers behoort wat mededingende bevorderings betref, kandidate wat in groepe val wat voorheen benadeel was en as begunstigdes geïdentifiseer word, in hul billike-indiensnemingsplanne – wat ten doel het om wanbalanse in die werkplek reg te stel, of verteenwoordiging van die verskillende bevolkingsgroepe teweeg te bring – te kan kortlys en, mits die kandidate voldoende gekwalifiseerd is, aan te stel. Wat interne bevordering betref, behoort die klem egter te val op die objektiewe standaarde van die onderskeie partye. Veral in ag genome dat regstellende aksie in werkplekke waar gelyke-indiensnemingsplanne toegepas word, gewoonlik reeds by die keuring vir aanstelling van die kandidate oorweeg is, sou dit gewens wees om nie by interne bevorderings dieselfde beginsel toe te pas nie. Dit is hier waar opleiding en verskaffing van vaardighede aan interne kandidate, soos in die kode beoog, bedoel is om te verseker dat persone wat in die aangewese groepe werknemers val, gelyke geleentheid gegun word om tot ’n hoër posvlak bevorder te word. Aangewese werkgewers is, as deel van hul regstellende-aksie-programme, genoop om aan werknemers in die aangewese groepe die nodige opleiding te gee ten einde hierdie werknemers in staat te stel om aan die vereiste standaarde van die werk te voldoen en te kan vorder. Hierdie standpunt word ook deur Du Plessis en Fouché gesteun.²¹⁴ Die skrywers voer aan dat bevordering ’n regstellende-aksie-maatreël is en dat opleiding ook uitdruklik in artikel 15 van die Wet op Gelyke Indiensneming as ’n regstellende-aksie-maatreël omskryf word. Derhalwe rus daar ’n verpligting op werkgewers om aan werknemers in die aangewese groepe behoorlike opleiding te gee sodat hulle nie vir bevordering gediskwalifiseer sal wees omdat hulle nie aan sekere vereistes voldoen wat by wyse van behoorlike opleiding aangespreek sou kon geword het nie. Om nie opleiding te verskaf aan werknemers in aangewese groepe nie, kan in hierdie omstandighede kwalifiseer as ’n onbillike arbeidspraktyk op grond van nie-opleiding.²¹⁵ Die Konstitusionele Hof het ook in SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae)²¹⁶ na hierdie verpligting van werkgewers verwys.²¹⁷

’n Werknemer uit die nie-aangewese groepe kan ingevolge artikel 186(2) van die WAV aanvoer dat die werkgewer skuldig is aan ’n onbillike arbeidspraktyk wat met bevordering verband hou slegs as hy of sy kan bewys nie net dat hy of sy beter gekwalifiseerd is as ’n suksesvolle kandidaat wat ’n "aangewese werknemer" is nie, maar ook dat die suksesvolle kandidaat glad nie voldoen aan die kwalifikasiestandaarde nie of minder as voldoende gekwalifiseerd of onbevoeg is.²¹⁸ Dié beginsels vind eerder by mededingende bevorderings toepassing, want by interne bevorderings behoort persone uit aangewese groepe wat nie voldoen aan die objektiewe vereistes wat gestel word vir doeleindes van die volgende posvlak nie, nie gekortlys te word nie. Nietemin blyk dit dat werkgewers in die praktyk nie ’n onderskeid maak tussen interne bevorderings en mededingende bevorderings of ander aanstellings nie. Hulle pas inteendeel dikwels op ’n onregverdigbare wyse regstellende aksie ten alle koste toe. Werkgewers kortlys en nooi byvoorbeeld sowel kandidate wat in die aangewese groepe is as werknemers wat nie in die aangewese groepe is nie vir onderhoude, maar bevoordeel dan kandidate in die aangewese groepe tydens die onderhoud deur sommerso punte toe te ken aan hulle op grond van hul ras en/of geslag. Persone wat nie in die aangewese groepe val nie, of wat in groepe val wat oorverteenwoordig is op die volgende posvlak, word onbeskroomd uit die staanspoor benadeel. In ander gevalle gebeur wat in Ncane plaasgevind het: na afloop van die onderhoud word die kandidaat wat nie die begunstigde is van die gelyke-indiensnemingsplan nie, eenvoudig uitgeskakel, al is hy of sy die beste kandidaat.

Buiten dat regstellende aksie blykbaar ’n beduidende rol speel by die uitoefening van hul bestuursprerogatief om die kandidaat van hul keuse te bevorder, kan dit ook ’n ander aspek van onbillike bevordering beïnvloed, naamlik die remedie. Onder die volgende hoof word verder besin oor die verskillende remedies wat beveel kan word in omstandighede waar ’n arbeidsforum beslis dat ’n werkgewer skuldig is aan ’n onbillike arbeidspraktyk wat met bevordering verbandhou. Daar word ook spesifiek oorweeg of ’n onderskeid wat die remedie betref ten opsigte van interne bevorderings en mededingende bevorderings gemaak behoort te word.

4.2 Die remedie

Artikel 50(2)(a) van die Wet op Gelyke Indiensneming bepaal dat indien die Arbeidshof bevind dat daar onbillik teen ’n werknemer gediskrimineer is, die hof enige bevel mag maak wat billik en regverdigbaar is in die omstandighede, insluitende betaling van ’n bedrag vergoeding deur die werkgewer aan die werknemer. Die strekking van die bevele wat die hof onder hierdie remedie kan maak is wyd, maar sal slegs beveel word in omstandighede waar ’n werknemer kan bewys dat die werkgewer onbillik teen hom of haar gediskrimineer het en nie in die geval van ’n onbillike arbeidspraktyk ingevolge artikel 186(2) van die WAV nie. Verskeie remedies mag egter ook toegeken word ingevolge artikel 186(2).²¹⁹ Daar kan ’n wyer reeks remedies toegeken word in geval van onbillike arbeidspraktyke as dié wat in die geval van onbillike-ontslaggeskille beveel mag word.²²⁰ Die doel van die remedie moet wees om die onbillike optrede van die werkgewer aan te spreek. Daar word nie in die WAV ’n definisie vir onbillik vir doeleindes van die toepassing van artikel 186(2) verskaf nie. In die praktyk blyk dit aanvaar te word dat dieselfde maatstaf vir billikheid as by ontslag toepassing vind, naamlik dat beide die rede (substantiewe billikheid) en die prosedure (prosedurele billikheid) beoordeel moet word. Wat billik is, hang van die omstandighede van die spesifieke saak af, en behels in ’n groot mate ’n waarde-oordeel. Die billikheid wat in die beslissing van ’n onbillike arbeidspraktykgeskil ter sprake is, behels billikheid teenoor beide die werknemer en die werkgewer. Voorheen het die Arbeidshof in Christian v Colliers Properties²²¹ bevind dat die belange van die geaffekteerde partye deur die hof opgeweeg moet word en dat die hof dan moet besluit wat die geskikte remedie sal wees om die gewraakte optrede reg te stel en aan te spreek by wyse van die bevel.²²² In Noonan v Safety and Security Sectoral Bargaining Council²²³ is daar beslis dat aangesien daar nie ’n reg op bevordering bestaan het nie, die korrekte remedie ingevolge artikel 186(2) nie sou wees om te beveel dat die kandidaat bevorder word of selfs om ’n bedrag vergoeding aan hom of haar toe te ken nie. Die hof is gemakliker met die gedagte om die werkgewer se besluit tersyde te stel en die aangeleentheid terug te verwys vir heroorweging. Die hof voer aan dat dit is wat behoort te gebeur, tensy viktimisering of diskriminasie bewys is, of tensy die applikant kan bewys dat as dit nie vir die onbillike optrede van die werkgewer was nie, hy of sy aangestel sou gewees het.²²⁴

Cheadle voer aan dat daar nie regverdiging bestaan vir beskerming teen onbillike optrede wat met niebevordering verband hou nie, terwyl dit in geval van aanstellings nie die geval is nie.²²⁵ Hy argumenteer dat buiten gevalle van viktimisering, korrupsie en diskriminasie, wat eweneens in die geval van aanstellings belet word, bykomende beskerming oorbodig is en nie voldoen aan die beleidsoorwegings wat buigsaamheid in arbeidspraktyke bevorder nie.²²⁶ As mens na die sake kyk wat handel oor die toepassing van artikel 186(2) en die remedies wat toegeken word, is daar min sin daarin om die remedie na te spoor. Buiten dat werkgewers regstellende aksie as verweer mag opper wat onbillikheid heeltemal uitsluit, is ook die vooruitsigte op ’n substantiewe remedie skraal. ’n Bevel van bevordering of beskermde bevordering sal gemaak word slegs in omstandighede waar die onsuksesvolle kandidaat kan bewys dat hy of sy suksesvol sou gewees het in die aansoek om bevordering. Indien ’n werkgewer aan ’n onbillike arbeidspraktyk skuldig is omdat ’n kandidaat wat swakker gekwalifiseerd is as die onsuksesvolle kandidaat bevorder is, sal beskermde bevordering meer geskik wees, veral as die suksesvolle kandidaat reeds vir ’n geruime tyd die posisie gevul het.²²⁷

In die bedingingsraad in Ncane het die arbiter gemeen dat Ncane wel ’n billike geleentheid gegun was om vir die bevorderingspos mee te ding, en dat daar nie wesenlike onreëlmatighede in die prosedure was wat gevolg is nie. Hy was tevrede dat die suksesvolle kandidaat se aanstelling rasioneel regverdigbaar was. Die Arbeidsappèlhof het met hierdie bevinding saamgestem, maar nogtans nie die Arbeidshof se bevinding dat vergoeding toegeken moet word, tersyde gestel nie.²²⁸ Die kernvraag in appèl in Ncane was of die arbiter en die hof op hersiening gefouteer het deur te besluit om geldelike vergoeding as remedie toe te ken eerder as om vir Ncane te bevorder of om ’n toekenning of bevel te maak wat aan hom die voordele verbonde aan bevordering sou verleen. Die beslissings van die Arbeidshof en Arbeidsappèlhof in Ncane is nouliks verwant aan die algemene opvatting van die hof dat daar nie met die bestuursprerogatief van werkgewers ingemeng moet word nie. Verder weerspieël die konserwatiewe benadering wat die beslissings volg ten opsigte van die remedie weereens die aanname dat daar in die Suid-Afrikaanse reg geen reg is om bevorder te word nie. Daarom sal bevordering of beskermde bevordering slegs in uitsonderlike omstandighede beveel word.

Daar was egter ’n paar onlangse verwikkelinge in die arbeidsreg wat werknemers se aanspraak op bevordering moontlik ietwat versterk. ’n Kort bespreking rakende hierdie verwikkelinge volg.

4.2.1 Die "reg" om nie onbillik oorgeslaan te word vir bevordering nie

Daar word algemeen aanvaar dat werkgewers die keuse het om te bevorder wie hulle wil, en nie te bevorder wie hulle nie wil nie. Die hof sal nie maklik met hierdie diskresie inmeng nie.²²⁹ Dit maak deel uit van die bestuursprerogatief.²³⁰ Die bestuursprerogatief maak deel uit van werknemers se reg op billike arbeidspraktyke soos verskans in artikel 23 van die Grondwet. Daarom is die hof huiwerig om met werkgewers se besluite in te meng tensy die besluite wispelturig, onbillik of teen die openbare beleid is.²³¹ In Goliath v Medscheme (Edms) Bpk²³² beslis die hof dat "in the absence of gross unreasonableness which leads the court to draw an inference of mala fides, this court should be hesitant to interfere with the exercise of management’s discretion".²³³ In Jwajwa v Minister of Safety and Security²³⁴ word bevind dat ’n bevorderingskomitee die aansoeke vir bevordering moet nagaan en beoordeel en dan die beste kandidaat moet kies. ’n Arbeidsforum of hof het volgens die hof geen jurisdiksie om die korrektheid van die gevolgtrekking van die liggaam of funksionaris wat regmatig hierdie diskresie uitoefen, te bevraagteken nie. Dit sal moontlik wees om in te tree slegs as die besluit van die liggaam of funksionaris nie behoorlik geneem is nie. Die omstandighede wat die hof identifiseer waarin die hof sal kan intree, is as die besluit onoorwoë was, arbitrêr, ter kwader trou, wispelturig of vir ’n onbehoorlike doel geneem is.²³⁵

Daar is geen algemeen erkende reg op bevordering nie.²³⁶ Verder het werknemers die reg om vir bevordering oorweeg te word slegs as daar ’n pos beskikbaar is.²³⁷ In Mathibeli v Minister of Labour²³⁸ bevestig die Arbeidsappèlhof dat die feit dat ’n kandidaat oor die vereiste kwalifikasies vir ’n sekere pos beskik, nie beteken dat hy of sy ’n reg op bevordering het nie.²³⁹ In SAPS v SSSBC²⁴⁰ is bevestig dat werknemers slegs ’n reg het om ’n regverdige geleentheid gegun te word om vir ’n bevorderingspos mee te ding.²⁴¹ Die uitsondering is as daar ’n kontraktuele of statutêre reg op bevordering is.²⁴² Kollektiewe ooreenkomste wat vir werksprogressie voorsiening maak, en beleid in die werkplek wat vir interne bevordering voorsiening maak as werknemers aan sekere objektiewe vereistes voldoen, skep argumentshalwe ’n reg op bevordering.

Om nie poste behoorlik te evalueer en werknemers in die polisie ooreenkomstig die regulasies te bevorder nie, is al as ’n onbillike arbeidspraktyk erken. In Truter v SAPS²⁴³ het die SAPD nagelaat om uitvoering te gee aan ’n bevinding van ’n studie wat daarop gedui het dat Truter se pos opgegradeer moes word. Die arbiter het bevind dat die pos geëvalueer moet word en dat indien die bevinding daarop sou dui dat Truter se pos wel opgegradeer moet word, hy bevorder moet word. In Basson v SAPS²⁴⁴ is ’n soortgelyke bevinding gemaak. Hier het die SAPD nagelaat om ’n polisieman te bevorder nadat sy pos effektiewelik opgegradeer is. Daar is bevind dat die SAPD se optrede op ’n onbillike arbeidspraktyk neergekom het. Daar is egter in Siswana v SAPS²⁴⁵ bevind dat die polisieregulasies in geval van teenstrydighede met die vereistes wat in advertensies gestel is, bo die advertensie voorkeur sal geniet. Dit sou derhalwe nie ’n onbillike arbeidspraktyk wees om af te wyk van die vereistes soos geadverteer ten einde aan die polisieregulasies gehoor te gee nie.

Daar is al bevind dat die werknemer se versuim om tydelike werknemers, of werknemers wat in poste waarneem, permanent aan te stel, kan neerkom op onbillike arbeidspraktyk op grond van niebevordering.²⁴⁶ Daar is ook al bevind dat as die werkgewer ’n redelike verwagting geskep het dat ’n werknemer bevorder sou word en daar nie aan die verwagting gehoor gegee is nie, dit ’n onbillike arbeidspraktyk daarstel.²⁴⁷ In Public Servants Association v Department of Correctional Services²⁴⁸ is beslis dat om werknemers toe te laat om vir lang tydperke in ’n hoër pos op te tree, tot ’n redelike verwagting van bevordering aanleiding kan gee. Die feit dat ’n werknemer in ’n bevorderingspos waargeneem het of tydelik die pos gevul het, beteken op sigself egter nie dat hy of sy permanent in die pos aangestel moet word nie.²⁴⁹ Tensy daar in die beleid daarvoor voorsiening gemaak word, sal die feit dat ’n werknemer ’n bykomende kwalifikasie behaal het, nie op sigself ’n redelike verwagting op bevordering daarstel nie.²⁵⁰ In Durusa v University of Durban-Westville²⁵¹ is ook bevind dat ’n redelike verwagting nie ’n reg skep om bevorder te word nie, maar slegs ’n reg om vir bevordering oorweeg te word. Voordat ’n kandidaat sou kon staatmaak op ’n redelike verwagting van bevordering sal hy of sy ook moet bewys dat die persoon wat die verwagting geskep het, oor die nodige volmag beskik het om die aanstelling te kan maak.²⁵² Verder sal ’n onsuksesvolle kandidaat vir bevordering kan aanspraak maak op die beskerming in die WAV slegs indien die werkgewer ’n finale besluit geneem het om die betrokke pos te vul.²⁵³

Onlangs het die Arbeidsappèlhof ’n toonaangewende beslissing gemaak ten opsigte van werknemers wat vir arbeidsmakelaars werk. In NUMSA v Assign Services²⁵⁴ beslis die hof dat wanneer die bepaling in artikel 198A(3)(b) van die WAV toepassing vind, die kliënt geag word die enigste werkgewer te wees,²⁵⁵ en dat die werker dan onderhewig aan die bepalings van toepassing op vastetermynwerk²⁵⁶ geag word permanent in diens van die kliënt te wees. Dit beteken dat as ’n werker deur ’n tydelike-indiensnemingsdiens geplaas word en minder as die voorgeskrewe salaris verdien,²⁵⁷ hy of sy na drie maande die kliënt se permanente werknemer sal wees, tensy daar geldige redes is hoekom sy of haar werk ooreenkomstig die bepalings van die WAV tydelik is. Kennelik is hierdie wet so gewysig dat werkgewers, nadat tydelike werknemers wat minder as die voorgeskrewe salaris verdien, vir ’n tydperk van drie maande by hulle werksaam is, moet verseker dat hulle nie in die geheel beskou minder voordelig behandel word as permanente werknemers wat in die werkplek werksaam is nie.²⁵⁸ Verder word daar nou vereis dat werknemers wat tydelik werk of wat by wyse van vastetermyndienskontrakte aangestel is, of vir tydelikewerkverskaffingsdienste werk, dieselfde geleentheid gegun moet word om aansoek te doen om vakante poste as wat werknemers wat permanent aangestel is, in die werkplek geniet.²⁵⁹ Alhoewel hierdie werknemers skynbaar ’n versterkte reg het om aanspraak te maak op oorweging vir mededingende bevorderings, aangesien die reg om mee te ding vir ’n pos nou in die wetgewing verskans word, verleen die wysigings nie ook ’n reg op bevordering tot ’n permanente aanstelling of aanspraak op voorkeurbehandeling tydens bevordering nie.

In Department of Justice v CCMA²⁶⁰ is beslis dat die WAV nie ’n reg skep dat ’n werknemer bevorder moet word nie. Tensy daar ’n ooreenkoms gesluit is of die werkgewer kragtens wetgewing op bevordering geregtig is, is ’n geskil betreffende ’n werknemer se verwagting dat hy of sy bevorder moet word, ’n belangegeskil. Ingevolge artikel 186(2) van die WAV moet ’n werkgewer egter tydens die keuring en bevorderingsproses billik teenoor die werknemer optree. Aangesien artikel 186(2) die reg op billike arbeidspraktyke verleen, kan ’n geskil wat handel oor of ’n werkgewer se optrede neerkom op ’n onbillike arbeidspraktyk, al dan nie, na die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie of ’n bedingingsraad met jurisdiksie verwys word. Dat dit moontlik is, beteken egter nie dat iemand kragtens artikel 186(2) mag eis dat hy of sy ’n reg op bevordering tot ’n spesifieke posisie het nie. Daar is ook al voorheen beslis dat kommissarisse en arbiters baie versigtig moet wees om in te meng met werkgewers se besluit om een kandidaat te bevorder of om nie ’n spesifieke kandidaat te bevorder nie. Daar kan ander redes buiten kwalifikasies en ervaring wees hoekom een kandidaat bo ’n ander verkies word vir bevordering.²⁶¹ Die blote feit dat die onsuksesvolle kandidaat ’n hoër punt gekry het in die onderhoud as die suksesvolle kandidaat beteken nie dat sy of haar nie-aanstelling onregverdig was nie.²⁶² Verder sal die feit dat ’n kandidaat die tweede hoogste punt gekry het, hom of haar nie noodwendig geregtig maak op aanstelling as die kandidaat wat die hoogste punt gekry het, nie die pos sou aanvaar nie.²⁶³

Die feit dat werknemers nie ingevolge die wetgewing ’n verskanste reg het op bevordering nie, het ’n groot invloed op die remedie wat die hof mag gee wanneer daar wel bevind is dat die werkgewer aan ’n onbillike arbeidspraktyk skuldig is. Hierdie aspek word vervolgens verder oorweeg.

4.2.2 ’n Remedie om die onbillikheid aan te spreek

In SADTU obo Senokwane v Department of Education and Sport Development²⁶⁴ is beslis dat die bewyslas op die gegriefde werknemer wat nie bevorder is nie rus om te bewys dat daar ’n onbillike arbeidspraktyk was.²⁶⁵ Soos gestel, kan die werkgewer se optrede substantief en/of prosedureel onbillik wees.²⁶⁶ Substantiewe billikheid behels die rede waarom die applikant nie bevorder is nie, en prosedurele billikheid verwys na die prosedure wat die werkgewer toegepas het vir seleksie en bevordering.²⁶⁷ In Ndlovu v CCMA²⁶⁸ beslis regter Wallis dat substantiewe onbillikheid as ’n regsbegrip nie in abstraksie bestaan nie.²⁶⁹ In Ncane het die Arbeidsappèlhof ook opgemerk dat prosedurele onbillikheid daartoe aanleiding kan gee dat die finale besluit substantief onbillik is.²⁷⁰ Dit is ’n baie belangrike opmerking, aangesien die arbeidsforum of Arbeidshof as substantiewe onbillikheid bewys word, ’n substantiewe remedie, soos bevordering of beskermde bevordering, kan beveel om die onbillikheid aan te spreek. Beteken die stelling wat in Ncane gemaak is dat substantiewe remedies ook toegepas kan word as daar net prosedurele onreëlmatighede bewys is wat die werkgewer se besluitneming geaffekteer het? Of dat selfs indien daar substantiewe onreëlmatigheid is, die arbeidsforum of hof eerder moet terugstaan en die aangeleentheid moet terugverwys na die werkgewer om die prosedurele gebrek aan te spreek? Die interaksie en onderskeid tussen prosedurele en substantiewe billikheid word hier onder verder oorweeg. Verder word daar oorweeg of die arbeidsforum of Arbeidshof ’n onderskeid behoort te maak wanneer daar besluit moet word op die geskikte remedie sover dit interne bevorderings en mededingende bevorderings betref.

4.2.2.1 Onbillike prosedure

Die Ncane-beslissing bevestig dat werkgewers ’n billike prosedure moet volg by bevordering. Dit is die grondslag van gesonde arbeidsverhoudinge vir werkgewers om regverdig teenoor hul werknemers op te tree.²⁷¹ In die konteks van bevordering beteken dit dat werkgewers aan die toepaslike regsbepalings moet voldoen, asook aan objektiewe standaarde en kriteria wat in die werkplek gestel word. Dit sluit in standaarde vir kwalifisering vir bevordering en ’n billike geleentheid om vir die pos mee te ding.²⁷² As ’n werkgewer reëls neerlê rakende die besluit om iemand aan te beveel of te bevorder, moet daar aan die reëls voldoen word. As die reëls byvoorbeeld bepaal dat die persoon wat die hoogste punt kry, aanbeveel moet word deur die paneel, moet dit so gebeur. Indien ’n ooreenkoms bereik is tussen ’n werkgewer en sy werknemers dat interne applikante voorkeur sal geniet bo eksterne kandidate, kan dit ’n onbillike arbeidspraktyk daarstel as interne kandidate nie voorkeur geniet nie.²⁷³ Die werkgewer moet die formele prosedures in wetgewing, gelyke-indiensnemingsplanne,²⁷⁴ kollektiewe ooreenkomste, ooreengekome praktyke²⁷⁵ en direktiewe nakom tensy grondige en voldoende redes bestaan om daarvan af te wyk.²⁷⁶

Die toets is hier om te bepaal of die bevorderingsproses wat gevolg is, billik was.²⁷⁷ Maar bevorderings behels verskeie prosesse. Volgens Rycroft²⁷⁸ moet daar by bevordering aan die volgende prosedurele vereistes voldoen word: Die advertensie moet genoegsame inligting bevat ten opsigte van die minimumvereistes en die gesogte kwaliteite en ervaring wat die kandidate moet hê. Die evaluering van die kandidate by die onderhoud moet slegs op grond van die vereistes vir die werk geskied. Die vereiste kwalifikasies of inherente vereistes van die werk mag nie nadat die advertensie geplaas is, gewysig word nie.²⁷⁹ Die suksesvolle kandidaat moet oor die algemeen nie net die persoon wees wat aan die minimumvereistes voldoen nie, maar ook die een wat die hoogste punt kry in die onderhoud of evaluering. Indien daar ’n afwyking is, soos dat die kandidaat met die hoogste punt nie aangestel word nie, moet daar ’n geldige rede daarvoor wees. Dit kan byvoorbeeld wees dat die suksesvolle kandidaat weens operasionele vereistes of op grond van die werkgewer se gelyke-indiensnemingsplan meer geskik is.²⁸⁰ Indien ’n afwyking toepassing vind, moet die suksesvolle kandidaat by magte wees om die werk te doen. Die werkgewer moet redes kan verskaf hoekom ’n spesifieke kandidaat nie suksesvol was nie.²⁸¹

As ’n werkgewer slegs irrelevante faktore in ag neem,²⁸² of kandidate nooi om aansoek te doen vir bevorderings, maar dan iemand anders aanstel sonder om hulle te oorweeg,²⁸³ sou dit op ’n onbillike arbeidspraktyk dui. Dan sou die werkgewer nie aan die prosedurele billikheidsvereistes van die bevorderingsproses voldoen het nie. Maar die rede hoekom die suksesvolle kandidaat in elkeen van hierdie gevalle aangestel is, sal nie noodwendig onbillik geag word nie. Optrede wat ’n werknemer die geleentheid ontneem om vir ’n bevordering mee te ding, stel ’n onbillike arbeidspraktyk daar.²⁸⁴ Indien die werknemer nie ontneem is van die geleentheid om vir die pos mee te ding nie, is die enigste regverdigingsgrond vir die hof om die seleksieproses te ondersoek as die besluit om ’n onaanvaarbare rede geneem is, of arbitrêr was.²⁸⁵ Solank die besluit rasioneel regverdigbaar is, sal prosedurele foute by die evaluering nie onbillikheid daarstel wat inmenging regverdig nie.²⁸⁶ As daar ’n prosedurele afwyking is, sal die arbeidsforum of Arbeidshof gewoonlik nie ’n substantiewe remedie toeken nie. Daarvoor moet die gegriefde kandidaat skynbaar (ook) eers bewys dat die besluit om hom of haar nie te bevorder nie, wat die rede betref onbillik was. In Van Rensburg v Northern Cape Provincial Administration²⁸⁷ is bevind dat indien daar ’n afwyking van die voorgeskrewe prosedure vir die aanstelling is deurdat die persoon wat nie die hoogste punt behaal het nie, aangestel word, dit nie fataal sal wees nie, solank die besluit te goeder trou geneem is.²⁸⁸ Arbiters lei gewoonlik af dat die werkgewer nie te goeder trou opgetree het nie indien dit duidelik is dat die onsuksesvolle kandidaat meer geskik vir die pos is as die suksesvolle kandidaat.²⁸⁹ Hier betree mens die arena van substantiewe billikheid. Alhoewel daar ander rasionele redes kan wees buiten kwalifikasies en ervaring van die onderskeie kandidate hoekom die suksesvolle kandidaat eerder bevorder is, is die rede dikwels meer op die persoon gemik.²⁹⁰ In PSA obo Badenhorst v Department of Justice²⁹¹ is byvoorbeeld beslis dat ’n werkgewer mag besluit of praktiese ervaring meer of minder sal tel as formele akademiese kwalifikasies.²⁹² Die evaluering by onderhoude is subjektief, en vanselfsprekend gebaseer op die paneellede se indruk van die kandidaat se antwoorde op die vrae wat gedurende die onderhoud gestel is. Die hof se uitspraak in Ncane, dat prosedurele billikheid aanleiding kan gee tot substantiewe onbillikheid,²⁹³ blyk dus korrek te wees.

4.2.2.2 Substantiewe onbillikheid

Ten einde substantiewe onbillikheid te bewys, moet die gegriefde werknemer aantoon dat die werkgewer op ’n defektiewe wyse opgetree het deur nie die feite behoorlik te oorweeg nie,²⁹⁴ of dat die werknemer oor die hoof gesien was op grond van ’n onaanvaarbare, irrelevante of aanvegbare rede. Wanneer daar, soos in Ncane, iemand anders aangestel is in die bevorderingspos in plaas van die gegriefde kandidaat, moet soos waarnemende regter Wallis in Ndlovu v KVBA²⁹⁵ beslis het, die kwaliteite van die twee kandidate vergelyk word.²⁹⁶ By die oorweging van substantiewe billikheid is die fokus dus op die suksesvolle kandidaat en die gegriefde kandidaat en moontlik ander onsuksesvolle kandidate. Dit is egter onafwendbaar dat ook die prosedure wat gevolg is vir bevordering of niebevordering, in ag geneem moet word.

Om suksesvol te eis vir onbillike bevordering ingevolge artikel 186(2) van die WAV, moet die gegriefde werknemer eers bewys dat indien hy of sy aangestel sou word, dit ’n bevordering sou wees. Dit wil sê die geskil moet duidelik gaan oor ’n niebevordering. Die volgende stap is om te bewys dat hy of sy aan die minimumvereistes voldoen het en aansoek gedoen het vir bevordering. Verder moet hy of sy bewys dat hy of sy nie bevorder is nie ten spyte daarvan dat hy of sy aan die kwalifikasievereistes voldoen het, of dat iemand wat nie aan die vereiste kwalifikasiestandaard voldoen het nie, aangestel of bevorder is. Die hof in Ncane bevestig wat voorheen beslis is ten opsigte van die toets om te bepaal of ’n kandidaat geskik is vir bevordering: dit is nie ’n meganiese proses nie, en daar is ’n mate van subjektiwiteit en diskresie aan verbonde. Die hof verwys in hierdie verband na die rigtinggewende beslissing in Goliath v Medscheme (Edms) Bpk:²⁹⁷

Inevitably, in evaluating various potential candidates for a certain position, the management of an organization must exercise discretion and form an impression of those candidates. Unavoidably this process is not a mechanical or mathematical one where a given result automatically and objectively flows from the available pieces of information. It is quite possible that the assessment made of the candidates and the resultant appointment will not always be the correct one. However, in the absence of gross unreasonableness, which leads the court to draw an inference of mala fides, this court should be hesitant to interfere with the exercise of management’s discretion.²⁹⁸

In Ndlovu v KVBA²⁹⁹ het die Arbeidshof beslis dat dit by ’n geskil oor bevordering nie genoegsaam vir die klaer is om aan te voer dat hy of sy gekwalifiseerd is of ervaring het, of die vermoë of tegniese kwalifikasies het om die werk in die pos waarvoor hy of sy onsuksesvol aansoek gedoen het, te verrig nie. Die klaer moet ook kan bewys dat die besluit om iemand anders in die pos aan te stel, onbillik was.³⁰⁰ In Noonan v Safety and Security Sectoral Bargaining Council³⁰¹ het die Arbeidsappèlhof hierdie beginsel bevestig.³⁰² Solank die werkgewer se besluit rasioneel was, kom die vraag na die billikheid nie ter sprake nie.³⁰³

Bykomend [daar is ’n belangrike verskil tussen “bykomend” en “bykomstig”] tot hierdie vereistes wat deur die hof neergelê is, het die Arbeidshof in National Commissioner of the SA Police Service v Safety and Security Sectoral Bargaining Council³⁰⁴ beslis dat die gegriefde werknemer moet bewys dat hy of sy skade gely het as gevolg van die werkgewer se onbillike optrede. In Sun International Management (Edms) Bpk v CCMA³⁰⁵ het die kommissaris by die arbitrasie gemeen dat die werknemer hom van die bewyslas gekwyt het, maar nie bewys het dat daar aan hom die maksimumbedrag vergoeding wat hy geëis het,³⁰⁶ toegeken moes word nie. Die kommissaris het gevoel dat vergoeding gelykstaande aan ses maande se salaris billik was. Op hersiening het regter Lagrange ook opgemerk dat dit nie genoeg is by bevorderinggeskille om bloot aan te dui dat daar ’n verbreking van protokol of die prosedure in die aanstellingsproses was nie. Die klaer moet ook bewys dat die prosedure hom of haar benadeel het.³⁰⁷

In Bosman v SAPS³⁰⁸ is ook beslis dat ten einde suksesvol te eis op grond van onbillike bevordering ’n gegriefde kandidaat moet bewys dat die werkgewer onbillik opgetree het en dat as dit nie vir die onbillike optrede was nie, hy of sy bevorder of aangestel sou gewees het.³⁰⁹ Maar ontevredenheid of teleurstelling oor die besluit wat deur die werkgewer geneem is, beteken nie dat dit onbillik was nie.³¹⁰ Die seleksieproses sal vanselfsprekend behels dat een kandidaat bevorder sal word terwyl ’n ander kandidaat met die uitkoms teleurgesteld sal wees.³¹¹

Onbillike optrede soos in artikel 186(2) beoog, impliseer ’n versuim deur die werkgewer om aan objektiewe standaarde te voldoen.³¹² Maar selfs indien daar persepsies van onbillikheid bestaan, beteken dit nie dat die werkgewer skuldig aan onbillike optrede is nie. Of die arbeidsforum of Arbeidshof hoegenaamd dink dat ’n onsuksesvolle kandidaat geregtig is op ’n remedie, en dan watter remedie, hang af van die werknemer se subjektiewe persepsie oor die billikheid van die werkgewer se optrede.³¹³ Verskeie remedies en die faktore wat in ag geneem is by die maak van die toekennings word hier onder verder oorweeg.

4.2.2.3 Die verskillende remedies

Indien die prosedure wat die werkgewer volg, nie aan die bevorderingsbeleid of prosedure soos bepaal vir die werkplek voldoen nie, kan die afwyking in die prosedure aangespreek word deur van meet af met die bevorderingsproses oor te begin. Sommige skrywers voer aan dat die werkgewer dan outomaties skuldig sal wees aan ’n onbillike arbeidspraktyk, en dat die regsforum wat genader word die werkgewer se optrede sonder twyfel nietig sal verklaar.³¹⁴ Dit blyk egter in die praktyk die uitsondering eerder as die reël te wees, maar selfs al is slegs die prosedure wat die werkgewer gevolg het, onbillik, kan die gegriefde kandidaat soms suksesvol eis. SADTU obo Senokwane v Department of Education and Sport Development³¹⁵ dien as voorbeeld. Die gegriefde kandidaat het in hierdie geskil gevra dat me. Moime, die suksesvolle kandidaat, se aanstelling onbillik verklaar word en tersyde gestel word en dat hy in plaas van haar aangestel moet word.³¹⁶ Die gegriefde kandidaat was vir sowat sewe jaar lank die departementshoof by ’n laerskool.³¹⁷ Hy het aansoek gedoen, is gekortlys en vir ’n onderhoud vir ’n bevorderingspos genooi, maar is nie aangestel nie.³¹⁸ Die gegriefde werknemer het beweer dat ’n onbillike arbeidspraktyk plaasgevind het omdat die departement strydig met ’n omsendbrief opgetree het en omdat die onderhoudpaneel nie behoorlik saamgestel was nie.³¹⁹ Die omsendbrief het bepaal dat die onderhoudinstrument op die oggend van die onderhoude opgestel moet word, wat nie gedoen is nie aangesien die onderhoudpaneel laat opgedaag het.³²⁰ Die kollektiewe ooreenkoms in die werkplek het bepaal dat as die werknemer nie kan bewys dat hy of sy die beste kandidaat was nie, dat hy of sy moet bewys dat die optrede arbitrêr was of deur onaanvaarbare redes gemotiveer is.³²¹ Die werknemer het dus die prosedurele billikheid aangeveg. Hy was nie die beste kandidaat nie, maar derde op die lys van aanbevole kandidate.³²² Die Opvoedkunde Arbeidsverhoudingraad bevind egter dat die werkgewer wel ’n onbillike arbeidspraktyk gepleeg het deur nie aan die riglyne te voldoen nie.³²³ Gevolglik is Moime se aanstelling tersyde gestel³²⁴ en die werkgewer is beveel om die keuring en onderhoudproses te herhaal en hierdie keer die beleid na te kom.³²⁵

Nie alle kandidate wat op grond van prosedurele onbillikheid eis, is egter so gelukkig nie. Die geskil in Barlow v Department of Education Eastern Cape³²⁶ is vir arbitrasie verwys na die Opvoedkunde Arbeidsverhoudingraad kragtens artikel 186(2) van die WAV.³²⁷ Me. Barlow het geëis dat die bevorderingsposisie heradverteer moet word en vir ’n bevel dat die bevorderingsproses moet oor begin.³²⁸ Die raad beslis dat die applikant moet bewys dat was dit nie vir die prosedurele onreëlmatighede in die onderhoudsproses nie, sy aangestel sou gewees het. Met ander woorde sy moet bewys dat sy ’n beter kandidaat as die suksesvolle kandidaat was.³²⁹ Sover dit prosedurele billikheid behels, moet die applikant bewys dat daar ’n onbillike arbeidspraktyk op grond van haar niebevordering was, voortspruitend uit die beweerde prosedurele onreëlmatighede.³³⁰ Die applikant was vir drie jaar sonder addisionele vergoeding waarnemende departementshoof.³³¹ Desnieteenstaande is me. Mapaling – die suksesvolle kandidaat – vir die pos aanbeveel.³³² Laasgenoemde was glo na afloop van die onderhoud ook nie tevrede met die onderhoudproses nie en het ook gevoel dat die pos weer geadverteer en onderhoude weer gevoer behoort te word.³³³ Wat substantiewe billikheid aanbetref het die applikant nie bewys dat sy beter gekwalifiseerd was, meer ervaring het of die beste persoon was om in die posisie aan te stel nie.³³⁴ Ontevredenheid of ’n persepsie van onbillikheid is nie deurslaggewend nie.³³⁵ Ten einde te bewys dat een applikant meer gekwalifiseerd is as die ander een moet getuienis op die spesifieke punt aangevoer word.³³⁶ Ten opsigte van wat die applikant moet bewys, het waarnemende regter Wallis in Ndlovu v CCMA³³⁷ beslis³³⁸ dat die feit dat die gegriefde werknemer voorheen in die pos opgetree het, nie ’n reg op voorkeurbehandeling of ’n reg op bevordering tot gevolg het nie.³³⁹ Die arbiter het ook nie aanvaar dat daar growwe onbillikheid in die proses was nie. Daar moet ’n kousale verband wees tussen die onbillikheid en die versuim om te bevorder. Selfs as daar onbillike optrede deur die werkgewer is, beteken dit nie dat daar substantiewe onbillikheid is nie. Die prosedurele kwessies wat geopper is, was na die arbiter se mening uiters beuselagtig. Verder was daar nie ’n kousale verband tussen die prosedurele onreëlmatighede en die billikheid van die aanstellingsproses nie.³⁴⁰ Daar was geen onbillike arbeidspraktyk nie.³⁴¹ Die besluit om nie die applikant aan te stel nie en om wel die suksesvolle kandidaat aan te stel is regmatig en regverdig bevind.³⁴² Gevolglik is die aansoek van die hand gewys.³⁴³

Voordat daar ’n aanspraak kan wees op enige remedie, buiten dat die werkgewer aangesê word om die proses te herhaal maar nie weer die gewraakte optrede te herhaal nie,³⁴⁴ moet die gegriefde werknemer bewys dat as dit nie vir die onreëlmatigheid of onbillikheid was nie, hy of sy aangestel of bevorder sou gewees het.³⁴⁵ In Sun International Management (Edms) Bpk v CCMA³⁴⁶ verklaar die hof dat die hoofoorweging by onbillike-arbeidspraktyksake ingevolge artikel 186(2) is of die gegriefde werknemer aangestel sou gewees het as die suksesvolle kandidaat nie aangestel is nie. Die regter merk op dat die gegriefde werknemer in hierdie geval nie eens aan die minimumstandaarde vir die pos voldoen het nie. Die KVBA-kommissaris se afleiding dat omdat die respondent-werknemer oor die vereiste kwalifikasies beskik het, hy die beste kandidaat was, is nie volgens die hof logies nie. Die kommissaris het dit ook geïgnoreer dat die werknemer nie net moet bewys het dat hy ’n geskikte kandidaat vir aanstelling is nie, maar dat hy die beste kandidaat is in vergelyking met al die ander kandidate.³⁴⁷ Om te bewys dat as dit nie vir die werkgewer se gewraakte optrede was nie, hy of sy in die posisie aangestel sou gewees het, is baie moeilik, veral as daar aansoek gedoen is vir bevordering deur ander kandidate buiten die gegriefde werknemer en die suksesvolle kandidaat.³⁴⁸

Skadevergoeding mag toegeken word indien die werkgewer skuldig is aan ’n onbillike arbeidspraktyk ingevolge artikel 186(2). In KwaDukuza Municipality v SA Local Government Bargaining Council³⁴⁹ het die werkgewer nie die betrokke pos behoorlik geadverteer nie en die kandidaat het nie aansoek gedoen nie. Die Arbeidshof bevind dat ’n bevel vir die betaling van ’n solatium die mees gepaste remedie in hierdie omstandighede is. Die hof bepaal dat die bedrag van die solatium onderhewig is aan die 12 maande salarisbeperking soos gestel in artikel 194 van die WAV.

In die geval van ernstige substantiewe onbillikheid mag die hof wel in uitsonderlike omstandighede intree en ’n bevel vir bevordering of beskermde bevordering van die gegriefde kandidaat maak. Die meerderheid van die Konstitusionele Hof in Solidarity v Department of Correctional Services³⁵⁰ het byvoorbeeld, nadat die hof bevind het dat daar onbillik teen die kandidate gediskrimineer is, beskermde bevordering met terugwerkende krag vir die meeste van die onsuksesvolle kandidate beveel.³⁵¹ Die enigste drie werknemers wat nie deur die hof bevorder is nie, was een wat reeds in elk geval intussen bevorder is, een wat nie vir bevordering aanbeveel is nie en die blanke man wat in ’n groep geval het wat reeds oorverteenwoordig was.³⁵² Die minderheid³⁵³ het egter gemeen dat al die werknemers dieselfde remedie moes gekry het, aangesien daar onbillik teen hulle almal gediskrimineer is.³⁵⁴

In De Nysschen v General Public Service Sector Bargaining Council³⁵⁵ het die gegriefde kandidaat aansoek gedoen om ’n opgegradeerde pos wat sy reeds vir jare gevul het. Die seleksiekomitee het haar vir aanstelling aanbeveel, maar eerder ’n ander kandidaat aangestel. Die arbiter het bevind dat die suksesvolle kandidaat meer geskik was vir die pos. Op hersiening het regter Revelas opgemerk dat daar nie oortuigende bewyse was dat die suksesvolle kandidaat wel meer geskik was nie.³⁵⁶ Die werkgewer se optrede is as ’n onbillike arbeidspraktyk verklaar, en die werkgewer is beveel om die onsuksesvolle kandidaat in die bevorderingspos aan te stel of om aan haar die salaris wat sy sou ontvang het as sy suksesvol in haar bevorderingsaansoek was, te betaal.³⁵⁷

Die arbeidsforum of die Arbeidshof moet egter ook, wanneer daar besluit word op die gepaste remedie, oorweeg wat die uitwerking van ’n toekenning op die werkgewer sal wees. Die volgende saak dien as voorbeeld. Mnr. M is op posvlak 8 aangestel, maar later is hy verkies om in die kantoor van die Lid van die Uitvoerende Raad op posvlak 9 te werk. Omtrent vier jaar later is M teruggeplaas by sy voormalige eenheid, maar hy het steeds die posvlak 9-salaris getrek. Die 24 werknemers in KwaZulu-Natal Department of Transport v Hoosen³⁵⁸ het ’n onbillikebevorderingsgeskil na ’n bedingingsraad verwys. Hul bede was vir ’n bevel dat ook hulle opgegradeer moet word soos M, of dat M se bevordering tersyde gestel moet word. By die arbitrasie is daar ontdek dat M nie oor die minimumkwalifikasies beskik het om selfs aangestel te gewees het in sy oorspronklike pos nie. Die arbiter het benadruk dat M nooit in enige pos aangestel behoort te gewees het nie, en dat hy definitief nie tot ’n hoër posvlak bevorder moes geword het nie. Hy het bevind dat daar wel ’n bevordering plaasgevind het wat voldoen het aan die voorgeskrewe prosedure soos vervat in die Publieke Diens Regulasies. Die arbiter het tot die slotsom gekom dat die werkgewer se gedrag neergekom het op ’n onbillike arbeidspraktyk jeens die ander inspekteurs wat nie toegelaat is om aansoek te doen vir bevordering tot die pos wat M gevul het nie. Die arbiter het die departement beveel om met ’n nuwe aanstellingsproses vir ’n ander hoof provinsiale inspekteur te begin. Op hersiening het die Arbeidshof aanvaar dat M se skuif ’n bevordering was, maar dat die bevordering onbillik was. Die Arbeidshof het egter gevoel dat die arbiter gefouteer het deur nie vir M uit sy pos te verwyder nie. Die arbiter se toekenning het genoodsaak dat ’n ander pos geskep moes word. Die hof beslis dat dit onbillik is om dit van die werkgewer te verwag, en dat dit nie logies verband hou met die aard van die onbillikheid en gepaardgaande nadeel wat die werknemers gely het nie.³⁵⁹ Die Arbeidshof beklemtoon dat die respondent-werknemers nie geëis het dat hulle in die pos aangestel moes gewees het nie, maar eerder dat M nie bevorder behoort te gewees het nie.³⁶⁰ Gevolglik beslis die hof dat die arbiter se remedie onredelik was en vervang die toekenning met ’n bevel dat die departement M se rang moet verlaag, maar dat sy salaris onveranderd moet bly.³⁶¹

Wat uit hierdie sake afgelei kan word, is dat arbeidsforums gewoonlik nie net vereis dat die gegriefde werknemer moet bewys dat die werkgewer se optrede onbillik was nie, maar ook dat hy of sy moet bewys dat hy of sy bevorder sou gewees het as dit nie vir die werkgewer se gewraakte optrede was nie; met ander woorde, nie net ’n bevinding van substantiewe billikheid nie, maar ook prosedurele billikheid is afhanklik daarvan. Die vervaging van die onderskeid tussen prosedurele billikheid en substantiewe billikheid, wat ook nie deur die Arbeidsappèlhof in Ncane uitgewis is nie, het nie tot gevolg dat substantiewe remedies meer toeganklik is nie. Alhoewel die Arbeidsappèlhof steeds aan Ncane die vergoeding toegeken het, bevestig die hof dat substantiewe remedies soos bevordering en beskermde bevordering slegs in baie uitsonderlike omstandighede beveel behoort te word.³⁶² Watter (ander) remedie die arbeidsforum toeken, hang van die arbeidsforum of Arbeidshof se persepsie rakende die onbillikheid en die graad van onbillikheid van die werkgewer se optrede af. Enige geldelike vergoeding of skadevergoeding wat beveel word ingevolge artikel 186(2) van die WAV is beperk, aangesien dit onderhewig is aan die beperking in artikel 194 van die wet.

4.2.2.4 Die onderskeid tussen mededingende bevorderings en interne bevorderings vir doeleindes van die remedies

Die Arbeidsappèlhof het in Ncane die doeleindes van bevorderings geïdentifiseer.³⁶³ Die doel kan wees óf om ’n vakante pos op ’n hoër posvlak te vul óf dat werknemers wat werksaam is in die organisasie op ’n laer vlak die kwalifikasies, vaardighede en bekwaamheid het om ’n hoër pos te beklee. In ag genome die doel van interne bevordering – om werknemers in die onderneming wat aan die vereistes van die volgende posvlak voldoen, in die hoër posisie te plaas – is dit argumentshalwe billik om te sê dat ’n kandidaat vir interne bevordering wat voldoen aan die objektiewe vereistes wat vir die hoër posvlak gestel word, prima facie ’n aanspraak sou hê om bevorder te word. Werknemers by interne bevorderings waar daar ’n spesifieke beleid is, of kollektiewe ooreenkomste wat vir werkprogressie op grond van persoonlike vordering voorsiening maak, het wel, anders as by mededingende bevordering, ’n versterkte aanspraak of reg op bevordering. Terwyl daar by mededingende bevorderings meegeding word om ’n posisie, aangesien ook eksterne kandidate die reg moet hê om vir ’n bevorderingsaanstelling in ag geneem te word en daarvoor mee te ding, sal dit nie by interne bevorderings die geval wees nie. By mededingende bevorderings, soos in Ncane se geval, is die eienskappe van verskeie kandidate, insluitend maar nie beperk nie tot, die gegriefde kandidaat en die suksesvolle kandidaat s’n, deur die werkgewer vergelyk by die neem van die besluit. Daarom maak dit sin dat die Arbeidsappèlhof meen dat die gevalle waar die hof behoort in te tree, hoogs uitsonderlik sal wees. By interne bevorderings word slegs die onsuksesvolle kandidaat se prestasies aan die objektiewe faktore gemeet. Derhalwe behoort substantiewe remedies, soos terugwerkende of beskermde bevordering, meer geredelik toegeken te word in geval van interne bevorderings as by mededingende bevorderings.

Selfs wanneer daar bevind is dat werknemers in sekere omstandighede ’n aanspraak op bevordering het, word werkgewers se regte en belange nogtans in ag geneem.³⁶⁴ Dit sou onregverdig wees indien by interne bevorderings soveel klem gelê word op die bestuursprerogatief wat werkgewers geniet dat werknemers se belange om bevorder te word as hul werkprestasie en vordering dit regverdig, heeltemal geïgnoreer word. Dit sal ook geen doel dien om by interne bevorderings, indien daar bevind is dat die werkgewer skuldig is aan ’n onbillike arbeidspraktyk, bloot te vereis dat die werkgewer in so ’n geval net die onderhoudsproses moet herhaal nie. Veral in omstandighede waar aangewese werkgewers hulself op regstellende aksie as verweer vir onbillike optrede beroep, behoort daar aan die benadeelde werknemers substantiewe remedies toegestaan te word. In omstandighede waar dit die verteenwoordiging in die werkplek nadelig sal beïnvloed, of waar dit nie prakties is om die betrokke werknemer te bevorder nie, kan ’n beskermde bevorderingsbevel gemaak word.

5. Slot

Die beslissing in Ncane het verskeie belangrike punte rakende niebevordering van kandidate vir bevordering in die verbygaan aangeraak. By nadere ondersoek van hierdie aspekte en teen die agtergrond van ander beslissings en menings word dit duidelik dat daar nie regsekerheid is oor baie van die kwessies rakende onbillike bevordering wat mens sou dink reeds uitgestryk behoort te gewees het nie. Daar is nie sekerheid oor die toepassingsgebied van die remedie in artikel 186(2) van die WAV nie, omdat daar nie ’n duidelike omskrywing is vir wat "bevordering" en onbillikheid vir doeleindes van die toepassing van die bepaling behels nie. Dit is nie duidelik of daar ’n onderskeid gemaak kan word tussen prosedurele en substantiewe billikheid sover dit die bepaling van die toepaslike remedie betref nie, en dit lyk of, soos dit in regsforums en die hof toegepas word, die remedie in artikel 186(2) slegs daarop gemik is om prosedurele onreëlmatighede aan te spreek. Gewoonlik word daar geen substantiewe remedies om die substantiewe onbillikheid aan te spreek aan werknemers wat kan bewys dat die werkgewer skuldig aan ’n onbillike arbeidspraktyk is, verleen nie. Die onsekerheid wat heers oor die behoorlike toepassing van artikel 186(2), en die aantal sake wat in die openbare sektor verwys word, noop mens om te vra of Cheadle nie dalk ’n punt beetgehad het toe hy toentertyd aanbeveel het dat "bevordering" eerder uit die lys onbillike arbeidspraktyke in die WAV verwyder moet word nie, en dat daar eerder op ’n ander, meer toereikende wyse billikheid by bevorderings verseker moet word.³⁶⁵ Wanneer daar oor nuwe wetgewing of riglyne vir doeleindes van bevordering besin word, moet die inherente verskille tussen interne bevorderings en bevorderingsaanstelling in gedagte gehou word. Verder moet daar herbesin word oor die wyse waarop regstellende-aksie-maatreëls toegepas word in die geval van mededingende bevorderings teenoor gevalle van interne bevordering om die belangrike doel van die WAV om harmonie in die werkplek te bevorder,³⁶⁶ te verwesenlik.

Bibliografie

Benjamin, P. en Gruen, C. 2006. The regulatory efficiency of the CCMA: a statistical analysis. https://open.uct.ac.za/bitstream/handle/11427/7351/DPRU_WP06-110.pdf?sequence=1 (12 June 2017 geraadpleeg).

Business Management Daily. 2017. Choosing employees for promotion: a 6-step legal process. http://www.businessmanagementdaily.com/9766/choosing-employees-for-promotion-a-6-step-legal-process (10 April 2017 geraadpleeg).

Cheadle, H. 2006. Regulated flexibility: revisiting the LRA and the BCEA. Industrial Law Journal, 27:663–703.

Department of Labour. 2017. Commission for Employment Equity 17th Annual Report 2016–2017. http://www.labour.gov.za/DOL/documents/annual-reports/Commission%20for%20Employment%20Equity%20Report/2016-2017/commission-for-employment-equity-report-2016-2017 (4 Desember 2017 geraadpleeg).

De Vos, P. 2012. The past is unpredictable: race, redress and remembrance in the South African Constitution. South African Law Journal, 129(1):73–104.

Dierks v University of South Africa 1999 4 BLLR 304 (AH) 1999. (Toegang by saflii.org.za as Dierks v University of SA 1998 ZALC 126 (20/09/2016). http://www.saflii.org/za/cases/ZALC/1998/126.html (14 November 2017 geraadpleeg).

Du Plessis, J.V. en M.A. Fouché 2015. A practical guide to labour law. 8ste uitgawe. Durban: LexisNexis.

Du Toit, D., S. Godfrey, C. Cooper, G. Graham, C. Tamara, B. Conradie en A. Steenkamp. 2015. Labour relations law – A comprehensive guide. 6de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Garbers, C. 1999. Promotions: keeping abreast with ambition. An overview of the current law on promotion of employees. Contemporary Labour Law, 9(3):21–30.

Grogan, J. 2014. Workplace law. 11de uitgawe. Lansdowne: Juta.

Internasionale Arbeidsorganisasie. 2017. Konvensie C111 van 195 rakende diskriminasie in werk en beroep. http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_ILO_CODE:C111 (14 November 2017 geraadpleeg).

Mokabane M.J., K. Odeku en N. Yokyo. 2012. Employer’s failure to adhere to its promotional policy and procedure: Implications for fair labour practices. African Journal of Business Management,6(46):11437–45. http://www.academicjournals.org/journal/AJBM/article-full-text-pdf/68163CC23051 (1 Augustus 2017 geraadpleeg).

Rheeder, J. 2017. Promotion, a right or a privilege? http://www.jrattorneys.co.za/south-african-labour-law-articles/employment-contracts-and-employment-conditions/does-an-employee-have-a-right-to-be-promoted.html (23 Maart 2017 geraadpleeg).

Rycroft, A. 2007. Rethinking the requirements of a fair appointment or promotion: Arries v CCMA & others (2006) 27 ILJ 2324 (LC). Industrial Law Journal, 28:2189–93.

Statistics South Africa. 2017. QLFS 3rd Quarter. http://www.statssa.gov.za/?p=10658 
(4 Desember 2017 geraadpleeg).

Steyn, G.M. 2002. A theoretical analysis of educator motivation and morale. Educare,
31(1 & 2):82–101.

Strauss, E. 2006. Generiese riglyne vir die implementering van gelyke geleenthede by ’n groep nie-aangewese werknemers. MCom (Human Resources Management)-skripsie, Universiteit van Pretoria. http://repository.up.ac.za/handle/2263/23205 (10 April 2017 geraadpleeg).

Strydom, E.M.L. 1998. The origin, nature and ambit of employer prerogative (Part 1). South African Mercantile law Journal, 11(1):40–58.

Universiteit van Kaapstad. 2017. Performance planning, performance reviews and staff development (academic staff). http://www.hr.uct.ac.za/hr/performance/management/academic_staff/performance_planning/#review (10 April 2017 geraadpleeg).

Van der Walt, S. 2017. Landdros kry pos nie omdat hy wit is. Beeld. 22 Augustus, bl. 4.

Van Niekerk, André. 2007. Regulating flexibility and small business: Revisiting the LRA and the BCEA. A response to Halton Cheadle’s concept paper. http://www.humanities.uct.ac.za/sites/default/files/image_tool/images/36/DPRU%20WP07-119.pdf (16 Augustus 2017 geraadpleeg).

Eindnotas

¹ Zondo RP het skynbaar in Department of Justice v CCMA 2004 4 BLLR 297 (AAH) par. 58 die vraag oor wat ’n “bevordering” van ’n “aanstelling” onderskei, tot ruste gebring. Hy beslis dat indien ’n werkgewer ’n posisie binne en buite die onderneming adverteer, ’n suksesvolle buitestander-aansoeker in die geadverteerde pos aangestel word. Daarteenoor kan ’n bestaande werknemer wat aansoek doen om die pos wat hoër in rang is as die pos wat hy of sy tans vul, sou hy of sy suksesvol wees, bevorder word.

² Art. 186(2)(a) van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995 (WAV). Optrede wat met bevordering verband hou, sluit beide bevordering en niebevordering in, asook omstandighede waar ’n persoon redelikerwys bevorder moes gewees het. Sien in hierdie verband Department of Justice v CCMA 2004 BLLR 297 (AAH) parr. 55 e.v.; SAPS v SSSBC 2010 8 BLLR 892 (AH); 2010 31 ILJ 2711 (AH) par. 15.

³ Die bevoegdheid van kommissarisse om met die besluitneming van werknemers in te meng is deur die KH in Sidumo v Rustenburg Platinum Mines Bpk 2007 12 BLLR 1097 (KH) parr. 98–100 oorweeg.

⁴ In art. 1 van die WGI word "aangewese werkgewer" gedefinieer as ’n werkgewer wat meer as 50 werknemers in diens het en wat ’n jaarlikse omset het wat gelykstaande is aan, of meer is as, die bedrag wat vir kleinbesighede van hul klas voorgeskryf word in sked. 4 van die wet. Werkgewers wat nie in die klassifikasie val nie, kan ook vrywillig kragtens art. 13(1) aansoek doen om as aangewese werkgewers te kwalifiseer.

⁵ Du Plessis en Fouché (2015:359).

⁶ 2017 38 ILJ 907 (AAH).

⁷ Sien die bespreking onder par. 2.

⁸ Bespreek onder par. 3.

⁹ Onder par. 4.1.

¹⁰ Bespreek onder par. 4.2.

¹¹ Onder par. 4.3.1.

¹² Bespreek onder par. 4.4.

¹³ Soos bespreek onder par. 5.

¹⁴ Die KH het “beskermde bevordering” beskryf as ’n regsmiddel wat aan die begunstigde die voordele verbonde aan bevordering verskaf. Dit sou bv. wees ’n bevel vir verhoging van die werknemer se salaris of ’n verandering in sy of haar titel (Khumalo en MEC for Education KwaZulu-Natal 2013-12-18 saaknr. CCT10/13 (KH) vn. 2). In KwaDukuza Municipality v SA Local Government Bargaining Council 2009 30 ILJ 356 (AH) parr. 10–1 verduidelik die Arbeidshof dat dit nie ’n tipe kompensasie is wat beveel sal word in omstandighede waar die werknemer hom of haar nie van die bewyslas gekwyt het dat hy of sy wel bevorder sou geword het nie. Dit sal dus nie oorweeg word in omstandighede waar die werknemer net nie ’n billike geleentheid gebied is om mee te ding om die bevorderingspos nie. Sien ook Du Toit e.a. (2015:553–4).

¹⁵ Sien die besprekings onder parr. 4.1.4, 4.2.

¹⁶ Ncane par. 3.

¹⁷ Ncane par. 4.

¹⁸ Ncane parr. 5, 6.

¹⁹ Ncane par. 7.

²⁰ Ncane par. 8.

²¹ Ncane par. 12.

²² Ncane par. 13.

²³ Wet 55 van 1998. Hierna die WGI.

²⁴ Ncane par. 14.

²⁵ Ncane par. 16.

²⁶ Ncane v Lyster 2014 ZALCD 75 parr. 13, 14, 18; Ncane par. 31.

²⁷ Ncane v Lyster 2014 ZALCD 75 par. 18; Ncane par. 18.

²⁸ Ncane v Lyster 2014 ZALCD 75 parr. 18–22.

²⁹ Ncane v Lyster 2014 ZALCD 75 par. 22; Ncane par. 20.

³⁰ Ncane par. 21.

³¹ Ncane par. 22.

³² Ibid.

³³ Ibid.

³⁴ Ncane par. 19.

³⁵ In hierdie geval het die geskil onder die jurisdiksie van ’n bedingingsraad (Safety and Security Sectoral Bargaining Council) geval.

³⁶ Ncane par. 27.

³⁷ Ncane par. 38.

³⁸ Ncane par. 29.

³⁹ 2006 27 ILJ 2324 (AH) par. 17.

⁴⁰ Par. 1.82.

⁴¹ Par. 1.83.

⁴² Par. 1.84.

⁴³ Ncane par. 34.

⁴⁴ Ncane parr. 34–6.

⁴⁵ Ncane v Lyster 2014 ZALCD 75 par. 14.

⁴⁶ Ncane par. 36.

⁴⁷ Ncane par. 38.

⁴⁸ Ncane par. 37.

⁴⁹ Ncane par. 14.

⁵⁰ Ncane par. 36.

⁵¹ Ncane par. 38.

⁵² Ncane par. 24.

⁵³ Ibid.

⁵⁴ In tersiêre akademiese instellings word daar dikwels na hierdie tipe bevordering verwys as ad hominem-bevorderings wat geskied op grond van persoonlike vordering van die kandidaat.

⁵⁵ Art. 9 van die Grondwet, oftewel die gelykheidsklousule, het ten doel om volle en gelyke genieting van alle regte en vryhede te verwesenlik. Ten einde gelykheid te bewerkstellig, moet wetgewing en ander maatreëls gebruik kan word om beskerming te verleen aan persone en kategorieë persone en om mense en kategorieë mense wat deur onbillike diskriminasie benadeel is, te bevorder.

⁵⁶ Artt. 9(4), 7(2), 9(1) en 9(2) van die Grondwet; art. 195 van die WAV, artt. 42–5, 50(1)(g) en sked. 1 van die Wet op Gelyke Indiensneming (WGI). Raadpleeg ook oor die algemeen Rheeder (2017).

⁵⁷ George v Liberty Life Association of Africa Bpk 1996 17 ILJ 571 (NH); Grogan (2014:75).

⁵⁸ Parr. 1–2.

⁵⁹ Leonard Dingler Employee Representative Council v Leonard Dingler (Edms) Bpk 1997 BLLR 1438 (AH).

⁶⁰ Alhoewel daar geen definisie verstrek word vir “onbillike arbeidspraktyk” nie, word daar algemeen aanvaar dat ’n praktyk “billik” is as dit nie wispelturig, arbitrêr of inkonsekwent blyk te wees nie. Du Toit e.a. (2015:539).

⁶¹ 2013 34 ILJ 1156 (AH).

⁶² Grogan (2014:75).

⁶³ Par. 1.85.

⁶⁴ Goliath v Medscheme (Edms) Bpk 1996 17 ILJ 760 (NH). Sien ook oor die algemeen Mokabane e.a. (2012).

⁶⁵ Coetzee v Suid-Afrikaanse Polisiediens 2004 2 BALR 139 (SSSBR); Manana v The Department of Labour 2010 6 BLLR 664 (AH); Minister of Home Affairs v GPSSBC 2008 JOL 21773 (AH).

⁶⁶ Sukhdeo and Department of Social Welfare & Population Development (KZN) 2006 5 BALR 525 (PHWSBC).

⁶⁷ SACSAAWU obo Nguyuza v Premier Loss Control BK 1998 9 BALR 1190 (KVBA); Du Plessis en Fouché (2015:358).

⁶⁸ Mashegoane v The University of the North 1998 3 LLD76 (AH) 77G–77I; Jele v Premier of the Province of KwaZulu–Natal 2003 24 ILJ 1392 (AH) par. 28.

⁶⁹ 1997 18 ILJ 1137 (KVBA).

⁷⁰ 1141B-D.

⁷¹ Grogan (2014:77).

⁷² Ibid; Truter and SAPS 2005 26 ILJ 821 (BCA) 834–5.

⁷³ 2002 23 ILJ 214 (KVBA).

⁷⁴ Raadpleeg ook Nainaar v Department of Works, KZN 2015 ZALCD 26 par. 26; Mzimni v Municipality of Umtata 1998 7 BLLR 780 (Tk) 784G-H; Vereniging van Staatsamptenare nmns Badenhorst v Departement van Justisie 1999 20 ILJ 253 (KVBA); Garbers (1999:22).

⁷⁵ Ncane par. 24.

⁷⁶ 2013 34 ILJ 1548 (AH).

⁷⁷ Par. 3.

⁷⁸ Par. 8.

⁷⁹ 2013 34 ILJ 1548 (AH).

⁸⁰ Vir ’n bespreking van die onderskeid tussen regtegeskille en belangedispute, sien Rycroft en Jordaan (1992:168–9) Kennelik het die onderskeid tussen regtedispute en belangedispute geleidelik begin vervaag.

⁸¹ 2015 36 ILJ 1215 (AAH).

⁸² Par. 19.

⁸³ Parr. 25–6.

⁸⁴ 2015 36 ILJ 2893 (AH).

⁸⁵ Parr. 11–2.

⁸⁶ Par. 57.

⁸⁷ Parr. 51–3.

⁸⁸ Parr. 56–7.

⁸⁹ Par. 58.

⁹⁰ Parr. 59–62.

⁹¹ Parr. 70–1.

⁹² 2004 4 BLLR 297 (AAH).

⁹³ Du Plessis en Fouché (2015:158); Jele v Premier of the Province of KwaZulu-Natal 2003 7 BLLR 723 (AH); City of Cape Town v SAMWU obo Jacobs 2009 9 BLLR 882 (AAH).

⁹⁴ 2003 24 ILJ 1392 (AH); 2003 7 BLLR 723 parr. 49–2.

⁹⁵ Du Toit e.a. (2015: 547).

⁹⁶ Du Toit e.a. (2015:548). Raadpleeg City of Cape Town v SAMWU obo Jacobs 2009 9 BLLR 882 (AAH) parr. 29–31. Sien t.o.v. privaatinstellings Cullen v Distell (Edms) Bpk 2001 8 BALR 834 (KVBA) 836.

⁹⁷ Cheadle (2006:663, 667, 668).

⁹⁸ 2009 18 SALGBC 6.9.8.

⁹⁹ 2016-03-22 saaknr. PSES520-14/15LP (ELRC).

¹⁰⁰ Parr. 4, 15.

¹⁰¹ Ncane par. 24.

¹⁰² Dit is wat bv. by die Universiteit van Kaapstad gedoen word (sien Universiteit van Kaapstad 2017).

¹⁰³ Business Management Daily (2017).

¹⁰⁴ Skynbaar word hierdie siening nie universeel aanvaar nie. Vir ’n teenoorgestelde benadering raadpleeg Du Plessis en Fouché (2015:359).

¹⁰⁵ Art. 1 van die WGI.

¹⁰⁶ Art. 15(2) van die WGI.

¹⁰⁷ Grogan (2014:121).

¹⁰⁸ Art. 1 van die WGI. Die definisie is uitgebrei om Chinese persone te dek wat voor 1994 Suid-Afrikaanse burgers geword het. Raadpleeg Chinese Association of South Africa v Minister van Arbeid N 59251/2007 18/06/2007 TPD.

¹⁰⁹ Art. 15 van die WGI.

¹¹⁰ Ingevolge art. 20(3) van die WGI is ’n persoon “voldoende gekwalifiseerd” vir ’n pos op grond van een of ’n kombinasie van die volgende redes: hy of sy beskik oor die vereiste formele kwalifikasies; hy of sy het gelykstaande vorige geleerdheid; hy of sy het toepaslike ervaring; of hy of sy beskik oor die bevoegdheid om binne ’n redelike tyd die vermoë te bekom om die werk te kan verrig.

¹¹¹ Art. 15(1) van die WGI.

¹¹² Ingevolge art. 20 van die WGI moet aangewese werkgewers ’n gelyke-indiensnemingsplan opstel en implementeer.

¹¹³ Art. 15(2) vereis dat aangewese werkgewers numeriese doelwitte moet stel waar aangewese groepe werknemers onderverteenwoordig is. Hierdie doelwitte moet ten doel hê om verteenwoordiging in alle werkskategorieë en op alle werksvlakke te bewerkstellig. Raadpleeg ook art. 2 van die WGI wat die doel van die wetgewing uiteensit.

¹¹⁴ Art. 15 van die WGI. Daar is geen definisie vir "kwota" in die WGI nie, maar daar mag nie ’n absolute verbod op bevordering of aanstelling gestel word vir nie-aangewese werknemers nie. SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 42, 52.

¹¹⁵ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 96. Die hof merk in par. 81 van hierdie saak op dat alhoewel ras ’n belangrike oorweging is om benadeling te meet, daar ’n tyd sal moet kom wanneer ons as land kan wegbeweeg van ras as maatstaf. In par. 89 oorweeg die hof die impak wat niebevordering op ’n persoon se menswaardigheid het. Die hof benadruk ook dat meriete en die bevoegdheid van kandidate nie geïgnoreer mag word by besluitneming oor wie die mees geskikte kandidaat vir bevordering is nie (par. 65). In par. 111 verduidelik die hof hoe werkgewers ’n balans moet tref tussen verteenwoordiging en ander faktore wat by bevordering oorweeg moet word. Die faktore wat die hof identifiseer wat werkgewers in ag moet neem vir ’n besluit om billik te wees, sluit in: effektiwiteit en bevoegdheid van die onderskeie kandidate (par. 41); of die werknemer in die aangewese groep voldoende gekwalifiseerd is (par. 41); die impak van die besluit op sy of haar menswaardigheid om iemand wat nie in een van die onderverteenwoordigde aangewese groepe werknemers is nie, te bevorder (parr. 76, 186).

¹¹⁶ Department of Labour (2017:8–9).8ALE

¹¹⁷ Art. 15 van die WGI verbied die stel van kwotas en absolute hindernisse. Raadpleeg ook Du Preez v Minister of Justice and Constitutional Development 2006 3 All SA 271 (SE); 2006 9 BCLR 1094 (SE); 2006 8 BLLR 767 (SE) par. 39; SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 42, 87.

¹¹⁸ 2003 24 ILJ 1130 (AH).

¹¹⁹ Parr. 1, 2.

¹²⁰ Par. 49.

¹²¹ Par. 48.

¹²² SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par.88.

¹²³ Die reg op gelykheid in art. 9(2) van die Grondwet het ten doel om substantiewe gelykheid te bewerkstellig en nie om teenoorgestelde diskriminasie in die werkplek daar te stel nie. Om te bepaal of ’n regstellende aksie-maatreël aan die vereistes van die Grondwet voldoen, moet dit ten doel hê om persone wat voorheen benadeel is deur regstellende aksie te beskerm of te bevoordeel en om gelykheid te bewerkstellig (Minister van Finansies v Van Heerden 2004 12 BLLR 1181 (KH)). Ons Grondwet maak nie slegs vir formele gelykheid voorsiening nie. Die feit dat benadeling voortdurend is, vereis dat positiewe stappe gedoen word om gelykheid te bevorder. Regstellende aksie is ingestel om substantiewe gelykheid te bevorder (SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 28–9, 35, 138).

¹²⁴ 2014 6 SA 123 (KH).

¹²⁵ Cameron R, Froneman R en Majiedt WR.

¹²⁶ Par. 148; SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 77.

¹²⁷ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 39, 143, 149.

¹²⁸ Par. 14.

¹²⁹ 2007 2 BLLR 164 (AH); 2007 28 ILJ 428 (AH).

¹³⁰ Parr. 1, 18.

¹³¹ Par. 8.

¹³² Parr. 90–3.

¹³³ Du Toit e.a. (2014:551 vn. 117); Du Plessis en Fouché (2015: 360).

¹³⁴ Inherente vereiste vir die werk en regstellende aksie word gelys as verwere teen ’n onbillike diskriminasieklag wat kragtens art. 6 van die WGI teen ’n werkgewer ingestel is.

¹³⁵ Du Toit e.a. (2014: 550).

¹³⁶ SAPS v Solidary obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 36–7.

¹³⁷ Art. 6(2)(a) van die WGI en art. 9(2) van die Grondwet maak uitdruklik daarvoor voorsiening dat die verwesenliking van substantiewe gelykheid vereis dat maatreëls ingestel moet word by wyse van wetgewing ten einde die ongelykhede in die verlede aan te spreek. Dit sluit in die nadeel wat sekere groepe werknemers ondervind het wat verhoed het dat formele kwalifikasies behaal is. Raadpleeg ook Alexandre v Provincial Administration of the Western Cape Department of Health 2005 ZALC 57 par. 41; SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 126, 136; National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minister of Justice 1999 1 SA 6 (KH); 1998 12 BCLR 1517 (KH) par. 60.

¹³⁸ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 51–3, 145.

¹³⁹ Art. 2 van die Internasionale Arbeidsorganisasie (2017) vereis van alle lidstate wat die konferensie bekragtig het, om nasionale wetgewing aan te neem wat diskriminasie in die werkplek teenwerk na gelang van die spesifieke vereistes in die land.

¹⁴⁰ Inherente vereistes van die werk word ook spesifiek uitgesonder as omstandighede wat nie as diskriminasie kwalifiseer nie. Raadpleeg art. 1(2) van die Internasionale Arbeidsorganisasie (2017) rakende diskriminasie in werk en beroep.

¹⁴¹ 2002 3 SA 468 (T.

¹⁴² Stoman 477F-H.

¹⁴³ Die Konstitusionele Hof het in Barnard par. 40 die vereistes vir ’n geldige gelyke-indiensnemingsplan oorweeg.

¹⁴⁴ Art. 15 van die WGI; SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 42, 52.

¹⁴⁵ 2010 2 BLLR 194 (AH).

¹⁴⁶ 2000 6 BLLR 701 (AH).

¹⁴⁷ Par. 22.

¹⁴⁸ De Vos (2012:88).

¹⁴⁹ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 30–2.

¹⁵⁰ Par. 38.

¹⁵¹ Par. 36.

¹⁵² SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 140.

¹⁵³ 2004 7 BLLR 708 (AH).

¹⁵⁴ Par. 17.

¹⁵⁵ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 39.

¹⁵⁶ 2006 9 BLLR 844 (AH).

¹⁵⁷ Par. 15.

¹⁵⁸ Par. 45.

¹⁵⁹ Par. 46.

¹⁶⁰ Parr. 54–5.

¹⁶¹ 2015-05-18 saaknr. PSES501-14/15NW (ELRC).

¹⁶² Wet 76 van 1998.

¹⁶³ Par. 11.

¹⁶⁴ 2015 11 BLLR 1129 (AAH).

¹⁶⁵ Naidoo v Minister of Safety and Security 2013 5 BLLR 490 (AH).

¹⁶⁶ Par. 47.

¹⁶⁷ Par. 54.

¹⁶⁸ Ncane par. 24.

¹⁶⁹ 2006 3 All SA 271 (SE); 2006 9 BCLR 1094 (SE); 2006 8 BLLR 767 (SE). Kennelik het hierdie saak gehandel oor aanstellings en nie bevordering nie, maar die beginsels t.o.v. die toepassing van regstellende aksie is nietemin relevant.

¹⁷⁰ Par. 3.

¹⁷¹ Parr. 12–5.

¹⁷² Artt. 1 en 13 van die Wet op Voorkoming van Onbillike Diskriminasie.

¹⁷³ Par. 27.

¹⁷⁴ Parr. 36–8.

¹⁷⁵ Parr. 43–4.

¹⁷⁶ Parr. 44–5.

¹⁷⁷ 2005 6 BLLR 539 (AH).

¹⁷⁸ Ingevolge art. 6(1) van die WGI.

¹⁷⁹ Parr. 40–2.

¹⁸⁰ Aangesien hierdie geskil handel oor beweerde diskriminasie teen ’n landdros wat nie as ’n “werknemer” kwalifiseer vir doeleindes van die WGI nie, sal die Wet op Gelykheid en Voorkoming van Onbillike Diskriminasie 4 van 2000 toepassing vind. Diskriminasie word in hierdie stuk wetgewing omskryf as enige optrede, insluitende ’n beleid of praktyk, wat enige persoon hetsy direk of indirek benadeel of wat hom of haar van voordele ontneem op een of meer van die verbode gronde, wat ras en geslag insluit. Die wetgewing bepaal voorts dat die bewyslas op die respondent-werkgewer rus om te bewys dat die diskriminasie billik is.

¹⁸¹ Van der Walt (2017). Landdros kry pos nie omdat hy wit is.

¹⁸² 2010 5 BLLR 561 (AH).

¹⁸³ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 21.

¹⁸⁴ Die KH se beslissing in Sidumo v Rustenburg Platinum Mines Bpk 2007 12 BLLR 1097 (KH) par. 110 bepaal dat daar ’n logiese verband tussen die werkgewer se besluit en die werklike redes vir die besluit moet wees. Die werkgewer moet kan aanvoer waarom een kandidaat bo ’n ander verkies is. Raadpleeg PSA obo Dalton v Department of Public Works 1998 9 BALR 1177 (KVBA) 1180G; SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 192.

¹⁸⁵ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 22.

¹⁸⁶ Solidarity obo Barnard v South African Police Service 2013 ZASCA 177; 2014 2 SA 1 (HHA).

¹⁸⁷ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 23.

¹⁸⁸ 2016 37 ILJ 1012 (AH).

¹⁸⁹ Par. 88.

¹⁹⁰ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 65, 66.

¹⁹¹ Department of Labour (2017:1, 39–40).

¹⁹² Department of Labour (2017:41, 46). Blanke vroue kry die meeste opleiding vir die ontwikkeling van vaardighede.

¹⁹³ In 2016 was 45,5% van die bevorderings in die blanke bevolkingsgroep, 23,5% swart (African), 6,5% Indiërs en 5,7% kleurlinge (Department of Labour 2017:45).

¹⁹⁴ Meer as die helfte van nuwe aanstellings is swart (41,7%) gevolg deur blankes (26,8%) en buitelanders (18,7% (Department of Labour 2017:45).

¹⁹⁵ Hierdie feitestel stem baie ooreen met dié in SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH).

¹⁹⁶ 2014 6 SA 123 (KH).

¹⁹⁷ Par. 13.

¹⁹⁸ Solidarity obo Barnard v South African Police Service 2013 ZASCA 177; 2014 2 SA 1 (HHA) par. 78; SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 26.

¹⁹⁹ Par. 15.

²⁰⁰ Ibid.

²⁰¹ Par. 62.

²⁰² Ibid.

²⁰³ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 12.

²⁰⁴ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 65, 66.

²⁰⁵ Par. 67.

²⁰⁶ Ibid.

²⁰⁷ Die KH het ook al erken dat die toepassing van regstellende aksie vir werknemers ’n emosionele aangeleentheid kan wees. Raadpleeg in hierdie verband SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 1, 74, 127.

²⁰⁸ SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 80, 110.

²⁰⁹ Strauss (2006:3, 51–2). Sien ook Steyn (2002:82, 87, 91, 97, 99).

²¹⁰ Strauss (2006:53–4).

²¹¹ AK 393 SK 40817 van 28 April 2017. www.gponline.co.za.

²¹² In die polisiediens word daar bv. in die Nasionale Instruksie daarvoor voorsiening gemaak dat die nasionale kommissaris poste vir persone in die onderverteenwoordigde aangewese groepe werknemers reserveer. Dit word dan so in die advertensie vir die pos bekend gemaak. SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) vn. 9 en par. 10. In Barnard se geval was die pos egter nie dienooreenkomstig vir spesifieke aangewese werknemers gereserveer nie.

²¹³ Items 1(b), 4.2, 6(a), 6.1.2 van die kode maak dit duidelik dat konsultasie noodsaaklik is met die oog op deursigtigheid. In PSA obo Badenhorst v Department of Justice 1999 20 ILJ 253 (KVBA) het die kommissaris opgemerk dat behoorlike konsultasie met werknemers ten minste die persepsie van onbillikheid van die werkgewer se optrede kan uitsluit. In SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) par. 68 het die KH die feit dat Barnard geweet het dat regstellende aksie toegepas word, en dat sy die implikasies daarvan verstaan het, benadruk.

²¹⁴ Du Plessis en Fouché (2015:158).

²¹⁵ Ibid. Raadpleeg ook Monyakeni v SA Police Service 2008 29 ILJ3111 (BCA) en Lotter v SA Police Service 2005 26 ILJ578 (BCA).

²¹⁶ 2014 6 SA 123 (KH).

²¹⁷ In par. 42 het die hof die belang van opleiding en ontwikkeling van werknemers in die aangewese groepe ten einde regstellende aksie te verwesenlik, oorweeg.

²¹⁸ In PSA v Minister of Justice 1997 18 ILJ 241 (T) is bevestig dat gelyke indiensneming nie die aanstelling van ’n persoon regverdig wat glad nie die werk kan doen nie.

²¹⁹ ’n Bespreking van verskeie opsies wat al deur die arbeidsforum of die hof toegepas is, volg onder par. 4.2.2.3.

²²⁰ Minister of Safety and Security v SSSBC 2010 4 BLLR 428 (AH) par. 19.

²²¹ 2005 26 ILJ 234 (AH) 240G–241B.

²²² Sien verder Naudé v Member of the Executive Council, Department of Health Mpumalanga 2009 30 ILJ 910 (AH) par.113; Allpass v Mooikloof Estates (Edms) Bpk h/a Mooikloof Equestrian Centre 2011 32 ILJ 1637 (AH) par. 77; University of South Africa v Reynhardt 2010 31 ILJ 2368 (AAH) par. 14; Reynhardt v University of South Africa 2008 29 ILJ 725 (AH) par.145; Viney v Barnard Jacobs Mellet Securities (Edms) Bpk 2008 29 ILJ 1564 (AH) parr. 81–2; Chemical Energy Paper Printing Wood and Allied Workers Union v Glass and Aluminium 2000 BK 2002 23 ILJ695 (AAH) parr. 48–51.

²²³ 2012 33 ILJ 2597 (AAH).

²²⁴ Par. 14.5.

²²⁵ Cheadle (2006:663, 667, 668).

²²⁶ Cheadle (2006:667).

²²⁷ Tshwane Metropolitan Council v SALGBC 2011 12 BLLR 1176 (AH) par. 27; Du Toit e.a. (2015:554).

²²⁸ Ncane par. 37.

²²⁹ George v Liberty Life Association 1996 8 BLLR 985 (NH).

²³⁰ Kadiaka v ABI 1999 20 ILJ 373 (AH); Ncane par. 12.

²³¹ Grogan (2014:77); Msobo and Independent Municipal & Allied Trade Union 2008 29 ILJ 459 (KVBA).

²³² 1996 BLLR 603 (NH).

²³³ Par. 3.

²³⁴ Saaknr. 817/01 2005 JOL 15727 (ELRC).

²³⁵ Par. 24.

²³⁶ NEHAWU obo Thomas v Department of Justice 2001 22 ILJ 306 (BCA).

²³⁷ Par. 9; Public Service Association of SA obo Helberg v Minister of Safety and Security 2004 25 ILJ 2373 (AH) par. 12.

²³⁸ 2015 36 ILJ 1215 (AAH).

²³⁹ Par. 12.

²⁴⁰ 2010-10-27 saaknr. P426/08 (ELRC).

²⁴¹ Par. 22.

²⁴² Par. 22.1.

²⁴³ 2005 26 ILJ 821 (BCA).

²⁴⁴ 2004 5 BALR 537 (SSSBC).

²⁴⁵ 2005 26 ILJ 207 (BCA).

²⁴⁶ Grogan (2014:78); Joint Affirmative Action Management Forum v Pick ’n Pay Supermarket 1997 18 ILJ 1149 (KVBA); Van Niekerk v Medicross Health Care Group (Edms) Bpk 1998 8 BALR 1038 (KVBA); Visser v Vodacom 2002 10 BALR 1031 (AMSSA)).

²⁴⁷ Grogan (2014:77–8); SAMWU obo Govender v Durban Metro Council 1999 6 BALR 762 (IMSSA); TWU obo Geldenhuys v Metrorail 1998 11 BALR 1542 (IMMSA); PSA obo Plaatjies v Department of Home Affairs 1999 7 BALR 823 (KVBA); SAPS v Public Servant’s Association 2006 27 ILJ 2241 (KH); Spoornet (Joubert Park) v Salstaff (Johannesburg) 1998 4 BALR 513 (IMSSA).

²⁴⁸ 1998 19 ILJ 1655, 1673–4.

²⁴⁹ Sien bv. SADTU obo Dinoge v Department of Education North West 2015-05-18 saaknr. PSES501-14/15NW (ELRC) par. 11.

²⁵⁰ Gurarnah v SA Weather Services 2004 4 BALR 454 (KVBA); Limekaya v Department of Education 2004 5 BALR 586 (GPSSBC).

²⁵¹ 2001 7 BALR (KVBA).

²⁵² Diphiko v University of the North-West 2001 3 BALR 229 (KVBA); Dumisa v University of Durban Westville 2001 7 BALR 753 (KVBA); Pascoe v Minister for the Public Service and Administration 2002 8 BLLR 791 (AH).

²⁵³ Dikwels bepaal werkgewers in advertensies dat hulle die reg voorbehou om nie die pos te vul as geskikte kandidate nie aansoek doen nie. Verder: as daar geen vakante pos is nie, kan dit persone wat waargeneem het in die posisie, of wat op vastetermynkontrakte is, geensins baat om op grond van redelike verwagting van permanente aanstelling, selfs na die wysiging van art. 186(1)(b) van die WAV, aksie in te stel nie. Raadpleeg Department of Justice v CCMA 2004 4 BLLR 297 (AAH). In Dierks v University of South Africa 1999 4 BLLR 304 (AH); 1999 20 ILJ 1227 parr. 39–40, 155 het die Arbeidshof beslis dat op die feite die vastetermynwerknemer nie ’n redelike verwagting kon gehad het nie, omdat daar nie ’n pos vir die werknemer was om te vul nie.

²⁵⁴ 2017-07-10 saaknr. JA 96/15 (AAH).

²⁵⁵ Art. 198A is in die WAV ingesluit ten einde beskerming te bied aan werknemers wat vir arbeidsmakelaars of tydelike werkverskaffingdienste werk en wat tydelike dienste verskaf. Art. 198(1)(a) verskaf definisies vir hierdie konsepte (Wysigingswet op Arbeidsverhoudinge 6 van 2014 kl. 37–8). Werknemers wat deur werkverskaffingsdienste tydelike dienste aan kliënte verskaf, is werknemers van die tydelike werkverskaffingsdiens totdat ’n werknemer geag word ’n werknemer van die kliënt te wees ingevolge art. 198A(3)(b) van die WAV.

²⁵⁶ Art. 198B(4) van die WAV. Dieselfde regverdigingsgronde wat by vastetermyndienskontrakte toepassing vind, is ook van toepassing op werknemers wat by arbeidsmakelaars werk. Die redes waarvoor hierdie tipe tydelike kontrakte gebruik mag word, sluit in vir doeleindes van vervangingsarbeid, vir korttermynprojekte, die aanstelling van studente vir opleiding, seisoenale werk, projekte wat afhanklik is van eksterne befondsing, en kontrakaanstellings van werkers wat alreeds die normale aftree-ouderdom bereik het.

²⁵⁷ Die drumpelbedrag is tans R205 433, 30. Sien art. 198A(2), 198B(2)(a), 198C(2)van die WAV saamgelees met art. 6(3) van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997.

²⁵⁸ Die werknemers moet in die geheel beskou nie op swakker of minder gunstige diensvoorwaardes werk as ander werknemers wat vir die kliënt werk nie, tensy daar regverdigbare redes is om hulle anders te behandel (art. 198A(5) van die WAV).

²⁵⁹ Art. 198A(5),198B(9), 198C(3)(a) van die WAV.

²⁶⁰ 2004 13 AAH 1.11.6.

²⁶¹ PSA obo Badenhorst v Department of Justice 1998 3 LLD 425 (KVBA); Van Rensburg v Northern Cape Provincial Administration 199718 ILJ 1421 (KVBA); NEHAWU obo Thomas v Department of Justice 2001 22 ILJ 306 (BCA). Du Toit e.a. (2015:551).

²⁶² Grogan (2014:77); PSA obo Dalton v Department of Public Works [1998] 9 BALR 1177 (KVBA).

²⁶³ Grogan (2014:77); Mabatha en Durban Institute of Technology 2005 26 ILJ2454 (KVBA).

²⁶⁴ 2017-03-03 saaknr. PSES 285-16/17 NW (ELRC).

²⁶⁵ Par. 1.71.

²⁶⁶ Die bestuursprerogatief van werkgewers word sowel substantief as prosedureel beperk sover dit bevordering en niebevordering van kandidate vir bevordering betref (Du Plessis en Fouché 2015:357).

²⁶⁷ Par. 1.73.

²⁶⁸ 2000 21 ILJ 1653 (AH).

²⁶⁹ Parr. 11–2.

²⁷⁰ Ncane par. 24.

²⁷¹ Dié beginsel is in so ’n mate deel van ons reg dat daar aanvaar is dat die verpligting tot regverdige optrede of behandeling (fair dealing) ’n geïmpliseerde bepaling van elke dienskontrak is (SA Maritime Safety Authority v McKenzie 2010 ILJ 529 (HHA)). Die hof het ook al beslis dat daar kontraktueel ’n geïmpliseerde wedersydse vertrouensverpligting (implied term of mutual trust and confidence) tussen werkgewers en werknemers is (Murray v Minister of Defence 2008 ILJ 1369 (HHA)).

²⁷² Khumalo v MEC Education 2014 5 SA 579 (KH) parr. 62–3; Nainaar v Department of Works, KZN 2015 ZALCD 26. Raadpleeg ook Manana v Department of Labour 2010 6 BLLR 664 (AH); Ncane par. 24.

²⁷³ IMATU obo Xamleko en Makana Municipality 2003 1 BALR 4 (BR).

²⁷⁴ Nainaar v Department of Works, KZN 2015-5-19 saaknr. D839/05 (AH) par. 29; Meyer v SAPS 2002 23 ILJ 974 (BCA); Crotz v Worcester Transitional Local Council National 2001 8 BALR 834 (KVBA); SA Transport & Allied Workers Union and Metrorail Services 2002 23 ILJ 2389 (ARB).

²⁷⁵ SA Transport & Allied Workers Union obo Fourie v Transnet 2002 23 ILJ 1117 (ARB).

²⁷⁶ Page v SA Police Service 2002 23 ILJ 111 (ARB) 115–6. Sien ook Du Toit e.a. (2015:108).

²⁷⁷ Nainaar v Department of Works, KZN 2015-5-19 saaknr. D839/05 (AH) par. 29.

²⁷⁸ Rycroft (2007:2192).

²⁷⁹ Alhoewel ’n inherente vereiste van die werk en regstellende aksie nie soos by die toepassing van art. 6 van die WGI dien as regverdigingsgrond of verweer vir onbillike optrede deur die werkgewer ingevolge artikel 186(2) van die WAV nie, is daar al aangevoer dat daar geen rede bestaan hoekom hierdie regverdigingsgronde nie vir werkgewers beskikbaar sal wees wat beweer dat hul optrede nie onbillik is nie (sien Du Toit e.a. 2015:550).

²⁸⁰ POPCRU obo Kukkuk v SAPS 2001 8 BALR 809 (P) (Du Toit e.a. 2015:550).

²⁸¹ Nainaar v Department of Works, KZN 2015-5-19 saaknr. D839/05 (AH) par. 30; SAPS v Solidarity obo Barnard (Police and Prisons Civil Rights Union as Amicus Curiae) 2014 6 SA 123 (KH) parr. 105–6.

²⁸² Rafferty and Department of the Premier 1998 8 BALR 1017 (KVBA).

²⁸³ Grogan (2014:77); National Commissioner of the SAPS v Safety and Security Sectoral Bargaining Council 2005 26 ILJ 903 (AH).

²⁸⁴ Par. 22.2.

²⁸⁵ Par. 22.3.

²⁸⁶ Par. 22.4.

²⁸⁷ 1997 18 ILJ 142 (KVBA).

²⁸⁸ Par. 13.

²⁸⁹ Grogan (2014:76); IMATU/Greater Pretoria Metropolitan Council 1999 12 BALRE 1459 (IMSSA); Portnet v SALSTAFF obo Lagrange 1998 7 BALR 963 (IMSSA); Du Plooy and National Prosecuting Authority 2006 27 ILJ 409 (AH).

²⁹⁰ Par. 16.

²⁹¹ 1999 20 ILJ 253 (KVBA).

²⁹² 256G-I.

²⁹³ Ncane par. 26.

²⁹⁴ SAMWU obo Damon v Cape Metropolitan Council 1999 ILJ 714 (KVBA).

²⁹⁵ 2000 21 ILJ 1653 (AH).

²⁹⁶ Ndlovu parr. 11–2; Ncane par. 27.

²⁹⁷ 1996 5 BLLR 603 (NH) 609–10, 614G–F.

²⁹⁸ Ncane par. 22.

²⁹⁹ 2000 21 ILJ 1653 (AH) par. 11–2.

³⁰⁰ Dieselfde beginsel is bevestig in Cullen v Distell (Edms) Bpk 2001 8 BALR 834 (KVBA).

³⁰¹ 2012 33 ILJ 2597 (AAH).

³⁰² Par. 17.

³⁰³ Hierdie beginsel is in Ncane parr. 25–7 as korrek aanvaar.

³⁰⁴ 2005 26 ILJ 903 (AH).

³⁰⁵ 2016-11-18 saaknr. JR 939/14 (AH).

³⁰⁶ Ingevolge art. 194 van die WAV moet die vergoedingsbedrag dit wees wat die voorsittende beampte as billik aanskou in die omstandighede, maar mag die bedrag nie 12 maande se salaris oorskry nie.

³⁰⁷ Par. 9.

³⁰⁸ 2003 5 BALR 523 (B).

³⁰⁹ Par. 10.

³¹⁰ SAMWU obo Damon v Cape Metropolitan Council 1999 ILJ 714 (KVBA), 1999 3 BALR 255 (KVBA) 263.

³¹¹ PSA obo Badenhorst v Department of Justice 1999 ILJ 253 (KVBA).

³¹² Du Plessis en Fouché (2015: 357).

³¹³ SAMWU obo Damon v Cape Metropolitan Council 1999 20 ILJ 714 (KVBA); PSA obo Badenhorst v Department of Justice 1999 20 ILJ 253 (KVBA).

³¹⁴ Mokabane e.a. (2012).

³¹⁵ 2017-03-03 saaknr. PSES 285-16/17NW (ELRC).

³¹⁶ Par. 1.7.

³¹⁷ Par. 1.9.

³¹⁸ Par. 1.10.

³¹⁹ Parr. 1.1–1.12.

³²⁰ Par. 1.76.

³²¹ Par. 1.74.

³²² Par. 1.75.

³²³ Par. 1.91.

³²⁴ Par. 1.92.

³²⁵ Par. 1.93.

³²⁶ Saaknr. PSES465-16/17EC (ELRC).

³²⁷ Par. 1.

³²⁸ Par. 5.

³²⁹ Par. 5.1.1.

³³⁰ Par. 18.

³³¹ Par. 33.

³³² Par. 40.

³³³ Par. 50.

³³⁴ Par. 69.

³³⁵ Par. 74.

³³⁶ Par. 89.

³³⁷ Parr. 11–2.

³³⁸ Par. 92.

³³⁹ Par. 97.

³⁴⁰ Par. 107.

³⁴¹ Par. 109.

³⁴² Par. 110.

³⁴³ Par. 111.

³⁴⁴ Hierdie remedie kan defekte in die oorspronklike prosedure aanspreek (PSA obo Badenhorst v Department of Justice 1998 20 ILJ 253 (KVBA); raadpleeg ook Du Toit e.a. 2015:550).

³⁴⁵ Par. 99.

³⁴⁶ 2016-11-18 saaknr. JR 939/14 (AH).

³⁴⁷ Nainaar v Department of Works, KZN 2015-5-19 saaknr. D839/05 (AH) par. 28.

³⁴⁸ Grogan (2014:78); National Commissioner of the SAPS v Safety and Security Sectoral Bargaining Council hierbo; National Commissioner of the SAPS v Basson 2006 27 ILJ 614 (AH).

³⁴⁹ 2009 ILJ 356 (AH).

³⁵⁰ 2016 37 ILJ 1995 (KH).

³⁵¹ Bevele 5(c) en (d).

³⁵² Parr. 87–95.

³⁵³ Nugent WR en Cameron R.

³⁵⁴ Par. 134. Die regters het egter nie uitgebrei oor watter remedie vir mnr. Davids, die enigste applikant wat nie swart is nie, gepas sou wees nie.

³⁵⁵ 2007 28 ILJ 375 (AH).

³⁵⁶ De Nysschen v General Public Service Sector Bargaining Council 2007 28 ILJ 375 (AH)par. 13.

³⁵⁷ De Nysschen v General Public Service Sector Bargaining Council 2007 28 ILJ 375 (AH) par. 25; Nainaar v Department of Works, KZN 2015-5-19 saaknr. D839/05 (AH) parr. 31–2.

³⁵⁸ 2016 37 ILJ 156 (AH).

³⁵⁹ Parr. 9, 24.

³⁶⁰ Parr. 9, 14, 24.

³⁶¹ Parr. 24–6.

³⁶² Ncane par. 38.

³⁶³ Ncane par. 24.

³⁶⁴ Strydom (1998: 40); Benjamin en Gruen (2006:6); sien ook NEHAWU v University of Cape Town 2003 3 SA 1 (KH) parr. 40–1.

³⁶⁵ Cheadle (2006:663); Van Niekerk (2007).

³⁶⁶ Art. 1 van die WAV.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post ’n Oorweging van verskeie aspekte rakende die prerogatief om werknemers nie te bevorder nie appeared first on LitNet.

Opsomming

Omstrede kwessies kom wêreldwyd al hoe meer in jeugliteratuur¹ voor. Na aanleiding van sensuurwette is vier kategorieë geïdentifiseer waarvolgens omstrede kwessies in literêre tekste ingedeel kan word, naamlik geweld, politiek, seksualiteit en religie (Fritz en Van der Westhuizen 2010:163–82). Enkele voorbeelde van omstrede kwessies in jeugliteratuur waaroor ’n morele oordeel uitgespreek en in een van die vier genoemde kategorieë ingesluit kan word, is onder andere disrespek teenoor gesag, dwelm- en drankgebruik (of -misbruik), rook, asook seksuele promiskuïteit.

Volwassenes huldig uiteenlopende sieninge oor die blootstelling van omstrede kwessies in jeugliteratuur. Sommiges is van mening dat die leesblootstelling aan omstrede kwessies die adolessent negatief beïnvloed (angsteorie), terwyl ander argumenteer dat adolessente op hierdie wyse afsluiting vind van hulle eie probleme (katarsisteorie).

Die volwasse rolspelers, wat ’n bydraende rol behoort te vervul in die vestiging van moraliteit by die adolessent, openbaar somtyds self teenstrydige waardes, wat tot verwarring by die adolessent lei. Skrywers, en ook onderwysers, bly steeds van die belangrikste rolspelers wat betref die moontlike vestiging van ’n moraliteitsbewussyn by adolessente.

Adolessente word wyd aan omstrede kwessies deur ander media, onder andere films, televisie, internet, tydskrifte en koerante, blootgestel. Jeugverhale, waarvan die inhoud omstrede van aard mag wees, sal waarskynlik deel van adolessentelesers se leesbelangstellings vorm. Onderwêreld deur Fanie Viljoen is tans een van die voorgeskrewe werke vir graad 12-Afrikaans Huistaal-leerders. Omstrede kwessies wat in hierdie jeugverhaal geïdentifiseer kan word, is onder andere kuberkraking, selfdood, tienerseks, asook drank- en dwelmgebruik. Die bespreking van hierdie jeugroman en ander soortgelyke jeugverhale van omstrede aard kan vir die onderwyser problematies in die klaskameromgewing raak en in hierdie artikel word gepoog om bepaalde interaktiewe metodes aan die hand van die resepsie-estetika-benadering aan te beveel om hierdie kwessies wel doeltreffend met leerders te kan bespreek. Enige hulp wat onderwysers in hulle rol as waardevormers kan ontvang, behoort verwelkom te word.

Onderwysers behoort te fokus op die letterkundestudie waartydens morele kwessies wat wel in die literêre werk geïntegreer is, bespreek kan word. In die beheerde klaskameromgewing kan gesprekke met die leerders oor omstrede kwessies ontlok word. Onder die mediëring² van die onderwyser kan die leerders se eie ontdekking van die oorsake en gevolge van, en moontlike oplossings vir, sulke kwessies bydra tot die terapeutiese waarde wat in hierdie tipe jeugverhale verskuil is.

Trefwoorde: Fanie Viljoen; jeugliteratuur; moraliteit; omstrede kwessies; Onderwêreld

Abstract

Morality and controversial matters in youth literature: a perspective on Onderwêreld by Fanie Viljoen

Morality is a concept that is difficult to define because of the diversity of people and their lifestyles. The following commonalities emerge from an examination of the wide range of definitions of morality: Morality is a personal and subjective consciousness of what is good or evil or of what is right or wrong in one’s actions towards oneself and others. Morality therefore implies the ability to express an opinion on controversial matters that surface in youth literature. Controversiality, on the other hand, implies a debatable matter. In other words, it is possible to judge a matter differently. Morality can be summarised as follows: Morality judges controversial matters, which in this case refers to youth literature. In other words, morality judges whether certain debatable matters in certain youth narratives are right or wrong.

Since adolescents have free access to literature, it is becoming more difficult for parents to monitor what their children read. When certain youth novels are analysed, controversial content seems to be the order of the day. Owing to these controversial matters in youth literature, the stories are either severely criticised by certain role players who regard themselves as the moral gatekeepers of the youth, or enjoy the support of others who believe that the occurrence of controversial matters in youth literature provides an opportunity to conduct an intellectual conversation with the adolescent reader.

Teachers who shy away from these contentious topics in youth literature and who do not want to address these matters in the classroom with their learners, or would rather not have these controversial youth novels prescribed for their learners, no longer provide a solution to this problem. The question should rather be what effective methods can be used to facilitate these controversial matters with the learners in the classroom.

An extensive literature review was launched in an effort to determine the nature of morality, to pin down who the role players are in shaping adolescent morality, to shed light on the international view of morality in youth literature, to examine contemporary trends in Afrikaans youth literature regarding morality, as well as to investigate the different perspectives of adults regarding controversial matters in youth literature.

As it appeared from the literature review that morality is personal and subjective in nature, it was decided to use reception aesthetics as the literary theory to support this article, as described by Wolfgang Iser (1978). Iser (1978) argues that “literature is more than the text, for the text only takes on life when it is realized, and furthermore the realization is by no means independent of the individual disposition of the reader”.

From this can be deduced that reading a text involves an active creation of meaning by the reader from the text itself.

In the text analysis of the embodiment of morality in Onderwêreld by Fanie Viljoen an integrated literary approach as a descriptive method was followed. The steps followed were the analysis, interpretation and evaluation of the text. This approach was taken to suggest ways for the teacher to facilitate certain controversial matters with Grade 12 Afrikaans Home Language learners in the classroom.

The controversial matters that are becoming increasingly commonplace in youth literature and subject to censorship laws can be divided into four categories, namely violence, politics, sexuality and religion (Fritz and Van der Westhuizen 2010:163–82). Disrespect towards authority, drugs and alcohol use (or even abuse), smoking and sexual promiscuity are some examples of the controversial matters in youth literature on which a moral judgment can be expressed.

In the literature several role players and factors are mentioned that play a contributory role in shaping the morality of adolescents, including the parents, the church, cultural views, schools, politicians, singers, film stars, peer groups, as well as writers (Du Plessis 2017; Martinez 2017). The adult role players sometimes reveal contradictory values themselves that lead to confusion in the adolescents. Writers as well as teachers remain among the most important role players to possibly establish a moral awareness among adolescents.

Adults hold diverse perspectives on the exposure of controversial matters to adolescent readers in youth literature. Some believe that the reading exposure to controversial matters adversely affects the adolescent (angst theory), while others argue that adolescents find the conclusion of their own problems in this way (catharsis theory).

Internationally, the trend among youth writers is to consciously select content and contexts in their youth literature that are a fairly true reflection of their readers’ worlds, and ongoing efforts are made to deal tactfully with controversial subjects. The majority of youth writers want to lead and support adolescents and want to create stories of hope for their readers. Some of these youth writers warn that the content in their books should not be taken as necessarily reflecting their own views: when they write about divorce, teenage pregnancy or child abuse, it does not mean that they are propagating these controversial matters.

The Afrikaans youth novel ’n Pot vol winter (1989) by Maretha Maartens was the first youth novel to be severely criticised by the Censorship Board because it was the first Afrikaans youth novel that dealt explicitly with sex. Some other Afrikaans youth literature writers, who sometimes weave controversial matters into their narratives explicitly, though with caution, include François Bloemhof, Barrie Hough, Derick van der Walt, Carin Krahtz and Fanie Viljoen. Controversial matters addressed by these writers include sex, sexual orientation, suicide, drug and alcohol abuse, divorce, single parenthood, molestation, rape and the negative impact of social media.

Youth literature with controversial content can no longer be kept from adolescent readers. Onderwêreld by Fanie Viljoen is currently one of the prescribed books for Grade 12 Afrikaans Home Language learners. Viljoen, who is one of South Africa’s most productive writers, indicates that he reads newspapers on a daily basis to determine the ethos of, and to gain a glimpse into the mindset and lives of, adolescents. It is precisely these occurrences on which he wants to focus in his youth novels. Viljoen believes it is unnecessary to write morals or life lessons into his youth novels, as he feels that adolescent readers can decide what is right or wrong.

Onderwêreld is about the illegal industry of hacking, but nowhere in the story does Viljoen say that hacking is wrong. He actually presents the pros and cons of hacking and leaves it to the reader to decide whether it is acceptable. He does, however, state the law against hacking at the end of the story to strengthen the reality of this activity and to serve as a possible warning to the adolescent reader. Other controversial matters in this novel are suicide, teenage sex, as well as alcohol and drug use.

Greg Owen is the head boy at Lawson College, a distinguished school in the Drakensberg. A new learner of whom is not much known, Eckardt Wilken, is accepted at the school – somewhat unheard of for this school with a strict policy of admission. Over time, a close friendship develops between Greg and Eckardt. Systematically, Eckardt pulls Greg into the dark underworld of hacking. When Eckardt unexpectedly disappears without a trace, Greg has to help the police and the school to search for him. Greg realises that neither the school nor the police should know that he and Eckardt are hackers.

Greg follows clues and realises that Eckardt has become involved in activities that he should rather have left alone. Greg makes the shocking discovery that the principal of Lawson College is involved in illegal activities. Just when Greg seems to have all the answers, Eckardt suddenly reappears. Greg makes the startling discovery that Eckardt has planned everything in detail, including finding out everything about the Owen family. Greg is disillusioned when he realises that his father, too, is involved in the evil underworld of the school principal. Unwittingly, Greg has turned his own father over to the police. Eckardt’s motive for the attack on the Owen family is that years before, Greg’s father had destroyed Eckardt’s family in a similar way and Eckardt sought revenge for his own sadness.

Suggestions for the facilitation of controversial matters in youth literature in the classroom include the following: teachers should raise intellectual discussions and debates with the learners on these matters in the controlled classroom environment. The therapeutic value hidden in this type of youth literature is enhanced by discussing the causes and consequences of, and possible solutions to, such matters.

If the perspectives of youth writers and other experts in this field of study are kept in mind, as well as the reception aesthetics of Wolfgang Iser, one realises the extraordinary influence an author’s youth novel may have on the moral consciousness of the adolescent reader. Possibly it remains the responsibility of the youth writer to leave the adolescent reader with a spark of hope after reading a youth novel.

Keywords: controversial matters; Fanie Viljoen; morality; Onderwêreld; youth literature

1. Inleiding en kontekstualisering

Moraliteit is ’n moeilik definieerbare begrip as gevolg van die diversiteit van mense en hulle leefstyle. Wanneer die verskeidenheid van definisies vir moraliteit nagegaan word (DiCicco en Taylor-Greathouse 2014:75–6; Luther, Pheiffer en Gouws 2015; Van Heerden 2016), blyk die volgende gemeenskaplikhede uit die definisies: moraliteit is ’n persoonlike en subjektiewe bewussyn van wat goed of boos is of van wat reg of verkeerd is. Hierdie bewussyn is bepalend in interpersoonlike verhoudings.

In die literatuur word verskeie rolspelers en faktore genoem wat ’n bydraende rol vervul in die ontwikkeling van die moraliteit van ’n adolessent, onder andere die ouers, kerk, kultuuropvattinge, skool, politici, sangers, filmsterre, portuurgroep, en beslis ook skrywers (Du Plessis 2017; Martinez 2017).

Collins (1996) het bevind dat jeugliteratuur, en dan indirek skrywers daarvan, ’n waardevolle bydrae kan lewer in die vorming van ’n moraliteitsbewussyn by adolessente.

Omdat adolessente vrye toegang tot media het, raak dit vir ouers moeiliker om te kontroleer wat hulle kinders lees. Wanneer sekere jeugverhale ontleed word, blyk omstrede inhoude wel aan die orde van die dag te wees. Vanweë hierdie netelige kwessies in jeugverhale word hierdie werke somtyds erg gekritiseer deur bepaalde rolspelers wat hulself as die moraliteitsbewakers van die jeug beskou. Daarteenoor geniet hierdie jeugverhale die ondersteuning van ander wat glo dat die voorkoms van omstrede kwessies in jeugliteratuur ’n geleentheid bied om ’n gesprek met die adolessenteleser oor hierdie kwessies te voer. ’n Gesprek om die adolessenteleser se identifisering met of distansiëring van onder andere karakters, milieu en handeling te bepaal, kan waarskynlik sinvol wees in die vestiging van morele waardes by hierdie lesers. In hierdie gesprekke kan die emotiewe rol in die vorming van waardes nie geïgnoreer word nie.

In hierdie verband word twee uiteenlopende sieninge deur ouers en ander rolspelers gehuldig. Die eerste groep ondersteun die angsteorie en glo dat adolessente niks moet lees wat moontlik boos mag wees nie, aangesien hulle van mening is dat sulke leesstof adolessente negatief sal beïnvloed. Teverson (2013:61) verduidelik dat ondersteuners van die angsteorie van mening is dat vreedsame en afgryslike beelde soms so vervleg in stories voorkom dat die leser uiteindelik nie meer tussen reg en verkeerd kan onderskei nie. Die kritici wat die angsteorie ondersteun, gaan soms so ver om te sê dat sommige jeugverhale, vanweë aanvegbare inhoude, gesensor en selfs verban moet word (vergelyk paragraaf 4.4). Alhoewel hierdie kritici steeds van mening is dat sulke verhale nie altyd ouderdomsgeskik is nie en nog minder in die klaskamer tuishoort (byvoorbeeld ouers se reaksie teen BreinBliksem deur Fanie Viljoen en Ratels deur Leon van Nierop as voorgeskrewe werke in skole), bevestig Fritz en Van der Westhuizen (2010:168) dat, met die uitsondering van Stanley en die boikot (Miles 1980), geen kinder- of jeugliteratuur al ooit in Suid-Afrika verban is nie.

Die ander groep is ondersteuners van die katarsisteorie en glo dat adolessente juis aan omstrede kwessies in hulle leesstof blootgestel moet word, want sodoende kan adolessente sien watter probleme veroorsaak word en selfs oplossings vir en afsluiting van hulle eie probleme vind (Bohart 1980:192).

2. Probleemstelling

Die verskillende rolspelers wat hulself as die moraliteitsbewakers van adolessente beskou, kan nie meer wegskram van die feit dat omstrede kwessies deel is van eietydse jeugliteratuur nie (Mulet 2014:26–31).

Een van die voorgeskrewe verhale vir graad 12-Afrikaans Huistaal-leerders is Onderwêreld deur Fanie Viljoen. Hierdie jeugverhaal is deurspek met bepaalde omstrede kwessies, onder andere kuberkraking (vergelyk paragraaf 5 vir die volledige teksontleding).

Onderwysers wat van hierdie soort tekste met sensitiewe onderwerpe wegskram en dit nie met hulle leerders in die klaskamer wil bespreek nie, óf eerder verkies om nie hierdie omstrede jeugverhale vir hulle leerders voor te skryf nie, is geen oplossing vir die probleem nie. Daar behoort binne die resepsie-estetika-benadering ’n soeke te wees na doeltreffende interaktiewe metodes om hierdie tipe tekste, waartydens die morele kwessies as integrale aspekte van die teks na vore kom, te bespreek.

3. Navorsingsmetodologie

Aangesien dit uit die literatuurondersoek blyk dat moraliteit persoonlik en subjektief van aard is (paragraaf 4.1), is daar besluit om die lesergeoriënteerde teorie, naamlik die resepsie-estetika-benadering, soos beskryf deur Wolfgang Iser (1978), as literêre teorie te gebruik om hierdie artikel te rugsteun. Iser (1978:40) argumenteer soos volg: “Literature is more than the text, for the text only takes on life when it is realized, and furthermore the realization is by no means independent of the individual disposition of the reader.”

Hieruit kan afgelei word dat die lees van ’n teks ’n aktiewe betekenisskepping deur die leser (die leser / meerdere lesers se interpretasie van die teks) vanuit die teks self (soos versinnebeeld deur die reële en geïmpliseerde vertellers, asook deur die fokalisator) is. Met die resepsie-estetika-benadering word in hierdie artikel gefokus op letterkundestudie gebaseer op leerders se interaksie met en respons op Onderwêreld deur Fanie Viljoen waartydens morele kwessies wat in die literêre teks geïntegreer is, bespreek word.

Voorts is ’n uitgebreide literatuurondersoek onderneem in ’n poging om die aard van moraliteit te bepaal, om vas te stel wie die rolspelers in die ontwikkeling van adolessente se moraliteit is, om die internasionale beskouing oor moraliteit in jeugliteratuur te belig, om die eietydse tendense in Afrikaanse jeugliteratuur ten opsigte van moraliteit te ondersoek, en om die verskillende beskouinge wat volwassenes huldig ten opsigte van omstrede kwessies in jeugliteratuur na te gaan.

In die teksontleding van die vergestalting van moraliteit in Onderwêreld deur Fanie Viljoen word ’n geïntegreerde literêre benadering as beskrywende metode gevolg. Die stappe wat gevolg is, is ontleding, interpretasie en evaluering van die teks. Hierdie benadering is gevolg om maniere vir die onderwyser aan die hand te doen om ’n teks met sekere omstrede kwessies, soos vergestalt in Onderwêreld asook in ander jeugverhale, wel in die klaskamer met graad 12-Afrikaans Huistaal-leerders te fasiliteer.

4. Literatuurondersoek

4.1 Die aard van moraliteit

Volgens die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (Luther, Pheiffer en Gouws 2015) word moraliteit omskryf as “sedelikheid”; dit is iemand of ’n groep se sedelike beginsels, hulle opvattings oor wat goed of reg en sleg of verkeerd is. Hieruit kan afgelei word dat moraliteit ’n universele begrip is, met ander woorde dat daar by alle mense ’n begrip van reg en verkeerd is. Moraliteit impliseer dan om ’n oordeel uit te spreek oor omstrede kwessies wat in jeugliteratuur verskyn.

Omstredenheid word in dieselfde bron omskryf as “betwisbaarheid”; met ander woorde daar kan verskillend oor ’n saak geoordeel word. Fritz en Van der Westhuizen (2010:166) verduidelik dat elemente wat nie in hierdie definisie na vore kom nie, dié van emosie en konflik is: “’n Saak waaroor verskillend geoordeel word, word slegs omstrede wanneer ’n sterk emosie gekoppel word aan konflikterende werklikheidsvisies wat betrokke is by die waarde-oordeel.”

Uit hierdie twee woordomskrywings en die verduideliking deur genoemde navorsers kan ’n moontlike samevatting soos volg wees: Moraliteit vorm die grondslag waarop ’n emotiewe oordeel vanuit ’n bepaalde oortuiging oor aanvegbare kwessies, in hierdie geval ten opsigte van jeugliteratuur, gebaseer is.

Kyk ’n mens na wat kerkleiers, filosowe en psigoloë oor moraliteit te sê het, is moraliteit iets persoonlik, dit is subjektief van aard en dit sluit die manier in waarop ons teenoor ander optree. Die Suid-Afrikaanse Grondwet (Suid-Afrika 1996) spel die morele grondslae uit waarop die gemeenskap ooreengekom het; daar is egter sowel individue as gemeenskappe wat strydig hiermee optree.

Volgens Kohlberg (1958) se morele-ontwikkelingsteorie doen kinders aanvanklik die sogenaamde regte ding. Kinders hou by die reëls uit blote vrees vir straf. Die volgende fase is die verstaan dat gehoorsaamheid aan hierdie reëls vir hulle positiewe gevolge inhou. Eers daarna, wanneer die kind adolessensie bereik, verstaan hy/sy die konsep van sosiale reëls: om goed te wees vir ander omdat dit “goeie waardes” verteenwoordig of ’n “goeie ding” is om te doen. Dan ontwikkel waardes soos vertroue en lojaliteit. Adolessente se kognitiewe vermoëns ontwikkel byvoorbeeld om moeilike wiskundige probleme op te los en daarmee saam ook hulle vermoëns om moeilike sosiale probleme op te los. Adolessente weet steel is verkeerd, maar sal byvoorbeeld medikasie steel indien dit ’n vriend se lewe kan verleng en die vriend nie die medikasie kan bekostig nie (situasionele moraliteit). Daarom is dit belangrik om van kinders, en later van hulle as adolessente, ouderdomstoepaslike optrede te verwag.

Omstrede kwessies wat soms in jeugliteratuur opduik waaroor ’n morele oordeel uitgespreek word, sluit die volgende aspekte in: disrespek teenoor gesag, dwelm- en drankgebruik (of -misbruik), rook, asook seksuele promiskuïteit, wat dikwels lei tot tienerswangerskappe en seksueel oordraagbare infeksies. Mokeyane (2017) verduidelik dat seksuele promiskuïteit dikwels die gevolg is van ’n lae selfbeeld, depressie, groepsdruk en ’n geskiedenis van seksuele misbruik. Maughan (2017) stem hiermee saam, maar noem dat die algemene voorkoms van onbeheerste drink- en rookgewoontes by adolessente toegeskryf kan word aan die voorbeeld wat deur ouers en portuurgroepe gestel word. Die adolessent dink drank en rook is aanvaarbaar en beskou hierdie twee gewoontes as hulle eerste stap na volwassenheid. Alkohol- en tabakprodukte word egter as toegangsdwelms bestempel. Ná die gewoontevorming van drank en rook mag dit gebeur dat adolessente met die sogenaamde harder dwelms begin eksperimenteer; dwelmgebruik verswak hulle selfbeeld nog meer, wat lei tot erge depressie, buierigheid en meer gesinskonflik. Nienaber (2017:10) berig juis dat die Wes-Kaapse Onderwysdepartement bekommerd is oor die omvang van middelmisbruik onder die jeug, met statistieke wat toon dat 66,7% van leerders positief vir dwelms toets. Die dwelm wat volgens Nienaber se navorsing die meeste deur leerders gebruik word, is dagga.

Fritz en Van der Westhuizen (2010:163–82) verduidelik dat sensuurwette wêreldwyd veral op grond van vier kategorieë van omstredenheid oorweeg word, naamlik geweld, politiek, seksualiteit en religie. Geweld word, as gevolg van die eksplisiete uitbeelding daarvan in die media, ook besonder realisties in jeugverhale uitgebeeld, onder andere fisieke, emosionele en seksuele mishandeling. Homoseksualiteit en prostitusie, asook die onderskeid tussen erotiek en pornografie is steeds internasionaal omstrede kwessies. In die adolessent se soeke na sy eie identiteit bevraagteken hy ook voortdurend bepaalde geloofskwessies. Volgens hierdie navorsers is daar steeds teenstand teen hierdie omstrede kwessies en is daar wel pogings om sensuur toe te pas.

4.2 Rolspelers in die vestiging van moraliteit by adolessente

Binne die gemeenskap en die groter samelewing waarin die adolessent hom of haar daagliks bevind, is daar verskeie rolspelers en faktore wat ’n bydraende rol vervul in die vestiging van moraliteit by die adolessent. Hierdie rolspelers is onder andere die ouers, wat tradisioneel nog as die vormers van morele waardes van die adolessent gesien word, die kerk en die skool, kultuuropvattinge, politici, sangers, filmsterre, die portuurgroep, en sekerlik ook skrywers. Larney en Lotter (2005) beklemtoon veral ouers se lewe en getuienis, met ander woorde die direkte modelleringsrol van die ouer, as een van die belangrikste wyses waarop waardes by kinders gevestig word. Gesprekke tussen die ouer en kind oor waardes is van uiterste belang. Ander wyses waarop waardes gevestig kan word, is die wyse waarop kinders godsdiensbepaalde waardes internaliseer en hulle godsdienssin uiteindelik gevestig en versterk word. Voorts is die voorbeelde wat in die samelewing waargeneem kan word, ’n verdere wyse om waardes te vorm. Nasionale kontekste wat aan drastiese veranderinge onderhewig is, het ook ’n invloed op waardevorming.

Gesagdraende persone of instellings verkondig soms self teenstrydige waardes en verwar die adolessent net meer. Fritz en Van der Westhuizen (2010:165) is van mening dat volwassenes self soms onseker is weens ’n gebrek aan ingeligtheid, opleiding en wysheid. Hierdie toedrag van sake veroorsaak dat die adolessent op hom-/haarself aangewese is om probleme te probeer verstaan en om riglyne oor probleemgevalle saam te stel.

Volgens Holborn en Eddy (2011:4) word heelwat Suid-Afrikaanse kinders in onveilige gesinskringe groot. Benewens die uitwerking van die MIV/Vigs-pandemie, wat aanleiding gee tot weeskinders wat vir hulleself moet sorg, word heelwat kinders in enkelouergesinne groot. Volgens Statistiek SA (2011) eindig ’n gemiddeld van tussen 50% en 66% van alle Suid-Afrikaanse huwelike in die skeihof. In 2011 is 20 980 egskeidings toegestaan en altesaam 18 571 kinders vorm nou, as gevolg van dié jaar se egskeidings, deel van gebroke huisgesinne. Uit die verslag van Holborn en Eddy (2011) is die afwesige vaderfiguur grootliks die rede vir aggressiewe gedrag by adolessente: “Boys growing up in absent father households are more likely to display hypermasculine behaviour, including aggression.” Adolessente wat in hierdie disfunksionele huisgesinne grootword, kan moontlik geneig wees tot waaghalsigheid wat tot sosiale verval mag bydra. ’n Potensiële bose kringloop wat moeilik verbreek kan word, kan waarskynlik sodoende ontstaan.

Sommige kerke veroordeel homoseksualiteit en ander kerke keur dit goed. Administrator (2016) berig oor die NG Kerk se pad jeens homoseksualiteit: vanaf 1986 toe homoseksualiteit beskou is as sonde tot so onlangs as 2016 waar aanvaarding van homoseksueles in die kerk bepleit word. Volgens Van Zyl (2010), wat ’n studie onderneem het na die invloed van religieuse en kulturele verskeidenheid op moraliteit in die huidige Suid-Afrikaanse konteks, veroorsaak hierdie verskeidenheid ’n radikale verandering in denke; veral ook op die gebied van morele waardes.

Van Zyl (2010) noem voorts dat talle persone in verantwoordelike posisies hulle mag misbruik en hulle skuldig maak aan ’n veelheid vorme van wangedrag. October (2012) berig in hierdie verband ook oor ’n ondersoek wat deur Willie Hofmeyr, hoof van die batebeslagleggingseenheid in die nasionale vervolgingsgesag, gelei is. Hofmeyr verduidelik aan October dat dit nie ’n maklike taak was om die 100 invloedryke mense wat elk al meer as R5 miljoen uit korrupsie gebuit het te vervolg nie.

Sangers en filmsterre is vir adolessente rolmodelle vanweë die positiewe morele waardes wat hulle kan ondersteun, maar die teenstrydige openbare optrede van sommige van hierdie sangers en filmsterre laat adolessente moontlik juis in vertwyfeling oor wat reg of wat verkeerd is. So ook kan die eksperimentering met drank, dwelms en seks van sommige portuurgroeplede wat soms selfs aangewys is as skoolleiers, ook moontlik bydra tot die adolessent se vertwyfeling oor morele waardes.

Stover (2000:108) argumenteer dat adolessente ’n behoefte het om hulself losstaande van die gesin te definieer. Adolessente bevind hul in die ontwikkelingsfase waar hulle besef dat hulle gesinne nie perfek is nie. Hulle moet intussen hulle eie seksualiteit en die gepaardgaande fisiologiese veranderinge verwerk. Alhoewel adolessente meestal positiewe verhoudings met hulle portuurgroep kweek, begin hulle redeneer oor hulle toekoms en hulle rol in die samelewing. Volwassenes bevraagteken soms die selfontdekkingsfase van adolessente en dat die ontwikkelende adolessent nog nie gereed mag wees om met bepaalde omstrede kwessies gekonfronteer te word nie. Hierdie vertrouensbreuk kan veroorsaak dat adolessente hulle eie stel morele, etiese, religieuse en politieke beginsels of reëls daarstel.

Na aanleiding van bogenoemde argument kan bespiegel word oor wie dan nou eintlik verantwoordelik is vir die moraliteitsbewussyn van die adolessent: Wie bepaal wat is geskik of wat is nié geskik vir hierdie ouderdomsgroep nie? Wat vir die een adolessent geskik is, is nie noodwendig vir die ander een geskik nie, juis vanweë elkeen se verskillende vlakke van ontwikkeling, agtergrond, opvoeding en lewenservaringe.

Die hedendaagse neigings dat jongmense op morele vlak al sterker deur die media beïnvloed word en dat die ouers en die kerk nie meer so ’n belangrike rol in die ontwikkeling van die moraliteitsbewussyn van hierdie jongmense speel nie, veroorsaak dat onderwysers vanweë hul stereotiperende rol as opvoeders ’n al groter impak kan uitoefen op die morele beginsels van leerders (Du Plessis 2017:175). Casey en Grossman (2013) en Coleman (2016) beklemtoon in hierdie verband dat die oordrag van waardes volledig deel van die onderwyser se taak was en is.

Onderwysers word egter daagliks gekonfronteer met die uitdaging van leerders uit diverse kulturele, rasse-, religieuse, taal- en etniese groepe in een klaskamer, elk met sy eie gebruike en stel morele waardes (Meier en Marais 2012:127–8). In Suid-Afrikaanse openbare skole behoort onderwysers die waardes in die Grondwet (Suid-Afrika 1996) as vertrekpunt te gebruik, omdat dit die enkele waardegrondslag is waaroor die land se mense gesamentlik ooreengekom het. Daarby kan die verklaring van waardes, visie en missie van waardegedrewe skole as basis gebruik word. Daarná kan onderwysers respekvol met individuele of eksterne groepgebaseerde waardes werk.

Uit hierdie bespreking van die verskeidenheid rolspelers wat ’n moontlike invloed op die moraliteitsbewussyn van die adolessent kan uitoefen, blyk die potensiële rol wat skrywers ten opsigte van die kweek van ’n moraliteitsbewussyn by die adolessenteleser het.

4.3 Internasionale beskouing oor moraliteit in jeugliteratuur

Voordat moraliteit in Afrikaanse jeugliteratuur ondersoek kan word, is dit nodig om ’n internasionale beskouing oor moraliteit in jeugliteratuur te verkry.

Collins (1996:159) verduidelik dat jeugliteratuur vroeër deur volwassenes gebruik is om morele waardes en lesse aan die adolessenteleser te onderrig. Sy wys egter daarop dat hierdie tendens in die laaste helfte van die 20ste eeu verander het en dat jeugliteratuur probleme aanspreek wat vir adolessente en jong volwassenes van belang is in hulle stryd tot volwassewording in ’n komplekse, tegnologiese samelewing.

In persoonlike onderhoude met bekende Engelse jeugverhaalskrywers, het die meeste skrywers aangedui dat moraliteit ’n persoonlike begrip is, dat hierdie begrip subjektief van aard is en dat moraliteit verband hou met die wyse waarop ons ander hanteer (DiCicco en Taylor-Greathouse 2014:75–80).

Ismail (2008) het taalstudente en -professore genader oor die uitwerking van hedendaagse letterkunde op die jeug. Uit hierdie gesprekke het Ismail bevind dat literêre tekste ’n beduidende impak op die ontwikkeling van die samelewing uitoefen. Letterkunde het al beskawings gevorm, politieke stelsels verander en wanpraktyke aan die lig gebring. Letterkunde verskaf aan die mens ’n uitgebreide voorskou van menslike ervarings en laat toe dat mense op die basiese vlakke van begeerte en emosie met mekaar kontak maak. Alhoewel die geskrewe woord al samelewings gevorm het, het die werk van sekere skrywers samelewings ook al tot hul mees primitiewe vorm gedegradeer. In hierdie onderhoude met Ismail (2008) het Sophie Chamas, ’n student verbonde aan die skool van internasionale studies aan die American University of Sharjah, genoem dat letterkunde aan die leser insig gee in nie net die gedagtewêreld van mense nie, maar ook in die gedagtewêreld van die skrywer en die gedagtes van die karakters wat die skrywer tot stand bring.

In die onderhoude wat DiCicco en Taylor-Greathouse (2014:75–80) met 12 Engelse jeugverhaalskrywers gevoer het, blyk dit dat hierdie skrywers bewustelik inhoude en kontekste in hulle jeugverhale kies wat ’n redelik ware weerspieëling is van die wêreld van hulle lesers. Sodoende slaag hierdie skrywers daarin om outentieke en geloofwaardige verhale te skep. Van hierdie skrywers verskil van mekaar oor hulle gedrongenheid om ’n spesifieke boodskap deur middel van hulle teks aan die adolessenteleser oor te dra. Sommige meen dat hulle wel ’n moraliteitsbewussyn by hulle lesers wil kweek, terwyl ander voel dat hulle slegs ’n goeie storie wil vertel. Die meerderheid van hierdie skrywers is egter van mening dat hulle adolessente wil lei en ondersteun; hulle wil iets in adolessente se lewens inploeg wat hulle eerder sal help as wat dit hulle sal seermaak. Marion Dane Bauer, een van hierdie skrywers, noem nadruklik dat sy ’n lig van hoop met haar stories wil bring, hoe erg die storie ook mag wees. Sharon Draper glo in grense wanneer sy vir die jeug skryf: sy glo dat ’n jeugverhaalskrywer oor die vaardigheid moet beskik om omstrede onderwerpe met takt te hanteer. Sy is van mening dat hierdie werkswyse daartoe sal bydra dat die omstrede onderwerpe op ’n verstaanbare vlak met die adolessentelesers bespreek kan word, aangesien dit die idees en gedagtes is wat sy met haar leser wil deel en nie die ervaring op sigself nie. Lois Lowry beklemtoon dat dit vir haar belangrik is om eerlik, intelligent en sensitief te wees wanneer sy omstrede kwessies met haar adolessenteleser deel. Die meeste van hierdie skrywers stem saam dat ’n skrywer se eie morele waardes tog in sy of haar verhaal deurskemer. MT Anderson noem dat almal, ook skrywers, se lewens- en wêreldbeskouing al op een of ander wyse verwond is en dat hierdie verwondings in die vorm van moraliteitsvraagstukke noodwendig in die jeugverhaal aan die adolessenteleser oorgedra sal word. Metee Ivie Harrison waarsku dat moraliteitsvraagstukke in haar verhale nie noodwendig haar perspektief daaroor reflekteer nie: as sy oor egskeiding, tienerswangerskap of kindermishandeling skryf, beteken dit nie dat sy hierdie omstrede kwessies aanprys nie.

As die menings van bogenoemde jeugverhaalskrywers en ander kenners op hierdie studieterrein in gedagte gehou word, asook die resepsie-estetika van Iser, naamlik dat daar ’n wisselwerking tussen die teks en die leser se interpretasie van die teks is, besef ’n mens die buitengewone invloed wat ’n skrywer se jeugverhaal op die moraliteitsbewussyn van die adolessenteleser kan uitoefen.

4.4 Tendense in Afrikaanse jeugliteratuur ten opsigte van moraliteit

Alhoewel die Liewe Heksie-reeks deur Verna Vels (2002) ’n kinderverhaalreeks is, is dit nodig om dit hier te noem, juis om die uiteenlopende menings wat selfs oor kinderreekse gehuldig word, aan te toon. Sommige ouers vind die reeks ideaal vir die kinderleser. Volgens Terblanche (2014) het Vels self genoem dat sy gevind het kinders kon baie goed met Liewe Heksie identifiseer, omdat hulle soortgelyke probleme ondervind het wanneer hulle met die komplekse wêreld van volwassenes te doen kry.

Ander ouers skram van die lees van Liewe Heksie vir hulle kinders weg vanweë besware oor heksery en die gepaardgaande toorkuns daarin (Terblanche 2014). Laasgenoemde siening word selfs gehuldig teen stories oor die Tandmuis of Kersvader omdat dit volgens hierdie groep volwassenes afgekeur moet word as gevolg van verwarring ten opsigte van ’n kind se geloofsoortuigings (vergelyk paragraaf 4.5 ten opsigte van die angsteorie).

’n Pot vol winter (1989) deur Maretha Maartens is fel deur die sensuurraad gekritiseer vanweë die feit dat hierdie Afrikaanse jeugverhaal eksplisiet oor seks gehandel het. Die skrywer het egter volgehou dat die inhoud morele kwessies aanspreek waarvan die jeug bewus gemaak moet word, naamlik voorhuwelikse seks en selfdood. Uiteindelik het hierdie verhaal op die boekwinkelrakke verskyn en hoë verkoopsyfers behaal, en die verhaal is uiteindelik verfilm. Slinger-slinger (1997) deur François Bloemhof fokus op voorhuwelikse seks asook seksuele oriëntasie, terwyl Skilpoppe (1998) deur Barrie Hough homoseksualiteit en selfdood belig. Lien se lankstaanskoene (2008) deur Derick van der Walt fokus op egskeiding, enkelouerskap en die invloed van alkoholisme van ’n ouer op die kinders. In Bambaduze (2015), ook deur Derick van der Walt, word die fokus geplaas op die verwerking van die selfdood van ’n broer. Asem (2016) deur Jan Vermeulen is ’n eksplisiete beskrywing van ’n adolessent se haat jeens sy pa en sy beplanning om hom te vermoor. Die 2017-Sanlampryswenner (goud) vir jeugliteratuur, Blou is nie ’n kleur nie deur Carin Krahtz, vertel die verhaal van die Vorster-gesin wat ná ’n onverwerkte traumatiese gebeurtenis disfunksioneel geraak het. Omstrede kwessies wat in hierdie jeugroman aangeraak word, is onder andere alkoholisme, molestering, verkragting, selfskending, bloedskande, tienerswangerskap en gesinsmoord.

In Dis ek, Anna (2004) en Die staat teen Anna Bruwer (2012) het Anchien Troskie (skuilnaam: Elbie Lötter) lesers geskok met die realistiese beskrywings van molestering en verkragtings. Alhoewel jeugdige karakters in hierdie verhale voorkom, is hierdie verhale nie noodwendig jeugliteratuur nie, maar gunstelingleesstof onder adolessentemeisies volgens studies wat ek onderneem het (Vos 2006; 2014). Die aanduiding dat veral meisies hierdie swaargelaaide leesstof op ’n betreklik vroeë ouderdom (15 jaar) aandurf, is ’n definitiewe aanduiding dat adolessente juis nie van omstrede kwessies wegskram nie. Vaselinetjie (2004) deur Anoeschka von Meck spreek identiteitsproblematiek en ras aan, terwyl die tema van hoop, naamlik “God maak nie foute nie” soos ’n goue draad in die verhaal verweef is. Dis ek, Anna (2004) en Vaselinetjie (2004) is albei verfilm, wat ’n verdere bewys is van die gewildheid van hierdie verhale en die erns van regisseurs om die temas met kykers te deel. Daar word nie meer gehuiwer om hierdie omstrede kwessies te opper nie; daar is ’n amperse behoefte om dit aan die groot klok te hang in ’n poging om ’n debat daaroor te ontketen en sodoende die vraag te berde te bring na die genesende waarde van sulke omstrede inhoude.

Fanie Viljoen noem in ’n onderhoud dat hy daagliks koerante lees om die zeitgeist of tydsgees te bepaal. Gebeure soos dié van die Skielik Skieter, die Griekwastad- asook die De Zalze-moorde gee vir Viljoen ’n kykie in die gedagtewêreld en lewens van adolessente en dit is juis dié gebeure waarop hy in sy jeugverhale wil fokus. In ’n e-pos-onderhoud wat Theron (2017:68–70) in 2015 met Viljoen gevoer het, het Viljoen te kenne gegee dat hy ’n oom gehad het wat ’n alkoholis was en dat hierdie man hom kwaad en bang gemaak het. Dié alkoholisfiguur en Viljoen se interaksie met die persoon word in verskeie karakters in sy jeugboeke geprojekteer, veral in die manlike antagoniste. Die emosies en ervarings wat rondom ’n alkoholis kan ontstaan en dusdoende in Viljoen se jeugboeke beskryf word, sluit woede, geweld, vrees en trauma in.

Enkele verhale deur Viljoen is onder andere BreinBliksem (2005), waarin ’n eksplisiete en realistiese uitbeelding van geweld, dwelm- en drankmisbruik, verkragting en moord voorkom. In Betower (2012)word die invloed van sosiale media, en meer spesifiek die impak van die verspreiding van ongehoorde selfoonfoto’s, verwoord. Pleisters vir die dooies (2014)se inhoud skok, omdat die protagonis in ’n “donker nag” waarin hy die moord van sy skoolmaats beplan, ook te doen kry met prostitusie. In Uit (2014) word die omstrede kwessie van homoseksualiteit met deernis beskryf. In Afkop (2016) is ’n realistiese beskrywing van dwelm- en drankmisbruik, asook eksperimentering met seks.

Bogenoemde is slegs enkele voorbeelde van Afrikaanse jeugliteratuur waarin omstrede kwessies aangeraak word. In ’n studie wat ek met ’n bepaalde groep vyftienjariges onderneem het (kyk Vos 2006), is bevind dat hierdie groep respondente nie wegskram van omstrede kwessies in jeugliteratuur nie, solank die verhaal net nie uitsigloos eindig nie.

4.5 Angsteorie versus die katarsisteorie

Morele aanklagte teen jeugverhale is die rede dat sommige tekste uit hierdie genre nie in klaskamers met leerders behandel kan word nie.

DiCicco en Taylor-Greathouse (2014:80) argumenteer dat eietydse jeugliteratuur slegs van een aspek aangekla kan word en dit is dat die werklikheid daarin uitgebeeld word. Hierdie navorsers noem dat sekere jeugverhale afgekeur word op grond van taalgebruik, seksuele situasies of voorvalle, dwelm- en drankgebruik van adolessentekarakters en selfs ook die seksuele oriëntasie van sommige karakters. Die afleiding kan gemaak word dat dit juis weens hierdie morele aanklagte teen jeugverhale is dat sommige van hierdie fiksietekste nie in klaskamers met leerders gefasiliteer kan word nie.

Ondersteuners van die angsteorie voel dat gruwelike tesame met rustige beelde so deel van die sprokietradisie is dat dit vir die leser soms moeilik kan wees om die goeie en die bose van mekaar te skei. Waar die Aspoestertjie-sprokie wat ons vandag vertel, geen grusame beelde insluit nie, het historiese vertellings verwys na die stiefsusters wat hulle eie voete kleiner gekap het om in die glasskoen te pas (Teverson 2013:61). Fritz en Van der Westhuizen (2010:168) verduidelik dat daar heelwat teenstand is teen die neiging om geweld so werklikheidsgetrou as moontlik uit te beeld, aangesien hierdie uitbeelding die ontwikkelende adolessent negatief kan beïnvloed om die gewelddadige voorbeeld na te volg.

Aanhangers van die katarsisteorie is dit eens dat die werklikheid wel aan die leser uitgebeeld moet word juis vanweë die terapeutiese waarde van narratiewe inhoude verbonde aan hierdie omstrede kwessies, hetsy deur vertellings van ander of vanweë die narratiewe weergawe van eie ervarings. Bohart (1980:192) verduidelik dat emosies gesien word as entiteite, soos water of stoom, wat opbou as daar nie uitdrukking aan gegee word nie. Hieruit kan afgelei word dat die grusame en vreedsame beelde, asook die pyn en verlies wat die leser in die verhaal aantref, volgens die aanhangers van die katarsisteorie ’n voorbeeld stel vir die wyse waarop hierdie beelde en emosies gesuiwer kan word. Hierdie blootstelling aan grusame beelde stel die leser in staat om werklik ontstellende gebeure en beelde in hulle eie lewens te identifiseer en finale afsluiting daarvan te vind.

Verbandhoudend met katarsis is die teksinterne korrektief van ’n bepaalde teks waarna Fritz en Van der Westhuizen (2010:171) verwys:

[T]eksinterne korrektiewe kan dus beskou word as verhaalmatige procédés waarmee negatiewe waardes ten opsigte van karakters se handeling, die gebeure, die ruimte en tydsaspekte binne in die verhaalwêreld herstel, omgekeer, verander of aangepas word om die eintlik bedoelde positiewe waardes na vore te laat kom en sigbaar te maak.

Daar is gevalle in Onderwêreld waar dit om die hantering en afsluiting van ’n spesifieke insident soos selfdood handel, en ander waar dit om ’n deurlopende blootstelling soos kuberkraking gaan. Eersgenoemde sal waarskynlik met katarsis te make hê, en laasgenoemde met deurlopende hanteringsvaardighede wat die adolessent behoort aan te leer.

Marita van der Vyver, self ’n bekende skrywer van onder andere jeugverhale, is van mening dat jeugromans een van die beste maniere bly om te weet wat in jou kind se binnewêreld aangaan (Van der Vyver 2017:23). Sy is van mening dat ’n verbod nie ’n adolessent gaan keer om iets ongeoorloofs te doen nie. Volgens haar is dit beter om as ouer ook die jeugromans te lees of filmreekse te kyk waaroor al die adolessente praat en sodoende die kommunikasiekanale tussen ouer en kind oop te hou.

5. Teksontleding: Die uitbeelding van moraliteit in Onderwêreld deur Fanie Viljoen

Fanie Viljoen, een van Suid-Afrika se bekendste jeugverhaalskrywers, slaag daarin om adolessente weer aan die lees te kry met verhale soos BreinBliksem (2005), Miserella (2007), Betower (2012), Leeus met letsels (2013), Pleisters vir die dooies (2014), Uit (2014), Spoke en ander gruwelike goed (2015), Afkop (2016) en Dromers (2017).

Viljoen is van mening dat dit onnodig is om boodskappe of lewenslesse in sy verhale in te skryf, aangesien hy voel dat die adolessenteleser self kan besluit wat reg en verkeerd is (Opperman 2014:54–6).

Onderwêreld (2008), wat met die Silwer Sanlamprys vir jeuglektuur en die ATKV-kinderboektoekenning bekroon is, is vanaf 2017 een van die voorgeskrewe werke vir graad 12-Afrikaans Huistaal-leerders.

5.1 Opsomming van Onderwêreld

Onderwêreld handel oor die onwettige bedryf van kuberkraking, maar nêrens in die verhaal sê Viljoen “Jy mag nie rekenaars kraak nie!” Hy gee eintlik die voor- én nadele van kuberkraking en laat dit aan lesers oor om te besluit of dit aanvaarbaar is. Viljoen verskaf wel aan die einde van die verhaal die wet teen kuberkraking wat die werklikheid van hierdie aktiwiteit bevestig en as ’n moontlike waarskuwing vir die adolessenteleser kan dien.

Die zeitgeist of tydsgees van hierdie jeugroman is van groot betekenis, want die inhoud beeld die hedendaagse Suid-Afrikaanse bestel van korrupsie en misdaad uit waar selfs vername mense hulle aan wandade skuldig maak. Voorts word die werklikheid van verbrokkelde gesinne en ’n soeke na liefde en aanvaarding belig. Matrikulante staan op die drumpel om self ook die werklike wêreld te betree en met hierdie tydsgees gekonfronteer te word.

Die titel van hierdie roman is ’n moontlike verwysing na die benederyk of hel, maar ook na die onderwêreld van misdaad of van spioenasie en geheimenisse, en dit herinner aan die mite van Orpheus en sy reise deur die onderwêreld. Donker geheime en spanning word deur die titel gesuggereer.

Lawson Kollege, ’n spogseunskool in die Drakensberge, is die ruimte waarin die verhaalgebeure afspeel. Greg Owen is die hoofseun wat nie net prestasiedruk van sy pa en die skoolhoof ervaar nie, maar ook die selfdood van sy geliefde broer, John, moet verwerk. In hierdie belangrike finale skooljaar word ’n nuwe leerder en duidelik ’n buitestaander, Eckardt Wilken, by die skool aanvaar – effens ongehoord vir hierdie skool waar toelating moeilik is. Greg en Eckardt is aanvanklik twee teenpole, maar mettertyd vorm hulle ’n hegte vriendskap. Greg sien iets van John in Eckardt. Stelselmatig trek Eckardt vir Greg in by die donker onderwêreld van kuberkraking. Die kuberkraking herinner Greg aan die ekstreme sport wat hy saam met sy broer aangedurf het. Die onverwagse gebeur dan: Eckardt verdwyn spoorloos en Greg moet die polisie en die skool help om hom terug te kry. Greg besef dat nie die skool óf die polisie mag weet dat hy en Eckardt kuberkrakers is nie.

Greg volg leidrade op en besef dat Eckardt betrokke geraak het by gebeure waar hy hom liewer moes uitgehou het. Uiteindelik vlek Greg ’n halwe waarheid oop: hy kom tot die skokontdekking dat Lawson Kollege se hoof, dr. Alec Pienaar, by ’n onwettige bedrywigheid betrokke is. Wanneer dit lyk of Greg al die antwoorde het, maak Eckardt skielik weer sy verskyning, in Clarens. Greg kom tot die ontnugterende besef dat Eckardt alles haarfyn beplan het en alles omtrent die Owen-gesin uitgevind het. Greg se pa is betrokke by die bose onderwêreld van Alec Pienaar; onwetend het Greg dus sy eie pa aan die polisie uitgelewer. Eckardt se motief vir die aanval op die Owen-gesin is dat Greg se pa jare gelede Eckardt se gesin op ’n soortgelyke wyse verwoes het. Eckardt wou wraak neem vir sy hartseer.

5.2 Omstrede kwessies in Onderwêreld

Moraliteit fokus op die mens en daarom is die karakters se samehang met die ander verhaalaspekte, veral die gebeure, uiters belangrik om moraliteit en omstrede kwessies in Onderwêreld te ondersoek. In die soektog na bepaalde omstrede kwessies in hierdie verhaal word ’n geïntegreerde benadering as beskrywende metode gebruik.

Die hoofkarakters se benadering tot en standpunte ten opsigte van omstrede kwessies kan vir die leser wat self met hierdie kwessies worstel, uiters waardevol wees. Volgens Fritz (2007:90–1) se verduideliking van teksinterne korrektiewe (vergelyk paragraaf 4.4) sal vervolgens in die beskrywings van omstrede kwessies ook gefokus word op rolmodelle, die reaksie van ander, en fisiese en emosionele gevolge.

5.2.1 Kuberkraking

Die onderwêreld van kuberkraking is sekerlik die mees omstrede kwessie in hierdie roman. Eckardt betrek Greg daarby in ’n poging om die dood van sy pa te probeer regverdig. Die besonder realistiese beskrywing van die wyse waarop kuberkrakers te werk gaan, laat dadelik die moraliteitswaarskuwing: Wat is reg en wat is verkeerd? Is kuberkraking geregverdig en het Eckardt die reg om op hierdie manier wraak te neem op die Owen-gesin vir wat aan sy pa gedoen is? Die mag van die media word duidelik wanneer Greg uiteindelik tot die ontnugterende besef kom oor hoe sy pa sy beroep misbruik het om sy en sy trawante se jag na geld te bevorder.

Die omstredenheid van kuberkraking word deur Fanie Viljoen bevestig wanneer hy na die feite en fiksie rakende hierdie onderwerp aan die einde van hierdie roman verwys. Deur middel van die byvoeging van hierdie inligting in die bylae toon hy dat kuberkraking ’n werklikheid is ten einde by te dra tot die werklikheidsillusie wat die roman skep. Alhoewel kuberkraking deur teksinterne korrektiewe as fataal in die verhaal beskryf is, laat die skrywer die adolessenteleser nogtans met ’n duidelike waarskuwing wanneer hy die Wet op Elektroniese Kommunikasie en Transaksies (Wet no. 25, 2002) omvattend uiteensit. Op hierdie wyse spreek hy die moraliteitsbewussyn van die adolessentelesers duidelik aan, want die leser kan nou self oordeel oor wat reg en wat verkeerd is.

5.2.2 Selfdood

Die twee hoofkarakters is in ’n vroeë stadium in hulle lewens gekonfronteer met selfdood: Greg met die selfdood van sy broer, John, en Eckardt, toe maar 11 jaar oud, met die selfdoodpoging van sy pa, wat die hele motivering vir Eckardt se latere optrede in die verhaal word. Dit kan die vraag by die leser laat ontstaan: Is Eckardt inherent boos, of is sy ervaring van sy pa se selfdoodpoging genoeg rede vir sy radikale optrede? Wanneer Eckardt verdwyn, is daar ook sprake dat hy selfmoord gepleeg het (ble. 33, 40 en 53). Die koshuisinwoners se uiteenlopende reaksies hierop (sommige is bekommerd en geskok, terwyl ander grappies daaroor maak) kan ’n waardevolle gesprek in die klaskamer ontlok.

Voorts is daar die suggestie van selfdood wanneer Nicole nie haar sin kry om na die Black Eyed Peas-vertoning by Sun City te gaan nie en dink dat selfdood iets is wat haar ouers sal laat sleg voel (127). Dit wil voorkom of sy selfdood oorweeg as ’n wyse van onvolwasse emosionele manipulering: “Ek moet sommer iets ... iets doen, dan sal hulle jammer wees.”

In die finale konfrontasie tussen Greg en Eckardt in Clarens het Greg lus om net te lê dat Eckardt hom moet doodmaak, aangesien hy skuldig voel dat hy sy pa in die steek gelaat het (184). ’n Moontlike gesprek wat met leerders gevoer kan word, is of selfdood werklik ’n oplossing vir probleme is en of jy moet skuldig voel indien jy jou rolmodel aan die polisie moet rapporteer.

Selfdood is ’n sensitiewe kwessie waarmee adolessentelesers moontlik gekonfronteer kan word en ’n sinvolle gesprek met hulle in ’n klaskamer kan hulle help met moontlike antwoorde op hulle onbeantwoorde vrae rondom hierdie netelige kwessie.

5.2.3 Magstrukture en prestasiedruk

Greg Owen en Eckardt Wilken is vasgevang in die magstrukture soos verteenwoordig deur die ouers en die skool. Die verantwoordelikheid van Greg se hoofseunskap lê swaar op sy skouers.

Die onderliggende magstryd om leierskap tussen Greg, die hoofseun, en Kwanele Twala, die onderhoofseun, is ook ’n duidelik omstrede kwessie (18):

“Vir wat? Ek is die hoofseun, het jy vergeet?”

“So why didn’t you organise it then?”

Ook op bladsy 38 is Kwanele se antagonisme jeens Greg duidelik. Hierdie konflik tussen die twee hoofleiers kan ’n debat tussen leerders ontlok: Verdien Greg sy posisie as hoofseun – is hy hoofseun vanweë sy pa se invloed en is Kwanele ’n beter leier as Greg? Wanneer die ander leerders nie saam met Greg teen Dok Pienaar staan nie, word sy vertwyfeling in sy eie leierskap versterk (44):

“Is ek dan hulle leier?

If you think you’re a leader but nobody is following you, you’re merely going for a walk.”

’n Ander omstrede kwessie wat in Onderwêreld aangeraak word, is die prestasiedruk op leerders deur gesagsfigure soos verteenwoordig deur Greg se pa en die skoolhoof. Greg se pa maak dit duidelik dat sy seun hoër doelwitte as die vorige jaar moet stel, soos die verwerwing van onderskeidings in sy matriekjaar en om die beste eerstespanrugbyspeler te wees. Die skoolhoof laat die seuns goed verstaan dat ’n teelaarde by Lawson Kollege geskep moet word “waarin die sakeleiers van die toekoms gekweek kan word” (17). Hierdie skoolhoof is nie tevrede met ’n sportman wat net sy beste lewer nie (42): “Sportmanne wat hul ‘beste’ doen, is verloorders. Dis nie goed genoeg vir my nie, en ook nie vir Lawson Kollege nie. Ek soek jou hart en jou siel. Determinasie, Visie. Oorwinning.”

Die houding van hierdie twee gesagsfigure kan verwarring oor morele waardes by Greg veroorsaak: Moet jy slegs ’n topposisie beklee om as kind aanvaar te word en moet jy slegs wen om vir ’n skool aanvaarbaar te wees? Greg se pa en die skoolhoof, wat die beeld van perfeksionisme uitdra, blyk later self korrup te wees. Die korrupsie van hierdie gesagsfigure herinner aan die Faust-legende: Faust was ontevrede met sy lewe en het met die duiwel onderhandel vir meer kennis en towermagte. Daar is verskeie variasies van hierdie legende: die vroegste vertellinge was van hoe Faust lewenslank ’n slaaf van die duiwel was, terwyl latere weergawes vertel hoe Faust deur God, in die vorm van ’n ewige vrou, gered is. Die sinspeling op hierdie legende is effektief binne die verhaalgebeure, aangesien dit aandui dat ambisieuse persone soos Greg se pa en die skoolhoof hulle morele waardes prysgegee het in ruil vir mag, kennis, sukses en geld.

5.2.4 Leerlingraadverkiesings

Die omstredenheid wat soms met leerlingraadverkiesings gepaard gaan, word sterk in hierdie jeugroman belig. Leerlingraadverkiesings wat saketransaksies tussen die skool en ouers is, is ’n omstrede kwessie wat onder die loep kom wanneer Plank, een van Greg se vriende, sê:

“Hoofseun, onderhoofseun, VRL’s. Julle was almal blote saketransaksies, was julle nie? Wie se pa kan die skool se budget die grootste hupstoot gee? En daai badge wat hulle op jou bors vassteek, is die kwitansie wat jy die hele blerrie jaar gaan dra!” (26)

Leerders wat tot hierdie gesagsposisies verkies word, kan altyd wonder of hulle dit werklik verdien en of hulle slegs vanweë hulle ouers se mag die posisie beklee.

5.2.5 Ontgroenings- of oriënteringsrituele

Ontgroenings- of oriënteringsrituele word as een van die omstrede kwessies beskryf wanneer die Trappers (graad 8-leerders) geblinddoek hulle weg in die donker ondergrondse waterafvoerpype moet vind (36–7). Die leuse van Lawson Kollege (Lux hominum vita – “lig is die lewe vir die mensdom”) word vir die leerders ’n werklikheid wanneer hulle besef dat hulle wel flitsliggies by hulle gehad het, maar omdat hulle geblinddoek was en in die rondte getol is, té gedisoriënteerd was om dit te besef.

Hierdie leuse behoort aanklank by die adolessentelesers te vind, veral aangesien ’n groep adolessentelesers in ’n studie (Vos 2006) aangetoon het dat hulle meer belangstel in die goeie en die positiewe omdat dit moontlik hulle bewuste of onbewuste strewe is om self optimisties in die lewe te wees of te ontwikkel. Graad 12-leerders is byna volwasse en behoort self die volgende morele afleiding, waarin ’n belangrike lewensles verskuil lê, met die bemiddeling van die onderwyser te maak: “Jy word in die donker tonnels losgelaat, maar jy word die gereedskap gegee om jou te help om jou pad te vind” (36).

Greg som die ontgroeningsritueel goed op wanneer hy vir die graad 8’s, wat suksesvol was om hulle pad uit die ondergrondse tonnels te vind, sê: “Om te onthou dat ons hier is om mekaar te help. Nou en in die toekoms” (37).

5.2.6 Seks

Reeds vroeg in hierdie roman is daar sprake van ’n seksuele verhouding tussen Greg en Nicole, voorbehoeding en die suggestie van ’n moontlike tienerswangerskap (12, 13). Greg twyfel tog in Nicole se getrouheid aan hom (52, 53) en dit behoort vir die adolessenteleser ’n waarskuwing te wees dat vrye liefde nie ’n waarborg vir ’n standhoudende verhouding is nie.

5.2.7 Alkohol- en dwelmgebruik

Alkoholgebruik deur skoolleerders word realisties uitgebeeld. Greg, wat as hoofseun ’n rolmodel vir ander leerders behoort te wees, behoort leerders wat drank in hulle besit het te rapporteer, maar hy drink saam met hulle (39):

“Ek buk by die klein yskassie. Skuif die koeldranke weg, en wragtig, daar is die verbode vrugte. Twee yskoue Castles. Ek weet ek is veronderstel om so iets te rapporteer, maar ek besluit: what the hell, 4 x 4’s kan mos nie net altyd veilig op die teerpad bly nie, hulle moet af en toe rowwe terrein aandurf.”

Die rook van dagga (Plank, oftewel Mark Gibbons, rook “lagtwak” (86)), asook die eksperimentering met dwelms, onder andere ecstasy, word beskryf wanneer hierdie groep adolessente hulle in ’n nagklub in Johannesburg bevind (88). Die oorsake en gevolge van, en oplossings vir, alkohol- en dwelmgebruik behoort ’n interessante gesprek in ’n veilige klaskameromgewing tot gevolg te hê.

Samevattend is Onderwêreld ’n outentieke en geloofwaardige verhaal waarin Fanie Viljoen uitmuntend daarin slaag om ’n goeie storie te skryf sonder om ’n nadruklike moraliteitsles op die adolessenteleser af te dwing. Die bogenoemde omstrede kwessies word met takt deur die skrywer hanteer en veral kuberkraking word beslis nie aangeprys nie. Viljoen laat die adolessenteleser aan die einde van die verhaal, ten spyte daarvan dat Greg sy pa onwetend aan die polisie oorlewer, steeds met ’n belofte van hoop (vergelyk paragraaf 4.3).

5.3 Fasilitering van omstrede kwessies in Onderwêreld in die klaskamer

Die benadering tot die onderrig van letterkunde word in die Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) (Suid-Afrika 2011:12) bespreek. Hiervolgens is letterkundeonderrig ’n uitdagende taak waartydens die persoonlike en eerlike interpretasie en kommentaar van leerders in ag geneem moet word. Die leerders moet daarom die verhaal Onderwêreld verstaan en vir hierdie doel is leerderdeelname in die klas noodsaaklik. Die onderwyser kan nie sy/haar eie interpretasies en idees oor Onderwêreld aan die leerders oordra nie. Die onderrig van die “regte antwoord” is dus nie van belang nie, maar veel eerder wat binne die konteks van hierdie jeugverhaal vir die graad 12-Afrikaans Huistaal-leerders betekenisvol is. Onderwêreld moet in sy geheel bestudeer word en deeglik, verkieslik in die klas sonder enige onderbreking van ander aktiwiteite, gelees word. Deeglike lees van hierdie verhaal behels interpretasie, kreatiewe en persoonlike belewing en die ondersoek daarvan.

Een van die doelwitte wat in die KABV (Suid-Afrika 2011:4) gestel word, is om leerders, ongeag hulle sosio-ekonomiese agtergrond, ras, geslag, fisieke of intellektuele vermoëns, toe te rus met die kennis, vaardighede en waardes wat nodig is vir selfvervulling en betekenisvolle deelname in die samelewing as burgers van ’n vry land. Hierdie doelwit vereis dat leerders gestimuleer moet word om in kritiese denkers te ontwikkel. Om in genoemde doelwit van die KABV te slaag sal die volgende omstrede kwessies uit Onderwêreld ’n geskikte debat (praatgeleentheid) in die klas kan ontlok, en die praatgeleentheid kan skryfgeleenthede stimuleer:

• Is kuberkraking geregverdig indien niemand daardeur benadeel sal word nie?
• Behoort inligting van die polisie weerhou te word wanneer ’n misdaad gepleeg is?
• Is eksperimentering met drank, dwelms en seks deur adolessente aanvaarbaar?
• Moet jy stilbly oor die selfdood van ’n gesinslid?
• Is dit aanvaarbaar dat skoolleiers gesag uitdaag?
• Moet jy altyd met jou ouers saamstem?
• Moet ’n kind bereid wees om sy ouers aan te meld indien hulle ’n misdaad pleeg?
• Is dit goed dat adolessente vrye toegang tot die internet het?
• Mag jy wraak neem indien iemand jou te na kom?

Die KABV vereis van onderwysers om verskillende kognitiewevaardigheidsvlakke in onderrig en assessering toe te pas en verskaf leiding aan onderwysers oor die hantering van waardes in letterkundige tekste (Suid-Afrika 2011:81–2). Hierdie voorgestelde hanteringswyses van waardes sluit ook gedeeltelik by Kohlberg (1958) se morele-ontwikkelingsteorie aan, naamlik dat adolessente se waardesisteem al sodanig ontwikkel is dat ’n gesprek met hulle daaroor moontlik is (vergelyk paragraaf 4.1). Die volgende vrae het met die vlak van waardering te doen en handel oor die beoordeling van waardes, houdings en oortuigings. Dit sluit in beoordeling van die werklikheid, geloofwaardigheid, feite en menings, geldigheid, logika asook die gewenstheid en aanvaarbaarheid van besluite en optrede in terme van morele waardes:

• Bespreek krities / lewer kritiese kommentaar op die optrede/bedoeling/houding/implikasie ... Byvoorbeeld: Lewer kritiese kommentaar op Nicole se manipulerende optrede teenoor Greg.
• Stem jy saam met die siening/standpunt/waarneming/vertolking ...? Byvoorbeeld: Stem jy saam met Greg se uitdaging van die skoolhoof se gesag voor ander leerders (44)?
• Is die skrywer/verteller/karakter na jou mening, geregverdig as hy of sy voorstel dat ...? Motiveer jou antwoord / Gee redes vir jou antwoord. Byvoorbeeld: Is die adjunkhoof, mnr. Andersen, se optrede geregverdig wanneer hy vir die seuns vra om te help soek na Eckardt, maar dit stil te hou van buitestanders soos die polisie en ouers (bladsy 33, 41–2 en 45)? Motiveer jou antwoord.
• Is die karakter se houding/optrede regverdigbaar of aanvaarbaar? Gee ’n rede vir jou antwoord. Byvoorbeeld: Is Eckardt se wraakneming op die Owen-gesin regverdigbaar? Gee ’n rede vir jou antwoord.
• Wat sê ’n karakter se optrede/houding oor hom in die konteks van universele waardes? Byvoorbeeld: Wat sê Greg se bekendmaking van die onwettige bedrywighede van Dok Pienaar, en ook indirek van sy pa, oor hom in die konteks van universele waardes?
• Bespreek Greg se regverdiging waarom hy wel drink (“hulle moet af en toe rowwe terrein aandurf” (39)) krities.
• Bespreek die waardeoordeel wat in die teks gemaak word. Byvoorbeeld: Verskaf jou mening oor die volgende waardeoordele in die teks:
  

  ’n Mens moet soms die lewe aandurf “sonder ’n bulletproof baadjie wat jou beskerm teen pyn en hartseer” (34).
  “Lig is die lewe vir die mensdom” (37).
  “Ons is klone van ons ouers se bestaanswêreld – die ‘rat race waarbinne die wenner nog altyd ’n rot bly’ (41).
  Vergewe en vergeet is nie altyd moontlik nie (118).
  Prestasie maak kinders nie noodwendig gelukkig nie.
  Geld se rol binne die gesinslewe: Kan dit ’n gesin maak of breek? (190).

Voorts kan vrae wat die vlak van waardering sal assesseer, gevra word. Die doel van hierdie vrae is om die impak van die teks op die leser te assesseer en behoort nie eintlik tydens formele assesseringsgeleenthede gevra te word nie, aangesien hierdie tipe vrae nie betroubaar geassesseer kan word nie. Die vrae fokus op die leerder se emosionele reaksie op die inhoud, identifisering met karakters en reaksies op die skrywer se taalgebruik (woordkeuse en beelde):

• Bespreek jou reaksie op die teks/insident/situasie/konflik/dilemma. Byvoorbeeld: Bespreek wat jy sou doen as jy uitvind dat jou pa by onwettige bedrywighede betrokke is.
• Simpatiseer jy met die karakter? Wat sou jy doen indien jy in dieselfde situasie was? Byvoorbeeld: Simpatiseer jy met Eckardt wat wraak wil neem vir sy gesin se verlies? Wat sou jy gedoen het as jy op jou pa se selfdoodpoging afgekom het en besef het dat iemand jou pa so ver gedryf het?

Volgens Anker (2011:18) behoort die “adolessenteleser hom [te] kan vergewis van die sosiale leuen dat alle strukture en instansies tot sy beswil en voortdurende positiewe vorming wil optree”. Volgens hom word die adolessenteleser tydens die lees van jeugromans bemagtig om die wanbestuur van magstrukture te kan herken en hom daarteen te kan verset.

6. Voorstelle om jeugliteratuur van omstrede aard in die klaskamer te fasiliteer

In die onderhoude met 12 bekende Engelse jeugverhaalskrywers het die skrywers die rol van volwassenes (ouers, onderwysers, biblioteekkundiges en skrywers) beklemtoon wanneer besluit moet word oor die geskiktheid, al dan nie, van jeugliteratuur van omstrede aard. Volgens die Engelse skrywers bly volwassenes die beste toegerus om met adolessente oor omstrede kwessies te gesels en om hierdie adolessente tydens die leesproses te begelei. Om boeke van ’n omstrede aard uit skole te hou, is geen oplossing nie (DiCicco en Taylor-Greathouse 2014:75–80).

Onderwysers moet ander rolspelers wat ook ’n invloed op die moraliteitsbewussyn van adolessente uitoefen, betrek of op hulle menings ag slaan. In die onderhoude met genoemde Engelse jeugverhaalskrywers (DiCicco en Taylor-Greathouse 2014:75–80), meen een van die Engelse skrywers, Nancy Garden, dat die ouer teoreties die beste toegerus behoort te wees om te bepaal of ’n jeugverhaal met omstrede kwessies geskik sal wees vir hulle kinders of nie. Volgens haar behoort onderwysers en biblioteekkundiges ook oor hierdie oordeel te kan beskik, aangesien hulle die adolessente voor hulle ken. DiCicco en Taylor-Greathouse (2014:75–80) meen dat skrywers op hulle eie morele waardes steun, aangesien hulle nie oor dieselfde voorkennis as onderwysers beskik nie.

Fritz en Van der Westhuizen (2010:163–82) beveel aan dat die adolessent in ’n beheerde omgewing, byvoorbeeld die klaskamer, aan omstredenheid in jeugliteratuur blootgestel behoort te word. Deur bepaalde aspekte in die verhaal self (byvoorbeeld deur die karakters se handeling) kan negatiewe waardes binne die verhaal uiteindelik herstel, omgekeer, verander of aangepas word om die bedoelde positiewe waardes te beklemtoon (vergelyk paragraaf 4.5). Met behulp van hierdie verhaalmatige procédés word die adolessent stelselmatig toegerus om self later ’n oordeel te kan uitspreek wanneer hy met soortgelyke omstrede situasies gekonfronteer word.

In die klaskamer kan ’n sinvolle gesprek oor omstrede kwessies met omsigtigheid met leerders gevoer word, byvoorbeeld deur oor die oorsake en gevolge van, maar ook oplossings vir, onder andere egskeiding, selfdood, drank- en dwelmmisbruik te redeneer. Hierdie gesprekke en voorgestelde begeleide groepbesprekings, wat tydens literatuurstudie ontlok word, kan later aanleiding gee tot bepaalde praat- en skryfgeleenthede binne die kurrikulumvoorskrifte. Volgens Du Plessis (2017) is dit in so ’n situasie belangrik om ’n klimaat te skep waar elke leerder aanvaarding beleef. Hy beveel aan dat respek vir die medemens ten alle tye die fokus van die gesprek moet wees, veral wanneer morele waardes met diverse groepe (verskillende kulture, gelowe, rasse, geslagte) bespreek word. Dit is ook ’n beginsel wat deur die KABV (Suid-Afrika 2011:5) onderskryf word. Du Plessis (2017) se studie dui ook op die belang van oop kommunikasiekanale en van ’n bereidwilligheid om na mekaar te luister.

Die onderwyser behoort sy of haar leerders te ken ten opsigte van watter omstrede kwessies met hulle bespreek kan word, maar behoort ook bewus te wees van die wyses waarop hierdie kwessies bespreek kan word. Volgens die KABV (Suid-Afrika 2011:5) is een van die vooruitsigte dat leerders probleme moet kan identifiseer, dit kan oplos en besluite kan neem deur die ontwikkeling van kritiese en kreatiewe denke. Leerders moet bewus wees van en krities raak ten opsigte van die morele waardes wat in jeugliteratuur op die voorgrond geplaas word. Die onderwyser kan waarskynlik vra dat leerders hulle menings oor hierdie kwessies verskaf en die onderwyser kan moontlike gesprekke oor moraliteitsbeginsels rakende hierdie kwessies fasiliteer. Wanneer leerders aktiwiteite doen wat vereis dat hulle morele waardes in ’n bepaalde teks ontleed en/of bevraagteken, leer hulle hoe die teks ’n bepaalde siening van mense en gebeure handhaaf. Hulle sal die kritiese vaardighede ontwikkel om sodanige sienings en gepaardgaande waardes te ondersoek en, waar nodig, teen te staan.

Die genesende terapeutiese waarde van hierdie jeugverhale van ’n omstrede aard kan beklemtoon word. Dusdoende kan leerders afsluiting vind van hulle eie soortgelyke probleme aan dié van die karakters en hulle met ’n boodskap van hoop laat.

Jeugliteratuur bly ’n kragtige hulpmiddel waarmee adolessente hulle eie morele oortuigings kan toets.

7. Samevatting

Omstrede kwessies was in die verlede die oorsaak dat heelwat jeugverhale krities bejeën is, aangesien sommige volwassenes hierdie omstrede kwessies as ’n negatiewe etikettering op die moraliteitsbewussyn van die adolessent bestempel het.

Hierdie kwessies is egter hedendaags ’n internasionale tendens in jeugliteratuur. Volwassenes het die verantwoordelikheid om omsigtig met hierdie omstredenheid te handel: wanneer ouers boeke vir hulle kinders aankoop, of wanneer onderwysers boeke vir hulle leerders voorskryf.

Burger (2005) stel dit duidelik dat die waarde van letterkunde wél daarin lê “dat die leser betrek word by die lotgevalle van mense, by ander se ervarings, en sodoende gedwing word om na te dink oor verskillende fasette van menswees". Wanneer omstrede kwessies dan in jeugverhale met leerders in die klas gefasiliteer moet word (byvoorbeeld die morele kwessies in Onderwêreld – vergelyk paragraaf 5), is ’n sinvolle gesprek oor hierdie onderwerpe tussen die onderwysers en leerders noodsaaklik in ’n poging om leerders intellektueel én emosioneel by hierdie kwessies te betrek. Indien die onderwyser hierdie onderwerpe met sensitiwiteit hanteer, kan die lees van hierdie jeugverhale adolessentelesers by hulle medemens se ervarings betrek en terselfdertyd na oplossings vir hulle eie probleme begelei. Dusdoende kan leerders afsluiting vind van hulle eie probleme en kan die lig van hoop weer vir hulle aangesteek word.

Bibliografie

Administrator. 2016. Die NG Kerk en homoseksualiteit. Vrydag, 11 November. http://www.glodiebybel.co.za/component/content/article/277-1986-ngk-homoseksuele-standpunt.html (29 September 2017 geraadpleeg)

Anker, J. 2011. Fanie Viljoen se Onderwêreld as voorbeeld van die gesag- en magstryd in die jeugroman. LitNet Akademies, 8(3):1–20.

Bloemhof, F. 1997. Slinger-slinger. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

Bohart, A.C. 1980. Toward a cognitive theory of catharsis. Psychotherapy Theory Research and Practice, 17(2):192–201.

Burger, W. 2005. Subversiewe letterkunde kan vir dokters ook van nut wees. Beeld Plus, Saterdag 10 September, bl. 9.

Casey, K. en F.K. Grossman. 2013. Teaching values: Let’s end our misguided approach. Education week teacher. http://www.edweek.org/tm/articles/2013/02/25/fp_casey-grossman.html (13 Desember 2017 geraadpleeg).

Coleman, D. 2016. The value of religious education. http://www.collegeboard.org/membership/all-access/academic/david-coleman-value-religious-education (13 Desember 2017 geraadpleeg).

Collins, C.J. 1996. Finding the way: Morality and young adult literature. In Vandegrift (red.) 1996.

Departement van Basiese Onderwys (DBO) (kyk Suid-Afrika). 2011. Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

DiCicco, M. en P. Taylor-Greathouse. 2014. The moral of the story: Young adult authors speak on morality, obligation, and age appropriateness. English Journal, 103(5):75–80.

Du Plessis, E. 2017. Die essensie van morele waardes in die konteks van ’n parallelmediumskool. Tydskrif vir Christelike Wetenskap, 53(1-2):175–97.

Fritz, M.J. 2007. Die representasie van omstrede kwessies in kontemporêre Afrikaanse jeugverhale. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

Fritz, M.J. en E.S. van der Westhuizen. 2010.Omstrede kwessies en teksinterne korrektiewe in Skilpoppe van Barrie Hough. Literator, 31(2):163–82.

Holborn, L. en G. Eddy. 2011. First steps to healing the South African family: A research paper by the South African Institute of Race Relations sponsored by the Donaldson Trust. Johannesburg: South African Institute of Race Relations. https://edulibpretoria.files.wordpress.com/2008/01/first_steps_to_healing_the_south_african_family.pdf (1 November 2017 geraadpleeg).

Hough, B. 1998. Skilpoppe. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

Iser, W. 1978. The act of reading: A theory of aesthetic response. Baltimore: Johns Hopkins UP.

Ismail, M. 2008. Literature is the mirror of society. http://gulfnews.com/literature-is-the-mirror-of-society-1.86134 (5 September 2017 geraadpleeg).

Kohlberg, L. 1958. Development of moral character and moral ideology. Chicago: University of Chicago.

Krahtz, C. 2017. Blou is nie ’n kleur nie. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

Larney, T. en G.A. Lotter. 2005. Ouers se rol in die oordrag van etiese en morele waardes. Koers, 70(4):661–83.

Luther, J., F. Pheiffer en R.H. Gouws. 2015. Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. 6de uitgawe. Kaapstad: Pearson.

Maartens, M. 1989. ’n Pot vol winter. Pretoria: HAUM Literêr.

Martinez, E. 2017. Moral development in teens. https://howtoadult.com/moral-development-teens-2429.html (18 September 2017 geraadpleeg).

Maughan. S. 2017. Reckless behavior in adolescents. https://howtoadult.com/reckless-behavior-adolescents-2979.html (18 September 2017 geraadpleeg).

Meier, C. en P. Marais. 2012. Education management in early childhood education. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Miles, J. 1980. Stanley Bekker en die boikot. Suid-Afrika: Taurus.

Mokeyane, K.N. 2017. Bad teen behaviour. Oureverydaylife.com/bad-teen-behavior-1929.html (18 September 2017 geraadpleeg).

Monseau, V.R. en G.M. Salvner (reds.). 2000. Reading their world: The young adult novel in the classroom. 2de uitgawe. Portsmouth: Boynton/Cook.

Mulet, B. 2014. Controversial texts in children’s and young adult literature. Wisconsin English Journal, 56(1):26–31.

Nienaber, M. 2017. Skok oor dwelms in skole. Beeld, 22 September, bl. 10.

October, A. 2012. Dit is nie maklik om korruptes te vervolg. Die Burger, 17 Augustus, bl. 2.

Opperman, A. 2014. Wanneer die donker roep. Taalgenoot, Lente, ble. 55–6.

Statistiek SA. 2011. Mediavrystellings – Huweliksweek. http://www.sahuweliksweek.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=242&Itemid=458 (5 Oktober 2017 geraadpleeg).

Stover, L.T. 2000. Who am I? Who are you? Diversity and identity in the young adult novel. In Monseau en Salvner (reds.) 2000.

Suid-Afrika. 1996. Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika. http://www.justice.gov.za/legislation/constitution/SAConstitution-web-afr.pdf (11 Desember 2017 geraadpleeg).

Suid-Afrika. 2011. Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring, Afrikaans Huistaal, VOO-fase. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

Terblanche, E. 2014. Verna Vels (1933–2014): Gebore en getoë. LitNet. http://www.litnet.co.za/verna-vels-1933 (28 September 2017 geraadpleeg).

Teverson, A. 2013. The new critical idiom: Fairy tale. New York en Londen: Routledge.

Theron, A.S. 2017. ’n Ondersoek na die rol van die “verwonde” kind in die werk van enkele kinder- of jeugverhaalskrywers in navolging van Alice Miller. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Kaapstad.

Troskie, A. 2004. Dis ek, Anna. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2012. Die staat teen Anna Bruwer. Kaapstad: Tafelberg.

Vandegrift, K.E. 1996. Mosaics of meaning: Enhancing the intellectual life of young adults through story. Lanham: Scarecrow.

Van der Vyver, M. 2017. Dertien redes waarom. Vrouekeur, 15 September, bl. 23.

Van der Walt, D. 2008. Lien se lankstaanskoene. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

—. 2015. Bambaduze. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

Van Heerden, H. 2016. Leierskap in onseker tye. Die Koord. Nr. 631, Mei 2016.

Van Zyl, C. 2010. Die invloed van religieuse en kulturele verskeidenheid op moraliteit in die huidige Suid-Afrikaanse konteks: ’n Uitdaging vir Christelike kerke. Verbum et Ecclesia,
31(1):1–8.

Vels, V. 2002. Die Liewe Heksie-omnibus. Kaapstad: Human en Rousseau.

Vermeulen, J. 2016. Asem. Pretoria: Lapa Uitgewers.

Viljoen, F. 2005. BreinBliksem. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

—. 2007. Miserella. Kaapstad: Human en Rousseau Uitgewers.

—. 2008. Onderwêreld. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

—. 2012. Betower. Pretoria: Lapa Uitgewers.

—. 2013. Leeus met letsels. Kaapstad: Human en Rousseau Uitgewers.

—. 2014a. Pleisters vir die dooies. Pretoria: Lapa Uitgewers.

—. 2014b. Uit. Pretoria: Lapa Uitgewers.

—. 2015. Spoke en ander gruwelike goed. Pretoria: Lapa Uitgewers.

—. 2016. Afkop. Pretoria: Lapa Uitgewers.

—. 2017. Dromers. Pretoria: Lapa Uitgewers.

Von Meck, A. 2004. Vaselinetjie. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

Vos, J.E. 2006. Identiteitsontwikkeling in geselekteerde jeugverhale van Barrie Hough. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

—. 2014. ’n Leesmotiveringsprofiel van en ’n -raamwerk vir Afrikaanssprekende adolessentelesers. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit.

Eindnotas

¹ Jeugliteratuur verwys vir die doel van hierdie artikel na literatuur vir adolessentelesers (ongeveer 12 tot 18 jaar oud) en sluit nie die sogenaamde jongvolwasseneletterkunde in nie.

²Mediëring verwys na die onderwyser se rol as bemiddelaar om ’n ooreenkoms of versoening tot stand te bring tydens meningsverskille.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Moraliteit en omstrede kwessies in jeugliteratuur: ’n beskouing oor <i>Onderwêreld</i> deur Fanie Viljoen appeared first on LitNet.

Opsomming

Lacan se konseptualisering van die Reële geld as skering en inslag van sy psigoanalitiese teorie. Een van die belangrikste aspekte van die Reële is die interafhanklikheid daarvan met die simboliese en imaginêre registers. In hierdie ondersoek poog ek om die verskeie vorme wat die Reële aanneem, veral die verband daarvan met laasgenoemde twee registers, aan te dui en kortliks te bespreek. Aangesien die Reële veral met Unheimlichkeit, met betrekking tot die objet petit a en selfs met die abjekte in verband gebring kan word, is my hipotese dat dit oor ’n besondere potensiaal beskik om bevreemdend en ontstemmend te wees. Dit vorm juis daarom ’n baie produktiewe invalshoek om films van die grufilmgenre te ontleed. Sonder om hierdie genre as sodanig, of spesifieke emblematiese films van die genre, tot die gebruik van die Reële te beperk, kan hierdie Lacaniaanse register ’n verskeidenheid van interpretasiemoontlikhede bied. Ten einde hierdie hipotese te ondersoek, word die grufilm van Jennifer Kent, The Babadook (2014), in terme van die Lacaniaanse Reële bespreek. Enkele ooglopende psigoanalitiese interpretasies van hierdie film word aangedui, waarna spesifiek na die Reële verwys word, wat as gemeenskaplike noemer die verskillende psigoanalitiese perspektiewe kan saambind. Die artikel bestaan dus uit twee dele: ’n beknopte teoretiese oorsig van die Lacaniaanse Reële, gevolg deur ’n bespreking van enkele fasette daarvan met betrekking tot The Babadook. Ten slotte word die vraag gestel of die Reële nie wél tog as genremerker vir die grufilm gebruik kan word nie, alhoewel vrae rondom die moontlikheid van die kommodifisering daarvan problematies sou wees.

Trefwoorde: abjekte; filmteorie; grufilms; Imaginêre; Kent, Jennifer; Lacan, Jacques; objet petit a; psigoanalise; Reële; Simboliese; The Babadook; Unheimlichkeit

Abstract

The Lacanian Real and horror films: Jennifer Kent’s The Babadook (2014)

Even if one keeps in mind how his intellectual oeuvre developed over the decades, Lacan’s conceptualisation of the Real serves as the keystone to the whole of his psychoanalytical edifice. Whether interpreted as being subtly present from the earliest phases or seen as but the ultimate focus of his seminars, the Real and its interrelatedness with the symbolic and imaginary registers to a large extent represent the Lacanian legacy. This article focuses on the various conceptualisations of the Real and how this can subsequently be utilised as a productive theoretical tool in order to interpret a film genre usually not held in very high regard: the horror film.

The argument starts off with a superficial discussion of the triad of the Symbolic, the Imaginary and the Real, focusing on the way in which these registers or orders are interrelated. The focus then shifts to the different ways in which Lacan has defined and used the concept of the Real: keeping in mind that its use has changed over the decades (according to some commentators to a large degree), and without pretending that these are the exclusive indicators of the concept, twelve motifs are identified as entry points to understanding what Lacan meant with this register. These are:

1) The Real seen as the ineffable, as impossible to represent

2) The Real as representing the limits to the meaningful experience of the human subject

3) The Real as a specific cadence of the imaginary register

4) The Real as a specific cadence of the symbolic register

5) The Real and/as the objet petit a

6) The Real and the (traumatic) Ding

7) The Real and its relation to fantasy

8) The Real as unchanging

9) The Real as representing/facilitating new opportunities (tuché)

10) The Real as drive

11) The Real as jouissance

12) The Real as sinthome.

The theoretical part of the argument is concluded with a reference to further developments in the theory of the Real, referring mainly to the work of the (self-appointed) current representative of Lacanian theory, Slavoj Žižek. Žižek emphasises the interrelatedness of the Real with the other Lacanian registers to the extent that he also identifies three versions of the Real: the imaginary Real, the symbolic Real and the real Real. In light of these different inflections there seem to be mainly two aspects that present themselves as being useful in describing the generic conventions of the horror film genre: the (experience of the) Real has an alienating effect via its abject and/or its unheimlich nature (concurrent with the experience of the objet petit a). These, but also the other identified motifs are used in the discussion of the film which follows. Horror films seem to be the film genre that most evidently relates to the Real. Although difficult to define as a genre, its sometimes subtle and often crude representation of monsters and monstrosity makes it an obvious choice to demonstrate certain effects of the Real. But the Real as theoretical lens also becomes a very productive entry point in discussing horror.

Many reviewers and fans regard the independent Australian horror film by director Jennifer Kent, The Babadook, as being one of the highlights of 2014. Although a film nominally about the haunting of a mother and a child by the titular Mr Babadook, the film has spawned its fair share of psychoanalytic interpretations, focusing mainly on the monster as being indicative of an unmourned trauma: the dyadic relation between mother and son that forms the centrepiece of the story is the result of the death of Sam’s father and Amelia’s husband on the occasion of Sam’s birth. After a short summary of the plot of The Babadook, a few obvious (psychoanalytical) interpretations of the film are given:

1) The film is about a mother and a son who have not been able to come to terms with the traumatic loss of a husband and father.

2) The film is about the nature of the dynamics of trauma – not a singular event experienced by subjects in isolation, but rather navigated through and by personal relationships.

3) The film is a demonstration of a belated execution of the Oedipus complex.

4) The film presents what Barbara Creed defined as the “monstrous feminine”.

5) The film is an indication of various instances of the abject (by referring to Julia Kristeva’s use of the term).

Although the validity of all these interpretations can be motivated from the visuals and narrative of the film, the claim of this article is that some of these interpretations can be seen as being mutually exclusive. And even if they are not, there does not seem to be an obvious common denominator between them. This is where the crux of the argument presented here comes into play: the (Lacanian) Real can serve as theoretical tool not only to bring these various interpretations together, but also to navigate obvious instances of potential mutual exclusiveness. Using the twelve motifs of the Real discussed in the theoretical part of this essay as points of entry, we interpret The Babadook according to these different ways in which the Real manifests itself. For all practical purposes these are summarised in the tagline of the film: “If it’s in a word, or it’s in a look, you can’t get rid of the Babadook!”

The essay concludes with the suggestion that the Real could therefore be used in a very productive way to interpret films of the horror genre. But having said that, an obvious question presents itself: If the Real can be consciously used in this genre as a way to prompt certain responses of fear or disgust from viewers, does this not mean that the Real becomes nothing more than a codified element of horror films which is subsequently exploited as a genre commodity? And if this is the case, can one still speak of the Real as the Lacanian Real? It is indicated that this question will be tackled in a subsequent article.

Keywords: abject; film theory; horror films; Imaginary; Kent, Jennifer; Lacan, Jacques; objet petit a; psychoanalysis; Real; Symbolic; The Babadook; Unheimlichkeit

1. Inleiding

The Babadook (2014), die debuut van die Australiese filmregisseur Jennifer Kent, is een van ’n aantal onlangse grufilms waarvan die kritiese resepsie nie net getuig van besondere waardering vir ’n film van hierdie genre nie (’n genre wat tradisioneel besonder stief deur kritici behandel word), maar ook gevier word as ’n estetiese werk uit eie reg – wat daardeur die gewaande beperkinge van hierdie genretradisie oorstyg.¹ Teen die agtergrond van hoofstroomontwikkelinge binne die grufilmtradisie oor die afgelope dekade of twee verteenwoordig The Babadook ’n veel ingewikkelder en meer genuanseerde omgaan met universele temas as waarop byvoorbeeld die martelpornogenre, wat tot redelik onlangs by die loket hoogty gevier het, kan aanspraak maak.² Daardeur sluit The Babadook by verskeie ander filmvoorbeelde aan wat deur die geleentheid wat dit filmmakers bied om ’n ryk tradisie van literêre en filmiese gruwels te ontgin, bewys daarvan is dat grufilms universele temas gewoon op ’n ánder, soms eksplisiet-grafiese of selfs abjekte wyse, vergestalt.³

Met inagneming van filmteoretiese perspektiewe wat ’n herwaardering van Lacaniaanse filmteorie verreken en verder ook die aanklank wat die grufilmtradisie by psigoanalitiese invalshoeke vind, onderskryf (kyk bv. Van den Berg 2017a, 2017b), stel hierdie artikel dit ten doel om een van die belangrikste Lacaniaanse begrippe, by name die Reële, met verwysing na The Babadook te ondersoek. Die Reële is ’n sentrale, dog en omvattende begrip wat een van die heel produktiefste invalshoeke daarstel om grufilms struktureel en tematies te be- en omskryf. Die gebruik van films as toeligting, overgeset synde film beperk tot blote illustrasiemateriaal van abstrakte, teoretiese begrippe, kan maklik ’n teiken van veral filmkritici word, as sou sodanige intellektuele “uitbuiting” die inherente waarde van die film(medium) as sodanig negeer. Met betrekking hiertoe skaar ek my egter by Žižek se opvatting dat film nie beperk behoort te word tot ’n objek van bespreking nie, maar wel ook gebruik moet word as gereedskap waarmee gedink kan word: dus die dink mét film en nie uitsluitlik die dink óór film nie.⁴

Die doel van hierdie bydrae is voorts nié om die grufilmgenre (en grufilms) uitsluitlik tot die Reële-tipering daarvan te beperk nie, maar gaan wél van die veronderstelling uit dat die Reële by uitstek as interpretatiewe invalshoek vir hierdie genre, en dan spesifiek ook die betrokke film, geskik is. Daarom sal hierdie baie ingewikkelde begrip as hoeksteen van die Lacaniaanse teorie bespreek word, voordat die implikasies daarvan, spesifiek vir The Babadook, aan bod kom: die verskeie vorme wat die Reële aanneem (asook die verwante en geïmpliseerde betekenisse wat dit inhou) sal in die film nagespoor en geïnterpreteer word. Uiteindelik is die doelstelling van die betoog dus tweeledig van aard: enersyds dien dit as beknopte toeligting van ’n sentrale teoretiese motief in Lacan se psigoanalitiese oeuvre en andersyds as ’n diepgaande interpretasie van een van die interessantste grufilms van die afgelope aantal jare.⁵

2. Die Lacaniaanse Reële

Hoewel die Lacaniaanse Reële per definisie aan enige finale vaspen van betekenis of selfs duidelike beskrywing ontglip – selfs by monde van Lacan self⁶ – word hierdie motief dikwels as skering en inslag van sy teoretiese korpus gesien. Ter aanvang is dit nodig om daarop te wys dat “die Reële” nié dieselfde as “die werklikheid” is nie (“real” ≠ “reality”) – ’n baie duidelike onderskeid moet trouens hier getref word. Fink (1995:24–5) beskryf beide die individuele en die kollektiewe belewenis van dít was ons as “werklikheid” (“reality”) ervaar as ’n sosiaal gekonstrueerde modulering van die Reële (“real”), wat gevolglik (en onder andere) suggereer dat laasgenoemde dít verteenwoordig wat aan die vangnet van juis hierdie simbolies (en imaginêr) gekondisioneerde werklikheidsbelewenis ontsnap.

Die Reële verteenwoordig een van die drie sogenaamde ordes of registers wat Lacan gebruik om die (psigiese) werklikheid van die mens te beskryf. Hierdie drie registers (by name die Simboliese, die Imaginêre en die Reële) is onlosmaaklik met mekaar vervleg, oorvleuel soms, maar vind altyd weens die interafhanklike dinamika daarvan by mekaar aanklank. Vernaam die Reële neem egter ’n belangrike posisie in Lacan se teoretiese steierwerk in: die tradisionele opvatting is dat sy denke ’n evolusie ondergaan het, ’n evolusie wat op die afwisselende sentraalstelling van één van die drie ordes tot sy teoretiese uitgangspunt gekarteer kan word. Die Reële sou veral die laaste fase tipeer – en dit is dan ook veral die Lacan van hiérdie fase wat in die hedendaagse konteks deur denkers soos Žižek verteenwoordig word.⁷ Daar is egter ook ’n ander mening – ’n opvatting dat ’n baie duidelike goue draad in Lacan se werk in sy geheel teruggevind kan word, met die Reële wat van meet af aan sentraal staan, sonder om spesifiek en as sodanig deur Lacan aangedui te word. Eyers se Lacan and the concept of the “Real” (2012) is hiervan ’n goeie voorbeeld.⁸

Dit val nie binne die bestek van hierdie betoog om die Reële in ál die geledinge daarvan in Lacan se oeuvre na te spoor nie, of om aan een van bogenoemde uitgangspunte voorkeur te verleen nie.⁹ Enige voorkeur in hierdie verband kan maklik ontaard in ’n poging om Lacan se berugte, teoretiese spinneweb tot helderheid te puur. My invalshoek is dus om kortliks en voorlopig ’n sekere aantal aspekte/fasette van die Reële aan te dui wat met beide van die bogenoemde invalshoeke sou kon strook. Die teoretiese besonderhede mag moontlik in elke fase anders gemoduleer word (sou die diachroniese ontwikkeling op die voorgrond gestel word), maar met hul oriënterende funksie as teoretiese motiewe sou ek beweer dat hierdie aspekte altyd ter sake bly – hetsy in die vroeë, middel- of laat Lacaniaanse fase. Hiermee word die spanning wat tussen ’n diachroniese en sinchroniese lees van Lacan se oeuvre ontstaan, nie misken nie – hierdie spanning het ook ’n impak op die interpretasie van beide sy konseptualisering van die Reële en die nuansering van begrippe wat in die vaarwater daarvan staan. Die onderhawige betoog stel dit egter ten doel om veral tersaaklik te bly ten opsigte van die bruikbaarheid van die invalshoeke vir die bespreking van grufilms.

2.1 Twee van ’n drietal registers: die Simboliese en die Imaginêre

Synde dat die Reële één van ’n triade van registers is wat die menslike ervaring van die werklikheid bepaal, is dit noodsaaklik om kripties na die aard van die Imaginêre en Simboliese as ordes te verwys. Waar die imaginêre register (via die sg. spieëlfase) ’n sentrale rol in die vorming van die subjek speel,¹⁰ oriënteer die Simboliese (via die suksesvolle navigering van die Oedipus-kompleks) die subjek se toetrede tot die sosiaal-gestruktureerde en simbolies-bepaalde konteks waarin hy/sy hom/haar bevind. Beide die Imaginêre en die Simboliese skep sin en betekenis: die Imaginêre, veral deur aan die subjek (’n skyn van) outentisiteit en samehang te verleen (gesetel in die ego as die sentrum ván wáár ervaar kan word) en die Simboliese, deur ’n kollektief gemedieerde (en medieerbare) normatiwiteit anderkant die imaginêre grense van die subjek daar te stel. Die vergestaltings of verbeeldings van die imaginêre register sluit nie net daadwerklike visuele beelde (spieëlfase) in nie, maar ook verbeelde (“imagined”) aspekte waarmee die subjek narsisties identifiseer. Die Simboliese, daarenteen, verteenwoordig die ketting van betekenaars waardeur sin geskep word en word daarom dikwels ook met verwoording of taal as sodanig in verband gebring. Dit is egter ook méér as dit, aangesien dit ook kultuur, of dan die kulturele diskoers in die geheel, omvat. Subjekvorming veronderstel ’n klemverskuiwing vanaf die Imaginêre na die Simboliese, oftewel vanaf die ideale ego na die ego-ideaal:

[T]o put it simply, imaginary identification is identification with the image in which we appear likeable to ourselves, with the image representing “what we would like to be”, and symbolic identification, identification with the very place from where we are being observed, from where we look at ourselves so that we appear to ourselves likeable, worthy of love. (Žižek 1989:116; kyk ook 145–8)¹¹

Waar die Simboliese deur die metonimiese beweging van betekenaars ’n leemte en dus ook ’n verglyding van betekenis veronderstel, verteenwoordig die standaardisering via die imaginêre register ten minste (die illusie van) ’n mate van ankering. Maar hoe ook al die twee registers op mekaar afgestem is, bly beide grondliggend vir die individu se sinvolle ervaring van die Umwelt.¹²

2.2 Aspekte/vorme van die Reële as ’n derde register

Waar laat dit die Reële? Indien die Imaginêre en Simboliese gefundeer is in betekenis en singewing, beliggaam die Reële juis dít wat aan die simboliese en imaginêre registers ontsnap.¹³ En aangesien die Reële wars van enige singewing staan, neem enige pogings tot sinvolle definisies dikwels die kontoere van apofatiese beskrywings aan.¹⁴ Die Reële is egter ten nouste met alle verlengdes van Lacan se teoretiese onderbou verbind en dus kan gepoog word om ’n aantal vorme wat hierdie begrip aanneem, en/of aspekte daarvan, aan te dui. Weer eens sou ’n klinkklare taksonomie van die begrip en sy verlengdes die aard van die Reële verraai – en hier kan trouens niks meer as kriptiese aanduidings van moontlike invalshoeke aangedui word nie, waarvan elk ’n eie trajek in die filosofiese en resepsiediskoers vertoon. Maar: selfs met die (onvolledige) poging wat hier aangewend word, sal ook die toepaslikheid van hierdie register vir die omgaan met die grufilmgenre duideliker word, spesifiek dan ook vir ’n interpretasie van The Babadook, wat later volg.

2.2.1 Die Reële as “onrepresenteerbaar”¹⁵

Waar die Imaginêre en Simboliese op die oog af oor singewing, samehang, normatiwiteit en dies meer gaan (beide in terme van die konstruering van die subjek én sy/haar interaksie met ander en die Ander), is die Reële dít wat enige vorm van sinvolle betekenisgewing, enige vorm van ver-woorde of ver-beelde vergestaltings uitdaag.¹⁶ Enige konseptualisering van die Reële veronderstel reeds dat die simboliese en imaginêre registers op die holistiese en integere syn van die Reële inbreuk maak – dat pogings om die Reële tot uitdrukking te bring, as ’t ware ’n gat daarin skeur:

Symmetrically, the hole, the gap of being as such is hollowed out in the real. The notion of being, as soon as we try to grasp it, proves itself to be as ungraspable as that of speech. Because being, the very verb itself, only exists in the register of speech. Speech introduces the hollow of being into the texture of the real, the one and the other holding on to and balancing each other, exactly correlative. (Lacan 1988a:229; kyk ook 271 en Fink 1995:7)

Enige pogings tot representasie is dus kontraproduktief: júis deur representasie word die grense en feilbaarheid daarvan beklemtoon – en dit wat anderkant hierdie grense lê, is die Reële. Die Reële is dus as sodanig nie op die oog af sinvol representeerbaar nie – maar daardeur ironies genoeg júis ook katalisator vir pogings ter interpretasie daarvan. Dít verteenwoordig maar een voorbeeld van die interafhanklikheid van die reële, imaginêre en simboliese registers: deurdat die Reële aan Simboliese en Imaginêre betekenisskepping ontglip, word dit júis stukrag vir die ander registers om te verwoord of te verbeeld.¹⁷

2.2.2 Die Reële as grens van die subjek se (sinvolle) ervaring

Deurdat die Reële sigself teen enige vorm van representasie weer, geld dit noodwendig ook as die grens tot die subjek se sinvolle ervaring. Dit stel ’n perk op die simboliese registrasie van laasgenoemde, aangesien die kodering en potensiële mediëring van ervaring sentraal tot die betekenis daarvan staan. Hierdie grens of limiet of perk figureer nie uitsluitlik in terme van (fenomenologiese) ervarings van dit wat “buite” die subjek is nie, maar sluit ook ’n interne, ontologiese grens gesetel in die subjek self in.¹⁸ Want ook die self-ervaring van die subjek as subjek stuit volgens Lacan op die buffer van die Reële: die instansie van waar selfrefleksie plaasvind (cogito) kan nie op sigself objek van selfrefleksie word om ten volle geken te word nie. Konfrontering met dit wat nié sinvol gekodeer kan word nie, kom dus in die buurt van die Reële tereg. Lacan verwys in hierdie verband onder meer na “extimacy / intimate exteriority”: dít wat eintlik die intiemste oomblikke en aspekte van die subjek se wese behoort te wees, val juis buite enige selfkennis. Die eie ek is beliggaam in ’n “intieme eksterioriteit”, die ontologiese beperking op kennisverwerwing en ervaring van die self.¹⁹

2.2.3 Die reële en imaginêre registers

Reeds hier bo word vermeld dat die Reële nóú met beide die imaginêre en simboliese registers vervleg is. Aangesien die (imaginêre) spieëlfase die subjek se teregkom in die simboliese register (via die navigering van die Oedipus-kompleks) voorafgaan, is dieselfde volgorde ook van toepassing op die modulering van die Reële: die interafhanklikheid van die reële en simboliese registers vloei uit die interafhanklikheid van die reële en imaginêre registers voort (kyk Chiesa 2007:105–6). Die imaginêre verbeelding van die subjek se primêre narsisme (in die totstandkoming en stabilisering van die ego) tydens die spieëlfase, sluit ’n inherente spanning in (wat nie dialekties deur Hegeliaanse Aufhebung opgehef kán word nie):

The antagonism of the Real, then, is produced in and through egoic identification as a constitutive impasse or tension, generated negatively between rival sources and aims of identification, or, rather, in the very opacity of the distinction between the sources and aims of identification as such. (Eyers 2012:30; kyk ook 5, 15–6, 20, 22, 26)

Hierdie spanning of teenstrydigheid, ook deur Lacan met aggressie in verband gebring,²⁰ is die Reële. Hoewel die totstandkoming van die ego, gerugsteun deur die subjek se identifisering met die imago, dus per definisie ’n dubbelsinnige proses is, word hierdie inherente spanning dikwels onderbeklemtoon (ten gunste van ’n fokus op die spieëlfase as iets wat die subjek samehang verleen). Tog beliggaam die ego nié die (samehangende) imago nie, maar wel die spanning tussen die beeld (wat heelheid suggereer) en die insig dat die beeld ook (gekonstrueerde) vervalsing is: “[M]an [...] as image is interesting for the hollow the image leaves empty” (Lacan soos aangehaal deur Chiesa 2007:106). Daar kan nie anders as om in hierdie verband na die Unheimlichkeit van die imago/beeld te verwys nie: die Reële, soos gemoduleer deur die Imaginêre, is die iets wat nie in die beeld pas nie, wat vreemd/bevreemdend is.

2.2.4 Die reële en simboliese registers

Deurdat die subjek se toetrede tot die simboliese register op ’n fase van subjekvorming volg wat deur die imaginêre register bepaal word, beteken dit noodwendig dat die Reële, overgeset synde die verhouding daarvan met die Imaginêre, in terme van die Simboliese anders gemoduleer sal word.²¹ Soos wat die geval egter ook met die imaginêre register was, is die Reële die interafhanklike teenhanger van die Simboliese – as ’t ware die keersy van ’n konseptuele munt.

Veral twee gegewens beklemtoon hoe afhanklik die Simboliese van die Reële is:

1) Aangesien die simboliese register die representasie van iets impliseer, beteken dit, volgens logiese wetmatigheid, dat ’n bestaande iets die Simboliese moet voorafgaan voordat dit benoem en beskryf kan word. Die Reële is hiervolgens dit wat noodwendig die Simboliese voorafgaan. Dit beteken egter ook dat die Reële as ’t ware deur die Simboliese in die lewe geroep word (aangesien bewuswording van die Reële via simboliese konseptualisering geskied), om dan soos flardes oorskot die Simboliese aan te kleef: “Within this framework, the real was considered ‘residual with respect to the edifice which commands our attention in analysis’” (Lacan 1988a:66). Tog impliseer die verwoording, oftewel in-die-lewe-roep van die Reële ook die verwonding daarvan – die “skeur” van die integere Reële, wat ’n strukturele leemte laat wat nie gevul kan word nie.²²

2) Die Simboliese kan sigself nie ten volle as Simboliese verwoord/representeer nie – aangesien daar (volgens die latere Lacan) geen metataal bestaan om dit mee te doen nie (Chiesa 2007:183–4). Daar skyn dus ’n inherente grens te wees tot wát deur die Simboliese onder woorde gebring kan word: taal kan byvoorbeeld nie sigself ten volle talig tot uitdrukking bring nie. Daar is dus ’n strukturele grens of foutlyn inherent opgesluit in die wese van representasie – die onmoontlikheid van selfrepresentasie (wat juis representasie as sodanig moontlik maak) wat met die Reële omskryf kan word.²³

Hoewel struktureel bepalend vir die Simboliese, is die Reële dus dít wat nie deur die Simboliese tot uitdrukking gebring kan word nie.²⁴ Enige (simboliese) beskrywing van die Reële berus vervolgens op ’n fundamentele paradoks: die Reële kan alleenlik via die Simboliese gekonseptualiseer word (Brivic 2008:12), maar die Reële is egter juis die foutlyne van die Simboliese en skuil juis agter die beperkinge van representasie – wat representasie as sodanig moontlik maak. Die paradoks beteken dus dat die Reële beide essensieel tot en ontwrigtend tot die Simboliese is: dit maak enersyds representasie moontlik, maar vreet andersins die moontlikheid om alles onder woorde te bring, aan.²⁵ Deurdat die Simboliese egter deur die (Reël-bepaalde) strukturele grense daarvan gekondisioneer is, word laasgenoemde ironies genoeg juis die stukrag om te representeer, om onder woorde te bring (kyk Fink 1995:27).

Nóg ’n aspek van die simboliese Reële (wat weens die suiwer fokus op taal of skrif,²⁶ in die konteks van hierdie betoog nie regtig ter sake is nie) gaan oor die “materialiteit” (“materiality”) van taal – overgeset synde die reëlisering van taal. Wat hierdie kortliks veronderstel, is dat die semantiese betekenis wat taal medieer, gedra word deur ’n nie-semantiese aspek, wat met die materiële, bykans stoflike aspek van taal saamhang (Eyers 2012:127–8; Fink 1995:29). Wanneer byvoorbeeld die semantiese (metonimiese) betekenisketting van die Simboliese breek, word iets van hierdie “materialiteit” gesien in die betekenaars se gevolglike solipsistiese betekenis, wat skynbaar draer van geen betekenis, buiten die aanbieding van sig self is nie.²⁷ ’n Eenvoudige voorbeeld hiervan sou ’n neologisme wees:

Lacan writes, “the meaning of these words [neologisms] that pull you up has the property of referring essentially to meaning as such. It’s a meaning that essentially refers to nothing but itself, that remains irreducible ... Before being reducible to another meaning it signifies within itself something ineffable, it’s a meaning that refers above all to meaning as such [...] solipsistic signification”. (Eyers 2012:42; kyk ook 49, 51–3, 55; Lacan 2006c:449, 459–60).

Soos wat Freud se interpretasie van drome nie berus op semantiese ontleding van die droominhoud nie, maar eerder die strukturele rangskikking van die betekenaar in terme van verdigting (“condensation”) en verplasing (“displacement”), so is die soortgelyke materiële hardeware van taal ook as die Reële te identifiseer (kyk Eyers 2012:126–7). Hiërogliewe sou nog ’n voorbeeld hiervan wees – duidelik taal wat betekenis veronderstel, maar waarvan die semantiese betekenis eers heelwat later weer teruggehaal kon word (kyk bv. Chiesa 2007:58): “[T]he less language is symbolized, the more it remains at the level of the letter” (Chiesa 2007:62).²⁸

In die konteks van hierdie betoog, waar dit vernaam oor die Reële in film gaan, is die belangrikste aspek van die simboliese Reële dít wat met die struktuur van representasie as sodanig in verband gebring kan word – iets wat ook met die objet petit a geassosieer kan word.

2.2.5 Die Reële en/as objet petit a

Die Reële as beklemtoning van die beperkinge, ofte wel strukturele “foutlyne” van beide die simboliese en imaginêre registers (laasgenoemde in terme van die “gaze”; kyk Van den Berg 2017a),²⁹ kan met (die funksie van) die objet petit a in verband gebring word. Na die objet petit a word deur Lacan in sy ongepubliseerde 21ste seminaar van 1973/74 (Les non-dupes errent) as ’n “peu de réel” verwys (kyk Chiesa 2007:122). Dit bly ’n plooibare konsep, wat egter fundamenteel tot die werkinge van die Simboliese, die Imaginêre en die subjek as sodanig figureer: “Lastly, the symbolic, directing itself toward the real, shows us the true nature of object a. If I qualified it earlier as a semblance of being it is because it seems to give us the basis (support) of being” (Lacan 1975:95). Aangesien die simboliese register ’n skeur in die holistiese eenheid van die Reële maak, ontstaan ’n begeerte om die gevolglike strukturele afwesigheid weer heel te maak (wat natuurlik nie deur middel van die Simboliese uitvoerbaar is nie). Hierdie ontologiese leemte in die kern van die Simboliese word, soos hier bo bespreek, die stukrag van representasie (of Simboliese skepping) as sodanig. Dit omskep eersgenoemde verder in ’n katalisator vir die begeerte wat ontstaan, om hierdie afwesigheid te (ver)vul: die objet petit a word trouens die oorsaak van begeerte (Lacan 1977d:ix; kyk ook Eyers 2012:35). Dit beteken dat die objet petit a niks anders as die strukturele manifestasie van die Reële impliseer nie (Eyers 2012:83–4) – iets wat alleenlik geken kan word wanneer belewing van en insig in die ontologiese en epistemologiese grense van die Simboliese as betekenisskepping duidelik word (Eyers 2012:90).³⁰ In die geval van die individuele subjek beteken dit dat die Oedipus-kompleks, wat die toetrede tot die simboliese orde moontlik maak, dus ook die subjek tot ’n “desiring being of language maak” (Chiesa 2007:133–4; kyk ook Leader 2003:46). Hoewel die objet petit a een van die veelseggendste begrippe in Lacan se oeuvre is, kan daar vir die doeleindes van hierdie betoog volstaan word by ’n siening daarvan as die strukturele foutlyn van die Simboliese, wat vervolgens vir die begeerte van die subjek verantwoordelik is en dienooreenkomstig die tentatiewe voorlopigheid van die Simboliese as struktuur impliseer. In die ontwikkeling van Lacan se oeuvre kan die objet petit a in nabetragting ook (problematies) met Das Ding in verband gebring word.

2.2.6 Die Reële en die (traumatiese) Ding

Hoewel ’n begrip wat ná Lacan se seminaar oor The ethics of psychoanalysis min deur hom gebruik word, blyk sekere aspekte van Das Ding vervolgens in die konseptualisering van die objet petit a beslag te kry. Lacan beweer in hierdie seminaar:

Now if you consider the vase from the point of view I first proposed, as an object made to represent the existence of the emptiness at the center of the real that is called the Thing, this emptiness as represented in the representation presents itself as a nihil, as nothing. And that is why the potter, just like you to whom I am speaking, creates the vase with his hand around this emptiness, creates it, just like the mythical creator, ex nihilo, starting with a hole.

Everyone makes jokes about macaroni, because it is a hole with something around it, or about canons. The fact that we laugh doesn't change the situation, however: the fashioning of the signifier and the introduction of a gap or a hole in the real is identical. (Lacan 1992:121; kyk ook Chiesa 2007:142–3)

Die problematiese aard van Das Ding as enersyds teenwoordige afwesigheid en andersyds afwesige teenwoordigheid (ofte wel ’n Freudiaanse, kwasitransendentale duiding van die Reële) is kenmerkend van wat veral in seminaar 7 deur Lacan aangedui word. Hierdie seminaar, met Das Ding as fokus, word volgens Chiesa (2007:125-38) as emblematies van die wending in Lacan se siening van die Reële geëvalueer. Die nuanseverskuiwing wat dit sou verteenwoordig, word uitvoerig der Chiesa (2007:125–38) beskryf, met ’n gevolgtrekking: “the Thing (la Chose) which is forever lost can be “refound” only in another thing (autre chose), object a, the sublime object that represents it (its lack) at the foundations of the unconscious” (135).

Wat egter binne die konteks van my betoog belangrik is, is die ontstemmende gevolge wat ’n konfrontasie met Das Ding impliseer: hierdie konfrontasie met die onkenbaarheid van die Reële – hetsy gesetel in die (aanwesige) ondeurdringbaarheid van die Ander, die subjek se bewuswording van sy/haar eie onkenbaarheid (kyk 2.2.2) of blote insig in die inherente grense van sinvolle ervaring – sou dikwels tot onrus, angs of selfs traumatiese gevolge kon lei (Lacan 1992:118).³¹ Dit beteken dat beide die belewenis van Das Ding as ’n absolute leemte, ’n absolute afwesigheid én die belewenis daarvan as ’n oorweldigende, presimboliese en vitale teenwoordigheid,³² ontstemmend is. Enige pogings om desnieteenstaande uit die Ding sin te skep, sal uitloop op ’n oneindige rotering rondom ’n nie-bestaande kern of, om ’n paradoks van Zeno te gebruik (wat Žižek dikwels vermeld): Achilles sal die skildpad nooit kan inhaal nie.³³ Dit is die belewenis hiervan, die konfrontasie daarmee, wat tot trauma sou kon lei.

Dit werp ’n ander lig op die aard van trauma soos deur Lacan gekonseptualiseer: trauma neem hier eerder die kontoere van ’n ontologiese struktuur as die bepaaldheid van ’n histories-vasstelbare gebeurtenis aan.³⁴ Die geboorte van die Simboliese is verder ook logieserwyse afhanklik van ’n oorspronklike, primêre trauma, wat op sy beurt egter eers in nabetragting veronderstel kan word (dikwels natuurlik met die Oedipus-kompleks geassosieer). Hierdie trauma word per definisie ’n mislukte ontmoeting (“missed encounter”) – pogings kan wel via die simboliese- en imaginêre registers aangewend word om ontologiese trauma te versluier, maar die gevolglike fantastiese en fantasmatiese sluiers wat die Reële bedek, glip dikwels af (kyk Lacan 1977d:55; Fink 1995:26; Shepherdson 2000:90; Van Boheemen-Saaf 2004:19).

2.2.7 Die Reële en fantasie

Indien die Reële die noodsaaklike teenhanger van die Simboliese is, beteken dit noodwendig ook dat die Reële die teenhanger van ’n groter narratief van Simboliese diskursiwiteit, oftewel fantasie, word. Soos hier bo aangedui, poog die Simboliese om die inbreuk wat dit meebring te versteek ten einde konfrontasie met die Reële, oftewel die objet petit a as ontologiese leemte, te verdoesel. In die verlengde van dit wat in 2.2.4 hier bo bespreek is, beteken dit dat die Reële ironies genoeg bestaansreg aan simbolies gekonstrueerde fantasieë as sodanig verleen: enige fantasie, persoonlik of sosiopolities bepaald (as ideologie), veronderstel noodwendig die Reële as dít wat nie verwoord of verbeeld kan word nie, of dui op die tekortkominge van die gegewe sinvolle en samehangende representasies. Dit werp ’n skadu oor enige simboliese konstruk wat samehangende sinvolheid veins: juis dít dui op die verskuilde Reële, wat nie geken kán word nie (kyk Lacan 1977d:60; Chiesa 2007:149–50, 157).

2.2.8 Die onveranderlike Reële

Soos uit die bespreking hier bo duidelik word, is en bly die Reële, synde die interafhanklike teenhanger van beide die Simboliese en die Imaginêre, ’n konstante teenwoordigheid. En hoewel die Simboliese geïdentifiseer is as dít wat die Reële deur die representasieproses verwond, moet ook daarop gelet word dat só ’n beskrywing bloot ’n simboliese konseptualisering is van iets, wat die mens as simbolies bepaalde wese nie kan agterhaal nie. Lacan (1988b:97) maak groot gewag hiervan as hy aanvoer:

Remember this, regarding externality and internality – this distinction makes no sense at all at the level of the real. The real is without fissure. What I teach you about Freud's convergence with what we may call philosophy of science is that we have no means of apprehending this real – on any level and not only on that of knowledge – except via the go-between of the symbolic. The real is absolutely without fissure.

So is die Reële eweneens altyd op dieselfde plek,³⁵ onveranderlik en onverganklik. Merkbaar hier is spore van bykans sublieme eienskappe – iets wat later hewig deur sommige kritici gekritiseer is.³⁶

2.2.9 Die Reële as nuwe geleentheid (tuché)

Hoewel traumaties in die ondeurgrondelikheid daarvan, bied die Reële desnieteenstaande ook die opsie van iets nuuts anderkant die status quo: tuché. Struktureel vergelykbaar met Badiou se idee van die “gebeurtenis” (“event” of “encounter”), kontrasteer Lacan (1977d:53–4) die Aristoteliaanse begrippe van automaton en tuché met mekaar, om daardeur die potensiaal van die Reële as ingrypende ontwrigting (tuché), wat tot moontlike herskikking van die simboliese register kan lei, te erken.³⁷ As ’n wese grootliks gekondisioneer deur simboliese en imaginêre registers, kan die aanraking van die mens deur die Reële, hoe traumaties dit moontlik ook mag wees op individuele of kollektiewe vlak, herbesinning oor die status quo meebring. In daardie sin kan die Reële natuurlik nie ontbied en bestuur word nie, maar word dit eerder gesien as ’n genade (?) wat, as dit gebeur, moontlik ook benut kan word.

2.2.10 Die Reële as drang

Die konstante en onveranderlike, niedinamiese teenwoordigheid van die Reële (as iets waaraan die totstandkoming van beide die Simboliese en die Subjek terugwerkend geboorte moes gee) is iets wat, weens die (hipoteties omskrewe) aard daarvan, deur Lacan ook met drang geassosieer word.³⁸ Waar die simboliese betekenisketting berus op die metonimiese (ver)glyding van betekenaar tot betekenaar, veronderstel ’n metaforiese en toutologiese herhaling³⁹ dat iets aan die metonimiese ketting (van taal) ontglip om in afsondering te figureer. Begeerte sou volgens Lacan (metonimies) die belofte van vervulling najaag, waar drang sigself as drang juis teen enige vorm van vervulling of herskikking weer: drang is gewoon dit wat dit is.⁴⁰ In die bespreking van die Simboliese hier bo kan in terme van taal na beide die betekenaar-in-afsondering en die materialiteit van die Simboliese in hierdie verband verwys word.

Die Reële is nié (uitsluitlik) met drang gelyk te stel nie, maar is wel een van die fasette van die Reële indien laasgenoemde as ’n opstelling van elemente saamgestel uit die imaginêre en simboliese registers gesien word. Žižek verduidelik dat drang nie in terme van ’n positiewe energie gelees moet word nie, maar wel as die naam van die “curvature of the space of desire” (Žižek 2005a:178–9). Hierdie opvatting van drang dui bloot op die Reële as strukturele aanwesigheid, wat deur middel van die Simboliese tot meer herkenbare begeertes gemoduleer word.

2.2.11 Die Reële as jouissance

Jouissance veronderstel die allesoorweldigende genot wat sou volg op die gepostuleerde verwesenliking van die onmoontlike: die vervulling van die ontologiese leemte gelaat deur die verwonding van die Simboliese; die aanraking van Das Ding; die uitstryk van enige strukturele ontwrigting wat die objet petit a in die Simboliese laat; die stuit van die Simboliese se metonimiese verglyding van betekenis; die perfekte passing van die imaginêre beeld en verbeelding op die subjek se ervaring van sy eie wese en bestaan; die subjek se selfverwesenliking in die eenwording met die reële drang, ens. Dit is die realisering van die onmoontlike moontlike, of moontlike onmoontlike, ’n genot so absoluut en ekstreem dat dit in pyn oorslaan en die grense van beide die subjektiewe en die kollektiewe bestaan platvee – iets wat trouens selfvernietigend is (kyk Van den Berg 2017a; kyk ook Johnston 2005:xxii, 238, 241–2; Azari 2008:43, 45).⁴¹

Jouissance, as ’n gepostuleerde ervaring, is dus dit wat (soos die Reële) deur die Simboliese in die lewe geroep word – dit ís trouens die versinliking van die Reële, wat altyd aan die anderkant van die epistemologiese en ontologiese grense van die Simboliese lê. Maar as één van die modulerings van die Reële (en aangesien die Reële die keersy van die Simboliese verteenwoordig), is die jouissance van taal direk herleibaar na die reële permutasies waarna in 2.2.4 verwys is. Die enorme impak van James Joyce op veral die latere Lacan (kyk eindnota 27) het juis te make met die jouissance van taal wat die reële aspek van taal anderkant die gebondenheid van semantiese betekenis verteenwoordig: die jouissance van die simboliese Reële is bykans te beskryf as die opborreling van taal se onbewuste.⁴²

2.2.12 Die Reële as sinthome

Die eindresultaat van die bewustelike omgaan met en omskepping van die jouissance van (veral) taal in (veral) kuns en literatuur⁴³ word deur Lacan as die sinthome⁴⁴ omskryf. Die simptoom word gesien as ’n teken van die Reële midde in die weefwerk van die Simboliese, maar dan wel ’n teken wat liefs geïnterpreteer moet word, om sodoende deur die simboliese benaming daarvan as Reële gemaskeer te word. Die sinthome, daarenteen, verwys na tekens van die Reële (onder meer die onrepresenteerbare kern van die subjek, waaraan die belofte van ’n stukkie jouissance kleef), wat nooit in die metonimiese betekenisketting van die Simboliese opgeneem word nie (kyk bv. Brivic 2008:25–6). Soos wat die Reële van elke individu se wese soms simptomaties manifesteer, of soos wat die opbrokkeling van die simboliese betekenisketting teken van die Reële as teenhanger daarvan is, só is die sinthome juis die viering hiervan – hetsy in terme van die (literêre) kunswerk, of bloot elke individu se unieke manier om nie weg te skram nie, maar eerder met die onbekende in hom- of haarself om te gaan.⁴⁵ (Žižek noem selfs een van sy werke Enjoy your symptom! (1992).)

Weer eens is James Joyce se werk vir Lacan die emblematiese voorbeeld van die kunstenaar se direkte daarstelling van hierdie Reële, die Reële as sinthome:

Joyce’s symptom deconstructs language by littering the letter, displacing the contextual and isotopic field of each morpheme and each word. What is left in his discourse is the real of his unconscious that produces jouissance. Thus, in Joyce’s discourse, the sinthome and the subversion of language are the determinants. At the heart of this symptom is the crippling power of language over a speaking being. As Lacan says, “[l]anguage [la parole] is a parasite: it is a veneer; it is the form of cancer which afflicts the human being ... there are some who go as far as feeling it, and Joyce gives us a taste of it” (Lacan, 1975–1976, n.p.). For Lacan, the break-up of language itself is an effect of the unconscious, when non-meaning appears in writing. (Azari 2008:157, kyk ook 168; Van Boheemen-Saaf 2004:8)

Maar wat die sinthome óók nie misken nie, is die Reële as tuché, dit is ’n openheid vir die moontlikhede wat dit bied. Brivic (2008:xi) skryf: “I interpret the sinthome as a voluntary symptom that aims at the unknown to discover new possibilities” en “I see the sinthome as deranging language and subjectivity in order to create new possibilities” (15). Die sinthome verteenwoordig dus, veral in die estetiese vergestaltings daarvan, die eiesoortige vernuwing wat kuns en literatuur, ook in ’n breër konteks, kan bied.

2.3 Die Reële: verdere ontwikkelinge

Waarskynlik die belangrikste gevolgtrekking wat met betrekking tot die om- en beskrywing van die Reële gemaak kan word, is dat dit ’n betreklik plooibare begrip is wat telkens weer anders herskik word en waarvan die eienskappe en teoretiese veronderstellings grondliggend daartoe dikwels by ander begrippe aansluit. Gevolglik word die begrip veral binne die psigoanalitiese teorie verder ontwikkel, insluitende die ooglopende raakpunte wat dit met “horror” (en in die verlengde daarvan: grufilms) sou hê. Kristeva se teoretisering van die abjekte in Powers of horror: An essay on abjection (1982) is hiervan ’n interessante uitloper, maar dit is veral die selfverklaarde mondstuk van hedendaagse Lacaniaanse psigoanalise, Slavoj Žižek, wat die modulering van die Reële deur die interafhanklike verweefdheid daarvan met die simboliese en imaginêre registers beskryf:

[T]he Real in contemporary art has three dimensions, which somehow repeat the Imaginary–Symbolic–Real triad within the Real. The Real is first there as the anamorphic stain, the anamorphic distortion of the direct image of reality – as a distorted image, a pure semblance that “subjectivizes” objective reality. Then the Real is there as the empty place, as a structure, a construction that is never actual or experienced as such but can only be retroactively constructed and has to be presupposed as such – the Real as symbolic construction. Finally, the Real is the obscene, excremental Object out of place, the Real “itself”. This last Real, if isolated, is a mere fetish whose fascinating/captivating presence masks the structural Real, in the same way that, in Nazi anti-Semitism, the Jew as an excremental Object is the Real that masks the unbearable “structural” Real of social antagonism. These three dimensions of the Real result from the three modes by which one can distance oneself from “ordinary” reality: one submits this reality to anamorphic distortion; one introduces an object that has no place in it; and one subtracts or erases all content (objects) of reality, so that all that remains is the very empty place that these objects were filling. (Žižek 2005b:302–3)⁴⁶

Hoewel hierdie indeling van Žižek in ’n volgende artikel meer uitvoerig bespreek sal word, kan sy onderskeid tussen die reële Reële, die imaginêre Reële en die simboliese Reële geredelik met my eie bespreking van die Reële se konfigurasie van eienskappe (afdeling 2.2 ) in verband gebring word. Weer eens moet daarop gelet word dat dit ’n vereenvoudiging van die Lacaniaanse Reële veronderstel, ’n vereenvoudiging wat weliswaar in die konteks van my betoog spesifiek daarop gemik is om as perspektief op die grufilmgenre te dien:

• die reële Reële as tasbare manifestasie van die presimboliese, wat in die traumatiese konfrontering daarmee (byvoorbeeld beliggaam as Das Ding soos hier bo bespreek) in die konteks van grufilms dikwels as die abjekte figureer
• die imaginêre Reële as die Unheimlichkeit van vergestaltings en verbeeldings (ook van die eie ek): iets wat op die soms bevreemdende en vervreemdende aard dui van dit wat intiem bekend behoort te wees, of na iets verwys wat die kenbaarheid van die gewone versteur
• die simboliese Reële as die (onveranderlike) struktuur van menslike ervaring, wat poog om die inherente foutlyne (verteenwoordig deur die objet petit a) van die eie dinamika te verskans. Wanneer die werklikheidsbelewenis as blote strukturele gegewe ontsluier word, word die simboliese Reële geïmpliseer.

Die wisselwerking tussen die drie registers lei effektief tot die manifestasie van dit wat as drang, jouissance en die sinthome omskryf word, met die bes moontlike gevolg wat verteenwoordig word deur die potensiaal opgesluit in tuché.

2.4 Die Reële en grufilms

Die vraag wat noodwendig volg, is wat die verhouding tussen die Lacaniaanse Reële en “horror” is? Wat is die tersaaklikheid van die Reële vir grufilms as genre? Dié ondersoek poog om hierdie vraag met spesifieke verwysing na The Babadook (as tersaaklike illustrasiemateriaal), te beantwoord. Die moeilike vasstelling van die genrekonvensies van grufilms is reeds in ’n vorige artikel bespreek – so ook die psigoanalitiese (en Lacaniaanse) resepsie van hierdie genre, wat tot op hede die belangrikste teoretiese invalshoek op hierdie tipe films verteenwoordig.⁴⁷ Wood (1979:14) se treffende tipering van die grufilm, “Normality is threatened by the monster”, bly ’n raak en veelseggende beskrywing, maar kan ooglopend nie uitsluitlik op hierdie genre van toepassing gemaak word nie. Hoewel die teenwoordigheid van die Lacaniaanse Reële geensins ’n finale tipering van grufilms daarstel nie, bied dit wel ’n uitstekende invalshoek om films van hierdie genre krities te bespreek. Ook Žižek self se werk is deurspek met verwysings na die Reële in grufilms – sy Looking awry: An introduction to Jacques Lacan through popular culture (1991) is hiervan ’n uitstekende voorbeeld. Dit is egter in sy “‘In his bold gaze my ruin is writ large’” dat hy ’n insiggewende interpretasie van Psycho, gebaseer op hierdie en ander Lacaniaanse motiewe, gee.

Chaitin (1996:245–6) maak die volgende opmerking oor Lacan:

Whether it be the historical event or the being of the subject, Lacan’s teaching provides a mode of analysis that makes it possible to pinpoint the place of uniqueness without actually naming and universalizing it. His claim is that successful “poetry” can make visible the contours of the hole in the symbolic Other which constitutes the place of the subject. For unlike the individuality posited by the romantics, the particular essence Lacan evokes does not reside in a hidden inner world, but outside both the individual and the Other, and can be preserved only in the latter’s lack of knowledge.

Literatuur, kuns en volgens my ook die grufilm (let daarop dat “poetry” tussen aanhalingstekens staan!) speel ’n seminale rol om die Reële te tematiseer en te problematiseer.⁴⁸ Waar Lacan hom op die literêre finesse van James Joyce se Finnegans wake beroep ten einde die simboliese Reële, jouissance en die sinthome onder die loep te neem, kan ook grufilms as die vertoon (soms wel ’n véél meer kru vertoon as by Joyce) van die Reële gesien word. Grufilms bemoei hulle juis met dit wat in die buurt van die Reële tuis te bring is: met monsters wat funksioneer as die imaginêre vergestaltings van die onvoorstelbare; met die (unheimliche) krake in die tafereel van die alledaagse, waaragter monsters skuil; met die soms bykans naïewe stories en fantasieë van monsters, wat geweef word om die traumatiese Reële te verdoesel; of met die grense wat vervaag tussen die eie ek en die monster(-agtige). As genre skyn grufilms eenduidig op hierdie motiewe in te speel: dit lok trouens die kyker om agter die konvensionele sluier van die Imaginêre en Simboliese te kyk.⁴⁹ Of dit subtiel of deur middel van ’n direkte konfrontering met die abjekte geskied, is die fasetrykheid van die Reële, soos hier bo bespreek, eie aan die aard van die grufilm. Die Reële is altyd ’n gegewe van enige ander tipe film (oftewel van enige modus van representasie as sodanig), maar juis in die grufilm word dit op die voorgrond geskuif. Dienooreenkomstig bied ook The Babadook ’n blik op die Reële, ’n Reële wat immer teenwoordig is. Soos wat in die film beweer word: “If it’s in a word, or it’s in a look, you can’t get rid of the Babadook!”

3. The Babadook

3.1 Inleiding

In 2005 stel die Australiese skrywer-regisseur Jennifer Kent die atmosferiese swart-en-wit kortfilm Monster⁵⁰ bekend – ’n film met grootliks dieselfde verhaalgegewe as The Babadook en wat jare later as inspirasie vir die langer (en meer gelaagde) weergawe van die narratief sal dien (Kent noem Monster ook ’n “baby Babadook”; George 2015; Lambie 2014). The Babadook (2014) is ’n onafhanklike produksie, moontlik gemaak deur onder andere die Australiese filmfonds, en het vergeleke met ander groot (grufilm-)lokettreffers, ’n beperkte uitreiking gehad. Desnieteenstaande was en is die kritiese resepsie van die film bykans sonder uitsondering baie positief: die film is goed by die Sundance-filmfees ontvang en word later ook met verskeie pryse bekroon.⁵¹ Die befaamde grufilmdeskundige en BBC-resensent Mark Kermode wys The Babadook ook as sy gunstelingfilm van 2014 aan.⁵²

Kent se motivering vir die daarbieding van haar tema volgens die konvensies van die grufilmgenre berus veral op die unieke moontlikhede wat hierdie genre sou bied. Sy noem dat sy met die skryf van draaiboeke met ’n idee begin en dat dié idee die styl van die film sal dikteer (Moore 2014). Volgens hierdie beginsel het die aard van die verhaal en tema van The Babadook juis die aanbieding daarvan as grufilm gesuggereer: “Can you imagine this story as a domestic drama? It would be so melodramatic and stupid [...] If cinema can be visceral, then it’s great. And horror allows that to happen unashamedly” (Ehrlich 2014; kyk ook Lambie 2014; Risker 2017:14). Grufilms verbeeld op konkrete wyse dit wat in dramatiese films bloot abstrakte metafore bly en daarom is sy nie huiwerig om eerder die moontlikhede wat eersgenoemde genre haar bied, te ontgin nie.⁵³

Met dié dat The Babadook sy gruweljas met trots dra, is dit ook so dat ’n hele tradisie van grufilms deur die film betrek word – Kent speel baie duidelik intertekstueel op ’n lang tradisie van veral klassieke grufilms in wat oor ’n wye spektrum, vanaf Duitse ekspressionistiese films, via die films van Lon Cheney, tot by die films van Georges Méliès strek.⁵⁴ Soms speel uittreksels uit hierdie klassieke werke in die agtergrond, maar dit is veral die vergestalting van die Babadook self wat visueel sterk aan Cheney se karakter in London after midnight (1927) sou herinner (Hanke 2014).⁵⁵ Daarmee saam moet die grufilmtradisie noodwendig ook verder na die kinderverhale uit Struwwelpeter (1845) teruggevoer word, of selfs na die dikwels ontstemmende sprokies van die Grimm-broers. ’n Narratiewe en visuele tradisie van monsters waarna terugverwys kan word, is binne die konteks van my argument van groot toepassing: dit vervul ’n bepaalde funksie in die konfrontering met die Reële, wat die narratiewe en tematiese beslag van The Babadook daarstel.

3.2 Handeling

The Babadook vertel die verhaal van ’n enkelouer, Amelia, en haar sesjarige seun, Sam. Die agtergrond vir die gebeure wat ontvou, word reeds in die openingstoneel (in ’n droom van Amelia) gesuggereer: onderweg om aan Sam geboorte te gee, was Amelia en haar man in ’n noodlottige motorongeluk. Bykans sewe jaar na haar man se dood het sy nog geensins sy dood verwerk nie en koester sy duidelik ’n dubbelsinnige verhouding jeens Sam – enersyds glo sy dat hy die indirekte oorsaak van haar man se dood was en andersyds is sy as moeder besorg oor hom. Sam is ’n probleemkind wat moeilik in die skool aanpas en wat deur baie mense as onaangenaam ervaar word. Sy obsessie met kulkuns en veral die maak van wapens om monsters weg te hou, word deur vele, aanvanklik ook sy ma, as uiters bevreemdend ervaar.

Een aand lees Amelia vir Sam uit ’n opwip-en-uitvou-boek (“pop-up”) getiteld Mister Babadook voor. Die grieselrige teks is klaarblyklik nie geskik vir kinders nie en ontstel Sam gevolglik. Die Babadook word voorts die nuwe fiksasie van sy vrees vir monsters: telkens waarsku hy sy ma teen dié se teenwoordigheid en pleit by haar om die Babadook nie binne te laat nie. Amelia poog om die boek te vernietig, maar dit maak later weer sy verskyning op haar drumpel – hierdie keer word Mister Babadook se storie verder vertel, met verskeie aspekte van die verhaal wat ooreenkomste met Sam en Amelia se verhouding vertoon. Ook word duidelike voorspellings oor die toekoms gemaak, onder andere oor ’n ma wat haar eie kind verwurg. Vreemde gebeure in die huis dui op ’n bonatuurlike teenwoordigheid, wat deur Sam natuurlik as bewys van die werklikheid van die Babadook gesien word. Amelia vermoed egter deels dat Sam hieragter skuil en wanneer sy selfs glasstukke in haar sop vind, begin sy vir haar eie veiligheid te vrees.

Die bonatuurlike Babadook maak egter wel sy opwagting en neem van Amelia besit. Die laaste bedryf van die film verteenwoordig die stryd teen hierdie monster: Sam probeer alles om van die geïnkarneerde monster ontslae te raak en is uiteindelik suksesvol, wél nadat sy ma hom bykans verwurg het. Die Babadook word in die vorm van swart slyk deur Amelia opgebring en daarna na die kelder verban (dieselfde kelder waar sy al die herinneringe aan haar man veilig wegbêre). Teen die einde van die film het die verhouding tussen Sam en Amelia ooglopend genormaliseer: vir die eerste keer sal sy verjaarsdag op sy geboortedag gevier word. Die Babadook is egter nie heeltemal uit die prentjie nie, aangesien Amelia die monster elke dag iets te ete (tuinwurms) na die kelder neem. Amelia is baie beslis dat Sam die Babadook mag sien eers as hy groter is.

Hoewel die film hoofsaaklik Amelia se storie vertel, verteenwoordig die narratief twéé verhale: dié van ’n ma wat ’n man, en dié van ’n seun wat ’n pa verloor het. Die twee perspektiewe speel in op mekaar, met die Babadook wat die spil word waarop die twee figure se verhale draai. Laasgenoemde oorvleuel in ’n gedeelde ervaring – ’n ervaring wat in die skadu van afwesigheid of leemte, dreigende verlies en verlies staan.

3.3 The Babadook: psigoanalitiese interpretasies

The Babadook leen sigself ooglopend daartoe om vanuit ’n psigoanalitiese perspektief geïnterpreteer te word – iets wat dan ook uit die resepsie van die film duidelik word.⁵⁶ Veral vyf invalshoeke speel hier ’n duidelike rol:

1) Die méés ooglopende perspektief verwys na die film as die tematisering van ’n trauma wat nie gekonfronteer, verwerk en tot berusting gebring is nie: die gevolg is dat die onderdrukking of verdringing van psigologiese trauma verreikende en destruktiewe gevolge vir die individu se funksionering in gesinsverband of die groter sosiale konteks inhou.⁵⁷ Amelia se verlies van haar man, wat sy duidelik nié verwerk het nie, het ’n enorme impak op haar verhouding met Sam en stel trouens die konteks vir die ontvouing van die handeling daar. Gelees uit hierdie perspektief is die Babadook-monster niks meer as die manifestasie van die destruktiewe mag van onverwerkte trauma nie, dus van ’n herhalende uitspeel daarvan (“acting out”) en nie ’n verwerking (“working through”) nie – beide in terme van verlies (in die geval van Amelia) en afwesigheid (van ’n vaderfiguur, in die geval van Sam).⁵⁸ Die slot van die film sou dan suggereer dat trauma wel nie verdring moet word nie, maar juis sinvol in die individu se lewe geïntegreer moet word: aan die traumatiese gebeurtenis móét erkenning gegee word, waardeur die angel daaruit gehaal word en ’n proses van heling kan begin. Ingham (2015:270) som dit so op: “My interpretation of the film is that grief, bereavement, however traumatic, becomes destructive the more it is disowned.”⁵⁹

2) Benewens die verwerking van trauma, al dan nie, fokus The Babadook juis ook op die ingewikkelde interafhanklike dinamika van trauma: die eng verhouding tussen Amelia en Sam skep in die figuur van die Babadook ’n simbiotiese vergestalting wat direkte gevolg van die interpersoonlike dinamika tussen die twee hooffigure, asook hulle onderskeie belewenisse van trauma is.⁶⁰ Selfs wanneer Sam sê: “I’m gonna protect you” (15:33), is die vraag of dit werklik oor sy ma gaan, of eerder oor die stabiliteit van hulle interafhanklikheid. Die Babadook is die skadu van twee onverwerkte traumas wat met mekaar oorvleuel, met mekaar weerklink en mekaar aanvul en moduleer (kyk bv. Ingham 2015:269–70). In dié sin word The Babadook ’n studie in die ingewikkelde gesinsdinamika wat op traumatiese ervarings volg.⁶¹

3) Die film kan ook gelees word as ’n “uitgestelde” of grootliks “versuimde” volvoering van die Oedipus-kompleks: die ma en seun se té hegte, diadiese band is vroeër deur die afwesigheid van die vaderfiguur moontlik gemaak.⁶² Met Sam wat ouer word (nie om dowe neute nie vier hy teen die einde van die film sy sewende verjaarsdag) moet die proses egter desnieteenstaande voltrek word en moet hy sy toetrede maak tot dit wat as sosiaal normatief gesien word, oftewel dit wat die simboliese orde behels. Die afwesige vader word getransmuteer tot groteske monster, die Babadook, wat die verstrengeling van ma en seun moet verbreek. Normaalweg is die patriargale normatiwiteit geïnkarneer in ’n vaderfiguur met menslike trekke, maar met Sam se pa wat nooit teenwoordig was nie, word die Babadook ’n vergestalting van die “geweld” wat hierdie proses éintlik veronderstel – ’n geweld wat in hierdie proses (wat in ’n skeefgetrekte dinamika ontwikkel) selfs in die ma inkarneer (kyk ook Buerger 2017:37–8).

4) Soos vermeld, is Amelia se houding jeens Sam betreklik ambivalent en dit is juis die taboe tema van bykanse afkeur jeens die eie kind wat met die abjekte in verband gebring word. Die “monstrous feminine” in grufilms, soos bespreek deur Barbara Creed, veronderstel die onwilligheid van die moeder om die eng diadiese verhouding met die kind te verbreek. In die geval van The Babadook word hierdie verstrengelde verhouding (gekenmerk deur die “monstrous feminine”) egter wel diepgaande geproblematiseer – met die Babadook wat die dieplood van die versteuring in hierdie verhouding word. Enersyds word die figuur van die ma (met die inkarnasie van die Babadook in haar) as unheimlich daargestel, wat (ver)steurend op die verhouding met Sam inwerk. Andersyds dra ook Sam by tot die dubbelsinnige problematisering van die verhouding deurdat hy deels na sy ma se liefde smag, deels wel vir homself ook ’n vaderfiguur wens.⁶³ In terme van ’n tematisering van Amelia se moederskap is die betekenisvolste oomblik in die film Amelia (as die Babadook) se antwoord op Sam se konfrontering dat sy nie sy ma is nie: “I AM YOUR MOTHER!” (01:09:35). Sodoende kan The Babadook as ’n problematisering van die abjekte van “monsteragtige vroulikheid” gelees word.

5) Die meer bekende manifestasies van die abjekte kom egter ook in die film uit die verf: die vervloeiing van grense, veral die grense tussen “ek” en “die ander/Ander”, word geproblematiseer en moet aan die einde van die film herstel word ten einde normatiwiteit te bevestig.⁶⁴ Beide Amelia en Sam staan buite die orde van die “normale” samelewing, maar veral Amelia word in die verloop van die film as die karakter met ’n baie donker (onderdrukte) kant getipeer: so manifesteer die Babadook ook in Amelia en word die tuiste ook ’n plek waar kakkerlakke lukraak hulle opwagting maak. Dit word alles tekens van ’n grens wat iewers vervloei. Ook die Babadook verteenwoordig dit wat die pylers van die simboliese orde in gevaar stel – hierdie monster moet uitgewerp word en sinvol geïntegreer (dus op ’n afstand gehou) word ten einde die sosiale kontrak te handhaaf: selfs al verteenwoordig dit iets eenvoudig soos om ’n verjaardag op die regte dag te vier (kyk Kidd 2014).

Onverwerkte trauma, die interpersoonlike dinamika van traumabelewenis, die Oedipus-kompleks, die problematisering van “monsteragtige vroulikheid” en die abjekte as sodanig verteenwoordig elk ’n baie produktiewe invalshoek om The Babadook te interpreteer: elk hiervan verteenwoordig ’n werkbare psigoanalitiese perspektief wat veel daartoe bydra om die film te ontsluit. Maar hoewel die perspektiewe maklik op die film toegepas kan word en deels ook met mekaar resoneer, is dit tog ook so dat daar teenstrydighede ontstaan indien almal saam gedink word: (1) en (2) kan mekaar maklik aanvul, maar (3) – die film gelees as tematisering van die Oedipus-kompleks – skakel nie noodwendig met Amelia se traumabelewenis en -verdringing (1) nie. So ook is (4) en (5) effe buitenissig in dié verband, hoewel dié twee invalshoeke weer meer met mekaar in verband staan. Die punt is dat selfs ’n psigoanalitiese interpretasie verskeie uitlopers het wat deels oorvleuel, maar waarvan die legkaartstukke nie altyd ewe maklik in mekaar pas nie.⁶⁵

’n Werkbare hipotese is om die plooibare konsep van die Reële te gebruik ten einde hierdie aspekte as ’n herskikking van perspektiewe en motiewe met mekaar in verband te bring – ongeag of dit met mekaar strook, al dan nie.⁶⁶ Die Reële is ’n sleutel, veel eerder ’n loper, waarvan die potensiaal juis daarin geleë is om ’n weg na betekenis te ontsluit sonder om die eindbestemming van finale interpretasies te bereik – wat beteken dat selfs teenstrydige interpretasies verreken sou kon word vanuit die optiek wat dit bied. My hipotese is dat die genre van grufilms juis die Reële voorop stel, in welke manifestasie daarvan ook al. Soos uit die bespreking in die eerste gedeelte van hierdie artikel duidelik geword het, is die Reële onlosmaaklik met die Imaginêre en Simboliese vervleg, maar juis die grufilm problematiseer die soms gemaklike “veiligheid” wat hierdie registers op die oog af bied. Op niediëgetiese vlak is die Reële altyd in enige filmgenre teenwoordig, maar die bevreemding wat dit sou kon ontlok word juis in grufilms op die voorgrond geplaas – dikwels dan ook verder op diëgetiese vlak gestimuleer. Hoewel The Babadook nie aan al die fasette van die Reële voldoen wat hier bo beskryf is nie, bied dit tog ’n blik op die gebruik van die Reële in grufilms oor die algemeen.

Hier onder volg ’n poging om sekere van hierdie aspekte kortliks aan te dui.⁶⁷

3.4 Die Reële in The Babadook

Die interpretasie wat volg, stel dit nóg ten doel om ’n interpretasie van The Babadook te bied wat die volle betekenispotensiaal van hierdie film ontgin nóg is die idee om alle fasette van die film na die sentraalstelling van die Reële te herlei. In elk geval is dit tot ’n mate paradoksaal om juis die Lacaniaanse Reële as oriënterende perspektief te gebruik en moet daarby volstaan word dat só ’n singewende perspektief niks meer as bloot ’n simboliese konseptualisering van die Reële is nie. Tog bied die Reële wél ’n uiters produktiewe invalshoek om grufilms te tipeer en daaroor na te dink en dus stel ek enkele aspekte van die Reële in die konteks van The Babadook aan bod.

Heelwat van die aspekte wat op my betoog toepaslik is, word reeds in die openingstoneel aangedui: die kamera is met ’n nabyskoot op die gesig van Amelia gefokus. Skynbaar in ’n motor en met haar blik direk op die kyker gerig, haal sy vinnig asem, klaarblyklik omdat sy reeds in kraam is. Daar is geluide op die agtergrond, wat vir eers nie geplaas kan word nie, gevolg deur beelde van glasstukke wat orals spat en die rol van die voertuig wat gesimuleer word. Terwyl die beweging tot stilstand kom, klink die stem van Sam, wat na sy ma roep, op. Amelia kyk na regs (weer eens direk in die kamera), waarna gewys word waarna sy kyk: haar man. Met dreigende geluide wat al hoe nader kom, en Sam se stem wat al hoe duideliker word, word die skerm skielik soos ’n verblindende wit lig. Amelia sak terug in haar bed en dit word duidelik dat dit ’n nagmerrie was – uit wat later duidelik sal word, is dit ’n herbelewenis van die ongeluk waarin haar man gesterf het. Sam se wekroep was ’n poging om sy ma wakker te maak, haar as ’t ware uit haar droom in die werklikheid terug te ruk. Maar in die konteks van die film funksioneer hierdie wekroep ook op ander vlakke: dit wil nie net wakker maak nie, maar Sam kondig (in die konteks van die droom) ook sý geboorte aan, asook (in die konteks van die handeling) die ingewikkelde ma-seun-verhouding wat in die loop van die film uitgespeel sal word. Die dieptepunt van Amelia se traumabelewenis – haar man se dood – word egter deur die skerp wit lig uitgedoof.

3.4.1 Die Reële as “onrepresenteerbaar” / Die Reële en die (traumatiese) Ding

Indien daar een aspek op die film se handelingsvlak is wat aanvanklik onrepresenteerbaar skyn te wees, is dit die dood van Amelia se man. Die flits wit lig in die openingstoneel doof enige tasbare en sinvolle konfrontasie hiermee uit. Dit is eers teen die einde van die film dat iets konkreets van haar man se dood gesuggereer word: weer eens in wit lig gebaai, ervaar Amelia ’n fantasmatiese herontmoeting met haar man in die kelder van haar huis. Dit is egter natuurlik nie haar man nie, maar ’n verbeelde fantasie, wat ook bloot ’n inkarnasie van die Babadook is. In hierdie toneel word die man se kop middeldeur gekloof, met die boonste gedeelte wat stadig afgly: of dit werklik so gebeur het en of dit bloot (of ten minste) Amelia se voorstelling van die gebeure is, bly ’n ope vraag. Die feit bly egter dat die Reële as traumatiese afwesigheid in hierdie latere toneel verbeeld word. Dat hierdie traumatiese insident, en die belewenis daarvan, vir die grootste gedeelte van die film ’n haas onrepresenteerbare leemte in Amelia se ervaringswêreld gelaat het, is egter duidelik.

Op sy beurt het Sam nie die Simboliese register wat hom in staat stel om dit wat hy as afwesigheid of selfs bedreiging ervaar, “sinvol” (in terme van sosiale normatiwiteit) tot uitdrukking te bring nie. Só gesien, staan hy op die drumpel van ’n “suksesvolle” toetrede tot die sosiaal-gestruktureerde en simbolies-bepaalde konteks waarin hy hom bevind, via die suksesvolle navigering van die Oedipus-kompleks. Per definisie is die Reële dus in sy geval soveel te meer ’n onrepresenteerbare aanwesigheid – iets wat hy egter poog om met sy eie fantastiese verbeeldings te omseil.

3.4.2 Die Reële as grens van die subjek se (sinvolle) ervaring

Die onrepresenteerbaarheid van hierdie insident, wat in die geval van Amelia ’n verlies en in die geval van Sam die afwesigheid van ’n vaderfiguur veronderstel, maak sinvolle ervaring met betrekking hiertoe onmoontlik. Dit is deur die simbiotiese afstem van die twee traumabelewenisse op mekaar dat uitgereik word na die sinvolheid van ’n narratief – in hierdie geval natuurlik die narratief van die monster wat skuld aan alles het: die Babadook. Juis die Reële as grens tot sinvolle individuele ervaring word katalisator vir ’n kollektiewe poging tot sinvolle duiding. Die interessante aan die film is dat hierdie sinvolheid kollektief geskep word binne die parameters van die ma-kind-verhouding.

Sou The Babadook egter suiwer in terme van die navigering van die Oedipus-kompleks gelees word, is die Reële af te lees uit Sam se toetrede tot die Simboliese register. Die Reële word dienooreenkomstig (en in nabetragting) juis deur die Simboliese in die lewe geroep – die Babadook-monster staan dan enersyds vir alles wat aan die oriëntasie van die Simboliese ontglip, andersyds vir die primêre geweld wat hierdie proses in die eerste instansie veronderstel. As sodanig word beide aspekte herlei tot die fantasmatiese konfrontering met die Babadook-monster – ’n illusie, wat desnieteenstaande die Reële wat daaragter skuil, verdoesel.

3.4.3 Die reële en imaginêre registers

Die Imaginêre se verhouding tot die Reële is, soos hier bo vermeld, gesetel in die spanningsvolle teenstrydighede wat in die imago opgesluit is: die verbeelde illusie van die imago se integere samehang word deur die inherente feilbaarheid van laasgenoemde bevraagteken. Dikwels neem dit in films die vorm van ’n Unheimlichkeit aan, deurdat die imago nie die spanningsvolle dinamika wat dit onderlê (d.w.s. die fasette wat sigself teen vereenvoudigde samehang weer), kan verdoesel nie. Beide Amelia en Sam kan uit hierdie unheimliche optiek gelees word: waar Amelia Sam se optrede dikwels as uiters bevreemdend ervaar,⁶⁸ is Amelia sélf die karakter waarin die Babadook inkarneer. Die vraag word waar die grense tussen moeder as liefdevolle versorger en die (Babadook-)monster lê. Hierdie grense vervloei deur die loop van die film en juis die feit dát dit kan vervloei, dui op die reële keersy van die imaginêre illusie van samehang. In die film word dit spesifiek in verband gebring met die abjekte problematisering van moederskap, asook die rol wat Amelia met die deurvoer van die Oedipus-kompleks speel: sy moet ook die funksie van patriargale normatiwiteit verwesenlik, wat eweneens bydra tot haar manifestering as monster. Dit sluit weer eens by die unheimliche relativering van haar identiteit as moeder aan.

Sam se behoefte aan ’n vaderfiguur gaan so ver dat hy ’n uitvoering van sy kulkunstoertjies voor ’n opstelling van sy gestorwe pa se klere in die kelder doen. Duidelik poog hy desperaat om ’n pa te verbeeld, wat dan soveel te meer unheimlich word wanneer die Babadook teen die einde van die film daadwerklik die vorm van sy pa aanneem: die inkarnasie is baie bevreemdend, aangesien die veiligheid waarop hy in en deur sy verbeelding van sy pa vertrou het, uiteindelik die masker word wat die Babadook dra. Die Oedipale funksie van die vaderfiguur word hierdeur in die unheimliche vergestalting daarvan geproblematiseer – enersyds bied dit die belofte van veiligheid, maar andersyds die geweld wat die toetreding tot normatiwiteit meebring.

Laastens speel die Imaginêre ’n tradisionele rol in terme van grufilmkonvensies: ten einde die kyker se verwagting en spanning te aktiveer, is daar talle tonele van die binnekant van Amelia se woning wat op die oog af gewoon die huislikheid van die konteks waarin die handeling afspeel, registreer. ’n Blik op hierdie binneste ruimte in die nag word egter merkbaar unheimlich, deurdat die kyker volgens die konvensies van die grufilm gekondisioneer is om bepaalde grusame of spookagtige gebeure te verwag. Dus word die normalisering van die imaginêre veiligheid ontstem deur die verwagting van die Reële wat daaragter verskuil is (kyk byvoorbeeld 13:45; 15:42; 26:42).

3.4.4 Die reële en simboliese registers

Soos reeds hier bo bespreek (2.2.4 en 3.5.2), word die Reële vir alle praktiese doeleindes deur die Simboliese in die lewe geroep. Konkreet gesien beteken die verwesenliking van die Oedipus-kompleks per definisie dus ook die manifestering van die Reële as teenhanger van dit wat (imaginêr) verbeeld of (simbolies) onder woorde gebring kan word – in die geval van The Babadook deur die Babadook-monster vergestalt. Die Oedipus-kompleks skep sy eie monsters – dit hang van die unieke geval af van watter vorm die monster sal aanneem.

Wat egter baie duidelik in The Babadook ondermyn word, is die gesag van die Simboliese, wat as oriënterende meesterbetekenaar (in die vorm van die Babadook, geïnkarneer as Sam se pa) die ankering van ’n gegewe normatiwiteit bo alle twyfel moet bevestig. Amelia konfronteer die Babadook met die woorde: “You are nothing” (01:18:20), waarna die monster heeltemal inplof en daar slegs ’n droë dop van die voorheen so dreigende teenwoordigheid oorbly (01:19:39). Die Babadook word ontmasker as niks meer as ’n teatrale illusie van bestendigheid nie: die Reële ontwrigting wat die Simboliese (en per implikasie meesterbetekenaar) ondermyn, is vergelykbaar met die towenaar van The wizard of Oz – niks meer as skyn nie. Maar soos wat die skyn deur die Reële aangevreet word, so word dit ook daardeur gerugsteun. Die ondermyning van die Babadook se mag teen die einde van die film beteken gewoon ’n nuwe vergestalting van die patriargale Simboliese, met die Reële as noodwendige keersy van die nuwe munt.

Ten tweede dui die simboliese Reële op die strukturele paradoks wat verwys na die onmoontlikheid van selfrepresentasie in die afwesigheid van ’n metataal. The Babadook tematiseer hierdie strukturele tameletjie veral in tonele waartydens onder meer grepe uit bekende en klassieke grufilms vertoon word.⁶⁹ Dikwels sit Amelia voor die TV en kyk na films of tonele wat eenduidig inspeel op die handeling van die film waarin sy self as karakter optree: The Babadook. Die intertekstuele verwysings word ’n tafereel van monsters en narratiewe waarop die verhaal van ook die Babadook geweef kan word. Só word in die film met die grufilmtradisie gespeel en juis dít dui op simboliese teenstrydighede in die film. Op diëgetiese vlak is die betrokke tonele gewoon tonele uit klassieke grufilms – die kyker weet egter dat hierdie tonele as “metataal” kommentaar lewer op die handeling, op die gebeure op diëgetiese vlak. Hier is onmiddellik dus twee betekenisvlakke: Amelia beleef hierdie filmtonele nie as intertekstuele metataal (metakommentaar) op haar eie situasie nie, maar die ingeligte kyker natuurlik wel. Dít terwyl die kyker ook sélf na ’n grufilm, The Babadook, kyk. Duidelik is hier ’n verglydingsproses van geïmpliseerde betekenis aanwesig – vanaf diëgetiese vlak, na niediëgetiese vlak, na die resepsievlak van die kyker. Die imaginêre en simboliese aanbieding van die film berus op hierdie strukturele aspek, maar dit is die beperktheid van die struktuur wat juis ook op die aanwesigheid van die Reële dui. Dit is veelseggend dat Amelia in een van die narratiewe wat op die TV afspeel, naamlik ’n nuusberig oor ’n ma wat haar kinders vermoor het, haarself op die TV-skerm deur ’n venster sien gryns (01:01:06) – asof sý dalk die moordenaar was. Dit word bykans ’n imaginêre bestendiging van die onderskeie betekenisvlakke, deurdat die onverenigbaarheid van haar omstandighede met dit wat op TV afspeel, vir die breukdeel van ’n oomblik opgehef word.

3.4.5 Die Reële en/as die objet petit a

Soos hier bo bespreek, is die objet petit a die strukturele manifestasie van die Reële, oftewel die strukturele foutlyne in die imaginêre en simboliese registers. Eersgenoemde verteenwoordig dus die (afwesige) ruimte wat deur die verbeelde teenwoordigheid van die Babadook beset word: die Babadook is uit hierdie invalshoek gesien niks meer as ’n imaginêre en simboliese modulering van die objet petit a nie, deurdat laasgenoemde juis katalisator vir singewing word, oftewel die begeerte aktiveer om ervaring sinvol te dui.

In filmteorie word die objet petit a met Lacan se konseptualisering van die “gaze” in verband gebring:

In ’n essay wat veel later as die teks oor die spieëlfase verskyn het [...], het Lacan sélf die “gaze” as ’n disrupsie van die subjek se visuele blik getipeer. Die feilbaarheid wat die limiete van subjektiwiteit meebring, beteken dat die subjek soms bewus word dat hy/sy nie alles kan waarneem nie, maar nog meer as dit: dat sy/haar subjektiwiteit bepalend is vir die wyse waarop die visuele ervaring gekonstrueer is. (Van den Berg 2017a:194–5).

In kort veronderstel dit dat iets agter, of liewers in, die imago verskuil is wat vir die kyker ontoeganklik is – trouens nie geregistreer kán word nie. Die kyker se ervaring van Unheimlichkeit (soos in 3.4.3 bespreek) aktiveer hiérdie aspek van die Reële. Maar ook die openingstoneel sluit hierby aan: Amelia se direkte kyk in die kamera, midde van gebeure wat die kyker op daardie stadium geensins kan plaas nie, word ’n direkte versoek aan die kyker om te interpreteer, om die gebeure te oriënteer en agter die kap van die byl te kom. Amelia se “gaze” word die objet petit a – konkreet daargestel as ’n blik. Dit word ’n aanvanklike aansporing tot sinvolle interpretasie, hoewel die daaropvolgende vorme wat die Reële in die verdere loop van die film aanneem, die suksesvolle bereiking van so ’n doel telkens weer bevraagteken.

3.4.6 Die Reële en fantasie

Fantasie verwys in die konteks van hierdie betoog na die narratief as Simboliese singewing – daar is talle voorbeelde hiervan in die film, wat ook reeds vroeër aangedui is. Enige narratief wat gebruik word om ’n singewende konteks daar te stel, kom in die buurt van fantasie tereg. Soos wat hier bo met betrekking tot die Simboliese bespreek is, is fantasie dus die keersy van die Reële. Die mees ooglopende fantasie is natuurlik die narratief van die Babadook – hetsy as singewing van trauma, die Oedipus-kompleks of die abjekte gelees, of selfs al drie tesame. Sam se omgaan met sy psigologiese problematiek deur dit op die veronderstelde bedreiging van die Babadook te karteer, blyk aanvanklik ’n kinderlike en naïewe poging te wees – want monsters sou tog nie werklik bestaan nie?⁷⁰ Hy maak wapens om die monster te oorwin en later ook sy ma te red – selfs sy towertoertjies is alles aanduidings van die gestruktureerde onderbou van fantasie om sin aan die wêreld van sy ervaring te verleen. Maar wanneer die narratief van die Babadook wel ernstiger kontoere aanneem, word ook dít vir Amelia (as die slagoffer van onderdrukte trauma) ’n wyse om sin uit háár omstandighede te skep.

Tog is die “kinderlikheid” van Sam se fantasie struktureel gesproke van groot belang: sý pogings om die Reële op ’n afstand te hou is eweneens terug te vind in álle voorbeelde van “volwasse fantasieë”. Dit sluit die hele spektrum in wat die simboliese register te bied het: of dit die ideologie van ’n verbruikerskultuur is,⁷¹ of die fantasieë wat deur die TV of films geproduseer word,⁷² of selfs die selfgeskepte fantasieë van huis-en-haard⁷³ – daar is struktureel gesproke geen verskil nie. The Babadook as sodanig is natuurlik ook ’n film met ’n skynbaar positiewe slot, wat (ten minste op handelingsvlak) die ideologie/fantasie van die heling van trauma onderskryf. Die punt is dat enige narratief wat die ontstemming van die Reële verdring, of ten minste kanaliseer, struktureel gesproke heel veel met mekaar gemeen het.⁷⁴

3.4.7 Die onveranderlike Reële / Reële as drang

Die Babadook as konstante teenwoordigheid – hetsy as bedreiging vir die grootste gedeelte van die handeling, of ten slotte as geïntegreerde faset wat juis daardeur op ’n veilige afstand gehou word – verwys na die Reële as iets onveranderliks. In soverre verteenwoordig die Babadook die struktuur van beide Amelia en Sam se ervaring – ’n struktuur wat voorts pragmaties deur hulle gemoduleer word tot begeleidende wegwyser vir hulle toekomstige lewens saam. Die slot van die film, wat ’n skynbare heling vooropstel (deur middel van die selfrefleksiewe omgaan met dit wat die Babadook simboliseer), bring geen verandering aan die aard van die Babadook mee nie: dit is gewoon Amelia en Sam se anders omgaan met sy teenwoordigheid wat op ’n verskil verandering sou kon dui. Soos wat Sam dit op ’n stadium aan sy ma stel: “You can’t get rid of the Babadook” (01:15:45).

3.4.8 Die Reële as nuwe geleentheid (tuché)

Die skynbaar positiewe slot van die film dui op ’n herskikking van die gesinsdinamika (’n dinamika wat die teenwoordigheid van die Babadook in die kelder insluit!), waardeur beide Amelia en Sam veel makliker by die gegewe normatiwiteit van hulle sosiale konteks sal inpas. Die ooglopendste wyses waarop dit in die film oorgedra word, is drieledig van aard: die motief van boomtakke wat herhaaldelik as kaal en bykans dreigend vertoon het, is teen die einde van die film met bloeisels oortrek; Sam en Amelia skyn ’n veel “normaler” moeder-seun-verhouding te hê; en die belangrikste van alles is dat Sam vir die eerste keer sy verjaarsdagpartytjie op sy verjaarsdag sal vier. Uiteindelik is hierdie dag nie net die dag van sy pa se dood nie, maar ook die dag van sy geboorte. Weer eens het niks as sodanig verander nie; bloot die wyse waarop daar met hierdie gegewens omgegaan word. Die Babadook het ’n sentrale rol gespeel om dit alles te herskik.

3.4.9 Die Reële as abjekte

Hier bo (2.3) is na Kristeva se verdere konseptualisering van die abjekte uit die Lacaniaanse gegewe van die Reële verwys – die abjekte as keersy van normatiwiteit, soos wat die Reële eweneens hierdie funksie vervul in terme van die interafhanklikheid daarvan met die simboliese en imaginêre registers. Soos met die Reële, is die abjekte terug te vind in die intieme sfeer van die eie identiteit én die groter ervaringswêreld van elke individu. Eersgenoemde het veel met die Lacaniaanse “extimacy / interior exteriority” te make (2.2.2 hier bo) en laasgenoemde met die simbolies-gekonstrueerde fantasieë waarvan die struktuur dit ten doel stel om die normatiewe orde van binne en buite te vestig en te bevestig.

The Babadook vertoon verskeie voorbeelde van die abjekte wat die strak ordening van hierdie grense fundamenteel problematiseer. Die belangrikste is natuurlik die inkarnering van die Babadook in Amelia, hoe hierdie inkarnering ook al gelees word.⁷⁵ Die feit is dat die grense van haar eie identiteit, maar veral ook van haar moederskap, heeltemal vervaag – tot oomblikke teen die einde van die film waar sy bykans in haar liggaamlike gedrag verdierlik. Dit is eers deur die uitwerping van die Babadook – die herbevestiging van die integriteit van die eie ek deur die swart slym op te gooi – dat die abjekte uitgewerp en afgewys word.

Tweedens word ook die huislike sfeer, wat na regte die plek van veiligheid, maar ook van netheid behoort te wees,⁷⁶ eweneens deur die Abjekte aangevreet. Amelia ontdek kakkerlakke in haar kombuis wat by nadere ondersoek uit ’n skeur in die muur stroom. Die kakkerlakke word ’n motief, deurdat hulle later selfs in die motor oor haar skoot stroom. Noodwendig word die veilige en skoon huishouding, wat natuurlik voldoen aan die sosiale verwagtinge van ’n middelklasbestaan, hier heeltemal geproblematiseer. Dit is insiggewend dat die kakkerlakke later blyk nie te bestaan nie – ook nie die skeur in die muur nie. Dit ondersteun die interpretasie van Amelia se huis en huishouding as ’n gekonstrueerde “fantasie”, wat in bykans die hele film weerloos teen die abjekte is, maar waarvan die weerbaarheid teen die einde herstel word. Die abjekte as Reële is egter juis nodig om die bou van (hier)die kaartehuis te rig.

3.4.10 Kortliks saamgevat

Ten slotte is die reële elemente in The Babadook maklik met Žižek se herskikking van die Lacaniaanse Reële (2.3 hier bo) versoenbaar: die uitlopers van die reële, simboliese en imaginêre Reële is in die bespreking van die film aangedui, met die belangrikste fokuspunte hiervan wat deur die ontsluiering van die werklikheidsbelewenis se strukturaliteit, Unheimlichkeit en die abjekte verteenwoordig word. Wat egter ook duidelik sigbaar geword het, is tot welke mate die drie registers interafhanklik van mekaar funksioneer, overgeset synde, hoe die Reële telkens as keersy van die Imaginêre en Simboliese funksioneer. Hierdie interafhanklikheid versinnebeeld ook die belangrikste motief in die film: skynbare teenoorgesteldes as keersye van een en dieselfde munt. So is die dood van sy pa ook die geboorte van Sam:⁷⁷ die film se handeling is gefundeer in die Reële “skeiding” van die twee keersye, ’n skeiding wat ironies genoeg wel ook die twee sye aan mekaar heg.

Die Reële, oftewel die interafhanklikheid daarvan met die Imaginêre en Simboliese, word van meet af aan deur die bekendste aanhaling uit die film aangedui: “If it’s in a word, or it’s in a look, you can’t get rid of the Babadook!” Hierdie sêding, wat direk uit Mister Babadook kom (die kinderverhaal waaruit Amelia vir Sam voorlees en wat ook as katalisator vir die manifestering van die monster dien), vat as ’t ware die hele argument van my betoog saam.⁷⁸ Die “word” verteenwoordig die Simboliese en die “look” die Imaginêre – met die reële Babadook wat nie weggewens of van ontslae geraak kan word nie. Die Lacaniaanse weergawe van dié tipering van Mister Babadook is die volgende: “For the real, whatever upheaval we subject it to, is always and in every case in its place; it carries its place stuck to the sole of its shoe, there being nothing that can exile it from it” (Lacan 2006e:17).

4. Slot: die Reële in grufilms

Hoewel nie álle Lacaniaanse permutasies van die Reële (wat in afdeling 2 van hierdie artikel aan bod gekom het) vir die bespreking wat in afdeling 3 gevolg het, ter sake is nie, dien die ontleding van die film tog as illustrasie van hoe produktief die Reële as konsep aangewend kan word ten einde The Babadook spesifiek as grufilm te interpreteer. Die net kan egter ook wyer gespan word met die vraag in hoeverre die Reële tiperend van die grufilm-genre as sodanig is. In die inleiding is die uitsluitlike tipering van die grufilm in terme van die Reële juis nié as doelstelling van die betoog aangewys nie, maar desnieteenstaande skyn die hipotese dat die grufilm, vergeleke met die ander filmgenres, die Reële júis op die voorgrond skuif, besonder verleidelik te wees. Soos aangedui, is die Reële natuurlik altyd aanwesig met enige simboliese en imaginêre representasies, maar die feit dat die Reële in wese die potensiaal het om bevreemding en ontstemming by kykers te aktiveer, maak dit by uitstek geskik vir die grufilm, aangesien hierdie genre juis dáárop teer. Só ’n hipotese maak egter op sy beurt die deur op ’n hele aantal problematiese kwessies oop, waarvan die belangrikste sekerlik is: Kan die Lacaniaanse Reële gekommodifiseer word? Geld dié Reële dán nog enigsins as die Reële, soos deur hom gekonseptualiseer?

’n Opvolgondersoek sal dit ten doel kan stel om ’n antwoord op hierdie problematiese vraag te verskaf.

Bibliografie

Azari, E. 2008. Lacan and the destiny of literature: Desire, jouissance and the sinthome in Shakespeare, Donne, Joyce and Ashbery. Londen en New York: Continuum.

Balanzategui, J. 2017. The Babadook and the haunted space between high and low genres in the Australian horror tradition. Studies in Australasian Cinema, 11(1):18–32.

Biswas, S. 2012. A literary introduction to “lituraterre”. In Biswas (red.) 2012.

Biswas, S. (red.). 2012. The literary Lacan: From literature to lituraterre and beyond. Chicago: University of Chicago Press.

Britton, A., R. Lippe, T. Williams en R. Wood (reds.). 1979. American nightmare: Essays on the horror film. Toronto: Festival of Festivals.

Brivic, S. 2008. Joyce through Lacan and Žižek: Explorations. Houndmills: Palgrave Macmillan.

Bruenig, E. 2015. Keeping up with the Babadooks. The Baffler, 27:10–2.

Buerger, S. 2017. The beak that grips: Maternal indifference, ambivalence and the abject in The Babadook. Studies in Australasian Cinema, 11(1):33–44.

Chaitin, G.D. 1996. Rhetoric and culture in Lacan. Cambridge: Cambridge University Press.

Chiesa, L. 2007. Subjectivity and otherness: A philosophical reading of Lacan. Cambridge en Londen: MIT Press.

Coffin, L. 2014. The Mary Sue interview: Jennifer Kent, Hollywood’s new maestro of horror, talks The Babadook. The Mary Sue. https://www.themarysue.com/jennifer-kent-babadook-interview (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Creed, B. 1993. The monstrous feminine: Film, feminism, psychoanalysis. Londen en New York: Routledge.

Cruz, L. 2014. What the hellish Babadook has to say about childhood grief. The Atlantic. https://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2014/12/what-the-hellish-babadook-has-to-say-about-childhood-grief/383528 (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Ehrlich, D. 2014. The Babadook director Jennifer Kent talks about drawing horror from life. The Dissolve. https://thedissolve.com/features/emerging/834-the-babadook-director-jennifer-kent-talks-about-dr (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Evans, D. (red.). 1996. An introductory dictionary of Lacanian psychoanalysis. Londen en New York: Routledge.

Eyers, T. 2012. Lacan and the concept of the “Real”. Houndmills: Palgrave Macmillan.

Film Journal International. 2014. Parental descent: Jennifer Kent. Film Journal International. http://www.filmjournal.com/content/parental-descent-jennifer-kent%E2%80%99s-%E2%80%98-babadook%E2%80%99-spooky-tale-mother-crisis (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Fink, B. 1995. The Lacanian subject: Between language and jouissance. Princeton: Princeton University Press.

Flisfeder, M. 2012. The symbolic, the sublime, and Slavoj Žižek’s theory of film. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Flisfeder, M. en L.-P. Willis (reds.). 2014. Žižek and media studies: A reader. New York: Palgrave Macmillan.

Foster, H. 1996. The return of the Real: The avante-garde at the end of the century. Cambridge en Londen: MIT Press.

George, S. 2014. How Jennifer Kent made The Babadook. SBS. http://www.sbs.com.au/movies/article/2014/05/21/how-jennifer-kent-made-babadook (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Hanke, K. 2014. Interview with The Babadook’s writer-director Jennifer Kent. Mountain Xpress. https://mountainx.com/movies/interview-with-the-babadooks-writer-director-jennifer-kent (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Hunt, E. 2017. The Babadook: how the horror movie monster became a gay icon. The Guardian. https://www.theguardian.com/film/2017/jun/11/the-babadook-how-horror-movie-monster-became-a-gay-icon (27 November 2017 geraadpleeg).

Ingham, T. 2015. The Babadook (2014, directed by Jennifer Kent) – A film review from a psychoanalytic psychotherapy perspective. Psychodynamic Practice: Individuals, Groups and Organisations, 21(3):269–70.

Johnston, A. 2005. Time driven: Metapsychology and the splitting of the drive. Evanston: Northwestern University Press.

Kent, J. 2005. Monster. Vimeo. https://vimeo.com/39042148 (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Kermode, M. 2014. Mark Kermode reviews The Babadook. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=ovGF9MUt84Y&app=desktop (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Khairy, W. 2014. Film analysis: The Babadook. The Cinephile Fix. https://cinephilefix.com/2014/11/22/film-analysis-the-babadook (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Kidd, B. 2014. Umbilical fears: Jennifer Kent’s The Babadook. Metro Magazine: Media & Education Magazine, 180:6–12.

Klotz, J.-P. 2012. The littoral condition of the letter. In Biswas (red.) 2012.

Kristeva, J. 1982. Powers of horror: An essay on abjection. New York: Columbia University Press.

Kyburz, M. 2014. ND/NF interview: Jennifer Kent. Film Comment. https://www.filmcomment.com/blog/interview-jennifer-kent-babadook (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Lacan, J. 1975. The seminar of Jacques Lacan. Book XX: On feminine sexuality. The limits of love and knowledge 1972–1973. New York en Londen: W.W. Norton & Company.

—. 1977a. Aggressivity in psychoanalysis. In Lacan 1977e.

—. 1977b. The function and field of speech and language and psychoanalysis. In Lacan 1977e.

—. 1977c. The mirror stage. In Lacan 1977e.

—. 1977d. The seminar of Jacques Lacan. Book XI: The four fundamental concepts of psychoanalysis. New York en Londen: W.W. Norton & Company.

—. 1977e. Écrits: a selection. Londen en New York: Routledge.

—. 1988a. The seminar of Jacques Lacan. Book I: Freud’s papers on technique 1953–1954. New York en Londen: W.W. Norton & Company.

—. 1988b. The seminar of Jacques Lacan. Book II: The ego in Freud's theory and in the technique of psychoanalysis 1954–1955. New York en Londen: W.W. Norton & Company.

—. 1992. The seminar of Jacques Lacan. Book VII: The ethics of psychoanalysis 1959–1960. New York en Londen: W.W. Norton & Company.

—. 1993. The seminar of Jacques Lacan. Book III: The psychoses 1955–1956. New York en Londen: W.W. Norton & Company.

—. 2006a. Écrits: The first complete edition in English. New York en Londen: W.W. Norton & Company.

—. 2006b. On an ex post facto syllabary. In Lacan 2006a.

—. 2006c. On a question prior to any possible treatment of psychosis. In Lacan 2006a.

—. 2006d. Response to Jean Hyppolite’s commentary on Freud’s “Verneinung”. In Lacan 2006a.

—. 2006e. Seminar on the purloined letter. In Lacan 2006a.

—. 2006f. The subversion of the subject and the dialectic of desire in the Freudian unconscious. In Lacan 2006a.

LaCapra, D. 1994. Representing the holocaust: History, theory, trauma. Ithaca en Londen: Cornell University Press.

—. 1998. History and memory after Auschwitz. Ithaca en Londen: Cornell University Press.

—. 2001. Writing history, writing trauma. Baltimore en Londen: Johns Hopkins University Press.

—. 2004. History in transit: Experience, identity, critical theory. Ithaca en Londen: Cornell University Press.

—. 2009. History and its limits: Human, animal, violence. Ithaca en Londen: Cornell University Press.

—. 2013. History, literature, critical theory. Ithaca en Londen: Cornell University Press.

Lambie, R. 2014. Jennifer Kent interview: Directing The Babadook. Den of Geek. http://www.denofgeek.com/movies/the-babadook/32451/jennifer-kent-interview-directing-the-babadook (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Leader, D. 2003. Lacan’s myths. In Rabaté (red.) 2003.

MacInnes, P. 2014. The Babadook: “I wanted to talk about the need to face darkness in ourselves.” The Guardian. https://www.theguardian.com/film/2014/oct/18/the-babadook-jennifer-kent (9 Junie 2017 geraadpleeg).

McGowan, T. 2014. The priority of the example: Speculative identity in film studies. In Flisfeder en Willis (reds.) 2014.

—. 2015. Psychoanalytic film theory and the rules of the game. New York: Bloomsbury.

Moore, D.J. 2014. Interview with Jennifer Kent, director of The Babadook. Flickering Myth. https://www.flickeringmyth.com/2014/11/interview-jennifer-kent-director-babadook (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Movieclips Trailers. 2014. The Babadook official trailer. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=k5WQZzDRVtw (27 November 2017 geraadpleeg).

Orbey, E. 2017. The Babadook is a frightening, fabulous new gay icon. The New Yorker. https://www.newyorker.com/culture/rabbit-holes/the-babadook-is-a-frightening-fabulous-new-gay-icon (27 November 2017 geraadpleeg).

Patta, G. 2014. Just saying Babadook can give any viewer the chills. LRM. http://lrmonline.com/news/exclusive-interview-with-director-jennifer-kent-for-the-babadook (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Quigley, P. 2016. When good mothers go bad: Genre and gender in The Babadook. Irish Journal of Gothic and Horror Studies, 15:57–75.

Rabaté, J.-M. (red.). 2003. The Cambridge companion to Lacan. Cambridge: Cambridge University Press.

Risker, P. 2017. Confronting uncertainty: Jennifer Kent discusses The Babadook. Quarterly Review of Film and Video, 34(1):13–7.

Rooney, D. 2014. The Babadook: Sundance review. The Hollywood Reporter. http://www.hollywoodreporter.com/review/babadook-sundance-review-673048 (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Schindel, D. 2014. The Babadook. Movie Mezzanine. http://moviemezzanine.com/sundance-review-the-babadook (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Sélavy, V. 2014. The Babadook: Interview with Jennifer Kent. Electric Sheep. http://www.electricsheepmagazine.co.uk/features/2014/10/24/the-babadook-interview-with-jennifer-kent (9 Junie 2017 geraadpleeg).

Shepherdson, C. 2000. Vital signs: Nature, culture, psychoanalysis. New York en Londen: Routledge.

Soler, C. 2003. The paradoxes of the symptom in psychoanalysis. In Rabaté (red.) 2003.

Thurston, L. 1996. Sinthome. In Evans (red.) 1996.

Van Boheemen-Saaf, C. 2004. Joyce, Derrida, Lacan, and the trauma of history: Reading, narrative and postcolonialism. Cambridge: Cambridge University Press.

Van den Berg, C. 2017a. Slavoj Žižek en film(teorie)? Deel I: ’n oorsig. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 57(1):187–204.

—. 2017b. Slavoj Žižek en film(teorie)? Deel II: ’n interpretasie van It follows. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 57(2):596–613.

Wood, R 1979. Introduction. In Britton e.a. (reds.) 1979.

Young, E. 2017. Why Babadook Is the Perfect Symbol for Gay Pride. Rolling Stone. http://www.rollingstone.com/culture/why-babadook-is-the-perfect-symbol-for-gay-pride-w487697 (27 November 2017 geraadpleeg).

Žižek, S. 1989. The sublime object of ideology. Londen en New York: Verso.

—. 1991a. For they know not what they do: Enjoyment as a political factor. Londen en New York: Verso.

—.1991b. Looking awry: An introduction to Jacques Lacan through popular culture. Cambridge: MIT Press.

—. 1992. Enjoy your symptom! Jacques Lacan in Hollywood and out. New York: Routledge.

—. 2005a. The eclipse of meaning: On Lacan and deconstruction. In Žižek 2005c.

—. 2005b. The Real of sexual difference. In Žižek 2005c.

—. 2005c. Interrogating the Real. Londen en New Delhi en New York en Sydney: Bloomsbury.

Zupančič, A. 2000. Ethics of the Real: Kant, Lacan. Londen en New York: Verso.

—. 2003. Ethics and tragedy in Lacan. In Rabaté (red.) 2003.

Eindnotas

¹ Die twyfelagtige kwantifisering van kritiese oordeel op die webwerf Rotten Tomatoes gee The Babadook ’n sertifisering van 98%, een van die hoogste kritiese evaluerings vir ’n grufilm.

² Die martelpornogenre (“torture porn”) se mees emblematiese filmreeks is sekerlik die Saw-films, wat volgens Boxofficemojo altesaam $415 914 068 by die loket verdien het (kyk bv. Balanzategui 2017:22). Meer ter sake vir die fokus van hierdie artikel is die benaming van hierdie genretipe: torture porn. Reeds hier moet verwys word na die aard van die onderskeid tussen die “obsene” en die “pornografiese” in terme van Foster (1996:153–68) se teoretisering van die Reële (met spesifieke verwysing na sy problematisering van die “artifice of abjection”).

³ Tomas Alfredson se Låt den rätte komma in (Let the right one in, 2008) en David Robert Mitchell se It follows (2014) is goeie onlangse voorbeelde hiervan.

⁴ Kyk Van den Berg (2017a en 2017b) asook McGowan (2014), wat uitvoerig op enige besware in hierdie verband reageer.

⁵ Daar verskyn selfs ’n kort bespreking van die film in die joernaal Psychodynamic Practice: Individuals, Groups an Organisations (Ingham 2015:269–70).

⁶ “It is not for nothing that the real is always in the background, and that I never refer to it directly in our commentaries here” (Lacan 1988a:206).

⁷ Kyk byvoorbeeld Chiesa (2007:115–6) vir ’n tipering van die diachroniese ontwikkeling in Lacan se denke – hy (Chiesa) identifiseer ’n waterskeidingsoomblik in die konseptuele ontwikkeling na die Reële; onder meer: “[I]t is indeed clear that, despite preserving its key role in the resolution of the Oedipus complex, the Name-of-the-Father can no longer be considered an ‘external’ metaguarantor of the Other of the signifiers” (2007:115; kyk ook 117). Kyk ook Lewis (2008) se blik op die verandering van fokus vanaf die “nom du père” na die impak van die “fallus”.

⁸ “The Real, I argue, must be understood as the central, determining concept of Lacan’s work, early and late, without which his metapsychology would succumb to one of two fates: either the temptations of linguistic idealism, whereby psychoanalysis would risk being reduced to a form of hermeneutics; or a theoretical and clinical overinvestment in the narcissistic projections of the ego, rendered as the properly curative object of analysis [...] I argue that the emerging concern for the questions of Symbolic determination and Imaginary misrecognition that motor Lacan’s theoretical production in the 1950s, 1960s and 1970s are appreciable only when the Real is assumed to have emerged, from the beginning, as the conceptual horizon of psychoanalysis as reconceived by Lacan [...] I argue that every stage of his theoretical development can be understood as an attempt to delineate more precisely the Real as the object particular to psychoanalytic inquiry, an object that, in its multiple instantiations, refuses any linear periodization or temporal delimitation” (Eyers 2012:1–2).

⁹ Kyk Žižek (1989:190–6) oor die verskillende vorme wat die Reële aanneem.

¹⁰ “This jubilant assumption of his specular image by the child at the infans stage, still sunk in his motor incapacity and nursling dependence, would seem to exhibit in an exemplary situation the symbolic matrix in which the I is precipitated in a primordial form, before it is objectified in the dialectic of identification with the other, and before language restores to it, in the universal, its function as subject [...] This form would have to be called the Ideal-I [...] [T]his form situates the agency of the ego, before its social determination in a fictional direction, which will always remain irreducible for the individual alone [...]” (Lacan 1977c:2; kyk ook Fink 1995:36–7).

¹¹ Daar ontstaan soms wrywing in hierdie proses – iets wat Lacan (2006f:685, my kursivering) ook aandui: “It is this image that becomes fixed – this is the ideal ego – from the point at which the subject fixates as ego-ideal. The ego is thus a function of mastery, a game of bearing, and constituted rivalry.”

¹² As inleiding tot hierdie twee registers kan die sinvolle ensiklopediese beskrywing van Evans (2006:84–5 en 203–4) geraadpleeg word.

¹³ “The ‘real’ emerges as a third term, linked to the symbolic and the imaginary: it stands for what is neither symbolic nor imaginary, and remains foreclosed from the analytic experience, which is an experience of speech. What is prior to the assumption of the symbolic, the real in its ‘raw’ state (in the case of the subject, for instance, the organism and its biological needs), may only be supposed, it is an algebraic x” (Lacan 1977d:280).

¹⁴ Sommige kritici is uiters krities jeens dit wat as die sublimering en selfs fetisjering van die onrepresenteerbare gesien kan word – veral met verwysing na Lacan se Reële.

¹⁵ Die kwessie rondom representeerbaarheid en onrepresenteerbaarheid hang nou met die herskikking van die kontoere van Lacan se siening van die Ander saam. In ’n filosofiese interpretasie van Lacaniaanse psigoanalise wys Chiesa (2007) op wat die implikasies van die bestaan van ’n metataal, al dan nie, vir die Reële sou wees. Lewis (2008) probeer dit ondervang onder meer deur op die verskille tussen die “nom du père” en die fallus te wys, waarvan laasgenoemde struktureel gesproke (via die imaginêre beslag daarvan) veel met die funksionaliteit van Derridiaanse différence gemeen sou hê.

¹⁶ “[T]he real, or what is perceived as such, is what resists symbolisation absolutely” (Lacan 1988a:66; kyk ook Lacan 1993:46, 81; Žižek 1989:74, 190).

¹⁷ Dit hou trouens ook nooit op nie: kyk Lacan (1975:59).

¹⁸ Kyk Eyers (2012:64–6) se vergelyking van Kant met Lacan in hierdie verband.

¹⁹ Kyk Lacan (1992:101); Eyers (2012:20, 64); Chiesa (2007:134). “Extimacy” sluit natuurlik ook by ’n afgeleide van hierdie betekenis aan: dit het veel te make met die Lacaniaanse (Simboliese) onderbewuste, wat die intiemste aspekte van die subjek se wese bepaal, maar tog ekstern gelokaliseer is.

²⁰ “Aggressivity is the correlative tendency of a mode of identification that we call narcissistic, and which determines the formal structure of man’s ego and of the register of entities characteristic of his world” (Lacan 1977a:18; kyk ook Eyers 2012:30).

²¹ Die “Simboliese” modulering van die Reële volg op die navigering van die Oedipus-kompleks, waartydens ook die verhouding van die Imaginêre tot die Reële verwring word: “It [distinguishing the symbolic from the imaginary in their relationship to the real] is a methodological distinction, therefore, which does not constitute for all that – let me indicate this since the term is offered up to me – any sort of threshold in reality [réel]. Indeed, if symbolic structuration finds its material in disjoining the imaginary from the real, it becomes all the more effective in disjoining the real itself by being reduced to the signifier’s relation to the subject – namely, to a schematism whose value is, at first glance, determined by the degree to which it forces the imaginary to decline” (Lacan 2006b:604). Kyk Eyers (2012:21–2) vir die spanning wat veroorsaak word weens die oorgang vanaf die Imaginêre na die Reële. Kyk ook Chiesa (2007:105–6).

²² “The signifier primordially holes the Real; such a hole transforms the ’neutrality’ of the Real into a lack which is then inextricable from the Symbolic as such; it cannot be ‘filled in’, despite the fact that the phallus manages to ‘organize’/’mark’ it” (Chiesa 2007:122; kyk ook 119). Kyk verder ook Brivic (2008:12), Fink (1995:27), Eyers (2012:5, 37) en Lacan (2006c:459–60).

²³ Hierdie foutlyn in die Simboliese kan ook met die objet petit a in verband gebring word, wat hier onder bespreek word.

²⁴ “[W]hat did not come to light in the symbolic appears in the real” (Lacan 2006d:324 e.v.).

²⁵ Die Reële is essensieel tot die moontlik maak van die Simboliese, maar ontwrigtend, deurdat dit die samehang van betekenistoekenning bedreig (kyk Eyers 2012:37, 45).

²⁶ Kyk Eyers (2012:57–8) oor skrif as die (Reële) begin van betekenis (“signification”); kyk ook Azari (2008:62–6).

²⁷ Eyers (2012:5) maak hier byvoorbeeld die onderskeid tussen “signifiers-in-relation” en die “signifier-in-isolation”: “The ‘signifier-in-isolation’ designates the signifier as it exists as a material mark, isolated from networks of relational meaning. The ‘signifier-in-relation’, by contrast, designates the signifier in its better-known state, differentially related to all other signifiers and productive of meaning, as insisted upon in Saussure’s structural linguistics.” (Kyk ook bl. 38; Lacan 1977b:70; Lacan 2006c:449, 459–60.)

²⁸ Die enorme impak wat James Joyce, en veral Finnegans wake, op Lacan se laaste fase (in sy konseptualisering van taal) gehad het, is hier baie ter sake. Hier is begrippe soos die littoral en lituraterre van seminale belang (kyk bv. Biswas 2012:173–95; Klotz 2012:196–204; Soler 2003:98–9; Van Boheemen-Saaf 2004:163, 167, 172). Žižek gebruik hierdie “materialiteit” van taal om sy konsep van die Simboliese Reële te ontwikkel – iets soos ’n ingewikkelde algebraformule sou (nes ’n hiëroglief) vir oningeligtes skynbaar sonder ooglopende betekenis wees, ten spyte van die feit dat van die veronderstelling uitgegaan word dat dit wél van groot betekenis is.

²⁹ Die “gaze” as objet petit a is uitvoerig in Van den Berg (2017a) bespreek.

³⁰ In terme van Lacaniaanse filmteorie word die objet petit a met die Lacaniaanse “gaze” gelykgestel (kyk Van den Berg 2017a, 2017b; kyk ook Eyers 2012:137–8).

³¹ “[T]here's an anxiety-provoking apparition of an image which summarizes what we can call the revelation of that which is least penetrable in the real, of the real lacking any possible mediation, of the ultimate real, of the essential object which isn't an object any longer, but this something faced with which all words cease and all categories fail, the object of anxiety par excellence” (Lacan 1988b:164).

³² Hoewel Lacan se fokus nie op die abjekte as sodanig is nie, is dit veral Julia Kristeva wat in haar werk Powers of horror: An essay on abjection (1982) onder meer inspirasie uit Lacan put ten einde hierdie konsep te beskryf. Veral in grufilms (soos ook die titel van haar werk aandui) word dit ’n sentrale motief wat maklik met die Reële in verband gebring kan word.

³³ Kyk byvoorbeeld Žižek (1991b:3–6); Lacan (1988a:58, 206, 242–3); Lacan (1977b:72; 1992:75–6, 118, 129–30, 141); Chiesa (2007:169); Chaitin (1996:66–7); Zupančič (2003:174); Shepherdson (2000:117–8); Van Boheemen-Saaf (2004:185); Žižek (2005a:177).

³⁴ Dit word die teiken van skerp kritiek deur denkers soos LaCapra. Strukturele of ontologiese trauma word volgens hom in die Lacaniaanse teorie gefetisjeer en/of gesublimeer, wat beteken dat geen ruimte vir die kritiese omgaan met die historiese parameters van ’n bepaalde trauma gelaat word nie: “Specificity is also in jeopardy when Žižek, who tends to be preoccupied with structural trauma (often construed as constitutive loss or lack) [...] Here, in an extreme and extremely dubious theoreticist gesture, concentration camps are brought alongside castration anxiety as mere manifestations or instantiations of the Lacanian ‘real’ or ‘traumatic kernel’” (LaCapra 2001:84; kyk ook 1994:205–8; 1998:46–8, 111; 2001:84, 59; 2004:120–1; 2009:38–43, 70–1, 115, 158; 2013:148–63).

³⁵ “For it can literally [á la lettre] be said that something is not in its place only of what can change places – that is, of the symbolic. For the real, whatever upheaval we subject it to, is always and in every case in its place; it carries its place stuck to the sole of its shoe, there being nothing that can exile it from it” (Lacan 2006e:17; kyk ook Lacan 1988b:238, 297; Lacan 1992:70, 75).

³⁶ Veral waar dit kom wanneer die Reële met ’n ontologiese, strukturele trauma in verband gebring word. Kyk hier onder.

³⁷ Kyk ook Lacan (1977d:167; 1975:94); Eyers (2012:79–81); Johnston (2005:42, 55); Zupančič (2000:235–8); Brivic (2008:160).

³⁸ “The death drive contains the purest essence of the drive inasmuch as it corresponds to a subtractive element which emerges in concomitance with the mythical birth of the Symbolic ex nihilo – that is, with the formulation of the first signifier that transforms the primordial un-dead Real into the void of the Thing (or, more precisely, of the object a).” Die wortels van laasgenoemde strek dus na Freud se teoretisering van die doodsdrang terug, “jenseits des Lustprinzips” (Chiesa 2007:143; kyk ook Eyers 2012:15). Lacan praat van die Reële as die “accomplice of the real” (Eyers 2012:105). Kyk ook Van den Berg (2017a) se beskrywing van drang en begeerte.

³⁹ Die betekenaar verwys toutologies na sigself, bv. die bekende teks waarin God vir Moses antwoord op die vraag hoe hy (Moses) God aan die Israeliete moet bekendstel, hulle moet sê wat God se naam is: “Toe sê God vir Moses: ‘Ek is wat Ek is. Jy moet vir die Israeliete sê: “Ek is” het my na julle toe gestuur’” (Eksodus 3:14).

⁴⁰ Kyk Chiesa (2007:144, 155), Johnston (2005:xxiii–xxiv) en Azari (2008:10, 14–5) vir die onderskeid tussen drang, begeerte en behoefte (kyk ook Eyers 2012:30 en Van den Berg 2017a).

⁴¹ Kyk onder meer Chiesa (2007:168, 184–5) vir ’n bespreking van die verskille tussen Lacaniaanse plesier en genot.

⁴² Azari (2008:146) praat onder meer van die “pure jouissance of the meaningless signifier. By giving the example of poetry at the beginning of Encore, Lacan contradicts the notion that everything that makes language belongs to the field of linguistics. There are many non-verbal expressions embedded in language beyond the grasp of linguistics. In other words, through fragmented language, equivocation, epiphanies, puns and other forms of wordplay, Joyce builds a short-cut to the domain of the real and its jouissance.” (Kyk ook Azari 2008:70, 144, 147, 154, 155, 171; Van Boheemen-Saaf 2004:165.)

⁴³ Kyk Azari (2008:52, 68–9, 145); Brivic (2008:124).

⁴⁴ Kyk Azari (2008:53) oor hierdie nuutskepping.

⁴⁵ “This move from conceiving of the symptom as a message which can be deciphered by reference to the unconscious ‘structured like a language’, to seeing it as the trace of the particular modality of the subject’s jouissance, culminates in the introduction of the term sinthome. The sinthome thus designates a signifying formulation beyond analysis, a kernel of enjoyment immune to the efficacy of the symbolic. Far from calling for some analytic ‘dissolution’, the sinthome is what ‘allows one to live’ by providing a unique organisation of jouissance. The task of analysis thus becomes, in one of Lacan’s last definitions of the end of analysis, to identify with the sinthome” (Thurston 1996:191; kyk ook Azari 2008:52–5).

⁴⁶ Kyk ook Žižek (1991a:xii); (1991b:14–5, 17, 31, 52); (1989:74, 88–9, 190–6); (1992:22); Flisfeder (2012:43–8); McGowan (2015:37–8).

⁴⁷ Kyk Van den Berg (2017b) vir ’n bespreking van psigoanalitiese resepsie van grufilms. Die volgende sewe genre-konvensies van grufilms word vermeld: (1) die sentrale belang van die Oedipus-kompleks; (2) die sosiale allegorisering van hierdie kompleks; (3) die patriargale verdringing van en straf vir transgressie van sosiopolitieke normatiwiteit; (4) die teenwoordigheid van die Unheimliche; (5) die vervaging van grense tussen “ek” en “Ander”; (6) die onrepresenteerbaarheid van die gruwelike; en (7) dikwels ’n fokus op die abjekte.

⁴⁸ Literatuur en psigoanalise as proses sou trouens twee modusse van dieselfde invalshoek op die menslike subjek verteenwoordig (kyk bv. Azari 2008:2).

⁴⁹ Natuurlik is daar konvensies in die genre wat paradoksaal juis hierdie ooglopende intensies ondergrawe, wat terugverwys na Foster (1996:153–68) se “artifice of abjection”.

⁵⁰ Monster is by vimeo beskikbaar: https://vimeo.com/39042148. Sien ook die lokprent van The Babadook: https://www.youtube.com/watch?v=k5WQZzDRVtw.

⁵¹ Kyk bv. Schindel (2014); Rooney (2014); Khairy (2014); Kidd (2014). Van die belangrikste pryse wat die film verower het, is die New York Film Critics Circle Award vir beste eerste film asook die prys vir beste film by die 4de AACTA-toekennings (Australian Academy of Cinema and Television Arts Awards).

⁵² Kyk Kermode (2014) se oorspronklike resensie van die film by https://m.youtube.com/watch?v=ovGF9MUt84Y.

⁵³ “What I find most satisfying is when people come up to me after the film, like this one guy who had lost both his parents before the age of 15, and he said, ‘That was the most moving study of grief for me.’ I’ve had people in tears after the film and that means so much to me, much more than people saying, ‘It was really scary.’ I like that too, but it’s not my entire focus” (Sélavy 2014).

⁵⁴ Kent verwys na visuele invloede van films soos Häxan (1922), The fall of the house of Usher (1928), Nosferatu (1922) en The cabinet of Dr. Caligari (1920). Kyk Lambie (2014); Moore (2014); Khairy (2014); Rooney (2014); Kidd (2014).

⁵⁵ Ook Chaney as Mr. Hyde is ’n belangrike verwysing: “Chaney was the only deliberate reference that I can think of. That ghastly face ... That film is sort of lost to us, but we still have the stills of that wild and crazy face” (Kyburz 2014).

⁵⁶ Die Babadook het intussen op die internet ook ’n LGBTQ-ikoon geword (kyk Hunt 2017, Orbey 2017, Young 2017).

⁵⁷ Amelia se tandpyn is ’n motief wat hom regdeur die film herhaal – dit sou geïnterpreteer kon word as sou die tand eers getrek moet word sodat heling later kan plaasvind. Die tand word wel getrek as die Babadook in Amelia inkarneer (01:07:10), maar so ook moet die onderdrukte (sielkundige) pyn volgens hierdie lesing eers ten volle manifesteer voordat dit afgeweer kan word.

⁵⁸ Kyk Ehrlich (2014); Moore (2014); Rooney (2014); Khairy (2014); George (2015); Filmjournal (2014); Cruz (2014); Kidd (2014); Balanzategui (2017:27); Bruenig (2015:10). Volgens Quigley (2016:58) verreken hierdie konvensionele interpretasie nie al die fasette van die film nie.

⁵⁹ In een van die slottonele (01:21:29) fokus die kamera op boomtakke, oortrek met bloeisels – ’n duidelike ontwikkeling van die motief waar vroeër in die film dieselfde takke as kaal en bykans dreigend daargestel is. Die simboliese betekenis van ’n nuwe en beter begin is ooglopend.

⁶⁰ Kyk byvoorbeeld hoe Amelia en Sam ’n bykans bonatuurlikpsigiese verhouding het wanneer die Babadook sy opwagting maak (25:20).

⁶¹ Kent gee dit ook toe: “Take one of them out of the picture and this thing couldn’t have come to life. I think they both created it, just through their dynamic, and although that’s the case, that it’s Amelia’s monster, it’s certainly taken both of them to bring it to fruition” (Sélavy 2014; kyk ook Patta 2014).

⁶² Hierdie band word egter reeds aan die begin van die film deur Amelia as steurend ervaar: “From Amelia’s perspective, however, their physical intimacy is shown to be deeply intrusive, eroding her sense of herself as a separate subject with her own needs and desires. These Oedipal overtones are unmissable in the scene where Samuel disturbs his mother masturbating, a scene that ironically recalls the maternal melodrama’s insistence that the good mother surrender her sexual identity for the sake of the child” (Quigley 2016:70; kyk ook Kidd 2014). Benewens verskeie tonele in die film waar dit merkbaar word (bv. 2:40; 4:30), bereik dit ’n hoogtepunt waar Amelia met ’n vibrator masturbeer (14:00) en Sam parallel hiermee die teenwoordigheid van die Babadook ervaar. Hy storm dan ook in sy ma se kamer in voordat sy ’n orgasme bereik – dit is ’n klassieke Lacaniaanse toneel, waar Sam se eie begeerte op sy ma se begeerte gekarteer word, dit is wat hý moet doen ten einde haar behoeftes te vervul. Een of twee ander tonele mag dalk ook seksuele ondertone in hierdie verband hê.

⁶³ Hierdie perspektief op die film vorm die kern van Quigley (2016) se argument in “When good mothers go bad: Genre and gender in The Babadook”, hoewel sy ook na die problematisering van die versuimde Oedipus-kompleks verwys: “Nonetheless, while Amelia is haunted by the loss of her husband, the emphasis is not on reinstating a patriarchal family structure, but on giving full, ‘monstrous’ articulation to Amelia’s inadmissible feelings about motherhood” (72); “[…] Amelia inhabit[s] in turn the role of mother-as-victim, mother-as-monster, and finally, mother-as-saviour” (68). Kyk ook Buerger (2017) se “The beak that grips: Maternal indifference, ambivalence and the abject in The Babadook”, wat die abjekte sentraal tot haar interpretasie van die film stel. Hoewel ek ook probleme met haar perspektief ondervind, stel sy ’n sterk argument, wat ook die ooglopend abjekte aspekte van die film verklaar. Kyk ook Coffin (2014); Lambie (2014); MacInnes (2014).

⁶⁴ Ook die normatiwiteit van die eie ek: “For me, The Babadook is a film about a woman waking up from a long, metaphorical sleep and finding that she has the power to protect herself and her son. I think we all have to face our own darkness, whatever that entails. Beyond genre and beyond being scary, that’s the most important thing in the film – facing our shadow side” (Film Journal International 2014; kyk ook Kyburz 2014). Daarom word die inkarnasie van die Babadook ook deur Amelia fisies as swart slyk opgebring en uitgewerp (01:14:45).

⁶⁵ ’n Antwoord op die vraag “Wat simboliseer die Babadook?” dui reeds op die moeilik verenigbare opsies: Is hy vergestalting van onverwerkte trauma; van die interafhanklike simbiose van traumabelewenis; van die geweld van die Oedipale stadium; ’n herinterpretasie van die donker en abjekte kant van die monsteragtige moederfiguur wat tipies van grufilms is; of die abjekte as sodanig? Is hy iets van alles? Of ’n ingewikkelde kombinasie daarvan?

⁶⁶ Hoewel in ’n ander konteks gebruik, verwys Žižek (2005:xx) na ’n soortgelyke teenstrydigheid of “onpasbaarheid” in die struktuur van die Reële: “[M]y entire work circulates around this gap that separates the One from itself, for which the Lacanian designation is the Real. There is a whole series of modalities of this gap in the different domains of contemporary theory: [...] the parallax of the Real (the Lacanian Real has no positive-substantial consistency, it is just the gap between the multitude of perspectives on it) [...].”

⁶⁷ Kyk ook Van den Berg (2017b:600–1) se identifisering van sewe grufilmmotiewe, waarvan die meeste rondom die konsep van die Reële opgestel kan word.

⁶⁸ Amelia verdink Sam aanvanklik daarvan dat die Babadook ’n projeksie van sy eie bevreemdende gedrag en ontstemmende optrede is. Wanneer sy selfs glasstukke in haar sop kry en later ’n hamer in Sam se kamer ontdek (terwyl Sam alle skuld hiervoor op die Babadook pak), word Sam werklik ’n unheimliche figuur.

⁶⁹ Hierdie films is met sorg deur Kent uitgesoek – in sommige hiervan verskyn ook figure wat sterk aan die uiterlike van die Babadook herinner. Voorbeelde is: Four heads are better than one (1898, George Méliès); The magic book (1900, George Méliès); An extraordinary dislocation (1901, George Méliès); The Cake-Walk Infernal (1903, George Méliès); Faust in hell (1903, George Méliès); The house of ghosts (1907, Segundo de Chomón); The eclipse: Courtship of the sun and moon (1907, George Méliès); The phantom of the opera (1925, Rupert Julian e.a.); Carnival of souls (1962, Herk Harvey); en Black sabbath (1963, Mario Bava).

⁷⁰ Sy wêreld staan nog sterk in die skadu van kinderverhale en sprokies: die sprokie van die drie varkies (2:30) of sprokies oor prinse en prinsesse wat vir altyd gelukkig saamleef (45:22). Dit is insiggewend dat ook die narratief van die Babadook eers as kinderverhaal aangebied word.

⁷¹ Kyk byvoorbeeld Amelia se besoek aan ’n winkelsentrum, waar sy duidelik die narratief van die verbruikerskultuur geniet (18:53).

⁷² Wat Amelia op TV (as fantasiemasjien) sien, is dikwels ook tipiese reklameboodskappe wat die belofte van bevrediging van behoeftes impliseer. Ook is daar die fantasie van romantiese verwesenliking van die liefdesideaal: hetsy in terme van romantiese films wat op TV gewys word, of Amelia se eie waarneming van ’n paartjie wat soen (13:10; 19:23).

⁷³ Die “normaliteit” van Amelia se huishouding, wat sy ook na buite toe wil projekteer, word aangevreet deur die Babadook en ander abjekte manifestasies. Ook dít word sodoende as “kinderlike” konstruksie ontmasker.

⁷⁴ So word ook die strukturele ooreenkomste tussen drome en die gefantaseerde werklikheid in die film getematiseer: Sam waarsku sy ma op ’n stadium in die film: “Wake up mommy ...”, hoewel hy skynbaar sélf aan die slaap is. Amelia se reaksie is: “But you are the one who is asleep, sweetheart” (01:02:09). Selfs die werklikheid vervloei in drome waar dit kom by pogings om veiligheid in sinvolheid te vind.

⁷⁵ Hetsy as ’n problematisering van moederskap oor die algemeen, of van die funksie van patriargale normatiwiteit wat sy moet oorneem in die afwesigheid van Sam se pa.

⁷⁶ Die “huis-en-haard”-“fantasie” waarna hier bo verwys is.

⁷⁷ Nog ’n voorbeeld hiervan is die hondjie van Sam (wat deur Amelia doodgemaak is tydens haar inkarnasie as die Babadook) wat in een van die slottonele van die film in die tuin begrawe is, maar baie duidelik as voeding tot die groei van die tuinplante bydra (01:22:49).

⁷⁸ Die rympies van die boek herinner reeds sterk aan Lacan se siening van die Reële van taal: daar skuil ’n tikkie talige jouissance in die “Babadook! Dook! Dooooook!” (kyk 2.2.11).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Die Lacaniaanse Reële en grufilms: Jennifer Kent se <i>The Babadook</i> (2014) appeared first on LitNet.

Opsomming

In ’n vorige ondersoek (Van den Berg 2018) is die verskillende geledinge van die Lacaniaanse Reële kortliks belig, waarna dit (ter illustrasie van die teoretiese potensiaal daarvan) as invalshoek gebruik is om die grufilm The Babadook (2014) te interpreteer. Die onderhawige betoog gebruik hierdie kort kensketsing van die Lacaniaanse Reële as wegspringplek om die vraag te beantwoord in hoeverre die “kommodifisering” van die Reële steeds voldoen aan die voorwaardes vir die gebruik van hierdie begrip. Na ’n kort samevatting van die bespreking van hierdie begrip in die vorige artikel, word die martelpornofilmgenre hier as dié genre geïdentifiseer wat by uitstek daarvoor geskik is om hierdie vraagstuk verder te ondersoek. ’n Tipering van die genre in terme van die kritiese, populêre en akademiese (teoretiese) resepsie daarvan word afgesluit met ’n motivering vir die gebruik van die Reële as perspektief op hierdie verguisde filmgenre. Veral die abjekte word as dié spesifieke geleding van die Reële beskou wat ooglopend op martelporno’s van toepassing is. Vervolgens word die welbekende Saw-filmreeks, as een van die vlagskepe van die martelpornogenre, in terme van die Lacaniaanse Reële geïnterpreteer. Hiervoor word Slavoj Žižek se vereenvoudiging van Lacan se ingewikkelde begrip gebruik, naamlik dat die Reële herlei word na die triade van die simboliese Reële, die imaginêre Reële en die reële Reële. Die reële Reële, in die inkarnasie daarvan as die abjekte, word met Kristeva se verdere teoretisering van hierdie begrip in verband gebring, voordat die doelbewuste voorstelling van die abjekte met verwysing na Hal Foster (1996) se werk oor die Reële geproblematiseer word. Die slotsom is dat die Saw-films deur die kommodifisering van die Reële juis die betekenis van hierdie Lacaniaanse begrip verraai en dat die martelpornogenre as sodanig ’n siniese uitbuiting van die Reële is om sodoende konserwatiewe normatiwiteit te herbevestig en trouens die reikwydte daarvan verder uit te brei.

Trefwoorde: abjekte; grufilms; Imaginêre; kommodifisering; Lacan, Jacques; martelporno’s; psigoanalise; Reële; Saw-filmreeks; Simboliese

Abstract

The Lacanian Real and horror films: The commodification of the Real? Some notes on the “torture porn” genre

In a previous article, Die Lacaniaanse Reële en grufilms: Jennifer Kent se The Babadook (2014) [“The Lacanian Real and horror films: Jennifer Kent’s The Babadook”](Van den Berg 2018, the Lacanian Real was defined and described with reference to twelve elements or theoretical motifs that were subsequently presented as potential critical perspectives on the horror film as a genre. The Australian film The Babadook by Jennifer Kent was then used to demonstrate the critical potential of such a theoretical perspective. The concluding issue of the essay related to the seeming commodification of the Real within horror films, i.e. asking the question whether the codified, generic use of the Real in order to prompt reactions from viewers can still be regarded as exemplary of Lacan’s definition of the concept. Does the commodification of the Real not betray und undermine the proper Lacanian utilisation of the term? The article following intends to grapple with this question, starting from the theoretical background that was discussed in the previous contribution. Again the Lacanian Real is used as a starting point, but this time the focus is not on the twelve theoretical motifs previously used to describe the Real, but rather on the Žižekian reworking of this Lacanian register. As The Babadook was used in the previous article to explore the theoretical relevance of the Real for horror films as such, the genre of torture porn, specifically the very successful Saw film franchise, serves here to explore the commodification of the Real in the horror film genre.

The theoretical focus of the argument relates first and foremost to the Žižekian appropriation and reworking of the Lacanian Real, which according to his conceptualisation becomes (1) the real Real, (2) the imaginary Real and (3) the symbolic Real. The claim made in the article is that the twelve theoretical motifs discussed previously can be related to the three perspectives on the Real that Žižek espouses. The most important of these include the following:

1) The real Real refers either directly to the abject and/or indirectly to the gaps in (and therefore limits of) the symbolic register.

2) The imaginary Real can be related to confrontation with something that is experienced as being unheimlich.

3) The symbolic Real can be seen as the subject’s insight in the anonymous codes and structures of his/her experienced reality.

All three of these are closely interrelated and sometimes difficult to distinguish from one another, but all three can also be utilised very productively when evidence of the Real is interrogated. Of these three inflections of the Real it is specifically the abject as indicative of the real Real that is of paramount importance for the torture porn genre.

The second theoretical impetus for this article lies in the choice of torture porn (as a subgenre of the horror film tradition) to explore the generic codification and consequent commodification of the real Real in its manifestation as the abject. First and foremost the choice to use this despised subgenre is motivated: its financial successes are proof that filmmakers found horror ingredients that sell very well, but it is precisely the often harsh criticism levelled at these films that emphasises its abject representation as being in very poor taste. These discrepancies in the critical, popular and academic (theoretical) reception of torture porn are subsequently discussed. Critically vilified but very popular in terms of the box office, it is the different and somewhat contradictory definitions of the genre that makes generic specificity difficult: they are either interpreted from an a-historical, structural perspective or read allegorically, specifically with regard to the American post-9/11 experience. Perspectives on the subgenre that have been used include the following: the graphic destruction of bodies; the abject nature of the visual representation; the absence of narrative in favour of graphic, visual spectacle; the allegorising of the 9/11 trauma; surveillance and control as reaffirmation of normativity; the antagonist as symbolic of the Other; the erasure of moral boundaries and positions; and the film narratives as allegorical tales of transformation. These perspectives are consequently explored with reference to Žižek’s triadic inflections of the Lacanian Real.

As one of the most important flagships of the torture porn genre, and despite its very low critical appreciation, the Saw film franchise still managed to garner huge amounts of income at the box office, showing the divergence between critical and popular opinion. For this reason these films are used to explore the Real and its eventual commodification as the series progressed. It is precisely with reference to the visual spectacularity of the genre that the respective films can be viewed as examples of affective cinema. According to the opinion presented in this article it is the real Real as the abject that represents the one singular element that carries and defines the torture porn genre. Beyond the discussion of the elements of the imaginary and symbolic Real in the Saw films, it is therefore the real Real in the form of the abject that takes centre stage.

Hal Foster’s work on the deliberate and conscious use of the real Real (in its manifestation as the abject) in the context of modern art can easily be utilised to describe torture porn as nothing more than a generic codification of the Real that is subsequently commodified in the building of the prevalent movie genre and franchise. The conclusion is that this very successful film franchise is emblematic of this use of the Real, which in the end suggests a cynical sell-out of the Lacanian Real in order to facilitate financial exploitation. This in effect means that this kind of film should not be regarded as unacceptable trash that transgresses all boundaries of good taste, but rather as emblematic proof of how the conservative (capitalist) normativity of current society moves its boundaries in order to extend its (financial) realm of cultural influence: the bad taste is not that these films have managed to seep into the theatres of mainstream cinema, it is precisely the opposite – mainstream cinema has bulldozed into what previously was held as being unacceptable and/or transgressive, simply to make more money. It inevitably becomes clear that the “Real” commodified by these films is not the Real as defined by Lacan.

Keywords: abject; commodification; horror films; Imaginary; Lacan, Jacques; psychoanalysis; Real; Saw film franchise; Symbolic; torture porn

1. Inleiding

In ’n vorige ondersoek is die Lacaniaanse konseptualisering van die Reële met betrekking tot die grufilmgenre bespreek, oftewel as teoretiese motief geïdentifiseer wat met vrug aangewend kan word om sinvol met films van hierdie genre om te gaan.¹ Die 2014-produksie The Babadook is gebruik om die toepaslikheid van die Reële as teoretiese invalshoek vir die verstaan van spesifiek dié film, en gevolglik ook ander grufilms, te illustreer: juis die veelfasettige aard van die begrip sou die Reële tot ’n gemene deler stempel wat ’n verskeidenheid van psigoanalitiese interpretasies kon saamsnoer. ’n Laaste opmerking van die betoog het die doelbewuste gebruik van die Reële vir die grufilm (as kommersiële genre) betrek, met ander woorde die vraag of die Reële (as hipotetiese genremerker) gekommodifiseer kan word: veronderstel ’n normatiewe (veral kommersiële) omgaan met die Reële nie ’n gestileerde kunsgreep wat uiteindelik op niks meer as ’n blote “artifice of abjection” uitloop nie (kyk Foster 1996:153–68)? Laasgenoemde sou die wesenlike en plooibare aard van die Reële uitdaag, om daardeur ook Lacan se teorie van die Reële te verraai.

Onderstaande bespreking poog om hierdie vraagstuk te ondersoek, met spesifieke verwysing na ’n grufilmsubgenre wat by uitstek hiervoor geskik is: martelporno (“torture porn”). Hoewel hierdie genre terminologies onseker is (en die tipering van films as martelporno tipies van kritiese of selfs morele uitgangspunte afhang), kan myns insiens (en bes moontlik volgens populêre oordeel) die Saw- en Hostel-filmreekse as die vlagskepe van die genre gesien word.² Die fokus van die artikel sal uitsluitlik op die Saw-filmreeks wees, met die oorhoofse hipotese dat hierdie reeks toenemend poog om die Reële as abjekte te kodifiseer en dus ook te kommodifiseer. Dit is dus belangrik om nie net spesifieke films nie, maar ook die subgenre as geheel te tipeer en binne ’n historiese konteks te verreken. Ook dít is ter sake vir die funksionaliteit van die Reële in die onderskeie films.

2. Die Reële (in grufilms)

Daar is vernaam twee redes waarom die martelpornogenre sentraal tot die betoog gestel word:

1) Die doelbewuste aanbieding/representasie/voorstelling van die Reële kan redelik maklik aan die hand van grufilms ondersoek word (kyk vorige ondersoek), maar waar die Reële as ’n standaard konseptuele motief van hierdie filmgenre gesien kan word, is dit veral die kommersiële uitbuiting hiervan wat tot ’n groot mate in die martelpornogenre teruggevind kan word. Hierdie subgenre verteenwoordig die grootste kommersiële sukses van alle grufilmsubgenres oor die afgelope dekades – met spesifieke verwysing na die Saw-filmreeks, wat kommersieel gesproke die suksesvolste grufilmreeks nóg is. Duidelik het die makers van hierdie reeks ’n formule gevind wat geld maak: laasgenoemde verteenwoordig ’n kodifisering van die Reële as abjekte – van daar die hipotese dat hierdie films dus ook ’n kommodifisering van die Reële verteenwoordig.

2) Die heftige negatiewe reaksie wat hierdie films by bykans alle filmkritici uitlok, skep ’n verdere interessante beweegrede vir die gebruik van die subgenre: ten spyte van die films se sukses by die loket word dit dikwels skreiend afgewys en gekritiseer: dit sou alle normatiewe grense oorskry, van uiters swak smaak getuig en dikwels as immoreel en walglik beskryf word. Duidelik bestaan daar ’n teenstrydigheid tussen die voorkeure van die kykerspubliek en kritiese oorwegings – wat soveel te meer die vraag laat ontstaan watter rol die Reële, ofte wel die kodifisering en kommodifisering daarvan, in hierdie verband speel.

’n Volledige bespreking van die Lacaniaanse Reële kan in die onderhawige ondersoek nie herhaal word nie; in die vorige ondersoek is die onderskeie geledinge van eersgenoemde baie kortliks aangeraak en word daar uiteindelik met Slavoj Žižek (2005) se weergawe van die drie geledinge van die Reële volstaan: die reële Reële, die imaginêre Reële en die simboliese Reële.

[T]he Real in contemporary art has three dimensions, which somehow repeat the Imaginary–Symbolic–Real triad within the Real. The Real is first there as the anamorphic stain, the anamorphic distortion of the direct image of reality – as a distorted image, a pure semblance that “subjectivizes” objective reality. Then the Real is there as the empty place, as a structure, a construction that is never actual or experienced as such but can only be retroactively constructed and has to be presupposed as such – the Real as symbolic construction. Finally, the Real is the obscene, excremental Object out of place, the Real “itself”. This last Real, if isolated, is a mere fetish whose fascinating/captivating presence masks the structural Real, in the same way that, in Nazi anti-Semitism, the Jew as an excremental Object is the Real that masks the unbearable “structural” Real of social antagonism. These three dimensions of the Real result from the three modes by which one can distance oneself from “ordinary” reality: one submits this reality to anamorphic distortion; one introduces an object that has no place in it; and one subtracts or erases all content (objects) of reality, so that all that remains is the very empty place that these objects were filling. (2005:302–3)

My eie siening van Žižek se (her)skikking van die Reële se drie geledinge (en sentraal tot my betoog hier onder) het ten doel om juis die funksie daarvan in die konteks van grufilms te verreken:

a) die reële Reële as “tasbare” manifestasie van die presimboliese, wat in die traumatiese konfrontering daarmee in die konteks van grufilms dikwels as die monster(agtige) of (in die spesifieke geval van martelporno’s) as die abjekte figureer

b) die imaginêre Reële as die Unheimlichkeit van vergestaltings en verbeeldings (ook van die eie ek): iets wat op die soms bevreemdende en vervreemdende aard dui van dit wat intiem bekend behoort te wees, of na iets verwys wat die kenbaarheid van die gewone versteur

c) die simboliese Reële as die (“onveranderlike”) struktuur van menslike ervaring, wat poog om die inherente foutlyne (verteenwoordig deur die objet petit a) van die eie dinamika te verskans. Wanneer die werklikheidsbelewenis as blote strukturele gegewe ontsluier word, word die simboliese Reële geïmpliseer.

Hierdie punte kan met vooruitwysing na my bespreking van die Saw-reeks verder toegelig word:

a) Die reële Reële, as die “obsene, ekskrementele en misplaaste” objek word ook deur Žižek met Freud se Irma-droom³ in verband gebring: “the ‘real Real’ (the horrifying Thing, the primordial object, like Irma’s throat) (Žižek 2001:82); oftewel die “real Real would be the horrible Thing: the Medusa's head; the alien from the movie; the abyss; a monster” (Žižek en Daly 2004:68; kyk ook Žižek 2001:82). Wat hier op die voorgrond staan, is die ontstemmende aard wat hierdie konfrontering met die Reële tot gevolg het. Die 2005-aanhaling dui duidelik daarop dat hierdie manifestasie van die Reële die “strukturele” Reële versluier, wat na die ingewikkelde interaksie tussen die reële Reële en die simboliese Reële verwys – bo en behalwe die feit dat eersgenoemde met die presimboliese, Freudiaanse Ding in verband gebring kan word (wat vernaam ’n vitale teenwoordigheid veronderstel), verwys dit tog ook na die versluiering van ’n leemte in die simboliese (of imaginêre) register. In terme van grufilms, veral met verwysing na die martelpornogenre, bring ek die reële Reële in verband met die abjekte: enersyds as ’n vitale, ontstemmende teenwoordigheid (wat deur die vergestaltings van die abjekte beliggaam word), maar andersyds as (indirekte) implisering van die tentatiewe aard van die simboliese register se strukturele funksionaliteit. Die duiding van die reële Reële, as (direkte) beliggaming van ’n oorweldigende vitaliteit of (indirekte) implisiete aanduiding van die grense (en leemtes) van simboliese fantasie, beklemtoon die interafhanklikheid van die drie konfigurasies van die Reële.

b) Die imaginêre Reële kan met Unheimlichkeit in verband gebring word: “the ‘imaginary Real’ (the mysterious je ne sais quoi, the unfathomable “something” that introduces a self-division into an ordinary object, so that the sublime dimension shines through it) (Žižek 2001:82); “The Real is not necessarily or always the 'hard real'. It can also have this totally fragile appearance: the Real can be something that transpires or shines through. For example, when you talk with another person and you are charmed by him or her – from time to time you perceive some traumatic, mystical, tragic, whatever, dimension in him or her. It is something that is Real, but at the same time totally elusive and fragile. That would be the imaginary Real” (Žižek en Daly 2004:68–9). Maar dit is reeds in 1992 dat Žižek in soveel woorde ’n verband tussen die imaginêre Reële en die unheimliche trek: “In other words, objet petit a is the unheimliches surplus forever missing in the mirror image, i.e., ‘unspecularizable’, yet precisely as such present in it in the shape of that unfathomable X on account of which the mirror image obtains its unheimliches character – the double is ‘the same as me’, yet totally strange; his sameness all the more accentuates his uncanniness” (126). Die imaginêre Reële veronderstel hiervolgens die deurskemering van ’n sublieme aspek in dit wat gesien word – in die geval van grufilms neem Žižek se duiding van die sublieme veral die vorm van ontstemmende of “traumatiese” kontoere aan, met ander woorde ’n bevreemdende dimensie in dit wat op die oog af vertroud behoort te wees. Dit is die (dieperliggende) vervreemdende aspek van die bekende, die inherente spanning opgesluit in ideale verbeeldings, wat hier op die voorgrond tree. Dit strook met Unheimlichkeit soos deur Freud beskryf: in die geval van Lacan beliggaam juis in die teenstrydighede en gevolglike spanning wat imaginêre verbeeldings veronderstel.

c) Laastens veronderstel die simboliese Reële die gestruktureerde aard van beide die individuele en die kollektiewe fantasieë wat ons werklikheidbelewenis rig, en wat sigbaar word juis wanneer die foutlyne hiervan (met verwysing na die inherente leë plekke wat die struktuur veronderstel) om welke rede ook al ontbloot word. Žižek en Daly (2004:8) stel dit so: “The symbolic Real, by contrast, refers to the anonymous codes and/or structures (vanishing points, space curvature, scientific formulae and so on) that are meaningless in themselves and simply function as the basic abstract 'texture ' onto which (or out of which) reality is constituted.” Hetsy deur die problematisering van die normatiwiteit van die simboliese register deur die subjek se kennisname van die “peu de réel”, oftewel objet petit a, of deur die konfronterende teenwoordigheid van die reële Reële, impliseer die ontsluiering van die inherente gestruktureerdheid van die werklikheidservaring ook insig in dit wat die simboliese Reële veronderstel. Hoewel Žižek se simboliese Reële óók sterk aan Lacaniaanse se beskrywings van lituraterre herinner (Lacan 2013), is dit produktief om die simboliese Reële met verwysing na grufilms veral in terme van die “space curvature” te lees, dit wil sê in terme van die strukturele organisering van die diëgetiese “werklikheid”, wat juis deur die vervreemding daarvan geïmpliseer word.

Die fokus van my bespreking gaan voorts nié ’n breed-opgesette uiteensetting van psigoanalitiese interpretasies van die filmreeks insluit nie, maar veel eerder op aspekte van die Reële in die betrokke films fokus. Ná ’n bespreking van martelporno as genre en die vernaamste kritiese perspektiewe hierop, sal die reële Reële, die imaginêre Reële en die simboliese Reële as kapstokke gebruik word om die bespreking van die Reële in die Saw-filmreeks te belyn. Die doelwit is om aan te dui watter aspekte van die Reële in die films gekodifiseer en dus gekommodifiseer word.

3. Martelporno

3.1 Kritiese resepsie

David Edelstein se “Now playing at your local multiplex: Torture porn. Why has America gone nuts for blood, guts, and sadism?” wat in 2006 in New York Magazine gepubliseer is, gooi waarskynlik die grootste en langdurigste skaduwee oor ’n groep films wat vervolgens in vele kritiese bydraes met ’n nuwe grufilmsubgenre geassosieer is: “martelporno”. ’n Uitspraak soos: “Where do you look while these defilements drag on?” (Edelstein 2006) dek die tafel vir vernietigende kritiek wat sal volg – kritiek wat nie soseer op swak produksiewaardes en filmtegniese aanbieding fokus nie, maar eerder op die immorele en transgressiewe aard van die betrokke inhoud. Dikwels sonder om die eiesoortigheid van individuele films in aanmerking te neem, word veralgemenend en vereenvoudigend na onder andere die sadistiese aard daarvan verwys (Cromb s.j.), na die kykerspubliek wat sonder twyfel uit (sadistiese) manlike adolessente sou bestaan (Sharrett 2009:32), en na die grafiese uitbeelding van marteling en die vernietiging van liggame. In reaksie op die morele katastrofe wat die nuwe subgenre sou beliggaam, word selfs die voorafgaande grufilmtradisie in nabetragting deur kritici herwaardeer: martelporno word as laagtepunt nie net van die grufilmgenre gesien nie, maar ook van populêre kultuur oor die algemeen (kyk bv. Zimmer 2011, loc 1762; Sharrett 2009:37).⁴

Uit die kritiese resepsie word egter duidelik dat die term martelporno generies op besonder wankel bene staan. Volgens Jones (2013a:53) behels die term niks meer as ’n “diskursiewe stryd” nie,⁵ grootliks omdat die verbandlegging tussen “marteling” en “pornografie” ’n lukrake, dog uiters problematiese, kritiese handeling veronderstel. Binne die kritiese diskoers sou die verband tussen die twee aspekte op verskillende wyses verstaan kon word: (1) inhoudelik gaan hierdie films oor geweld (marteling), nuditeit en verkragting (pornografie); (2) soos die sekstonele in pornografie is die grafiese geweldspektakels in hierdie films lukraak en sonder enige narratiewe motivering; (3) kykers word deur die geweld in die films seksueel gestimuleer; (4) die films is so misoginisties soos pornografie; (5) en daar word op liggame/liggaamlikheid gefokus (eroties-bepaald in pornografie, geweldsbepaald in martelporno) (Jones 2012; kyk ook Kerner 2015, loc 935). ’n Sesde moontlikheid word egter as die mees werkbare voorgestel: “pornografie” sou ’n blote metafoor wees vir dit wat op ’n gegewe oomblik binne die kulturele en sosiopolitieke hoofstroom as onaanvaarbaar geld (Jones 2013a:15). Dit gaan dus nie noodwendig oor ’n nuwe genre van grufilms nie, maar eerder oor die feit dat ’n sekere tipe grufilm skielik deel van die hoofstroom geword het (die “multiplex” waaroor Edelstein dit het) en as katalisator dien vir ’n kritiese etikettering van wat aanvaarbaar en onaanvaarbaar in die populêre kultuur sou wees (Kerner 2015, loc 232; Jones 2013a:2). Só ’n siening verklaar ook die verskeidenheid films wat deur kritici met die subgenre geassosieer word: soos genoem, is die films in die Saw- en Hostel-reekse dié films wat per definisie as martelporno geag word, maar enigiets vanaf The devil’s rejects, Wolf Creek en Wrong turn tot The passion of the Christ, en selfs TV-reekse soos 24 en Dexter, word hiermee in verband gebring.⁶

3.2 Populêre resepsie

Die loketsyfers vertel egter ’n ander verhaal en dui in geen onduidelike terme nie daarop dat kykers hulle nié aan kritici se veroordelings van die onderskeie martelporno’s gesteur het nie. Ter illustrasie hiervan bestaan daar duidelik ’n enorme teenstrydigheid met betrekking tot die ontvangs deur kritici enersyds en die kykerspubliek andersyds wat die Saw-films betref: tot op hede het die sewe films volgens Box Office Mojo bykans $416 000 000 wêreldwyd by die loket verdien (kyk ook Aston e.a. 2013a, loc 27, 55; Downes 2014:140; Sharrett 2009:32; Kerner 2015, loc 232). Martelporno’s oor die algemeen en die Saw-filmreeks spesifiek het ’n reuse kommersiële sukses vir die grufilmgenre beteken en beklemtoon dollargewys die skeiding tussen populêre en kritiese opinie. Veral met inagneming van die kritiese minagting jeens martelporno is dit tog interessant dat die films desnieteenstaande aan die begin van die 21ste eeu aanklank by kykers gevind het. Dit is juis die vraag na wat hierdie aanklank presies suggereer, wat tot ’n verskeidenheid teoretiese perspektiewe op die genre lei.

3.3 Teoretiese resepsie⁷

Die uiterstes op die spektrum van teoretiese benaderings tot die martelpornogenre val gemaklik in twee perspektiewe uiteen: enersyds word die films vanuit ’n strukturalistiese uitgangspunt afgetas (hoewel struktuur tog altyd ook histories bepaald is); andersyds word die films allegories of kontekstueel gelees, as sou dit baie direkte interaksie met ’n spesifieke historiese konteks veronderstel. Meer dikwels berus benaderings egter op ’n kombinasie van die twee perspektiewe.

In teoretiese beskrywings van die martelpornogenre is verskeie pogings aangewend om genremerkers en -motiewe te identifiseer, en alhoewel die menings verskil (en nie altyd empiries as universele gegewens diensbaar is nie), kan die volgende oorsigtelik vermeld word: martelporno’s behoort tot die grufilmgenre;⁸ ontvoering, gevangenskap en (psigiese en/of liggaamlike) marteling staan op die voorgrond; die marteling wat plaasvind, is nie ter wille van die inwin van inligting nie, maar eerder ter wille van die sadistiese plesier van die dader;⁹ beide slagoffer en dader word weens die martelingsproses getransformeer, wat onder andere beteken dat die (morele) grens tussen die agentskap van dader en slagoffer vervaag; die films speel in ’n realistiese, nie ’n bonatuurlike of fantastiese konteks nie, af; die marteling vind dikwels in ’n ruimte plaas wat veilig moet wees, maar nou vervreemd word;¹⁰ viktimisering het dikwels met die Amerikaanse identiteit te make; en daar is ’n ritualistiese herhaling van storielyn en opset.¹¹ Jones (2013a:8, 17) voeg baie pragmaties by dat die so genoemde martelpornogenre na films verwys wat min of meer in ’n tydgleuf na 2003 gemaak is.

Die belangrikste strukturalistiese invalshoek op martelpornofilms (hierna “martelporno’s”) behels egter die identifisering van ooreenkomste met pornografiese films en die kartering van die martelpornonarratief (of afwesigheid daarvan) op dié van pornografie. Eerstens fokus martelporno’s op die liggaam/liggaamlikheid, wat dit tot “body horror”, of meer algemeen tot ’n “body genre” sou stempel.¹² Terugverwysend na Linda Williams se teoretisering van “hardcore” pornografie¹³ sou martelporno’s die “gewone”, heteronormatiewe, pornografiese elemente soos penetrasie, “meat shots” en “money shots” insluit, en selfs die verbale bevestiging van “orgastiese” oomblikke nie agterweë laat nie: die verskil is net dat die aard van die liggaamsvloeistof en die oorsprong van die krete en steungeluide fundamenteel in die onderskeie genres van mekaar verskil (kyk Kerner 2015, loc 337, 353, 1100, 2947; Neroni 2015:73–4). Waar pornografie seksueel gekompromitteerde liggaamlikheid visueel en grafies op die voorgrond plaas, gebeur dieselfde in martelporno’s – met die uitsondering dat die liggaamlikheid hier gewelddadig gekompromitteer word. Dit is die grafiese ver-beelding hiervan wat dan ook as ’n “spektakel” beskryf word: hierdie visuele en grafiese fokus op die liggaam skyn in Lacaniaanse terme ’n fokusverskuiwing vanaf die simboliese register van uitgestelde betekenis (narratief) na die funderende moment van die beeld (imaginêre register) te veronderstel. Met verwysing na die Saw-films (en Debord se teoretisering van die Society of the spectacle, 1983) voer Zimmer (2011, loc 1981) aan:

The Saw series hyperbolically reflects how “blood and death” and the “society of the spectacle” are not just related options, but also contiguous formulations: blood and death give a horrible grounding sense (and sensation) to the senselessness of rampant and incoherent spectacularity.

Soortgelyk aan die aard van pornografie sou die sentraalstelling van die visuele beeld ten koste van narratief en narratiewe konteks in martelporno’s eenduidig na die magnetiese effek van die spektakel herlei kon word.¹⁴

Wat betref die grafiese, filmiese visualiserings in martelporno’s wys verskeie teoretici in die verlengde van bogenoemde op die affektiewe aard van hierdie genre: die films sou hiervolgens as voorbeelde van die “cinema of affectation” kon dien – ’n oortuiging wat op ’n ander kritiese paradigma van die filmbelewenis berus as wat tans as norm sou geld (Kerner 2015, loc 478). Binne ’n vorige paradigma, waar films as “cinema of attraction” (Kerner 2015, loc 266) of “cinema of spectacle” (Lowenstein 2011:42–4) gesien is, is die aanvanklike belewenis van die filmbeeld anders beoordeel: films was visualiserings wat nog nie deur narratiewe konstruksie tot generiese kodifisering omvorm is nie en het ás filmbeeld (of spektakel)¹⁵ ’n duidelike affektiewe impak op eertydse kykers gehad – dit het kykers laat voel (kyk Lockwood 2009:40–1; Murray 2008; Kerner 2015, loc 953, 1534):¹⁶

However, more than punishment, what the films provoke is visceral affective reaction, not because of any special identification with the characters, but because of the power of seeing scenes this violent or this disgusting on screen at all. Perhaps these excesses are better linked to the “cinema of attractions” as formulated by Tom Gunning. In his discussion of early cinema, Gunning notes that the effects of the film were all that there were. Films, he writes, were “fascinating because of their illusory power (whether the realistic illusion of motion offered to the first audiences by Lumière or the magic illusion concocted by Méliès)”. This could well explain the appeal of gorno films and the emphasis on visceral horror in their reception – the power to shock with realistic portrayals of onscreen violence [...] is somewhat analogous to the pleasure that early audiences are supposed to have taken in the mere sight of moving images. (Cromb s.j.)

Dit gaan dus oor ’n fokusverskuiwing vanaf die narratiewe binding van die visuele beelde na ’n meer “direkte” impak van die beeld op ’n sintuiglike vlak, wat dus nie gemedieer word deur funksie wat dit in terme van ’n/die betrokke narratief vervul nie. Kort saamgevat sou die heel belangrikste strukturalistiese aspek van martelporno’s (soos pornografie) dus die sentraalstelling van die grafiese, visuele beeld as spektakel wees, ten koste van narratiewe konteks, om daardeur affektiewe reaksies by die kyker te ontlok.

’n Meer sosiologiese siening van die genre fokus op die sogenaamde transgressiewe aard van martelporno’s se inhoud, wat sodoende as simptoom van groter tendense in die samelewing gelees sou kon word. Die fokus is nie op die struktuur van die films nie, maar wel op die inhoud, waarvolgens ’n direkte verband tussen die sosiale normatiwiteit van die historiese konteks en die transgressie of ekstreemheid van hierdie films getrek word: “What stands out about the films is the extremes to which they go in order to shock and titillate spectators” (Neroni 2015:71).¹⁷ Hierdie invalshoek interpreteer die genre teen ’n breed-opgesette historiese konteks sonder om op spesifieke historiese kwessies te fokus.¹⁸ Laasgenoemde word deur ’n historiese of allegoriese lees van die genre ingegee – ’n kritiese perspektief wat besonder gewild onder filmteoretici is.¹⁹

Die allegoriese of kontekstuele lees van martelporno’s het met konkrete sosiopolitieke kwessies te make wat direk na ’n gegewe historiese konteks herleibaar is: dit gaan dus oor sekere herkenbare temas en motiewe wat in die films teruggevind kan word, maar wat ook die kritiese diskoers rondom die films rig.²⁰ Reeds die titels van onlangse akademiese werke oor die grufilmgenre gee ’n aanduiding hiervan: Torture porn in the wake of 9/11: Horror, exploitation, and the cinema of sensation (Kerner 2015); Horror after 9/11: World of fear, cinema of terror (Briefel en Miller (reds.) 2011); Post-9/11 horror in American cinema (Wetmore 2012b); To see the Saw movies: Essays on torture porn and post-9/11 horror (Aston en Walliss (reds.) 2013) en The subject of torture: Psychoanalysis and biopolitics in television and film (Neroni 2015). Soos uit hierdie titels duidelik word, word martelporno’s veral binne die konteks van ’n post-9/11-wêreld geïnterpreteer: ’n wêreld van die Bush-administrasie, teenterrorisme, Guantanamobaai, “rendition”, “black sites”, “enhanced interrogation techniques”, Abu Ghraib – en hierdie dan veral met verwysing na die betekenis daarvan vir die Amerikaanse identiteit. Morele kwessies oor die vernietiging van die Amerikaanse (politieke) liggaam op 11 September 2001; die vernietiging van die Ander se liggaam as reaksie hierop; vrae rondom die agentskap van daders en slagoffers, waar in die naam van “veiligheid” en sogenaamde Amerikaanse waardes gemartel word; en uiteindelik vrae rondom wat dit beteken om Amerikaans te wees, sou alles (allegories) in martelporno’s uitgespeel word.²¹

Die instel van sekere politieke maatreëls in die post-9/11 konteks ten einde sosiopolitieke beheer te herbevestig, het enersyds tot gevolg gehad dat die samelewing aan groter beheer en kringtelevisiewaarneming (“surveillance”) onderworpe is en andersyds dat getuienis van marteling (wat natuurlik onder die Bush-administrasie plaasgevind het) dikwels tot blote waarneming (sonder enige morele agentskap) vervlak het. Omdat martelporno’s hierdie kwessie van waarneming tematiseer (diëgeties dikwels op verskeie vlakke in die onderskeie films verskans; ekstradiëgeties die kyker as getuie van die martelingsproses impliseer) word hierdie films dan ook as “allegorieë van beheer” (Lockwood 2009:45) of waarneming geïdentifiseer:

Surveillance in torture porn allegorizes larger cultural and political trends in panoptic (the few watching the many) and synoptic (the many watching the few) subjectivities. Surveillance metonymically encompasses looking and the complex and ambivalent nature of looking and being looked at, and these elements of human social life are currently undergoing radical transformation due to technological advancements spurring on a “culture of surveillance”, or “surveillance culture”. (Tziallas 2010; kyk ook Zimmer 2011, loc 1747, 1809; Aston e.a. 2013a, loc 40)

Hierdie waarneming problematiseer morele agentskap en dui ook die visuele beeld as deel van die dinamika van marteling aan – wat dan soveel te meer die problematiese rol van die kyker voorop stel (kyk bv. Zimmer 2011, loc 1825, 1873, 1886, 2179; kyk ook Neroni 2015:74; Tziallas 2013, loc 940).

Nog ’n gevolg hiervan is die tipering van die dader in martelporno’s as ’n afskaduwing van wat Žižek (1992:125) as [ek vertaal vry] die “obsene figuur van die anale vader” beskryf:²² die nieukonserwatiewe bewaarder van norme wat sy funksie met genot volvoer om beheer uit te oefen en te reglementeer. Hy word as ’t ware die groot Ander, die beliggaming van ’n normatiewe diskoers van beheer, of in die beskrywing van Deleuze en Guattari (1987:87–128) ’n “collective assemblage of enunciation” (kyk ook Huntley 2013, loc 2604, 2662, 2846; kyk ook Jones 2013b, loc 2482). Die antagonis sou hiervolgens as die konserwatiewe kruisvaarder teen die Ander of selfs teen hedendaagse liberalisme gesien kon word (kyk Sharrett 2009:34; Tziallas 2013, loc 1000).²³ Die gevolglike konflik wat dienooreenkomstig ontstaan, sou tot potensiële verandering kon lei: martelporno’s word hiervolgens as allegorieë van transformasie, van wording, gesien. Beide dader en slagoffer sou deur die marteling getransformeer word (die dader natuurlik net indien hy/sy dit oorleef), wat die marteling dus tot smeltkroes stempel. Die metamorfose geskied óf met betrekking tot die verandering van morele agentskap in die dinamika van marteling (slagoffers word uiteindelik daders) óf met verwysing na die subjek se neem van verantwoordelikheid vir sy/haar eie lewe binne die konteks van laat kapitalisme (kyk bv. Lockwood 2009:46–7; Lockwood 2013, loc 2974, 3161).²⁴

3.4 Kan die Reële vervolgens as invalshoek gebruik word?

Die groot vraag is in hoeverre die Reële met vrug aangewend kan word om hierdie onderskeie (tematiese en strukturalistiese) perspektiewe op martelporno’s te belig. Met inagneming van die geledinge van die Reële wat in die vorige ondersoek beskryf is, kan reeds (na aanleiding van die kritiese, populêre en teoretiese resepsie van die genre hier bo bespreek) voorlopige opmerkings in hierdie verband gemaak word voordat die Saw-filmreeks as emblematiese voorbeeld in meer besonderhede bespreek word:

• Groot gewag word gemaak van die grafiese beeld as spektakel, wat dan tot affektiewe reaksies by kykers sou lei. Hoewel die abjekte hier onder vollediger bespreek word, is die grafiese en tydsame vernietiging van die menslike liggaam duidelik in die buurt van die abjekte (of dan volgens my duiding hiervan, die reële Reële) tuis te bring.
• Heftige reaksies van filmkritici jeens die genre – reaksies wat veel verder gaan as blote estetiese waardeoordeel – dui martelporno’s as sodanig as abjek aan: ironies genoeg word die representasie van die abjekte op sigself abjek.
• Die afwesigheid van narratief ten gunste van die visuele spektakel sou op ’n spanningsvolle dinamika tussen die Lacaniaanse registers van die Imaginêre, Simboliese en Reële kon dui.
• Die tematiese fokus op 9/11 dui die genre aan as pogings om ’n kollektiewe, historiese trauma (as Reële), of aspekte daarvan, allegories uit te speel.
• Die tematiese fokus op waarneming en beheer dui op pogings om die normatiwiteit van die simboliese register te herbevestig – die simboliese register hier gesien in terme van die groot Ander wat sosiale norme rig (en die Reële op ’n afstand hou).
• Die antagonis beliggaam hierdie funksie van die groot Ander.
• ’n Problematisering van agentskap in die martelingsdinamika dui op die unheimliche vervaging van ver-beelde aktansiële posisies: die grense tussen “ek” en “ander”, tussen moreel goed en sleg, vervaag,
• Die transformasiepotensiaal waaroor die films beskik (diëgeties gesproke met betrekking tot dader en slagoffer, maar moontlik ook vir die kyker), dui op die potensiaal opgesluit in die Reële gekonseptualiseer as tuché.

Die belangrikste kwessie vir die betoog berus egter op die kritiese inskatting van martelporno’s as sou dit normatiwiteit uitdaag, as sou die “ekstreemheid” daarvan ’n bepaalde transgressie beliggaam – ’n abjekte wat afgeweer moet word. Die vraag is of dit werklik gebeur en in hoeverre die kommodifisering van die martelpornogenre hierdie kwessie verder toelig. Die Saw-filmreeks kan as emblematiese martelporno gebruik word om hierdie kwessie verder te ondersoek.

4. ’n Vlagskip-filmreeks: Saw

4.1 Inleiding

Met ’n geskatte (wêreldwye) totale inkomste van $873,3 miljoen verteenwoordig die (tot op hede)²⁵ sewe Saw-films die grootste kommersiële sukses nóg vir ’n grufilmreeks. Saw I, wat oorspronklik as ’n kortfilm gekonseptualiseer is,²⁶ is gedurende Halloween 2004 as ’n betreklik onafhanklike produksie vrygestel. Die lae produksiekoste en groot wins lei tot ’n verdere ses films, wat in die volgende ses jare telkens rondom Halloween vrygestel word.²⁷

Soos reeds genoem, kan die Saw-reeks saam met Eli Roth se Hostel (2005) en Hostel II (2007) as emblematies van die martelpornogenre gesien word. Dit is dan ironies dat sekere van die kritiese genremerkers wat hier bo (3.1) aangedui is, juis nié in enige van die Saw-films voorkom nie: Saw III is die enigste film in die hele reeks waar daar ’n naaktoneel is; seks (en soveel te meer verkragting) is hééltemal afwesig, en daar is géén sprake dat geweld teenoor karakters genderbepaald is of geërotiseer word nie²⁸ (as sodanig is die films dus nié misoginisties nie). Dit daar gelaat, is daar veral twéé aspekte wat in die reklame vir die films op die voorgrond geplaas word: enersyds word die fokus op die films se “spel”-aspekte geplaas, andersyds word na die grafiesegeweldsaspek van die films verwys. ’n Voëlvlug oor die reklame van die filmreeks met betrekking tot die teiken van ’n kernkykerspubliek sal hierdie twee fasette die duidelikste laat vertoon.²⁹

Hierdie aspekte neem dan ook in die teoretiese omgaan met die Saw-filmreeks die vernaamste posisies in, want ten spyte van die afwysende kritiese resepsie daarvan, is daar tog ’n akademiese belangstelling in die Saw-reeks en die martelpornoverskynsel.³⁰ Met betrekking tot die akademiese resepsie kan ’n derde aspek by die grafiese uitbeelding van die vernietiging van liggame³¹ en die spel-element gevoeg word,³² naamlik die tematisering van (kringtelevisie)waarneming in die verskillende geledinge daarvan: voyeurisme, sekuriteitsvideowaarneming, polisie-TV, ens. ’n Tipiese allegoriese “lees” van die Saw-reeks word uit die volgende uitspraak duidelik:

It is in this way that Saw, the heart of the “torture porn” subgenre, is actually about post-9/11 America. It concerns bodies being broken for a moral reason. [...] It is significant that Jigsaw saw how his victims were living and chose to test them. It is significant that he watches them as they are tested. It is significant that he continues to watch the “successful ones”. (Wetmore 2012b, loc 1778).

Vervolgens word die Žižekiaanse vereenvoudiging van die Lacaniaanse Reële as kapstokke gebruik om die manifestasies van laasgenoemde in die Saw-filmreeks aan te dui. Daarna sal aangetoon word watter van hierdie manifestasies vervolgens in die reeks gekodifiseer word om vervolgens gekommodifiseer te word. Die vraag wat volg, is wat die gevolge hiervan vir die Lacaniaanse Reële inhou.

4.2 Simboliese Reële in Saw

Soos hier bo genoem, is die simboliese Reële volgens Žižek gefundeer in die bewuswording van die “anonymous codes and/or structures (vanishing points, space curvature, scientific formulae and so on) that are meaningless in themselves and simply function as the basic abstract 'texture' onto which (or out of which) reality is constituted” (Žižek en Daly 2004:8). Dit is deur die opheffing van hierdie anonimiteit dat die implisiete teenwoordigheid van die simboliese Reële verraai word. Die simboliese Reële is dus herleibaar uit die blootlê van die inherente, strukturele foutlyne in die ordening en werking van die simboliese register: dit wat enersyds die illusie van die naatlose samehang daarvan ondergrawe en verraai, maar andersyds juis ook as stukrag van hierdie register se representasiepotensiaal dien. Enigiets wat dus die gekonstrueerdheid, soveel te meer nog die manipulerende aard, van die simboliese register laat vermoed, kan met die simboliese Reële in verband gebring word.

Enersyds op diëgetiese vlak beliggaam in Jigsaw se herbemiddelende “speletjies” met sy toetskandidate, andersyds merkbaar uit die evoluerende filmreeks se “spel” met die kyker, verteenwoordig die spel-element ’n sentrale fokuspunt van die Saw-films. Jigsaw (dikwels via “Billy the Puppet” as sy spreekbuis) se inleidende opmerkings aan voornemende kandidate sluit altyd die wens “I want to play a game” in.³³ Die speletjies is egter net in naam “speletjies” – hulle is eerder eksistensiële toetse wat die slagoffers moet deurstaan om hulle oorlewingsdrang te herbevestig en sodoende waardering vir hulle bestaan te herontdek. Jigsaw stel die reëls van die speletjies vas; hy is die groot manipuleerder van omstandighede ten einde die suksesvolle verloop van die speletjies te verseker; en sy lewensfilosofie beliggaam die raison d’être wat daaragter skuil.³⁴

Tog blyk die mees uitdagende aspek van die filmreeks die wyse te wees waarop die skynbare samehang en selfgenoegsame sin en betekenis (van die speletjies) in en deur opvolgende films ondergrawe word: die latere films kontekstualiseer terugskouend telkens weer die speletjies van die voorafgaande films; stel die (aanvanklik) duidelike doelstelling en deelnemers binne die web van omvangryker speletjies, en laat uiteindelik ’n eksponensieel ontwikkelende en uitwaaierende dinamika ontvou.³⁵ Soos wat die filmreeks ontwikkel, word speletjies, tyd en ruimte soos Sjinese boksies inmekaar gepas – wat nie anders kan as om op die gekonstrueerde voorlopigheid van enige film se gegewe speletjies te dui nie. Waar die speletjies verder film-vir-film in ’n gegewe narratief ingebed is, dui die filmreeks in sy geheel op die voorlopigheid van die individuele filmnarratiewe wat tyd, ruimte en personasies aanbetref.³⁶ Álles word ’n blote konstruksie, ’n blote spel. Dit laat die vermoede ontstaan dat die oogmerk van die Saw-films nie die vertoning van Jigsaw se speletjies tot die dood met sy toetskandidate is nie, maar eerder ’n spel vir betekenis met die kyker: die kyker se oorsig oor die elemente van die spel (en gegewe narratief as konteks) word telkens weer in opvolgende films ondergrawe en herposisioneer, maar word dan net wéér ondergrawe.³⁷ Die manipulering van die kykersperspektief lei dus tot die interpretasies en herinterpretasies van beide speletjies en die narratiewe waarin dit ingebed is – dit gaan dus oor die kyker se geïmpliseerde meemaak hieraan, die inset van die kyker, wat maak dat die voorlopige illusie werk.

Tog is die lostorring van die selfgenoegsame speletjies en narratiewe in die Saw-reeks juis nié ’n viering van die simboliese Reële nie. Daar is ’n teenhanger in die figuur en agentskap van Jigsaw. Ten spyte van die veelvlakkigheid van die spel,³⁸ speel Jigsaw die rol van die absolute en bykans alwetende marionettemeester – dié aspek wat die gekonstrueerdheid van die spel verseël en stabiliseer.³⁹ Enige vrae rakende die betekenis en sin van die speletjies word beantwoord deur Jigsaw en die selfopgelegde moreel-etiese beginsels wat hy beliggaam. Dit word op die spits gedryf wanneer Jigsaw reeds in Saw III sterf. Sy “ontliggaamde” (en daarom alomteenwoordige) stem sonder tasbare teenwoordigheid (reeds vroeër aangedui deur “Billy the Puppet”) gooi vir die res van die filmreeks ’n skaduwee oor alle gebeure.⁴⁰ Wanneer Lawrence Gordon teen die einde van Saw 3D as Jigsaw se verteenwoordiger na vore tree, word dit duidelik dat Jigsaw die enigste “instansie” was wat van die heel begin tot die heel einde, vanaf Saw tot Saw 3D, alles beheer en alles gemanipuleer het: dus die Lacaniaanse Ander van die Ander, die god van die spel. In dié sin blyk daar ’n spanning in die Saw-reeks te wees: die ingewikkelde ondergrawing van die Simboliese (allegories beliggaam in die normatiwiteit van beide die speletjies en die narratiewe waarin dit ingebed is) het sy pendant in die bestendiging wat Jigsaw se absolute beheer impliseer. Dit is juis laasgenoemde wat die reeks tot ’n konserwatiewe bevestiging van normatiwiteit stempel, deurdat die simboliese Reële tog deur Jigsaw se agentskap tot samehang geïntegreer word.

Soos genoem, hang die Saw-reeks se narratief nóú hiermee saam: wat vir die gekonstrueerdheid van die speletjies geld, is eweneens van toepassing op die narratief waarin dit ingebed is.⁴¹ Dit is dan soveel te meer ironies dat ’n gebrek aan narratiewe konteks dikwels as kritiek jeens martelporno’s uitgespreek word, want die Saw-films het júis ’n uiters ingewikkelde, evoluerende narratief wat, soos die speletjies, telkens weer binneste-buite omgedop word. Narratiewe ontwrigtings weens nuwe perspektiewe op gebeure,⁴² oorvleueling van tydlyne,⁴³ oorvleueling van ruimtes⁴⁴ en skielike herdefiniëring van karakters lei alles tot ’n hangende voorlopigheid in die interpretasie van die narratief.⁴⁵ Tog het die ingewikkelde storielyn van die Saw-reeks presies dieselfde tot gevolg as dit waarteen die kritici dit het: géén narratief en te véél narratief verskuif beide die fokus na die visuele beeld. Ongeërg jeens ’n narratief wat van film tot film meer ingewikkeld raak, is dit die grafiese visualiserings wat die aandag vasgryp en in die proses ook ’n verglyding vanaf die narratief se uitgestelde betekenis (verraai deur die simboliese Reële wat dit ondermyn) na die ankering van die beeld tot gevolg het. Só gesien word die visuele beeld nóg ’n ontwrigting van die narratief – veral as die grafiese aard van die beeld as spektakel in ag geneem word (kyk Downes 2014:131–5). Downes (2014:132) gaan so ver om in die visuele spektakel ook die “irrealiteit” van die beeld te sien, maar hetsy dít of die teendeel daarvan (nl. die bykans sintuiglike onderdompeling in die “realistiese” en grafiese ver-beelding van die martelingstonele) voorop staan, ondergrawe die visuele beeld eenduidig die narratief, wat weer eens op die gekonstrueerdheid van laasgenoemde dui en daardeur dus die simboliese Reële, as bloot tentatiewe en voorlopige ordening deur middel van (die) fantasie as Simboliese narratief, impliseer.⁴⁶

’n Laaste aspek wat wél by Downes (2014:132) se beswaar rakende die beeld as ’n “construct of an un-reality” aansluit (deurdat die dinamika wat daaragter skuil by die strukturele beperkinge van die visuele narratief inpas), is die Saw-reeks se tematisering van voyeurisme⁴⁷ en waarneming. Beide impliseer die agentskap van ’n kykersinstansie (op beide diëgetiese en ekstradiëgetiese vlak) as voorvereiste vir die konstruksie en interpretasie van die visuele beeld: in al sewe films word dikwels op kameras gefokus wat gebeure monitor;⁴⁸ karakters is bewus daarvan dat hulle waargeneem word; karakters word met TV-skerms (“Billy the Puppet”) gekonfronteer tydens hulle speletjies (kyk bv. Downes 2014:130); en die visuele beeld op diëgetiese vlak word dikwels op ’n ekstradiëgetiese vlak via TV-skerms, kringtelevisiebeeldmateriaal of polisiemonitors gemedieer. Saw 3D dryf dit op die spits deurdat die bemiddelende rol van sosiale media met betrekking tot die visuele ver-beelding van die werklikheid in die openingstoneel op die voorgrond geplaas word.⁴⁹ Aangesien die agentskap van die kyker of voyeur nie altyd diëgeties vasstelbaar is nie, rus die onus op die ekstradiëgetiese kyker as finale waarnemer, die uiteindelike voyeur.⁵⁰ In ’n sekere sin beweeg die visuele ver-beelding van die Saw-films dus op ’n trajek tussen die ankering wat die grafiese beeld sou kon bied (as vergestalting van affektiewe filmkuns) en die vervlieting van dieselfde beeld as ’n subjektiewe konstruksie gebaseer op die geïmpliseerde meemaak van die kyker. Beide betrek egter die Simboliese Reële – enersyds deur die tekortkominge van die visuele narratief te beklemtoon, andersyds deur die subjektiewe terloopsheid in die konstruksie en interpretasie daarvan te beklemtoon.⁵¹

Die simboliese Reële in die Saw-films berus dus op drie aspekte: die bevraagtekening en relativering van die outonome samehang van die spel (as allegoriese vergestalting van die simboliese register); die ontwrigting van die (simboliese) narratief deur die grafiese ver-beeldings wat die films kenmerk; en die betrekking van die subjektiewe kykersperspektief in die konstruksie, bemiddeling en vertolking van die visuele beelde. Al drie hierdie aspekte pluk aan die doek van anonimiteit wat die simboliese strukture bedek en waarmee laasgenoemde verweef is. In die geval van die Saw-films is nie een van die drie vergestaltings van die simboliese Reële noodwendig onthutsend nie – iets wat moontlik eerder in die manifesterings van die imaginêre Reële en reële Reële ondervang sou kon word.

4.3 Imaginêre Reële in Saw

Die imaginêre Reële berus op die aktivering van die subjektiewe agentskap van die kykersinstansie in filmiese ver-beeldings en, hieruit voortvloeiend, veral hoe die visuele beelde (júis weens die aktivering van die kykersinstansie) vervreemdend of unheimlich kán word. Laasgenoemde ontstaan wanneer die samehangende vertroudheid van die ver-beelding ondergrawe word: wat vertroud of duidelik behoort te wees, word vreemd, of omgekeerd doen dit wat vreemd is, skielik as vertroud aan. Dit geld sowel die visuele beeld as sodanig as die abstrakte ver-beeldings van die filmnarratief. Dus speel die visuele beeld nie net ’n rol deur die indirekte implisering van die Simboliese Reële op grond van die spanning waarin die grafiese visualiserings van martelings in spanning met die filmnarratief verkeer nie (soos hier bo bespreek), maar beliggaam dit ook ’n direkte daarstel van Unheimlichkeit. Hoewel dit ’n aspek is wat dikwels in grufilms uitgebuit word, is unheimliche visuele beelde nie in die Saw-reeks volop nie; unheimliche abstrakte ver-beeldings, daarenteen, wel.

Een uitsondering is in Saw te vind, naamlik die “lyk” van Jigsaw, wat vir die verloop van die film ’n reeds unheimliche ruimte met Adam en Lawrence Gordon deel: vasgebind in ’n vervalle badkamer speel die twee kandidate hulle toets langs hierdie oënskynlike slagoffer van ’n selfdood uit. Wanneer Jigsaw egter teen die einde van die film “ontwaak” en opstaan, word dit unheimlich. Dit blyk dat die “lyk” die heeltyd die stilte binne die storm van gebeure was (dramatiese gebeure wat die handeling van die film uitmaak), met die abjekte van die dooie liggaam wat nou visueel in die Unheimlichkeit van ’n skynbare opstanding verander. Die “lyk” is uiteindelik die instansie verantwoordelik vir die ontvouing van die handeling en wat in nabetragting bepaal hoe die res van die film gelees behoort te word. Jigsaw se lyk word daardeur die blinde kol van die film se narratief, wat weens die feit dat dit aanvanklik nie deur die kyker gesien word vir wat dit regtig is nie, daartoe lei dat die narratief verkeerd gelees word. Dus is die “lyk” nie uitsluitlik abjek nie, maar steek daar veel van die imaginêre Reële daarin (kyk ook Lockwood 2013, loc 3117; Collins 2013, loc 2007).

Die imaginêre Reële is egter veral in terme van die meer abstrakte ver-beeldings van karakters en morele posisies in die onderskeie films ter sake. Soos wat die filmreeks ontwikkel, word ook die oorspronklike inskattings van karakters in terme van goed en boos, moreel en immoreel, al hoe meer dubbelsinnig. Die grens tussen dader en slagoffer vervaag en die skeiding tussen skuld en onskuld al hoe meer poreus:

Ultimately, I think it would be reasonable to suggest that the films posit every character as both guilty and innocent. This universality of guilt and innocence constitutes the more explicit moral-philosophical question at the center of these films: Is Jigsaw somewhat right, and are his “trials” for people who are wasting or abusing their lives really “saving” them? (Zimmer 2011, loc 1793; kyk ook Jones 2013a:61, 81, 86)⁵²

Amanda transformeer in die loop van Saw, Saw II en Saw III vanaf slagoffer na dader (hoewel sy later weer as niks meer nie as Jigsaw se pion ontbloot word); Hoffman is beide wetstoepasser en dader (oor die loop van Saw III tot Saw 3D); Gordon is die grootste verrassing as Jigsaw se volgeling in Saw 3D, ná sy hellevaart in Saw; en selfs Jill Tuck, Jigsaw se eksvrou, se betrokkenheid word al hoe meer deur die narratiewe legkaartstukkies van Saw III tot Saw 3D geïmpliseer. Jigsaw self is natuurlik die beduidendste voorbeeld hiervan, veral indien sy karakter allegories gelees word as die Bush-administrasie se standpunt oor marteling: Is dit moreel regverdigbaar (as verdediging van bepaalde waardes) of presies die teendeel – immoreel en laakbaar? Kritici se interpretasie van sy karakter en (im)morele kompas bring hom verder metafories in verband met beide Amerikaanse daders én jihad-fundamentaliste (kyk bv. Hills 2011, loc 2479; McCann 2013, loc 826) – ’n duidelike teken van die dubbelsinnigheid in die ver-beelde moraliteit wat in die Saw-filmreeks uitgespeel word.

Die imaginêre Reële sinspeel hiervolgens weer eens op dubbelsinnigheid en onsekerheid, dus iets wat die ankering van die Lacaniaanse imago, in terme van beide visuele beeld en ver-beelde ideaal, ondergrawe. Hoewel tematies van betekenis (veral in terme van allegoriese interpretasies van die filmreeks), word ook hierdie manifestasie van die Reële egter nie dié aspek wat die reeks as martelporno kenteken en as sodanig aan die kykerspubliek verkoop word nie. Hierdie eer kom die reële Reële toe.

4.4 Reële Reële in Saw (abjekte)

Binne die konteks van my betoog kan die reële Reële (as verteenwoordigend van beide die monsteragtige primordiale objek en ’n absolute afgrondelikheid) onder meer met verwysing na die funksie van Das Ding bespreek word.⁵³ As enersyds verteenwoordigend van ’n oorweldigende, presimboliese en vitale teenwoordigheid, dus dit wat nie binne die normatiwiteit van die simboliese register tuis te bring is nie, maar andersyds tog juis ook dien as ’n maskering van die einste strukturele leemtes inherent tot hierdie register, is die reële Reële binne die konteks van martelporno’s met die abjekte in verband te bring. ’n Konfrontasie hiermee sou dikwels traumaties wees, aangesien dit die Ander van die syn (soos bemiddel deur die imaginêre en simboliese registers) verteenwoordig. In die geval van grufilms is dit veral die abjekte geleding van die Lacaniaanse Reële wat ver-beeld word. Dit blyk ook uit die strekking van die reklame vir die Saw-reeks:⁵⁴ hoewel die spel-aspek dikwels op die voorgrond geplaas word, gaan dit in werklikheid nie oor die speelse element as sodanig nie, maar eerder oor wat die betrokke speletjies aan die menslike liggaam doen. Dit gaan oor die grafiese daarstellings van marteling: verwonding, bloed en derms (dikwels letterlik) en ’n algemene breek en vernietiging van liggame op “kreatiewe” wyses.⁵⁵

Dit val buite die bestek van hierdie betoog om Kristeva se idees rondom die abjekte, spesifiek met verwysing na die Lacaniaanse Reële, in besonderhede te bespreek. As ’n sleutelfiguur in die konseptualisering van hierdie begrip identifiseer sy één van die fasette van die abjekte as die tasbare vergestalting van dit wat anderkant die normatiewe grense van die eie ek en/of anderkant die representasiepotensiaal van enige betekenisregisters huiwer (Kristeva 1982:1). Dit neem verskeie vorme aan,⁵⁶ maar hoewel dit die traumatiese Ander verteenwoordig, is dit tog ook intiem met die Simboliese en Imaginêre vervleg – dit impliseer én verdoesel (deur die verbeeldings daarvan) die ontoereikendheid van hierdie twee registers:

The corpse (or cadaver: cadere, to fall) [...] is cesspool, and death; it upsets even more violently the one who confronts it as fragile and fallacious chance. A wound with blood and pus, or the sickly, acrid smell of sweat, of decay, does not signify death. [...] No, as in true theater, without makeup or masks, refuse and corpses show me what I permanently thrust aside in order to live. These body fluids, this defilement, this shit are what life withstands, hardly and with difficulty, on the part of death. There, I am at the border of my condition as a living being. My body extricates itself, as being alive, from that border. Such wastes drop so that I might live, until, from loss to loss, nothing remains in me and my entire body falls beyond the limit - cadere, cadaver. If dung signifies the other side of the border, the place where I am not and which permits me to be, the corpse, the most sickening of wastes, is a border that has encroached upon everything. (Kristeva 1982:3)⁵⁷

Martelporno’s is wel nie die ware Jakob nie, maar dit poog tog om aspekte van die abjekte, soos deur Kristeva beskryf, te ver-beeld. Die interafhanklikheid van lewe en dood (volgens Jigsaw se lewensfilosofie eerder die dialektiek tussen lewe en dood, wat na spirituele wedergeboorte lei)⁵⁸ is trouens die tematiese mise en scène waarbinne die Saw-films se grafiese en abjekte ver-beeldings afspeel. Beginnende by Lawrence Gordon se afsaag van sy eie voet in Saw, word die brutale martel- en doodsmomente met die verloop van die reeks films al hoe meer grafies. Die tonele is te veel om te vermeld, dermate dat daar aanlyn verskeie top 10-lyste van gunsteling-Jigsaw-toetsspeletjies bestaan.⁵⁹ Dit is wel nie net hierdie tonele wat grafies vertoon nie – in Saw III se inleiding word ’n outopsie op Jigsaw se liggaam in besonder grafiese besonderhede uitgevoer – duidelik dien dit as teenhanger tot die brutaliteit wat later in die film sal volg.

Dit is egter die destruktiewe gevolge van die speletjies wat dikwels as ikoniese oomblikke bo die ingewikkelde, ontvouende narratief van die Saw-films uittroon. Die abjekte marteltonele is werklik ’n spektakel in meer as een betekenis van die woord: nie net staan die vinnige redigering en frenetiese beweging van die kamera in skerp kontras met die res van die visuele narratief nie; duidelik word gepoog om deur die hoogs gestileerde skouspel van klank en beeld ’n gevoel van chaotiese afwagting en spanning te skep. dit poog om ’n sintuiglike onderdompeling by die kyker te aktiveer – dit is pogings tot ’n affektiewe filmkuns wat die kyker moet laat voel. Die spektrum van gevoelens is waarskynlik beperk: tonele is grillerig, grieselrig, soms ontstellend en vir ander kykers dalk selfs walglik – alles saam te vat onder die sambreel van die abjekte. Dít sou wees wat van die Saw-films (en martelpornogenre) ’n “body”-genre maak: liggame word skouspelagtig vernietig en dít moet die kyker maak voel, hetsy in grillerige empatie met die slagoffers óf afkeer van die konfrontasie met ontmensliking, pyn, bloed en derms.⁶⁰ Soos hier bo bespreek, is dit ook hier waar die nouste strukturele verband met pornografiese films getrek kan word, deurdat die grafiese fokus op die skouspel van gewelddadig gekompromitteerde liggaamlikheid die narratief (weens die visuele oordadigheid daarvan) heeltemal oorskadu.

Daar is wel ook ander voorbeelde van die abjekte in die film: Jigsaw se lyk in Saw is ’n voorbeeld wat reeds bespreek is; Jigsaw se ontliggaamde stem, wat aanvanklik nie aan ’n personasie gekoppel kan word nie en later selfs die dood van Jigsaw oorleef, is van groot belang in terme van die stem as acousmêtre (kyk Kerner 2015, loc 1166; Collins 2013, loc 1822, 2019, 2049, 2063, 2076–2090); en Jigsaw self word as abjekte monster beskryf (Smith 2013, loc 3528, 3570). Tog is die abjekte van die Saw-films veral as die grafiese vernietiging van liggame in ’n speletjiekonteks te sien. Die gebruik van “eye-popping”, “mind-blowing” en “heart-pounding” 3D in Saw 3D bevestig hierdie aanname – asof die illusie van ’n ekstra dieptedimensie nog ’n verdere kontoer aan die ver-beelding van hierdie vergestalting van die abjekte kan verleen. Laasgenoemde werp egter ’n baie insiggewende lig op die wyse waarop die voorstelling van die reële Reële in die Saw-reeks visueel gekodifiseer en dienooreenkomstig gekommodifiseer word. Die vraag is net of hierdie Reële dan nog die Lacaniaanse Reële is.

5. Die kommodifisering van die Reële

Ten einde ’n breed-opgesette hipotese met betrekking tot die kommodifisering van die Reële aan te bied, moet sekere voorveronderstellings (gebaseer op gevolgtrekkings voortvloeiend uit die betoog van hierdie kort ondersoek) herbevestig word: (1) die Reële verskaf ’n produktiewe invalshoek om oor die grufilmgenre te teoretiseer, aangesien hierdie konsep gemaklik as ’n sentrale generiese motief in films van dié genre funksioneer; (2) alle geledinge van die Reële kan in grufilms teruggevind word, hoewel dit tradisioneel veral die imaginêre Reële en reële Reële is wat in die oog spring (die simboliese Reële is ’n gegewe van enige filmgenre); (3) martelporno’s fokus veral op die vergestalting van die reële Reële as abjekte, aangesien die films deur grafiese geweldstonele gekenmerk word en dit ook die vernaamste kommersiële aantrekkingskrag skyn te wees; (4) martelporno’s is ’n betekenisvolle beginpunt om die doelbewuste kommersiële uitbuiting van die gebruik van die Reële te ondersoek, aangesien die genre finansieel baie suksesvol was en daarom ’n “produk” veronderstel wat goed verkoop (het). My hipotese is dat die sukses van hierdie genre grootliks na die doelbewuste gebruik van die reële Reële (vergestalt as die abjekte) terug te voer is. Vir so iets om egter finansieel suksesvol uitgebuit te kan word, moet dit eers gestandaardiseer word. Die films moet as ’t ware generies gekodifiseer word om die kommodifisering daarvan moontlik te maak.

As emblematiese voorbeeld van die martelpornogenre kan die Saw-fimreeks gemaklik luidens hierdie voorveronderstellings gekarteer word: hoewel die simboliese Reële (kyk 4.1) en die imaginêre Reële (kyk 4.2) in die films aanwesig is, is dit die reële Reële, hier in die vorm van die abjekte, wat die belangrikste kenmerk van die films verteenwoordig (kyk 4.3): die grafiese vernietiging van liggame binne die konteks van Jigsaw se speletjies is duidelik pogings om die kyker te laat voel – dus pogings tot affektiewe filmrepresentasie. Die Saw-films sou hiervolgens dan ook generies by die “body genres” tuishoort, deurdat die grafiese ver-beeldings in werklikheid niks minder as spektakels is wat narratiewe kontekste eerder laat links lê nie. Soos hier bo genoem, is daar ’n onderliggende tendens in die reeks dat die betrokke tonele meer grafies word – en uiteindelik selfs in 3D aan die kyker opgedis word. Die wyse waarop die Saw-reeks hierdie abjekte spektakels kodifiseer, word hier bo vermeld: Jigsaw se speletjies met sy toetskandidate gaan minder oor die speel-element as oor die “kreatiewe” wyses waarop die menslike liggaam in die (onvrywillige) deelname aan die speletjies grafies vernietig word. Hierdie abjekte tonele is soos die sangnommers van ’n musiekblyspel: uiteindelik dit wat bo die ingewikkelde narratief uitstaan en van die films onthou word.

Wat beteken generiese kodifisering egter oor die algemeen, met spesifieke verwysing na die kodifisering van die abjekte in films soos die Saw-reeks? Lockwood (2009:48) stel dit so:

To close, however, I should state that I do not claim torture porn as it exists for some unproblematically radical and revolutionary moment in cinema. In fact, in terms of its affective strategies it is mired in the typical. The problem with torture porn cinema, as I see it, is that it fails to achieve sufficient escape velocity, so to speak, to disrupt the clichés of the aesthetic tropes to which it consistently refers [...] The Saw movies, for example, may intimate new becomings, inviting the spectator to assume the sacrificial and introjective identity of the tortured, but this is consistently short-circuited because the slick disorientations and fragmentations with which their images assault the senses are, in fact, all too familiar […] The effect becomes all. The affect is the affect of the fairground ride; a contained, familiar sort of threat which is easily assuaged. (Kyk ook Cromb s.j.)

Kodifisering beteken dat die films, maar veral die abjekte spektakels waaroor dit hier gaan, niks meer as geoutomatiseerde konvensie word nie. Die ontwikkelende narratief van die Saw-films sluit hierby aan – in elk van die opvolgende films word die abjekte ’n bepaalde plek in die struktuur van die films toegewys. Moontlike gevolge hiervan is tweeledig van aard: die “ingeligte” kyker se “lees” van die films volgens bepaalde konvensies beperk die potensiële affektiewe impak van hierdie tonele; of die strukturele herhaling lei gewoon daartoe dat kykers deur die vertroude herhaling van die abjekte afgestomp raak.

Dit is hier, met verwysing na Debord, waar meer genuanseerd met die begrip spektakel binne die konteks van martelporno’s omgegaan behoort te word: die grafiese uitbeeldings van (gewelddadig) gekompromitteerde liggame, wat fundamenteel bepalend vir die struktuur van martelporno is, is deur die generiese kodifisering daarvan niks anders as ’n geoutomatiseerde spektakel nie. Die visuele “spektakels” van abjeksie wat aanvanklik ’n affektiewe impak op kykers mag hê, word deur ingeligte (of afgestompte) kykers as niks meer as geoutomatiseerde kodifisering grondliggend aan die martelpornogenre gesien nie – en is dus ook vanuit die produsente se oogpunt niks anders as die doelbewuste kommodifisering van die spektakel nie. Met apologie aan Debord (1983:7) wat beweer: “The spectacle is not a collection of images; it is a social relation between people that is mediated by images”, sou ek wou beweer dat die kommodifisering van die martelpornospektakel op niks anders as hierdie sosiale verhouding berus nie – ’n verhouding wat die verkoop van ’n produk moontlik maak.

Teen hierdie agtergrond is die vraag egter in hoeverre die abjekte tonele van martelporno’s dan werklik nog die reële Reële, soos gekonseptualiseer deur Lacan, verteenwoordig. Hier is Foster (1996:153–68) se begrip van die artifice of abjection van kardinale belang. Foster (1996:153) stel die vraag of die abjekte enigsins voorgestel of uitgebeeld kán word en verwys na pornografie as iets wat juis deur die gekonstrueerdheid daarvan gekenmerk word – en dus nié die obsene (Reële) aard van die abjekte tot uitdrukking kán bring nie: “Might this be one difference between the obscene, where the object, without a scene, comes too close to the viewer, and the pornographic, where the object is staged for the viewer who is thus distanced enough to be its voyeur?”

Hy gaan voort:

Can the abject be represented at all? If it is opposed to culture, can it be exposed in culture? If it is unconscious, can it be made conscious and remain abject? In other words, can there be a conscientious abjection, or is this all there can be? Can abject art ever escape an instrumental, indeed moralistic, use of the abject? (In a sense this is the other part of the question: can there be an evocation of the obscene that is not pornographic?) (Foster 1996:156)

Hoewel hy na die visuele kuns van die 20ste eeu verwys, sien ek graag sy verwysing na die spanning tussen die obsene en die pornografiese as eenduidig van toepassing op die martelpornogenre. Dit staan reeds in die naam: martelporno’s is martel-pornografie, nie martel-obseniteite nie. Hierdie gekonstrueerdheid word deur hom die “artifice of abjection” genoem. Foster se argument is veel meer genuanseerd en die problematisering van die begrip het binne die konteks van sy estetiese geskiedskrywing nie maklike antwoorde nie – maar die gebruik van sy terminologie is in breë trekke van toepassing op die kodifisering van die abjekte in martelporno’s. Want die kodifisering hiervan (en waarvan die kommersieel suksesvolle Saw-reeks die beste voorbeeld is) is om kommersiële redes gedoen: dit het nie net gegaan oor die standaardisering van die abjekte in hierdie genre nie, maar oor die standaardisering daarvan ten einde dit as populêre kultuurware te verkoop. Die kodifisering van die abjekte het gegaan oor die kommodifisering van die abjekte en die sukses van die martelporno’s is hierop gebou. Is die abjekte in die Saw-films dus dieselfde as die Lacaniaanse konseptualisering van die reële Reële? Néé, dit is niks meer as die “artifice of abjection” nie.⁶¹

6. Ten slotte

Waar laat dit die argument dat martelporno’s transgressief sou wees, dat dit deur die oorsteek van die grense van goeie smaak en die normatiwiteit van aanvaarbare kulturele norme tekenend van kulturele verval sou wees? Ja, van transgressie is daar wel sprake en grense word wel oorgesteek, maar hierdie argument fouteer heeltemal met betrekking tot die rigting van die transgressie – dit is nie die films as vergestaltings van die abjekte wat die kulturele buffers platvee nie, maar eerder hierdie buffers wat verder en verder uitgeskuif word om nuwe kulturele terrein te kaap. Dit is eerder die “swak smaak” wat genormaliseer word, wat gekodifiseer word, wat gekommodifiseer word. Daar is dus niks so konserwatief en konvensioneel soos martelporno’s nie: dit vertoon die kulturele kommodifiseringsdinamika van die kapitalistiese bestel in aksie. Edelstein (2006) was heeltemal verkeerd in sy veroordeling van martelporno’s: dit is nie die films wat van swak smaak getuig nie, dit is die ekonomiese uitbuiting van “swak smaak” en dít wat die films vergestalt wat van absolute sinisme getuig. Hierdie films herbevestig die geldende kulturele hegemonie,⁶² die kulturele normatiwiteit – waar anders is daar ’n beter aanduiding van hoe konserwatief hierdie films regtig is? Dit is nié hoe Lacan die Reële gesien het nie, veral nie in terme van die kommodifisering daarvan nie. Maar dit beteken nog lank nie dat die martelpornogenre as voorbeeld kan dien van hoe die Reële “genormaliseer” kan word nie; anderkant die pogings tot simboliese of imaginêre vaslegging lê die Reële nog altyd verskuil agter die ironieë van maklike konvensies en norme en is dit verskans in die dinamika van enige poging tot kommodifisering. Laasgenoemde kan gewoon nie daarsonder nie.

Bibliografie

Aston, J. en J. Walliss. 2013. Introduction. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Aston, J. en J. Walliss (reds.). 2013. To see the Saw movies: Essays on torture porn and post-9/11 horror. Jefferson en Londen: McFarland & Company. Kindle-uitgawe.

Attwood, F., V. Campbell, I. Hunter en S. Lockyer (reds.). 2012. Controversial images: Media representations on the edge. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Benshoff, H.M. (red.). 2014. A companion to the horror film. Chichester: John Wiley & Sons.

Berns, F.G. en A.M. Davis. 2013. From Jigsaw to Phibes: God, free will and foreknowledge in conflict. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Boothroyd, D. 2006. Cultural studies and the extreme. In Hall en Birchall (reds.) 2006.

Briefel, A. en S.J. Miller (reds.). 2011. Horror after 9/11: World of fear, cinema of terror. Austin: University of Texas Press. Kindle-uitgawe.

Bullins, J. 2013. Hearing the game: Sound design. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Collins, B.H. 2013. A voice and something more: Jigsaw as acousmêtre and existential guru. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Cromb, B. s.j. Gorno: Violence, shock, and comedy. Cinephile. The University of British Columbia’s Film Journal. http://cinephile.ca/archives/volume-4-post-genre/gorno-violence-shock-and-comedy (30 Julie 2017 geraadpleeg).

Debord, G. 1983. Society of the spectacle. Londen: Rebel Press.

Downes, S. 2014. See, seeing, seen, saw: A phenomenology of ultra-violent cinema. Acta Universitatis Sapientiae, Film and Media Studies, 8:129–48.

Edelstein, D. 2006. Now playing at your local multiplex: Torture porn. New York Magazine. http://nymag.com/movies/features/15622 (30 Julie 2017 geraadpleeg).

Fahy, T. (red.). 2010. The philosophy of horror. Lexington: The University Press of Kentucky. Kindle-uitgawe.

Foster, H. 1996. The return of the Real: The avant-garde at the end of the century. Cambridge en Londen: The MIT Press.

Freud, S. 1997. The interpretation of dreams. Ware: Wordsworth Editions Limited.

Hall, G. en C. Birchall (reds.). 2006. New cultural studies: Adventures in theory. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Hills, M. 2011. Cutting into concepts of “reflectionist” cinema?: The Saw franchise and puzzles of post-9/11 horror. In Briefel en Miller (reds.) 2011.

Huntley, J. 2013. The Jigsaw assemblage. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Jones, S. 2010. “Time is wasting”: Con/sequence and s/pace in the Saw series. Horror Studies, 1(2):225–39. http://nrl.northumbria.ac.uk/9132/1/Jones_Time_is_Wasting.pdf (30 Julie 2017 geraadpleeg).

—. 2012. The lexicon of offence: The meanings of torture, porn, and “torture porn”. In Attwood e.a. (reds.) 2012.

https://www.researchgate.net/publication/266393005_The_Lexicon_of_Offense_The_Meanings_of_Torture_Porn_and_%27Torture_Porn (30 Julie 2017 geraadpleeg).

—. 2013a. Torture porn: Popular horror after Saw. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

—. 2013b. Twisted pictures: Morality, nihilism and symbolic suicide. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Kerner, A.M. 2015. Torture porn in the wake of 9/11: Horror, exploitation, and the cinema of sensation. New Brunswick, NJ en Londen: Rutgers University Press. Kindle-uitgawe.

Kristeva, J. 1982. Powers of horror: An essay on abjection. New York: Columbia University Press.

Lacan, J. 2013. Lituraterre. Continental Philosophy Review, 46(2):327–34.

Lockwood, D. 2009. All stripped down: The spectacle of “torture porn”. Popular Communication, 7(1):40–8.

—. 2013. Work is hell: Life in the mannequin factory. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Lowenstein, A. 2011. Spectacle horror and Hostel: Why “torture porn” does not exist. Critical Quarterly, 53(1):42–69.

McCann, B. 2013. Body horror. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

McGowan, T. 2007. The Real gaze: Film theory after Lacan. New York: State University of New York Press.

Morris, J. 2010. The justification of torture-horror: Retribution and sadism in Saw, Hostel, and The devil’s rejects. In Fahy (red.) 2010.

Murray, G. 2008. Hostel II: Representations of the body in pain and the cinema experience in torture-porn. Jump Cut: A Review of Contemporary Media, 50. https://www.ejumpcut.org/archive/jc50.2008/TortureHostel2 (30 Julie 2017 geraadpleeg).

Neroni, H. 2015. The subject of torture: Psychoanalysis and biopolitics in television and film. New York: Columbia University Press.

New Trailer Buzz. 2017. SAW 1-8 All Trailers (2004–2017). YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=lgh35ocAqwM (27 November 2017 geraadpleeg).

Pinedo, I.C. 2014. Torture porn: 21st century horror. In Benshoff (red.) 2014.

Sharrett, C. 2009. The problem of Saw: “Torture porn” and the conservatism of contemporary horror films. Cinéaste, 35(1):32–7.

Smith, M. 2013. Monstrous bodies gendered. In Aston en Walliss (reds.) 2013.

Sontag, S. 2003. Regarding the pain of others. New York: Picador. Kindle-uitgawe.