Twee Kaapstadse Jan Smuts-beelde en die wanbalans in die Kompanjiestuin se monumentelandskap – ’n holistiese voorstel vir behoud, verskuiwing en vervanging

Twee Kaapstadse Jan Smuts-beelde en die wanbalans in die Kompanjiestuin se monumentelandskap – ’n holistiese voorstel vir behoud, verskuiwing en vervanging Marius Ackermann, onafhanklike navorser LitNet Akademies Jaargang 21(2) ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2024/j21n2b9 Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die Kompanjiestuin in Kaapstad en die tuin se onmiddellike omgewing huisves verskeie prominente standbeelde en ander monumente, waarvan slegs een sedert 1994 opgerig is. Die res herdenk mense en gebeure uit die koloniale era en die Unie van Suid-Afrika. Hierdie wanbalans in die monumentelandskap verg oordeelkundige regstelling. Wat veral opval, is die dubbele verering van genl. Jan Smuts by wyse van twee standbeelde, skaars 500 m uit mekaar. Die eerste (deur Sydney Harpley) is in 1964 onthul, en die tweede (deur Ivan Mitford-Barberton), 10 jaar later, voor die destydse kultuurhistoriese museum, nou die Iziko Slawelosie. Laasgenoemde beeld staan op ’n plek waar deel van die Slawelosie vroeër was, en wat dus as ’n bestrede erfenisplek beskou kan word.

As eerste regstellende stap is die verskuiwing en gepaste vervanging van die tweede Smuts-beeld aangewese. Hiervoor is permitgoedkeuring deur Erfenis Wes-Kaap nodig. In hierdie proses, wat openbare deelname insluit, sal die beeld se kulturele, estetiese en geskiedkundige betekenis oorweeg word, asook waarheen dit verskuif word en wat moontlik in die plek daarvan sou kon kom.

Openbare deelname aan die permitaansoek kan verder tot twee kwessies lei: weerstand in sekere kringe teen monumente wat voor 1994 opgerig is, en of iemand soos Jan Smuts steeds by wyse van openbare standbeeld gehuldig behoort te word. Dit plaas ook die eerste Smuts-beeld onder die loep.

Hierdie artikel behels ’n voorstel dat die tweede Smuts-beeld verkieslik na Kirstenbosch verskuif en deur ’n standbeeld ter herinnering aan slawerny vervang word. Hierbenewens moet die eerste Smuts-beeld behou word, met die voorbehoud dat dit met ’n herinterpretasie of herwaardering van Smuts as mens en staatsman asook Harpley se uitbeelding van hom gepaardgaan.

Trefwoorde: bestrede erfenisplek; Matthys Bokhorst; Erfenis Wes-Kaap; Goewermentslaan; Sydney Harpley; huldigingskuns; Iziko Slawelosie; Iziko Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery; Kompanjiestuin; kunskritiek; Ivan Mitford-Barberton; Cecil John Rhodes; Jan Smuts; Smuts Memorial Committee; standbeelde; Wet op Nasionale Erfenishulpbronne (WNE)

 

Abstract

Two Cape Town statues of Jan Smuts and the imbalance in the monumental landscape in the Company’s Garden – a holistic proposal for retention, relocation and replacement

The Company’s Garden and its immediate surroundings in Cape Town house several statues and other monuments commemorating people or events dating back to the era of the Cape Colony and the Union of South Africa. The only conspicuous exception is a memorial for Archbishop Tutu at the bottom entrance to the garden, next to St George’s cathedral. Even more significant are the two statues of General Jan Smuts, a former prime minister of the Union, situated 500 m from each other. The one statue, which stands next to Government Avenue in front of the Iziko South African National Art Gallery, was sculpted in a modernist style by the British artist Sydney Harpley (1927–1992). It was unveiled on 29 May 1964. The second Smuts statue is a realistic work by the South African artist Ivan Mitford-Barberton (1896–1976) and is situated on the pavement in front of the Iziko Slave Lodge next to Adderley Street. It was unveiled on 26 January 1974.

Due to their divided past, South Africans experience tension regarding public statues and other monuments, which are currently not representative of all communities in the country. The National Heritage Resources Act 25 of 1999 provides for a balanced approach to heritage protection in South Africa. It makes provision for corrective steps to address inequalities and protects public monuments which were already in existence when the law was passed. Any removal of an existing statue or other monument must be authorised by the responsible heritage authority, which in this case is Heritage Western Cape.

Slave labour played an important role in developing and maintaining the Company’s Garden during the commandership of Jan van Riebeeck (1651–1662) and thereafter. The Iziko Slave Lodge is a declared national monument. It was erected in 1679 and housed slaves up to 1811. During the second half of the 18th century the building was enlarged, and its western facade extended up to the Heerengracht, later to become Adderley Street. In 1926, with the broadening of Adderley Street, the facade was moved back to its present position. There can be no doubt that between the second half of the 18th century and 1811 the Slave Lodge occupied the area where the second Smuts statue now stands. This means that it occupies what could be regarded as a contested heritage space.

To make the monumental landscape in and around the Company’s Garden more representative of all communities in South Africa, and considering the history of slavery in the Cape, it would be appropriate to move the second Smuts statue to another location. City of Cape Town should take the initiative by approaching Heritage Western Cape for permission. This process would involve public participation, which means that the question may arise as to whether Jan Smuts should be publicly honoured at all. This would involve the future of the first statue as well. This article answers the question in the affirmative, and deals with Jan Smuts as a remarkable, versatile person who, apart from his indelible mark on history as a South African politician and statesman, also received international recognition as a philosopher and naturalist. Although Smuts was not able to find a lasting solution for the country’s racial problems, this does not make him a racist. While deeply involved in international matters (including two world wars, peace negotiations and attempts at lasting world peace), he had to fight an ongoing domestic political battle which twice cost him the premiership and his parliamentary seat. People accusing Smuts of racism should perhaps ask themselves what would have happened to civil rights in South Africa if Nazi Germany had won the Second World War.

In anticipation of public participation and debate as well as the factors Heritage Western Cape will have to consider, this article also discusses the two Smuts statues by comparing their artistic merits and the reasons why they were erected where they stand. Critics agree that Harpley’s modernistic rendering of Smuts is by far the better artwork of the two. The artistic value of the Harpley surpasses that of Mitford-Barberton’s statue and enriches the cultural landscape in the Company’s Garden and of Cape Town as a whole. On the other hand, critics are outspoken in their view that apart from being a poor likeness, the second Smuts statue is not expressive of the subject’s inner qualities.

Smuts’s connection with the area where the statues are situated is obvious. It is close to the Houses of Parliament of which he was a member for 40 years. However, with Table Mountain as backdrop, the Harpley statue implores the onlooker to view Smuts holistically as statesman, philosopher and mountaineer. Mitford-Barberton’s work, on the other hand, narrowly confines the viewer’s impression of Smuts. His unconvincingly stiff portrayal of Smuts is exacerbated by the statue’s awkward placement on a busy pavement with the Iziko Slave Lodge on the one side and an equally busy Adderley Street on the other. According to artist and art critic Erik Laubscher the second statue is out of proportion with the surrounding architecture and clutters the top of Adderley Street. Available archival material (including the minutes of meetings of the National Monuments Council at the time) bears no evidence of any consultation with or objections by the Council regarding the placement of the second statue in such close proximity to a national monument.

Both from an artistic and a historical point of view the first statue should be retained, albeit subject to reinterpretation and public debate on Smuts and the way Harpley portrayed him. Regarding the removal of the second Smuts statue the question arises as to its appropriate relocation and replacement by a new monument. In 2008 a slave memorial comprising 11 inscribed granite blocks was inaugurated at Church Square opposite the Groote Kerk. At the time some members of the public showed a preference for a more visual commemoration of the abolishment of slavery in the Cape. The removal of the Smuts statue from its present location in front of the Iziko Slave Lodge would provide the ideal opportunity in this regard.

Whither the second Smuts statue? The ideal location would be Kirstenbosch, provided such a move meets the approval of the authorities there. The starting point of the internationally known Smuts Track is in the botanic garden, at the bottom of Skeleton Gorge. This would be a better tribute to Jan Smuts as nature lover, botanist and mountaineer than its present location. The Smuts House Museum at Irene near Pretoria could be considered as an alternative.

Keywords: art criticism; Matthys Bokhorst; commendatory art; Company’s Garden; contested heritage space; Government Avenue; Sydney Harpley; Heritage Western Cape; Iziko Slave Lodge; Iziko South African National Art Gallery; Ivan Mitford-Barberton; National Heritage Resources Act; Jan Smuts; Smuts Memorial Committee

 

1. Inleiding

Kaapstad se Kompanjiestuin is sentraal geleë naby regering- en staatsetels soos die parlementsgebou, Tuynhuys en die Wes-Kaapse Hoë Hof; museums, waaronder die Iziko Slawelosie, Iziko Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery en Iziko Suid-Afrikaanse Museum; die Nasionale Biblioteek; asook die St. George-katedraal, twee sinagoges en die historiese Groote Kerk. Die tuin is tydens Jan van Riebeeck se kommandeurskap (1651–1662) gevestig en weldra met die hulp van slawearbeid uitgebou. Dit is daagliks ’n besoekpunt en deurgangroete vir talle persone, en is ’n plek van besondere geskiedkundige en eietydse betekenis.

Die Kompanjiestuin is sedert 1962 ’n verklaarde provinsiale erfenisterrein,¹ en huisves ’n verskeidenheid van standbeelde, gedenktekens en ander monumente. Benewens ’n ereboog ter huldiging van aartsbiskop Tutu aan die onderpunt van Goewermentslaan gedenk al die opvallende monumente in en om die Kompanjiestuin mense en gebeure uit die tyd van die Kaapkolonie (1806–1910) en die Unie van Suid-Afrika (1910–1961). Dit sluit onder meer die volgende standbeelde in: koningin Victoria op die parlementsterrein (deur Thomas Brock, 1890), die Kaapse goewerneur sir George Grey voor die Nasionale Biblioteek (William Marshall, 1865), Cecil John Rhodes (Henry Pegram, 1908), Alfred Turner se beeldegroep as deel van die Delvillebos-gedenkteken (1930), genl. Louis Botha voor Stalplein (Rafaello Romanelli, 1931), en die bevelvoerder van die Uniemagte tydens die Eerste Wêreldoorlog, genl.maj. Henry Lukin (Anton van Wouw, 1932).²

Opvallender is die dubbele verering van ’n eerste minister van die Unie van Suid-Afrika by wyse van twee standbeelde wat skaars 500 m van mekaar geleë is. Sydney Harpley se modernistiese beeld van Jan Smuts langs Goewermentslaan voor die Iziko Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery (die eerste Smuts-beeld) is in 1964 onthul, en dié deur Ivan Mitford-Barberton op die sypaadjie tussen die Slawelosie en Adderleystraat (die tweede Smuts-beeld), in 1974.

Figuur 1. Sydney Harpley se Smuts-beeld in die Kompanjiestuin
(Foto deur die skrywer)

Figuur 2. Ivan Mitford-Barberton se Smuts-beeld voor die Iziko Slawelosie
(Foto deur die skrywer)

Suid-Afrika beleef reeds vir ’n geruime tyd spanning oor openbare monumente (veral standbeelde) wat voor 1994 opgerig is. Die monumentelandskap in die land se stede en dorpe is nie verteenwoordigend van alle Suid-Afrikaners se erfenis nie. Sekere standbeelde is, of word, as kwetsend ervaar en dien soms ten regte of weens blote opportunisme as politieke saamtrekpunt. Bestrede erfenis gaan oor die wêreldwye verskynsel van weerstand teen die voortgesette openbare verering van omstrede figure (Nkobi 2022:24 e.v.; International Bar Association 2021:13 e.v.). Hierdie artikel gaan oor ’n meer spesifieke verskyningsvorm daarvan, naamlik ’n monument wat ’n openbare ruimte beset wat vir ’n ander gemeenskap ’n eie, dalk belangriker, betekenis het. Hiervoor gebruik ek die term bestrede erfenisplek.

Waar so ’n situasie bestaan, behoort veral plaaslike owerhede tydig daaraan aandag te gee. Suid-Afrika se erfenisbewaringswetgewing bestaan uit die Wet op die Nasionale Erfenisraad 11 van 1999 en die Wet op Nasionale Erfenishulpbronne 25 van 1999 (hierna “die WNE”). Eersgenoemde wet het die Nasionale Erfenisraad daargestel wat in hoofsaak die minister van kuns en kultuur adviseer. Dié wet is nie in die onderhawige geval van toepassing nie. Die WNE is egter van besondere belang. Dit is in wese gerig op erfenisbewaring as ’n positiewe manier om waardes soos kulturele verskeidenheid, ’n besef van eiewaarde, wedersydse respek en nasiebou te bevorder.³ Dit beskerm die bestaande, maar maak ook voorsiening vir die regstelling van agterstande.⁴ Die WNE se benaming vir beskermenswaardige terreine, plekke, strukture en voorwerpe is “erfenishulpbronne”, wat na gelang van gradering, wetswerking en delegasie deur bewaringsowerhede op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak geadministreer en beskerm word. Die WNE plaas ook besondere klem op die beskermenswaardigheid van plekke wat met die geskiedenis van slawerny in Suid-Afrika verband hou.⁵

Slawerny aan die Kaap (1658–1834) word by wyse van ’n monument op Kerkplein voor die Groote Kerk, ’n gedenkplaat by die oorblyfsel van die Slaweboom in Spinstraat en uitstallings in die Iziko Slawelosie herdenk (Younge 2017:57 e.v.). Laasgenoemde gebou was vroeër die Slawelosie, wat in 1679 gebou is en tot in 1811 slawe gehuisves het. Tydens die tweede helfte van die 18de eeu is die losie met ’n tweede verdieping toegerus en weswaarts tot teenaan die Heerengracht (tans Adderleystraat) uitgebou. Hierna is die gebou in regeringskantore vir die Britse koloniale owerheid omskep en die wesfasade van ’n frontonreliëf deur Anton Anreith voorsien (Fransen 1981:63). Dit het ook as setel van die Kaapse wetgewer en Hooggeregshof gedien. In 1926 is Adderleystraat verbreed en die gebou se wesfasade na die huidige posisie teruggeskuif. Vanaf 1966 het dit as die Suid-Afrikaanse Kultuurhistoriese Museum bekend gestaan, en dit is in 1967 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die huidige benaming, Iziko Slawelosie, geld sedert 1998.⁶

Daar kan met sekerheid aanvaar word dat die tweede Smuts-beeld opgerig is waar ’n deel van die ou Slawelosie vanaf die tweede helfte van die 18de eeu tot 1811 was (Laponder 2006:2017, 2024; Geyser 1958: 2146, 2182). Die beeld beset dus ’n bestrede erfenisplek.

Die geskiedenis van slawerny aan die Kaap en dié van die Kompanjiestuin is met mekaar verweef, en behoort in die omgewing se monumentelandskap weerspieël te word. ’n Voor die hand liggende vertrekpunt is die verwydering van die tweede Smuts-beeld en die vervanging daarvan deur ’n beeld ter herinnering aan slawerny aan die Kaap. Beide Smuts-beelde word as erfenishulpbronne ingevolge die WNE beskerm, en enige verskuiwing daarvan is aan permitgoedkeuring deur Erfenis Wes-Kaap as provinsiale instelling onderhewig.⁷ Volgens Van Vollenhoven (2015:178) is dit ’n omsigtige proses wat oorweging van ’n erfenisbewaringsimpakverslag, die betrokke beeld se kulturele, estetiese, sosiale en geskiedkundige betekenis, asook waarheen dit verskuif en waardeur dit vervang word, insluit. Erfenis Wes-Kaap het na die verskyning van voormelde artikel, in Augustus 2015 riglyne met betrekking tot aansoeke vir die verskuiwing van beskermde monumente (met insluiting van standbeelde) aanvaar.⁸ Daarvolgens is die volgende van belang: die artistieke of estetiese waarde; die geskiedkundige rol van die persoon wat daardeur vereer word; en die standbeeld se verbintenis met die omgewing waar dit staan, waarom dit daar geplaas is en die verhouding met ander monumente in die omgewing.⁹ Die riglyne,¹⁰ die WNE,¹¹ asook die International Bar Association (2021:281) lê klem op die belangrikheid van openbare deelname en oorlegpleging met die gemeenskap in gevalle soos hierdie. Tydens sodanige proses sou nie net die moontlike verskuiwing van die tweede Smuts-beeld ter sprake kom nie, maar dalk ook die vraag of Jan Smuts steeds vereer behoort te word. Dit raak die behoud al dan nie van die eerste Smuts-beeld. Dit is dus wenslik om ook laasgenoemde standbeeld aan die hand van bogenoemde faktore en riglyne te beoordeel.

Aangesien dit tydens openbare deelname geopper kan word, wy ek ’n kort bespreking aan die problematiek van voor-1994 standbeelde, asook die vraag of Jan Smuts nog enigsins by wyse van ’n openbare standbeeld vereer behoort te word. Hierdie kwessies kan natuurlik ook buite bogenoemde formele proses en by die voorgestelde herplasing van die tweede Smuts-beeld van belang wees.

Omdat die twee Smuts-beelde se kulturele, estetiese, sosiale en geskiedkundige betekenis ’n belangrike rol in bogenoemde ondersoek sal speel, stel ek eerstens sekere vereistes vir ’n geslaagde openbare huldigingswerk voor. Daarna volg ’n bespreking oor die mate waarin die twee Smuts-beelde daaraan voldoen, Smuts as beeldhou-onderwerp, die aanloop tot die twee beelde se oprigting, asook reaksie en kommentaar deur lede van die publiek en kunskritici.

Sover vasgestel kan word, is die twee beelde se oprigtingsgeskiedenis nog nie in gekonsolideerde vorm gepubliseer nie, en kan dit moontlik vir kuns- en kultuurgeskiedenisstudente, kunstenaars wat by openbare opdragte betrokke is, en diegene wat in Kaapstad se onlangse geskiedenis en in Smuts belangstel, van nut wees.

Hierdie artikel moet gelees word teen die agtergrond van die onbevredigende situasie in die Kompanjiestuin en onmiddellike omgewing, en die omvattende proses wat gevolg moet word om dit reg te stel.

Die doel van hierdie artikel is ’n gemotiveerde en wetsgefundeerde voorstel vir:

1. die verskuiwing van die tweede Smuts-beeld na ’n meer natuurlike omgewing soos Kirstenbosch, alternatiewelik Jan Smuts se geboorteplek Bovenplaats by Riebeek-Wes, of die Smutshuis-museum naby Irene in Centurion, Gauteng
2. die vervanging daarvan deur ’n standbeeld ter herinnering aan slawerny aan die Kaap
3. die behoud van die eerste Smuts-beeld tesame met ’n herwaardering of herinterpretasie van Jan Smuts, die Harpley-beeld as sodanig, en openbare huldigingskuns in die algemeen.

 

2. Beskerming van voor-1994 openbare monumente

Die WNE is in 2000 in werking gestel en het die Suid-Afrikaanse Erfenishulpbronagentskap (SAEHA), ook bekend as die South African Heritage Resources Agency (SAHRA), tot stand gebring. Die agentskap se nasionale voorgangers was die Historiese Monumentekommissie (1923–1969) en die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede (1969–2000). Hierbenewens het die WNE ook provinsiale erfenisagentskappe daargestel, waarvan Erfenis Wes-Kaap een is.

Benewens die twee Smuts-beelde se permitbeskerming waarna reeds verwys is, word die eerste Smuts-beeld verder as ’n struktuur ouer as 60 jaar beskerm, en ook omdat dit in die Kompanjiestuin as ’n provinsiale erfenisterrein staan. Enige verandering aan die tuin (wat die verwydering van ’n standbeeld insluit), is ook aan bykomende permitgoedkeuring onderhewig.

Enige ongemagtigde optrede ten opsigte van die twee Smuts-beelde waarvoor permitgoedkeuring andersins nodig sou wees, is ingevolge artikel 51(1) en (5) van die WNE as misdryf strafbaar. Hierbenewens kan iemand wat ’n monument beskadig ook van opsetlike saakbeskadiging aangekla word. Snyman (1999:552) wys daarop dat die skade nie permanent hoef te wees nie. ’n Persoon wat byvoorbeeld ’n standbeeld met verwyderbare verf vandaliseer, kan aan die misdaad skuldig bevind word.¹² Iemand wat ’n ander uitlok of aanstig om opsetlike saakbeskadiging te pleeg, kan aan ’n oortreding van artikel 18(2) van die Wet op Oproerige Byeenkomste 17 van 1956 skuldig bevind word. Dit is van belang waar individue of organisasies byvoorbeeld mense aanhits om monumente te vandaliseer.¹³ In 2015 het die Hoë Hof in Pretoria ’n interdik teen die EFF toegestaan wat die party verbied om enige standbeelde of monumente te beskadig. Dit het gevolg nadat die party se aanhitsing tot die vandalisering van onder andere die Kruger-beeldegroep op Kerkplein in Pretoria gelei het.¹⁴ Dit het, sover bekend, egter nie tot vervolging ingevolge Wet 17 van 1956 gelei nie, maar wel, soos hierna aangedui, tot ’n skuldigbevinding aan opsetlike saakbeskadiging.

 

3. Die problematiek van voor-1994 openbare monumente

Volgens Marschall (2017:206–7) lei drastiese veranderinge in ’n land se politieke landskap ook tot groot veranderinge in die simboliese een. In Suid-Afrika het dit nie gebeur nie, omdat daar ’n vreedsame skikking was wat ook in die WNE neerslag gevind het. Intussen het daar egter ’n verskil tussen wet en werklikheid ingetree, en kan die kwessie van erfenisbewaring dalk weer die onderwerp van onderhandeling word. Marschall gee geen aanduiding in watter opsigte die Wet in hierdie opsig te kort skiet of gewysig moet word nie.

In April 2015 het die #RhodesMustFall-veldtog by die Universiteit van Kaapstad gewelddadige afmetings afgeneem, en is Marion Walgate se Rhodes-beeld van die kampus verwyder nadat die SAEHA op ’n dringende basis ’n tydelike permit daarvoor uitgereik het (International Bar Association 2021:73–97). Volgens Marschall (2017:210) is in die daaropvolgende twee maande nagenoeg 20 vroeëre standbeelde in Pretoria, Kaapstad, Durban en die Oos-Kaap gevandaliseer, maar het die potensiële “statue revolution” afgeplat. In Uitenhage is ’n standbeeld ter herdenking van plaaslike inwoners wat as vrywilligers aan Engelse kant tydens die Anglo-Boereoorlog gesneuwel het, met die sogenaamde halssnoermetode beskadig. ’n Plaaslike EFF-bestuurslid is drie jaar later aan kwaadwillige saakbeskadiging skuldig bevind en gevangenisstraf met ’n keuse van ’n boete opgelê.¹⁵ Die Kruger-beeldegroep op Kerkplein in Pretoria was ook die teiken van vandale,¹⁶ asook die standbeeld van ’n eertydse uMkhonto weSizwe-operateur, Nokuthula Simelane, op Bethal.¹⁷

Drie standbeelde in en naby die Kompanjiestuin was ook die voorwerp van vandalisme en protes. In Januarie 2016 is Pegram se Rhodes-beeld met ’n hoekslypmasjien beskadig.¹⁸ Op 16 Junie 2021 het betogers die tweede Smuts-beeld beset, en is die verwydering van “all colonial statues” geëis.¹⁹ In November 2023 het ’n groep ondersteuners van die Palestynse saak dieselfde beeld beset.²⁰ In Maart 2022 is die beeld van genl. Louis Botha voor Stalplein helder oordag met verf en ’n hoekslypmasjien gevandaliseer, en is die betrokkenes gearresteer.²¹

’n Bespreking oor die redes vir vandalisme val buite die bestek van hierdie artikel. Geen motief doen egter afbreuk aan die noodsaaklikheid om erfenishulpbronne by wyse van behoorlike wetstoepassing te beskerm nie. In 2016, ’n jaar na die “val” van die Rhodes-beeld, was daar aansienlike geweld en saakbeskadiging op die Universiteit van Kaapstad se kampus. Dit het die openbare vernietiging van onvervangbare kunswerke ingesluit. Die universiteitsbestuur het die Wes-Kaapse Hoë Hof genader vir ’n interdik om hierdie optrede te verbied.²²Daar is namens van die studente aangevoer dat hulle optrede regtens en moreel geregverdig was en op burgerlike ongehoorsaamheid neerkom. Regter Rosheni Allie het die argument verwerp, en in paragraaf 38 van haar uitspraak onder meer gesê: “Laws prohibiting damage to the property of another, appropriating the property of another and physically assaulting another, can’t be said to be morally wrong.”

Volgens die International Bar Association (2021:277 e.v.) is daar verskillende moontlike maniere waarop ’n owerheid die probleem van omstrede standbeelde kan benader. Dit kan onder meer behou en op een of ander wyse in konteks geplaas of verander word om ’n nuwe of uitgebreide betekenis weer te gee; dit kan verskuif word; of dit kan, soos in die geval van Walgate se Rhodes-beeld, bloot verwyder word.

Te midde van die vlaag van vandalisme waarna reeds verwys is, het die destydse minister van sport, kuns en kultuur, Nathi Mthethwa, in April 2015 ’n “temapark” vir sekere openbare standbeelde in die vooruitsig gestel.²³Geen vordering is sedertdien in hierdie verband gerapporteer nie, en volgens Marschall (2010:140) is dit vir owerhede polities makliker om nuwe monumente by te voeg as om bestaandes te verskuif.

As alternatief tot die verwydering van vroeëre standbeelde wys Miller en Schmahmann (2017:xxvi–xxvii) op die tydelike, owerheidgoedgekeurde gebruik daarvan om ’n alternatiewe boodskap oor te dra. Volgens die skrywers is die ruiterbeeld van genl. Louis Botha voor Stalplein in 1999 deur die kunstenaar Beezy Bailey vir die duur van die stadsfees in tradisionele Xhosa-drag geklee, en die Rhodes-beeld in die Kompanjiestuin met bakstene behang om mynwinste in die vorm van goudstawe, maar ook skuldlas en vergelding, te simboliseer.

McGinn en De Kamper (2019:42–3) skets vier verskillende moontlikhede om die problematiek van vroeëre monumente die hoof te bied. Een is om ’n beeld wat as kwetsend beskou word, bloot te verwyder en te stoor, iets wat uit ’n suiwer bewaringsoogpunt dalk bevredigend is, maar verlies van kunstenaarsbedoeling en geskiedkundige waarde beteken. Tweedens kan die betrokke beeld behou word met byvoeging van ’n nuwe, regstellende standbeeld of ander monument as aanvulling. ’n Derde benadering is om die beeld te behou, maar dit die onderwerp van hervertolking te maak. ’n Vierde moontlikheid is die aanbring van ’n “antimonument” in dieselfde omgewing wat nie bloot aanvullend is nie, maar daadwerklik as teenpool vir die bestaande monument dien en dit weerspreek.

Na aanleiding van bogenoemde moontlikhede bied ek die volgende ter oorweging aan:

1. Die voorgestelde verskuiwing van die tweede Smuts-beeld vind aansluiting by McGinn en De Kamper (2019:42) se voorbehoud ten opsigte van blote verwydering en beveiliging, deurdat die sinvolle herplasing daarvan beoog word. Deur die beeld byvoorbeeld in Kirstenbosch te plaas, sal dit Jan Smuts se welbekende liefde vir die natuur en sy pionierswerk as botanikus beklemtoon.
2. Die behoud van die eerste Smuts-beeld behoort met hervertolking gepaard te gaan. Hoewel Marschall (2010:153) en McGinn en De Kamper (2019:42) herinterpretasie as hoofsaaklik regstellend beskou, is hier ook ’n positiewe element ter sprake. Herinterpretasie behels ook herwaardering, wat in die onderhawige geval tot groter agting en begrip vir Smuts as mens en historiese figuur kan lei, mits die debat, hoewel robuus, op billike wyse en sonder kwetsende veralgemenings gevoer word. Sodanige meningswisseling sou trouens eie wees aan Smuts as politikus en denker en ook huidige grondwetlike waardes bevorder. Hierbenewens kan die Harpley-beeld ook aan herwaardering betreffende die styl en geslaagdheid daarvan onderwerp word. Dieselfde geld openbare huldigingskuns in die algemeen. Bespreking oor hierdie aangeleenthede kan tot ’n meer ingeligte openbare mening en kunssmaak lei. Die nabygeleë Iziko Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery sou die ideale forum wees.²⁴

 

4. Behoort Jan Smuts in die openbaar vereer te word?

Soos reeds gesê, kan die vraag of Jan Smuts in die openbaar vereer behoort te word, deur openbare deelname aan die verrigtinge wat in hierdie artikel in die vooruitsig gestel word, te berde kom. Prakties gesproke gaan dit nie oor verering in die algemeen nie, maar oor die vraag of die eerste Smuts-beeld behou, en die tweede een op ’n ander, openbare plek herplaas behoort te word.

Smuts word steeds deur skrywers, navorsers en lesers as relevante persoon beskou. Afgesien van vele artikels, het daar reeds meer as 50 biografieë oor hom verskyn – die eerste in 1917 (Levi 1917) en die mees onlangses in 2022 (Katz 2022), 2023 (Joubert 2023) en 2024 (Garcia en Van der Waag 2024 en Boucher en Ngqulunga 2024). Hierdie boeke belig nie alleen sy staatkundige, militêre, juridiese en politieke rol nie, maar ook ander aspekte van sy veelkantige persoonlikheid, waaronder sy passie vir botanika en filosofie, en die internasionale erkenning wat hy in verband daarmee ontvang het. Sy veelsydigheid op amptelike gebied word geïllustreer deur sy rol as stigter van die Universiteit van Pretoria (Strydom 1999:125–35), die Unie-Verdedigingsmag en die Britse Lugmag.²⁵

Omstredenheid oor die eerste Smuts-beeld het reeds vroeg gemanifesteer toe die Stadsraad van Kaapstad op 17 Januarie 1957 oor die openbare verering van Smuts gestem het. Negentien lede was ten gunste daarvan, maar onder die drie teenstemme was dié van die bekende aktivis Zainannusa “Cissie” Gool, wat volgens ’n koerantverslag by die geleentheid gesê het dat “nieblankes” nie omgee wie se beeld verrys nie, maar dat Smuts hulle stemreg weggevat het (Cape Argus, 17/1/57).

Aan die einde van die vorige eeu het Natrass (1999:37–8) Smuts as een van die land se invloedrykste leiers in die 20ste eeu bestempel. Sy het ook gemeld dat hoewel die jonger geslag skaars van hom weet, herinneringe aan hom steeds debat uitlok. Volgens haar kan min ontken dat, hoewel omstrede, Smuts een van die grootste Suid-Afrikaners was. Sy was egter ook van mening dat Smuts sy internasionale statuur kon gebruik het om nasiebou sonder rasbeperkinge te bevorder, wat hy nie gedoen het nie.

Gravett (2017:4–5) wys daarop dat Smuts benewens idealis ook ’n pragmatiese politikus was. Anders as sy opponente van die Nasionale Party het hy die aanwesigheid van swart mense in die stede as permanent aanvaar, en was hy oortuig dat hulle lewensomstandighede op die gebied van onderwys, gesondheid en behuising uit die staatskas befonds en verbeter moes word. Vir hom was dit ’n geval van wit voogdyskap wat aan sekere etiese norme moes voldoen, eerder as wit baasskap. ’n Oplossing vir die probleem van groter politieke seggenskap sou met verloop van tyd gevind moes word. Enige ingrypende verandering op die gebied van rassebeleid sou uiteraard aan die goedkeuring van ’n wit kieserskorps onderhewig wees, en in hierdie opsig was Smuts gebonde aan politiek as “die kuns van die moontlike”. As staatsman het hy die voortbestaan van die Westerse beskawing voorop gestel, en sou hy die internasionale bedreiging daarvan (byvoorbeeld deur Nazisme) die hoof kon bied alleen deur in sy eie land aan die bewind te bly.

By die beoordeling van Smuts se benadering ten opsigte van die rassekwessie moet die rol van Jan Hofmeyr as liberale denker in ag geneem word (Gravett 2017:9–10). Hofmeyr het by geleentheid gesê dat swart mense in die toekoms deur hulle eie mense in die Suid-Afrikaanse parlement verteenwoordig sou word. Smuts het hom as sy opvolger gesien en hom as adjunkpremier aangestel. Dit is dalk wat Smuts bedoel het deur te sê dat die probleem van swart stemreg ’n saak vir die toekoms was. Op 26 Mei 1948 is die Smuts-regering by die stembus verslaan, en is Hofmeyr se sienswyses selfs in eie kring daarvoor geblameer (Graaff 1993:126).

Labuschagne (2017:231–5) wys op die enorme rol wat Smuts in die totstandkoming van die Unie gespeel het. Deur harde werk het hy as briljante juris en pragmatiese politikus daarin geslaag om die voormalige Boererepublieke en eertydse kroonkolonies in ’n nuwe staatkundige eenheid saam te snoer. Tydens die onderhandelingsfase het hy met geduld en deursettingsvermoë ’n konsepgrondwet (wat hy deurgaans na gelang van behoefte aangepas het) deur die Nasionale Konvensie aanvaar gekry. Daar is toe om praktiese redes besluit dat die kwessie van swart stemreg deur die beoogde Unie-parlement hanteer sou word, en om intussen die status quo in die kolonies te handhaaf.

Myns insiens behoort Smuts steeds in die openbaar vereer te word. Hoewel hy nie ’n finale oplossing vir die land se rasseprobleme kon vind nie, maak dit nie van hom ’n rassis nie. Gravett (2017:3) sê tereg: “The more one studies Smuts, the more one becomes of the conclusion that, ultimately, Smuts remains an enigma that defies labels.”

’n Vraag oor die voortgesette verering van hierdie veelsydige man moet dus holisties benader word, en nie net aan die hand van sy rassebeleid nie. Steyn (2015:210–6) wys op Smuts se belangstelling in, en internasionale erkenning op die gebied van, geologie, argeologie, paleoantropologie, en omgewingsbewustheid en -bewaring. Geyser (1999:52) maak melding van Smuts se “verstommende veelsydigheid”. Graaff (1970:1) en Penn (1974:98) verwys beide na die moed waarmee hy sy morele oortuigings uitgeleef het. Diegene wat dalk alleenlik op grond van ras teen enige openbare vorm van Smuts-verering gekant is, moet besef dat hy twee keer intens en op baie hoë vlak betrokke was by wêreldoorloë wat enorme militêre en burgerlike ongevalle en ontwrigting meegebring het.²⁶ In beide gevalle het hy daarna ’n sentrale rol gespeel in vredesonderhandelinge en die daarstelling van internasionale organisasies wat daardie vrede moes handhaaf. Kan hy verkwalik word dat hy te midde van hierdie verpligtinge en die voorkeure van ’n wit kieserskorps wat hom twee keer verwerp het, nie ’n blywende en bevredigende oplossing vir Suid-Afrika se rasprobleme kon vind nie? Trouens, diegene wat hom steeds daarvoor verkwalik, moet hulle die vraag afvra hoe Suid-Afrika se politieke geskiedenis sou verloop het indien Nazi-Duitsland die tweede Wêreldoorlog sou gewen het.

Hierbenewens was Jan Smuts nie net militaris nie, maar ook ’n man vir vrede en versoening. Tydens die opstel van die Geallieerdes se vredesvoorwaardes in Versailles aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog het genls. Botha en Smuts te kampe gehad met ’n onversetlikheid in eie geledere. Smuts het deurgaans vergeefs gewaarsku dat die vredesvoorwaardes te streng en vernederend is, en derhalwe ’n resep vir nog ’n wêreldoorlog (Crafford s.j.:188).

Nog ’n voorbeeld van Smuts se versoenende visie blyk uit sy toespraak tydens die inwyding van die Voortrekkermonument op 16 Desember 1949. Hy het onder meer gesê dat heimwee oor die verlede in ’n verkeerde rigting kan lei, en aan Paul Kruger se bekende laaste boodskap van “neem uit die verlede” ’n toekomsgerigte vertolking gegee. Smuts het ook gemaan dat ’n oplossing vir die “naturellevraagstuk” op ’n etiese en menslike basis gevind sal moet word. Die Voortrekkermonument moet nie net ’n simbool van die verlede se stryd wees nie, maar ook van versoening en die nastreef van die regverdige (Die huldejaar 1949:283–6).²⁷

 

5. Openbare huldigingskuns

Aangesien die twee Smuts-beelde Jan Smuts huldig en openbare ruimte in beslag neem, is dit openbare huldigingskuns. Laasgenoemde word deur Crump en Van Niekerk (1988:10) beskryf as ’n (openbare) poging tot eerbetoning, inspirasie en estetika. Die Smuts-beelde se geslaagdheid as openbare huldigingskunswerke sal van belang wees indien Erfenis Wes-Kaap hulle kulturele maar veral estetiese of artistieke betekenis moet beoordeel.

Myns insiens slaag ’n openbare huldigingsbeeldhouwerk wanneer dit, afgesien van tegniese gehalte, ’n sterk, aangrypende stelling maak sonder om ’n volledige prent of finale antwoord aan die waarnemer op te dwing. Die beeld moet eerder as vertrekpunt dien vir verdere gesprek (selfs debat) tussen beeldhouer en waarnemer asook tussen waarnemers onderling. Laasgenoemde moet die kunswerk nie bloot oppervlakkig waarneem nie, maar dit ervaar. Dit beteken dat die kunstenaar sy onderwerp deeglik moet ken – nie alleen die onderwerp se uiterlike voorkoms nie, maar veral ook innerlike eienskappe, soos die persoon se strewes en geesteseienskappe ter vervulling daarvan. Dominique Jarrassé (1995:168) verwys in hierdie verband na Auguste Rodin se uitbeelding van die literêre figure Victor Hugo en Honoré de Balzac:

More than any of Rodin’s works, the Balzac demonstrates his specific aesthetic choices. Sculpture, for him, was foremost an art which had to be freed from the slavish restitution of likeness. The point was to use plastic effects to transmit the truth, life and power of a figure.

Dit gaan dus eerder oor uitbeelding as afbeelding. ’n Blote afbeelding sou ietwat melodramaties beskryf kon word as ’n gegote skans teen liggaamlike verganklikheid, terwyl ’n ware uitbeelding juis aan niesterflike innerlike eienskappe, idees en strewes gestalte gee.

Een van die bekendste Suid-Afrikaanse voorbeelde van geslaagde openbare kuns is Anton van Wouw se aangrypende beeldegroep by die Vrouemonument in Bloemfontein, wat onder meer op ’n mededeling van Emily Hobhouse gebaseer is. Dit konfronteer die waarnemer op visuele sowel as emosionele vlak. Verder bring die beeldegroep nie alleen hulde aan weerlose slagoffers van die wreedste aspek van die betrokke Britse oorlogpoging nie, maar dra dit ook ’n tydlose, universele boodskap – dit dwing die waarnemer tot nadenke oor die tragiek van oorlogtydse vroue- en kinderlyding in die algemeen.

Die samestelling en rol van die betrokke keurkomitee kan ’n wesenlike bydrae tot die geslaagdheid van ’n openbare kunswerk maak. Die oprigting van laasgenoemde word gewoonlik deur ’n kompetisie voorafgegaan. Van deelnemers word verwag om skaalmodelle (makette) in te dien. ’n Keurkomitee tree as verteenwoordiger van die opdraggewer op deur ’n wenner te kies en enduit oor die beeldhouproses toesig te hou. Duffey (1976:29–40) is krities oor die rol van hierdie komitees, omdat hulle dikwels ’n oningeligte openbare kunssmaak ter wille wil wees deur byvoorbeeld op ’n lewensgetroue beeltenis van die gehuldigde aan te dring.

Die aanwending van keurkomitees vir die beoordeling van openbare kunsvoorleggings is steeds van toepassing. Stad Kaapstad²⁸ en Stad Johannesburg²⁹ dien as voorbeelde.

Daarom is die komitee se samestelling belangrik. Die lede daarvan moet sekerlik die openbare mening in ag neem, maar oor genoeg kundigheid beskik om te bepaal watter inskrywing uiteindelik as huldigingskunswerk die kultuuromgewing sal verryk, al moet dit met “opvoeding” van die publiek se kunssmaak gepaardgaan. Indien ’n komitee nie hierdie rol vervul nie, kan dit tot stagnasie lei, deurdat deelnemende kunstenaars wat graag die betrokke opdrag wil ontvang, hulle eerder deur die publiek se verwagtinge gaan laat lei as om skeppend te dink. Ware kuns gaan immers oor die verkenning van nuwe horisonne en hervertolking van die bestaande.

Steynberg (1982:36–39) verwys na sy beeld Gewond maar onoorwonne, wat oor die vredesluiting van 1902 handel. Hy het sy voorstelling van ’n gelouterde gees wat uit verwonding voortkom, universeel bedoel, maar die opdraggewer het gevra dat hy die lêende, gewonde figuur met bandelier en al in burgerdrag moes klee. Hieraan wou die kunstenaar nie gehoor gee nie, en die uiteindelike middeweg was ’n bandelierlourierkrans op die voetstuk.

Soos later sal blyk, het die komitee wat by die eerste Smuts-beeld betrokke was, vooraanstaande kunskenners in sy geledere gehad, en was daar deurgaans goeie samewerking tussen komiteelede en kunstenaar. Sover vasgestel kon word, het die tweede Smuts-beeld se komitee nie oor dieselfde kundigheid beskik nie. Dit is ’n bydraende faktor tot die tweede beeld se swakker kunsgehalte.

 

6. Jan Smuts as beeldhou-onderwerp

In die lig van voorgaande stelling dat geslaagde openbare huldigingskuns oor uitbeelding pleks van blote afbeelding gaan, is dit nuttig om op enkele van Jan Smuts se fisieke en innerlike eienskappe te let wat vir beeldhouers soos Harpley en Mitford-Barberton van belang sou wees. Een van sy biograwe sê trouens dat ’n kunstenaar wat Smuts wil uitbeeld, ’n besonder moeilike taak het, vanweë die onderwerp se veelkantigheid (Ingham 1986:1).

Jan Smuts was veral in sy latere lewe ’n skraal man. Hy was nie lank van gestalte nie, maar seningrig, en sy skouers kenmerkend afwaarts (“hangskouers” sou nie ’n gepaste beskrywing wees nie). Hy was die toonbeeld van fisieke taaiheid.

Crafford (s.j.:269) meld dat die Britse skrywer Winnifred Holtby (1898–1935) tydens ’n besoek aan Kaapstad in 1926 ’n onbekende stapper teen die hange van Tafelberg teëgekom het. Sy gemaklike manier van stap en die kleur van sy oë (groen en blou soos ’n kersvlam wanneer sout daarop gesprinkel word) het haar opgeval. Sy het later tydens ’n besoek aan die parlement agtergekom dat dit Smuts was.

Jack Penn (1909–96) was ’n wêreldbekende plastiese chirurg, humanis en beeldhouer. Hy het borsbeelde van onder meer premiers Ben Gurion en Roy Welensky, asook genls. Hertzog, Moshe Dyan en Smuts gemaak. Een van sy Smuts-beelde het vroeër in die lughawegebou van die destydse Jan Smuts-lughawe (nou OR Tambo-lughawe) gestaan, en is tans by die Smutshuis-museum naby Irene. In sy outobiografie beskryf hy sy indrukke van Smuts tydens ’n amptelike, oorlogtydse ontmoeting in sy premierskantoor in die Uniegebou (Penn 1974:98):

Although I was able to observe the General at close quarters on previous occasions, this was the first time I had a personal interview with him. General Smuts was not a big man, but looked every inch a leader. His eyes were grey, clear and unwinking, his nose aquiline and his mouth firm. His chin was not a strong chin according to novelette standards, but this was neutralised by his goatee beard which suited him well. His movements were decisive and birdlike, and his speech much the same. His tone of voice was surprisingly high-pitched and with a characteristic South African accent. I can only describe his general personality as electric. One felt that one was in the company of a cultured man of high intelligence and courage, who knew his own mind and would brook no nonsense. He was at the height of his fame and international repute, and if there was an element of vanity and self-assurance in his manner, it was because he was certain of the moral correctness of his own outlook. This is what I tried to capture when some years later I created his bust for the Jan Smuts Airport and the University of Cambridge.

Sir De Villiers Graaff (1913–99) was van 1958 tot 1977 leier van die Verenigde Party en van die amptelike opposisie in die Volksraad. Hy was ook lid van die Smuts Memorial Committee waarna reeds verwys is, en wat die Harpley-beeld goedgekeur het. Hy het Smuts van jongs af baie goed geken, en was later as jong politikus ook in Smuts se politieke dampkring. Hy het sy herinneringe aan Smuts in 1970 verwoord (Graaff 1970:1):

I remember him as a lithe, dapper man, toughly and strongly built, a man full of movement, an active, alive man, with the most piercing blue eyes that you could ever imagine; an energetic man, a man who attracted people to him, an upright and a friendly man but a man most impatient with unimportant things. What I remember most vividly was his integrity of character and his transparent honesty. I believe that everytime I came in close contact with him[,] something of his personality, something of his influence made a lasting impression. He was a source of inspiration to all who knew him. And it was this ability to inspire people which enabled him to play such a big role in world history.

Die sukses wat Jan Smuts op vele terreine behaal het, is nie net aan sy fenomenale intellek toe te skryf nie, maar ook aan buitengewone doelgerigtheid en harde werk.

Smuts het op 12-jarige ouderdom vir die eerste keer in sy lewe skoolgegaan en Engels gehoor. Nege jaar later was hy ’n gegradueerde aan Victoria Kollege op Stellenbosch met onderskeidings in letterkunde en wetenskap, die volgende jaar top presteerder in Cambridge se interkollege-regseksamen, en die jaar daarna eerste in albei afdelings van die universiteit se finale regseksamen. Volgens Geyser (1999:49) is tydens Smuts se studiejare te Cambridge voorspel dat hy in Brittanje een van die grootste regsgeleerdes sou word.

Vir die staatsman wat in paleise en raadsale van die wêreld die agting van vorste, regeringsleiers en militêre bevelvoerders ervaar het, was sy eenvoudige sink-en-hout-huis naby Irene ’n ware en geliefde tuiste. Dit was ook sy sterfplek. Dit staan tans as die Smutshuis-museum bekend.³⁰

Ten spyte daarvan dat Smuts geen militêre agtergrond of opleiding gehad het nie, het hy as generaal ’n wesenlike rol in drie groot oorloë gespeel. Tydens die Eerste Wêreldoorlog was hy lid van die Britse oorlogkabinet, en tydens die tweede as veldmaarskalk een van Churchill se belangrikste raadgewers.

Hoewel Smuts by geleenthede meedoënloos opgetree het in die onderdrukking van binnelandse opstand, het hy ook ’n menslike kant gehad. Tydens sy roudiens in die Groote Kerk, Pretoria het ds. Johan Reyneke onder meer gesê:

Ek herinner my die dag toe ek opgetree het by die begrafnis van ’n arm en vergete Oudstryder. Die plegtigheid is bygewoon deur ’n handjievol mense wat die laaste eer kom bewys het aan ’n ou vader van 93 jaar. Maar onder daardie handjievol was die man aan wie se gedagtenis ons vandag hulde bring. Hy was die Eerste Minister van die Unie van Suid-Afrika. Hy het tyd gehad vir iemand wat deur die wêreld vergeet is. (Steyn 1950:3; Friedlander 1970:71–2)

Aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog het Smuts op pad na Boedapest Wene aangedoen. Die stad was in ’n jammerlike toestand, en ’n verhongerde menigte het Smuts (geklee in sy generaalsuniform van die Britse leër) en sy geselskap aangestaar. Te midde van die ellende het die bevelvoerder van die Britse sending in Wene ’n oordadige noenmaal vir die hoë besoekers aangebied. Smuts was woedend, en het dit as in swak smaak bestempel. Sy geselskap sou vir die duur van hulle verblyf van hulle eie militêre rantsoene gebruik maak (Crafford s.j.:191).

Jan Smuts het oor ’n buitengewone vermoë beskik om terugslae te bowe te kom. Te midde van die Anglo-Boereoorlog se nasleep van bitterheid en verwoesting en ’n byna rampspoedige droogte het hy hom onvermoeid beywer vir selfregering vir die eertydse Boererepublieke, en met doelgerigte takt, diplomasie maar ook beslistheid ’n sleutelrol in die totstandkoming van die Unie gespeel. In 1924 het Smuts se regerende party die algemene verkiesing verloor en het hy as eerste minister boonop vernedering gesmaak deur sy setel af te staan. Tog was hy nege jaar later adjunkpremier, en ses jaar later weer eerste minister, ’n posisie wat hy vir nog nege jaar beklee het. In 1948 het die geskiedenis hom herhaal: Smuts se regerende party het die algemene verkiesing verloor en hy het in sy kiesafdeling, Standerton, uitgeval. Tog het Smuts nie as verbitterde of verslane man die politieke verhoog verlaat nie, maar die rol van opposisieleier en die kanselierskap van die Universiteit van Cambridge aanvaar. Later in die jaar is Smuts aan erger beproewing onderwerp: In Oktober is die egpaar se seun Japie skielik aan breinvliesontsteking oorlede, en in Desember sterf sy goeie vriend die nyweraar H.J. van der Bijl, asook Smuts se vertroueling en aangewese opvolger, Jan Hofmeyr.³¹

Soos in die geval van sy ander belangstellings was hy ook op geestelike gebied ’n ewige soeker na kennis en waarheid. Volgens Meiring (1974:121–5) het Smuts nie aan die bestaan van God getwyfel nie, maar te midde van onbeantwoorde vrae oor God se plek in die heelal, veel aan misterie oorgelaat. Ook Malherbe (1981:279–80) maak as persoonlike vriend en latere rektor van die Universiteit van Natal melding van Smuts se diep godsdienssin, en dat hy, hoewel nie kerkganger nie, die Bybel beter as die meeste teoloë geken het.

Vir Jan Smuts was die bestyging van ’n berg veel meer as fisieke inspanning. Dit was ’n bevryding, ’n simbool van ’n strewe na dit wat verhewe en edel is. In hierdie belangrike, eintlik oorheersende, opsig was hy en Tafelberg een, en het hy die berg ’n “katedraal” genoem (Smuts 1952:262).

Jan Smuts se seun en biograaf meld dat sy pa Tafelberg nagenoeg 300 keer geklim het. Hy het tydens die 20 jaar van sy lewe waarin die kabelkar in bedryf was, nie een keer daarvan gebruik gemaak om die berg te bestyg nie. Afwaarts wel, en net by een geleentheid: in 1947 saam met die Britse koningspaar en sir Alfred Hennessy (Smuts 1952:401). Sy klimtog was gewoonlik via Skeleton Gorge in Kirstenbosch na Maclear se baken. Die roete staan bekend as die Smutspad, oftewel Smuts Track. Bergklim was ’n uitdaging wat hy nie kon weerstaan nie. Tydens ’n partysaamtrek in die 1920’s op Caledon het hy ten spyte van sy gashere se vermaninge die berg agter die dorp manalleen geklim en betyds vir die aand se verrigtinge teruggekeer (Beukes 1996:22).

Sy “Spirit of the Mountain”-toespraak by die onthulling van ’n gedenkteken by Maclear se baken op Tafelberg in Mei 1923 adem ’n breë, maar geankerde geloofsbeskouing, en is in ’n sekere sin outobiografies (The Truth Legion 1940:34; Beukes 1994:11–6):

The Mountain is not merely something externally sublime. It has a great historic and spiritual meaning for us. It stands for us as the ladder of life. Nay, more, it is the great ladder of the soul, and in a curious way the source of religion. From it came the Law, from it came the Gospel in the Sermon on the Mount. We may truly say that the highest religion is the Religion of the Mountain.

What is that religion? When we reach the mountain summits we leave behind us all the things that weigh heavily down below on our body and spirit. We leave behind a feeling of weakness and depression; we feel a new freedom, a great exhilaration, an exaltation of the body no less than the spirit. We feel great joy. The Religion of the Mountain is in reality the religion of joy, of the release of the soul from things that weigh it down and fill it with a sense of weariness, sorrow and defeat.

Ten spyte van sy pragmatisme as politikus, was Jan Smuts ’n man van sterk morele oortuigings en visie wat nooit die groter geheel buite rekening gelaat het nie, en het hy as staatsman, bergklimmer, filosoof en spirituele wese deurgaans na hoogtes en nuwe horisonne gestreef. Daarom sou ’n kunstenaarsuitbeelding van ’n rotsgefundeerde Smuts van pas wees.

Figuur 3. W.C. Davies se ikoniese foto van Jan Smuts teen die hange van Tafelberg wat as inspirasie vir die Harpley-beeld gedien het
(Uit: Greater South Africa – plans for a better world, 1940:10)

 

7. Ander Smuts-beelde

Die onthulling van twee prominente Smuts-standbeelde het dié van Harpley en Mitford-Barberton se werke voorafgegaan.

In 1954 is ’n standbeeld van Smuts in sy veldmaarskalksuniform op Durban se Francis Farewell-plein onthul. Die kunstenaar was Luana Lapi van Florence, en Nils Solberg was vir die kantpanele verantwoordelik.

Jacob Epstein se beeld van Jan Smuts is op 7 November 1956 deur die speaker van die Britse laerhuis, William Morrison, in Parliament Square onthul. Die geleentheid is deur die Smuts se oudste dogter, Cato Clark, en haar dogters bygewoon.³² Sydney Harpley het in ’n latere onderhoud die beeld as van Epstein se swakker werke bestempel (Cape Times, 9/4/62).

Ander bekende Smuts-werke deur buitelandse beeldhouers is dié van Mark Bassen (Maidstonemuseum, Kent), Allesandro Diamanti (Oorlogsmuseum, Saxonwold, Johannesburg) en Adam Madebe (’n ruiterbeeld by Kedar Lodge naby Rustenburg).

Danie de Jager se kopbeeld van Smuts die filosoof is in 1975 by die Uniegebou onthul. Volgens eie waarneming is dit steeds daar, maar aangesien dit binne ’n veiligheidsomheining geleë is, nie meer vir die publiek toeganklik nie.

Figuur 4. Jan en Isie Smuts se oudste dogter, Cato, en haar kinders by die onthulling van Jacob Epstein se beeld op Parliament Square, 1956
(Fotograaf onbekend; foto verskaf deur die Smutshuis-museum)

 

8. Die eerste beeld: die Harpley-beeld

8.1 Die aanloop en onthulling

Kort ná die afsterwe van Jan Smuts in September 1950 is ’n sentrale General Smuts Memorial Fund Committee op die been gebring met die oog op ’n gepaste openbare huldiging. Die voorsitter was die voormalige hoofregter en kabinetslid N.J. de Wet en die ondervoorsitter Koos Strauss, Smuts se opvolger as leier van die Verenigde Party. Fondsinsameling het goed verloop, en die komitee het die regering genader vir toestemming om ’n Smuts-beeld op die terrein van die Uniegebou op te rig. Die kabinet het in 1956 besluit om die versoek nie toe te staan nie, aangesien Smuts nog te onlangs in die partypolitiek was.

Provinsiale komitees het uit die sentrale komitee voortgevloei en is in Durban en Kaapstad gestig. Die Jan Smuts Memorial Committee (Cape) (hierna “SMC”) het reeds aan die einde van 1950 vergader. Van die lede was Alfred Hennessy (’n entrepreneur wat ’n groot rol in die totstandkoming van die Tafelberg-sweefspoor gespeel het), Leila Reitz (née Wright, die weduwee van Deneys Reitz), oudappèlregter Watermeyr, De Villiers Graaff, en Robert H. Compton (direkteur van Kirstenbosch). Weens tydsverloop het die komiteelede verander: Frank Theron (lid van Smuts se generale staf tydens die Tweede Wêreldoorlog), Matthys Bokhorst (kunsdosent aan die Universiteit van Pretoria en later direkteur van die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery in Kaapstad) en mev. H. Bairnsfather het weldra ’n groot rol in die komitee se werksaamhede gespeel.³³

Die SMC het in 1951 die stadsraad van Kaapstad versoek om ’n plek vir die oprigting van die beoogde Smuts-beeld te bepaal, en het die volgende jaar sy voorkeur vir die bopunt van Adderleystraat aangedui. Dit sou op die sypaadjie by die ingang van die Kompanjiestuin wees.³⁴ Dit is duidelik dat die komitee wou hê dat die beeld opsigtelik moes vertoon.

’n Groot deel van die 1950’s is deur ’n gesloer aan die kant van die stadsraad in beslag geneem. Die raad het beweer dat daar voor die oprigting van Henry Pegram se Rhodes-beeld in die Kompanjiestuin met die Rhodes Memorial Committee ooreengekom is dat dit ’n tydelike staanplek sou wees, en dat die beeld mettertyd na die sypaadjie aan die bopunt van Adderleystraat verskuif sou word. ’n Ondersoek deur die Cape Times het aan die lig gebring dat die stadsraad se vrese ongegrond was (Cape Times, 17/1/57). Intussen het Alfred Hennessy as voorsitter van die SMC sy ongeduld te kenne gegee oor die gebrek aan vordering, veral omdat daar intussen ’n beeld in Durban opgerig is terwyl Kaapstad, die plek waarmee Smuts ’n besondere band gehad het, agterweë bly.³⁵

Uiteindelik het die stadsraad van Kaapstad op 17 Januarie 1957 besluit dat die stad ’n deel van die sypaadjie aan die bopunt van Adderleystraat aan die SMC sou toeken, op voorwaarde dat laasgenoemde die raad skadeloos sou stel in geval van ’n eis oor die Rhodes-beeld (Cape Argus, 17/1/57).³⁶

In ’n brief van 14 Junie 1957 aan die SMC het die stadsklerk gesê dat die presiese plek van oprigting op die sypaadjie nog bepaal moet word, dat dit die verskuiwing van ’n huurmotorstaanplek gaan meebring, en vanweë die aard van Adderleystraat aan goedkeuring deur die Kaapse Provinsiale Administrasie onderhewig is (Cape Times, 19/3/58).

Gedurende die volgende maand het die stadsraad die publiek se kommentaar gevra oor die raad se voorneme om 529 vierkante voet vir die beeld se oprigting aan die bopunt van Adderleystraat beskikbaar te stel. Geen beswaar is van die publiek of die plaaslike verkeersowerheid ontvang nie. Intussen het die SMC aangekondig dat hy gereed is om ’n internasionale kompetisie van stapel te stuur sodra administrateur se goedkeuring ontvang word (Cape Times, 11/7/57).

Op 19 Maart 1958 berig die Cape Times dat die Nasionale Party-beheerde uitvoerende komitee die raadsbesluit geveto het, en dat verkeersoorwegings as rede aangegee is. Hoewel dit nie duidelik so gestel is nie, was die beswaar waarskynlik dat die beeld motoriste se aandag sou aftrek. Die besluit is deur ondersteuners van die Verenigde Party veroordeel, en die SMC het die weiering as kleinlik en politiekgedrewe magsmisbruik bestempel (Cape Times, 20/3/58; Cape Argus, 28/3/58). Die uitvoerende komitee het aan die hand gedoen dat ’n staanplek in die Kompanjiestuin oorweeg word (Cape Times, 21/3/58). Op 3 Julie 1958 het die Cape Times se spotprenttekenaar, Dave Marais, paslik die draak gesteek met die kwessie of ’n Smuts-beeld op die sypaadjie wel ’n verkeersprobleem sou veroorsaak.

Figuur 5. “You’re right, it is an unusual pose for a statue, but we have our eye on a certain site and we don’t want this to be a traffic hazard.”
(Dave Marais in die Cape Times, 3 Julie 1958. Wes-Kaapse Argief- en Rekorddiens)

Mettertyd het die storm oor die afgekeurde Adderleystraat-staanplek gaan lê, en die kabinet het in Augustus 1958 goedkeuring verleen dat die beeld langs Goewermentslaan voor die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery opgerig word (Cape Argus, 13/8/58). Dit is steeds die Harpley-beeld se staanplek. As tydelike oplossing was dit vir die SMC aanvaarbaar, want met die afbreek van die ou spoorwegstasie aan die onderpunt van Adderleystraat sou die beeld daarheen geskuif kon word. Op 26 Maart 1959 het die stadsraad die staanplek voor die kunsgalery sonder debat of teenstem goedgekeur (Cape Argus, 26/3/59).

In Maart 1960 is Barato Feyo se indrukwekkende Dias-beeld en sy ewe indrukwekkende voetstuk op die grasperk voor die Nasionale Kunsmuseum onthul. Kunskenners was bekommerd dat die beoogde Smuts-beeld deur die Dias-monument verdwerg sou word.³⁷

Ondanks die SMC se aanvanklike voorneme om van meet af aan ’n internasionale kompetisie te hou, het die komitee in Oktober 1960 slegs plaaslike kunstenaars uitgenooi om voorleggings in te dien (Cape Times, 27/10/60). Dertig inskrywings is ontvang, en volgens mev. Bairnsfather van die SMC was die inskrywings nie na wense nie. Volgens haar wou die komitee “Smuts the human being and thinker” gehad het, nie Smuts die soldaat nie (Cape Times, 15/6/61). Die deelnemers wat daartoe bereid was, se makette is in die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery uitgestal vir besigtiging deur die publiek.

Op 15 Junie 1961 is ’n tweede kompetisie aangekondig waaraan beide binne- en buitelandse kunstenaars sou kon deelneem, ook diegene wie se werk tydens die eerste kompetisie voorgelê is. Die wenprysgeld is van R10 000 na R15 000 verhoog. Die SMC het dit op treffende wyse duidelik gemaak wat hulle in gedagte het: “just over life-size, free and informal, expressive of the man in his most natural, informal times, associated with the mountain and its flowers which he loved”. Die plek waar die beeld sou staan, is beskryf as: “a site with trees and a vision of Table Mountain at the back, hard and clear, sometimes covered with a thin mist, then covered with rain, then covered with the great clouds of the South East wind; now under a hard blue sky that kills colour, now under a grey moist one which accentuates tonal values”.³⁸

Daar is van deelnemers verwag om ’n maket en ’n kopbeeld voor te lê. Die keurkomitee het onder meer bestaan uit Frank Theron en Matthys Bokhorst, na wie reeds verwys is, die bekende Pretoriase argitek Norman Eaton, die direkteur van die Johannesburgse Kunsgalery en kunstenaar Anton Hendriks, die direkteur van die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery, John Paris, asook mev. Bairnsfather (Cape Times, 15/7/63 en 19/7/63).

Van meet af was daar omstredenheid, aangesien sekere Suid-Afrikaanse kunstenaars teen die insluiting van buitelandse kunstenaars beswaar gemaak het. Die rede was dat plaaslike kunstenaars nadat Suid-Afrika die Statebond verlaat het, nie aan Britse kompetisies kon deelneem nie.

Bekende Suid-Afrikaanse beeldhouers soos Ivan Mitford-Barberton, Gerard de Leeuw, Peter Kirchhoff en Danie de Jager het aan die kompetisie deelgeneem. Hulle het almal in realistiese styl gewerk, en die organiseerders se uitnodiging letterlik vertolk deur hulle voorstelle op Smuts as stapper en bergklimmer te skoei.

Mitford-Barberton se maket is grotendeels dieselfde as die beeld wat later voor die Slawelosie verrys het. Dit is verbrons en is in bewaring by die Smutshuis-museum. Gerard de Leeuw se voorstel was ’n peinsende Smuts in velddrag wat op sy kierie leun, en verskyn in Harmsen (1988:116). Peter Kirchhoff se maket toon ’n stappende Smuts, kierie in die een hand en sy bekende panamahoed in die ander. Die maket word deesdae in die Smutshuis-museum uitgestal. De Jager se lyfbeeld was ’n realistiese, staande Smuts met een voet op ’n rots, stapkierie in die een hand, hoed in die ander.³⁹

Figuur 6. Peter Kirchhoff se maketinskrywing vir die Smuts-beeld-kompetisie op uitstalling in die Smutshuis-museum
(Foto deur die skrywer)

Op 5 Desember 1961 is aangekondig dat Sydney Harpley die eerste plek verower het, en Danie de Jager die tweede plek. Vanaf 6 Desember is die deelnemers se makette in die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery uitgestal, en het foto’s daarvan in die koerante verskyn. Dit het heelwat openbare reaksie tot gevolg gehad. Die SMC het later De Jager se maket en gepaardgaande kopbeeld aan die Universiteit van Kaapstad geskenk. Harpley se maket is deel van die Rupert-museum op Stellenbosch se versameling.⁴⁰

Figuur 7. Sydney Harpley se maket vir die Smuts-beeld-kompetisie
(Foto verskaf met die vriendelike vergunning van die Rupert-museum, Stellenbosch)

Die kunskenner Neville Dubouw se reaksie op Harpley se maket was positief, en hy het dit as interessant en dinamies beskryf. Volgens hom was die “hornet’s nest” van protes eintlik teen moderne kuns as sodanig. Harpley se inskrywing is modern in die sin dat dit nie “positively Victorian” is nie, maar waarom moet dit aanstoot gee? (Cape Argus, 11/12/61). Die beeldhouer Lippy Lipschitz was ook tevrede, maar Ivan Mitford-Barberton het gesê die weninskrywing had geen gesig of hande nie, en die beeld sal soos ’n “ogre” in die tuin sit wat veral snags mense bang maak (Cape Times, 7/12/61).

Bokhorst van die SMC het in sy reaksie die publiek daarop gewys dat die maket slegs ’n skets is, en dat daar nooit ’n belofte was van publieke seggenskap in die keuringsproses nie (Cape Argus, 11/12/61).

Sydney Harpley (1927–92) was ’n jong, 34-jarige beeldhouer van Kew,⁴¹ Engeland, wat nog nie die land besoek en nooit vir Smuts in lewende lywe gesien het nie. Hy het sy uitnodiging via die Royal Society of British Sculptors ontvang, en het slegs een maand tot sy beskikking gehad vir die voorbereiding van sy inskrywing. Daar is soos volg oor ’n onderhoud met hom in Brittanje berig:

After winning the competition, Sydney Harpley told an interviewer that the information provided to potential entrants inspired him. He was particularly impressed by a picture of Smuts on one of his mountain hikes – a shirt-sleeved figure looking outwards. Harpley said that his statue would be a sitting figure, but not “coldly” so. It would be informal, the head slightly turned, the face gazing fixedly towards the horizon. (Cape Argus, 6/12/61)

Die foto waarna Harpley verwys het, was een wat die fotograaf W.C. Davies geneem het tydens ’n Smuts-staptog aan die oostekant van Tafelberg.⁴² Dit verskyn as Figuur 3 hier bo.

In April 1962 het Harpley in Kaapstad aangekom om gipsafdrukke van sy maket te maak voordat hy dit sou terugneem na sy ateljee in Brittanje om aan die werklike beeld te werk. Hy het die beoogde plek van oprigting goed bekyk, en ook Vignali se gietery in Pretoria-Noord besoek om besonderhede van die gietproses te bespreek. In ’n koerantonderhoud het Harpley gesê dat foto’s en biografiese besonderhede van Smuts sy begrip van sy onderwerp as ’n veelsydige man van integriteit gevestig het. Harpley het by die geleentheid ook gemeld dat hy ’n Rodin-bewonderaar is (Cape Argus, 9/4/62).

Op 27 Mei 1963 is die krat met die beeld se gipsvorm in Tafelbaai-hawe afgelaai, waarna dit in ’n afgeskermde area voor die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery geplaas is. Harpley het twee maande later aangekom om verder daaraan te werk. Hy het aan ’n joernalis gesê dat sy beeld eerder “an intimacy of character” moet vertoon as om na ’n “tailor’s dummy” te lyk (Cape Times, 15/7/63).

Tydens hierdie verblyf in Kaapstad het Harpley aan Brian Barrow van die Cape Times (20/7/63)⁴³ vertel dat sy idee van die beeld by ’n klein kruis op ’n stukkie papier begin het, aangesien hy Smuts in wese as ’n “Christian character” ervaar het. Die vereiste van ’n informele beeld was die sleutel tot sy skeppingsproses. Hy het alles oor Smuts gelees wat beskikbaar was, en ’n intieme siening van sy karakter as denker en humanis en nie soseer soldaat nie, ontwikkel. Tegnies gesproke was die kop die maklikste, maar ook ’n belangrike aspek, aangesien die effense verwringing daarvan tot die beeld se dinamiek bydra. In die geval van ’n groot beeld soos hierdie is balans wesenlik, veral omdat die eindproduk kalmte en rustigheid moet versinnebeeld. Die linkervoet was van meet af ’n probleem, en hy het dit hier in Kaapstad afgesaag en na die een kant en na binne verstel voordat die gipsvorm na die gieter sou gaan. Oor kritiek dat die beeld nie ’n Smuts-gelykenis is nie, het Harpley aan Barrow gesê:

And what about all the generations to come? When they remember Smuts will they think of the shape of his nose or the height of his cheekbones or will they remember his more enduring qualities? My idea is that when they look at this statue it will set up in them an emotional response that will give them a more intimate feeling for Smuts and the man he was [...] Doing this has been an emotional experience and I think emotionally I got as close to the real Smuts as I possibly can. There is some satisfaction in that.

Vroeër jare se koerantfoto’s het selde reg laat geskied aan ’n standbeeld, en aan ’n gipsvorm nog minder. Die Kaapse leserspubliek se reaksie was uiteenlopend: van “the biggest splurge since Frankenstein” tot “an inspired artwork” (Cape Times, 16/7/63). Oudminister Tommy Boydell se voorstel was dat die beeld op Tafelberg opgerig word, want “the gorilla-like conception and execution of Harpley’s work of art makes the mountain ideal” (Cape Argus, 1/8/63).

’n Afvaardiging van die SMC het intussen in Harpley se teenwoordigheid die gipsbeeld besoek, enkele klein wysigings bespreek en gesê dat hulle hoogs tevrede is (Cape Argus, 18/7/63). Weldra was die gipsvorm op pad na Pretoria-Noord om by Vignali se gietery in brons gegiet te word. Drie maande later het Bokhorst in reaksie op ’n navraag gesê dat die gipsvorm nog by die gieters is: “They are craftsmen – and they will not be hurried” (Cape Argus, 24/10/63).

Figuur 8. Die kunstenaar Sydney Harpley en komiteelede van die SMC bekyk die Harpley-gipsmodel voor die Nasionale Kunsmuseum. Van links: Frank Theron, Hamilton Russell, Alfred Honikman (burgemeester van Kaapstad), Sydney Harpley, Matthys Bokhorst en Anton Hendriks
(Foto: Cape Times, 19 Julie 1963. Wes-Kaapse Argief- en Rekorddiens)

Die voetstuk is deur die firma J.A. Clift in die Paarl vervaardig.⁴⁴ Die argitek Norman Eaton het die SMC van advies oor die voetstuk bedien. Sydney Harpley het na Suid-Afrika gereis om die onthulling by te woon. Dit was sy derde besoek aan die land.⁴⁵

Op Vrydag 29 Mei 1964 is die beeld te midde van groot openbare belangstelling deur Smuts se jongste dogter, Louis McIldowie, onthul. Volgens Die Burger van 30 Mei 1964 is die oggend se verrigtinge deur A.J. van der Merwe van die Groote Kerk, Kaapstad geopen, Frank Theron het groeteboodskappe van sir Winston Churchill, pres. Dwight Eisenhower en koningin Elizabeth II voorgelees, en die burgemeester van Kaapstad, W.J. Peters, het die beeld formeel in ontvangs geneem. Staatspresident C.R. Swart was een van die eregaste, en die vlootorkes onder leiding van kommandeur Imrie en ’n groep oudgediendes in swart kleurbaadjies met medaljes geklee het militêre luister verleen. Die Kaapse stadsraad het ’n filmopname van die geleentheid gemaak.

Die Burger (30/5/64) se vertaalde weergawe van koningin Elizabeth II se boodskap het onder meer gelui:

Ek is bly om te verneem dat veldmaarskalk Smuts se dogter vandag in Kaapstad ’n standbeeld van hom onthul. My volk sal hom altyd onthou soos ek hom onthou: as ’n leier, ’n man met dapperheid, wysheid en verbeelding. Nooit sal ons sy diens ter bevordering van die vryheid in twee wêreldoorloë vergeet nie.

In sy boodskap het Churchill (hy is die volgende jaar oorlede) sy spyt uitgespreek dat hy die geleentheid nie kon bywoon nie. Hy het volstaan met wat hy voorheen in die Britse parlement oor Smuts gesê het: “He did not belong to any single state or nation. He fought for his own country; he thought for the whole world” (Cape Argus, 29/5/64; Cape Times, 30/5/64).

Die bogenoemde (en latere) omstredenheid rondom die Smuts-beeld is tekenend van die man self. Min mense het neutraal teenoor hom gestaan, en dit is steeds die geval. Ook die onthullingseremonie herinner aan die vele fasette van Smuts se lewe en loopbaan: Daar was koninklike hulde, maar ook deelname deur militêre veterane, van wie sommige gewone manskappe was; die verrigtinge is deur ’n Afrikaanse kerkleier geopen, en selfs van sy eertydse politieke vyande het hulle eer betoon. In die aanloop tot die onthulling was daar hernude belangstelling in Smuts as mens en leierfiguur, en het daar interessante koerantartikels oor hom verskyn. In een daarvan het oudministers Van der Byl en Lawrence te kenne gegee dat min mense Smuts werklik geken het (“Remembering Smuts” in Cape Argus, 23/5/64). In ’n ander artikel het die joernalis Anthony Delius onder die opskrif “Memories of Smuts” gesê: “Next week his statue will be unveiled in Cape Town and his spirit returns to haunt the land with his greatness” (Cape Times, 23/5/64).

8.2 Die openbare mening

Die Burger van 30 Mei 1964 het ook berig oor die reaksie van lede van die publiek wat die onthullingsgeleentheid gadegeslaan het. Een toeskouer het die beeld “’n gorilla” genoem; ’n ander het dit met Tarzan vergelyk; en ’n bejaarde persoon wat Smuts baie keer in die parlement sien optree het, se opmerking was: “As genl. Smuts vandag moet sien wat hulle met sy liggaam aangevang het, sal hy bedroef wees. Dit lyk asof ’n swerm bye hom toegetakel het.”

In dieselfde uitgawe was die reaksie van Die Burger se redakteur, Piet Cillie,⁴⁶ ook krities, maar meer gesofistikeerd. Met verwysing na Shakespeare se The tempest het hy gesê dat Smuts nie ’n Caliban was nie, maar ’n Ariel:

Hierdie Smuts-beeld. Dit spyt my. Ek weet net so goed soos enigiemand dat dit nie bedoel is om Smuts se fisieke voorkoms weer te gee nie. Dit is bedoel om sy gees uit te druk.

Dit is presies wat dit nie doen nie. Smuts het nooit daardie soort krag gehad nie. Sy krag was dié van ’n Ariel, en in die Tuine sit nou ’n Caliban. Nóg in sy enigsins wasige skeppingswerk nóg in sy nooit werklik radikale slopingswerk het hy ’n gees openbaar wat só bruut en aards en elementeel uitgedruk kan word soos in hierdie standbeeld nie. Of die wese van Smuts hoegenaamd in so ’n medium weergegee kan word, moet die kunstenaars maar uitmaak.

[…] Ons sal wel daaraan gewoon raak, ons sal dit miskien naderhand selfs waardeer as standbeeld. Maar nie van Smuts nie. Hy was iemand anders.

In dieselfde uitgawe van die koerant was Die Burger se kunsredakteur, F.L. Alexander, egter ’n ander mening toegedaan. Volgens hom was Harpley in staat daartoe om ’n ewebeeld van Smuts op ’n voetstuk te plaas, maar sy bedoeling was om iets te lewer wat werklik monumentaal is. Die beeld is tydloos, het hy gesê – anders as die nabygeleë beeld van genl. Lukin waarvan jy die voue en knope kan tel. “Loop rondom die Smuts-standbeeld en u sal ’n steeds wisselende en steeds interessante spel van kontrasterende buitelyne sien, van volle en holle vorme, en – belangrikste van al – van goed gekontrasteerde en goed gebalanseerde massas.” Alexander verwys na die beeld as ’n stil, kragtige figuur wat teen die lug uitstaan, en dat dit ’n vreemde, nuwe element in ons kuns invoer. Hy glo dat sodra Kapenaars die skok oorleef het om so ’n onverwagse beeld te sien, hulle spoedig sal begin om dit te geniet.

Hoewel die kunsredakteur se optimisme in goeie oordeel gebed was, het Harpley se beeld meer as net skok tot gevolg gehad. Die veteraanpolitikus Japie Basson beskryf hoe hy en medevolksraadslede van die Verenigde Party met blye verwagting om die toegevoude standbeeld vergader het – totdat die doek oopgetrek is. By aanskoue van die beeld het die meeste lede gelyk asof hulle van skok in hulle skoene versteen. Met hulle aankoms in die parlementsgebou het die Verenigde Party-lid vir Seepunt, Jack Basson, “brullend van woede” dadelik begin met ’n fondsinsameling vir ’n meer aanvaarbare beeld van die Generaal (Basson 2006:42–3).

Nog ’n destydse openbare figuur wat nie van die beeld gehou het nie, was die ministersvrou en rubriekskrywer Joyce Waring. Sy kon nie verstaan waarom die komitee die beeld aanvaar het nie, want dit is nie ’n weergawe van Smuts nie. Laasgenoemde was ’n skraal, seningrige man, en die beeld is van ’n groot plaasboer. Dit weerspieël niks van Smuts se fyn gelaatstrekke nie, en beeld hom ook nie uit as die staatsman, denker en esteet wat hy was nie (Sunday Times, 31/5/64).

’n Uitgesproke Ivan Mitford-Barberton het aan die Sunday Times gesê dat die beeld nie Smuts uitbeeld nie, maar eerder iets soos ’n reusagtige gorilla. Dit is nie ’n goeie beeldhouwerk nie. ’n Suid-Afrikaner sou Smuts beter uitgebeeld het. “I cannot agree that the Smuts statue will do much to show the great man we all knew and admired (Sunday Times, 31/5/64).” Volgens dieselfde berig was nog ’n beeldhouer, Lippy Lipschitz, van mening dat dit ’n baie interessante beeldhouwerk is. Hoewel die beeld nie ’n gelykenis van Smuts is nie, is dit deur hom geïnspireer.

’n Maand ná die onthulling het vier organisasies van oudgediendes (waaronder die South African Heavy Artillery Association) gemobiliseer en ’n Smuts Statue Replacement Committee gestig (Cape Argus, 26 en 30/6/64).

Die sterk meningsverskille oor die beeld het tot ’n heftige debat in die Kaapse stadsraad gelei. Raadslid Berman het gevra dat die beeld verskuif moet word. Burgemeester Peters het gesê dat hy tydens die onthullingseremonie die beeld aanvaar het, en nie nou van mening kan verander nie. Oor die abstrakte aard van die beeld het hy bygevoeg: “Very few of us reflect in our physical features what is in our hearts. Mr. Berman is infinitely more useful as a citizen than his physical appearance would reflect” (Cape Argus, 1/7/64).

Die kunstenaar en kunskritikus Erik Laubscher was ten gunste van die Harpley-beeld en het inwoners van Kaapstad se negatiewe reaksie en onvermoë om iets nuuts te aanvaar, sterk veroordeel (Cape Argus, 17 en 23/6/64).

Nogtans het die ontevredenheid oor die Harpley-beeld in heftigheid toegeneem. Op 8 Julie 1964 het die Cape Times berig dat ’n petisie vir die verwydering van die Harpley-beeld vir handtekeninge versprei word, en op 9 September 1964 het Jack Basson en ’n voormalige hoof van die Suid-Afrikaanse Lugmag, Kenneth van der Spuy, die petisie met 3 000 handtekeninge aan die stadsowerheid oorhandig (Cape Times, 17 en 23/6/64). Op 13 Julie 1964 berig die Cape Times dat die beeld gevandaliseer is deurdat dit met ’n sementbom gegooi, en die woorde “I am a monster take me away” op die voetstuk aangebring is. Ten einde die gemoedere te laat bedaar, het Frank Theron as voorsitter van die SMC verklaar dat diegene wat nog ’n Smuts-beeld in uniform wou oprig, welkom is om dit te doen. Daar is immers meer as een Rhodes-beeld in Kaapstad (Sunday Times, 11/7/65).

In die volgende jaar het die kwessie selfs na die parlement uitgekring. Jack Basson het in die volksraad gevra dat die regering moet ingryp deur die Harpley-beeld te laat verwyder. Minister Dirkie Uys het namens die regering gesê dat hulle niks aan die saak kan en gaan doen nie (Cape Times, 28/9/66).

Die uiteenlopende openbare reaksie op die eerste Smuts-beeld is ter sake omdat dit die waarde van openbare huldigingskuns as dryfveer vir meningswisseling beklemtoon. Dit is ook aanduidend van sekere lede van die publiek se destydse vlak van kunswaardering en ontvanklikheid vir nuwe idees, en belig verder die beweegredes vir die oprigting van die tweede Smuts-beeld.

8.3 Die menings van kunskenners

In die lig van die fel openbare reaksie op die Harpley-beeld is dit wenslik om van kunskenners se sienings kennis te neem.

Matthys Bokhorst het tydens ’n vergadering van die SMC aan die lede verduidelik dat die beeld se oë verskil omdat Harpley dit so bedoel het. Ander beeldhouers gebruik ook die tegniek – die regteroog weerspieël die innerlike, en die linkeroog die onderwerp se blik op sy of haar medemens.⁴⁷ Volgens Duffey (1976:90) bied die ongewone oë – die een met ’n oogbal en die ander slegs met ooglede – ’n goeie speelveld vir lig en skaduwee.

Die kunskritikus Heather Martienssen van die Universiteit van die Witwatersrand het die beeld kort ná die onthulling besoek en dit as “humpish, odd – and magnificent” beskryf. Sy het ook gesê dat mense wat die beeld kritiseer omdat dit nie ’n gelykenis is nie, die standbeelde van Dias en Van Riebeeck aanvaar, hoewel niemand weet hoe hulle gelyk het nie. Sy voeg by (Sunday Chronicle, 3/1/65):

Is it a good work of art? This is not absolutely easy to say. Seen against the careful colonial classicism of the Art Gallery it looks humpish and odd.

Then as one changes one’s position and the great restless figure looms against the mountain with its agitated veil of clouds, something magnificent emerges. Here at last is something interesting in a public monument in South Africa.

Neville Dubow vind die heftige openbare reaksie op die Harpley-beeld nie vreemd nie, aangesien ’n oningeligte publiek nie iets anders as ’n “cosy piece of municipal portraiture” verwag het nie. Volgens hom is dit ironies dat die werk nie revolusionêr is nie: Harpley, as bewonderaar van Rodin, se beeld toon sterk Rodineske impressionisme. Hoewel enkele tegniese besware geopper kan word (’n teenstrydigheid tussen kop en torso), is die resultaat ’n sterk beeld, sterk bedink en sterk uitgevoer (Dubow 1964:25).

Na die kunstenaar en kunskritikus Erik Laubscher se mening dat inwoners van Kaapstad se kritiek op die Harpley-beeld dui op ’n onvermoë om iets nuuts te aanvaar (Cape Argus, 17 en 23/6/64), is reeds verwys. In ’n latere artikel het hy wel gesê dat Harpley die beeld se uitgestrekte been verwring het deur dit te dik te maak (Laubscher 1974:46).

Hagg (1974:31) se waarnemings van Harpley se beeld is (in jukstaposisie teenoor dié van Mitford-Barberton) besonder gunstig:

Wat sien ons nou in Harpley se beeld? Voor ons sit ’n reus, wat ver in die toekoms staar.

[...] Hoe hy lyk, is nie heeltemal duidelik nie. Hy leef bo ons in ’n ander gedagtewêreld, onbekommerd oor die onbenullighede wat sy grootse planne probeer dwarsboom. Hy is onkeerbaar en is deel van sy land en van die berge. Die modellering bring die verwantskap tussen die persoon en die rotse baie sterk na vore. Die skoonheid of gelykenis van hierdie man tel nie meer nie. Hy is bo die tydelike verhewe. Hy is verweer soos die land wat hy bestuur. Die komposisie is diagonaal om dit dinamies te maak. [...]

Bowendien lê die uitdrukking in die vorm vas en nie in gebare of gesigsuitdrukking nie. [...]

Hy wou Smuts as leier en as siener in die toekoms uitbeeld en daarin het hy geslaag. Daarmee is ’n kunswerk van geweldige inhoud en roem aan ons kultuur toegevoeg. Alleen ter wille van die kunsaspek behoort ons dankbaar te wees.

Figuur 9. Sydney Harpley se monogram aan die Smuts-beeld se voorkant
(Foto deur die skrywer)

Duffey wys daarop dat Harpley wegbeweeg het van ’n benadering van konvensionele, staande figure soos Henry Pegram se Rhodes en Van Wouw se Kruger, en dat hy Smuts se karakter en persoonlikheid werklik monumentaal uitgebeeld het deur die figuur op ’n kalm en informele manier op ’n rotsblok te plaas. Daardeur het hy, weliswaar te midde van besware, die publiek van ’n nuwe kunsrigting in dié verband bewus gemaak (Duffey 1976:89).

Volgens Crump en Van Niekerk (1988:48) is die Harpley-beeld die mees omstrede standbeeld in die land. Die opdraggewers het aan die kunstenaar ’n tema verskaf, maar geen beperking geplaas op die vertolking daarvan nie, en “[f]or a South African society, visually illiterate and conservative, twentieth century sculpture has been completely incomprehensible”.

Frieda Harmsen beskou die Harpley-beeld as een van die beste openbare standbeelde in Suid-Afrika. Dit was die beeldhouer se opdrag om ’n monument van Smuts te skep, nie ’n portret nie. Hy het sy onderwerp as ’n rots sittende op ’n rots uitgebeeld: “Though General Smuts may have been lean and wiry, memorable for his sharp features, spruce bearing and staccato movements and speech, he stood firm as a rock in his conduct.” ’n Monument is nie beperk tot die onderwerp as persoon nie, maar dra ook iets oor wat universeel is. Sy voeg by dat oningeligte en ongevoelige lede van die publiek gewoonlik nie die inherente beeldhoukundige eienskappe van so ’n werk na waarde skat nie, aangesien dit neig om die oppervlakkige en verbygaande fisieke eienskappe wat vir die onervare beoordelaar as verwysingsraamwerk dien, te oorskadu. Sy meld ook dat Harpley se werk suksesvol is omdat die verwysing na Smuts byna toevallig is, maar tog onmiskenbaar (Harmsen 1988:115–6).

Van Heerden (2024) beskou die Harpley-beeld as een van die grootste kunsskatte in Suid-Afrika, en sê dat dit as modernistiese kontemporêre beeldhouwerk en aangrypende uitbeelding van Smuts enige tyd in die genre van uiters bedrewe internasionale kunstenaars soos Henry Moore geplaas kan word. Hy beskou dit ook as ’n manjifieke uitbeelding van Smuts se karakter.

Ek het reeds die stelling gemaak dat ’n geslaagde openbare huldigingskunswerk eerder ’n uitbeelding as ’n afbeelding van die betrokke persoon moet wees, en aan die waarnemer nie ’n finale antwoord nie, maar ’n vertrekpunt vir debat moet bied. Om dit te bereik, moet die kunstenaar sy onderwerp goed ken. Ek het ook gesê dat ware kuns oor die verkenning van nuwe horisonne en hervertolking van die bestaande gaan, en dat ’n rotsgefundeerde Smuts ’n goeie uitbeelding van Jan Smuts sou wees. Bostaande kritiek deur kunskenners dui daarop dat Harpley se kunswerk aan hierdie vereistes voldoen.

Volledigheidshalwe word gemeld dat Harpley se Smuts aanvanklik die sentrale gedeelte voor die Iziko Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery met twee ander beelde gedeel het. Dirk Wolbers se stemmige uitbeelding van Maria de la Queillerie en João Barata Feyo se treffende Dias-beeld is onderskeidelik in 1968 en die 1980’s seewaarts na die Heerengracht verplaas. Die verskuiwing van die Dias-beeld het van die Harpley-beeld se moontlik tydelike staanplek ’n permanente een gemaak.⁴⁸

 

9. Die tweede beeld: die Mitteron-Barberton-beeld

9.1 Die aanloop en onthulling

Op 24 April 1968 berig die Cape Argus oor die stigting van die New Smuts Memorial Committee (hierna die “NSMC” genoem). Aanvanklik het die komitee bestaan uit oudregter en -politikus Leslie Blackwell, lugmaglegende Kenneth van der Spuy, skrywer en Smuts-biograaf Sarah Gertrude Millin (sy is kort daarna oorlede), Piet van der Byl en Jan Dommisse, VP-politikus en latere burgemeester van Kaapstad. Dit is onbekend of ’n kunskenner in enige stadium lid of adviseur van die komitee was.

Volgens Duffey (1976:208) het die NSMC aanvanklik op Jack Penn as kunstenaar besluit, maar hy het hom aan die proses onttrek. Hierna het die Kaapse kunstenaar Ivan Mitford-Barberton (1896–1976) die opdrag vir ’n nuwe of tweede Smuts-beeld ontvang.

Benewens die tweede Smuts-beeld is Mitford-Barberton ook bekend om sy aangrypende beeld van die sogenaamde laaste luiperd by Houtbaai en sy muurpanele en reliëfwerk aan die buitekant van die Old Mutual-gebou in Kaapstad se middestad.

Mitford-Barberton het kort ná Smuts se dood ’n vreemde en ambisieuse huldigingsplan per brief aan Koos Strauss as lid van die sentrale Smuts Memorial Committee voorgelê. Hy het na die bekende Mount Rushmore Memorial in die Verenigde State van Amerika verwys, en sy kunstenaarsdienste aangebied om ’n beeltenis van die ontslape Smuts aan die seekant van Leeukop uit te kap. Later het hy sy voorstel aangepas: Hy sou die gesigte van generaals Botha, Smuts en Hertzog teen Paarlberg aanbring. In beide gevalle het hy ’n voorlopige kosteberaming verskaf. Hierdie voorstelle het nie die nodige byval gevind nie.⁴⁹

Die tweede Smuts-beeld is geskoei op die maket wat Mitford-Barberton vir die eerste kompetisie ingedien het, maar die kop verskil (Duffey 1976:209–10). Die maket het egter veel vroeër die aandag getrek. Te midde van voormelde twis oor die plasing van die eerste Smuts-beeld het die Cape Argus van 9 Oktober 1958 ’n uitbeelding van ’n raadgewende ingenieur se voorstel gepubliseer. Dit is onbekend of Mitford-Barberton hom met hierdie voorstel vereenselwig het.

Figuur 10. Mitford-Barberton se maket bo-op ’n onbekende ingenieur se voorgestelde “Smutshek” aan die onderpunt van Goewermentslaan
(Foto: Cape Argus, 9 Oktober 1958. Wes-Kaapse Argief- en Rekorddiens)

Op 30 April 1968 berig die Cape Times dat die NSMC Kaapstad se stadsraad versoek het om ’n toewysing te doen vir die plasing van ’n nuwe Smuts-beeld in “farmer’s clothes”. Die komitee het as moontlike plasingsplekke Groentemarkplein en die omgewing van die spoorwegstasie in Adderleystraat aan die hand gedoen. Volgens dieselfde koerant van 11 Maart 1969 het die stadsraad goedgekeur dat die beeld op Groentemarkplein mag staan, weliswaar onderhewig aan toestemming deur die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede (RNG).⁵⁰ Die plein is in die 17de eeu gevestig, en huisves die ou Stadhuis wat in 1761 voltooi is.⁵¹

Die RNG het hierna egter toestemming geweier vanweë die plein se historiese aard, en die feit dat Smuts nie ’n spesifieke verbintenis daarmee gehad het nie (Cape Times, 19/6/69 en Cape Argus, 28/7/69).

Hierna het die stadsraad goedkeuring verleen dat die beeld teen Kloofnek geplaas word, maar die Tafelberg Bewaringsraad het die besluit geveto (Cape Argus, 17/9/70).

Op 25 Februarie 1971 het die stadsraad van Kaapstad aan die hand van ’n plan finale goedkeuring verleen vir die tweede Smuts-beeld se huidige staanplek voor wat toe as die Kultuurhistoriese Museum bekend was, en sedert 1998 die Iziko Slawelosie genoem word. ⁵² Die besluit was onderhewig aan administrateursgoedkeuring, en op 22 Julie 1971 is die stadsklerk in kennis gestel dat dit verleen is.⁵³

Nie een van laasgenoemde twee besluite maak melding van konsultasie met of goedkeuring deur die RNG nie. In die (baie volledige) notules van RNG-vergaderings vir daardie tydperk verskyn slegs een verwysing na die tweede Smuts-beeld. Tydens die vergadering van 5–8 Oktober 1970 het die raad soos volg besluit: “The Secretary reported that a suitable site for the proposed statue appears to have been found. AGREED to take no further action”.⁵⁴

Figuur 11a. Lede van die New Smuts Memorial Committee besigtig die model vir die kop van die tweede Smuts-beeld in beeldhouer Mitford-Barberton se ateljee.
(Foto: Smutshuis-museum)

Figuur 11b. Ivan Mitford-Barberton en sy beeld by die gietery
(Fotograaf onbekend; foto deur die Smutshuis-museum verskaf)

Die beeld is op Saterdagoggend 26 Januarie 1974 onthul en deur die burgemeester van Kaapstad, Dave Bloomberg, in ontvangs geneem. Die staatspresident, J.J. Fouché, het in sy geleentheidsrede gesê dat Smuts soos alle groot politieke leiers ook sterk teenkanting ervaar het, maar dat alle Suid-Afrikaners dit eens is dat hy ’n kolos was. Hy het verwys na Smuts se belangrike politieke en militêre rol, maar bygevoeg dat die beeld wat onthul word, Suid-Afrikaners opnuut bewus sal maak van Smuts die mens, ’n nederige liefhebber van ons lewenswyse, ons grond en ons berge (Cape Argus, 26/1/74).

9.2 Die menings van kunskenners

Koerante wat ná die onthulling van Mitford-Barberton se handewerk verskyn het, weerspieël nie naastenby dieselfde heftige openbare reaksie as in die geval van die Harpley-beeld nie. Kunskenners is dit egter eens dat die beeld nie ’n geslaagde openbare kunswerk is nie.

Hagg (1974:31) vergelyk die twee Smuts-beelde met mekaar. Na sy gunstige belewenis van die Harpley-beeld is reeds verwys. Oor die tweede beeld is hy eweneens uitgesproke:

Wat gee Mitford-Barberton ons daarenteen? ’n Portret van Smuts. “Hulle” sê selfs presies soos hy gelyk het. Hy het selfs die kop afsonderlik gemaak om die gelykenis beter te kan oordra. Die geheel is natuurlik hierdeur verbreek. Dit word ’n kopie en ’n kopie is altyd leeg as dit net vorm is. ’n Portret sonder gelykenis van die siel is leeg. ’n Boodskap alleen op die gesigsuitdrukking verloor sy waarde. Anatomies is die beeld swak. Drapering en houding lyk soos dié van ’n winkelpop. Die onderlinge verhoudings is verkeerd: die bene is byvoorbeeld te kort vir die swaar bolyf, die kop is skeef opgesit.

Mitford-Barberton het aan die eise van die onopgevoede publiek voldoen.

Verwyte tot die kunstenaar is nie hier gepas nie. Solank ’n groot gedeelte van ons volk weier om self kultuurskeppend op te tree, moet hulle nie produkte van ’n hoër gehalte van ander verwag nie.

In dieselfde jaar (1974) lewer Erik Laubscher sterk kritiek op Mitford-Barberton se werk. Volgens hom misluk dit as monument, beeldhouwerk en kunswerk. Die torso is plat en leweloos asof dit eers uit ’n stuk klei gesny is, waarna groot sakke en ’n paar arms daarteen vasgedruk is. Volgens hom het beide Harpley en Mitford-Barberton Smuts se linkerbeen verwring. In Harpley se geval is dit te dik en dié van Mitford-Barberton se beeld is te kort. Vir Laubscher is die ontstellendste aspek van laasgenoemde die swak verhoudings. Hy maak ook die interessante en belangrike waarneming dat die beeld op die verkeerde plek staan. Dalk het die beeldhouer ’n hoër voetstuk of ’n ander omgewing met natuurlike plantegroei bo op Tafelberg in gedagte gehad, waar die beeld se foute sou verdwyn het. Hy vervolg (Laubscher 1974:46):

This was not to be. The work has been placed at the top of Adderley Street in front of the Cultural History Museum (formerly the Old Supreme Court) and in the elegant environment the work jars, is out of proportion with the surrounding architecture and clutters the top of Adderley Street.

Laubscher meld ook dat Harpley se beeld in ’n omgewing is wat dit komplementeer en waar dit as beeldhouwerk beskou en waardeer kan word, terwyl die tweede beeld geen verbintenis met die omgewing het nie. Hy sê dat dit onbekend is waarom die betrokke bewaringsowerheid toegelaat het dat die beeld vlak voor ’n nasionale gedenkwaardigheid geplaas word.

Volgens Duffey (1976:210) het die beeld as monument, beeldhouwerk en kunswerk “hopeloos misluk”. Hy wys op die ironie van die situasie, naamlik dat die beeld wat bedoel was om in reaksie op Harpley se werk soos Smuts te lyk, self nie Smuts uitbeeld nie. Dit mag dalk ’n gekopieerde fotografiese weergawe van die generaal se gelaatstrekke wees, maar van sy dinamiese persoonlikheid is niks te bespeur nie. Boonop ontbreek dit die beeld aan behoorlike onderlinge verhoudinge. Daar is geen volume, geen liggaam in die klere nie; die liggaamshouding is onnatuurlik penregop en die kop en nek in ’n ongemaklike, stywe posisie. Duffey is van mening dat Mitford-Barberton te oud was om ’n opdrag van hierdie omvang na behore te hanteer. Nog ’n ernstige probleem is die beeld se plasing. As “beeldhoukundige warboel” pas dit glad nie by die eenvoudige fasade van die Slawelosie (toe die Kultuurhistoriese Museum) nie. Die beeld sal in die toekoms vir monumentele beeldhouers ’n negatiewe voorbeeld wees van wat verwag kan word wanneer ’n beeldhouer bereid is om die gehalte van sy werk te verlaag tot die kunssmaak van die algemene, oningeligte publiek.

Ook Harmsen (1988:117) vergelyk die twee Smuts-beelde met mekaar, en ervaar die tweede daarvan glad nie as oortuigend nie:

Each part of the Mitford-Barberton SMUTS is awkwardly placed, and therefore all sense of suppleness, strength and potential movement has been annihilated, while in the Harpley the flowing rhythm and enlarged forms accentuate litheness and power.

 

10. Eie waarneming: ’n vergelyking tussen die twee Smuts-beelde

Wanneer kunskritiek, die voorgestelde vereistes vir geslaagde openbare huldigingskuns en ’n biografiese blik op Jan Smuts in ag geneem word, is Harpley se Smuts-beeld ongetwyfeld ’n suksesvolle uitbeelding van sy onderwerp en van besondere kulturele betekenis. Deur sy beeldhouwerk tree Harpley in gesprek met die waarnemer. Omdat die beeld betreklik abstrak van aard is, laat dit ruimte vir interpretasie en nadenke oor wie en wat Jan Smuts was.

Hierbenewens staan die beeld op een van die beste plekke wat Kaapstad kan bied. Jan Smuts en Tafelberg was een, en die kunswerk (met die berg in die agtergrond) bevestig hierdie band sonder dat die kunstenaar van geykte begklimbybehore gebruik gemaak het. Die harmonie tussen beeld en omgewing verleen ’n sekere dinamiek: Die kunswerk verander van voorkoms namate weersomstandighede en Tafelberg van “bui” verander.

Die Norman Eaton-ontwerpte voetstuk se hoogte en plasing stel die waarnemer in staat om die beeld vanuit alle rigtings te bekyk en te waardeer. Dit is vanuit elke hoek interessant, en sê iets van Jan Smuts se veelkantigheid.

In sy kritiek op Harpley se inskrywing het Mitford-Barberton gesuggereer dat ’n buitelander nie die “ware Smuts” kan uitbeeld nie. Tog was dit juis Harpley se vars, onbevange blik op Smuts wat tot die sukses van sy kunswerk bygedra het. Terwyl sy Suid-Afrikaanse mededingers vasgevang was in ’n stapstewel-en-kierie-denkpatroon en allermins van plan was om die Suid-Afrikaanse publiek met iets buitengewoon te konfronteer, het ’n buitelander se nuwe, kreatiewe benadering tegelyk geskok en betower.

Die Harpley-keurkomitee met vooraanstaande kunskenners soos Matthys Bokhorst, Anton Hendriks en John Paris in hulle geledere verdien hernude lof vir die waagmoed wat hulle 60 jaar gelede aan die dag gelê het. Dit is duidelik dat daar tussen kunstenaar en komitee wedersydse begrip en goeie samewerking was, om sodoende ten spyte van heftige (soms beledigende) openbare reaksie die strewe na ’n geslaagde uitbeelding van Jan Smuts te versterk.

Figuur 12. Heather Martienssen se kommentaar oor die Harpley-beeld: “Here at last is something interesting in a public monument in South Africa.”
(Foto deur die skrywer)

Figuur 13. Die Harpley-beeld staan op een van die beste plekke wat Kaapstad kan bied, en verander van voorkoms namate Tafelberg van “bui” verander.
(Foto deur die skrywer)

Hierteenoor is Mitford-Barberton se beeld bedoel om ’n blote afbeelding te wees, en is dit ook in daardie opsig nie geslaagd nie. Mitford-Barberton se Smuts is sonder ware liggaam of siel. Elke foto, nuusfilm en beskrywing rakende Smuts se bergklimtogte beeld iemand uit wat vreugde en vrede ervaar.⁵⁵ Sy seun en biograaf wy trouens ’n hoofstuk aan sy pa se liefde vir stap en oefening (Smuts 1952:397–401). Al hierdie bronne was tot Mitford-Barberton se beskikking, maar sy beeld se gesigsuitdrukking en liggaamshouding weerspieël niks daarvan nie. Aan Smuts as iemand met kenmerkende, skraal skouers het Mitford-Barberton die breë, vierkantige skouers van ’n groot man gegee. Selfs die plooie in die kledingstukke is kunsmatig en ongemotiveerd.

Die geheelindruk van Mitford-Barberton se werk is een van geforseerdheid: die kleredrag, die houding, die poging om Smuts na Smuts te laat lyk. Al is die kunstenaar dalk nie daarvoor te blameer nie, is die plasing van die beeld net so geforseerd: op ’n besige sypaadjie ingewig tussen ’n onverwante nasionale gedenkwaardigheid en Adderleystraat – ’n plek waarmee Smuts geen verbintenis gehad het nie. Die nabye ligging van die parlement bied ook geen motivering nie, aangesien die Smuts nie as premier of politikus uitgebeeld word nie, maar as bergklimmer.

Figuur 14. Volgens kunskenners vertoon Mitford-Barberton se beeld styf en onoortuigend.
(Foto deur die skrywer)

Figuur 15. Kunskritici is dit eens: Mitford-Barberton se Smuts-beeld staan op die verkeerde plek.
(Foto deur die skrywer)

 

11. Aanbeveling

11.1 Inleidend

Soos uit die geskiedenis van die oprigting van die twee Smuts-beelde blyk, gaan openbare huldigingskuns nie net oor verering nie, maar gee dit ook aanleiding tot lewendige openbare debat, wat deur wakker en ingeligte openbare menings gevoed behoort te word. Implementering van die voorstelle in hierdie artikel sal die aandag opnuut vestig op slawerny aan die Kaap, Jan Smuts as indrukwekkende maar ook omstrede figuur, en die aanwending van openbare huldigingskuns vir doeleindes van inklusiwiteit en empatie.

Die verwydering en oordeelkundige vervanging van die tweede Smuts-beeld sal wesenlik daartoe bydra om die Kompanjiestuin en omstreke se monumentelandskap meer verteenwoordigend te maak en die onreg van die beeld se onsensitiewe en eensydige plasing reg te stel. Anders as die Harpley-beeld is die kunsgehalte van die Mitford-Barberton-beeld nie van so ’n aard dat die verwydering daarvan die omgewing kultureel gesproke sal verarm nie. As bewaarnemers en eienaars van die twee Smuts-beelde is Stad Kaapstad die aangewese instansie om Erfenis Wes-Kaap in hierdie verband met ’n permitaansoek te nader.

11.2 Nuwe staanplek

Na die kunskritikus Erik Laubscher se mening dat die tweede beeld in ’n meer natuurlike omgewing beter sou vertoon het (1974:46), is reeds verwys. Kirstenbosch sou ’n gepaste nuwe staanplek bied, op voorwaarde dat dit sonder voetstuk en sonder versteuring van natuurlike plantegroei geskied. Volgens eie waarneming beskik Kirstenbosch reeds oor dierebeelde deur Dylan Lewis en Llewellyn Davies en ’n Mandela-borsbeeld deur John Gardner. Ten spyte van gebreke kan Mitford-Barberton se beeld in so ’n omgewing tot sy reg kom en selfs ’n toeriste-aantreklikheid word. Kirstenbosch is as Wêrelderfenisgebied die beginpunt van die internasionaal bekende Smuts-wandelpad, beter bekend as die Smuts Track. Indien die beeld op ’n gemaklike grondvlakhoogte en sonder voetstuk geplaas word, kan dit ’n fotogeleentheid bied aan stappers en veral kinders wat van voorneme is om die wandelpad aan te durf, of dit reeds gedoen het. Dit sou ’n gepaste viering van die niepolitiese, omgewingsbewuste en natuurkundige sy van Smuts se lewe wees.

Figuur 16. Die begin van die Smuts-wandelpad, Kirstenbosch
(Foto deur die skrywer)

Sodanige verskuiwing sal uiteraard met die nodige ontvanklikheid aan die kant van die raad van die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) gepaard moet gaan. In die alternatief kan plasing by Smuts se geboorteplek, Bovenplaats naby Riebeek-Wes, of die Smutshuis-museum naby Irene, waarna reeds verwys is, oorweeg word. Bovenplaats beskik reeds oor ’n indrukwekkende borsbeeld van Smuts deur die kunstenaar Donovan van Zyl.

11.3 Vul die leemte

Indien die tweede Smuts-beeld wel verskuif sou word en ’n voetstuk sou agterlaat, ontstaan die vraag of en hoe die leemte sinvol gevul sou kon word.

’n Slawemonument voor die Iziko Slawelosie sou gepas wees omdat deel van die Slawelosie daar geleë was, en ook aansluiting vind by die Kompanjiestuin wat met die hulp van slawearbeid uitgebou en onderhou is. Daar is reeds ter inleiding verwys na Wilma Cruise en Gavin Younge se slawemonument wat in 2008 op Kerkplein voor die Groote Kerk onthul is. Dit bestaan uit 11 granietblokke met inskripsies. Volgens Younge (2017:61) was daar destyds onder lede van die publiek ’n voorkeur vir ’n meer dramatiese uitbeelding van slawebevryding. Dalk kan hierdie behoefte aan die visuele in ’n nuwe standbeeld eerder as ’n ander tipe monument gestalte kry. Sodoende sal die tweede monument nie ’n herhaling van die eerste wees nie, maar dit op sterk, beeldende wyse aanvul.

So ’n slawebeeld sou ’n nuwe en opwindende geleentheid aan veral plaaslike kunstenaars bied. Stad Kaapstad kan vir openbare deelname voorsiening maak sonder dat dit kunsgehalte negatief beïnvloed. Ek stel voor dat die publiek die makette wat vir doeleindes van ’n kompetisie in dié verband gelewer word, in die Iziko Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsgalery kan besigtig. Openbare voorkeur kan tot die samestelling van ’n kortlys lei of in die keuringsproses ’n sekere waarde verteenwoordig. Die finale besluit moet egter die verantwoordelikheid van ’n verteenwoordigende, dog kundige komitee wees wat steeds kunsgehalte voorop sal stel.

 

12. Slotopmerking

Die wanbalans in die monumentelandskap in en om die Kompanjiestuin verg ’n holistiese benadering aan die hand van die riglyne en oorwegings wat in die inleiding genoem is. Afgesien van die behoefte aan regstelling is die twee Smuts-beelde se kunsmeriete en kulturele betekenis, rede vir oprigting asook moontlike bestemming en vervanging na verskuiwing, van belang. In die lig hiervan en die reaksionêre, onsensitiewe plasing van die tweede beeld op ’n bestrede erfenisplek, behoort dit paslik verskuif en vervang te word. Terselfdertyd is behoud van die eerste beeld aangewese. Afgesien van sy enorme bydrae as historiese figuur bied ook ander fasette van Jan Smuts genoegsame rede om hom as merkwaardige Suid-Afrikaner in herinnering te roep. Nie deur bloot sy standbeeld in die Kompanjiestuin te behou nie, maar ook deur volgehoue debat oor sy lewe en nalatenskap en die wyse waarop Sydney Harpley daaraan gestalte gegee het.

 

Dankbetuiging

Graag betuig ek my waardering vir die volgende persone se vriendelike hulpvaardigheid:

Anri van der Westhuizen van die Unisa-bewaarplek

Eliz-Marie Schoonbee van die Rupert-museum, Stellenbosch

Erika le Roux en personeel van die Wes-Kaapse Argief- en Rekorddiens

Rifqah Daniels van die Suid-Afrikaanse Erfenishulpbronagentskap, Kaapstad

 

Bibliografie

Anglo Boer War.com. s.j. https://www.angloboerwar.com/forum/17-memorials-and-monuments/28110-boer-war-memorial-uitenhage-sa-man-fined-for-defacing-boer-war-statue (7 April 2024 geraadpleeg).

Anoniem (samest.). 1999. Hulle het ons eeu gevorm. Die invloedrykste Suid-Afrikaners van die twintigste eeu. Kaapstad: Human & Rousseau.

Basson, J. 2006. Politieke kaarte op die tafel: parlementêre en ander herinneringe. Kaapstad: Politika.

Beukes, P. 1992. The romantic Smuts. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1994. The religious Smuts. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1996. Smuts the botanist. Kaapstad: Human & Rousseau.

Botha, M.C. 1952. Die huldejaar 1949. Pretoria: Beheerraad van die Voortrekkermonument.

Boucher, D. en B. Ngqulunga (reds.). 2024. Reappraising the life and legacy of Jan C. Smuts. Johannesburg: University of Johannesburg Press.

Bowl of Chalk – London walking tours: the statues of Parliament Square. 2013. https://www.bowlofchalk.net/things-are-afoot/the-statues-of-parliament-square (24 Augustus 2023 geraadpleeg).

Crafford, F.S. s.j. Jan Smuts: ’n biografie. Vertaal deur F.A Venter. Kaapstad: Edina Works.

Crump, A. en R. van Niekerk. 1988. Sculptures and reliefs: Cape Town. Kaapstad: Clifton.

Delegations of Heritage Western Cape in terms of section 26 of the National Heritage Resources Act (25 of 1999) C13/3/3/1/2. https://www.hwc.org.za/sites/default/files/HWC%20Delegations_Feb%202024_WD.pdf.

Dubow, N. 1964. Statues in the park. South African Architectural Record, Augustus, bl. 25.

Duffey, A.E. 1976. Openbare beeldhoukuns in Suid-Afrika met spesifieke verwysing na vollengte losstaande standbeelde. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Du Pisani, K. (hoofred.). 2017. Jan Smuts: van Boerseun tot wêreldverhoog. Pretoria: Protea Boekhuis.

Erfenis Wes-Kaap – Riglyne vir openbare monumente en gedenkstene. Goedgekeur op 26 Augustus 2015. https://www.westerncape.gov.za/assets/departments/cultural-affairs-sport/guidelines_monuments_memorials_-_afr.pdf.

Fransen, H. 1981. Drie eeue kuns in Suid-Afrika. Pietermaritzburg: Anreith.

Friedlander, Z. (red.). 1970. Jan Smuts remembered: a centennial tribute. Kaapstad: Howard Timmins.

Garcia, A. en I. van der Waag. 2024. Botha, Smuts and the First World War. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.

Geyser, O. 1956. The old supreme court building. In Shell (red.) 2009.

—. 2017. Jan Smuts die intellektueel. In Du Pisani (hoofred.) 2017.

Graaff, De V. 1970. Jan Smuts – the man. Notas gedateer 11 Mei. Sir De Villiers Graaff-versameling, lêernommer 283.3. Unisa Institutional Repository.

—. 1993. Div looks back: the memoirs of Sir De Villiers Graaff. Kaapstad: Human & Rousseau.

Gravett, W.H. s.j. Jan Christian Smuts in context: an answer to Mazower and Morefield. https://repository.up.ac.za/handle/2263/61396?show=full (3 April 2024 geraadpleeg).

Hagg, G. 1974. Tweemaal Jan Smuts. De Arte, 9(16):31–7.

Harmsen, F. 1988. Looking at South African art: a guide to the study and appreciation of art. 2de uitgawe, 2de druk. Pretoria: J.L. van Schaik.

Ingham, K. 1986. Jan Smuts: The conscience of a South African. Londen: Palgrave Macmillan.

International Bar Association. 2021. Contested histories in public spaces: principles, processes and best practices. Londen: International Bar Association. https://www.ibanet.org/contested-histories (1 April 2024 geraadpleeg).

Iziko Museums-webblad. s.j.a. The Slave Lodge: excavations in 2000 | Heritage of slavery. https://slavery.iziko.org.za/excavation (28 Augustus 2023 geraadpleeg).

—. s.j.b. https://www.iziko.org.za/museums/old-town-house (10 Junie 2024 geraadpleeg).

Jarrassé, D. 1995. Rodin: a passion for movement. Parys: Terrail.

Joubert, A. 2023. Jan Smuts, 1870–1950: ’n fotobiografie. Pretoria: Protea Boekhuis.

Katz, D. 2022. General Jan Smuts and his first world war in Africa 1914–1917. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.

Kriek, D. 2017. Praktiese holisme: Uniewording, Statebond, Volkebond en Verenigde Nasies. In Du Pisani (hoofred.) 2017.

Labuschagne, P. 2017. Smuts as grondlegger van die Suid-Afrikaanse staats- en regeringstelsel. In Du Pisani (hoofred.) 2017.

Laponder, P. 2006. A chronology of the changing architecture of the lodge. In Shell (red.) 2009.

Laubscher, E. 1974. Clutter on Adderley Street. To the Point, 3(7):46.

Levi, N. 1917. Jan Smuts: being a character sketch of Gen. the Hon. J.C. Smuts, K.C., M.L.A., Minister of Defence, Union of South Africa. Londen: Longmans, Green & Co.

Malherbe, E.G. 1981. Never a dull moment. Kaapstad: Howard Timmins.

Marschall, S. 2010. Landscape of memory. Commemorative monuments, memorials and public statuary in post-apartheid South Africa. Leiden, ens.: Brill. https://hdl.handle.net/1887/18536 (28 Augustus 2023 geraadpleeg).

—. 2017. Targeting statues: monument “vandalism” as an expression of sociopolitical protest in South Africa. African Studies Association. https://www.cambridge.org/core/journals/african-studies-review/article/targeting-statues-monument-vandalism-as-an-expression-of-sociopolitical-protest-in-south-africa/E88D599083378075E84B28238FEC1D16 (10 April 2024 geraadpleeg).

McGinn, I. en G.C. de Kamper. 2019. Contested memories and reinvention of spaces: Studies illustrating strategies in the preservation of public monuments in South Africa. South African Museums Association Bulletin, 2019-12. https://repository.up.ac.za/handle/2263/82117 (5 April 2024 geraadpleeg).

Meiring, P.G.J. 1974. Jan Smuts die Afrikaner. Kaapstad: Tafelberg.

Miller, K. en B. Schmahmann (reds.). 2017. Public art in South Africa. Bronze warriors and plastic presidents. Indiana: Indiana University Press.

Natrass, G. 1999. Jan Smuts. In Anoniem (samest.) 1999:37–41.

Nkobi, N.L. 2022. The role of tourism in local debates on contested heritage: a case study of Durban, KwaZulu-Natal, South Africa. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Penn, J. 1974. The right to look human. Johannesburg: McGraw-Hill Book Company.

Shell, R.C.-H. (red.). 2009. From diaspora to diorama. The old slave lodge in Cape Town. 2de uitgawe. Kaapstad: Ancestry24 Division of Naspers. https://www.researchgate.net/publication/262006618_Diaspora_to_Diorama 2nd_edition (6 April 2024 geraadpleeg).

Smuts, J.C. 1952. Jan Christian Smuts. Kaapstad: Heinemann & Cassell.

Snyman, C.R. 1999. Strafreg. 4de uitgawe. Durban: Butterworth.

South African Heritage Resources Agency Information System (SAHRAIS). https://sahris.sahra.org.za.

Steyn, M. 1950. Nuusbrief: Smuts herdenkingsuitgawe. Johannesburg: Verenigde Party.

Steyn, R. 2015. Jan Smuts: unafraid of greatness. Johannesburg: Jonathan Ball.

—. 2017. Churchill & Smuts: the friendship. Johannesburg: Jonathan Ball.

Steynberg, C. 1982. Coert Steynberg: ’n outobiografie. Roodepoort: CUM-boeke.

Strydom, B. 1999. Smuts: stigter van die Universiteit van Pretoria. In Du Pisani (hoofred.) 1999.

The Truth Legion. 1941. Greater South Africa: plans for a better world. The speeches of General the Right Honourable J.C. Smuts. 2de uitgawe. Johannesburg: The Truth Legion.

Van Heerden, P. 2024. Direkteur van die Pretoria Kunsvereniging. Persoonlike mededelings op 28 Februarie en 4 Maart.

Van Vollenhoven, A.C. 2015. Dealing with statues, monuments and memorials in South Africa – a heritage based response to current controversies. South African Journal of Cultural History, 29(1):7–21.

Wet op Nasionale Erfenishulpbronne 25 van 1999.

Wet op Nasionale Erfenisraad 11 van 1999.

Younge, G. 2017. The mirror and the square – old ideological conflicts in motion: Church Square Slavery memorial. In Miller en Schmahmann (reds.) 2017.

 

Eindnotas

¹ http://196.35.231.29/sahra/HeritageSitesDetail.aspx?id=12954 (6 April 2024 geraadpleeg).

² In 2022 is ’n gedenkteken vir swart Suid-Afrikaanse soldate wat tydens die Eerste Wêreldoorlog gesneuwel het, vir die westelike ruimte voor die Suid-Afrikaanse Museum in die vooruitsig gestel. https://www.capetownccid.org/news/companys-garden-war-memorial-honour-black-soldiers (6 April 2024 geraadpleeg).

³ Aanhef, art. 5(1)(c) en 5(5).

⁴ Aanhef, artt. 2(xxxviii), 3(2)(g), 36 en 37.

⁵ Art. 3(2)(h) en (3)(i). Kyk ook art. 10(1)(i) van die Wet op die Nasionale Erfenisraad 11 van 1999.

⁶ https://www.iziko.org.za/museums/slave-lodge (6 April 2024 geraadpleeg). Vir ’n goeie samevatting van die gebou se geskiedenis kyk https://sahris.sahra.org.za/sites/920180177 (31 Mei 2024 geraadpleeg).

⁷ Kragtens art. 37 gelees met art. 60 van die WNE word voor-1994 monumente in die toepaslike provinsiale erfenisregister opgeneem en dienooreenkomstig deur die provinsiale erfenisbewaringsowerheid bestuur. Kyk ook afd. 3 van die Delegations of Heritage Western Cape in terms of section 26 of the National Heritage Resources Act (25 of 1999) C13/3/3/1/2. https://www.hwc.org.za/sites/default/files/HWC%20Delegations_Feb%202024_WD.pdf.

⁸ Erfenis Wes-Kaap – Riglyne vir openbare monumente en gedenkstene. Goedgekeur op 26 Augustus 2015. https://www.westerncape.gov.za/assets/departments/cultural-affairs-sport/guidelines_monuments_memorials_-_afr.pdf.

⁹ Riglyne, par. 4.1.

¹⁰ Riglyne, parr. 5.3 en 6.1.2.

¹¹ Art. 5(4) van die WNE.

¹² R v Bowden en ’n ander 1957[3] All SA 188 (T).

¹³ In November 2020 het die Konstitusionele Hof in

Economic Freedom Fighters and Another v Minister of Justice and Correctional Services and Another [2020] ZACC 25 beslis dat die bepaling in bestaande vorm ongrondwetlik is, en dat “enige misdryf” tot “ernstige misdryf” vereng moet word totdat die parlement die wet verander. Dit is nog nie gedoen nie. Myns insiens kwalifiseer die polities gemotiveerde vandalisering van standbeelde as ernstige misdrywe vanweë die werklike en potensiële gevaar van openbare rus en vrede.

¹⁴ https://www.georgeherald.com/News/Article/National-News/solidarity-obtains-interdict-against-eff-statue-vandalism-20170711 (8 April 2024 geraadpleeg).

¹⁵ Anglo Boer War.com. https://www.angloboerwar.com/forum/17-memorials-and-monuments/28110-boer-war-memorial-uitenhage-sa-man-fined-for-defacing-boer-war-statue (7 April 2024 geraadpleeg).

¹⁶ Paul Kruger statue defaced. https://www.sanews.gov.za/south-africa/paul-kruger-statue-defaced (8 April 2024 geraadpleeg).

¹⁷ Do we as a community have to stoop as low as the rest? https://www.citizen.co.za/ridge-times/news-headlines/2015/04/17/do-we-as-a-community-have-to-steep-as-low-as-the-rest (8 April 2024 geraadpleeg).

¹⁸ Vandals try to fell Rhodes statue. https://www.iol.co.za/dailynews/news/vandals-try-to-fell-rhodes-statue-1976734 (7 April 2024 geraadpleeg).

¹⁹ https://www.instagram.com/p/CzjEOKwqsRa/?img_index=1 (7 April 2024 geraadpleeg).

²⁰ Group walks through the Cape CBD to protest Amazon development at River Club site. https://www.iol.co.za/capeargus/news/group-walks-through-the-cape-cbd-to-protest-amazon-development-at-river-club-site-a8c83c3c-f547-4d38-ba03-9bca82bc7f16 https://www.instagram.com/p/CzjEOKwqsRa/?img_index=1 (7 April 2024 geraadpleeg.

²¹ https://www.news24.com/news24/southafrica/news/parliaments-louis-botha-statue-targeted-with-spray-paint-and-an-angle-grinder-20220316 (10 April 2024 geraadpleeg).

²² University of Cape Town v Davids and Others (2648/2016) [2016] ZAWCHC 56; [2016] 3 All SA 333 (WCC) (11 Mei 2016). https://www.saflii.org/za/cases/ZAWCHC/2016/56.html (6 April 2024 geraadpleeg).

²³ SA to have “statues theme park”. https://www.youtube.com/watch?v=oTU75DkerWA&t=13s (8 April 2024 geraadpleeg).

²⁴ Kyk ook Erfenis Wes-Kaap – Riglyne vir openbare monumente en gedenkstene, par. 6.1.1.

²⁵ The Royal Air Force’s 100th birthday and its founder – Jan Smuts. The Observation Post. https://samilhistory.com/2018/04/01/the-royal-air-forces-100th-birthday-and-its-founder-jan-smuts (10 April geraadpleeg).

²⁶ https://www.britannica.com/event/World-War-I/Killed-wounded-and-missing; https://www.britannica.com/event/World-War-II/Costs-of-the-war (10 April 2024 geraadpleeg).

²⁷ Genl. Jan Smuts se toespraak, Voortrekkermonument, 16 Desember 1949. https://youtu.be/CvR_6ny578g (6 April 2024 geraadpleeg).

²⁸ Kyk par. 8.2.1 (c) van die stad se raamwerk vir die bestuur van openbare kuns: https://resource.capetown.gov.za/documentcentre/Documents/City%20strategies,%20plans%20and%20frameworks/Public_Art_Management_Framework.pdf.

²⁹ Kyk par. 5 van die stad se beleid vir openbare kuns: https://joburg.org.za/search/Pages/results.aspx?k=public%20art.

³⁰ https://www.smutshouse.co.za.

³¹ Smuts (1952:515); Meiring (1974:203); Steyn (2015:162).

³² Steyn (2017:263) sê verkeerdelik dat Churchill die standbeeld onthul het. Hy sou dit gedoen het, maar is deur ongesteldheid verhinder. Die speaker van die Laerhuis, William Morrison, het in sy plek opgetree (Cape Argus, 6/11/56).

³³ Notules van die Smuts Memorial Committee (Cape), 1950 e.v. Verenigde Party-versameling, lêernommer 51. Unisa Institutional Repository.

³⁴ Sir De Villiers Graaff-versameling, lêernommer 283.3. Unisa Institutional Repository.

³⁵ Notule van die Smuts Memorial Committee-vergadering op 14 Januarie 1959. Verenigde Party-versameling, lêernommer 51. Unisa Institutional Repository.

³⁶ Wes-Kaapse Argief- en Rekorddienslêernr 3CT 1/1/1/122.

³⁷ Dias en Maria van Riebeeck.

³⁸ International and South African sculpture competition for a Jan Smuts Memorial for Cape Town, South Africa. 1961. Amptelike dokument van die SMC, geraadpleeg te Smutshuis-museum in Smuts Memorial-lêer.

³⁹ ’n Foto van die maket het in die Cape Times, 6 Desember 1961 verskyn.

⁴⁰ Maquette for Jan Smuts statue, geen datum. Brons, hoogte: 49 cm. Rembrandt van Rijn Art Foundation, Rupert-museum, Stellenbosch.

⁴¹ Kew was ook die tuiste van een van Smuts se plantkundevriende, John Hutchinson (Beukes 1996:33–41).

⁴² Dit verskyn in Smuts (1952, teenoor 288) en The Truth Legion (1940, teenoor 11). Op Meiring (1974) se stofomslag verskyn ’n gestileerde weergawe van die foto, en op die voorblad van Beukes (1996) ’n foto wat by dieselfde geleentheid geneem is.

⁴³ ’n Verkorte weergawe van die artikel het in die inhuldigingseremonie se program verskyn.

⁴⁴ Notule van SMC-vergadering op 15 Mei 1964. Sir De Villiers Graaff-versameling, lêernommer 283.3. Unisa Institutional Repository.

⁴⁵ Tydens hierdie besoek het hy ook in die hof getuig in die strafsaak van ’n sekretaresse van die SMC wat van die geld wat vir die beeld ingesamel is, verduister het.

⁴⁶ As skrywer (onder die skuilnaam Dawie) van die rubriek “Uit my politieke pen”.

⁴⁷ SMC-notule van 21/7/64. Verenigde Party-versameling, sentrale hoofkantoor, Smuts Memorial Committee, lêernommer 51. Unisa Institutional Repository.

⁴⁸ Tydens ’n vergadering van die SMC op 21/7/64 het prof. Bokhorst aan die komitee gesê dat die staanplek goed genoeg is, en nog beter sal wees sodra die Dias-beeld verskuif word.

⁴⁹ Korrespondensie in Smuts Memorial-lêer, Smutshuis-museum.

⁵⁰ Die Raad was van 1970 tot 2000 die land se bewaringsinstansie, en is deur die Historiese Monumentekommissie voorafgegaan.

⁵¹ https://www.iziko.org.za/museums/old-town-house.

⁵² Wes-Kaapse Argief- en Rekorddienslêer AF 20/11/1678 verwysing 25.6.71–2.7.77. Plan-verwysing ST.6815.

⁵³ Wes-Kaapse Argief- en Rekorddienslêer AF 20/11/1678 verwysing 25.6.71–2.7.77. Plan-verwysing ST.6815.

⁵⁴ Op 5 Julie 2023 by die Suid-Afrikaanse Erfenishulpbronagentskap, Kaapstad geraadpleeg.

⁵⁵ Kyk bv. https://youtu.be/h-HcveqXMbE.

 

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding (DHET) en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys van goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of approved journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel en kan kwalifiseer vir subsidie deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding.

The post Twee Kaapstadse Jan Smuts-beelde en die wanbalans in die Kompanjiestuin se monumentelandskap – ’n holistiese voorstel vir behoud, verskuiwing en vervanging first appeared on LitNet.

The post Twee Kaapstadse Jan Smuts-beelde en die wanbalans in die Kompanjiestuin se monumentelandskap – ’n holistiese voorstel vir behoud, verskuiwing en vervanging appeared first on LitNet.