|
||||||||
Opsomming
Die bemoeienis met die ouer-kind-tematiek is opvallend in die Afrikaanse letterkunde. Alhoewel heelwat navorsing gedoen is oor hierdie tema, is daar steeds betreklik min studies oor spesifiek die moeder-dogter-tematiek in studies gedoen oor die onderwerp. Benewens die gebrek aan navorsing wat die moeder-dogter-tematiek ondervang, is daar ook min studies wat aandag gee aan die moeder-dogter-verhouding en dit deurlopend vanuit ’n psigoanalitiese hoek benader.
In die lig van laasgenoemde poog hierdie artikel om dit wat vorige studies nie ondervang het nie, aan te vul deur die dimensies van die verwikkelde moeder-dogter-verhouding in radbraak (2017) te ondersoek en ontleed aan die hand van Jacques Lacan se psigoanalise. Jolyn Phillips gee uiting aan die moeder-dogter-verhouding deur middel van die taalhandeling. Figuurlike en simboliese taalgebruik wat lei tot meerduidigheid in literêre tekste is ’n belangrike toegangspoort tot die onbewuste, en die psigoanalise is geskik om hierdie simboliese taaluitinge te deurgrond of ontbloot. Die bundel illustreer die meerduidigheid van taal in die manier waarop Phillips die ambivalente moeder-dogter-verhouding beskryf, wat meestal oor dieper simboliese betekenisse beskik.
In die artikel word veral ondersoek ingestel na watter insigte ’n psigoanalitiese lees bied in ’n kritiese ontleding van die moeder-dogter-verhouding. Enkele insigte van postkoloniale kritici word ook betrek omdat kwessies soos identiteit en die subalterne ondervang word, wat beide belangrike kwessies in radbraak is.
Trefwoorde: Lacan; moeder-dogter-verhouding; Jolyn Phillips; psigoanalise; subalterniteit; radbraak
Abstract
A psychoanalytic reading of the mother-daughter relationship in Jolyn Phillips’ radbraak
The bond between mother and daughter is one of the most complex of human relationships. As a result, the aftermath of disturbed mother-daughter relationships has been studied across multiple disciplines. A striking feature of African literature, especially in terms of the mother and daughter relationship, is the attention paid to the parent-child theme. The mother is seen as the primordial source, or the landmark of existence and the first object of love. Hirsch (1989) explains that the mother is the one who transfers the “authority of authorship” to her daughter and that both continuity and separation underlie this complex relationship. Thus, the absence, unattainability and even presence of the mother have profound consequences for the formation of the daughter’s identity (Lacan 1977).
Although a large body of research has been conducted on the theme of parent-child relationships, relatively few studies have been done on specifically the mother-daughter theme within the sphere of Afrikaans literature. Furthermore, very few studies address the mother-daughter relationship and apply the psychoanalytic framework throughout, resulting in the mother-daughter relationship often being described restrictively. Besides Conradie (1996), it is only Hambidge (1989) that extensively applies the psychoanalytic theory in their studies. Considering the latter, this paper aims to fill this gap by examining and analysing the dimensions of the complex mother-daughter relationship in radbraak (2017) using the psychoanalytic framework. In particular, this article examines what insights a Lacanian psychoanalytic reading offers in a critical analysis of the mother-daughter relationship.
In radbraak, the ambivalent nature of the relationship between the speaker and her female predecessors – whether symbolic or biological – comes under scrutiny with an emphasis on (toxic) traditions. A variety of other themes can also be identified in the volume: fragility (seen in the breaking of language and the language experiment – on syntactic, semantic, and typographic levels – throughout the volume), the violence and remnants of the apartheid past, the poverty of Gansbaai’s fishing community, abalone poaching, gang violence, social inequality and broken relationships between children and parents. The speaker’s problematic and complex relationship with her parents is reflected through the language experiment of radbraak.
The Lacanian theory, which mainly emphasises the profound role of family relationships and the role of language in the psyche and identity development of the child, is an appropriate approach with which the intricacies of the mother-daughter theme in radbraak can be explored. Lacan’s theory rests on two central assumptions: the unconscious and the linguistic, which are reflected in two of his famous quotes, “the unconscious is structured like a language” and “the unconscious is the discourse of the Other” (Lacan 1966:8). Lacan argues that the unconscious lies outside of man and comes into being through human or language relationships.
For Lacan, the unconscious is constructed like a language, a language structure from which suppressed information emerges in the form of metaphors and metonymic utterances. Metaphoric and metonymic manifestations are considered fundamental to the workings of the psyche (Lye 2008:1). Phillips, aware of the subtle, unconscious workings of language on the psyche, seeks to dismantle her (mother) language to uncover its psychological impact. Language is a structure that is imposed on her as a marginalised woman, and she rebels against it.
Wright (1984: 1) argues that “[psychoanalysis] addresses itself to the problems of language, the effects of desire in language and, indeed, in all forms of symbolic interaction”. Figurative and symbolic language that leads to plurality in literary texts is an important gateway to the unconscious, and psychoanalysis provides the means with which these symbolic expressions of language can be uncovered and interpreted. radbraak illustrates the plurality of language in the way Phillips describes the ambivalent mother-daughter relationship that encompasses deeper symbolic meaning. Literary texts, in which figurative and symbolic language often lead to plurality, is an important gateway to the unconscious, making psychoanalysis the appropriate framework with which the complex biological and symbolic mother-daughter relationship in radbraak can be analysed.
Phillips’ work falls within the framework of postcolonial literature because the subaltern state of women and the effects of marginalised circumstances (across generations) on the psyche come under scrutiny. Therefore, I also draw upon insights from postcolonial critics such as Bhabha (1995), Fanon (1986), Hook (2005) and Spivak (1988), as issues such as identity and subalternity – important topics in radbraak – are also discussed. Thus, the volume can be psychoanalytically speaking considered as a symptom of repression. According to Hambidge (1989:94) repression appears to be responsible for the shaping of metaphors, in other words, symbolic expressions of language.
According to Nandy (1983:63), colonialism is “a matter of consciousness” and for this reason “it needs to be defined in people’s minds” because oppression involves the colonisation of the psyche. Psychological violence is exerted on the marginalised within a colonial setting that can take various forms, such as the brute force of slavery to more subtle forms of racism. The fight against the colonial configuration and other forms of oppression is therefore not merely physical or material. It should, in an equal measure, also involve the psychological. A psychoanalytic approach is thus required to understand the intricacies of the postcolonial subject’s psychological state, because the human mental state is intertwined with and influenced by the socio-political and historical forces. Hook (2005:492) believes that the process of psychological decolonisation should begin with positive changes in the thoughts or psyches of subalterns.
In radbraak, the oppressed or colonised position (physical, but especially psychological) in which the speaker finds herself as a subaltern is emphasised. The continued marginalisation of women in a patriarchal setting is illuminated, as well as how it is written into communities and into history, depriving the subaltern female of a meaningful existence. In the book, the speaker is not only merely a spokesperson for her community or family members, but also for herself, because the reader is made aware of the state of her psyche, as well as the factors that played a role in its construction. Although colonialism and apartheid underlie the social and cultural factors in South Africa, a postcolonial reading alone does not provide an adequate or satisfactory perspective on how the latter affects the mother-daughter relationship.
A psychoanalytic reading from the perspective of Lacan, together with postcolonial theory, can in this case be useful in articulating the intricacies of the mother-daughter theme within the South African context. This article attempts to move beyond postcolonialism and general social issues due to its focus on women’s psyches. The intensely personal and individual – as well as the relationship with family members that often falls outside the focus of a postcolonial scope – are scrutinised in this analysis. It is in the studying of the latter where psychoanalysis especially plays an important role due to its focus on family relationships.
As already mentioned, Phillips considers and describes language as a symbolic mother through linguistic processes using metaphors and metonymy that occupy a central place in Lacan’s theory. In the book the speaker continuously finds herself in a complicated love-hate relationship with Afrikaans (symbolic mother) in that the colonial language is sometimes rejected but simultaneously appropriated and modified. It is reread and rewritten, and subtle hybridisations are made from it to undermine the colonial order. In the book, places with sentimental value also acquire a symbolic maternal connotation, and together these symbolic and biological mothers function as “subalterns [that] need to be written into the text anew, to become accounted for, to be given a voice” (Styhre 2005:4).
The findings show how the speaker, as a marginalised black woman, breaks away from traditions perpetuated by her predecessors, in that she chooses a lifestyle in which she can exercise more agency. There is a desire and an attempt to form an independent identity, to break away from the conventional pattern and – with this alternative legacy – leave the marginalised society a better place than she’s found it. Choosing to oppose or join the conventional pattern, therefore plays an important role in shaping the speaker’s identity and psyche. With radbraak, Phillips makes an important contribution to restoring the “unheard” and silenced marginalised voices while redefining the traditional mother-daughter relationship.
Keywords: Lacan; mother-daughter relationship; Jolyn Phillips; psychoanalysis; subalternity; radbraak
1. Inleiding en agtergrond
Die band tussen ma en dogter is een van die mees komplekse menslike verhoudings. Die ma is die oerbron, oftewel oriëntasiepunt, van bestaan en die eerste liefdesvoorwerp. Die afwesigheid, onbereikbaarheid en selfs teenwoordigheid van die ma het ingrypende gevolge vir die vorming van die dogter se identiteit (Lacan 1977). Gevolglik is daar al baie geskryf oor die nagevolge van versteurde moeder-dogter-verhoudings. Sien in hierdie verband die studies gedoen deur Hambidge (1989), Conradie (1996), Retief (2005), Dasher (2008), Viljoen (2009), Minnaar (2012 en Van Heerden (2013). Alhoewel ’n aantal studies gedoen is oor die tema, is daar min studies wat aandag gee aan die moeder-dogter-verhouding en dit deurlopend vanuit ’n psigoanalitiese hoek benader. Om hierdie rede word die moeder-dogter-verhouding dikwels beperkend beskryf.
In Psigoanalise en lees verken Hambidge (1989) die psigoanalitiese leesbenadering wat destyds ’n onbekende terrein was in die Afrikaanse letterkunde. Sy belig verskeie wyses waarop literêre tekste psigoanalities gelees kan word. Naas Pieter Conradie (1996) is dit slegs sy wat destyds werklik intensief daaraan aandag gegee het. In lig van laasgenoemde poog hierdie artikel om dit wat vorige studies nie ondervang het nie aan te vul deur die moeder-dogter-tematiek in radbraak te verken aan die hand van toepaslike konsepte uit Jacques Lacan se psigoanalitiese teorie. Die onderwerp van die moeder-dogter-verhoudings laat my toe om nie net die verhouding tussen die vroue te ondersoek nie, maar skep ook ’n raamwerk waarbinne die kwessie van literêre tradisies bespreek kan word.
In Ons ongehoorde soort ondersoek Viljoen (2009) byvoorbeeld die moeder-dogter-tematiek in Antjie Krog se oeuvre en kom die ambivalente aard van die verhouding tussen Krog en haar vroulike voorgangers onder die loep – hetsy literêr of biologies – met die klem op die literêre tradisie. Krog lewer ’n belangrike bydrae tot die herstel van die “ongehoorde” en gedempte vroulike stem terwyl die tradisionele moeder-dogter-verhouding herdefinieer word. Hirsch (1989) verduidelik dat die moeder die een is wat die “authority of authorship” aan haar dogter oordra en dat kontinuïteit en skeiding onderliggend is aan hierdie komplekse verhouding.
Viljoen (2009:26) beklemtoon hierdie komplekse verhouding:
Alhoewel ’n vroueskrywer soos Krog die kontinuïteit van ’n vroulike tradisie opsoek deur aan te sluit by die werk van vroulike voorgangers, is daar beslis ook by haar ’n behoefte om weg te breek van daardie voorgangers ten einde ’n eie stem te ontwikkel.
Konflik, jaloesie en verwerping is dan nié vreemd aan die proses van opeenvolging in die vroulike tradisie nie. Jolyn Phillips sluit aan by die literêre tradisie deurdat sy rebelleer teen die taal(konvensies) wat op haar as gemarginaliseerde vrou afgedwing word. Dit is hierdie tradisie, maar veral die tradisie van die moeder-dogter-verhouding in die biologiese én meer kollektiewe/simboliese sin van die woord, wat in hierdie artikel ondersoek word. Daar word ook gekyk na die wyse waarop die konvensionele patroon in tradisionele genderrolle die moeder-dogter-verhouding en uiteindelik die subjekvorming van die dogter affekteer of beïnvloed.
Weens die fokus op familieverhoudings is psigoanalise ’n gepaste raamwerk waarbinne die verwikkeldheid van die moeder-dogter-tema ondersoek kan word – alhoewel dit nie die enigste benadering is waarbinne die moeder-dogter-tematiek ondersoek kan word nie. Ellmann (1994:12) meen dat die konsep van die onbewuste en dié se wense, asook toegang tot hierdie psigiese komponent, die kern van die psigoanalitiese beginsels is. Die psigoanalitiese leesbenadering “addresses itself to the problems of language, the effects of desire in language and, indeed, in all forms of symbolic interaction” (Wright 1984:1). Die literatuur, waar figuurlike en simboliese taalgebruik dikwels lei tot meerduidigheid, is ’n belangrike toegangspoort tot die onbewuste. Dit is dan ’n gepaste leesbenadering waarvolgens die komplekse moeder-dogter-verhouding in radbraak biologies en simbolies ontleed kan word.
Phillips se digbundel val binne die kader van postkoloniale literatuur omdat die subalterne1 stand van die vrou en die psigiese uitwerking van gemarginaliseerde omstandighede oor generasies heen daarin aan bod kom. Om hierdie rede kan radbraak psigoanalities gesproke as ’n simptoom van onderdrukking beskou word. Volgens Hambidge (1989:94) “blyk repressie [(onderdrukking)] verantwoordelik te wees vir die vorming van metafore”, met ander woorde, simboliese taaluitinge. radbraak kan in hierdie opsig beskou word as ’n simptoom van onderdrukking, omdat kolonialisme beskou word as “a matter of consciousness” juis omdat verdrukking die kolonisering van die psige behels (Nandy 1983:63). Fanon (1986) beklemtoon ook hoedat die geweld van kolonialisme die psiges van die onderdruktes gekoloniseer het, en met psigiese letsels gelaat het wat dan in literatuur nagespeur kan word en singewing kan verkry.
Viljoen (2009:174) meen dat die geskiedenis, asook maatskaplike en kulturele kontekste, die konstruksie van die vroulike subjektiwiteit vorm en dat die moeder ’n kernrol speel gedurende die subjekvormingsproses as gevolg van haar toonaangewende posisie. Sigmund Freud (1918) en Lacan (1977) verduidelik dat die dogter gedurig begeer om terug te keer na die voor-Oedipale fase (prelinguisties, voor kennismaking met die paternalistiese wet)2 toe sy en haar moeder ’n eenheid was. Die Oedipale fase (toetrede tot taal) en die grondslag wat hier gelê word, is dus ’n kerngegewe ten opsigte van die ontwikkeling van nie net die moeder-dogter-verhouding nie, maar ook die subjekvorming van die dogter. Poësie kan in hierdie verband gesien word as ’n proses waardeur die digter deur middel van die skryfdaad poog om terug te keer na die baarmoeder of die moeder (Conradie 1996:55). Die gepaste kernkonsepte uit Lacan se teorieë word geïmplementeer om hierdie verband tussen psigoanalise en poësie te bespreek.
2. Probleemstelling
’n Groot aantal psigoanalitiese studies is gedoen waarin die moeder-dogter-verhouding onder die loep kom, maar meestal buite die Afrikaanse akademiese sfeer. In die Afrikaanse studies wat wel die moeder-dogter-tematiek bestudeer, word psigoanalise as teoretiese benadering nie deurgaans toegepas nie. In studies waar die psigoanalise wel die hoof leesbenadering is met betrekking tot die moeder-dogter-tematiek, is die fokus weinig op swart vrouedigters se werk. Die meeste studies wat wel die werk van swart Suid-Afrikaanse vroue bestudeer, pas die postkoloniale teorie daarop toe, met die klem op gemeenskappe, diskriminasie, verdrukking, marginalisering, en so meer. Die fokus van die meerderheid psigoanalitiese studies is ook meer geskoei op die ontleding van romans, dramas en films, maar baie selde die digkuns. Bygesê, kry die vader-dogter-, moeder-seun- en vader-seun-verhouding meer aandag in vorige psigoanalitiese studies wat veral op die digkuns fokus.3
Phillips se bundel is tot dusvêr nog nie vanuit ’n psigoanalitiese hoek benader nie, maar is wel binne die postkoloniale feministiese raamwerk ondersoek (Bonthuys 2020). Alhoewel kolonialisme en apartheid onderliggend is aan maatskaplike en kulturele faktore in Suid-Afrika, bied ’n postkoloniale leesbenadering alleen nie ’n voldoende of bevredigende perspektief op hoe laasgenoemde faktore die moeder-dogter-verhouding affekteer nie. ’n Psigoanalitiese lees uit die perspektief van Lacan, kan tesame met die postkolonialisme in hierdie geval nuttig wees om die verwikkeldheid van die moeder-dogter-tematiek binne die Suid-Afrikaanse konteks te verwoord. Hierdie artikel poog om uiteindelik verby die postkolonialisme te beweeg, verby die algemene maatskaplike kwessies weens die fokus op vroue se psiges.
Die intens persoonlike en individuele, asook die verhouding met familielede wat dikwels buite die fokus van ’n postkoloniale ondersoek val, word dus hier beklemtoon. Dit is in die bestudering van laasgenoemde omstandighede waar psigoanalise veral ’n belangrike rol speel as gevolg van die klem op familieverhoudings.
3. Jolyn Phillips – Resepsiestudie
Phillips is in Gansbaai gebore en het in 2007 aan die Hoërskool Emil Weder in Genadendal gematrikuleer. Sy het ’n honneursgraad in Engelse Literatuur en Vertaling, asook ’n meestersgraad in Kreatiewe Skryfwerk aan die Universiteit van Wes-Kaapland behaal. Phillips debuteer met radbraak, geskryf onder die leiding van Antjie Krog (Naudé 2017). Phillips sluit aan by Krog se skryftradisie deurdat sy volgens Schaffer (2018:210) “durf speel met klank en betekenisse en nuwe ruimtes oopskryf, en selfbewus én kwesbaar durf [te] wees in ’n wêreld wat deur ekstreme vorme van manlikheid oorheers word. Phillips wys met radbraak dat sy midde-in hierdie tradisie staan.”
Malan (2017:1) meen “radbraak ... investigates the language of her youth and the leftovers of her process of growing up, that which she learned at Genadendal”. Hier kom die kwessie van morele waardes en simboliese moeders4 ter sprake. In die bundel deel die spreker mee hoe die waardes geleer in Genadendal en Gansbaai haar subjekwording beïnvloed het. Naudé (2017) reken: “Heelparty gedigte handel oor die verwringing van waardes – misdaad en gruwels – wat soms aangetref word in gemeenskappe wat deur geskiedkundige en sosiale kragte geskend is”. Die spreker se moedertaal Afrikaans kom ook onder die loep in die bundel en ondergaan die radbraakproses wat tekenend is van ’n komplekse of ambivalente moeder-dogter-verhouding: “I question the words that are fed to me. I question proverbs and their practices” (Malan 2017:1).
Die gedigte weerspieël die kwessie van fisiese vernietiging, die breek van taal, maar terselfdertyd ook die rekonstruksie daarvan ten opsigte van die metaforiese en die metafisiese (die vraag en soeke na bestaansrede). Hieroor sê Naudé (2017) die “taalverbrokkeling eggo die temas van sosiale, persoonlike en gesinsverbrokkeling”. Die gedigte “Tong-trilogie” en “Diglossie” is uitstaande voorbeelde hiervan deurdat dit die spreker se komplekse verhouding met taal beskryf. Taljard (2017) sê:
In hierdie bundel staan die worsteling met taal en die radbraak van die digter se ‘vel-taal’ sentraal in ’n poging om iéts weer te gee van die worsteling met die lewe (onder andere) op die Kaapse Vlakte én die uitkristallisering van ’n eie identiteit uit dié gegewe.
Die identiteitskwessie word beklemtoon in gedigte soos “ballade van ’n wasdag” en “Bokkie polony” en ondervang ook haar komplekse verhouding met haar biologiese en simboliese moeders. Taljard (2017) beklemtoon voorts die belangrikheid van taal as ’n gegewe in die bundel: “Sedert die vroegste tye betreur digters en skrywers die onvermoë van taal om hulleself akkuraat uit te druk en bedink hulle maniere om dié belemmering te bowe te kom.” Alhoewel die komplekse biologiese moeder-dogter-verhouding in enkele gedigte ondervang word, word veral prominensie verleen aan die beskrywing van die spreker se verhouding met Afrikaans en die dorpe (as simboliese moeders) waarin sy grootgeword het. Die hele kwessie rondom die radbraak van taal – met ander woorde die verminking van taal deur middel van taalprosesse soos abrogasie en appropriasie – maak Lacan se teorie toepaslik vir ’n ontleding van hierdie digbundel.
4. Teoretiese raamwerk
Soos by Freud is die werking van begeerte en die onbewuste, kernkonsepte in Lacan se teorie. Lacan (1901–1981) se werk is egter ’n radikale “ver-taling” van die Freudiaanse konsepte deurdat hy Freud lees deur die bril van Saussuriaanse strukturele linguistiek wat die taalstelsel beklemtoon. Waar Freud op biologiese en psigologiese drifte ingestel is, beklemtoon Lacan die fundamentele rol van taal in die psigiese ontwikkeling van die mens. Lacan se denke berus op twee sentrale aannames: die onbewuste en die linguistiese, wat weerspieël word in twee van sy bekendste aanhalings “the unconscious is structured like a language” en “the unconscious is the discourse of the Other” (Lacan 1966:8). Lacan beklemtoon veral dat die onbewuste buite die mens lê en tot stand kom deur middel van menslike verhoudings of taalverhoudings. Lacan se leesbenadering beklemtoon dan nie soseer die onbewuste van die digter of die spreker nie, maar “the workings of the text as psyche” (Wright 1984:114).
Dit wil sê die teks word beskou as ’n psige of onbewuste, en dus moet die teks benader of gelees word as ’n psige (gekonstrueer deur taal). Eagleton (1983:173) verduidelik dit as “the unconscious is not some kind of seething, tumultuous, private region ‘inside’ us, but an effect of our relations with another. The unconscious, so to speak, is ‘outside’ rather than ‘within’ us”. Dit is waar die “discourse of the Other” inkom, in kennismaking met die Naam-van-die-Vader (paternalistiese wet) wat onderliggend is aan ons opvoeding – binne die gesins-, skool- en universiteitsopset asook godsdienstige en kulturele praktyke – en ons sosialisering met ander beïnvloed.
Vir Lacan is die onbewuste gekonstrueer as ’n taal, ’n taalstruktuur waaruit onderdrukte inligting in die vorm van metafore en metonimiese uitinge voortkom. Die werking van metafoor en metonimia word beskou as fundamenteel tot die werkinge van die psige ten opsigte van taal (Lye 2008:1). Phillips, bewus van die subtiele, onbewuste werking van taal op die psige, poog om haar (moeder)taal “oop te breek” en die psigiese impak daarvan te ontbloot. Taal is ’n soort struktuur wat op haar as gemarginaliseerde afgedwing word en sy rebelleer juis daarteen.
Ten opsigte van die Oedipus-kompleks het Lacan ’n ander interpretasie as Freud. Terwyl Freud die identifikasie met die vader beklemtoon, bestudeer Lacan die verhouding tussen moeder en kind, spesifiek die dogter. Lacan belig ook die invloed van die simboliese pa (Naam-Van-die-Vader / paternalistiese wet) wat sosiale en taalverhoudings beïnvloed (Clemens en Grigg 2006:42). Die Oedipus-driehoek waarin liefde en konflik uitspeel, is by Freud meer eenvoudig in struktuur terwyl Lacan s’n meer kompleks is. Lacan se interpretasie is die volgende:
A social symbolic structural positioning of the child in a complex constellation of alliance (family, elementary social cell) in which the combination of desire, a Law prohibiting desire, is regulated through a linguistic structure of exchange into a repetitive process of replacement – of substitution ‒ of symbolic objects (substitutes) of desire. (Felman 1987:104)
Die ingrypende rol van gesinsverhoudings en sosiale betrokkenheid op die psigiese en identiteitsontwikkeling van die kind word hier beklemtoon.
Freud se eerste drie psigoseksuele fases wat hy by babas geïdentifiseer het, is die orale, die anale en die falliese. In Lacan se herskrywing het hy hierdie drie fases vervang met die verbeelde/spieël, die simboliese en die reële fases. Elke fase het ’n onderskeidende drang, ’n “need, demand, and desire” soos geïdentifiseer deur Lacan wat gemeenskaplik is aan die drie psigoseksuele fases by beide Lacan en Freud. Hulle definieer dit op verskillende wyses. Met betrekking tot Lacan se psigoseksuele fases verduidelik Źiẑek (in Akser 2012:70): “The Real is the realm of impossible enjoyment, the Symbolic refers to the symbolic order of language and communication, and the Imaginary is the domain of images with which we identify.”
Die konstituerende rolle van Lacan se psigoseksuele ontwikkelingsfases is belangrik vir ’n interpretasie van die komplekse moeder-dogter-verhouding wat onderliggend lê aan die subjekontwikkeling van dogtertjies. Die ontdekking van, asook die rol van taal, beklee by Lacan ’n kernrol in die verskillende ontwikkelingstadia van die kind. Vervolgens word meer uitgebrei op hierdie onderskeie konstituerende rolle van Lacan se psigoseksuele ontwikkelingsfases.
4.1 Die imaginêre fase
Hierdie fase word beskryf as “the dual order of the imaginary” (Felman 1987:111) en is ook bekend as “the realm of the ego” (Homer 2005:31). Dit is die pre-Oedipale en prelinguistiese sfeer van sin, identifikasie en ’n verbeelde ervaring van eenheid in die dualistiese verhouding met die moeder. Gedurende hierdie fase kan die baba haarself nog nie van die moeder (die eerste liefdesvoorwerp) se liggaam of as ’n samehangende entiteit of “self” onderskei nie. Die liggaam word as gefragmenteer ervaar as gevolg van die kind se voor-Oedipale en prelinguistiese toestand (Lacan 1977:137).
Die verbeelde of imaginêre prosesse wat die moeder-kind-verhouding beïnvloed, vorm die ego en word in sommige gevalle herhaal en versterk in ’n latere stadium in die kind se verhouding met die eksterne wêreld. Die onderskeid tussen “ons” en “hulle” word ook reeds hier gegrond en gevolglik word die ideologiese groeperinge in die psige geregistreer.
Gevolglik oorvleuel dit metafories met die spieël- en simboliese fases en vandaar vind dit neerslag in simbolies-institusionele uitsluiting van sommige mense uit die sosiale en politieke ruimte, soos wat tydens kolonialisme en apartheid gebeur het. Om hierdie rede kan die imaginêre nie werklik as ’n ontwikkelingsfase gesien word waardeur die kind moet gaan, of moet voltooi nie, want hierdie sfeer “remains at the core of all of our experiences” (Homer 2005:31). Wright (1984:109) dui aan dat ’n kenmerkende eienskap van hierdie fase ’n “belemmerde” verhouding tussen moeder en kind is. Sy noem dit die “desire of the mother” wat die kind en moeder se behoefte aan mekaar beklemtoon.
Hierdie begeertes word nie tydens hierdie fase onderdruk nie en geen verlies word ervaar nie, slegs gefantaseerde volkomenheid. Ook is daar geen onbewuste nie (Van Heerden 2013:47). Soos die baba grootword, kom sy egter stadigaan tot die besef dat sy nie meer die kernvoorwerp van die moeder se begeerte is nie, “as [the mother’s] desire is directed elsewhere” (Homer 2005:55). Die falliese konsep word alreeds hier belig, maar spesifiek die imaginêre fallus – die kernbegeerte van die moeder. Die kind begeer om weereens die fallus vir die moeder te wees, die kernvoorwerp van haar begeerte. Die moeder is gekoppel aan begeerte. Die lewenslange begeerte om terug te keer na die voor-Oedipale fase toe hulle ’n hegte eenheid was, ontstaan in hierdie fase.
4.2 Die spieëlfase
Gedurende hierdie fase word die liggaam steeds as gefragmenteer en ongekoördineer (le corps morcele of “die liggaam in stukkies”) ervaar as gevolg van die kind se biologiese onderontwikkelde of neonatale toestand (Lacan 1977:137). Die kind se begeerte om die imaginêre voorwerp (fallus) vir die moeder te wees, is hier sterker as die begeerte om self die fallus te hê. Die baba erken haarself nog nie as ’n samehangende entiteit of “self” nie totdat sy haar spieëlbeeld aanskou wat sy volledig en as ’n eenheid sien. In sommige gevalle word daar heeltemal met die spieëlbeeld van die moeder geïdentifiseer as gevolg van die gevoel van fragmentasie en onvolledigheid, ’n self afgesny van die “ander”. Dus vorm die baba ’n kompenserende identifikasie met haar falliese spieëlbeeld (die moeder) in ’n poging om die skeiding of verlies wat ervaar word te oorbrug.
Die baba word aangemoedig deur die samehorigheid en indrukwekkende eenheid van haar of die moeder se beeld in die spieël. Dit is ’n misherkenning of wanidentifikasie van die baba met haar falliese spieëlbeeld (moeder), asook die beelde wat deur “ander” en die sosio-kulturele omgewing in die algemeen weerspieël word (Carveth 2007:20). Die kind “derives a sense of the self from persons other than itself” (Kwatsha 2007:83). Hierdie misherkenning, wanpersepsie of illusie vorm die basis van die kind se ego as “ek”. Mense dink byvoorbeeld dat konvensionele genderrolle of rasse-klassifikasie hulle identiteit bepaal. Dit is egter ’n leuen, ’n illusie en verbeelde verhoudings waarin verkeer word. Die nagevolge verbonde aan die oordrag van toksiese tradisies ten opsigte van genderrolle, word hier beklemtoon.
As gevolg van die blootstelling aan die spieëlbeeld gedurende hierdie stadium word die kind se bewuswording van gebrek of afwesigheid verder versterk en die eenheid totaal verbreek. Gevolglik begin die soektog na dit (fallus) wat die skeiding tussen die self en die “ander” (moeder) veroorsaak. Die onvermydelike invloed van die Naam-van-die-Vader (paternalistiese wet) is die oorsaak van die skeiding. Deur middel van die Oedipus-kompleks (Naam-van-die-Vader) laat vaar die kind die identifisering met die fallus deurdat sy besef sy kan nooit die fallus hê nie, dit is imaginêr (Homer 2005:55). Die pa (wat die Ander of paternalistiese wet verteenwoordig) word die imaginêre fallus, en namate die kind die spieëlfase voltooi word die pa die simboliese fallus. Die begeerte na die moeder word vervang met die Naam-van-die-Vader wat die splitsing van die subjek tot gevolg het (Homer 2005:55).
Om ’n subjek te word in die simboliese orde, moet die kind die Naam-van-die-Vader gehoorsaam deur te erken en aanvaar dat sy nie oor die fallus beskik nie en dus nie die fallus vir die moeder kan wees nie, want die pa (Ander) besit simbolies hierdie fallus (Vorster 2013:50). Die fallus is dan nes die pa nie ’n fisiese entiteit nie, maar die aanduider van afwesigheid in die simboliese orde (Homer 2005:55). As gevolg van die eenheid wat verbreek is tussen kind (self) en moeder (ander) is die kind egter nou in staat om ’n eie identiteit te skep, apart van die moeder.
4.3 Die simboliese fase
Die Oedipus-kompleks word metonimies verbind met ’n leemte of gemis. Die ervaring van verlies of ’n gemis en die begeerte na die fallus (dit wat ons verloor het, maar in werklikheid nooit besit het nie) is onderliggend aan die simboliese fase (Homer 2005:59). Die simboliese orde is dus fallies van aard en word beheer deur die metaforiese voorstelling van die paternalistiese wet. Die toetrede tot hierdie fase gaan gepaard met die totstandkoming van die superego. Die internalisering van die paternalistiese wet het die vorming van die superego tot gevolg en behels volgens Homer (2005:59) ’n dubbelsinnige of ambivalente proses deurdat die kind met die wet identifiseer, maar terselfdertyd ook met onwettige of onaanvaarbare begeertes wat die einste wet oortree of ondergrawe. In die ontleding van die geselekteerde gedigte word laasgenoemde rebellie ’n belangrike punt van bespreking.
Die toetrede tot die simboliese orde gaan ook gepaard met die ontdekking van taal. Eagleton (1983:174) verduidelik: “Language always pre-exists us: it is always already ‘in place’, waiting to assign us our places within it”. Taal word gelykgestel aan die onbewuste. Die aanhaling “the unconscious is structured like a language” is hier belangrik. Die onbewuste is soos ’n taal gestruktureer deurdat die werking daarvan soortgelyk is aan twee baie algemene taalprosesse: metafoor en metonimie.
Lacan (1966:2) stel voor dat die onbewuste op dieselfde wyse werk as taal, “along the two axes of Metaphor and Metonymy which generate the signified”. Beide metafoor en metonimie behels ’n afwesigheid, ’n soort verlies of gebrek. Tyson (2006:10) verduidelik: “They’re both stand-ins for something being pushed aside, so to speak”. Taal word dus vereenselwig met verlies omdat dit die paternalistiese wet verteenwoordig wat die skeiding met die moeder versterk. Die kwessie van onvervulbare verlange, waarvan die mees fundamentele die hunkering is na die geborgenheid van die moederskoot en voor-Oedipale fase, staan dus sentraal by Lacan.
Volgens Lacan is hierdie skeiding ons mees intense ervaring van verlies, en dit is een wat lewenslank by ons spook. Dié skeiding dwing die kind om taal aan te leer omdat sy nie meer die bevrediging van behoeftes as vanselfsprekend kan aanvaar nie (Qazi 2011:8). Dit is die pa wat die funksie van taal aan die kind oorhandig (Clemens en Grigg 2006:43). Die pa wat verantwoordelik is vir die skeiding in die tweeledige verhouding gedurende die Oedipus-kompleks, is nie ’n persoon nie, maar ’n metaforiese voorstelling van die Naam-van-die-Vader (Homer 2005:51).
Die klem is op die aard en funksie van taal (die wet) wat jou in die wêreld vestig en jou onderrig aangaande jou posisie in die wêreld. Taal is dan ’n vloeibare linguistiese stelsel wat deur die paternalistiese of falliese outoriteit afgedwing word en die bloedskandelike begeerte na die moeder en al die verbode anargistiese begeertes van die voor-Oedipale stadium verbied (Morris 1993:105). Hier vind dus repressie plaas van die onaanvaarbare begeertes met die gevolg dat die onbewuste gevorm word. Homer (2005: 84) verduidelik byvoorbeeld: “[F]or Freud there can be no unconscious without repression.”
Dit is belangrik om ook op hierdie stadium stil te staan by Lacan se ander bekende aanhaling: “The unconscious is the discourse of the Other”. As die onbewuste gestruktureer is soos taal en gelykgestel word aan die paternalistiese wet, soos vroeër uitgelig, is dit duidelik dat die “Other” waarna Lacan in die tweede aanhaling verwys die paternalistiese wet (en weereens taal) verteenwoordig (Homer 2005:43). Dit is dus die Ander (taal en die prosesse van die simboliese orde) wat ons as subjekte nooit ten volle sal kan begryp nie, maar wat die kern van ons onbewuste is.
Die onbewuste as ’n proses van signifikasie is buite die beheer van die mens. Volgens Homer (2005:43) is dit die taal wat deur ons praat, nie die taal wat ons praat nie, “the language that speaks through us rather than the language we speak”. Die onbewuste is dus die diskoers van die Ander deurdat ons gebore word binne-in taal, gedwing word om ons begeertes deur die taal en begeertes van ander te artikuleer en kommunikeer, en uiteindelik deur middel van die (A)nder met die wêreld gesosialiseer word, ’n subjek word, en volwassenheid bereik.
Ons begeertes, oortuigings, vooroordele ensovoorts word gestruktureer en is ’n resultaat van ons onderdompeling in die simboliese orde, veral omdat die onderdompeling deur ons ouers uitgevoer word en beïnvloed word deur hul eie reaksies op die simboliese orde. Dit is wat Lacan (1966) bedoel wanneer hy sê “desire is always the desire of the other”. Ons begeer wat ons geleer word om te begeer. Met ander woorde, die simboliese orde bestaan uit die ideologieë van die samelewing: dié se oortuigings, waardes en vooroordele, die stelsel van die regering, wette, opvoedkundige praktyke, godsdienstige beginsels, ensovoorts. Dit is ons reaksies op ons samelewing se ideologieë wat ons maak wat en wie ons is.
Om taal te betree, is dan soos ’n pleidooi om te begeer, want taal is “what hollows being into desire” (Lacan 1966). ’n Mens verstaan dan wat Tyson (2006:30) bedoel met “in entering the Symbolic Order – the world of language ‒ we’re entering a world of loss and lack”. Lacan (1977:65) se interpretasie van Freud se “fort/da”5-beginsel sluit aan by die begeerte of gemis wat die kind ervaar deurdat die kind poog om die moeder se teenwoordigheid en afwesigheid deur middel van taal te beheer. Dit beteken dus dat die subjek die moeder se teenwoordigheid en afwesigheid, wat sy nie kan beheer nie, vervang met die taalhandeling wat sy wel kan beheer.
4.4 Die reële fase
Dit is onmoontlik om die reële in taal te beskryf, omdat dit buite die wêreld lê, geskep deur ideologieë en konvensies wat deur ons samelewings gebruik word om ’n bestaan te verklaar (Hambidge 1989:14). Lacan (1977:10) verduidelik die reële “is that which always returns to the same place [...] It then became that before which the imaginary faltered, that over which the symbolic stumbles, that which is refractory, resistant. Hence [...] the real is the impossible.” Die reële moet dus nie met die werklikheid verwar word nie deurdat dit verwys na “a kind of recurring impossibility, a return of the repressed [...] The Real is about impossibilities, the impossibilities of language and life” (Manjunath 2017:3).
Lacan (1966) noem die onmoontlikheid of onverklaarbaarheid van die reële, die trauma van die “Real”. Hy tipeer trauma as ’n ontmoeting met die reële wat nooit plaasvind nie. Die funksie van die reële as ontmoeting – vir sover dit die ontwykende ontmoeting is – manifesteer dus in die vorm van trauma (Lacan 1966). Die polities gedrewe gevalle in terme van die gemarginaliseerde verlede kan hier as voorbeeld gebruik word om die werking van trauma te beskryf ten opsigte van die traumatiese ingryp van kolonialisme op die gekoloniseerde.
Die subalterne vroue worstel na jare steeds tevergeefs om traumatiese ervaringe gekoppel aan die koloniale/apartheidsperiode sinvol te verwerk. Die verlies van politieke mag en ’n stem, apartheid se oorkoepelende rol daarin en die gemarginaliseerdes se reaksie daarop, is tekenend van die reële, soos gesien in die manifestasies van die traumatiese disintegrasie van bekende, konvensionele simboliese raamwerke.
Om sin te probeer maak uit hul omstandighede het die subalterne geen ander keuse as om telkemaal opnuut in die simboliese sfeer van betekenis ander interpretasiemoontlikhede te ontgin en te artikuleer nie (Olivier 2006:494). Dit is belangrik om hier in ag te neem dat trauma nie deel is van die simboliese en imaginêre/spieël-fase nie, alhoewel die reële ’n spesifieke uitwerking op die fases het, veral ten opsigte van die werking van die fallus. Die onbereikbaarheid onderliggend aan die fallus konnekteer dit met die werking van die reële. Die sluier of gordyn waaragter die reële sit, is ook die plek waar die fallus (begeerte) lê (Homer 2005:59). Die permanente begeerte na vervulling (altyd verborge en buite bereik) as gevolg van die gemis wat die individu ervaar, word vereenselwig met die reële.
Dit is duidelik dat Lacan se psigoseksuele fases nie skeibaar is nie, maar met mekaar oorvleuel deurdat elk die ander beïnvloed en vorm. Dit gaan dus hier oor hoe hierdie fases verbind is, eerder as watter een die belangrikste is. ’n Lacaniaanse raamwerk is belangrik vir hierdie artikel omdat dit bewys dat gemarginaliseerde vroue alleenlik voldoende begryp kan word indien die verskillende fases waarvolgens hul psiges gekonstrueer is, in aanmerking geneem word.
Lacan het ’n groot invloed gehad op die postkoloniale teorie as gevolg van sy politieke en linguistiese interpretasie van die subjek se verhouding tot ander (Hook 2008:8). Gevolglik word kortliks gekyk na hoe psigoanalise verbind word met die postkolonialisme. Omdat radbraak ’n postkoloniale teks is, en deur ’n gemarginaliseerde perspektief weergegee word, is dit belangrik om die sosio-politieke konteks in ag te neem ten einde die volle nuanses van die psigiese dimensies van die moeder-dogter-verhouding te kan weergee.
5. Enkele postkoloniale teoretici se opmerkings oor die gekoloniseerde psige
Volgens Nandy (1983:63) is kolonialisme “a matter of consciousness” en om hierdie rede “it needs to be defined in people’s minds” juis omdat verdrukking die kolonisering van die psige behels. Bhabha (1994:37) reken dat die postkoloniale teorie die gemarginaliseerde se identiteit bestudeer ten opsigte van die binariteit tussen koloniseerder en gekoloniseerde. Die identiteit van die koloniseerder en gekoloniseerde bestaan dus nie afsonderlik nie, maar is altyd in verbintenis met mekaar. Die bestudering van identiteit op grond van hierdie binariteit verseker dat die psigiese en postkoloniale omstandighede waarvolgens beide groepe se psiges en identiteit afsonderlik gevorm is, in ag geneem word. Word hierdie binariteit nie in ag geneem nie, kan die gekoloniseerdes maklik as eendimensioneel geskets word (Bhabha 1994:37). Só ’n eendimensionele siening van hul identiteit is problematies omdat sielkundige geweld uitgeoefen word op die gemarginaliseerde binne ’n koloniale opset wat verskillende vorms kan aanneem, soos die brute geweld van slawerny tot meer subtiele vorms van rassisme.
Omdat die gekoloniseerdes op verskeie wyses gely het, is hulle nie eendimensioneel nie. Die geveg teen die koloniale opset en ander vorme van verdrukking is nie net bloot fisies of materieel nie. Dit moet in ’n gelyke mate ook die psigiese betrek omdat die gebruik van sielkundige konsepte, spesifiek psigoanalise, tweedoelig is in die dekoloniale stryd. Dit ondersoek die innerlike, psigiese uitwerking van kolonialisme op die gekoloniseerde, maar verskaf ook riglyne vir weerstand en verset, “turning the inculcation of inferiority into self empowerment” (Young 2001:275).
Frantz Fanon, ’n voorloper in die postkolonialisme, belig ook die invloed van kolonialisme op die gemarginaliseerde se psige in Black skin, white masks (1986). Hy verduidelik presies hoe die geweld van kolonialisme die psiges van die onderdruktes gekoloniseer het, en met psigiese letsels gelaat het. Fanon (1986:51) reken dat dekolonisering van die psige noodsaaklik is in die geneesproses van die koloniale wonde asook in die herontdekking en die terugeiening van ’n eie identiteit: “Each generation must out of relative obscurity discover its mission, fulfil it or betray it.” Hy verduidelik voorts: “Only a psychoanalytical interpretation of the black problem can lay bare the anomalies of affect that are responsible for the structure of the complex” (Fanon 1986:51). Met “black problem” verwys hy na die psige van die gekoloniseerde subjek. In sy teorie beklemtoon hy die noodsaaklikheid van ’n psigoanalitiese ondersoek in samehang met sosio-politieke en -ekonomiese faktore om die kwessie van rassisme en koloniale geweld volledig te begryp en te vertolk. Hook (2005:479) voeg by:
Something like a psychological, and indeed psychoanalytic register, is indispensable both in properly formulating these violence – grasping them conceptually, analytically [for the] analyses of the socio-political and economic factors [...] racialized power, colonial violence and cultural subordination [...]
’n Psigoanalitiese benadering word hier verlang om as’t ware die verwikkeldheid van die postkoloniale subjek se psigiese toestand te verstaan, want die menslike geestestoestand is verweef met en word bepaal deur die sosio-politieke en geskiedkundige magte. Die geskiedenis en sosio-politieke omstandighede het ’n impak op en is nou verweef met die psige van die mens deurdat sielkundige geweld uitgeoefen is op die individue binne ’n koloniale opset. Hook (2005:492) is van mening dat die proses van psigiese dekolonisering met positiewe veranderinge in die gedagtes of psiges van die subalterne moet begin. Rukundwa en Van Aarde (2007:1186) noem hierdie positiewe verandering “self-consciousness”. Die term “self-consciousness” kan in verband gebring word met die jonger generasie skrywers wat ’n kulturele revolusie begin het omdat hulle weier om in ’n toestand van marginalisering voort te leef. Hierdie revolusie sluit uiteindelik aan by die psigoanalitiese konsep van begeerte weens ’n hunkering na die gevoel van eenheid en onverdeeldheid.
In radbraak word die onderdrukte of gekoloniseerde posisie (fisies, maar veral psigies) waarin die spreker haarself as subalterne bevind beklemtoon. Die term subalterne, gemunt deur Spivak (1988), sluit aan by die aspek van tradisie deurdat dit verwys na die moeder of vrou wat gesosialiseer is binne spesifieke genderrolle wat veroorsaak dat sy en haar nakomelinge in ’n ondergeskikte stand bly deurdat die moederfigure ook dikwels patriargale agente is ten opsigte van die voortsit van toksiese tradisies. Oor die tradisie-kwessie verduidelik Spivak (in Landry en Maclean 1996:241):
The figure of the woman, moving from clan to clan and family to family as daughter/sister and wife/mother, syntaxes patriarchal continuity even as she is herself drained of proper identity. In this particular area, the continuity of community or history, for subaltern […] is produced on (I intend the copulative metaphor—philosophically and sexually) the dissimulation of her discontinuity, on the repeated emptying of her meaning as instrument.
Die voortgesette marginalisering van die vrou in ’n patriargale opset word belig, asook hoe dit binne gemeenskappe en in die geskiedenis ingeskryf word en die subalterne vroulike subjek van ’n betekenisvolle bestaan ontneem word. Spivak (1999:358) versoek die volgende: “Let us want a different agency, shift the position a bit”. Hier is ’n poging om die een wat vir jare nie kon praat nie, die subalterne, ’n stem te gee. Sy meen deur te praat, jou ervaringe te verwoord, word jy van subalterniteit gestroop. Spivak (1994:20) gebruik die term “disinterested” om laasgenoemde te verduidelik. Die term belig die begeerte na iets, wetend dat dit buite bereik is soos in die geval van Lacan se beskrywing van die werking van die reële ‒ die diskoers van die Ander. Spivak (1994:52) beklemtoon immers dat ’n psigoanalitiese lees van die subjek, “with an informed exchange of cultural currency, can be used to evaluate everyone”.
Spivak (1988) se aanvanklike mening dat die subalterne nie kan praat nie in “Can the subaltern speak?” kan hier bevraagteken word, want die subalterne kán praat. radbraak is ’n goeie voorbeeld van stemgewing. Die spreker beskik oor die vermoë om haar mond oop te maak en te praat oor dit wat haar kwel. In die bundel vind stemgewing plaas deur middel van onder andere versetvoering teen Afrikaans (Naam-van-die-Vader), in Afrikaans. Regdeur die bundel word Afrikaans vermink deur middel van abrogasie en appropriasie weens ’n behoefte om ’n taal te skep waarvolgens die spreker haarself en haar storie voldoende kan verwoord. In gedigte soos, onder andere, “Bokkie polony”, “ballade van ’n wasdag”, “onthousiekte” en “heil die leser” waar beide die vrouefigure en die pa se stemme ingebring word (en in sommige gevalle selfs aangehaal word) kry ook hulle die geleentheid om hul stemme te laat hoor. Die bundel is dus verteenwoordigend van wat Spivak (1988) “the subaltern speaking” noem omdat dit gelykgestel kan word aan subalterne uitdrukking. Dus kan geredeneer word dat die eintlike vraag wat hier gevra moet word, liewers moet wees “kan die subalterne gehoor word?”
In radbraak is die spreker nie net bloot ’n spreekbuis vir haar gemeenskap of familielede nie, maar ook vir haarself deurdat die leser bewus gemaak word van die toestand van haar psige, asook die faktore wat ’n rol gespeel het in die konstruksie daarvan. Deur middel van hierdie bundel is presies die teenoorgestelde bereik as dit wat die destydse apartheidbestel wou bewerkstellig, naamlik die verdrukking, intimidasie en uitdoof van die (gemarginaliseerde) vrou (én man) se stem.
Boswell (2010:188) is van mening dat “in writing, [...] authors6 [are] engaged in creative re-visioning – the ability to re-envision or reimagine what is possible for oneself to achieve within one’s lifetime”. Deur te skryf oor die onreg in gemarginaliseerde samelewings word die geleentheid gebied om hul eie stories te verwoord, asook hul lewens(verhale) te herskryf of hulle lewenskoerse te heroorweeg. ’n Mens besef dan dat daar nie juis werklik iets soos “silent voices” is nie, maar wel “silenced voices”.
In die bundels kom die spreker in opstand teenoor die patriargale bestel se beskrywings van die vroulike en moederlike rol deurdat sy jarelange tradisies verbreek en ’n nuwe nalatenskap skep. Göttner-Abendroth (2018:4) meen
women are always aliens in the patriarchal system, invisible and unheard; they are always ‘the other’. This is generally called ‘sexism’, but is more accurately internal colonialism, directed against elements of the society itself.
Kolonialisme is dus nie slegs ’n orde van die verlede nie, maar duur steeds voort in die vorm van psigiese gevangenskap as gevolg van die internalisering van stereotipes wat verder ontwikkel het tot minderwaardigheidskomplekse (Fanon 1977). Die uitbuitende samevoeging van imperialisme, rassisme en seksisme het die inheemse bevolkings tot “ander” gemaak – ongesien en ongehoor.
Soos reeds genoem beskou en beskryf Phillips taal as ’n simboliese moeder deur middel van talige prosesse soos metafoor en metonimie wat in Lacan se teorie ’n sentrale plek inneem. In die bundel verkeer die spreker deurlopend in ’n ingewikkelde liefde-haat-verhouding met Afrikaans (simboliese mag) deurdat die koloniale taal soms verwerp word maar veel meer toegeëien en gewysig word. Dit word herlees en herskryf en subtiele verbasterings word daarvan gemaak ten einde die koloniale orde te ondergrawe. In die bundel verkry plekke (met sentimentele waarde) ook ’n simboliese moederlike konnotasie en tesame is dit – in Styhre (2005:4) se mening en nie in spesifieke verwysing na Phillips se bundel nie – hierdie simboliese en ook die biologiese moeders as “subalterns [that] need to be written into the text anew, to become accounted for, to be given a voice”.
Ek kyk nou na hoe beide moeders en dogters stemgewing bewerkstellig in die bundel deur hul vertellings van die koloniale verlede sowel as die verreikende uitwerking daarvan in ’n postkoloniale Suid-Afrika.
6. Jolyn Phillips se radbraak
Die bundeltitel verwys enersyds na die outydse vorm van marteling wat gedurende die Middeleeue in Nederland geïmplementeer is as die doodstraf vir gevaarlike misdadigers. Hul bene (die voorarms, bo-arms, skene, dybene en borskas) is op ’n wiel (“rad”) gebreek nadat nege slae met ’n hamer of yster toegedien is as straf of as ’n wyse om spesifieke inligting uit hulle te kry (Odendal en Gouws 2005). Andersyds dui die woord op die skending, verknoeiing en verminking van taal (Viljoen 2018). Die oorgrote meerderheid van die gedigte staan op een of ander wyse in die teken van hierdie meerduidige bundeltitel.
Die bundeltitel suggereer vooraf die toonaard en basiese instelling van die bundel – die marteling van taal en hoe taal geradbraak word, wat dan ook suggestief kan wees van die poging om die gesiglose “koloniale orde” te ondergrawe. In die bundel radbraak die spreker die tale wat sy tot haar beskikking het. Dit is ’n allegorie wat soos ’n goue draad deur die bundel loop. Die “radbraak”-proses is ’n reaksie op die onvermoë van dié taal om akkuraat vas te vat wat sy wil sê, die onvermoë daarvan om haar ware identiteit te verwoord. Selfs die titel suggereer vooraf die taalspel wat deur middel van ’n tipografiese verskeidenheid ten toon gestel word. Die woord “rad” word in gewone letterstyl aangebied, ietwat kleiner as die woord “braak” wat in kursief en groter op die voorblad verskyn. Hierdie tipografiese spel is funksioneel, want dit belig die belangrikheid van veral die verminkingsproses.
’n Verskeidenheid temas kan in die bundel geïdentifiseer word: breekbaarheid (gesien in die breek van taal en verstegnieke wat op sintaktiese, semantiese en tipografiese vlak deurlopend deurgevoer word), die geweld of oorblyfsels van die apartheidsverlede, die armoede van Gansbaai se vissersgemeenskap, perlemoenstropery, bendegeweld, maatskaplike ongelykheid, en gebroke verhoudings tussen kinders en ouers. Die spreker se problematiese en komplekse verhouding met haar moeder, vader en afgestorwe broer is ’n sentrale tema. Die dood van die spreker se broer vorm ’n konstante polifoniese diskoers7 wat die familiediskoers asook haar identiteitsontwikkeling begelei (Taljard 2017).
In die bespreking wat volg, is die aandag op die bundel as taaleksperiment en die belangrike kwessies soos identiteitsontwikkeling en familieverhoudings wat teen die agtergrond van spesifieke sosio-ekonomiese omstandighede saamgevleg word. Soos in die teoretiese afdeling uitgelig, speel die pa ’n belangrike rol in die oordrag van en bewuswording van taal by die kind tydens die simboliese fase wat ingrypende gevolge vir die moeder-dogter-verhouding en subjekontwikkeling inhou. Om hierdie rede word die volgende gedeelte ingelei met ’n bespreking van die spreker se pa.
6.1 Die pa as patriargale agent
Jukstaponering, die teenoormekaarstel van oënskynlik teenstrydige begrippe, is veral opvallend in die gedigte “heil die leser” (16), “die einde van Dêrra” (17), “dop system’s merry-go-round” (13) en “ballade van ’n wasdag” (42), waar die drankverslaafde pa belig word. Die alkoholverslawing is die wyse waarop die pa sy psigies verliese in die bundel verdoof. Alhoewel hy nie as die rolmodel beskou word na wie die spreker kan opsien nie, vervul hy ’n belangrike rol – as patriargale agent – deurdat hy haar voorstel aan taal wat ironies genoeg die middel word waarvolgens sy haar omstandighede en dus ook haar toekoms kan wysig. Alhoewel Afrikaans beskou word as die taal van die onderdrukker (Johnson 1982), word dit vir haar ’n bevrydingstaal deurdat sy die einste taalwette ondergrawe deur middel van die toeëien van die taal. Sy radbraak die taal met die gevolg dat sy psigies beheer kry oor die taal deurdat sy iets van haar ware self ontdek uit die “dismantle” van taal (“Diglossie”). Die spreker as subalterne vrou kan dus alleenlik voldoende begryp word indien die rol of invloed van beide haar ma én pa in aanmerking geneem word in die onderskeidende fases waarbinne haar subjektiwiteit gevorm is.
In die gedig “die einde van Dêrra” is die vader ooglopend ’n dronklap, “jy kom afgesluier / in die pad af / … / jou doppeling / jou moddervis”. Hy is egter ook boekgeleerd, iemand op wie sy dogter, ironies genoeg, trots kan wees, “in my pa se huis hou ek hom dop / die vissermanhande wat deur bladsye blaai / … / met sy adamsappel woorde sluk / hoe sy hart ensiklopedie” (“heil die leser”). Die woord “dop”, soos dit uitreik na die reeds genoemde gedigte oor die vader, verkry dus in hierdie reëls ’n betekenisvolle dubbelsinnige betekenis. Die sluk van woorde staan in ironiese verbintenis tot die sluk van sterk drank. Ook roep reël 8, “hy kan net nugter lees”, die ironiese teenstelling op van wat reeds oor die vader bekend is. Dit is voor die hand liggend dat die spreker haar liefde vir lees en skryf (taal) alreeds in die noukeurige bestudering van haar pa, sy gewoontes en gesprekke met hom ontdek het, “hy soek sy storie / hy tel hulle op / hy stryk hulle plat”. Alhoewel hy ’n dronklap is vervul hy, “die letter boemelaar”, die belangrike rol van die pa wat die funksie van taal (Naam-van-die-Vader) aan sy kind moet oorhandig. Hy leer haar ook belangrike waardes, “hy sê altyd: / daar is god waar daar verstand is / skarrebol waardeer die weggegooides”.
Die spreker betree die simboliese orde in “heil die leser” as gevolg van haar ontdekking van taal. Haar onbewuste kom tot stand deur middel van menslike verhoudings (ouers) asook die nuutgevonde verhouding met taal. Die werking en invloed van die Naam-van-die-Vader op die subjek asook die teks word in hierdie gedigte sigbaar. Dit word gesien in die kind se bewuswording van die gemarginaliseerde omstandighede waarin haar gemeenskap gedompel is as gevolg van die patriargale bestel. Woorde soos “doppeling” en “dop” uit die vorige bespreekte gedigte asook “dop system” en “the perpetuating papsak” in die gedig “dop system’s merry-go-round” bevestig dit. Die “dop system” verwys na die tydperk waarin plaaswerkers onder die stelsel van apartheid betaling vir hul arbeid in die vorm van wyn in plaas van geld ontvang het (Tite 2016). Die tendens van drankverslawing veral onder “bruin” Suid-Afrikaners spruit dus hoofsaaklik uit die dopstelsel wat die verreikende en vernietigende effek van hierdie instellings onder die destydse apartheidbestel belig. Die pa is hier verteenwoordigend van die Naam-van-die-Vader (die patriargale mag) terwyl hy ironies genoeg ook ’n slagoffer daarvan is. Hy is vasgevang (fisies, maar veral psigies) in ’n toksiese bestaanswyse of siklus van drankverslawing waaruit hy nie kan losbreek nie.
Die bewuswording van die onreg verbonde aan die Naam-van-die-Vader gaan gepaard met die gevoel van andersheid by die spreker. Waar kinders gewoonlik met die waardes en ervarings van hul ouers identifiseer, vind die teenoorgestelde hier plaas, veral omdat die ervarings negatief van aard is en dit dryf die spreker vanselfsprekend tot alternatiewe identifiseringsmerkers. Gevolglik word die superego gekonstrueer wanneer sy sekere waardes van die hand wys en besef dat sy nie soos haar pa of soos die res van die gemeenskap wil word nie, dat die “perpetuating” by haar stop. Sy internaliseer wel die positiewe waardes wat haar pa haar leer: “daar is god waar daar verstand is / skarrebol waardeer die weggegooides”. Alhoewel die pa nie noodwendig die perfekte voorbeeld stel vir sy kind nie, leer hy haar tog iets waardevols, dat sy “verstand” moet kry. Op ’n indirekte wyse maan hy haar om nie soos hy te word nie en op hierdie wyse kom ook hy indirek in opstand teen die Naam-van-die-Vader.
Die Wet word hier (metafories) deur die pa vervang wat terselfdertyd ook metonimies ’n verlengstuk of uitbreiding is van die Wet. Dit is insiggewend dat sy haar woordvaardigheid van haar pa kry: dat sy die vermoë om onreg te benoem van hom kry, aan die ontvangkant van die vergrype is en deur geleerdheid en taal dit kan genees en bo dit kan uitstyg. Met laasgenoemde in ag genome is die gedigtitel “die einde van Dêrra” funksioneel aangewend deurdat dit oor dubbelsinnige betekenis beskik. Dit kan verwys na die fisiese en psigiese agteruitgang van haar pa, maar “Dêrra” verwys terselfdertyd ook na die einde van die toksiese siklus en tradisie wat spruit uit die mag gekoppel aan die Naam-van-die-Vader deurdat hierdie toksiese siklus by haar beëindig word. In die slotstrofe van “heil die leser” word laasgenoemde bevestig, “in my pa se huis / skryf ek hom weg / wegter van my”. Haar reaksie op die ideologieë van die samelewing lei tot die konstruksie van ’n onafhanklike en outonome identiteit in die simboliese fase waar sy self die aard van haar toekoms wysig, “ek wysig sy swets”.
As die toetrede tot die simboliese orde ’n pleidooi is om te begeer (dit wat onmoontlik is om te verkry), verplaas die spreker hier, anders as haar ouers, haar drang na dit wat sy wel kan beheer, naamlik opvoeding en tot ’n groot mate ook taal. Deur middel van die eksperimentering met taal asook die visuele aspekte van die gedigte, kom sy terselfdertyd in opstand teen die taalkonvensies, dit wat die Naam-van-die-Vader verteenwoordig. Op hierdie wyse beoefen die spreker mag uit oor haar omstandighede te midde van ’n gemarginaliseerde samelewing. Die identifisering met die Naam-van-die-Vader behels dus ’n dubbelsinnige proses deurdat die spreker met die wet, maar terselfdertyd ook met die onwettige begeertes wat die einste wet ondergrawe, identifiseer. Dit word ook gesien by haar pa, ’n agent van die wet en terselfdertyd ook ’n figuur buite die wet wat die wette waaraan hy sy kind voorstel, oortree en verontagsaam. Die nuutverworwe outonome identiteit is dan ’n direkte gevolg van die splitsing van die spreker as subjek gedurende die simboliese orde.
Die gedig “onthousiekte” lees in die vierde strofe “in die skophokkieseisoen / van my kinderdae was ek daar saam met almal / nou’s ek hier: siek van onthou” is ’n goeie voorbeeld van die spreker se toestand voor haar onderdompeling in die simboliese fase waartydens haar verhouding met diegene rondom haar anders was. Konflik is afwesig in die verhouding met haar moeder (eerste liefdesvoorwerp) – ’n toestand wat vergelyk kan word met die moederskoot en die imaginêre fase (eenheid). Die versreël “ek weet nie wanneer ek begin anders / word het nie” en “nou’s ek hier: siek van onthou”, belig haar toetrede of onderdompeling in die simboliese fase, haar bewuswording van die gaping tussen self en die wêreld, die besef dat sy nie inpas by die vissersgemeenskap nie. Haar onvermoë om by laasgenoemde gemeenskap in te pas word ook belig in die gedig “Tong-trilogie” met die uiting: “die see herinner my vel van my ekseem”. Haar bewuswording van die wêreld rondom haar, van die prosesse van taal en die Naam-van-die-Vader, veroorsaak splitsing tussen haar en haar biologiese, maar ook simboliese, moeder(s) en stelselmatig word die skeiding versterk. Hierdie splitsing veroorsaak spanning en konflik in die spreker se verhouding met beide haar biologiese en simboliese moeders. Hierdie komplekse moeder-dogter-verhoudings word vervolgens bespreek.
6.2 Die biologiese moeder(s)
Die gedig “Bokkie polony” se titel is enersyds ’n metonimiese voorstelling van ’n ekonomiese handelsnaam en andersyds ’n uitdrukking van vertedering jeens ’n jong meisie wat raap en skraap om verder te gaan studeer (Taljard 2017). Die titel kan ook dui op seksuele vergryping en hou dus verband met die gedig “perlemoen” wat metonimies die proses van misleiding en seksuele mishandeling aan die hand van perlemoenstropery beskryf. In hierdie gedig word die invloed van die paternalistiese wet belig wanneer die spreker se onbewuste wense ontbloot word deur middel van die skryfdaad.
Die titel belig vooraf ’n dominante invloed, die Ander (ekonomie en maatskaplike faktore). In strofe 1 word ’n beskrywing gegee van haar werkvermoëns met betrekking tot haar werk by die slaghuis: “ek kan Bokkie polony papierdun sny /... / ek kan die biltong in die grinder sit /... / twintig rand se biltong skat ek met die oog”. Die herhaling van “ek kan” en die woord “skat” kan ook ’n voorstelling wees van die vooraf bepaalde arbeidsrolle verbonde aan die swart bevolking, veral swart vroue as gemarginaliseerdes se stand in die werkplek, die spesifieke rolle wat aan hulle toegeskryf is volgens die norm. Die apartheidsregering het byvoorbeeld destyds die onderwysstelsel gebruik om swart leerders uit te sluit deur vakkeuses te beperk. Godsdiens, Musiek en Kultuur is die enigste vakke wat in hul moedertale aangebied is (Johnson 1982). Dit wil egter nie sê dat swart mense verbied is om Wiskunde, Rekeningkunde, Sosiale Studies, ensovoorts as vakkeuses te neem nie. Hulle kon die vakke neem, maar sou onderrig word in die taal van die regering se keuse, Afrikaans – die taal wat vir menige swart mense vreemd was, en as die taal van die onderdrukker beskou is. Hierdie instellings het gevolglik nie net swart mense die opsie van spesifieke vakke “geweier” nie. Hulle is ook van vele loopbaangeleenthede ontsê, wat vir hulle ’n beter lewensgehalte sou kon bied.
Strofe 2 is die begin van ’n refrein wat die leser telkens bewus maak van die planne wat die moeder het ten opsigte van haar dogter se toekoms, “Ma’t gaan praat met die supervisor / vir ’n permanente pos”. Hier word die psigiese toestand van die moeder blootgestel, die wyse waarop haar psige en haar lewenswyse geaffekteer is deur die Ander (die stereotipes verbonde aan swart vroue in die werkplek as uitvloeisels van die apartheidbestel). In ’n postapartheid en postkoloniale Suid-Afrika sukkel haar ma steeds om psigies los te breek vanuit haar subalterne en gemarginaliseerde bestaanswyse omdat haar visie en voornemens steeds negatief geaffekteer word deur die patriargale norme en wette. ’n Samelewing, soos deur Göttner-Abendroth (2018) beklemtoon, waarin gender-gelykheid aangemoedig word, word hier verlang. Gedurende die spieëlfase het haar ma die spieëlbeelde soos voorgestel deur die “ander” (moeder) en Ander (Naam-van-die-Vader) gedurende haar grootwordjare geïnternaliseer. Die beelde is die vooropgestelde norme van wat dit beteken om ’n swart vrou in Suid-Afrika te wees sowel as die genderrolle verbonde aan hierdie beelde.
In hierdie geval, soos in die meeste ander gevalle onder gemarginaliseerde vroue, het misherkenning plaasgevind, ’n wanpersepsie van wat dit beteken om ’n swart vrou te wees. Dit is ’n leuen en verbeelde verhouding waarin die moeder haar hele lewe lank verkeer en hierdie wanpersepsie is onderliggend aan haar subjekvorming deurdat dit haar persepsie van “self”, haar ego gekonstrueer het. Die moeder is vasgevang in hierdie stereotipiese denk- en leefwyse, so erg dat sy by die baas van die slaghuis (wat die paternalistiese wet verteenwoordig) gaan smeek vir ’n permanente pos vir haar kind omdat sy nie ’n alternatiewe bestaanswyse kan insien nie (“jy gaan dit nie / maak nie niemand van ons het dit / gemaak nie”). Gevolglik word die spreker, nes haar moeder, ook voorgestel aan die spieëlbeelde, soos weerspieël deur die samelewing. Die spieëlbeelde van haar moeder en die samelewing word egter deur haar bevraagteken deurdat sy weier om soos haar ma te word. Sy verontagsaam die vooropgestelde stereotipiese norme – met spesifieke verwysing na voorafbepaalde arbeids- en genderrolle – weens die begeerte om verder te gaan studeer.
Die gebrek of gemis word weereens hier belig wat die gaping verteenwoordig tussen die dominante en die ondergeskikte of die verdrukker en die verdrukte. Daar is ’n poging om hierdie gaping te oorbrug deur die onderskeid tussen “self” en Ander te verstaan. In strofe 5 kom die kwessies van ingesetelde bevoordeling en onregverdige arbeidspraktyke aan bod wanneer “Loki” haar inlig omtrent die ongelyke behandeling in die werkplek: “môre meneer / môre baas is dieselfde ding”. Strofe 7 beklemtoon dit ook: “die supervisor se niggie het gister / ingeval sy’t sommer first day / nuwe uniform ek en Loki het nog altyd rooi / T-shirts aan met Geseënde kersfees / op die voorkant”.
Die feit dat die subalterne weinig inspraak of agentskap in so ’n paternalistiese en chauvinistiese werkomgewing het, word beklemtoon. Die spreker kom tot die volgende insig: “Bokkie polony is ons almal saam gemix” wat daarop dui dat die gemarginaliseerdes almal een lot het, maak nie saak wat jou individuele vermoë is nie; as gevolg van jou gender, klas en ras word almal saamgegooi. Sy wil bo hierdie gemarginaliseerde omstandighede uitstyg. Verdere studie, onafhanklikheid en kulturele bemagtiging is die wyse waarvolgens sy dit aanpak.
Die spreker se aanvaardingsbrief vir verdere studie, “UWK sê ek is aanvaar” in strofe 10, veroorsaak spanning in die moeder-dogter-verhouding soos blyk uit die reaksie van haar moeder: “Ma is vies vir my oor die werk by die deli”. Gevolglik is daar konflik in hul verhouding en word die rebellie voortgesit deurdat die dogter die moeder verontagsaam en die vooropgestelde norme en wette oortree. Hier kan die moeder beskou word as ’n patriargale agent binne die simboliese sfeer deurdat sy die toksiese tradisie op haar dogter probeer afdwing. Die dogter rebelleer egter teen so ’n tradisie en uitsiglose bestaan waarin haar ma vasgevang is ten spyte van die negatiewe uitlatings: “jy gaan dit nie / maak nie niemand van ons het dit / gemaak nie”.
Die moeder het die drome en doelwitte wat sy moontlik gehad het gemis as gevolg van uitsluiting (marginalisering/verdrukking) weens voorafbepaalde arbeidsrolle. Dit blyk duidelik uit die feit dat sy nie glo dat hulle in alternatiewe en meer suksesvolle loopbane kan floreer nie (“jy gaan dit nie / maak nie niemand van ons het dit / gemaak nie”). Die spreker ervaar ook uitsluiting en vervreemding as gevolg van die keuses wat sy maak omdat sy, anders as menige gemarginaliseerdes in haar gemeenskap en familie, durf om uit te styg bo die ideologiese en uitsiglose bestaanswyse waarin haar gemeenskap vasgevang is. Sy word die eerste vrou in haar familie wat die grense gestel deur die Naam-van-die-Vader, bestry en gevolglik die siklus van uitsigloosheid in haar familie beëindig deurdat sy ’n alternatiewe toekoms skep: “vandag het ek vir Loki kom groet / ek gaan UWK toe Loki”.
In die gedig “my ma sê sy het drie oogwinke van haar ma” word die spreker se ma se herinneringe aan die ouma metafories voorgestel as ’n skaduwee en word die vroue in die spreker se familiegeskiedenis belig. Die frase “sy’t skuldig gehuil / so asof haar trane wil verduidelik” is ’n voorstelling van die komplekse verhouding tussen hierdie vroue. Die versreëls, “sy wou haar onthou / maar toe sy bykom / het haar geheue net gesilhoeët”, insinueer die ouma se afwesigheid gedurende die ma se grootwordjare en ook die psigiese skade wat dit by die spreker se ma veroorsaak het. Die herinneringe aan die ouma is so diep onderdruk dat sy dit byna vergeet het.
Die pynlike gebeurtenisse uit die moeder se verlede, affekteer steeds haar lewenswyse deurdat die materiaal nie psigies suksesvol verwerk is nie. Dit is tekenend van ’n moontlike mislukte imaginêre fase as gevolg van die ouma se psigiese afwesigheid in haar lewe. Die gevoel van eenheid of volledigheid as gevolg van die hegte tweeledige verhouding met die moeder, kenmerkend aan hierdie fase, is ook moontlik nooit ervaar nie. Gevolglik is die konstruering van die moeder se ego negatief geaffekteer. Die komplekse verhouding wat die moeder met haar ma gehad het, is deels die rede vir haar negatiewe of ingeperkte lewensuitkyk.
Die woorde “gaan brood koop” in deel twee is ’n idiomatiese uitdrukking wat verwys na iemand wat weggeloop het en hulle ouerlike verantwoordelikhede versuim het. Om buite-egtelike kinders te hê word vandag steeds gesien as ’n skande, ’n skande wat destyds dikwels aan die vrou gekoppel is as gevolg van die ongelyke wette met betrekking tot mans en vroue, ongeag die aard of konteks van die seksuele daad (Venter 2007:32). Die keuse wat die ma gemaak het om haar dogter te verlaat, spruit moontlik uit skaamte as gevolg van hierdie spesifieke geval. Die versreëls “ek was my ouma se wegsteek- / kleinkind met die sonstraalhare” bevestig dit. Die wete dat die ma haar verwerp het, moes erge psigiese en emosionele skade tot gevolg gehad het wat haar identiteitsontwikkeling negatief geaffekteer het as gevolg van die feit dat sy nooit hierdie verlies psigies suksesvol kon verwerk nie. Die invloed van die Naam-van-die-Vader op die identiteitsontwikkeling van die vroue en gevolglik ook die moeder-dogter-verhouding, is opvallend.
Die frase “eindig die storie” is ’n refrein wat regdeur die gedig volgehou word en kan enersyds dui op die verbreking van toksiese tradisies, maar andersyds ook suggestief wees van die gebrek aan kennis oor die spreker se genealogie of voorgeskiedenisse wat kenmerkend is van subalterne vroue (Chaudhari 2017).
In die derde deel heers ’n vroliker toon. Wanneer die spreker in die slotgedeelte vra “ma waar kom ek vandaan?” antwoord haar ma: “jy is gevorm met my stembande / stembande wat ’n nuwe liedjie sing”. Alhoewel daar konflik is as gevolg van hul verskillende lewensuitkyke, skemer die begeerte hier by die ma deur vir ’n beter toekoms vir haar kind en die spreker se begeerte vir ’n beter toekoms vir haar ma word ondervang in die gedig “my ma in C-majeur”. Die gedig is ritmies en liries van aard soos blyk uit die feit dat dit inspeel op “do / re / me / fa” en “so / la / ti / do”. Die ma herinner die spreker, “never-ending” deur middel van die singery, aan die vissersgemeenskap en haar grootwordjare in Gansbaai. Die eerste drie reëls werp lig op die moontlike rede, “sy het net haar stem / wat uit haar hande sing / die nette stitch”.
Die spreker bewonder die wyse waarvolgens haar ma as swart vrou in die vissersgemeenskap leef. Die woordkeuse in versreëls 16–18 skep die toon van nostalgie en deernis: “die maklikste die mooiste / omdat dit so skoon is / sy fluit die vis tot byt”. Die spreker laat doelbewus die klem op die moeder val, alhoewel hierdie reëls oor ’n ironiese betekenislading beskik. Dit beskryf haar moeder se verdrukte rol in die samelewing ten opsigte van die werk wat sy doen. Haar onderdanigheid in hierdie verdrukte stand het negatiewe gevolge deurdat sy in ’n uitsiglose bestaan vasgevang is.
In die gedig is ’n toon van deernis en empatie teenoor die ma wat byna teenstrydig is met die ongeduld en frustrasie teenoor die ma. Hierdie teenstrydige emosies word ook sigbaar in die gedig “ballade van ’n wasdag”. In die gedig word taal metonimies aangewend deurdat die wasgoedwasproses gebruik word om die innerlike worsteling van die ma én sprekende ek te verwoord. Daar het reeds baie tyd verloop na die tragiese dood van die skrywer se broer, maar die ouers kon nooit die verlies verwerk nie. Haar ma treur openlik in teenstelling met die spreker se pa, “tenminste ruik ons skoon ek en jy / rondom jou pa wat walms maak / van Mooi Vallei Jonkheer en hom”.
Die pa is nie net hier die verteenwoordiger van die wet nie, maar ook vasgevang daarin. Die einste mense (verdrukker) wat die gemarginaliseerdes aan alkohol voorgestel het, is diegene wat nou hierdie mense daarmee stereotipeer. Die pa se verslawing aan drank is opvallend in sy misbruik van alkohol as verdowingsmiddel en verdedigingsmeganisme teen die negatiewe emosies en gemarginaliseerde omstandighede soos gesien in die refrein “so was / was / wás hy” in strofe 4.
Die gedig belig ook die ma en dogter se komplekse verhouding na afloop van die spreker se broer se skielike en wrede dood deurdat die spreker se ma haarself psigies in die rouproses verloor het: “sonder ophou was sy Boeta se ongeluksklere”. Die gedig “geelsanger” (15) bevestig ook die moeder se onvermoë om die dood te verwerk met die herhaling van “Boeta sy hou jou vas / sy hou houvirhou jou rou” in strofes 2 en 4. Buiten haar onvermoë om op te hou treur, begin versuim sy boonop deels haar moederlike pligte deurdat sy haar verdriet uitbrei tot haar enigste oorblywende kind. Sy is dus fisies teenwoordig, maar nie psigies nie, wat verdere konflik in haar verhouding met die spreker veroorsaak.
In die gedig is dit opvallend hoe die psigologiese trauma veroorsaak deur die apartheidsverlede (armoede as motivering tot deelname aan bendeverwante werksaamhede) die gesinsopset affekteer, maar veral die spreker ervaar psigiese konflik as ’n direkte gevolg van haar ouers se gedrag. Die verlies ervaar deur die ouers, en die ma se onvermoë om op te hou treur, is onderliggend aan die werking van trauma, ’n uitvloeisel van die reële. Olivier (2007:47) beskryf byvoorbeeld trauma as “the disintegration of the symbolic and imaginary horizon (conceptual framework) by means of which people understand their world”. Die uitwerking van die reële op die imaginêre en simboliese fases moet hier in ag geneem word deurdat dit die psige en optrede van die individue affekteer. Die skielike en wrede dood van die spreker se broer, het die volle impak van trauma op die psige van die pa en veral dié van die ma gehad. Olivier (2007:47) beskryf hierdie uitwerking van trauma soos deur die spreker se ouers ervaar, as “a paralyzing condition of shock, followed (or accompanied) by a kind of blind ‘repetition’ or re-living of the event”.
Hierdie herhalende aard van trauma is opvallend in die refreine van “ballade van ’n wasdag”, wat deurlopend die melancholiese gemoedstoestand en skok soos deur die ma ervaar, bevestig en intensiveer: “Ma sê altyd: dit is nie sy tyd nie / dit is nie sy tyd nie” in strofe 2 en “daar was nie tyd nie” in strofe 11. Die ma se verslaenheid, gebrokenheid en skoktoestand word verder beklemtoon in die volgende reëls: “sy het nie meer tyd nie” in strofe 2 en “blind-blind neurievink” in strofe 8. Laasgenoemde is ’n tipe wanhopige poging waarvolgens die moeder haar terugskouend probeer voorberei op die tragedie waarop sy totaal onvoorbereid was.
Op hierdie stadium is dit belangrik om stil te staan by die karakterisering van trauma binne die Suid-Afrikaanse sfeer. Olivier (2007:53) verduidelik dat die karakterisering van trauma op twee opeenvolgende kollektiewe traumas wat in Suid-Afrika geskied het gebaseer kan word. In ’n psigoanalitiese sin is daar eerstens die verdrukking ervaar deur die apartheidbestel en tweedens is ’n nuwe “trauma” in 1994 ervaar met die oorskakeling na ’n radikale nuwe simboliese orde in die vorm van die grondwet. Skielik is daar van mense vereis om die ou simboliese orde te vergeet of agter te laat en te begin dink en optree volgens die nuwe grondwet (Olivier 2007:53).
Dit is hier waar die uitwerking van trauma (die manifestasie van die reële) op die simboliese en imaginêre fases in samehang met die sfere van die religieuse, politieke en ekonomiese, veral opsigtelik word. Olivier (2007:53) is van mening dat veral die literatuur, soos in die geval van radbraak, die psigoanalitiese trauma beskryf. Dit is opsigtelik hoe die denkwyses en psigiese konstruksies van die spreker se ouers uit laasgenoemde traumas spruit deurdat hul menslikheid in beide gevalle negatief geaffekteer is. In die meeste gevalle is die uitwerking van die traumas nooit effektief uit die simboliese sfeer verwyder nie, soos in die geval van die spreker se ouers.
Dit raak toenemend opvallend dat die oorsaak van die moeder en dogter se psigiese stryd en traumas verskil. Alhoewel ook die spreker verlies ervaar het by die moord van haar broer, gebruik sy die taalhandeling om die uitwerking van trauma te wysig en te verwerk in die simboliese sfeer. Die moeder se onvermoë om dieselfde te doen veroorsaak spanning in hul verhouding deurdat sy nie haar dogter se behoeftes raaksien of verstaan nie. Gevolglik word die psigiese stryd en identiteitskrisis by die dogter dringender, as gevolg van die blindheid van die moeder (as gevolg van die Naam-van-die-Vader) om haar behoeftes (psigies) raak te sien. Die herhaling van “ek wil verstaan” in strofes 8 en 9 intensiveer die gevoel van dringendheid en terneergedruktheid deur die spreker ervaar. Hier is dus spanning wat die teenoormekaarstel van ma en dogter se botsende belange teweegbring.
Die kind se begeerte om weereens die kernvoorwerp van die moeder se begeerte te wees en terug te keer na die imaginêre, oftewel voor-Oedipale, fase van eenheid is ook sigbaar in strofe 8 wanneer sy sê: “ek wil verstaan wat Ma so / blind-blind neurievink /gee dit ’n naam ek sal dit dra sodat Ma / my kan bemin”. Sy verlang na die eenheid en volheid soos ervaar voor die toetrede tot die simboliese orde wat die skeiding veroorsaak het. Die identiteitskrisis wat by die spreker ontstaan, is ’n gevolg van die trauma se invloed op die gesinsfeer, wat veral in haar verhouding met die ma die sterkste belig word in strofe 9: “gee my / tog sy hoë geheime hy / die naam van rede in Ma se hart / ek die sukkelende self / die nie – klipportret gee my die verdoeselde geheim in sy oë”. Hierdie identiteitskrisis gaan ook gepaard met die verlies van onskuld aangesien die kind vanaf ’n vroeë stadium onafhanklike keuses moes maak om die vereistes van die simboliese fase effektief te wysig. Die versreëls “so was / was / wás jy my” in strofe 6, verwys na hoe die spreker se onskuld, haar kind-wees, weg gewas word as gevolg van tragedie, oftewel trauma, ervaar in ’n vroeë stadium van haar lewe.
Die spreker ontdek egter dat dit nie net sy is wat ’n gemis (fallus) ervaar nie, maar ook die moeder. Die verlies en gemis wat sy ervaar, strek ver verby die verlies van haar broer. Sy besef dat die moeder, nes sy, nie volmaak is nie, want om die simboliese orde te betree, is immers ’n pleidooi om te begeer soos blyk uit die gedurige gevoel van gemis wat beide ervaar. Die onvermoë van die moeder om die hartseer te verwerk is ’n voorbeeld van die werking van begeerte en trauma – ’n ontmoeting met die reële wat nooit plaasvind nie, wat kenmerkend is van die reële se invloed op die imaginêre en simboliese fases. Die invloed van die reële, onderliggend aan die moeilike huislike omstandighede, bring die spreker egter nie van stryk nie. Die keuse van die spreker om die mag van die Naam-van-die-Vader teen te staan, word die wyse waarvolgens sy ’n gemarginaliseerde toekoms kan teenstaan en ’n nuwe tradisie kan begin waarin agentskap beoefen word.
Die spieëlbeelde voorgehou deur die moeder en die wet word verwerp of gebreek. In “Bokkie polony” besluit die spreker byvoorbeeld om ten spyte van haar ma se teëstribbeling te gaan studeer. Waar die breek van ’n spieël gewoonlik ongeluk voorspel, verkry dit hier ’n positiewe konnotasie deurdat dit die mag voorstel van die Naam-van-die-Vader en die spel van die reële wat tot ’n sekere mate verbreek word. Die spreker doen dit deur veral in opstand te kom teen die taalkonvensies waarvan die hele bundel ’n voorbeeld is, veral die slotstrofe in “tong-trilogie”, “ek praat al my tonge gelyk / Ma sê dis gevaarlik as mense / in tonge praat niemand kan / ’n prooi-tong vertaal nie slinks is die ekkes / in my besig om bakstene aan te dra / vir ’n nuwe babel”.
Met haar begrip van die ontwykende aard van die fallus, laat vaar sy haar identifikasie daarmee omdat sy besef dat sy dit nooit kan hê nie, dis imaginêr. Sy beheer hierdie afwesigheid deur middel van die taalhandeling en so word die begeerte na die imaginêre fallus (liefdesvoorwerp) verplaas na die simboliese fallus, haar begeerte om die inwendige prosesse van taal te verstaan. Sy vervang die moeder se psigiese afwesigheid (wat sy nie kan beheer nie) met taal (wat sy wel kan beheer). Hier word die splitsing van die spreker as subjek weereens sigbaar as vereiste vir die konstruksie van ’n outonome en onafhanklike identiteit.
6.3 Simboliese moeders, taal en die moeder-dogter-verhouding
In die gedig “lyksang vir jou skollietaal” is dit opvallend hoe die dood van die spreker se broer haar psigiese toestand affekteer het. Belangriker nog word die taaleksperiment met verskillende Afrikaanse taalvorme geïllustreer waarmee sy die begeerte en gemis wat uit die reële spruit, reguleer of beheer. Sy leer belangrike lewenslesse uit haar broer en ouers se lewenskeuses en maak dit duidelik dat sy nie soos haar broer of ouers wil word nie, dat sy ’n ander lewenskoers gaan inslaan, “Ma en Pa gebruik jou dood soos button-pille, maar / ek trek lang skywe met jou taal nip jou / in die asbakkie ek wil nie met my lewe so be-taal”. Sy tree in gesprek met haar afgestorwe broer in “die skollietaal” wat hy in Boys Town, ’n plek waar jeugmisdadigers aangehou word, aangeleer het. Dit is die “taal van die nommes” (die bendes) en “sabela” (die taal waarvolgens bendes kommunikeer) wat hom in staat gestel het om tussen misdadigers te oorleef, maar ook die taal wat hom uiteindelik “wit biene gemakit”.
Die gedig vertel hoe die “nongoloza” of leier van die bende waaraan hy behoort het, by die begrafnis sy kis gesalueer het. Terselfdertyd het hy die skare gadegeslaan vir nuwe rekrute omdat sy “ndodas” (manne) een vir een omkom in die “perlemoenoorlog”. Laasgenoemde is ’n verwysing na die onwettige stroop en verkoop van perlemoen. Sy gebruik die metafoor van iemand wat “skywe trek” aan ’n sigaret vir haar gebruik van die skollietaal om die gedig vir haar broer te skryf, waarna sy dit in ’n asbakkie dooddruk. Sy neem dus afskeid van hierdie soort taal en die leefwyse wat dit verteenwoordig nadat sy hierdie vorme van Afrikaans gebruik het om ’n gedig te skryf. Sy omarm ’n verskeidenheid vorme van Afrikaans waarmee sy “’n lyksang” skep vir sekere vorme van Afrikaans as gevolg van die leefwyse wat dit weerspieël (Viljoen 2018). Die “skollietaal” het haar broer se lewe geëis en sy beklemtoon met hierdie gedig dat sy nie só met haar lewe gaan “be-taal” nie. Die dubbelsinnigheid van “be-taal” is effektief aangewend deurdat dit dui op die feit dat sy nie in die bendekultuur en dié se taalkonvensies geassimileer wil word nie. Dit kan ook suggereer dat sy nie ’n lewenstyl wil lei waarin sy waarskynlik so tragies gaan omkom nie.
Haar broer se deelname aan bende-aktiwiteite was hoogs waarskynlik sy verdedigingsmeganisme teen die eise en trauma wat spruit uit die Naam-van-die-Vader. Dit is waarmee hy moontlik die gedurige gevoel van gemis probeer verdring het, nes hul pa. In “lyksang vir jou skollietaal”, strofe 5, verwys die spreker byvoorbeeld na “die taal van nommes en pakamisa / en sabela wat jou gehelp het om te survive”. Soos voorheen genoem, word die spreker se drange en gemis vervul deur middel van die taaleksperiment. Sy gebruik literatuur as verdedigingsmeganisme deurdat sy haar psigiese konflikte en drange verplaas in woorde en só die onverwerkte materiaal in die onbewuste verwerk. Phillips (in Van Zyl 2017) verduidelik: “Dis so moeilik vir my sprekers om te doen wat hulle moet doen om by hul bestemmings uit te kom. Maar fiksie gee vir jou daai vryheid om die situasie, jou destiny te verander. Al is dit net vir ’n oomblik, al is dit net vir twee minute.” Die taaleksperiment en die neerpen van stories, maak dit moontlik vir die imaginêre (volmaaktheid) en die reële (ontwykende fallus) om saam te smelt – hoewel vir ’n oomblik – deurdat die spreker se drange en gemis tydelik vervul word.
In die bundel word Gansbaai (geboorteplek), Genadendal (grootwordplek) en Afrikaans as moedertaal die spreker se simboliese moeders. Phillips verduidelik in ’n onderhoud aan Bohnen (2017): “Jou geboorteplek of grootwordplek gee vir jou ’n taal om taalsgewys te navigeer deur ’n plek om ’n bestemming tot jou eie taalplek te vind, die poësie lê in hoe jy jou taal gebruik as ’n kompas tot nuwe bestemmings”. In die volgende gedigte word ondersoek ingestel na hoe die verskillende vorme van Afrikaans waarin die spreker gebore is en waaraan sy blootgestel is, steeds ’n rol speel in haar subjekvorming. Gevolglik word gekyk na hoe sy die verskillende vorme van Afrikaans radbraak om die reële se invloed op haar toekoms te wysig.
Die titellose gedig (14) sluit aan by die slotgedeelte van die gedig “my ma sê sy het drie oogwinke van haar ma” wat vroeër bespreek is ten opsigte van die spreker se herkoms of genealogie. Genadendal word as simboliese moeder beskryf, die plek waar sy grootgeword het. In ’n onderhoud met Bohnen (2017) verduidelik Phillips byvoorbeeld: “radbraak ondersoek verskillende dinge: die taal en oorblyfsels waarmee ek grootgeword het, die taal en oorblyfsels wat ek op Genadendal geleer het”. Die spreker lei die titellose gedig in met ’n nostalgiese terugblik op laasgenoemde simboliese moeder, “ek ken van lila heuwels / wat pers bloos vir die lente” wat positiewe herinneringe en die metafisiese ontketen. Sy verduidelik voorts: “ek loop nog elke dag / op bros grond” wat ’n voorstelling is van die waardes en lewenslesse geleer en geïnternaliseer in hierdie ruimte. Dit is in hierdie konteks waar haar ego (sin van self) gedurende die imaginêre fase gekonstrueer is.
Die spreker verduidelik: “hier in die dal van genade / word ek wakker tussen bloekombome / wat groener raak hoe ouer / my herdenking / hoe silwerder my ouers”. Die versreëls verwys na die belangrike waardes en lewenslesse geleer in Genadendal en die verreikende effek daarvan. As volwassene pluk sy steeds die vrugte daarvan deurdat dit haar in staat stel om alternatief te kan dink en optree. Die spreker bieg: “ek het nog altyd geglo / dat die bome met die groen wolke / net-net aan die takke hang / en die kleihuise / my beter ken as ek self”. Die herhaling van “groen” verleen ’n positiewe toon aan die gedig, veral met verwysing na die identiteitskonstruksie van die spreker. Die woord “klei” bevestig haar vormingsproses, dat die spreker soos klei tot wese gevorm is in die hande van haar simboliese moeder wie se spieëlbeeld sy naboots.
Die gedig “Tong-trilogie” (37) ondersoek die digter se komplekse verhouding met woorde en haar moedertaal Afrikaans, “die storie van my woord”. Die Suid-Kaapse landskap met dennebome, bietoubos en speldekussings, waar die wind jou in die gesig klap, word almal metafore wat dui op vreemdheid, andersheid en buitestanderskap wanneer die spreker se “tong dennehout bolle word”. Die woorde “sierangs” en “dennehout bolle” beklemtoon weereens die spreker se identifikasie met Moeder Natuur en dat haar subjekvorming grootliks deur die waardes wat sy by hierdie moeder geleer het beïnvloed is. Die ambivalente verhouding met Gansbaai as simboliese moeder is opvallend deurdat sy nie met hierdie gemeenskap en mense identifiseer nie. Die versreëls “die woorde proe sierangs nie vis nie” in strofe 1, “my niggies en nefies sit styf teen mekaar / hulle buig vooroor hulle hande skulp hul ore maar nie ek nie” in strofe 7 en “ek het nog gevra is die see en die wind susterskinders? /my pa se mense lag my nog altyd tot ’n stilte” in strofe 8 is voorbeelde van die buitestanderskap ervaar in hierdie ruimte. Hierdie gemeenskap se vasgevangenheid in die toksiese siklus wat spruit uit die Naam-van-die-Vader is die rede daarvoor.
Die spreker weier om in dieselfde groef te verval. In strofe 3 verwerp sy die taal van die onderdrukker (haar moedertaal) wat in die kerk gepraat word, “woorde wil nie psalmgesange in die Anglikaanse kerk lof”, en omhels sy die gemarginaliseerde tale in Moeder Natuur (“Genadendal” en “Pêreberg”), “as ’n kind het my geloof buitekant rondgeloop / tussen die bietoubos”. Lacan se mening dat die onbewuste buitekant die mens lê en gekonstrueer word in die waardes en taal geleer in die sosiale orde, word hier beklemtoon. “part 2” beklemtoon die dringendheid van haar soeke na ’n alternatiewe taal, lewensmoontlikheid of bestaansrede, soos blyk uit die wyse waarop die digter die taal wat vir haar gevoer en geleer is wil “ont-/taal” as gevolg van die alewige ervaring van ’n gemis, “uit my liggaam wil ’n ander alfabet simfonie / ek is meer as net ’n vel-taal”.
Daar is ’n behoefte om ’n heeltemal nuwe “alfabet” (taal) uit haar liggaam te laat voortkom, ’n alfabet wat nie bepaal of beperk word deur stereotipes verbonde aan haar as gemarginaliseerde swart vrou nie. Die radbraking van bekende en konvensionele taalgebruik het dus te doen met die behoefte om taal uit te brei tot ver buite die grense van die bekende menslike taal, soos gesien in haar gesprekke met “die heelal” en “die fynbos”. Haar soektog lewer dus toenemend interessante ontdekkings op oor haar woorde (taal) wat selfs transendentaal is en op intuïsie berus. Dis in die waardes geleer by Moeder Natuur (Genadendal en Pêreberg) waar sy bewus geword het van die alternatiewe en uiteenlopende moontlikhede van taal en menswees.
In “part” 3 word die metaforiese radbraakproses van die verskillende tale tot haar beskikking beskryf en word die oopskiet van taal in ’n byna eindelose verskeidenheid geïllustreer. Hier is ’n kreatiewe hersamestelling van die “onderdele” van sinskonstruksies en die gebruik van woorde in ongewone woordsoortelike betekenisse (Taljard 2017). Op hierdie wyse word ’n nuwe taal gebore en verkry die spreker tot ’n mate beheer oor die ontwykendheid van taal, deurdat sy haar moedertaal vermink, opbreek en herstruktureer en ’n taal vorm wat dit wat sy wil sê akkuraat kan uitdruk.
Die woorde “kronieke tong” is ’n metaforiese voorstelling van die simboliese orde en die tradisionele taalpraktyke en norme wat daarmee gepaardgaan. Die radbraak van haar “kronieke tong” is die vereiste vir die vorming van ’n alternatiewe taal, “baie letters / wat uitmond”. In die versreëls, “my mond proe / na karring-tale ek is toegesluit / in die aswoensdag van my geboorte” in strofe 2, verwys die term “aswoensdag” na die kerklike Lydenstyd, wat oor 40 dae strek, waartydens gemeentes moet vas en hulself voor God verootmoedig (Groenenstein 2006:51–2). Die belydenis van hul sonde en aflegging van die verlede is die voorwaarde vir vernuwing en ’n nuwe begin – nuwe toewyding aan God. Die as wat op Aswoensdag gebruik word, is ’n simbool van die vernuwingsproses (Groenenstein 2006:87). Die reëls “ek is toegesluit / in die aswoensdag van my geboorte” dui dan op die verootmoediging van die spreker teenoor die taalwiel (Afrikaans) en die begin van die lydenstyd (radbraak- en vernuwingsproses).
Die radbraak van tale sluit hier aan by die Russiese formaliste se siening oor poëtiese taal, deurdat poësie volgens hierdie denkskool ’n vorm van georganiseerde geweldpleging teenoor taal is en dat dit ’n “grofmaak” of “roughening”, die vreemdmaking van gewone taalgebruik behels (Viljoen 2018). Laasgenoemde is opvallend in die spreker se skepping van eie reëls ten opsigte van die digpraktyk en tradisionele genderrolle, soos sy ou tradisionele konvensies afbreek en ’n nuwe “Babel” uit die moedertaal se puin bou. Die spreker herkonstrueer die konvensies en norme verbonde aan die simboliese fase deur middel van die metafoor van taalradbraking, soos blyk uit die uitmekaarhaal van oor-bekende taalkonstruksies wat hulle segkrag verloor het deur oorgebruik (Taljard 2017). Sy skep iets nuuts daaruit. Die ervaring van nie-hoort en andersheid (“allergie” en “ekseem”) is onderliggend aan haar volgehoue taaleksperiment, want doen sy dit nie “verloën” sy haar “patattrapper-afkoms” en verval sy in dieselfde groef as haar moeder en gemeenskap. In die slotstrofe verduidelik die spreker: “ek praat al my tonge gelyk” en dat haar “ma sê dis gevaarlik as mense / in tonge praat”. Hier is die invloed van haar moeder as patriargale agent en die teenstand van die reële weereens opvallend.
Terwyl “Tong-trilogie” byna gelees kan word as ’n liriese lofsang oor die taal wat sigself oopmaak vir interpretasie en nuwe uiteenlopendhede, belig die bundel se slotgedig “Diglossie” ’n toestand waarin die Duiwel, of ten minste ’n soort triekster-figuur, opgeroep word as medespeler in die digter se omgang met taal (Viljoen 2018). In hierdie gedig word “taalgrafte” opgegrawe, uitgegrawe en oorbegrawe en fluister die duiwel die “taalsiekte”. Die spreker beskryf haarself as ’n “liegbek” wat self radbraking ondergaan by die “taalwiel”. Die gedigtitel “Diglossie” dui op twee of meer tale binne ’n gemeenskap, die hibridisering van verskillende tale – die verskillende tale wat die radbraakproses ondergaan. Die gedig word geopen met ’n Anne Sexton aanhaling, “I am a collection of dismantled almosts”, wat die spreker se identiteitskrisis belig.
Die woord “almosts” belig die spreker se pogings om ’n alternatiewe skryftradisie te skep wat gedurig teengestaan word deur die reële. Haar frustrasies en wroeginge spruit vanuit die simboliese fase deurdat die superego skuldig word as gevolg van die rebellie teenoor die Naam-van-die-Vader. ’n Element binne-in die simboliese orde word versteur of verplaas. Hier is dus ’n voorstelling van hoe moeilik dit is om die greep van die patriargale mag op die psiges van die gemarginaliseerdes en subalterne te verslap, dat die taak van dekolonisering en stemgewing nie ’n maklike een is nie. Die spreker neem egter elke keer hierdie uitdaging aan deurdat sy “taalgrafte [...] opgrawe / en uitgrawe” in ’n poging om die gaping tussen haar en die Ander te oorbrug. Haar beheptheid met die radbraak van taal en tradisies, om hulle te “dismantle”, word beklemtoon. Phillips verduidelik aan Bohnen (2017): “Ek is altyd op soek na tale, die heeltyd besig om te soek na die woord wat die naaste kom aan die onbeskryflike”. Die onbeskryflike verwys na die reële, die ontwykende, dominante invloed wat die gaping tussen ek en Ander, asook die gemis en identiteitskrisis by die spreker. Die woorde “hy fluister die taalsiekte” dui op die teenstand van die reële (met verwysing na die taalhandelingsproses) deurdat die spreker gedurig teruggedwing word na die simboliese fase (tradisionele taalpraktyke). Hierdie taalpraktyke word egter deur die spreker as ’n “siekte” beskou, ’n “siekte” van vasgebondenheid waaraan haar moeder en die vissersgemeenskap ly. In strofe 2 word die Naam-van-die-Vader veral uitgedaag, “verwoord jouself dierlik / in my / breektaal dan kan / jy so sies lyk / soos jy wil”. Dit is die enigste wyse waarop sy die gaping in haar verhouding met haar simboliese moeder (taal) kan oorbrug, deur haar moedertaal te vermink.
Die versreëls “sirkelgang stamtaal maal goiings / opgegaar die piet-my-lier-idioom / die bakkie uh en ’n kappie op die e” dui op die bekende taalkonstruksies wat vernuwing ondergaan. Hierdie vernuwing word soos volg geïllustreer: “apas jypy mypy hopoor / papraat kapan jypy mopos opoor epek epen jypy papraat / diepiesepepjapeldepuh tapaal”. Met hierdie vernuwing oorskry die spreker die konvensionele grense van die digpraktyk opgesluit in die simboliese orde. In strofe 4 verduidelik sy “ek liegbek die hele tyd”, deurdat haar moedertaal nie haar ware identiteit en dit wat sy wil sê volledig kan vasvat nie. Die norme verbonde aan haar moedertaal weerspieël nie wie die spreker werklik is of wil wees nie. Die woord “liegbek” is ’n goeie voorbeeld van nuutskepping deurdat dit hier as ’n werkwoord gebruik word in plaas van ’n byvoeglike naamwoord. Die versreëls “hoe meer ek in my tong / praat hoe meer word ek onverstaanbaar” dui op die gedurige konflik in die spreker se verhouding met haar moeder omdat sy psigies vasgevang is in die patriargale mag en haar dogter wat só ’n lewenstyl verwerp al minder verstaan.
Sy word selfs deur die vissersgemeenskap van Gansbaai gekritiseer omdat sy ’n alternatiewe lewenswyse begeer soos gesien in die gedig “oe jirlikheid! Janwap se kind” (54). Haar onuitputlike deursettingsvermoë, asook haar komplekse verhouding met die simboliese moeder Gansbaai, word weereens in strofe 1 belig: “in die Kaap noem hulle jou miesies / maar hier verstik jy aan ’n visgraat / want jy het vergeet dat ’n harder / se grate wurg / goetsoe / jy wil mos anderste wees”. Die spreker word uitgesluit omdat sy verder gaan leer het, omdat sy so ’n uitsiglose bestaan teengestaan het en gevolglik nie meer inpas by die vissersgemeenskap van Gansbaai nie. Die negatiewe reaksies van die vissersgemeenskap word egter die motto van die bundel, die motto van andersheid. Sy wil “anderste wees” en wil deur die grense en begrensinge wat haar knel breek deur konstant nuwe moontlikhede uit die “puintaal” te skep en te ontgin, soos gesien in die slotstrofe: “Janwap / se kind is g’n Gansegat / jirre Janwap se kind / gaan almal nog verskalk”. In die gedig “tongvis” (8) waarin die radbrakingsproses van die spreker self as tydsaam en pynlik beskryf word, sluit die herhaling van die woord “uitbak” in die slotreëls aan by die uitgebaktheid van die spreker binne die gemeenskap van Gansbaai.
In die gedig “Diglossie”, strofe 5, beskryf die spreker die tydsame en pynlike radbraakproses wat sy self ondergaan: “ek sit ek in sy oorskulp ek draai oorwas- / woorde om en om die middeleeuse storie” en “my tong draai word gevleg geknuppel”. Sy ondergaan hier ’n proses van verinnerliking. Die uiterlike bewuswording van die Middeleeuse storie rakende “radbraak” word hier ’n besinning tot op die vlak van die siel, wat impliseer dat sy tot individuasie en outonomiteit gestroop word en verligting ervaar. Die versreëls “sy breekwiel het verwees tot ’n spreekwoord” suggereer die veranderinge wat die spreker se tale ondergaan en die woord “verwees”, ’n nuutskepping, dui op die nuwe taal, die “puintaal” wat geskep word. Vanuit die puintaal ontstaan die “spreekwoord” waarin sy haarself kan uitdruk. Die versreëls, “die spekeduiwel siteer Alexander Pope / who breaks a butterfly upon a wheel?” belig die reële – wat hier as onskadelik en onskuldig geskets word (“a butterfly”) – deurdat dit weerstand bied teen die verwerping van die norme en konvensies verbonde aan Afrikaans (Naam-van-die-Vader).
Die spreker kan dus nooit heeltemal loskom vanuit die greep van die heersende mag nie, deurdat sy gedurig deur die reële teruggedwing word na die simboliese orde. Sy moet telkens oor begin met die radbraakproses, “pluk ’n lat vir sy eie gat”. Haar poging om die verdeeldheid tussen self en Ander te oorbrug, is dus moontlik deurdat sy deur middel van die taalhandeling tydelike verligting ervaar. Dit is terselfdertyd ’n moeilike proses, want dis buite die mens se bevoegdheid om die alewige gemis en hunkering (na die fallus) volledig te verstaan en te bevredig. Die gedurige psigiese konflik by die spreker as gevolg van die begeerte na die verwerwing van ’n “eie identiteit”, met of sonder groepering in die simboliese sfeer, gaan gepaard met net soveel verduistering as verheldering wat weereens toegeskryf word aan die werking van die reële (onvervulbare begeerte en verlange) wat die simboliese sfeer reguleer.
Die begeerte en pogings om totaal los te kom vanuit die greep of invloed van die reële is tevergeefs – veral as gevolg van die feit dat die reële, soos Olivier (2006:494) reken, die grootste teenstander is van die verandering of verwerping van ’n ideologies-bepaalde orde en identiteit. Die spreker bevestig dit wanneer sy in die slotstrofe vra: “wat moet my prostese-tong nog stukkend stap / om uit my vel-taal te ontsnap?”.
7. Samevatting
radbraak is ’n goeie voorbeeld van die spreker as swart vrou wat van tradisies, soos deur haar voorgangers voorgehou, wegbreek deurdat sy ’n leefstyl kies waarin sy meer agentskap kan uitoefen. Daar is ’n begeerte en ’n poging om ’n eie identiteit te vorm, om weg te breek van die konvensionele patroon en met hierdie alternatiewe nalatenskap die gemarginaliseerde samelewing ’n beter plek te los as wat sy dit gekry het. Die keuse om die konvensionele patroon teen te staan of daarby aan te sluit speel ’n belangrike rol in die vorming van die spreker se identiteit en psige. Met hierdie keuse in ag genome, vind gevolglik nie slegs oorerwing van tradisionele norme plaas nie, maar ook nuutskepping. ’n Vrou is dan nes Woolf (1929:113) sê “an inheritor as well as an originator”.
Bibliografie
Akser, M. 2012. Memory, identity and desire: A psychoanalytic reading of Lynch’s Mulholland Drive. CINEJ Cinema Journal, 2(1):59−79.
Bhabha. H.K. 1994. The location of culture. Londen: Routledge.
Binebai, B. 2015. Voice construction in the postcolonial text: Spivakian subaltern theory in Nigerian drama. African Research Review: An International Multidisciplinary Journal, 9(4):206−20.
Bohnen, R. 2017. Onderhoud met Jolyn Phillips (radbraak). https://versindaba.co.za/tag/radbraak-jolyn-phillips (20 November 2023 geraadpleeg).
Bonthuys, M. 2020. Postkoloniale feminisme in die Afrikaanse poësie: Die debute van Ronelda S. Kamfer, Shirmoney Rhode en Jolyn Phillips. LitNet Akademies, 17(1):241−61.
Boswell, B. 2010. Black South African women writers: Narrating the self, narrating the nation. Doktorale verhandeling, Universiteit van Maryland.
Bruce, S. en K. Smits (reds.). 2016. Feminist moments. Londen: Bloomsbury Publishing.
Carveth, D.L. 2007. Some reflections on Lacanian theory in relation to other currents in contemporary psychoanalysis. https://www.academia.edu/2770434/Some_Reflections_on_Lacanian_Theory (22 Augustus 2024 geraadpleeg).
Chaudhari, S. 2017. Stilte en agentskap in die slaweroman Philida van André P. Brink. LitNet Akademies, 14(3):66−87.
Clemens, J. en R. Grigg. 2006. Jacques Lacan and the other side of psychoanalysis: Reflections on seminar XVII. Londen: Duke University Press.
Conradie, P. 1996. Geslagtelikheid in die Antjie Krog-teks. Goodwood: Nasionale Handelsdrukkery.
Crous, M. 2008. Portrette van en gesprekke met vaders: die vader-dogter-verhouding in die werk van enkele vrouedigters. LitNet Akademies, 5(3):1−17.
Dasher, B.B. 2008. “Whenever you tell the story of one woman, inside is another”: Mother-daughter relationships in writing by contemporary Jewish women. Doktorale verhandeling, Universiteit van Suid-Carolina.
Day, S.K. 2010. Power and polyphony in young adult literature: Rob Thomas’s “slave day”. Studies in the Novel, 42(1/2):66−83.
Eagleton, T. 1983. Literary theory. An introduction. Oxford: Basil Blackwell Publisher Limited.
Earman, J. (red.). 1993. Philosophical problems of the internal and external worlds: Essays on the philosophy of Adolf Grünbaum. Pittsburgh, PA: University of Pittsburg Press.
Ellmann, M. 1994. Psychoanalytic literary criticism. Harlow: Longman Group Limited.
Fanon, F. 1986. Black skin, white masks. Londen: Pluto Press.
Felman, S. 1987. Jacques Lacan and the adventure of insight: Psychoanalysis in contemporary culture. Londen: Harvard University Press.
Freud, S. 1918. An introduction to psychoanalysis. Amsterdam: Uitgeverij Wereldbibliotheek.
—. 1920/1955. Beyond the pleasure principle. In Strachey (red.) 1920/1955.
Goldasich, S. en T. Liu. 2013. In the name of the father: A Lacanian and Derridean analysis of Kafka’s “The judgement”. Journal of East-West Thought, 1(3):25−30.
Göttner-Abendroth, H. 2018. Re-thinking ‘matriarchy’ in modern matriarchal studies using two examples: the Khasi and the Mosuo. Asian Journal of Women’s Studies, 24(1):3–27.
Groenenstein, S.E. 2006. Die inleiding van die liturgiese ruimte van As-Woensdag tot Paassondag: ’n Prakties- teologiese besinning. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.
Hambidge, J. 1989. Psigoanalise en lees. Pietersburg: J&J Uitgewery.
—. 2006. Om alleen te reis: ’n Lacaniaanse ondersoek – aantekeninge tydens ’n reis deur Frans-Kanada. Literator, 27(1):247−58.
Hirsch, M. 1989. The mother/daughter plot: Narrative, psychoanalysis, feminism. Bloomington, IN: Indiana University Press.
Hook, D. 2005. A critical psychology of the postcolonial. Theory & Psychology, 15(4):475−503.
—. 2008. Postcolonial psychoanalysis. Theory and Psychology, 18(2):268–83.
Johnson, W.R. 1982. Education: Keystone of Apartheid. Anthropology & Education Quarterly, 13(3):214−37.
Kwatsha, L.L. 2007. A psychoanalytical interpretation of the characters in A.C. Jordan’s novel Ingqumbo yeminyanya. Literator, 28(3):75−89.
Lacan, J. 1966. The insistence of the letter in the unconscious. Yale French Studies, 36/37:112−47.
—. 1977. The mirror stage as formative of the function of the I as revealed in psychoanalytic experience. Ecrits: A selection. New York, NY: Norton.
Landry, D. en G. MacLean 1996. The Spivak reader. Selected works of Gayatri Chakravorty Spivak. New York, NY: New Routledge.
Lye, J. 2008. What psychoanalysis and literature have in common, and what psychoanalysis can contribute to literature. http://www.brocku.ca/english/courses/4F70/psychlit.php (31 November 2018 geraadpleeg).
Malan, M. 2017. Story-telling and poetry all about the wonders of language. Sunday Argus, 1−2.
Manjunath, C.B. 2017. International conference on influence of neo-freudian theories in 20th century literature. Bengaluru: St. Francis De Sales College.
Minnaar, W.F.T. 2012. ’n Herwaardering van Olga Kirsch se oeuvre: Identiteit, moederskap en ballingskap aan die hand van die psigoanalitiese teorieë van onder andere Sigmund Freud, Jacques Lacan en Julia Kristeva. Doktorale proefskrif, Universiteit van Kaapstad.
Moi, T. 1994. Sexual/textual politics. Feminist Literary Theory. Londen: Routledge.
Morris, E. The dynamics of theory change in psychoanalysis. In Earman (red.) 1993.
Nandy, A. 1983. Intimate enemy: Loss and recovery of self under colonialism. Delhi: Oxford University Press.
Naudé, C-P. 2017. Jong digter “verskalk” haar leser behoorlik. https://www.netwerk24.com/netwerk24/jong-digter-verskalk-haar-leser-behoorlik-20170724 (22 Augustus 2024 geraadpleeg).
Nelson, C. en L. Grossberg. (reds.). 1988. Marxism and the interpretation of culture. Urbana, IL: University of Illinois Press.
Odendal, F.F. en Gouws, R.H. 2005. HAT: Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal. Kaapstad: Pearson Education.
Olivier, B. 2007. Geweld in Suid-Afrika: ’n psigoanalitiese perspektief. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 7(4):58−64.
Phillips, J. 2017. radbraak. Kaapstad: Human & Rousseau.
Qazi, K.A. 2011. Lacanian concepts – Their relevance to literary analysis and interpretation: A post-structural reading. The Criterion: An International Journal in English, 2(4):1−12.
Regis, A. K. 2016. Virginia Woolf, genre-bending and feminist life-writing: A room of one’s own. In Bruce en Smiths (reds.) 2016.
Retief, P. 2005. Die konstruksie van die vroulike subjek in die oeuvres van enkele Afrikaanse vrouedigters sedert 1970. Doktorale verhandeling, Universiteit Stellenbosch.
Rukundwa, L.S. en A.G. van Aarde. 2007. The formation of postcolonial theory research. Teologiese Studies, 63(3):1171−194.
Schaffer, A. 2018. Resensie: radbraak. Tydskrif vir Letterkunde, 55(1):207−10.
Spivak, G.C. 1988. Can the subaltern speak? In Nelson en Grossberg (reds.) 1988.
—. 1994. Responsibility. Boundary 2, 21(3):19−64.
—. 1999. A critique of postcolonial reason: Toward a history of the vanishing present. Londen: Harvard University Press.
Strachey, J. 1920/1955. The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud. Londen: Hogarth Press.
Styhre, A. 2005. Subaltern management studies: Are they “critical”? International Critical Management Studies Conference, 4.
Taljard, M. 2017. Resensie: radbraak – Jolyn Phillips. https://versindaba.co.za/2017/07/24/resensie-radbraak-jolyn-phillips (18 November 2023 geraadpleeg).
Tite, K. 2016. Echoes of Apartheid wine farmworkers abuse: The long-term effects of the dop system upon political & social attitudes in South Africa. MA-verhandeling, African School of Economics, Benin.
Tyson, L. 2006. Critical theory today: A user-friendly guide. Londen: Routledge.
Van Heerden, J. 2013. ’n Psigoanalitiese perspektief op geselekteerde Afrikaanse dramatekste van Reza de Wet. MA-verhandeling, Universiteit van Fort Hare.
Van Zyl, M. 2017. “My werk is nie ’n stuk vel nie”. https://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/my-werk-is-nie-n-stuk-vel-nie-20170914 (18 November 2023 geraadpleeg).
Venter, P.M. 2007. Die huwelik as identiteitsmerker in die Ou Testament. Teologiese Studies, 63(3):1213–37.
Viljoen, L. 2009. Ons ongehoorde soort. Beskouings oor die werk van Antjie Krog. Stellenbosch: Sun Media.
—. 2014. “Die hart ’n droë blaar”: Verlies, rou en melancholie in Olga Kirsch se Afrikaanse poësie. Werkwinkel, 9(2):31−58.
—. 2018. Oor Jolyn Phillips se bundel radbraak. https://www.africabooklink.com/oor-jolyn-phillips-se-bundel-radbraak-2017-louise-viljoen (18 November 2023 geraadpleeg).
Vorster, C. 2013. “Hoe vertel jy op papier wie jy was en wie jy nou is?” Die konstruksie van die vroulike subjek in twee Bildungsromane: Annerkant die longdrop van Anoeschka von Meck en De vriendschp van Connie Palmen. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.
Wright, E. 1984. Psychoanalytic criticism: Theory in practice. Londen: Metheuen.
Young, R. J. C. 2001. Postcolonialism: An historical introduction. Londen: Blackwell.
Eindnotas
1 Die term subalterne verwys na “those individuals or groups dominated or oppressed by a more powerful ‘other’, within a colonised society” (Binebai 2015: 207).
2 “The Name of the Father … indicates how the oppressive rule of a patriarchal structure is linked to a symbolic center … [and accordingly] ‘justifies’ the symbolic power of a repressive structure” (Goldasich en Liu 2013: 26).
3 Sien Crous 2008 en Viljoen 2014 se studies in hierdie verband.
4 Hierdie term is gebaseer op die matriargale teorie soos deur Göttner-Abendroth (2018:5) uiteengesit waar samelewings gebaseer is op die stam en die simboliese orde van die moeder wat ook verwys na die eenheid met die natuur en die waardes geleer by Moeder Natuur. Die woord moeder neem dus simbolies verskeie vorme aan, hetsy dit ’n biologiese moeder, tuisdorp, woonbuurt, geboorteland of moedertaal is.
5 Fort-da is ’n speletjie gespeel deur Freud se kleinseun Ernst, waartydens hy herhaaldelik ’n hout speelding vorentoe gooi en sê “Fort” (weg), en dit dan met die woorde “Da” (terug) haal. Die spel is ’n manier waarvolgens Ernst die angs ervaar weens die ma se afwesigheid, simbolies verwerk deur middel van die herwinning van sy speelding wat die moeder verteenwoordig (Freud 1920/1955:17).
6 Nie met spesifieke verwysing na Phillips nie.
7 Die konsep polifoniese diskoers, gemunt deur Mikhail Bakhtin, verwys na die “mutual influence and interplay of multiple voices […] and important goals of polyphony is to portray the development of characters’ identity and subjectivity”.
| LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding (DHET) en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys van goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of approved journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel en kan kwalifiseer vir subsidie deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding. |
The post ’n Psigoanalitiese lees van die moeder-dogter-verhouding in radbraak deur Jolyn Phillips first appeared on LitNet.
The post ’n Psigoanalitiese lees van die moeder-dogter-verhouding in <i>radbraak</i> deur Jolyn Phillips appeared first on LitNet.