Quantcast
Channel: LitNet Akademies - LitNet
Viewing all 715 articles
Browse latest View live

Ontleding van sosiogramme as metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer in ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep te ondersoek

0
0

Ontleding van sosiogramme as metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer in ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep te ondersoek

Christa van Staden, Academy Applied Technology and Innovation, Universiteit van Suid-Afrika

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die staat vereis dat onderwysers saamwerk, maar bied geen metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek nie. In hierdie multifase gemengdemetodes empiriese ondersoek is opeenvolgende sosiogramme van die veranderende geheelontwikkelingsnetwerk van ’n skoolgebaseerde vakgroep ontleed om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te ondersoek. ’n Sosialenetwerkdiens is terselfdertyd ontwerp en geïmplementeer sodat geskikte geleenthede voorsien kon word om persoonlike-ontwikkelingsnetwerke uit te bou. ’n Wiskundevakgroep is doelbewus gekies omdat hulle reeds tegnologie in die klaskamers gebruik het en toegang tot die internet beskikbaar was. Hul kennis en gebruik van tegnologie het daartoe bygedra dat ’n effektiewe aanlynleeromgewing ontwerp kon word. Die ontleding van opeenvolgende sosiogramme het ’n eenvoudige, maklike metode gebied om die doeltreffendheid van genetwerkte leer oor ’n tydperk van ses maande te ondersoek. Tydens die proses is die assesserings-, evaluerings-, diagnostiese, voorspellings-, remediërende en moniteringswaarde van sosiale-netwerk-analise, asook ’n fasiliterings- en bestuurswaarde geïdentifiseer. Hierdie metode het implikasies vir die toepassing van die beleid rondom die vestiging van professionele leergemeenskappe. Die hoof van die vakgroepe kon onderwysers nie tydens die ondersoek verplig om aan die aktiwiteite deel te neem nie. Volgens die beleid rondom die Deurlopende Professionele Onderwyserontwikkelingstelsel, wat met ingang 2016 geïmplementeer is, kan onderwysers wat nie aan professionele ontwikkelingsaktiwiteite deelneem nie, by die Suid-Afrikaanse Raad vir Onderwysers verkla word. Daar word aanbeveel dat dié metode kwartaalliks gebruik word om toepaslike, betroubare inligting in te samel om so ’n klagte te motiveer, omdat die impak van ondoeltreffende samewerking telkemale op individuele, groep- en gemeenskapsvlak bepaal en voorspel kon word. Die belangrikste bydrae van die navorsing is die ontwikkeling en toetsing van ’n metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer in ’n skoolgebaseeerde wiskundevakgroep te ondersoek. Die begrippe persoonlike-ontwikkelingsnetwerk en geheelontwikkelingsnetwerk word by die bestaande kennisbasis gevoeg.

Trefwoorde: deurlopende professionele ontwikkeling; geheelontwikkelingsnetwerk; genetwerkte leer; persoonlike-ontwikkelingsnetwerk; sosiale netwerk; sosiale-netwerk-analise (SNA); sosiogram; wiskunde-onderwysers

 

Abstract

Analysis of sociograms as method to study the efficiency of networked learning in a school-based mathematics subject group

The state requires of teachers to learn from one another, but does not provide a method to assess the effectiveness of the learning that happens when teachers learn from one another. In this paper I am using the concept of networked learning to refer to the learning that happens while teachers establish relations to learn from their colleagues. I have coined the term personal development network to refer the set of relations teachers establish get access to information, knowledge, advice, concrete resources, support and guidance. These relations are not built in isolation; therefore, teachers are woven into whole development networks that can provide access to the practice-based social capital.

Practice-based social capital consists of the knowledge and resources shared in working environments. If relations are considered as a form of capital, it can be assumed that teachers will work effectively as soon as they have established relations with colleagues. It can also be assumed that a lack of relations can impact negatively on a teacher’s work. Social Network Analysis (SNA) provides a variety of methods that can be used to study the impact of relations on a teacher’s work. For the purpose of this paper, a frequent study of the development network was regarded as the most effective method.

SNA is characterised by a basic structural intuition, systematic collection of member data to investigate social patterns, and visualisation of data or the use of mathematical calculations to investigate characteristics of social patterns in order to explain social phenomena. For the purpose of this paper, visualisation of data was preferred above mathematical calculations since sociograms of the evolving development network provided an effective method to communicate the impact of relations on teachers’ work. Therefore, the research was guided by the following question: “How can sociograms be analysed to understand the effectiveness of the networked learning of a group of school-based mathematics teachers?”

The research was based on the assumption that development networks consist of formal (hierarchical structure) and informal relations. These social structures are stable at any specific moment in time, therefore snapshots can be taken to study the efficiency of networked learning over a period of time. I have argued that networked learning can be regarded as effective if the formal relations realise reciprocally in practice since it would allow social resources to flow freely between hierarchical levels. A study of sociograms can provide an easy method to identify missing formal relations, but it can also provide an easy method to explain and predict the impact of missing relations on the work of individual teachers, groups and the community of mathematics teachers. This information can be used to design and develop remedial activities to improve the quality of personal development networks.

Development networks evolve as soon as new relations are established or existing relations dissolve; therefore consecutive snapshots of the development network could provide information with regard to the efficiency of both networked learning and the remedial activities. The reliability of network data could be improved if the teachers used a social networking site to learn from one another.

Social networking sites can support networked learning. These tools develop into Learning 2.0 tools when used to connect to others, share content, get access to shared content and collaborate with one another. One of the benefits of social networking sites is that the precise content of relations is automatically stored. A social networking site could be developed during the course of the study if the school has not yet integrated a social networking site. The voice of the participants could improve the research, therefore, a multi-phase mixed-methods framework was designed to frame the empirical investigation.

The four largest groups of subject teachers of a secondary school in Gauteng were invited to participate in the research. The mathematics subject teachers were purposefully sampled, since the teachers used technology in their classrooms and internet access was available. They have not yet integrated a social networking site, but it was assumed that their knowledge and use of technology could contribute to the development of an effective social networking site.

A questionnaire was employed during the planning phase to collect network data to investigate the efficiency of networked learning and to create a baseline for the monitoring of networked learning. The efficiency of networked learning could be questioned since various formal relations were missing. The teachers established informal relations with the head of department to compensate for missing formal relations with their grade coordinators, resulting in a work overload. The sociogram was not discussed with the teachers, but they were requested to study the sociogram to assess and improve the quality of their personal development networks.

During the design phase, a social networking site was designed to serve as meeting place for the teachers. The head of department requested the teachers to use this tool to share information, knowledge, advice, and concrete resources and to support and guide one another, as the state requires in several policy documents. The social networking site was integrated during the implementation phase and developed within the first weeks into a Learning 2.0 tool. Several opportunities for networked learning were created, but the teachers could not be forced to participate. During the analysis phase, network data were collected to investigate the efficiency of the networked learning that happened online. The efficiency of networked learning could be questioned since many of the formal relations were not established online.

During the monitoring phase the first two sociograms were compared to study the efficiency of networked learning over time. The results were not discussed, but the teachers were again requested to use the sociogram to assess and improve the quality of their personal development networks. More opportunities for networked learning were provided during the development phase, but many of the formal relations were not build online. The efficiency of networked learning was questioned during the second analysis phase as well. A comparison of the three sociograms during the second monitoring phase revealed the impact of ineffective networked learning over a period of time and the resulting work overload of the head of department. The grade 8 coordinator never shared any information with the grade 8 teachers, therefore the four teachers sustained their informal relation with the head of department to get access to information needed to do their work.

The analysis of consecutive sociograms of the development network provided a simple, easy method to study the effectiveness of networked learning over a period of six months. During the process the assessment, evaluation, diagnostic, predictive, remedial and monitoring value of SNA were identified and a facilitation and a management value were identified. This research has implications for the implementation of policy with regard to the establishment of school-based professional learning communities.

According to policy regarding the Continuous Professional Teacher Development System, which was implemented with effect from 2016, teachers have to participate in professional development activities designed and developed to improve their work. The policy also requires that teachers who do not participate must be reported to the South African Council for Educators (SACE). This study revealed the impact of ineffective networked learning on the work of individual teachers, but also on the work of their colleagues, groups and the community of mathematics teachers. Some teachers did not participate in remedial activities, therefore it is recommended that this method be used quarterly to collect relevant, reliable information to substantiate such a complaint.

The main contribution of the research is the development and testing of a method to investigate the effectiveness of the networked learning of a group of school-based mathematics teachers over a period of time. The terms personal development network and whole development network are added to the existing knowledge base.

Keywords: continuing professional development; mathematics teachers; networked learning; personal development network; social network; Social Network Analysis (SNA); sociogram; whole development network

 

1. Inleiding en agtergrond

Die krag van die onderwys lê nie in die take (Polly, Neale en Pugalee 2014:7), funksies of rolle (Okas, Van der Schaaf en Krull 2014:339) van onderwysers nie, maar eerder in die persoonlike verbindings wat onderwysers doelbewus met kollegas bou om inligting te verkry, om probleme op te los en om te leer hoe om hulle werk beter te doen. Volgens Coleman (1988) en Granovetter (1973) word institusionele sowel as individuele gedrag voortdurend deur die verbindings tussen lede bepaal. Verbindings voorsien hulp, ondersteuning, sosiale beheer en skakels na ander, en word as die boublokke van sosiale omgewings beskou (Borko, Jacobs en Koellner 2010, Wellman en Hampton 1999).

Die noodsaaklikheid om effektiewe sosiale leeromgewings te bou kan kwalik oorbeklemtoon word, omdat verbindings ons gedrag en houdings beïnvloed (Valente 2010:3). Volgens Dayasindhu en Narayanana (2004) en Kalish en Robins (2006) ly onderwysers se werk daaronder as hulle nie toegang tot die regte kollegas kan verkry nie. Pittinsky (2005) het bevind dat ongeveer die helfte van alle beginneronderwysers die praktyk binne die eerste drie jaar weens onvoldoende ondersteuning verlaat. Sodra beginneronderwysers egter portuur vind wat hulle ondersteun, saam met wie hulle oor werk kan besin en met wie hulle kan saamwerk om ’n eie praktyk te ontwikkel, verbeter hulle werk (Fox en Wilson 2009). Fox en Wilson (2009) omskryf die doelbewuste bou van verbindings om werk te doen as genetwerkte leer. Genetwerkte leer vind nie in ’n vakuum plaas nie, daarom word onderwysers terselfdertyd in sosiale netwerke verweef.

Sosiale netwerke bied unieke voordele, omdat toegang tot inligting, diverse stelle vaardighede en mag moontlik gemaak word (Carpenter, Bauer en Erdogan 2010). Volgens Hancock (2008) gebruik informele leiers hulle verbindings op vernuwende wyses om dinge gedoen te kry. Leiers kan egter ook doelbewuste pogings aanwend om inligting te beheer om magsposisies te skep. Indien wel, kan die digtheid van hoogsentrale lede knelpunte veroorsaak wat die vloei van inligting nadelig kan beïnvloed (Cross en Parker 2004).

Sommige leiers en onderwysers verkies egter om nie verbindings te bou nie en raak afgesonderd. Afgesonderde lede kan onderbenutte kenners wees (Cross en Parker 2004), maar hulle kan ook minder invloedryk wees weens ’n gebrek aan genoegsame kwalitatiewe en kwantitatiewe inligting (Song en Miskel 2005). Wanneer leiers hulself isoleer, kan onderwysers sukkel om toegang tot die regte inligting te verkry. Daarom behoort die gehalte van die sosiale netwerke van onderwysers ondersoek te word. Dit is egter nie voldoende om alleenlik die gehalte daarvan te bepaal nie. Hancock (2008) voer aan dat sosiale netwerke bestuur moet word om onderwysers te bemagtig om besluite te neem, leiding te gee en die vermoë van hul leierskap te verbeter. Sosiale netwerke behoort egter ook ontleed te word om die impak van ontbrekende verbindings te ondersoek, sodat onderwysers in staat gestel kan word om die gehalte van hulle verbindings te verbeter. Die geskikste metode vir so ’n ondersoek is sosiale-netwerk-analise (SNA).

SNA plaas mense en hul verbindings in ʼn verskeidenheid kontekste om te begryp hoe verbindings deur aspekte soos kultuur (McLean 2016:6), norme en waardes beïnvloed word, maar ook hoe hierdie aspekte deur sosiale netwerke beïnvloed word (Granovetter 2014). SNA maak dit moontlik om metodes te ontwikkel, spesifiseer en toets omdat dit (a) definisies, maatstawwe en beskrywings vir verhoudinggebaseerde konsepte voorsien, (b) ʼn metodologie bied om metodes en teorieë wat kernkonsepte en voorstelle as verbindingsprosesse of strukturele uitkomste beskou, te evalueer, en (c) statistiese ontleding van multiverhoudingstelsels moontlik maak (Wasserman en Faust 1999). SNA navorsing is aanvanklik aan óf ’n enkele benadering óf ’n kombinasie van vier benaderings gekenmerk, naamlik (volgens Freeman 2004):

  • ’n basiese strukturele intuïsie
  • die stelselmatige insameling van netwerkliddata om sosiale patrone te ondersoek
  • die visualisering van data
  • die gebruik van wiskundige berekeninge om die eienskappe van sosiale patrone te ondersoek om sosiale fenomene te verklaar.

Tans word al vier benaderings in ’n enkele, georganiseerde paradigma geïntegreer om die navorsingsveld te definieer. Moderne SNA word (a) gemotiveer deur ’n strukturele intuïsie wat op die verbindings tussen lede van sosiale netwerke gebaseer is; (b) gegrond in empiriese data wat stelselmatig ingesamel word en (c) hoofsaaklik aan die gebruik van grafiese beelde (sosiogramme) of wiskundige en/of gerekenariseerde modelle gekenmerk (Freeman 2004). Jacob Moreno (1934), wat as die vader van SNA beskou word, was die eerste navorser wat sosiogramme gebruik het om menslike gedrag te verklaar en te voorspel.

In een van sy eerste ondersoeke het Moreno (1934:38) ’n sosiogram (kyk figuur 1A) gebruik om samewerking tussen seuns en meisies te ondersoek.

figuur-1a

Figuur 1A. Seuns (driehoeke) en dogters (sirkels) se keuses met wie hulle wil saamwerk. (Moreno 1934:38, aangepas)

Moreno (1934:38) het uit die sosiogram 1A afgelei dat seuns (driehoeke) verkies het om met seuns saam te werk en meisies (sirkels) met meisies. Slegs een van die meisies het verkies om met ’n seun saam te werk en twee meisies was afgesonder van beide groepe omdat hulle geen verbindings met ander seuns of meisies gebou het nie. In ’n ander studie het Moreno (1934:219) ’n voetbalspan versoek om aan te dui van wie hulle hou en nie hou nie. Die sosiogram 1B is gemanipuleer om posisies op die veld aan te dui.

figuur-1b

Figuur 1B. Hou van / hou nie van keuses in spanverband nie. (Moreno 1934:213 9, aangepas)

Moreno het uit die sosiogram afgelei dat die senter samewerking op die veld sou verkry omdat sewe medespelers van hom hou (rooi pylpunte wys na senter), maar die heelagter sou sukkel, omdat vier medespelers nie van hom hou nie (swart pylpunte wys na heelagter). Sedertdien is ’n wye verskeidenheid maatstawwe ontwikkel wat gebruik kan word om sosiogramme te ontleed om die impak van verbindings sowel as ontbrekende verbindings te begryp, verklaar en voorspel.

Vanuit ’n opvoedkundige perspektief is dit nie voldoende om die impak van ondoeltreffende genetwerkte leer te begryp of te voorspel nie. Wie jy ken, oefen ’n invloed uit op wat jy leer (Cross en Parker 2004), daarom behoort onderwysers van geleenthede voorsien te word om die gehalte van hulle sosiale netwerke te verbeter. Aangesien sosiale netwerke verander sodra nuwe verbindings gebou of oues verbreek word, behoort die veranderende sosiale netwerk van onderwysers gereeld ontleed te word.

Daar is nog nie genoegsame navorsing oor die evolusie van sosiale netwerke gedoen nie (Chu, Wipfli en Valente 2014). In hierdie verkennende ondersoek is die fokus op die veranderende sosiale netwerk van ’n wiskundevakgroep geplaas om die volgende vraag te beantwoord:

Hoe kan sosiogramme ontleed word om die doeltreffendheid van die genetwerkte leer van ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep met verloop van tyd te ondersoek?

Om daarin te slaag, moes twee verwante vrae beantwoord word:

  • Maak die onderwysers op genetwerkte leer staat om hulle werk te doen?
  • Hoe kan sosiogramme gebruik word om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek?

Verskeie van die kernbegrippe word eers omskryf om verwarring en omslagtige inteksverduidelikings te vermy.

 

2. Begripsomskrywings en kennis-teoretiese agtergrond

Die term/begrip verbinding verwys in hierdie artikel na ’n verhouding wat twee onderwysers doelbewus gebou het om toegang tot sewe sosiale bronne, naamlik inligting, kennis, raad, leiding, ondersteuning, ervaring en konkrete bronne, te verkry om hulle werk te doen (Cross en Parker 2004, Sweitzer 2009, Van Staden 2012).

Sweizer (2009) het die term development network (ontwikkelingsnetwerk) geskepom te verwys na die stel persoonlike verbindings waarop ’n doktorale student staatgemaak het om raad, leiding en ondersteuning te ontvang. Volgens haar het die gehalte van ’n student se ontwikkelingsnetwerk bepaal of die student sy of haar studies sou voltooi. Vanuit ’n SNA-perspektief behoort so ’n stel persoonlike verbindings as ’n persoonlike-ontwikkelingsnetwerk omskryf te word. Onderwysers se persoonlike-ontwikkelingsnetwerke stem met dié van doktorale studente ooreen, maar sluit ook die verbindings in wat geskep word om toegang tot inligting, kennis, ervaring en konkrete bronne moontlik te maak.

Verbindings word nie in afsondering gebou nie (Cunnigham, Everton en Murphy 2016:13), daarom word onderwysers tydens die proses in ’n sosiale netwerk verweef. Die term sosiale netwerk verwys na ’n netwerk van spesifieke verbindings tussen die lede van ’n gemeenskap (Barnes 1954). Vir die doel van hierdie navorsing is die term geheelontwikkelingsnetwerk geskep om te verwys na die sosiale netwerk waarin onderwysers tydens genetwerkte leer verweef word.

Die term social network (sosiale netwerk) is reeds in 1954 geskep (kyk Barnes 1954) om na ’n netwerk van verbindings te verwys, maar is ná die bekendstelling van Facebook in so ’n mate onderskep om na ’n tegnologie te verwys wat mense in staat stel om verbindings aanlyn te bou dat die term tans in allemanstaal na hierdie tegnologie verwys. Om verwarring te voorkom, word die term sosialenetwerkdiens gebruik om na tegnologie soortgelyk aan Facebook te verwys wat gebruik kan word om aanlyn gemeenskappe te huisves. Hierdie webgebaseerde tegnologie stel mense in staat om tyd- en plekgrense te oorskry om inligting vinniger te versprei (Wellman en Hampton 1999). Die artefakte van interaksies word outomaties in die tegnologie geberg, daarom kan ’n sosialenetwerkdiens die betroubaarheid van data oor verbindings en SNA-navorsing verhoog.

Sosiale-netwerk-analiste gaan van die voorveronderstelling uit dat die kennis om effektief te werk intiem met die sosiale, historiese en omgewingskontekste waarin dit geskep word, verbind is (Weems 1999). Daar word van die intuïtiewe standpunt uitgegaan dat die suksesse en/of mislukkings van ’n gemeenskap deur die interne verbindingspatrone bepaal word (Borko e.a. 2010). Die primêre fokus word op die verbindings geplaas om te verstaan hoe dit gedrag en houding beïnvloed en moontlik kan beïnvloed, maar ook hoe gedrag en houding die sosiale netwerk kan beïnvloed. Die sekondêre fokus kan op die karaktertrekke van die lede geplaas word (Wasserman en Faust 1999). Tans neig sosiale-netwerk-analiste al meer om sosiogramme te ontleed om sosiale netwerke te ondersoek.

’n Sosiogram is ’n grafiese voorstelling van ’n sosiale netwerk en bestaan uit ’n aantal nodusse of punte (onderwysers in hierdie geval) en skakels (verbindings tussen pare nodusse). ’n Sosiale netwerk bestaan op enige gegewe oomblik uit werklike verbindings, daarom kan sosiogramme ontleed word om gedrag te begryp en voorspel. Sosiale netwerke verander egter voortdurend, daarom behoort ’n ondersoek van opeenvolgende sosiogramme navorsers in staat te stel om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te bestudeer.

Die kennis-teoretiese raamwerk word vervolgens bespreek.

 

3. Kennis-teoretiese raamwerk

Die navorsing is vanuit ’n pragmatiese wêreldbeskouing onderneem, daarom is die keuse van ’n metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek gebaseer op die bruikbaarheid van die metode om probleme in die praktyk op te los (Johnson en Omwuegbuzie 2004). ’n Teorie kan nie reg of verkeerd wees nie, omdat dit ’n navorsingshulpmiddel is (Olson en Hegerhahn 2013:15). Volgens laasgenoemde twee outeurs is ’n teorie goed as dit waarnemings verklaar en nuwe navorsingsgeleenthede skep. Netwerkteorieë bied ’n geskikte benadering tot die bestudering van leer omdat die fokus op ’n versoening tussen teorie en praktyk geplaas word (Veugelers en Zijlstra 2002). Die doel was nie om enige teorie of metode as reg of verkeerd te bewys nie (Didloft 2010, Hegerhahn 1992), maar eerder om te begryp hoe sosiogramme gebruik kan word om die doeltreffendheid van leer te ondersoek.

3.1 Genetwerkte leer

Genetwerkte leer verwys in hierdie artikel na die doelbewuste bou van verbindings met kollegas om werk te doen (Fox en Wilson 2009). Die begrip word egter wyd in die literatuur gebruik. Sommige skrywers beskou elektroniese leer, of die leer wat deur tegnologie moontlik gemaak word, as genetwerkte leer (Rumble 2001:75, Steeples, Jones en Goodyear 2002). Ander onderskei tussen die verbindings wat spontaan gebou word en dié wat tydens georganiseerde geleenthede vir onderwysers van verskillende skole gebou word. Volgens Jackson en Temperley (2006:6) verwys genetwerkte leer na laasgenoemde en networking na die spontane bou van verbindings tussen enige onderwysers. Genetwerkte leer kan egter nie tot spesifieke kontekste beperk word nie, omdat onderwysers die kennis om hulle werk te doen, aktief binne hulle gesitueerde kontekste van sosiale interaksies skep (Levy 2003). In hierdie artikel verwys genetwerkte leer na al die verbindings wat onderwysers doelbewus bou om hulle werk te kan doen.

Volgens Jackson en Temperley (2006:6) word drie soorte kennis tydens genetwerkte leer geskep, naamlik:

  • praktykgebaseerde kennis, insluitend wat onderwyses weet asook die unieke kontekskennis wat gedeel word
  • algemeen beskikbare kennis, wat teorieë, navorsing en kennis oor beste praktyke insluit
  • nuwe kennis wat tydens gesamentlike leer en ondersoekgerigte en probleemgebaseerde praktyke geskep word.

Jackson en Temperley (2006) beredeneer dat genetwerkte leer aan vier prosesse gekenmerk word, naamlik:

  • leer by ander, of die leer wat plaasvind wanneer op verskille en verskeidenheid staatgemaak word terwyl kennis, ervaring, praktyke en weet-hoe gedeel word
  • leer saam met ander, of die leer wat plaasvind wanneer onderwysers saam leer, saam ervaar en saam kennis en betekenis skep
  • leer namens ander, of die leer wat plaasvind wanneer individue van verskillende skole namens individue in eie skole leer
  • metaleer, of die leer wat plaasvind wanneer individue tydens die leerproses meer oor hulle eie leerprosesse leer.

Onderwysers kan afgevaardig word om ’n leergeleentheid by te woon, maar hulle kan nie namens ander leer nie, daarom kan die derde proses bevraagteken word. Nuwe kennis, tegnieke en vaardighede kan wel met kollegas in eie skole gedeel word om nuwe leergeleenthede te skep.

Volgens Penuel en Riel (2007) beweeg ses soorte hulpbronne deur die sosiale netwerke in skoolomgewings, naamlik (1) idees oor onderrig, (2) idees oor leer, (3) bespreking en koördinering van skoolaktiwiteite, (4) stories oor suksesse en probleme met kinders, (5) strategieë om leer in groepsverband te bestuur en (6) sienings oor administrasie en administrateurs. Daar kan nie aangeneem word dat onderwysers verbindings sal bou nie, omdat verbindings deur wedersydse respek, vertroue en agting gekenmerk moet word (Morrissey 2000:14). Hierdie drie faktore word ook met die skep van sosiale kapitaal in verband gebring.

Volgens Baker-Doyle en Yoon (2011) is praktykgebaseerde sosiale kapitaal die kennis en hulpbronne wat onderwysers in die praktyk nodig het en waartoe sosiale netwerke toegang verleen. Sosiale kapitaal word as die spontane uitkoms van verbindings (Bourdieu 1986) beskou en sluit beide die informele en formele verbindings in wat doelbewus gebou is om doelstellings te bereik (Coleman 1988, Bourdieu 1986, Putnam 2000). In hierdie artikel verwys formele verbinding na ’n verhouding tussen twee onderwysers wat deur die hiërargiese struktuur bepaal word, terwyl informele verbinding verwys na ’n verhouding wat ’n onderwyser met enige van sy of haar kollega bou. Die term sosiale kapitaal het aanvanklik verwys na die misbruik van persoonlike kontakte om beter posisies in die werksplek te beding. Tans word sosiale kapitaal egter waardevoller as finansiële kapitaal gereken (Nichols en Sosnowski 2002) omdat dit individue en organisasies in staat stel om persoonlike en organisatoriese doelstellings te bereik.

Die potensiaal om sosiale kapitaal te skep, word deur drie beginsels bepaal (Carpenter e.a. 2010, Coleman 1988, Putnam 2000), naamlik:

  • die simmetriebeginsel, of die aanname dat bronne mettertyd in beide rigtings sal vloei
  • die uitruilbeginsel, of die aanname dat ooreenstemmende waardes, houdings en kommunikasiepatrone betrek sal word
  • die ooreenkomstigheidbeginsel, of die aanname dat verskillende vaardighede en bronne betrek sal word.

Indien ’n onderwyser nie by ’n verbinding baat nie, kan dit verbreek word. Verskeie faktore kan onderwysers verhoed om met die regte kollegas verbindings te bou (Van Staden 2012:65–8). Onderwysers se ingesteldheid teenoor samewerking kan ook die doeltreffendheid van genetwerkte leer beïnvloed. Individualistiese onderwysers heg geen waarde aan samewerking nie, terwyl mededingende onderwysers samewerking doelbewus kan vermy om ’n mededingende voordeel te bewerkstellig. Onderwysers met ’n meewerkingsgesindheid heg waarde aan samewerking (Johnson en Johnson 2013), daarom beveel Van Staden en Mentz (2014) aan dat strategieë ingestel word om samewerkingsgesinde onderwysers te ontwikkel.

Na aanleiding van hierdie bespreking is die volgende aannames oor doeltreffende genetwerkte leer gemaak, naamlik dat dit

  • die gehalte van persoonlike-ontwikkelingsnetwerke beïnvloed
  • die gehalte van geheelontwikkelingsnetwerke beïnvloed
  • veroorsaak dat persoonlike en geheelontwikkelingsnetwerke voortdurend verander, daarom moet dit gereeld ondersoek word om nuwe geleenthede en hindernisse te bepaal
  • doeltreffend is indien die formele verbindings tussen al die hiërargiese vlakke simmetries gevorm het sodat inligting vinnig van bo na onder en onder na bo oorgedra kan word
  • nie tot formele verbindings beperk is nie, omdat onderwysers informele verbindings kan bou om toegang tot die regte bronne te verkry.

Sosialenetwerkdienste kan geïntegreer word om meer geleenthede vir genetwerkte leer te skep.

3.2 Sosialenetwerkdienste

Sosialenetwerkdienste het ’n deel van ons daaglikse lewe geword (Porter, Jukka-Pekka en Mucha 2009:1093). Anders as in die geval van fisiese sosiale netwerke, word inligting dadelik beskikbaar gestel (Cross en Parker 2004). Die internet verskuif grense wanneer verbindings aanlyn gevorm en gehandhaaf word, omdat bronne vinnig en koste-effektief oor tyd- en plekgrense heen geskuif kan word (Wellman en Hampton 1999). Die artefakte van interaksies word outomaties geberg, ’n eienskap wat die betroubaarheid van data oor verbindings kan verhoog. Redecker, Alamutka en Punie (2009) het die gebruik van Web 2.0-tegnologie, waaronder sosialenetwerkdienste val, in Europese skole bestudeer en bevind dat Web 2.0-tegnologie in Leer 2.0-tegnologie ontwikkel wanneer onderwysers dit gebruik om verbindings met kollegas te bou, inligting te deel, toegang tot inligting te verkry en saam te werk. Die verskillende snykante van sosialenetwerkdienste kan genetwerkte leer op nuwe maniere ondersteun (kyk figuur 2).

figuur-2

Figuur 2. Snykante van ’n sosialenetwerkdiens

’n Sosialenetwerkdiens is terselfdertyd ’n netwerk van rekenaars wat ’n groep of gemeenskap gebruik het, en steeds gebruik, om verbindings aanlyn uit te bou, asook ’n bergplek vir die artefakte wat geskep is. Daar is egter volgens Goggins, Laffrey en Gallagher (2011) nog nie genoegsame navorsing gedoen oor hoe groepe in dieselfde sosiotegniese konteks met mekaar in interaksie tree nie. In hierdie navorsing word die fokus geplaas op geheelontwikkelingsnetwerke wat ontstaan en ontwikkel terwyl onderwysers verbindings met kollegas bou om hulle werk te doen. Daarom word die ontleding van sosiogramme as ’n geskikte metode beskou om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek.

3.3 Verkenning van sosiogramme as metode om genetwerkte leer te ondersoek

Die begrip sosiogram is reeds in paragraaf 2 gedefinieer. Die navorsingsveld sosiale-netwerk-analise is ook reeds in paragrawe 1 en 2 omskryf. Hierdie navorsing is:

  • gemotiveer deur ’n strukturele intuïsie dat onderwysers op hulle persoonlike-ontwikkelingsnetwerke staatmaak om hulle werk te doen, maar dat verskeie faktore die gehalte daarvan kan beïnvloed
  • gegrond in data wat stelselmatig ingesamel is om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te ondersoek
  • gekenmerk deur die gebruik van sosiogramme om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek.

Sosiogramme bied volgens Freeman (2004) die geskikste metode om empiriese data stelselmatig in te samel om intuïtiewe aannames oor verbindingspatrone te ondersoek. Chu e.a. (2014) voer aan dat sosiogramme ’n bruikbare hulpmiddel bied om verbindings te modelleer, data op te som en abstrakte konsepte op ʼn duidelike en intuïtiewe manier oor te dra. Vir die doel van hierdie ondersoek is die gebruik van wiskundige modelle vermy omdat formules nie vir onderwysers kon help om die gehalte van hulle persoonlike verbindings te verstaan nie. Sosiogramme kan gebruik word om teorie te skep, in die praktyk te toets en modelle te bou om die praktyk te verbeter. Modelle kan gebou word omdat die samestelling en struktuur van ʼn sosiale netwerk op enige gegewe oomblik die lewe in ʼn sosiale en kultureel-historiese raamwerk weerspieël (Molina, Maya-Jariego en McCarthy 2014). Navorsers waarsku egter teen ʼn oormatige fokus op struktuur, omdat die belangrikheid van dade oorsien kan word (Molina e.a. 2014, Philip 2010). Die uitdaging lê daarin om die strukturele vlak met die persone wat in die struktuur verweef is, te verbind (Molina e.a. 2014). Mense bou en verbreek verbindings, daarom behoort die veranderende geheelontwikkelingsnetwerk gereeld ondersoek te word om inligting oor die doeltreffendheid van genetwerkte leer in te samel. Volgens Philip (2010) vertoon sosiogramme die dinamiek van die kennisbouproses konsekwent en op ’n meetbare manier. Daarom lê die krag van SNA nie in die nuwe patrone wat ontdek word nie, maar eerder in die assesserings-, evaluerings- en diagnostiese waarde wat hierdie perspektief meebring.

Vanuit ’n opvoedkundige perspektief impliseer die voorspellingswaarde ’n remediërende waarde omdat die inligting gebruik kan word om geskikte aktiwiteite beskikbaar te stel om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te verbeter. Tydens die proses kan die geheelontwikkelingsnetwerk verander. Daarom beredeneer Philip (2010) dat dit nie voldoende is om die konteks (enkele sosiogram) te bestudeer nie; ook die veranderende konteks (opeenvolgende sosiogramme) moet bestudeer word. Die strukturele eienskappe kan aan die deelnemers oorgedra word wanneer sosiogramme bespreek word (Molina e.a. 2014) omdat sosiogramme ’n eenvoudige manier bied wat maklik vir onderwysers geleer kan word. Daarmee word ’n fasiliterings-, moniterings- en bestuurswaarde geïmpliseer. Die maatstawwe om die sosiogramme te ontsluit, word in paragraaf 3.4 bespreek.

3.4 Maatstawwe vir die interpretasie van sosiogramme

SNA bied ’n reeks maatstawwe wat gebruik kan word om sosiogramme op individuele, verhoudings-, groeps- en gemeenskapsvlak te verken (Borgatti, Everett en Johnson 2013:2, Robins 2015:6). Die maatstawwe om die doeltreffendheid van genetwerkte leer op gemeenskapsvlak te ondersoek, word in tabel 1 gemotiveer.

Tabel 1. Maatstawwe om sosiogramme op gemeenskapsvlak te interpreteer

 

Maatstaf

Motivering vir insluiting van maatstaf

1

Grootte

Verwys na die aantal nodusse of onderwysers. Vir die doel van die ondersoek bestaan die ontwikkelingsnetwerk uit al die lede van die groep wat ondersoek word, selfs al neem hulle nie deel nie.

2

Graadsentraliteit

Verwys na die aantal skakels waarby nodusse betrokke is en kan gebruik word om informele leiers uit te wys (De Nooy, Mrvar en Bagateli 2006, Enriquez 2010, Senekal 2012:624 en 2013, Wasserman en Faust 1999). Hierdie maatstaf kan egter ook gebruik word om die verspreiding van hulpbronne en sosiale bronne binne die netwerk te ondersoek. Die maatstaf kan gebruik word om die impak van dig–gekonnekteerde nodusse te ondersoek.

3

Digtheid

Verwys na die verhouding tussen die aantal werklike en potensiële skakels, en staan in omgekeerde verhouding tot netwerkgrootte (De Nooy e.a. 2006). Met ander woorde, groter netwerke word dikwels aan laer digtheid gekenmerk. Netwerke is maksimaal dig wanneer simmetriese verbindings tussen al die nodusse gevorm het.

4

Direkte en indirekte skakels

’n Direkte verbinding is ’n direkte skakel tussen twee nodusse en maak vinnige toegang tot sosiale bronne moontlik, terwyl indirekte verbindings behels dat twee nodusse deur middel van ’n derde een verbind word. Hierdie maatstaf maak ’n ondersoek na die oordraagbaarheid van sosiale bronne tussen twee verwyderde nodusse moontlik.

5

Rigting van skakels

Indien die rigting van skakels aangedui word, kan netwerke as niegekonnekteerd (afgesonderde lede teenwoordig), swak-gekonnekteerd (minstens een indirekte skakel tussen al die nodusse) of sterk-gekonnekteerd (as alle pare direk verbind is) omskryf word (De Nooy e.a. 2006). Die maatstaf maak dit moontlik om toegang tot sosiale bronne te ondersoek.

6

Oordraagbaarheid

Verwys na die moontlikheid dat sosiale bronne tussen twee verwyderde punte kan vloei. Die aanname word gemaak dat al drie nodusse oor dieselfde inligting beskik, daarom hoef A en C nie direk verbind te wees nie (Wellman en Hampton 1999). Indien pylpunte na mekaar (A -> B <- C) of weg van mekaar (A <- B -> C) wys, is oordraagbaarheid tussen twee verwyderde punte onmoontlik. Wanneer pylpunte mekaar volg (A <- B <- C of A -> B -> C) kan sosiale bronne tussen twee verwyderde punte (A en C) vloei. Hierdie maatstaf maak dit moontlik om potensiële vloei van sosiale bronne te ondersoek omdat direkte en indirekte verbindings inligting oor die oordraagbaarheid van sosiale bronne bied (De Nooy e.a. 2006). Oordraagbaarheid kan met behulp van tussenligging-, nabyheid- en Eigenvektorsentraliteit bereken word, maar dit is nie vir die doel van hierdie ondersoek nodig nie.

7

Groepe en komponente

Groepe, of subnetwerke, vorm deel van die geheelontwikkelingsnetwerk, terwyl komponente daarop dui dat die sosiale netwerk weens afgesonderde lede of groepe gefragmenteer het. Die aanwesigheid van geslote groepe met enkele verbindings met ander lede en groepe behoort ondersoek te word (Kalish en Robins 2006) omdat dit op kliekvorming kan dui.

 

Navorsers is dit eens dat digtheid ’n impak op samewerking uitoefen (vergelyk Maroulis en Gomez 2008, Philip 2010), maar daar is nie eensgesindheid oor die impak van digtheid op samewerking nie. Lipponen, Rahikainen, Hakkarainen en Palonen (2002) het bevind dat digte netwerke samewerking verlaag, maar Chai en Tan (2009) het bevind dat samewerking juis in diggeweefde kennisgemeenskappe bevorder word. Skole skep hiërargiese strukture om te verseker dat inligting vinnig versprei word, daarom is die fokus nie op digtheid geplaas nie, maar eerder op die strukturele posisies wat die oordraagbaarheid van bronne kan beïnvloed (kyk figuur 3).

figuur-3

Figuur 3. Sosiale reëls of strukturele rolle in sosiale netwerke

Volgens Cross en Parker (2004) is dit belangrik om strategiese punte in ’n organisasie uit te wys omdat dit die effektiwiteit van die organisasie kan verhoog en beter geleenthede vir vernuwing kan skep. Die bekleërs van strukturele rolle is tegelyk afhanklik van en bevoordeel bo die bekleërs van ander rolle en posisies. Daarom behoort hierdie lede geïdentifiseer te word om die impak op samewerking, oordraagbaarheid van sosiale bronne en die doeltreffendheid van genetwerkte leer te begryp en te voorspel.

Vir die doel van hierdie artikel word twee strukturele rolle uitgesonder, naamlik die ster(re) en die afgesonderde lid/lede (kyk figuur 3). Sterre moet geïdentifiseer word omdat onderwysers wat hierdie rol beklee, met versoeke oorlaai kan word. Volgens Cross en Parker (2004) is sterre nie voordelig vir ’n netwerk nie, omdat dit knelpunte kan veroorsaak. Afgesonderdes kan oor die nodige kennis en vaardighede beskik, maar dit nie deel nie (Cross en Parker 2004). Hierdie lede moet geïdentifiseer word omdat hulle van die gedeelde kennisbasis afgesny is. Die doeltreffendheid van genetwerkte leer behoort ook op groepvlak bestudeer te word.

Groepe en komponente staan as klieke bekend. Klieke ontstaan as gevolg van homofilie, of die neiging om met soortgelyke mense verbindings te vorm (De Nooy e.a. 2006). Daarom kan die teenwoordigheid van klieke op ’n houding van ons-teen-julle dui. Klieklidmaatskap is begeerlik omdat hierdie groepe deur familiariteit, bereikbaarheid en robuustheid gekenmerk word (Balasundaram, Butenko en Hicks 2009). Die sosiale leer wat in diggeweefde gemeenskappe rondom gedeelde waardes ontstaan en ontwikkel, behoort ondersoek te word (Koc, Peker en Osmanoglu 2009) omdat dit ’n negatiewe impak kan uitoefen wanneer die korrektheid van denke en aktiwiteite bevestig word eerder as om lede vir die verbetering van hul praktyke oop te stel (Koc e.a. 2009).

Die maatstawwe om klieke te bestudeer word in tabel 2 gemotiveer.

Tabel 2. Maatstawwe om sosiogramme op groepvlak te interpreteer

 

Maatstaf

Motivering vir keuse van maatstaf

1

Gekonnekteerdheid

Verwys na skakels tussen nodusse. Groepe is optimaal sterk-gekonnekteerd wanneer al die nodusse direk verbind is en swak-gekonnekteerd wanneer al die nodusse indirek verbind is (De Nooy e.a. 2006).

2

Digtheid

Verwys na die verhouding tussen die aantal potensiële en werklike verbindings tussen die lede. Sosiale netwerke wat in komponente verdeel het, word deur ʼn hoër digtheid binne komponente (groepe) as tussen komponente gekenmerk, ’n eienskap wat as modulariteit bekend staan.

 

Die doeltreffendheid van genetwerkte leer behoort ook op verbindingsvlak ondersoek te word. Verbindings is nie voorspelbaar nie, omdat verskeie faktore onderwysers daarvan kan weerhou om verbindings te bou, maar dit is ook nie standvastig nie, omdat onderwysers hul van verbindings kan onttrek.

Die volgende maatstawwe (tabel 3) is gebruik om die doeltreffendheid van genetwerkte leer op individuele vlak te ondersoek:

Tabel 3. Maatstawwe om skakels te bestudeer

 

Maatstawwe vir skakels

Motivering vir insluiting

1

Stabiliteit

Impliseer dat ’n skakel die toets van die tyd kon weerstaan.

2

Simmetrie

Dui daarop dat ’n skakel wedersyds gevorm het (Yang, Keller en Zheng 2016:10).

3

Rigting

Dui rigting van vloei van sosiale bronne deur die skakel aan.

4

Sterkte

Dui gereeldheid van gebruik van skakel aan en word met breër lyne voorgestel.

5

Multipleksiteit

Dui daarop dat meer as een sosiale bron deur die skakel vloei en kan met verskillende kleure aangedui word (Crossley, Bellotti, Edwards, Everett, Koskinen en Tranmer 2015:6). Vir die doel van hierdie ondersoek word die verskillende bronne nie afgesonder nie, omdat onderwysers in meerdere of mindere mate op enige van die sewe sosiale bronne kan staatmaak, daarom word ’n enkele lyn gebruik om aan te dui dat enige van die sewe bronne deur die skakel kon vloei (vergelyk paragraaf 2).

 

Swak skakels word met gebrekkige motivering, betwyfeling van vermoëns om van swak verhoudings te onttrek en die onvermoë om verbindings te versterk, verbind (Kalish en Robins 2006). Volgens Granovetter (1973) is beide sterk en swak skakels ewe groot kennisbronne. Aangesien sosialenetwerkdienste gebruik kan word sonder om digitale spore na te laat, was dit moontlik om die betroubaarheid van die data oor die sterkte van skakels te bevraagteken. Daarom is die sterkte van die skakels nie ondersoek nie.

Die maatstawwe om die doeltreffendheid van genetwerkte leer op nodusvlak te ondersoek, word in tabel 4 gemotiveer:

Tabel 4. Maatstawwe om nodusse te bestudeer

 

Maatstaf

Motivering vir insluiting

1

Graadsentraliteit

Word bereken deur die aantal verbindings van ’n nodus te tel. Sentraliteit is vloeibaar (Enriquez 2010) omdat onderwysers voortdurend nuwe verbindings kan bou of oues kan ontbind – daarom kan graadsentraliteit met verloop van tyd verander.

2

Ingraad

Word bereken deur die aantal inkomende pylpunte te bereken en dui prestige aan omdat ander nodusse dié nodus as ’n kundige geïdentifiseer het (Wasserman en Faust 1999). Lede met die hoogste ingraad word as informele leiers gereken. Philip (2010) het in sy ondersoek ’n klein verskil in ingraad gevind en dit aan die demokratisering van kennis toegeskryf.

3

Uitgraad

Word bereken deur die aantal uitgaande pylpunte te bereken en dui op die mate waartoe die nodus op ander staatmaak om sy of haar werk te doen.

 

Verskeie maatstawwe kan gebruik word om sosiogramme op meer as een vlak te bestudeer. Daarom word die maatstawwe in figuur 4 saamgevat.

figuur-4

Figuur 4. Maatstawwe om sosiogramme te bestudeer

Daar is aangeneem dat verskeie waardes van SNA tydens die ontleding van sosiogramme van die veranderende geheelontwikkelingsnetwerk bevestig of verwerp kon word. Die navorsing kon:

  • ’n evalueringswaarde toevoeg indien die gehalte van persoonlike en geheelontwikkelingsnetwerke bepaal kon word
  • ’n diagnostiese waarde toevoeg indien die oorsaak vir oneffektiewe werksverrigting geïdentifiseer kon word
  • ’n voorspellingswaarde toevoeg indien die impak van genetwerkte leer op onderwysers se werk voorspel kon word
  • ’n remediërende waarde toevoeg indien toepaslike, betroubare inligting ingesamel kon word om te verstaan watter aktiwiteite beskikbaar gestel kon word om die gehalte van persoonlike-ontwikkelingsnetwerke en die geheelontwikkelingsnetwerk te verbeter
  • ’n assesseringswaarde toevoeg indien die impak van oneffektiewe genetwerkte leer op individuele, groep- en gemeenskapsvlak geïdentifiseer kon word
  • ’n moniteringswaarde toevoeg indien die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd ondersoek kon word
  • ’n bestuurs- of fasiliteringswaarde toevoeg indien die inligting gebruik kon word om genetwerkte leer te bestuur.

Die navorsingsontwerp word vervolgens bespreek.

 

4. Bespreking van die navorsingsontwerp

Soos reeds genoem, is die navorsing (a) gemotiveer deur ’n strukturele intuïsie dat persoonlike-ontwikkelingsnetwerke onderwysers se werk beïnvloed, (b) begrond in die stelselmatige insameling van empiriese data om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek en (c) hoofsaaklik gekenmerk deur die gebruik van sosiogramme om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te ondersoek.

4.1 Doel van die empiriese ondersoek

Die doel van die empiriese ondersoek was om ondersoek in te stel na hoe sosiogramme ontleed kan word om die doeltreffendheid van die genetwerkte leer van ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep met verloop van tyd te ondersoek. Die geskikste raamwerk vir so ’n ondersoek is ’n multifase-gemengdemetodes-navorsingsontwerp.

4.2 Multifase-gemengdemetodes-navorsingsontwerp

Multifase-gemengdemetodes-ontwerpe is onlangs by die bestaande groep gemengdemetodes-navorsingsontwerpe gevoeg (Cresswell en Plano-Clark 2011). Gemengdemetodesnavorsing maak dit moontlik om elemente van kwalitatiewe en kwantitatiewe standpunte, data-insamelings- en data-ontledingstegnieke te integreer om die breedte en diepte van die verskynsel onder die soeklig beter te begryp (Johnson en Omwuegbuzie 2004:23). So ’n raamwerk behels meer as die samevoeging van kwalitatiewe en kwantitatiewe benaderings omdat beide benaderings tydens die verloop van ’n ondersoek geïntegreer moet word. Vir die doel van hierdie navorsing is kwalitatiewe en kwantitatiewe data in enkele of opeenvolgende fases van die oorkoepelende raamwerk ingesamel en verwerk om ’n antwoord op die gestelde probleem te vind (figuur 5).

figuur-5

Figuur 5. Die multifase-gemengdemetodes-navorsingsontwerp

So ’n stelselmatige proses verhoog die gehalte van die data en daarom ook die belangrikheid van die resultate (Bryman 2006).

Die verloop van die ondersoek word vervolgens bespreek.

 

5. Verloop van die ondersoek

Die doel van die navorsing was om die doeltreffendheid van die genetwerkte leer van ’n skoolgebaseerde vakgroep met verloop van tyd te bestudeer. Daarom moes ’n sosialenetwerkdiens terselfdertyd geïntegreer word om die onderwysers van geskikte geleenthede vir genetwerkte leer te voorsien. Die doeltreffendheid van genetwerkte leer is tydens fases van die oorkoepelende ondersoek bestudeer.

5.1 Beplanningsfase

Tydens die beplanningsfase is (a) ’n metode ontwikkel om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek, (b) die geskiktheid van die navorsingsgroep bepaal en (c) die doeltreffendheid van genetwerkte leer voor die aanvang van die navorsing ondersoek.

5.1.1 Metode om genetwerkte leer te ondersoek

Die metode wat gevolg is om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek, kan as volg opgesom word (figuur 6).

figuur-6

Figuur 6. Metode om genetwerkte leer te ondersoek

Die metode het dit moontlik gemaak om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te bestudeer.

Die geskiktheid van die navorsingsgroep word vervolgens bespreek.

5.1.2 Geskiktheid van die navorsingsgroep

Hawe en Ghali (2008) beveel aan dat die regte deelnemers aan boord gekry moet word. Daarom was die keuse van die navorsingsgroep een van die belangrikste besluite (Maroulis en Gomez 2008) wat geneem moes word. Vir die doel van hierdie ondersoek was dit nodig om ’n skoolgebaseerde vakgroep te identifiseer wat tegnologie gebruik, of dit wil leer gebruik, minstens een keer per week toegang tot die Internet kon verkry, en ’n aanlynleeromgewing gebruik het of bereid was om te leer om een te gebruik. Indien die onderwysers nog nie ’n aanlynleeromgewing gebruik het nie, kon ’n verpersoonlikte sosialenetwerkdiens gedurende die verloop van die ondersoek ontwerp en ontwikkel word. Weens die aard van die ondersoek was dit nodig om gereelde toegang tot die navorsingsgroep te verkry. Daarom is die vier grootste departemente van ’n sekondêre skool in Gauteng as potensiële navorsingsgroepe geïdentifiseer. Die wiskundevakgroep het aan al die vereistes vir ’n geskikte navorsingsgroep voldoen.

Al die wiskunde-onderwysers het rekenaars en interaktiewe witborde gebruik om hul vak te onderrig. Internettoegang was slegs in die wiskundeklaskamers beskikbaar. Die vakgroep het weekliks vergader. Indien ek die vergaderings kon bywoon, kon ek self data oor die verbindings tussen die onderwysers insamel. Ek kon egter ook gedurende die verloop van die dae inligting insamel, aangesien verbindings enige tyd en plek gebou kan word. Verskeie van die wiskunde-onderwysers is op streeksvlak vir die gehalte van hul werk vereer, wat daarop gedui het dat beginneronderwysers by ervare onderwysers kon leer. Op die oog af het die onderwysers goed saamgewerk, daarom was dit moontlik dat genoegsame data ingesamel kon word om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek. Hierdie aanname is na die gesprek met die departementshoof (Tanja1) bevraagteken.

Sommige onderwysers het hulself gereeld weens ander verpligtinge van die vergaderings verskoon. Dit was moontlik dat hulle nie die verantwoordelikheid opgeneem het om te verseker dat hulle oor die nodige inligting beskik nie omdat Tanja dagboek moes hou oor wanneer inligting gedeel is en wie aanwesig was. ’n Sosialenetwerkdiens kon hierdie administratiewe taak verlig het omdat die dag en datum waarop inligting gedeel is terselfdertyd geberg word, maar die onderwysers het nog nie die potensiaal van ’n aanlynleeromgewing ondersoek nie. Tanja het genoem dat al die onderwysers haar nader as hulle nie weet hoe om hulle werk te doen nie. Die hiërargiese struktuur (kyk figuur 7) het egter getoon dat Nina, Steyn, Magda en Freek hulle werk kon doen sonder om ’n direkte verbinding met die departementshoof te bou, daarom kon dié inligting op ’n oneffektiewe hiërargiese struktuur gedui het.

figuur-7

Figuur 7. Hiërargiese struktuur tydens verloop van die ondersoek

Dit was moontlik dat die vier onderwysers se graadkoördineerders nie hul taak opgeneem het nie omdat tradisionele werkgroepe (volgens Johnson en Johnson 2013) gekenmerk word deur onderwysers wat op hardwerkende kollegas se rûe ry. Ek het aangeneem dat ’n ontleding van die sosiogram van die bestaande geheelontwikkelingsnetwerk my in staat kon stel om te bepaal of die formele verbindings in die praktyk gerealiseer het. Indien die formele verbindings wel gerealiseer het, was dit moontlik dat Tanja inligting doelbewus beheer het om haar magsposisie te versterk. Ek het verder aangeneem dat ’n sosialenetwerkdiens die betroubaarheid van die data kon verhoog omdat die artefakte outomaties geberg word. Tanja het toestemming gegee dat ’n tegnologie geïntegreer kon word en die nodige toestemming is verkry om data oor die potensiële navorsingsgroep in te samel.

’n Vraelys bestaande uit beide kwalitatiewe en kwantitatiewe items is gedurende die tweede laaste week van die eerste kwartaal per e-pos aan die onderwysers gestuur. Die onderwysers was onder geen verpligting om die vraelyste te voltooi nie en kon te eniger tyd van die navorsing onttrek. Die wiskundevakgroep het uit 12 onderwysers bestaan, van wie drie manlik was. Net nege onderwysers (75%) het die vraelys voltooi, daarom is die bespreking van die navorsingsgroep uiteraard net op die terugvoer van hierdie nege onderwysers gebaseer.

Ouderdomme het tussen 20 en 65 gewissel en 67% van die onderwysers was goed-gekwalifiseerd (Wiskunde III). Alhoewel Lena oor geen nagraadse wiskundekwalifikasie beskik het nie, was sy die vakhoof van wiskundige geletterdheid. Meer as die helfte van die onderwysers het op genetwerkte leer staatgemaak, twee het die internet gebruik indien hulle nie geweet het hoe om hulle werk te doen nie, een het boeke geraadpleeg en een het verkies om alleen te sukkel as sy nie geweet het hoe om haar werk te doen nie. Dié inligting het op die teenwoordigheid van individualistiese en mededingende onderwysers gedui. Geen onderwyser het die weeklikse vergadering as die geskikste leergeleentheid beskou nie, daarom is die aanname gemaak dat die weeklikse vergaderings nie geskik was om data oor die verbindings tussen die onderwysers in te samel nie. Die onderwysers het hoofsaaklik op persoonlike oproepe en SMS’e staatgemaak om met mekaar te kommunikeer (kyk figuur 8).

figuur-8

Figuur 8. Gebruik van tegnologie voor die aanvang van die ondersoek

Slegs twee onderwysers (Lena en Magda) het reeds sosialenetwerkdienste vir leerdoeleindes gebruik (kyk figuur 8). Die gedeelde kennisbasis was oor ’n verskeidenheid tegnologieë versprei (figuur 8), gevolglik kon nie alle onderwysers in die gedeelde kennisbasis baat nie. Ek het aangeneem dat die onderwysers by die integrering van ’n geskikte sosialenetwerkdiens kon baat, maar dat die gebruik daarvan deur hul kennis van, houding teenoor en huidige gebruik van so ’n tegnologie beïnvloed sou word. Daarom het ek inligting oor hierdie drie aspekte ingesamel –kyk figuur 9:

figuur-9

Figuur 9. Houding teenoor, kennis van en die gebruik van sosiale netwerkdienste voor die aanvang van die ondersoek

Vier onderwysers was positief teenoor die integrasie van ’n sosialenetwerkdiens ingestel (kyk figuur 9). Alhoewel Tanja geen kennis van sosialenetwerkdienste gehad het nie, en dit ook nie gebruik het nie, het sy aangedui dat sy baie positief daarteenoor ingestel is. Anna en Jano was van mening dat ’n sosialenetwerkdiens nie gebruik kon word om hulle werk beter te doen nie. Die res van die onderwysers was in mindere of meerdere mate positief teenoor die gebruik van ’n sosialenetwerkdiens ingestel, selfs al het hulle dit nog nie self vir leerdoeleindes gebruik nie (kyk figuur 9).

Op die vraag oor hoe hulle oor die integrasie van ’n sosialenetwerkdiens voel, was sewe onderwysers positief ingestel:

  • “Dit kan my werk vergemaklik.” (Tanja)
  • “Dit klink baie interessant.” (Lena)
  • “Dit hou moontlikhede wat nog aan my onbekend is, in.” (Retha)
  • “Dit kan my persoonlike ontwikkeling verbeter.” (Magda)
  • “Dit kan kommunikasie tussen ons verbeter.” (Nina)
  • “Ek dink dit kan ons help om makliker te kommunikeer en inligting uit te ruil.” (Vera)
  • “Dit kan my kennis verbreed.” (Freek)

Gebaseer op die terugvoer van twee van die onderwysers het ek ’n aanname gemaak dat hulle houding teenoor die integrasie van ’n sosialenetwerkdiens hul gebruik daarvan sou beïnvloed:

  • “???” (Dina)
  • “Ek moet dit doen deur skoolwerk.” (Anna)

Drie onderwysers (Wilma, Jano en Steyn) het nie die vraelys teruggestuur nie, daarom kon hulle houding teenoor die integrasie van ’n sosialenetwerkdiens nie bepaal word nie. Die groep is as ’n geskikte navorsingsgroep geïdentifiseer omdat meer as die helfte van die onderwysers (a) aangedui het dat hulle op hulle persoonlike-ontwikkelingsnetwerke staatmaak om hulle werk te doen en (b) positief teenoor die integrasie van ’n sosialenetwerkdiens ingestel was.

Daarna is die sosiogram van die bestaande geheelontwikkelingsnetwerk ontleed om die doeltreffendheid van genetwerkte leer voor die aanvang van die navorsing te ondersoek.

5.1.3 Doeltreffendheid van genetwerkte leer voor die aanvang van die navorsing

Die data vir die eerste sosiogram is met behulp van ’n naamgenereerder wat in die vraelys ingesluit was, ingesamel. ’n Naamgenereerder is ’n gestandaardiseerde metode om data oor verbindings in te samel en vereis dat deelnemers al die name van mense met wie hulle ’n sekere verbintenis het, verskaf (Molina e.a. 2014). Die deelnemers is versoek om die name van kollegas wat deel van hul persoonlike-ontwikkelingsnetwerke gevorm het, te verskaf. Die betroubaarheid van die data is verhoog deur deelnemers te versoek om ook aan te dui wie na hulle toe kom. Sodoende kon data oor die verbindings van onderwysers wat nie die vraelys voltooi het nie, ingesamel word. Hierdie kwalitatiewe data is met behulp van ’n sosiomatriks, bestaande uit 12 rye en kolomme, gekwantifiseer en in Pajek2 ingevoer om die geheelontwikkelingsnetwerk te visualiseer. Die resultate van dié ondersoek word onder afdeling 6 bespreek.

Vervolgens word die ontwerpfase bespreek.

5.2 Ontwerpfase

Die sosialenetwerkdiens DPO.com3,riglyne vir geskikte aktiwiteite, asook geskikte maatstawwe vir die ontleding van sosiogramme is gedurende die ontwerpfase geïdentifiseer, ontwerp of ontwikkel.

5.2.1 Ontwerp en bekendstelling van die sosialenetwerkdiens

DPO.com is met behulp van Ning4 gebou nadat die sterk- en swakpunte van hierdie platform ondersoek en die geleenthede en beperkings geïdentifiseer is (vergelyk tabel 5).

Tabel 5. Sterk- en swakpunte, geleenthede en beperkings van Ning.com

Sterkpunte

Swakpunte

  • Gratis
  • Kan verpersoonlik word
  • Kan sekuriteit verskerp
  • Dokumente en oudiovisuele materiaal word maklik gedeel
  • Soekfunksie bevorder toegang tot bronne
  • Tuisblad is gebruikersvriendelik
  • Geen intensiewe opleiding nodig nie
  • Gratis platform bied beperkte aantal funksies

Geleenthede

Beperkings

  • Eienaar beheer alle funksies
  • Kan Google Analytics integreer om die gebruik van tegnologie na te speur
  • Kan dadelik gebruik word
  • Dokumente kan nie op een plek geliasseer word nie
  • Ontwerper se kennis van die tegnologie kan die ontwerp beïnvloed

 

Google Analytics is geïntegreer om data oor die gebruik van DPO.com in te samel aangesien dit die geldigheid van die navorsing kon verhoog. Die privaatheid is so gestel dat slegs geregistreerde gebruikers toegang kon verkry. Die uitleg van DPO.com se bladsye word in figuur 10 grafies voorgestel.

Denkbeeldige naam

DPO.com*                                Kieslys                    Subkieslys

Tuis

Nooi

Kollegas

E-pos

Forum

Joernaal

Visuele media

Foto’s
YouTube-video’s

Foto’s (Skyfies speel)

Dagboek (aanlyn kalender)

Teken aan
Boodskappe

Verjaarsdag (vandag)

Onlangse aktiwiteit
Chronologies Mees onlangse aktiwiteite bo

Joernaalpos
Onlangse pos

Lede

Hulpbronne
(skakels na hulpbronne)

Forum
Onlangse besprekings

Video’s
(YouTube-video’s)

Radio (speel outomaties)

Figuur 10. Uitleg van bladsye van DPO.com

DPO.com is vinnig, maklik en koste-effektief ontwerp. Riglyne vir geskikte aktiwiteite in DPO.com is verskaf.

5.2.2 Riglyne vir geskikte aktiwiteite

Professionele ontwikkeling hou verband met die leerbehoeftes van onderwysers en leerders. Daarom behoort aktiwiteite op so ’n wyse ontwerp te word dat dit aan die spesifieke omstandighede en kontekste van onderwysers voldoen (Steyn 2013). Die staat vereis reeds sedert 2001 dat onderwysers met mekaar moet saamwerk (Republiek van Suid-Afrika 2001, 2007, 2011), daarom is die onderwysers versoek om die riglyne vir geskikte professionele-ontwikkelingsaktiwiteite wat in Suid-Afrikaanse beleid vervat is, te gebruik om geskikte aktiwiteite te identifiseer (kyk tabel 6).

Tabel 6. Riglyne vir geskikte aktiwiteite soos in Suid-Afrikaanse onderwysbeleid vervat

Riglyne vir geskikte aktiwiteite (soos in verskeie beleidsdokumente vervat)

Die staat vereis in verskeie beleidsdokumente van onderwysers om:

  • inligting met kollegas te deel
  • onderwyskwessies te verstaan en betekenisvolle insette te lewer
  • netwerkvaardighede te gebruik om toegang tot onderwysernetwerke te bevorder
  • oor opvoedkundige sake te lees en dit met kollegas te bespreek
  • aan besprekings deel te neem
  • kollegas aan te moedig om by professionele liggame aan te sluit
  • onderwysbeleid suksesvol toe te pas en suksesse met kollegas te deel
  • besprekings oor nuwe onderwysontwikkelinge voor te berei en te deel
  • gretig nuwe benadering/s ten opsigte van onderrig en leer te toets en met kollegas te deel
  • ’n positiewe ingesteldheid teenoor vernuwings te kweek
  • ywerig met vernuwings te eksperimenteer en suksesse met kollegas te deel
  • gereeld idees en hulpbronne met kollegas deel
  • leierskapsposisies na te streef
  • aan die vereistes vir lewenslange leer te voldoen
  • in hul moedertaal deel te neem
  • nie hul primêre taak af te skeep om aan professionele ontwikkelingsaktiwiteite deel te neem nie
  • aan aktiwiteite deel te neem wat met die leerarea verband hou
  • individueel en kollektief te besin om werksverrigting te bevorder
  • geleenthede gebied te word om hulle suksesse en mislukkings met kollegas te deel
  • ander onderwysers te motiveer om deel te neem
  • alternatiewe leergeleenthede te skep om kennis en vaardighede aan te leer
  • die vorming van ’n gemeenskap te bevorder
  • pedagogiese strategieë toe te pas om leer te ondersteun, te fasiliteer en te verbeter
  • geleenthede te voorsien om saam te werk
  • professionele leergemeenskappe teen 2017 te vestig.

 

Daarna het die toepassingsfase gevolg.

5.3 Toepassingsfase

DPO.com is gedurende die laaste week van die eerste kwartaal bekendgestel. Steyn, Wilma en Vera was afwesig. Lena, Magda, Nina en Tanja het dadelik geregistreer en DPO.com reeds gedurende die eerste skoolvakansie begin gebruik. Anna, Freek, Wilma, Jano, Vera, Dina en Retha moes gedurende die eerste week van die tweede kwartaal gehelp word om te registreer. Wilma wou nie kyk hoe om te registreer nie, wat op weerstand teen verandering gedui het. Steyn het nie geregistreer nie. Die onderwysers is versoek om tegniese probleme te rapporteer aangesien dit dadelik opgelos moes word omdat dit die gebruik van DPO.com kon beïnvloed.

Die volgende werkswyse is gedurende hierdie fase gevolg:

  • Tanja het alle inligting in DPO.com gedeel.
  • Tanja het die onderwysers versoek om DPO.com weekliks te besoek om toegang tot gedeelde bronne te verkry.
  • Digitale spore moes agtergelaat word sodat Tanja kon weet dat die inligting gelees is.
  • Die onderwysers kon die riglyne in tabel 6 gebruik om self geskikte aktiwiteite te skep.
  • Die weeklikse vakvergaderings sou gebruik word om geleenthede vir professionele ontwikkeling te skep deur byvoorbeeld kenners binne en buite die skool te nooi om hul kennis te deel.

Die onderwysers is nie in die gebruik van DPO.com opgelei nie. Ek het eerder die funksies só gebruik dat die onderwysers kon verstaan hoe hulle dit kon gebruik om saam te leer. Ek het weekliks ’n nuusbrief oor opvoedkundige kwessies gedeel, en Magda, Lena, Nina en Tanja het onderwysers by gesprekke rondom opvoedkundige kwessies betrek. Die onderwysers moes my dadelik in verband met tegniese probleme kontak omdat dit die gebruik van die tegnologie kon beïnvloed.

Anna het gedurende die tweede week geskryf: “dit neem my rekenaar 6 weke te voet om te laai, want ek wag nog steeds vir die drywers om te laai en dit gaan seker nog ses weke op my knieë neem voordat ek gaan regkom”. Data wat voor die aanvang van die ondersoek ingesamel is, het getoon dat Anna aanvanklik nie gedink het dat DPO.com gebruik kan word om haar werk mee te doen nie (kyk figuur 8). Die trant van die boodskap kon op weerstand teen die verandering dui, maar die probleem is dadelik reggestel deur die kringvideospeler te stel sodat dit slegs een keer speel. Ning stel statistiek oor die laaste besoeke aan Ning-gebaseerde sosialenetwerkdienste bekend, daarom kon die inligting gedurende die toepassingsfase gebruik word om klagtes te ondersoek.

Dina (tegnologie-kenner) en Vera (beginneronderwyseres) het Tanja ingelig dat hulle nie toegang tot ’n gedeelde lêer kon verkry nie. Tanja het my versoek om seker te maak dat sy die lêer korrek gelaai het. Sy het, maar die twee onderwysers het DPO.com sedert registrasie nie weer gebruik nie. Tanja het hulle daarop gewys en daar was nie weer soortgelyke klagtes nie. Dié klagte kon op weerstand teen die verandering dui. Vera het oor min kennis van sosialenetwerkdienste beskik (figuur 8), maar Dina was aanvanklik van mening dat DPO.com nie gebruik kon word om haar werk beter te doen nie (figuur 8).

Die toepassingsfase het tot die eerste dag van die derde kwartaal gestrek omdat verskeie onderwysers DPO.com gedurende die skoolvakansies gebruik het. Daar is reeds volledig op die ontwerp en ontwikkeling van DPO.com verslag gelewer (kyk Van Staden en Van der Westhuizen 2013). In hierdie afdeling word enkele resultate oor die gebruik van DPO.com bespreek om die betroubaarheid van die data te rugsteun.

Die onderwysers moes DPO.com een keer per week gebruik, maar hulle het DPO.com tot 71 keer per week besoek, selfs gedurende skoolvakansies (kyk weke 1, 2, 3, 15, 16, 17 en 18, wat deur middel van ’n ligter skakering groen in figuur 11 geïdentifiseer word).

figuur-11

Figuur 11. Weeklikse gebruik van DPO.com gedurende toepassingsfase

Tanja, Magda, Nina en Lena het DPO.com dikwels gebruik en verskeie bronne gedeel. Magda en Lena het persoonlike praktyke gedeel en mekaar ondersteun. Elf van die onderwysers het minstens een verbinding aanlyn gebou. Volgens Magda het DPO.com haar baie gehelp omdat sy ʼn “loskop” is. Sy kon gereeld terugkeer omdat die inligting altyd beskikbaar was. Tanja het weekliks inligting soos die volgende gedeel:

Tanja (20/04): Kollegas, na 'n baie besige eerste week is ek terug op die lug! Neem asb. kennis van die volgende reëlings:
Eksamenvraestelle: Graad 8 en 9: Moet in wees vir moderering 7 Mei 2010. Stuur asb. vir my die name van al die leerders wat aan die wiskunde Olimpiade deelgeneem het. Sekretaresse moet hul sertifikate druk en ek het nie die name gehou nie.
Graad 10 en 12 wiskunde toetse moet Donderdag 22 April in wees vir moderering.
Clustervergaderings: Sal die volgende persone die vergaderings asb bywoon. Indien u 'n probleem voorsien, laat weet my asb. betyds wie dit namens u gaan bywoon.
10 Mei 2010: Gr 12 geletterdheid: Lena
11 Mei: Gr 12 wiskunde: Dina
17 Mei:Gr 11 geletterdheid: Magda
18 Mei: Gr 11 wiskunde: Vera

Die gedeelde inligting het geleenthede vir genetwerkte leer geskep. Magda het geskryf dat “die nuwe idee baie goed gaan werk tussen my en Lena, veral omdat ons so baie na-ure kommunikeer”.

Tydens hierdie fase is tot 2 366 artefakte per maand geskep (kyk figuur 12).

figuur-12

Figuur 12. Artefakte per maand geskep

Die doeltreffendheid van die genetwerkte leer wat in hierdie fase plaasgevind het, is tydens die eerste ontledingsfase ondersoek.

5.4 Ontledingsfases

Data oor die persoonlike-ontwikkelingsnetwerke is aan die einde van die toepassings- en ontwikkelingsfases met behulp van 12x12-sosiomatrikse ingesamel. ’n Verbinding is geïdentifiseer as ’n interaksie tussen twee onderwysers plaasgevind het (Porter e.a. 2009:1094). Die rigting van die skakels is aangedui om die kenner/deler (ontvanger van pylpunt) en die ontvanger (stuurder van pyl) te onderskei. Die datastelle is in Pajek 3.08 ingevoer om die geheelontwikkelingsnetwerk te visualiseer.

Pajek is ’n sagtewareprogram wat ontwikkel is om sosiale netwerke te ondersoek (De Nooy e.a. 2006). Al die sosiogramme (figure 16–20) is met behulp van Pajek geskep. Figure 14–16 en 18 is gemanipuleer sodat lyne so min as moontlik kruis om die interpretasie van die sosiogramme te vergemaklik. Figuur 17 is gemanipuleer om die skakels van die vakhoofde beter uit te lig. Daarna is die maatstawwe gebruik om die doeltreffendheid van genetwerkte leer op individuele, groep- en gemeenskapsvlak te ondersoek. Die belangrikste resultate word onder afdeling 6 bespreek.

Die resultate is nie met die onderwysers bespreek nie, omdat dit die doel van die ondersoek kon beïnvloed. Die ondersoek was verkennend van aard, dus was die aannames nog nie bevestig om uitsprake gedurende die verloop van die ondersoek te maak nie. Al drie sosiogramme van die geheelontwikkelingsnetwerk is egter beskikbaar gestel sodat die onderwysers self oor die gehalte van hul persoonlike-ontwikkelingsnetwerke kon besin. Hulle moes dié inligting gedurende die daaropvolgende fases gebruik om met die regte kollegas verbindings te bou.

Die assesseringsfases is deur moniteringsfases opgevolg.

5.5 Moniteringsfases

Die sosiogram van die bestaande geheelontwikkelingsnetwerk het as basislyn gedien om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te bestudeer. Die opeenvolgende sosiogramme is vergelyk om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te bestudeer. Die eerste moniteringsfase is deur ’n ontwikkelingsfase opgevolg.

5.6 Ontwikkelingsfase

Die onderwysers was tevrede met DPO.com, daarom is geen verdere ontwikkeling beplan nie. Ning het egter besluit om die groepvormingsfunksie van die gratis weergawe te herroep. Dit het nie die gebruik van DPO.com beïnvloed nie, maar die twee groepe onderwysers (wiskunde en wiskundige geletterdheid) kon nie meer afsonderlik gehuisves word nie. Die onderwysers is nie gedurende hierdie fase in die gebruik van DPO.com begelei nie, omdat die staat vereis dat onderwysers onafhanklik van buite-agente moet raak. Hulle het DPO.com egter selfstandig gebruik om bronne te deel. Magda het Lena bedank vir ’n bron wat sy by die skool gedeel het, en ek het Lena versoek om die bron in DPO.com te deel (kyk figuur 13).

figuur-13

Figuur 13. Voorbeeld van gedeelde bron en gepaardgaande interaksie

Die hoogste aantal weeklikse besoeke (91) is gedurende hierdie fase aangeteken. Net soos gedurende die toepassingsfase het die onderwysers DPO.com ook gedurende die skoolvakansie gebruik. Die aantal artefakte wat gedurende die ontwikkelingsfase geskep is, het verminder. Die verminderde aantal artefakte kon aan twee faktore toegeskryf word: ek het nie meer inligting gedeel nie, dus het minder interaksie plaasgevind, en die leerders het ’n maand lank eksamen geskryf, wat impliseer dat minder bronne gedeel sou word.

Daarna het die evalueringsfase gevolg.

5.7 Evalueringsfase

Alle aspekte van die navorsing is tydens die evalueringsfase geëvalueer. Die fokus van hierdie artikel is op die ontleding van sosiogramme om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek, daarom word dié resultate in die volgende afdeling bespreek. In hierdie afdeling word ander aspekte van die navorsing kortliks bespreek.

DPO.com het gedurende die eerste weke – weens die gebruik daarvan om verbindings te bou, toegang tot bronne te verkry, inhoud te skep en te deel en saam te werk (Redecker e.a. 2010) – in ’n Leer 2.0-tegnologie ontwikkel. Die riglyne vir die gebruik van DPO.com het die onderwysers in staat gestel om geskikte aktiwiteite te skep en daaraan deel te neem. Die bronne wat volgens Penuel en Riel (2007) deur sosiale netwerke in skoolomgewings beweeg, het ook deur die geheelontwikkelingsnetwerk beweeg. Die onderwysers het idees oor onderrig en leer gedeel, skoolaktiwiteite is bespreek en gekoördineer, en nuweling- en beginneronderwysers het stories oor suksesse en probleme met kinders gedeel. Nina het verduidelik hoe sy speletjies gebruik om leer in groepsverband te bestuur en Tanja het haar genooi om haar kennis tydens een van die weeklikse vakvergaderings met die res van haar kollegas te deel. Magda het notule gehou en die inligting in DPO.com gedeel. Tanja het haar siening oor administrasie en administrateurs gedeel. Sy het die prosesse wat met die Geïntegreerde Gehaltebestuurstelsel (GGBS) gepaard gaan, as “tydmors” beskou. Die siening is te verstane, aangesien sy die onderwysers nie kon verplig om aan die aktiwiteite wat sy geskep het, deel te neem nie.

Tydens die interaksies in DPO.com is die drie soorte kennis wat Jackson en Temperley (2006:6) geïdentifiseer het, ook gedeel.

Tanja het hoofsaaklik praktykgebaseerde kennis, of dit wat die betrokkenes behoort te weet, gedeel en verskeie onderwysers het unieke kontekskennis gedeel. Ek het gedurende die toepassingsfase algemeen beskikbare kennis, wat teorieë, navorsing en kennis oor beste praktyke insluit, gedeel. Dit het daartoe bygedra dat ook Lena, Nina en Magda kennis oor beste praktyke gedeel het. Die aktiwiteite wat Tanja, Lena en Magda geskep het, het tot die skep van nuwe kennis bygedra. Die tegnologie het die werkslas van die departementshoof verlig, maar Magda, Lena en Tanja was die enigste graadkoördineerders wat DPO.com gebruik het om samewerkingsgeleenthede vir graadgroepe te skep. Die onderwysers het, soos wat Jackson en Temperley (2006) aangevoer het, by mekaar geleer, en saam geleer, en voorbeelde van metaleer is gedurende die verloop van die ondersoek geskep. Die onderwysers het nie namens mekaar geleer nie, aangesien verskeie graadonderwysers tydens die verloop van die ondersoek vermaan is omdat hulle werk nie betyds gereed was nie. Dit het daarop gedui dat inligting nie in graadgroepe gedeel is nie, waarskynlik omdat almal hul inligting direk van Tanja verkry het.

Die multifase-gemengdemetodes-navorsingsontwerp het dit moontlik gemaak om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te ondersoek.

 

6. Resultate: Doeltreffendheid van genetwerkte leer

Die doel van die navorsing was om te verstaan hoe die doeltreffendheid van die genetwerkte leer van ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep met behulp van sosiogramme ondersoek kan word. Die belangrikste resultate word vervolgens bespreek.

6.1 Gehalte van ontwikkelingsnetwerke

Die maatstawwe (paragraaf 3.4) is gebruik om die gehalte van die persoonlike-ontwikkelingsnetwerke en die geheelontwikkelingsnetwerk te ondersoek.

6.1.1 Gehalte van die geheelontwikkelingsnetwerk

Die sosiogram van die bestaande geheelontwikkelingsnetwerk (figuur 14) word vervolgens bespreek.

figuur-14

Figuur 14. Sosiogram van geheelontwikkelingsnetwerk voor ingryping

Op gemeenskapsvlak was al die onderwysers met minstens een skakel in die geheelontwikkelingsnetwerk verweef (kyk figuur 14). Die gehalte van die geheelontwikkelingsnetwerk kon egter bevraagteken word:

· Verskeie van die skakels het nie simmetries gevorm nie, dus kon bronne nie doeltreffend oorgedra word nie. Die rigting van die skakels het veroorsaak dat bronne byvoorbeeld nie tussen Nina en Steyn kon vloei nie, al was beide onderwysers vir graad 8’s verantwoordelik (vergelyk Nina<–Tanja–>Steyn – let asseblief daarop dat bronne in die teenoorgestelde rigting van pylpunte vloei).

  • Verskeie formele verbindings het nie in die praktyk gerealiseer nie. Geen skakels is byvoorbeeld tussen Wilma (graad 8-koördineerder) en enige van die graad 8-onderwysers (Nina, Anna en Steyn) gebou nie. Dit het gehelp om te verklaar waarom al die graad 8-onderwysers direkte skakels met die departementshoof gevorm het. Al die onderwysers moes direkte verbindings met die departementshoof bou om inligting te kry om hul werk te doen omdat die graadkoördineerders nie inligting na die graadonderwysers deurgegee het nie.
  • Die geheelontwikkelingsnetwerk was swak-gekonnekteerd, gevolglik kon sosiale bronne nie ongehinderd tussen al die onderwysers vloei nie.
  • Die ster (ingraad 11) het weens ontbrekende formele verbindings ontstaan. Tanja het die rol van verskeie graadkoördineerders oorgeneem omdat hulle nie skakels met hul graadonderwysers gebou het nie. Dit het daartoe bygedra dat die onderwysers oor die regte inligting sou beskik om hulle werk te doen, maar sy is in die proses oorlaai omdat 11 onderwysers direkte skakels met haar gebou het.

Op groepvlak kon 11 groepe of klieke geïdentifiseer word. Hierdie klieke moes verder bestudeer word om die effek daarvan op die oordraagbaarheid van bronne te bepaal.

  • Slegs een van die klieke het met die hiërargiese struktuur ooreengestem, naamlik Tanja<–>Dina–>Retha –>Tanja. Die skakel tussen Tanja en Retha het nie simmetries gevorm nie, daarom kon bronne nie vrylik tussen Tanja en Retha vloei nie.
  • Weens die rigting van die skakels kon sosiale bronne oor die grense na ander dele van die geheelontwikkelingsnetwerk vloei. Lena en Magda se skakels maak byvoorbeeld toegang tot ander klieke moontlik.
  • Min skakels het tussen lede van graadgroepe gevorm, wat daarop gedui het dat die graadonderwysers ook nie inligting met mekaar gedeel het nie.

Op individuele vlak kon die gehalte van al die persoonlike-ontwikkelingsnetwerke bevraagteken word (vergelyk paragraaf 6.2). Die sosiogram van die geheelontwikkelingsnetwerk wat gedurende die toepassingsfase aanlyn ontstaan en ontwikkel het (figuur 15) toon dat die geheelontwikkelingsnetwerk in komponente verdeel het.

figuur-15

Figuur 15. Sosiogram van geheelontwikkelingsnetwerk na afloop van die toepassingsfase

Steyn, ’n ervare onderwyser en leier, het afgesonderd geraak omdat hy nie DPO.com gebruik het nie. Die res van die graad 8-onderwysers kon dus nie by sy kennis baat nie. Tanja was steeds die ster en haar ingraad het onveranderd gebly. Weens ontbrekende skakels tussen verskeie graadkoördineerders en -onderwysers kon bronne steeds nie vrylik deur die geheelontwikkelingsnetwerk vloei nie. Op groepvlak, het die 11 klieke na 6 verminder (kyk figuur 15).

Die gehalte van die geheelontwikkelingsnetwerk het gedurende die ontwikkelingsfase verder verswak omdat minder skakels gebou is (kyk figuur 16).

figuur-16

Figuur 16. Sosiogram van geheelontwikkelingsnetwerk na afloop van die ontwikkelingsfase

Skakels ontbreek steeds tussen verskeie graadkoördineerders en -onderwysers. Die klieke het na drie verminder. Die kliek Magda<–>Tanja<–Lena<–>Tanja dui op goeie samewerking tussen die drie onderwysers, aangesien twee van die skakels simmetries gevorm het. Tanja se ingraad (11) het onveranderd gebly. Ses onderwysers het slegs met Tanja ’n skakel gevorm. Aangesien drie van hierdie onderwysers, naamlik Anna, Wilma en Retha, graadkoördineerders, kon die doeltreffendheid van genetwerkte leer bevraagteken word.

Die gehalte van die persoonlike-ontwikkelingsnetwerke word in die volgende paragraaf bespreek.

6.1.2 Gehalte van persoonlike-ontwikkelingsnetwerke

Al die onderwysers se persoonlike-ontwikkelingsnetwerke het gedurende die verloop van die ondersoek verander. Vir die doel van hierdie bespreking word die fokus op twee persoonlike-ontwikkelingsnetwerke geplaas, naamlik dié van Nina (beginneronderwyseres) en dié van Tanja, die departementshoof.

6.1.2.1 Nina se persoonlike-ontwikkelingsnetwerk

Nina het binne die eerste drie maande by die skool haar persoonlike-ontwikkelingsnetwerk uitgebou. Dit was moontlik dat sy altyd oor die regte inligting sou beskik om haar werk te doen omdat sy ’n direkte skakel met Tanja gebou het. Die eenrigtingskakel met Tanja (kyk figuur 14) is gedurende die toepassingsfase aanlyn gebou (figuur 15) nadat sy die volgende in die aanlyn omgewing gedeel het:

Nina (21/04): Baie dankie vir die oulike bronne, navorser. Maar kan iemand asb ’n voorstel maak of raad gee oor oulike graad 8 en 9 hulpbronne? Ek beoog om die graad 9 hersieningsboekie van laas jaar bietjie te verbeter asook om ’n faktoriseringsboekie op te stel en kort oulike bronne! Jy kan ook ’n bron wees, so as julle voorstelle het of net raad het. Laat weet asseblief! Dankie julle is engele!

Dié skakel het gedurende die ontwikkelingsfase simmetries gevorm (figuur 16) nadat Nina as volg aan ’n besprekingspunt oor die keuse van ’n geskikte voorgeskrewe boek vir die graad 8’s deelgeneem het:

Nina (18/07): Ek stem saam Tanja! My probleem met die handboek is dat die Gr8 kan soos dit is nie lees nie, nou kombineer ons Wiskunde hoofsaaklik met die lees in die handboek, hul het geen idee wat aangaan nie en kan nie regtig later weer spesifieke afdelings of werk "terug roep" nie. Meeste probleme word in sinne geskryf ipv somme wat hulle dan kan erken en identifiseer. (hoop dit maak sin...). Ek sukkel self om te vat en te laat los soos wat ons deur die boek werk, ek voel dit is belangrik om van die begin tot die einde van 'n afdeling te werk sodat die kinders kan sien waar alles inpas. Dit my gevoel dat die leerstof nie regtig vasgemaak word nie en die kinders volg nie regtig wat aangaan nie

Hierdie direkte skakel was noodsaaklik. Nina kon gedurende die eerste nege maande by die skool nie daarin slaag om ’n direkte skakel met haar graad 8-koördineerder te bou nie.

Die ontbrekende skakel met die graad 8-koördineerder kon reeds tydens die aanvang van die ondersoek geïdentifiseer word (figuur 14). Die graad 8-koördineerder het selde die vakvergaderings bygewoon, en sy het nie DPO.com gebruik om aan samewerkingsgeleenthede deel te neem of om saamleergeleenthede vir die graad 8-onderwysers te skep nie. Ten spyte van verskeie samewerkingsgeleenthede het geen skakels tussen die graad 8-onderwysers gevorm nie. Gevolglik kon die aanname gemaak word dat Nina swaar op haar skakel met Tanja sou leun om haar werk gedoen te kry.

Die simmetriese skakel met Anna, haar graad 9-koördineerder (kyk figuur 14), het daarop gedui dat die twee onderwysers goed saamgewerk het, maar die skakel het nie aanlyn gevorm nie (kyk figure 17 en 18). Dié aanname kon dus nie gedurende die verloop van die ondersoek bevestig word nie. Nina kon, weens die oordraagbaarheid van sosiale bronne, deur middel van haar skakel met Tanja toegang tot Anna verkry (figure 17 en 18).

Die simmetriese skakel met Vera, ook ’n beginneronderwyseres, kon daarop dui dat sy ’n eweknie gevind het met wie sy kan saamwerk om eie praktyk te vestig. Dit kon die effektiwiteit van haar werk beïnvloed (Fox en Wilson 2009). Dié skakel het egter nie aanlyn gevorm nie (vergelyk figure 17 en 18), daarom kon dié aanname nie gedurende die verloop van die ondersoek bevestig word nie.

Die drie direkte skakels het indirekte toegang tot onderwysers soos Retha, Magda en Dina verleen (Vergelyk byvoorbeeld: Nina<–>Anna<–>Retha en Nina<–>Anna<–>Magda<–>Lena<–>Dina<-–>Tanja). Daardeur kon die oordraagbaarheid van sosiale bronne bevorder word.

’n Direkte skakel met Lena, die vakhoof vir wiskundige geletterdheid, het gedurende die toepassings- en ontwikkelingsfase gevorm (vergelyk figure 17 en 18) en kon verseker dat sy ook indirek toegang tot die regte inligting kon verkry.

Nina se werk was, soos wat van die begin af voorspel kon word, altyd op datum. Die afleiding kon gemaak word dat sy ’n vernuftige netwerkbouer was wat die regte verbindings kon bou om haar werk te kan doen. Die gehalte van haar persoonlike-ontwikkelingsnetwerk kon egter verbeter indien die formele verbindings met haar graad 8- en 9-koördineerders in die praktyk kon realiseer. Die direkte skakel met Tanja het vergoed vir die ontbrekende skakels met haar graadkoördineerders, maar terselfdertyd die departementshoof se werkslas vergroot.

6.1.2.2 Tanja se persoonlike-ontwikkelingsnetwerk

Tanja se persoonlike-ontwikkelingsnetwerk was nie effektief nie. Die sterposisie (ingraad 11) het bevestig dat al die onderwysers op haar staatgemaak het om hulle werk te doen (kyk figuur 14). Die hoë digtheid wat met hoogsentrale lede gepaard gaan, kon bottelnekke laat ontstaan. Dié inligting het gehelp om te begryp waarom die weeklikse vergaderings voor die aanvang van die ondersoek noodsaaklik was. Dit het bottelnekke veroorsaak omdat die inligting slegs een keer per week gedeel kon word. DPO.com het Tanja in staat gestel om inligting meer dikwels te deel, maar haar werkslas is nie verlig nie, omdat verskeie tussenvlakbestuurders die oordraagbaarheid van sosiale bronne beperk het.

Tanja het die rol van die graadkoördineerders oorgeneem (vergelyk figure 16, 17 en 18) om te verseker dat al die onderwysers oor die regte inligting beskik. Freek, Nina, Steyn en Jano hoef nie direkte skakels met haar te gebou het nie, maar die skakels was nodig weens ontbrekende skakels met die betrokke graadkoördineerders: Nina en Wilma (figure 16, 17 en 18), Steyn en Wilma (figure 16, 17 en 18), Jano en Freek (figure 16 en 18), en Freek en Lena (figure 16 en 18). Hierdie inligting het die diagnostiese waarde van SNA bevestig. Die oneffektiewe hiërargiese struktuur het veroorsaak dat Tanja oorbelaai was. Tanja het die sosiogramme gebruik om verskeie aktiwiteite te skep om die doeltreffendheid van genetwerkte leer tussen graadonderwysers te verbeter, maar sy kon onderwysers nie verplig om daaraan deel te neem nie.

Die graad 8-onderwysers moes byvoorbeeld kennis oor ’n geskikte voorgeskrewe boek deel. Wilma en Steyn, twee ervare onderwysers, het nie deelgeneem nie, daarom moes die keuse op die insette van Nina en Anna gebaseer word. Geen skakels het tussen die graad 8-onderwysers en die graadkoördineerder gevorm nie (figure 16, 17 en 18). Die selfgerapporteerde skakel tussen Nina en Anna (figuur 14) het ook nie aanlyn gevorm nie (vergelyk figure 17 en 18). ’n Eenrigtingskakel tussen Wilma en Anna het tydens die ontwikkelingsfase ontstaan (figuur 15) omdat Wilma ondersteuning gesoek het nadat haar werk nie vir ’n departementele besoek gereed was nie. Anna het haar egter daarop gewys dat die inligting reeds twee weke tevore gedeel is. Wilma het nie daarop reageer nie, maar die skakel het nie weer gedurende die ontwikkelingsfase (figuur 16) gevorm nie. Hierdie voorval het die diagnostiese waarde van SNA bevestig omdat dit gehelp het om te begryp waarom Tanja deeglik moes boekhou van wanneer watter inligting met almal gedeel is.

DPO.com het die taak vergemaklik omdat die dag en datum waarop inligting gedeel is, terselfdertyd geberg is. Dit het gelei tot minder interaksie met onderwysers soos Magda, wat volgens haarself ’n “loskop” is. Magda kon telkemale die aanlyn omgewing besoek om seker te maak dat sy oor die regte inligting beskik om haar werk te doen. Die onderwysers het al hoe meer op Tanja staatgemaak (figure 16, 17 en 18) en al minder met mekaar verbindings gebou. Ten spyte van verskeie pogings om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te verbeter, het die onderwysers in die aanlynleeromgewing minder op mekaar staatgemaak om hulle werk te doen. Die vakgroep kon, na ses maande, steeds as ’n tradisionele werkgroep (Johnson en Johnson 2013) beskryf word omdat verskeie graadkoördineerders op hul hardwerkende departementshoof se rug gery het.

Die saamgestelde geheelontwikkelingsnetwerk word vervolgens bespreek.

6.1.3 Saamgestelde geheelontwikkelingsnetwerk

Die geheelontwikkelingsnetwerk, wat gedurende elke fase ontstaan en ontwikkel het, is afsonderlik bestudeer om die doeltreffendheid van genetwerkte leer gedurende elke fase te bestudeer. Dit is egter ’n kunsmatige skeiding, omdat verbindings nie gereeld gebruik hoef te word nie; daarom is al die netwerkdata geïntegreer om ’n saamgestelde geheelontwikkelingsnetwerk (figuur 17) voor te stel.

figuur-17

Figuur 17. Saamgestelde geheelontwikkelingsnetwerk

In vergelyking met die eerste sosiogram (figuur 14) is die onderwysers tydens die verloop van die ondersoek digter verweef (kyk figuur 17). Waar die rigting van die skakels dit toegelaat het, kon bronne na ses maande vinniger deur die geheelontwikkelingsnetwerk vloei. Die graadsentraliteit van verskeie onderwysers (Lena, Anna, Wilma, Nina, Vera en Dina) het gedurende die ses maande gestyg wat op effektiewer samewerking kan dui (vergelyk tabel 7).

Tabel 7. Graadsentraliteit voor en na die ondersoek

Nodus

Tanja

Lena

Anna

Wilma

Jano

Freek

Nina

Vera

Magda

Retha

Dina

Steyn

Graad-sentra-liteit
(voor)

11

5

4

1

3

2

3

3

3

5

3

1

Graad-sentra-liteit
(na)

11

7

6

2

3

2

4

4

3

5

4

1

In-graad (voor)

11

3

3

0

1

0

2

1

2

4

3

0

In-graad (na)

11

4

4

0

1

0

3

2

3

4

4

0

 

Gemeet aan die ingraad (vergelyk tabel 7), het Lena, Anna, Nina, Vera, Magda en Dina se prestige gedurende die verloop van die navorsing verbeter, omdat meer kollegas hulle as kenners geïdentifiseer het. Die verhoogde ingrade kan op gedeelde leierskap en demokratisering van kennis dui, terwyl die verhoogde uitgrade daarop dui dat die onderwysers wel op kollegas staatgemaak het om hulle werk te kan doen. Die gehalte van die geheelontwikkelingsnetwerk het verbeter, maar Tanja se werkslas is nie verlig nie. Sy het gedurende die laaste week van die ondersoek aangekondig dat sy die skool gaan verlaat. Daarom is die potensiële impak van die verlies van die ster ook ondersoek.

6.1.4 Potensiële impak van verlies van die ster

Die sosiomatriks is aangepas deur alle skakels met Tanja te verwyder om ’n sosiogram te skep wat gebruik kan word om voorspellings te maak (figuur 18):

figuur-18

Figuur 18. Aanlyn geheelontwikkelingsnetwerk sonder Tanja

Die verwagting was dat verskeie onderwysers van die geheelontwikkelingsnetwerk afgesonder sou word, maar slegs Steyn, wat geen skakels met ander onderwysers gebou het nie, sou afgesonder word. Die gehalte van die geheelontwikkelingsnetwerk het verbeter omdat die potensiaal vir bottelnekke verwyder is, maar dit kan verder verbeter indien skakels tussen al die graadkoördineerders en -onderwysers gebou word en simmetries ontwikkel. So ’n sosiogram (figuur 18) kan vir bestuursdoeleindes ingespan word om ’n nuwe departementshoof en geskikte graadkoördineerders te identifiseer.

Let asseblief daarop dat die sosiogram gemanipuleer is sodat lyne nie kruis nie. Retha is, weens haar ingraad (4), as ’n geskikte opvolger vir Tanja geïdentifiseer, omdat haar posisie in die netwerk die deurgee van hulpbronne kon bevorder. Anna (ingraad 3), Dina (ingraad 2), Magda (ingraad 2) en Nina (ingraad 2) kon geskikte graadkoördineerders wees omdat hulle kollegas hulle as kenners gereken het. Lena sou ’n goeie keuse vir vakhoof wees, omdat al die wiskundige-geletterdheid-onderwysers, naamlik Vera, Magda en Jano, direkte skakels met haar gebou het. Freek se skakel was effektief, want hy is met sy graadkoördineerder (Jano) verbind en sy graadkoördineerder is met die vakhoof verbind. Die sosiogram kan gebruik word om te motiveer waarom (a) Wilma nie ’n geskikte kandidaat vir graad 8-koördineerder is nie en (b) Anna wel. Wilma, en Nina het reeds verbindings met Anna gebou, daarom was dit slegs nodig om ’n skakel met Steyn te vorm.

Die bevindinge en aanbevelings word vervolgens bespreek.

 

7. Bevindinge en aanbevelings

Die doel van hierdie navorsing was om die doeltreffendheid van die genetwerkte leer van ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep met behulp van sosiogramme te bestudeer. Die bevindinge word aan die hand van twee subvrae bespreek.

7.1 Maak die onderwysers op genetwerkte leer staat om hulle werk te doen?

Die navorsing het getoon dat al die onderwysers op minstens een verbinding staatgemaak het om hulle werk te doen, maar dat die gehalte van die persoonlike-ontwikkelingsnetwerke sowel as die geheelontwikkelingsnetwerk bevraagteken kon word. Al die onderwysers het op genetwerkte leer staatgemaak om hulle werk te doen, daarom word daar aanbeveel dat die groep onderwysers van genoegsame geleenthede voorsien word om effektiewer persoonlike-ontwikkelingsnetwerke te bou.

7.2 Hoe kan sosiogramme gebruik word om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek?

Die maatstawwe wat geïdentifiseer is (kyk paragraaf 3.4) om die sosiogramme van die veranderende geheelontwikkelingsnetwerk te ondersoek, was geskik om data stelselmatig in te samel om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te ondersoek. Dit het daartoe bygedra dat die rede vir Tanja se oorbelading geïdentifiseer kon word sodat geskikte remediërende aktiwiteite beskikbaar gestel kon word om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te verbeter. Die negatiewe impak van ondoeltreffende genetwerkte leer kon op individuele, groep- en gemeenskapsvlak geïdentifiseer en voorspel word, maar onderwysers kon nie verplig word om aan die aktiwiteite deel te neem nie. Gevolglik het die werklas van die departementshoof nie verminder nie en het sy die skool verlaat. Daar word aanbeveel dat die metode wat in die artikel bespreek is, gereeld gebruik word om inligting oor die impak van ondoeltreffende genetwerkte leer aan die bestuur van skole beskikbaar te stel.

Die aanname dat die doeltreffendheid van genetwerkte leer aan die aanwesigheid van formele verbindings gemeet kan word, het daartoe bygedra dat ’n wanfunksionerende hiërargiese struktuur ontbloot kon word. Die ontbrekende verbindings het die oordraagbaarheid van bronne gerem, maar al die onderwysers het daarin geslaag om die “regte” verbinding met die departementshoof te bou om hulle werk te kan doen. Tydens die proses is die departementshoof in so mate met versoeke oorlaai dat sy gesukkel het om tyd vir haar eie werk in te ruim. Hierdie oorbelading kon nie deur die beskikbaarstelling van DPO.com verminder word nie, omdat verskeie van die graadkoördineerders nie aan die aktiwiteite deelgeneem het nie. DPO.com het die betroubaarheid van die data verhoog. Daar word aanbeveel dat sosialenetwerkdienste geïntegreer word om betroubare data in te samel om te verseker dat leiers nie met versoeke oorlaai word omdat die tussenvlakbestuurders nie hul pligte opneem nie.

Hierdie metode het daartoe bygedra dat die doeltreffendheid van genetwerkte leer telkemale bepaal kon word. Daarom word daar aanbeveel dat die metode gebruik word om onderwysers te help om die gehalte van persoonlike- en geheelontwikkelingsnetwerke te verbeter. Dié metode het die onderwysers in staat gestel om die sosiogramme self te ontleed om die gehalte van hulle persoonlike-ontwikkelingsnetwerke te bepaal. Verskeie onderwysers het gedurende die daaropvolgende kwartaal aan geskikte aktiwiteite deelgeneem om die gehalte van hul persoonlike-ontwikkelingsnetwerke te verbeter. Die impak van beide doeltreffende en ondoeltreffende genetwerkte leer kon telkens op individuele, groep- en gemeenskapsvlak bepaal word. Genetwerkte leer vind nie in ’n vakuum plaas nie, daarom word daar aanbeveel dat dié metode gebruik word om toepaslike, betroubare inligting oor die ondoeltreffendheid van genetwerkte leer op individuele, groep- en gemeenskapsvlak in te samel om met onderwysers in gesprek te tree, sodat die gehalte van geheelontwikkelingsnetwerke verbeter kan word.

Tydens die verloop van die navorsing is al die aannames oor die waarde van SNA bevestig. Die navorsing het getoon dat SNA ’n:

  1. evalueringswaarde toegevoeg het omdat die gehalte van persoonlike- en geheelontwikkelingsnetwerke bepaal kon word.
  2. diagnostiese waarde toegevoeg het omdat die rede vir oneffektiewe werksverrigting geïdentifiseer kon word.
  3. voorspellingswaarde toegevoeg het omdat die impak van verbindings, sowel as ontbrekende verbindings, op onderwysers se werk voorspel kon word.
  4. remediëringswaarde toegevoeg het omdat geskikte aktiwiteite ontwerp kon word om onderwysers in staat te stel om beter verbindings te bou.
  5. assesseringswaarde toegevoeg het omdat die impak van genetwerkte leer op individuele, groep- en gemeenskapsvlak bepaal kon word.
  6. moniteringswaarde toegevoeg het omdat die impak van genetwerkte leer met verloop van tyd gemonitor kon word.

Twee nuwe waardes, naamlik ’n fasiliterings- en bestuurswaarde is geïdentifiseer. Die fasiliteringswaarde is geïdentifiseer omdat die departementshoof en verskeie graadkoördineerders die sosiogramme kon gebruik om inligting in te samel om beter samewerkingsgeleenthede te skep. Daarmee word die bruikbaarheid van sosiogramme om die doeltreffendheid van genetwerkte leer met verloop van tyd te ondersoek, bevestig. Die onderwysers kon egter nie verplig word om aan die aktiwiteite deel te neem nie. SNA kan ’n bestuurswaarde toevoeg indien dié inligting aan die bestuur van skole beskikbaar gestel word om onderwysers te verplig om aan aktiwiteite deel te neem.

7.3 Samevatting

Die metode wat in hierdie artikel bespreek is, bied ’n eenvoudige, maklike manier om onderwysers in staat te stel om inligting in te samel om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te verbeter. Tog kon onderwysers tot onlangs (2016) nie verplig word om aan aktiwiteite deel te neem nie. Die navorsing het getoon dat die impak van ondoeltreffende genetwerkte leer telkemale op individuele, groep- en gemeenskapsvlak bepaal en voorspel word. Daarom behoort die metode gebruik te word om inligting in te samel om met onderwysers in gesprek te tree sodat die gehalte van persoonlike-ontwikkelingsnetwerke verbeter kan word sonder om ’n negatiewe impak op die geheelontwikkelingsnetwerk uit te oefen. Voordat die metode in ander kontekste herhaal word, moet ’n aantal tekortkominge uitgelig word.

 

8. Tekortkominge en voorstelle vir verdere navorsing

Die eerste tekortkoming is dat die inligting nie met die onderwysers bespreek is nie, omdat dit die doel van die navorsing kon bevorder. Die aard van die etiese klaring het ook veroorsaak dat inligting nie buite die vakgroep gedeel kon word nie. Indien die metode in ander kontekste herhaal sou word, word aanbeveel dat die impak van ondoeltreffende genetwerkte leer wel met die deelnemers bespreek word. Die fokus kan nie oormatig op die struktuur geplaas word nie, daarom behoort die inligting gebruik te word om ondersoek in te stel na die redes waarom onderwysers nie met kollegas verbindings bou nie.

Die tweede tekortkoming is dat die doeltreffendheid van genetwerkte leer aan die hand van formele verbindings (hiërargiese struktuur) bespreek is. In kontekste waar daar nie ’n hiërargiese struktuur geïdentifiseer kan word nie, moet ’n ander maatstaf gebruik word om die doeltreffendheid van genetwerkte leer te ondersoek, soos byvoorbeeld sentraliteit, digtheid en strukturele posisies.

Die artikel word met ’n aantal implikasies vir die praktyk afgesluit.

 

9. Die pad vorentoe

Die staat vereis dat onderwysers teen 2017 in professionele leergemeenskappe georganiseer sal wees (Republiek van Suid-Afrika 2011). Van Staden en Mentz (2014) het aanbeveel dat sosiale-netwerk-analises gedoen word om die toepassing van die beleid te ondersteun. Die metode wat in hierdie artikel beskryf is, is gebruik om die doeltreffendheid van die genetwerkte leer van ’n skoolgebaseerde vakgroep te ondersoek. Die vakgroep het ten spyte van ingrypings oor ’n tydperk van ses maande nie in ’n professionele leergemeenskap ontwikkel nie. Die inligting wat ingesamel is, kon egter daartoe bydra dat verskeie onderwysers die gehalte van hul persoonlike-ontwikkelingsnetwerke kon verbeter. Daar word aanbeveel dat die metode gereeld gebruik word om die verbindings tussen onderwysers te bestuur.

Die noodsaaklikheid om verbindings te bestuur kan nie onderskat word nie. Die navorsing het bevestig dat die krag van die onderwys, net soos wat Polly e.a. (2014) bevind het, nie in die take of rolle van die onderwysers lê nie, maar in die persoonlike-ontwikkelingsnetwerke wat doelbewus gebou word om werk gedoen te kry. Alhoewel geskikte geleenthede voorsien kon word, het verskeie onderwysers ten spyte van die bepalings van Suid-Afrikaanse onderwysbeleid (Republiek van Suid-Afrika 2001, 2007, 2011), versuim om effektiewe verbindings te bou. Een onderwyser het ook versuim om die tegnologie (DPO.com) te gebruik om tyd- en plekgrense te oorbrug om verbindings aanlyn uit te bou. Dit het ’n negatiewe impak op hulle eie werk sowel as die werk van hul kollegas uitgeoefen. Daarom word daar aanbeveel dat onderwysers wat nie aan professionele-ontwikkelingsaktiwiteite deelneem nie, wel by die Suid-Afrikaanse Raad vir Onderwysers verkla word (Republiek van Suid-Afrika 2007).

Volgens die bepalings van die nuutgeïmplementeerde Deurlopende Professionele Onderwyserontwikkelingstelsel (DPOO-stelsel) moet onderwysers verkla word as hulle nie ’n sekere aantal professionele-ontwikkelingspunte verdien nie. Gebaseer op hierdie navorsing behoort die fokus eerder op die impak van ondoeltreffende deelname geplaas te word. Indien die fokus na die doeltreffendheid van genetwerkte leer verskuif word, kan so ’n klagte met toepaslike, betroubare inligting oor die impak van ondoeltreffende deelname op individuele, groep- en gemeenskapsvlak gemotiveer word. Die vraag is egter, volgens Irma Eloff, voormalige dekaan van Opvoedkunde aan die Universiteit van Pretoria (sien Brynard 2016), of die staat gereed is om onderwysers, ongeag ras of taal, vir swak werk en leerderprestasies verantwoordelik te hou. Indien nie, beskik die nuwe moniteringstelsel, net soos sy voorganger, die Geïntegreerde Kwaliteitsbeheerstelsel (GKBS), oor die potensiaal om kunsmatige professionele ontwikkeling te monitor sonder om ’n impak op onderwysers se werk of leerderprestasies uit te oefen.

 

Bibliografie

Baker-Doyle, K. en S.A. Yoon. 2011. In search of practitioner-based social capital: A social network analysis tool for understanding and facilitating teacher collaboration in a US-based STEM professional development program. Professional Development in Education, 37(1):75–93.

Balasundaram, B., S. Butenko en I. Hicks. 2009. Clique relaxations in Social Network Analysis: The maximum k-plex problem. Operations Research, 59(1):133–42.

Barnes, J.A. 1954. Class and committees in a Norwegian island parish. Human Relationships, 7(1):39–58.

Bordieu, P. 1986. The forms of capital. In Richardson (red.) 1986.

Borgatti, S.P., M.G. Everett en J.C. Johnson. 2013. Analysing social networks. Thousand Oaks: Sage.

Borko, H., J. Jacobs en K. Koellner. 2010. Contemporary approaches to teacher professional development. In Peterson, Baker en McCraw (reds.) 2010.

Bryman, A. 2006. Integrating quantitative and qualitative research: How is it done? Qualitative Research, 6(1):97–13.

Brynard, A. 2016. Prof Irma Eloff groet Opvoedkunde as dekaan. Tukkie, 22(1):14–5.

Carpenter, M., T. Bauer en B. Erdogan. 2010. Principles of management. http://catalog.flatworldknowledge.com/catalog/editions/carpenter_1-1-principles-of-management-1-1 (15 Januarie 2014 geraadpleeg).

Chai, C. en S.C. Tan. 2009. Professional development of teachers for computer-supported collaborative learning: A knowledge-building approach. Teachers College Record, 111(5):1296–327.

Chu, K., H. Wipfli en T.W. Valente. 2014. Using visualizations to explore network dynamics. Journal of Social Structure, 14(4). http://www.cmu.edu/joss/content/articles/volume14/ChuWipfliValente.pdf (16 Julie 2014 geraadpleeg).

Coleman, J. 1988. Social capital in the creation of human capital. American Journal of Sociology, 94:S95–S120.

Cresswell, J. en V.L. Plano-Clark. 2011. Designing and conducting mixed methods research. 2de uitgawe. Thousand Oaks: Sage.

Cross, R. en A. Parker. 2004. The hidden power of social networks: Understanding how work really gets done in organizations. Boston: Harvard University Press.

Crossley, N., E. Belotti, G. Edwards, M.G. Everett, J. Koskinen en M. Tranmer. 2015. Social network analysis for ego networks. Los Angeles: Sage.

Cunningham, D., S. Everton en P. Murphy. 2016. Understanding dark networks: A strategic framework for the use of Social Network Analysis. Lanham: Rowman & Littlefield.

Dayasindhu, N. en K. Narayanana. 2004. Organizational atmosphere for nurturing social capital and intellectual capital: A case study of an IT services vendor. In Trezzini, Lambe en Hawamdeh (reds.) 2004.

De Nooy, W., A. Mrvar en V. Bagateli. 2006. Exploratory social network analysis with Pajek. New York: Cambridge University Press.

Didloft, V.C. 2010. Enhancing self-esteem as teacher of English using action research. Ongepubliseerde DEd-proefskrif, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit.

Dominguez, S. en B. Hollstein. (reds.). 2014. Mixing methods in social network research. Cambridge: Cambridge University Press.

Enriquez, J. 2010. Fluid centrality: A social network analysis of social-technical relations in computer-mediated communication. International Journal of Research & Methods in Education, 33(1):55–67.

Fox, A. en E. Wilson. 2009. “Support our networking and help us belong!”: Listening to beginning secondary school science teachers. Teachers & Teaching, 15(6):701–18.

Freeman, L. 2004. The development of social network analysis: A study in the sociology of science. North Charleston: Booksurge, LLC.

Goggins, S., J. Laffey en M. Gallagher. 2011. Completely online group formation and development: Small groups as socio-technical systems. Information Technology & People, 24(2):104–33.

Granovetter, M. 1973. The strength of weak ties. American Journal of Sociology, 78(6):1360–80.

—. 2014. Structural analysis in social sciences. In Dominguez en Holstein (reds.) 2014.

Hancock, G. 2008. School leadership: A study investigating how emergent formal school leaders understand and collaborate with informal leaders to develop a better understanding of the terrain they are entering. University of Pennsylvania. http://repository.upenn.edu/dissertations/AAI3310474 (16 Maart 2015 geraadpleeg).

Hawe, P. en L. Ghali. 2008. Use of social network analysis to map the relationships of staff and teachers at school. Health Education Research, 23(1):62–9.

Hegerhahn, B. en M. Ohsen. 1992. An introduction to theories of learning. 4de uitgawe. New Jersey: Prentice-Hall Inc.

Jackson, D. en J. Temperley. 2006. From professional learning community to networked learning community. Referaat gelewer by die International Congress for School Effectiveness and Improvement, 3–6 Januarie in Fort Lauderdale, VSA.

Johnson, D.W. en F.P. Johnson. 2013. Joining together: Group theory and group skills. 11de uitgawe. Boston: Pearson.

Johnson, R. en A.J. Omwuegbuzie. 2004. Mixed methods research: Towards a definition of mixed methods research. Educational Researcher, 33(7):14–26.

Kalish, Y. en G. Robins. 2006. Psychological predispositions and network structure: The relationship between individual predispositions, structural holes and network closure. Social Networks, 28(1):56–84.

Koc, Y., D. Peker en A. Osmanoglu. 2009. ICT Professional development for teachers in online forums: Analysing the role of discussion. Teaching and Teacher Education: An International Journal of Research and Studies, 25(8):1158–68.

Levy, P. 2003. A methodological framework for practice-based research in networked learning. Instructional Science, 31:87–109.

Lipponen, L., M. Rahikainen, K. Hakkarainen en T. Palonen. 2002. Effective participation and discourse through a computer network: Investigating elementary students' computer supported interaction. Journal of Educational Computing Research, 27:353–82.

Maroulis, S. en L.M. Gomez. 2008. Does connectedness matter? Evidence from a social network analysis within a small-school reform. Teachers College Record, 110(9):1901–29.

Mclean, P. 2016. Culture in networks. Cambridge: Polity Press.

Molina, J.L., I. Maya-Jariego en C. McCarthy. 2014. Giving meaning to social networks: Methodology for conducting and analyzing interviews based on personal network visualizations. In Dominguez en Holstein (reds.) 2014.

Moreno, J.L. 1934. Who shall survive? A new approach to the problem of human interrelatedness. Washington: Nervous and Mental Disease Publishing Company.

Morrissey, M.S. 2000. Professional learning communities: An ongoing exploration. Austin: Southwest Educational Development Laboratory.

Nichols, A.S. en F.L. Sosnowsky. 2002. Burnout among special education teachers in self-contained cross-categorical classrooms. Teacher Education and Special Education, 25(1):71–86.

Okas, A., M. van der Schaaf en E. Krull. 2014. Novice and experienced teachers' views on professionalism. TRAMES: A Journal of the Humanities & Social Sciences, 18(4):327–44.

Penuel, W. en M. Riel. 2007. The new science of networks and the challenge of school change. Phi Delta Kappen, 88(8):661.

Penuel, W., W. Sussex, C. Korbak en C. Hoadley. 2006. Investigating the potential of using social network analysis in educational evaluation. American Journal of Evaluation, 27:437–51.

Peterson, P., E. Baker en B. McGraw (reds.). 2010. International encyclopedia of education. Oxford: Elsevier.

Philip, D. 2010. Social network analysis to examine interaction patterns in knowledge building communities. Canadian Journal of Learning & Technology, 36(1):1–20.

Pittinsky, M. 2005. No teacher left behind. THE Journal, 32(11):32–4.

Polly, D., H. Neale en D. Pugalee. 2014. How does ongoing task-focused mathematics professional development influence elementary school teachers' knowledge, beliefs and enacted pedagogies? Early Childhood Education Journal, 42(1):1–10.

Porter, M.A., O. Jukka-Pekka en P.J. Mucha. 2009. Communities in networks. Notices of the AMS, 56(9):1082–97.

Putnam, R. 2000. Bowling alone: The collapse and revival of American community. New York: Simon en Schuster.

Redecker, C., K. Ala-Mutka en Y. Punie. 2010. Learning 2.0 − The impact of social media on learning in Europe. Seville: European Commission, Joint Research Centre, Institute for Prospective Technological Studies.

Republiek van Suid-Afrika. 2001. Nasionale beleid oor geheelskoolevaluering. Pretoria: Staatskoerant.

—. 2007. Nasionale onderwysbeleid (27/1996): Nasionale beleidsraamwerk vir onderwyseropleiding in Suid-Afrika. Pretoria: Staatskoerant.

—. 2011. Geïntegreerde strategiese beplanningsraamwerk vir onderwyseropleiding en -ontwikkeling in Suid-Afrika tussen 2011 en 2025. Pretoria: Staatskoerant.

Richardson, J. (red.). 1986. Handbook of theory and research for the Sociology of Education. New York: Greenwood.

Robins, G.L. 2015. Doing social network research: Network-based research design for social scientists. Los Angeles: Sage.

Rumble, G. 2001. The cost and costing of networked learning. Journal of Asynchronous Learning Networks (JALN), 5(2):75–95.

Senekal, B. 2012. Die Afrikaanse literêre sisteem: ’n Eksperimentele benadering met behulp van Sosiale-netwerk-analise. LitNet Akademies, 9(3):614–38. http://litnet.co.za/assets/pdf/Senekal_9_3_GW9.pdf (2 November 2016 geraadpleeg).

Senekal, B. 2013 The use of network theory in a system-theoretical approach to Afrikaans literature: A theory overview. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(4). http://www.scielo.org.za/pdf/tvg/v53n4/13.pdf (2 November 2016 geraadpleeg).

Song, M. en C. Miskel. 2005. Who are the influentials? A cross-state social network analysis of the reading policy domain. Educational Administration Quarterly, 41(1):7–48.

Steeples, C. en C. Jones (reds.). 2002. Networked learning: Perspectives and issues. Londen: Springer.

Steeples, C., C. Jones en P. Goodyear. 2002. Beyond e-learning: A future for networked learning. In Steeples en Jones (reds.) 2002.

Steyn, G.M. 2013. Building professional learning communities to enhance continuing professional development in South African schools. Anthropologist, 15(3):277–89.

Sweitzer, V.B. 2009. Towards a theory of doctoral student professional identity development: A developmental networks approach. Journal of Higher Education, 80(1):1–33.

Trezzini, P., P. Lambe en S. Hawamdeh (reds.). 2004. Proceedings of the first IKMS international conference on knowledge management. Londen: World Scientific.

Valente, T.W. 2010. Social networks and health: Models, methods and applications. New York: Oxford University Press.

Van Staden, C.J. 2012. Sosialenetwerkanalise as metode om die deurlopende professionele ontwikkeling van die wiskunde-onderwysers van 'n sekondêre skool in Gauteng te moniteer. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van Johannesburg.

Van Staden, C.J. en D. van der Westhuizen. 2013. Learn 2.0-technologies and the continuing professional development of secondary school mathematics teachers. Journal for New Generation Sciences, 11(2):241–54.

Van Staden, C.J. en E. Mentz. 2014. Strategieë om die implementering van die Suid-Afrikaanse professionele leergemeenskapmodel te bevorder. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 33(1). http://www.satnt.ac.za/index.php/satnt/article/view/776 (1 Augustus 2014 geraadpleeg).

Veugelers, W. en H. Zijlstra. 2002. What goes in a network? Some Dutch experiences. International Journal of Leadership in Education, 5(2):163−74.

Wasserman, S. en K. Faust. 1999. Social network analysis: Methods and applications. New York: Cambridge University Press.

Weems, C. 1999. Psychological inquiry and the role of worldviews. Behavior and Philosophy, 27(2):147−63.

Wellman, B. en K. Hampton. 1999. Living networked in a wired world. Contemporary Sociology, 28(6):1−12.

Yang, S., F.B. Keller en L. Zheng. 2016. Social Network Analysis: Methods and samples. Thousand Oaks: Sage.

 

Eindnotas

1 Kort, eenvoudige skuilname om identiteit van deelnemers te beskerm.

2 Sagtewareprogram waarmee sosiale netwerke gevisualiseer kan word.

3 Skuilnaam vir die tegnologie aangesien die werklike naam met die skool verband gehou het.

4 Beskikbaar by http://ning.com.

The post Ontleding van sosiogramme as metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer in ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep te ondersoek appeared first on LitNet.


S v Pistorius: Ope geregtigheidspleging, mediadekking van hofverrigtinge en die olifant in die kamer

0
0

S v Pistorius: Ope geregtigheidspleging, mediadekking van hofverrigtinge en die olifant in die kamer

Deon Erasmus, Departement Straf- en Prosesreg, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die verhoor van Oscar Pistorius vir die moord van sy vriendin, Reeva Steenkamp, is die eerste strafverhoor wat regstreeks op televisie in Suid-Afrika uitgesaai is. Die saak het ongekende mediabelangstelling geniet en is as die nuusmaker van die jaar 2014 aangewys.

Tydens die aansoek om toestemming om die verhoor in die geheel regstreeks uit te saai, het die media gesteun op die reg op vryheid van uitdrukking, soos vervat in artikel 16 van die Grondwet, waarby inbegrepe is die vryheid van die pers en ander media. Die beskuldigde se regspan het egter aangevoer dat die voorgestelde mediadekking inbreuk sal maak op die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor, soos verskans in artikel 35(3) van die Grondwet.

Die hof bevind dat daar ’n duidelike botsing tussen die reg op vryheid van uitdrukking en die reg op ’n billike verhoor bestaan en beslis dat wanneer ’n hof die botsende belange teen mekaar opweeg, daar verseker moet word dat die belang van geregtigheid tydens hierdie proses gehandhaaf word.

In hierdie bydrae word argumente ten gunste van, asook dié teen, mediadekking van hofverrigtinge bespreek met verwysing na die belangrikste rolspelers: die media, die regbank en regslui, asook die partye betrokke by die gedingvoering. Daar word ook ’n regsvergelykende uiteensetting ten opsigte van mediadekking van hofverrigtinge in die Verenigde Koninkryk, die Verenigde State van Amerika, Kanada, Australië en Nieu-Seeland verskaf.

Die gevolgtrekking is dat verantwoordelike mediadekking van verhore wel die beginsel van openbare geregtigheidspleging onderskraag, die algemene publiek aangaande regsprosesse opvoed, en tot sosiale kommentaar aangaande die regsplegingsproses lei.

Daar word aanbeveel dat ’n spesiaal toegewyde openbare televisiekanaal hoëprofielverhore op aansoek van belanghebbende partye moet uitsaai. In hierdie verband behoort die prosedure wat tans in Nieu-Seeland ten opsigte van die uitsaai van verhore aangewend word, in Suid-Afrika nagevolg te word.

Trefwoorde: akkusatoriese stelsel; mediadekking van hofverrigtinge; ope geregtigheidspleging; reg op billike verhoor; reg op vryheid van uitdrukking; S v Pistorius; vryheid van die pers

 

Abstract

S v Pistorius: Open justice, media coverage of court proceedings and the elephant in the room

The murder trial of the world-famous paralympic athlete and icon Oscar Pistorius, in connection with the killing of his girlfriend, the model Reeva Steenkamp, was the first criminal trial to be televised live in South Africa. This case generated unprecedented media coverage and was declared the newsmaker of the year for 2014.

Pistorius was charged with murder, read with the provisions of section 51(1) of the Criminal Law Amendment Act 105 of 1977, as well as three counts of contravening sections of the Firearms Control Act 60 of 2000. On 12 September 2014 Masipa J acquitted Pistorius of murder, but convicted him of culpable homicide for the killing of Steenkamp. In addition, he was convicted on one count in terms of the Firearms Control Act. On the conviction of culpable homicide he was sentenced to five years’ imprisonment in terms of section 276(1)(i) of the Criminal Procedure Act 51 of 1997, and on the firearms-related conviction he was sentenced to three years’ imprisonment, wholly suspended for five years. The court ordered that the sentences be served concurrently.

The state applied for leave to appeal against both the conviction on culpable homicide and the sentence imposed in respect thereof. On 10 December 2014 Masipa J granted leave to appeal only against the conviction on culpable homicide.

Pistorius was released from prison on 19 October 2015 and placed under house arrest. The appeal hearing in the supreme court of appeal was heard on 3 November 2015 and judgment was reserved. On 3 December 2015 the court ruled in favour of the state and the conviction on culpable homicide was set aside and replaced with a conviction of murder. The case was remitted to the trial court for consideration and imposition of a fresh sentence. Pistorius lodged an application for leave to appeal to the constitutional court on 11 January 2016 but this application was refused on 3 March 2016.

Pre-sentence proceedings took place before Masipa J from 13 to 15 June 2016. The state argued that the prescribed minimum sentence of 15 years’ imprisonment should be imposed. Pistorius was, however, sentenced to six years’ imprisonment. On 26 August 2016 the state brought an application for leave to appeal against this sentence on the basis that it was shockingly inappropriate, which application was dismissed with costs. The state subsequently petitioned the supreme court of appeal for leave to appeal, but the outcome of the petition is still pending.

This contribution will not focus on the legal question of whether Pistorius acted intentionally or negligently when he shot and killed Reeva Steenkamp. The focus will be placed on the impact the live televising of the proceedings, in both the trial court and the court of appeal, had on the trial of the accused and the criminal justice system in general.

The trial was preceded by an application launched by the electronic and printed media in Multichoice (Proprietary) Limited v National Prosecuting Authority 2014 1 SACR 589 (GP), where permission was sought to cover the entire trial of Pistorius via radio and television broadcasts as well as through photographs in the printed media. The judgment highlighted the interaction between the proper functioning of the criminal justice system and the zealousness of the media to cover court proceedings. Different, apparently conflicting constitutional rights, such as the right to a fair trial on the one hand and the right to freedom of expression and the principle of open justice on the other hand, became relevant during this inquiry.

The applicants argued that both Pistorius and the deceased were local and international icons, which generated immense public interest both locally and internationally. They highlighted that the bail proceedings had been chaotic, as there had been insufficient space for reporters and members of the public. Permission was sought to install television and still cameras in court to cover the trial in the media. This application was originally opposed by both the director of public prosecutions and Pistorius on the ground that it might impact on the fairness of the trial. After discussions, the director of public prosecutions withdrew his objection, but Pistorius objected against broadcasting of the trial by any means.

In its judgment, the court set out the historical approach to applications by the media to cover judicial proceedings by analysing prior applications. In addition, the court referred to SA Broadcasting Corporation Ltd v Thatcher [2005] 4 All SA 353 (C) where a comparative legal overview of the coverage of court proceedings in the United Kingdom, the United States of America, Canada, Australia and New Zealand was undertaken.

The court found that there was a direct conflict in this matter between the right of the accused to a fair trial and the right to freedom of expression, which includes the right to freedom of the press. In an attempt to balance these conflicting rights, the court should attempt to uphold the interests of justice. In terms of section 173 of the Constitution, the court has the power to regulate its own procedure and processes, taking into account the interests of justice. This balancing process should not have the result that one right will be watered down against the other. The values of openness and accountability underlie our constitutional democracy. Allowing media coverage, while still protecting the right to a fair trial, would make the justice system more accessible to the public at large and dispel negative and unwarranted criticism against the system. The court accordingly allowed the setting up of broadcasting equipment and determined which portions of the trial could be transmitted live as well as what could be filmed.

This contribution further affords an updated comparative legal overview of the five jurisdictions discussed in the SA Broadcasting Corporation Ltd v Thatcher. The in-court media cover guidelines applicable in New Zeeland are set out and discussed in detail. It is commented that these guidelines are comprehensive and well structured. It creates a practical framework to guide presiding officers when exercising their judicial discretion to allow or refuse media coverage.

The main arguments in favour of and against media coverage are then evaluated. These arguments are based on the interest and role of the various role players concerned with court proceedings as well as the underlying constitutional rights the role players rely on.

The media argue that they have the duty to provide members of the public with information, which in turn will educate members of the public about the judicial process and promote the principle of open justice. Section 16 of the Constitution supports this view.

Caution is expressed that the media often sensationalise high-profile cases and in that sense do not act as mere agents of the public reporting objective facts. Advocacy journalism affords the opportunity for journalists to resort to subjective reporting. What a television viewer sees is not what happened in court, as the final production is often influenced by the prejudices and ideological or political views of the producer.

The judiciary especially is critical of the media coverage of court proceedings, as it is feared that the dignity of court proceedings as well as the competency of courts to regulate their own proceedings may be impacted on. It is pointed out that these arguments do not have much merit today, as digital broadcasting equipment is totally unobtrusive and operates almost unnoticeably.

The parties to court proceedings are very important role players and the infringement there may be on the fairness of trials by media coverage is real, as it may have a negative impact on the parties, witnesses and the quality of evidence. The mere presence of television cameras may cause witnesses to be intimidated and become reluctant to testify. A real danger exists that witnesses may be influenced in their testimony and even adapt their evidence if they are able to follow the evidence of witnesses testifying before them. This, in fact, took place in the Pistoriustrial when witness Darren Fresco admitted that he knew before testifying which issues would be canvassed with him as he watched the broadcasted evidence of witnesses who testified before him.

It is concluded that section 16 of the Constitution, which guarantees freedom of the press as well as the right to receive and share information, is in direct conflict with the right of an accused to a fair trial. This perceived conflict is created mostly by the insatiable craving of the public for real courtroom dramas and the pursuit of profit by media houses.

The negative effects of media sensationalism and irresponsible journalism can be prevented if other means are employed to give the public at large access to court proceedings, such as webcams being installed in courtrooms. In view of the fact that only 52% of South Africans have access to the internet and that the cost of streaming an entire trial is expensive for the end user, this mechanism seems impractical.

As 78% of South Africans have access to public radio and television broadcasts, it is recommended that a specially dedicated public television channel, akin to the current parliamentary channel, be utilised to cover high-profile cases. To eliminate the danger that the public broadcaster might be unwilling to broadcast high-profile cases involving politicians for example, it is suggested that any interested party, even members of the public, may apply to the presiding officer to have the trial covered on the dedicated public channel. It is suggested that the New Zealand application procedure be adopted and applied locally in this regard.

The problem of influencing witnesses may be addressed by introducing a lag period between the actual testimony of the witness and the broadcasting thereof. This will, however, affect the live character of the transmission. It will not be feasible to sequester witnesses as is done with jury members in high-profile cases in the United States of America.

Live media coverage of the Pistoriustrial indeed afforded the first opportunity for ordinary members of the public to observe the operation of the South African justice system first-hand without attending court. The coverage furthermore supported and enforced the principle of open justice.

Keywords: accusatorial system; freedom of the press; media coverage of court proceedings; open justice; right to fair trial; right to freedom of expression; S v Pistorius

 

1. Inleiding

In die vroeë oggendure van 14 Februarie 2013 het die wêreldberoemde Paralimpiese atleet en ikoon Oscar Pistorius sy vriendin, die model Reeva Steenkamp, in sy luukse woning in die Silverwoods-landgoed oos van Pretoria doodgeskiet. Pistorius het daarna in die Noord-Gautengse hooggeregshof tereg gestaan op ’n aanklag van moord, gelees met die bepalings van artikel 51(1) van die Strafreg Wysigingswet 105 van 1997, asook op drie aanklagte ingevolge die Wet op Vuurwapenbeheer 60 van 2000.1 Hy is op 12 September 2014 deur regter Masipa onskuldig bevind aan moord, maar skuldig bevind aan strafbare manslag. Hy is ook skuldig bevind op een aanklag ingevolge die Wet op Beheer van Vuurwapens.2 Op 21 Oktober 2014 is hy gevonnis tot vyf jaar gevangenisstraf ingevolge artikel 276(1)(i) van die Strafproseswet 51 van 1977 op die aanklag van strafbare manslag en tot drie jaar gevangenisstraf, in die geheel opgeskort vir vyf jaar, op die aanklag van die oortreding van die Wet op Beheer van Vuurwapens. Die hof het gelas dat die twee vonnisse gelyktydig uitgedien sal word.3

Die staat het daarna ’n aansoek om verlof tot appèl teen die skuldigbevinding aan strafbare manslag en die vonnis daarvoor gebring. Hierdie aansoek is deur die verdediging teengestaan. Op 10 Desember 2014 het regter Masipa verlof tot appèl slegs teen die skuldigbevinding en nie die vonnis nie toegestaan.

Pistorius is intussen op 19 Oktober 2015 uit die gevangenis vrygelaat en onder huisarres geplaas. Die hoogste hof van appèl het die appèlaansoek van die staat op 3 November 2015 aangehoor en uitspraak voorbehou. Op 3 Desember 2015 slaag die staat se appèlaansoek en word Pistorius se skuldigbevinding aan strafbare manslag ter syde gestel en vervang deur ’n skuldigbevinding aan moord.4 Die saak is daarna terugverwys na die verhoorhof om opnuut vonnis te oorweeg en ’n gepaste vonnis op te lê. Pistorius se borg van R10 000 is verleng en ’n voorlopige datum vir die vonnisprosedure is vir 18 April 2016 bepaal. Op 11 Januarie 2016 het Pistorius ’n aansoek om verlof tot appèl tot die konstitusionele hof gerig, maar op 3 Maart 2016 is die aansoek van die hand gewys.

Vanaf 13 tot 15 Junie 2015 het voorvonnisverrigtinge weer eens voor regter Masipa plaasgevind. Die staat het versoek dat die minimum vonnis van 15 jaar opgelê word. Pistorius is egter op 6 Julie 2016 tot ses jaar gevangenisstraf gevonnis.5 Die staat het op 26 Augustus 2016 aansoek gedoen om te appelleer teen die vonnis en dit as “skokkend ontoepaslik” beskryf. Hierdie aansoek is egter met koste deur regter Masipa van die hand gewys. Die staat het daarna ’n petisie om verlof tot appèl by die hoogste hof van appèl ingedien, en die uitslag hiervan is steeds hangende.

In die uitspraak van die hoogste hof van appèl verklaar appèlregter Leach dat die feite van hierdie saak met ’n menslike tragedie in die styl van Shakespeare vergelyk kan word. Die beskuldigde het sy enorme fisieke gestremdheid oorkom en ’n internasionale Olimpiese atleet en ikoon geword. Hy ontmoet ’n jong vrou wat nie slegs natuurlike skoonheid besit het nie, maar ook ’n suksesvolle model was. Hulle raak verlief, maar dan, ironies genoeg, word die sprokie vernietig wanneer hy haar lewe op Valentynsdag neem. Die regsvraag voor die hof is gevolglik of die beskuldigde hom skuldig gemaak het aan die opsetlike of nalatige neem van ’n mens se lewe en gevolglik aan moord of strafbare manslag skuldig bevind moes gewees het.6

Hierdie bydrae beoog nie om die bovermelde regsvraag te bespreek nie, maar eerder om te fokus op ’n ander onderliggende, dog uiters belangrike aspek van die verhoor van die beskuldigde, naamlik die feit dat die verhoor in sowel die hooggeregshof as die hoogste hof van appèl regstreeks op televisie uitgesaai was. Appèlregter Leach verklaar dat die verhoor ongekende openbare belangstelling ontlok het en dat hierdie saak die eerste saak in Suid-Afrika was waar die hofverrigtinge in sowel die verhoorhof as die appèlhof regstreeks op televisie uitgesaai is.7

Die regstreekse beeldsending van die saak was die gevolg van ’n hofaansoek wat die verhoor voorafgegaan het. In MultiChoice (Proprietary) Limited v National Prosecuting Authority8het die elektroniese en gedrukte media aansoek gedoen om toestemming om mediadekking van die verhoor in geheel deur middel van radio, televisie en foto’s. In hierdie uitspraak het die wisselwerking tussen die behoorlike funksionering van die strafregstelsel en die ywer van die media om oor die strafregstelsel verslag te doen na vore gekom. Verskeie oënskynlik botsende grondwetlike regte, soos die reg op ’n billike verhoor aan die een kant en die reg op vryheid van spraak en ope geregtigheidspleging aan die ander kant, is hier van belang.9

In hierdie bydrae sal die beginsel van ope geregtigheidspleging asook die reg van die beskuldigde op ’n billike verhoor bespreek word, met spesifieke verwysing na die mediadekking van hofprosedures. Daar sal ook besin word wat die invloed van die beeldsending van die Pistorius-saak vir die akkusatoriese Suid-Afrikaanse regstelsel inhou.

 

2. Die media se hofaansoek om regstreekse uitsaairegte

Die elektroniese media het ’n mosie-aansoek geloods om toestemming te verkry om die verhoor in die geheel deur middel van oudiovisuele en/of klankuitsending uit te saai. Sowel die direkteur van openbare vervolging as Pistorius het die aansoek aanvanklik teengestaan.10 Die gedrukte media het toestemming gevra om kameras in die hofsaal te installeer ten einde stilfoto’s van die verrigtinge te neem. Hierdie aansoek is deur Pistorius teengestaan. Samesprekings tussen die verskillende partye het plaasgevind ten einde ’n moontlike skikking te bewerkstellig. Die direkteur van openbare vervolging het sy beswaar teen die aansoek teruggetrek, maar Pistorius het die voorgestelde uitsaai van die verhoor in enige vorm teengestaan.11

Die applikante se aansoek was gegrond op die feit dat beide Pistorius en die oorledene plaaslike en internasionale ikone was en dat die verhoor die verbeelding van sowel die Suid-Afrikaanse as die internasionale gemeenskap aangegryp het. Deur die verhoor uit te saai sou hierdie ongekende belangstelling en openbare belang in die verrigtinge bevredig word.12

Tweedens het die aansoek berus op die feit dat die verrigtinge tydens Pistorius se borgaansoek chaoties was, aangesien ’n gewone hofsaal nie al die verslaggewers en lede van die publiek wat die verrigtinge wou bywoon, kon akkommodeer nie. Beide plaaslike en buitelandse verslaggewers het die borgverrigtinge in groot getalle bygewoon om daaroor verslag te doen.13

Die eerste regsgrondslag waarop die aansoek berus het, was die reg op vryheid van uitdrukking, soos vervat in artikel 16 van die Grondwet, waarby inbegrepe is die vryheid van die pers en ander media, asook die vryheid om inligting of idees te ontvang of oor te dra.14 In die MultiChoice-gewysde word na ’n hele aantal relevante uitsprake verwys:

(1) South African National Defence Union v Minister of Defence15

In hierdie uitspraak van die konstitusionele hof word beklemtoon dat die reg van individue in ons samelewing om hul opinies en uitgangspunte vrylik te vorm, uit te spreek en aan te hoor deur die Grondwet erken word. In hierdie verband het die uitsaaiwese, insluitend die gedrukte en elektroniese media, ’n besondere rol om die reg op vryheid van uitdrukking te beskerm.16 Die Grondwet beperk nie die reg op vryheid van uitdrukking slegs tot die gedrukte media nie, maar brei hierdie reg juis uit tot ander mediavorme, soos die televisie en radio.

(2) Dotcom Trading 121 PTY Limited v King17

Die applikant het aansoek gedoen omdie verrigtinge van die King-kommissie na beweerde wedstrydknoeiery in Suid-Afrikaanse krieket regstreeks per radio uit te saai. Die verrigtinge voor dié kommissie het plaasgevind ingevolge die bepalings van die Kommissiewet 8 van 1947 en die verrigtinge was gevolglik nie hofverrigtinge nie. By die aanvang van die kommissie se sitting het die voorsitter bepaal dat regstreekse televisie- en radio-uitsendings van die verrigtinge nie toegelaat sou word nie. Ingevolge artikel 4 van die Kommissiewet het die voorsitter van ’n kommissie ’n diskresie om sekere persone of ’n klas persone van die verrigtinge uit te sluit indien hul teenwoordigheid nie nodig of wenslik vir die verloop van die kommissie sou wees nie.18 Die voorsitter het nie slegs besluit dat die elektroniese media en hul toerusting nie nodig was vir die gladde verloop van die kommissie se werksaamhede nie, maar verder gegaan en bevind dat hul teenwoordigheid nie wenslik sou wees nie. Hierdie besluit was gegrond op die feit dat die oogmerk van die kommissie was om die waarheid te bepaal, welke bepaling grootliks op die mondelinge getuienis van getuies berus het. Volgens die voorsitter is ’n getuievriendelike atmosfeer nodig om getuies aan te moedig om met die waarheid vorendag te kom. Die teenwoordigheid van die elektroniese media sou na sy mening nie sodanige getuievriendelike atmosfeer bevorder het nie. Die volledige rekord van die kommissie se verrigtinge was in elk geval beskikbaar en die media kon dit gebruik om die publiek aangaande die werksaamhede van die kommissie in te lig.19

Die applikant het aangevoer dat die algehele verbod op radio-uitsendings van die werksaamhede van die kommissie ’n inbreukmaking op die grondwetlike reg van persvryheid, asook die reg van die publiek om inligting te ontvang, soos verskans in artikel 16(1)(a) en (b) van die Grondwet, daargestel het. Die feit dat die voorsitter hierdie grondwetlike inbreukmaking nie in ag geneem het nie, het die gevolg gehad dat die voorsitter sy diskresie nie op ’n behoorlike manier uitgeoefen het nie.20

Die hof meld dat die werksaamhede van die kommissie wye nasionale en internasionale belangstelling geniet het en dat die radio vir baie lede van die publiek hul enigste medium tot toegang rakende inligting oor die werksaamhede van die kommissie daarstel.21 Die hof is verder ook nie oortuig dat ’n algehele verbod op die uitsaai van die verrigtinge die belange van die getuies sou bevoordeel nie.22 Die inperking van die regte soos vervat in artikel 16 van die Grondwet kon gevolglik nie ingevolge die bepalings van artikel 36 van die Grondwet geregverdig word nie. Die hof beslis gevolglik dat die algehele verbod op die teenwoordigheid van radio-uitsaaitoerusting en die radio-uitsending van die kommissie se werksaamhede ’n onregverdigbare inbreukmaking op die applikant se grondwetlike regte was en gevolglik ongeldig is – die applikante sal dus toegelaat sal word om die kommissie se werksaamhede regstreeks per radio uit te saai.23

(3) SA Broadcasting Corporation Ltd v Thatcher.24

Hier het die applikant ’n aansoek gebring om ’n strafverhoor regstreeks op televisie uit te saai. Die applikant het onderneem om alle uitsaaitoerusting op te stel onderworpe aan enige voorwaardes wat die hof sou mag oplê, asook enige gedragskodes of toepaslike wetlike voorskrifte. Die rede vir die aansoek om die verrigtinge uit te saai, was die nasionale en internasionale belangstelling in die saak. Die applikant het verder aangevoer dat die uitsending van die verhoor die publiek insae in die funksionering van die regsproses sou gee en openbare vertroue en respek vir die regstelsel sou kweek.25 Deur regstreekse uitsending van die verhoor kan die publiek hul reg om inligting te ontvang uitoefen deur gebruik te maak van die medium van hul keuse.26 Indien die verhoor regstreeks op televisie uitgesaai word, sal die beginsel van ope geregtigheid en deursigtigheid versterk word, aangesien slegs ’n beperkte getal lede van die publiek die verhoor self sou kon bywoon.27

Die applikant het ook aangevoer dat die verrigtinge van die parlement in Suid-Afrika regstreeks op ’n spesiale toegewyde kanaal uitgesaai word en dat hierdie uitsendings die deursigtigheid van die parlementêre werksaamhede bevorder.28

Die hof verwys na S v Mamabolo29 waar regter Kriegler aangedui het dat die beslegting van geskille in uiteenlopende kulture sedert die vroegste tye nie slegs die partye tot die geskil aangaan nie, maar as ’n openbare aangeleentheid beskou is ten einde die geloofwaardigheid van die betrokke beslegtingsproses te verseker. Die beginsel van ope geregtigheidspleging verseker dat die publiek ingelig word aangaande die regspleging, wat op sy beurt weer daartoe lei dat lede van die publiek die werksaamhede van die howe kan bespreek, kritiseer en goedkeur of afkeur. Vrye, opregte en ingeligte openbare debat aangaande die regsproses verseker dat die maatstawwe wat die Grondwet vir die regbank daarstel, naamlik onafhanklikheid, onpartydigheid, waardigheid, toeganklikheid en doeltreffendheid, ’n werklikheid sal word.30

Die hof wys daarop dat die feit dat hofverrigtinge in ’n ope hof plaasvind, nie regverdiging daarstel om regstreekse televisie-uitsendings daarvan te verbied nie, aangesien toegang tot die verrigtinge vir die publiek en media weens logistieke redes beperk word. ’n Televisie-uitsending sal inderdaad verseker dat uitgebreide plaaslike en oorsese toegang tot hofverrigtinge kan plaasvind.31 Nietemin was die hof nie bereid om die applikant die reg te gee om die verhoor regstreeks uit te saai nie, maar slegs bereid om die applikant ’n beperkte reg te gee om gedeeltes, in die vorm van daaglikse hoogtepunte van die verrigtinge, uit te saai.32

(4) South African Broadcasting Corporation Limited v Downer.33

Die applikant het by die hoogste hof van appèl aansoek gedoen om toestemming om die regstreekse televisie- en klankuitsending van twee appèlle voortspruitend uit die vervolging van Shabir Shaik. Die applikant het aangevoer dat daar intense openbare belangstelling in die verrigtinge is en deur die verrigtinge regstreeks uit te saai, die applikant sy wetlike verpligting om die publiek in te lig en op te voed, sou nakom. Die reg van die applikant om die verrigtinge te mag uitsaai, was insgelyks gegrond op die bepalings van artikel 16 van die Grondwet.34

Die respondente het aangevoer dat ’n regstreekse uitsending van die appèlverrigtinge hul reg op ’n billike verhoor sou benadeel, aangesien die wete (in die gemoed van die regters en regsverteenwoordigers) dat die verrigtinge deur miljoene kykers dopgehou word, ’n aanhoudende gemoedsteurnis sou veroorsaak.35 Die eerste respondent het verder aangevoer dat twee van die aanklagte waaraan hy skuldig bevind was, later teen die voormalige visepresident Jacob Zuma36 ingestel sal word. Aangesien ’n groot aantal van dieselfde getuies wat teen hom getuig het, teen Zuma sou getuig, is aangevoer dat die beeldsending van die verrigtinge die getuies of sou afskrik om te getuig of hul getuienislewering tydens die Zuma-verhoor sou beïnvloed.37

Indien aangeneem word dat die uitsaaitoerusting as sodanig nie die hofverrigtinge sou versteur nie, is die hof van mening dat die aangeleentheid ’n konflik van botsende grondwetlike regte inhou. Aan die een kant staan die applikant se reg op vryheid van uitdrukking en die reg om inligting oor te dra, asook die publiek se reg om inligting ingevolge artikel 16 van die Grondwet te ontvang. Aan die ander kant het die respondent die reg om die bewerings in die akte van beskuldiging te laat bereg by wyse van ’n billike openbare verhoor voor ’n hof, asook die reg op ’n billike verhoor ingevolge artikel 35(3) van die Grondwet. Die reg op ’n billike verhoor sluit die reg op appèlverrigtinge in.38

Aldus die hof is dit gepas om die twee kompeterende grondwetlike regte teen mekaar op te weeg ten einde na aanleiding van die besondere feite van elke saak te bepaal welke reg voorrang sal geniet.39 Ingevolge artikel 173 van die Grondwet het die konstitusionele hof, die hoogste hof van appèl en die hooggeregshof elk die inherente bevoegdheid om, met inagneming van die belange van geregtigheid, hul eie proses te beskerm en te reël en die gemenereg te ontwikkel.40 Hierdie proses sluit die opweging van botsende regte in en die uitoefening van ’n diskresie rakende sodanige botsende regte. Die hof verklaar dat geen algemene reël neergelê behoort te word waar die regte van die uitsaaier teen dié van die litigant opgeweeg word nie. Daar sal na die feite van elke saak gekyk moet word.41

Die hof beslis dat die uitsaaier op allerlei plekke kan soek vir nuus om uit te saai en nie tot die hofsaal beperk is nie. Daarteenoor is die strafverhoor en daaropvolgende appèlverrigtinge die begin en die einde vir die beskuldigde om sy reputasie en vryheid te behou. Die party wat oënskynlik sal moet terugstaan, is die uitsaaier. Gevolglik behoort die benadering te wees dat regstreekse of opgeneemde klankuitsendings nie toegelaat behoort te word nie, tensy die hof oortuig is dat die plaasvind van geregtigheid nie ingeboet sal word nie.42 Die hof meld dat ’n televisiekamera tegnologie is wat by uitstek met die meeste akkuraatheid en impak hofverrigtinge aan die kyker sal oordra, vergeleke met die radio en beriggewing in die pers. Die wete dat hofverrigtinge regstreeks op televisie uitgesaai word, kan ’n stresvolle ervaring vir die rolspelers in die hofverrigtinge wees. Hierdie faktor behoort egter nie oorbeklemtoon te word nie, aldus die hof.43

Die hof verwys voorts na die besondere feite van die aansoek en toon aan dat daar intense openbare belangstelling in die saak heers. Die appèlverrigtinge is uiters belangrik vir beide die staat en die appellant en baie is op die spel vir beide partye. Hierdie intense openbare belangstelling sal ’n nog swaarder las op die regsverteenwoordigers en die hof plaas. Die hof is van oordeel dat indien regstreekse beeldsending van die verrigtinge toegelaat word, dit moontlik die laaste strooi sal wees wat daartoe sal lei dat die respondente se regte op ’n billike verhoor44 hom ontsê word.45

Die hof is verder van mening dat die regstreekse beeldsending van die appèlverrigtinge nadelige gevolge vir die vervolging van Zuma sal inhou, aangesien dit die geloofwaardigheid van die getuies kan benadeel en hulle onwillig kan maak om in hierdie verhoor te getuig.46 Alhoewel Zuma se skuld of onskuld nie hier ter sprake is nie, kan die uitsending van die verrigtinge die openbare indruk wek dat sy lot reeds voor sy verhoor besleg is.47

Die hof wys gevolglik die aansoek van die hand, maar verloor nie uit die oog nie dat die opvoedingstaak van die applikant om die publiek aangaande appèlverrigtinge en ander werksaamhede van die howe deur middel van beeldsendings in te lig, lankal reeds geïmplementeer moes gewees het. Hierdie saak is volgens die hof egter nie die gepaste een om daarmee te begin nie.48

(5) South African Broadcasting Corporation Ltd v The National Director of Public Prosecutions.49

Die meerderheidsuitspraak van die konstitusionele hof bevestig die beslissing van die hoogste hof van appèl in Downer en bevind dat daardie hof se beslissing juridies regverdigbaar is. Selfs al sou die konstitusionele hof tot ’n ander besluit gekom het, mag daar nie ingemeng word nie, aangesien daar nie ’n regsbasis was om in te meng met die uitoefening van die hoogste hof van appèl se diskresie om sy eie prosedures te reguleer en toe te sien dat hierdie prosedures nie inmeng met effektiewe regspleging nie.50

Om nou terug te keer na die uitspraak in die MultiChoice-gewysde. Regter-president Mlambo wys daarop dat wanneer die uitoefening van die media se reg op vryheid van uitdrukking oorweeg word, die oënskynlike “olifant in die kamer”, naamlik die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor, gekonfronteer moet word wanneer die opweging van botsende regte plaasvind.51

Pistorius het die aansoek om die regstreekse beeldsending by wyse van radio, televisie of stilfotografie teengestaan op grond van die feit dat dit inbreuk sal maak op sy reg op ’n billike verhoor. Aldus sy regspan sou die blote kennis van die teenwoordigheid van oudiovisuele toerusting, veral kameras, homself en sy getuies inhibeer in hul getuienislewering. Daar is verder aangevoer dat dit sy regsverteenwoordiger sou kniehalter tydens sy hantering van die verdedigingsaak. Die feit dat getuies die getuienis van ander getuies wat voor hulle getuig kon hoor en sien, sal getuies in staat stel om hul getuienis te fabriseer of aan te pas na aanleiding van hul voorafkennis van die verrigtinge. Veral laasgenoemde beswaar sou ’n direkte uitwerking op die billikheid van die verhoor teweegbring.52

Met verwysing na S v Dzukuda53 verklaar die hof dat elke beskuldigde wat op ’n aanklag in ’n hof tereg staan, die reg op ’n billike verhoor het, welke reg die grondwaardes van waardigheid, vryheid en gelykheid insluit. Dit is ’n omvattende reg wat gesetel is in die konsep van substantiewe billikheid. Sentraal tot die reg van ’n billike verhoor is die beginsel dat geregtigheid nie slegs moet geskied nie, maar gesien moet word dat dit geskied.

Die hof bevind voorts dat daar ’n duidelike botsing tussen die reg op vryheid van uitdrukking en die reg op ’n billike verhoor bestaan. Wanneer ’n hof gevolglik die botsende belange probeer opweeg, moet die hof verseker dat die belang van geregtigheid tydens hierdie proses gehandhaaf word. Kragtens artikel 173 van die Grondwet het die hof die bevoegdheid om sy eie proses te reguleer, met inagneming van die belange van geregtigheid.54

Gedurende die versoeningsproses behoort ’n hof daarteen te waak om nie een van die botsende regte vergeleke met die ander een heeltemal af te water nie.55 Daar bestaan geen twyfel dat die beginsel van ope geregtigheidspleging uiters belangrik is nie en die werksaamhede van die regstelsel kan nie uit die openbare oog gehou word nie. Hofverrigtinge is in wese openbare verrigtinge en hierdie beginsel moet erkenning geniet.56

Die Grondwet word deur onder andere die waardes van openheid en verantwoordbaarheid onderskraag. So byvoorbeeld bepaal artikels 34 en 35(3)(c) van die Grondwet dat strafverhore in die openbaar moet plaasvind. Hierdie beginsel bevorder verantwoordbaarheid en die publiek se vermoë om die regsproses te verstaan.57

Die hof maan dat die besware van Pistorius teen direkte beeldsending nie ligtelik afgemaak kan word nie, aangesien die moontlikheid bestaan dat dit wel met die reg op ’n billike verhoor kan inmeng.58 Die hof is egter ook gedagtig daaraan dat in ons betreklik jong demokrasie baie arm mense sukkel om toegang tot regspleging te bekom. Dit sal belangrik wees vir sulke lede van ons gemeenskap om eersterangse inligting aangaande die verhoor van ’n plaaslike internasionale ikoon te ontvang. Sodanige inligting kan die sienswyse teenwerk dat die rykes en beroemdes deur die regstelsel verskillend behandel word as die armes en weerloses. Om die hofverrigtinge vir ’n groter deel van die gemeenskap toeganklik te maak, sal meewerk om die negatiewe en ongegronde opvattings aangaande ons regstelsel die nek in te slaan en ook die gemeenskap inlig en opvoed aangaande die werksaamhede van die strafregstelsel.59

Die hof waarsku egter dat die media nie hierdie geleentheid moet aanwend op so ’n wyse dat dit sal lei tot ’n verhoor deur die media nie, veral indien ’n toegewyde televisiekanaal gebruik sal word om op die verloop van die verhoor te fokus. Dit is uitsluitlik die plig van die verhoorhof om die getuienis te beoordeel en uitspraak in die aangeleentheid te lewer.60

Die hof staan gevolglik die volgende bevel toe:61

  • Die applikante word toegelaat om uitsaaitoerusting in die hof op te stel om hulle in staat te stel om video- en klankuitsendings van toegelate dele van die verhoor uit te saai.
  • Streng tegniese vereistes met betrekking tot die uitsaaitoerusting word neergelê ten einde die toerusting en die gebruik daarvan so onopvallend as moontlik te maak.
  • Die verhoor kan in die geheel of by wyse van uittreksels regstreeks of onregstreeks in klankvorm opgeneem en uitgesaai word.
  • Oudiovisuele opname en die regstreekse of onregstreekse uitsaai daarvan mag net van die volgende dele van die verhoor gedoen word: die openingsargumente van die staat en die beskuldigde; enige tussentydse aansoeke in die loop van die verhoor; getuienis van alle deskundige getuies, uitsluitende die getuienis van die beskuldigde en sy getuies; die getuienis van enige polisiebeampte of voormalige polisiebeampte wat in verband met die misdaadtoneel getuig; die getuienis van enige ander getuie, tensy so ’n getuie nie wil toestem tot die opname en uitsending van die getuienis nie en die verhoorregter beslis dat sodanige opname en uitsaai daarvan nie mag plaasvind nie; slotbetoë van die staat en die beskuldigde; uitspraak op die meriete, en indien nodig, uitspraak op die vonnis.
  • Streng tegniese vereistes met betrekking tot fotografiese toerusting word neergelê ten einde die toerusting en die gebruik daarvan so onopvallend as moontlik te maak.
  • Die oudiovisuele uitsending van die getuienis van ’n getuie is onderworpe aan die toestemming van sodanige getuie en redelike maatreëls om die gesig van die getuie regstreeks te beeldsend.

 

3. ’n Regsvergelykende oorsig van elektroniese mediadekking van hofverrigtinge

In die Thatcher-saak62 verskaf die hof ’n regsvergelykende uiteensetting rakende die elektroniese-media-dekking van hofverrigtinge in vyf jurisdiksiegebiede. In hierdie paragraaf sal die huidige regsposisie aangaande die opneem en uitsaai van hofverrigtinge in elk van die jurisdiksiegebiede uiteengesit word.

3.1 Die Verenigde Koninkryk

Ingevolge artikel 41(1) van die Criminal Justice Act van 1925 word ’n sambreel- verbod geplaas op die neem van foto’s of die teken van ’n skets van enige persoon of party betrokke by enige siviele of strafsaak. Sodanige foto of skets mag ook nie gepubliseer word nie. Daar is beslis dat hierdie verbod van toepassing is op die gebruik van kameras en televisietoerusting in enige hof hoegenaamd.63

Artikel 9(1) van die Contempt of Court Act van 1981 het die streng verbod op uitsaai van hofverrigtinge effens verslap deur te bepaal dat geen klankopname van hofverrigtinge gemaak mag word nie, behalwe met verlof van die hof. Hierdie opnames mag egter slegs gebruik word vir die doel van die gedingvoering self deur die partye tot die geding, of vir die saamstel van koerantberigte van die verrigtinge of radio- en televisieverslae wat deur ’n verslaggewer of aanbieder uitgelees moet word.

In 1989 het die balieraad ’n verslag gepubliseer rakende die wenslikheid van beeldsendings van hofverrigtinge in Engeland en Wallis. Die verslag het aanbeveel dat beeldsending van hofverrigtinge op ’n eksperimentele basis ingestel behoort te word.64 Die beeldsending van parlementêre werksaamhede vanaf 1989 het daartoe aanleiding gegee dat ook die verrigtinge van die regskomitee van die House of Lords gebeeldsend word.65

Tydens die verrigtinge van die Hutton kommissie van ondersoek in 2003 aangaande die dood van David Kelly, ’n wapeninspekteur van die Verenigde Nasies, het die media ’n aansoek, gebaseer op die beginsel van ope geregtigheidspleging, geloods om die verrigtinge in hulle geheel te beeldsend. Die applikante het verder gesteun op artikel 10 van die Europese menseregtekonvensie66 wat in die regstelstel van die Verenigde Koninkryk deur die Human Rights Act van 1988 ingelyf is. Lord Hutton verwerp egter beide argumente en beslis dat die feit dat die ondersoek toeganklik moet wees, nie vereis dat dit gebeeldsend moet word nie. Hy is van mening dat ’n regstreekse beeldsending onnodige druk op getuies sal plaas. Hy regverdig ook sy weiering op die feit dat die Europese menseregtehof slegs beeldsending van die eerste paar minute van die partye se openingsbetoë en die uitspraak van die hof toelaat.67

Lord Hutton se uitspraak het grotendeels berus op die ongerapporteerde uitspraak van Dame Janet Smith in die Shipman kommissie van ondersoek, waarin sy toegelaat het dat die getuienislewering van sommige getuies gebeeldsend mag word, naamlik dié van professioneel gekwalifiseerde getuies, staatsamptenare of getuies met spesifiek omskrewe openbare pligte. Met verwysing na artikel 10 van die Europese menseregtekonvensie beslis sy dat die media nie geregtig is op meer of minder inligting as waarop ’n lid van die publiek geregtig is nie. Die reg van ’n hof of kommissie om hul eie prosedure te reguleer, is ’n diskresionêre uitoefening wat in die regter of voorsitter van die kommissie setel.68

Ingevolge Skotse reg is daar geen statutêre verbod op die teenwoordigheid van televisiekameras in die howe nie, alhoewel klankopnames van hofverrigtinge deur artikel 8 van die Contempt of Court (Scotland) Act van 1981 verbied word. Die Skotse howe het ’n konserwatiewe benadering tot elektroniese-media-dekking gevolg en alle sodanige dekking tot 1992 verbied. In daardie jaar is die beeldsending van verrigtinge voor die Court of Session en die High Court of Justiciary, onderworpe aan streng voorskrifte, hoofsaaklik vir opvoedkundige en dokumentêre programme, ingevolge ’n praktyksnota van die regterpresident, toegelaat.69

In 2000 het die media weer eens aansoek gedoen om die verhoor van die vermeende bomplanters op Pan Am-vlug 103, wat oor die Skotse dorp Lockerbie neergestort het, te beeldsend in ooreenstemming met die riglyne van die regterpresident se praktyksnota.70 Hierdie aansoek, gegrond op artikel 10 van die Europese menseregtekonvensie en die praktyksnota, is egter van die hand gewys, asook die daaropvolgende appèl teen die afwysing. ’n Aansoek om die appèl van Al Megrahi, wat skuldig bevind en gevonnis is deur ’n Skotse hof wat in Nederland gesit het, te beeldsend, is egter toegestaan onderworpe aan sekere beperkings.71

Teen die einde van 2004 het ’n loodsprogram oor ses weke plaasgevind waartydens appèlverrigtinge opgeneem is, onderworpe aan voorafverkreë toestemming en die volg van ’n protokol met riglyne. In die volgende jaar het daar ’n “Broadcasting courts seminar” plaasgevind, waartydens die staatsekretaris vir grondwetlike aangeleenthede in sy voorwoord gemeld het dat die beginsel dat geregtigheid nie slegs moet plaasvind nie, maar gesien moet word dat dit plaasvind, die hele vraagstuk aangaande die howe en televisie opsom. Hy dui ook aan dat televisie die medium is wat die meeste mense die grootste toegang tot werksaamhede van die howe sal gee, maar ironies genoeg nie in die howe toegelaat word nie. Hy is van mening dat daar ’n goeie saak uitgemaak kan word om die huidige regsposisie te herbesin.72

In Maart 2016 het die minister van justisie ’n loodsprojek bekendgestel waartydens vonnisprosedures deur senior regters opgeneem sal word. Die opnames sal nie gebeeldsend word nie, maar is ’n stap in die regte rigting om die weg vir die eerste beeldsending van vonnisverrigtinge te baan. Volgens die minister sal so ’n stap meewerk om die beginsels van ope geregtigheidspleging en deursigtigheid te onderskraag. Slegs die regter sal afgeneem word en die verbod op die beeldsending van enige ander deel van die verhoor bly staan.73

3.2 Die Verenigde State van Amerika

In die VSA is die hofverrigtinge van ’n aantal hofsake gebeeldsend of per radio uitgesaai as gevolg van ’n oorweldigende nasionale en internasionale openbare belangstelling in hierdie verhore. Voorbeelde van sodanige sake sluit in die verhoor van OJ Simpson, wat van die moord op sy vrou en haar minnaar aangekla was,74 en Bruno Hauptmann, wat van die ontvoering en moord van baba Lindbergh tereggestaan het.75

Hauptmann het teen sy skuldigbevinding appelleer en aangevoer dat hy die reg op ’n billike verhoor ontneem is, aangesien die hofsaal volgepak was met ongeveer 130 kameramense, verslaggewers en fotograwe wat baklei het om ’n plek in die hofsaal te bekom. Sy appèl is van die hand gewys op grond van die feit dat die publiek geregtig was op verslaggewing van die hofverrigtinge.76

As gevolg van die vergrype deur die media tydens verslaggewing het die American Bar Association in 1937 ’n algehele verbod op kameras in die hof aanbeveel. Die verbod was daarop gemik om die waardigheid van hofverrigtinge te herstel en in stand te hou.77

Hierdie verbod is in 1957 uitgebrei na televisiekameras en van toepassing op hofverrigtinge in alle federale howe gemaak.78 Die verbod het egter nie in Oklahoma, Colorado en Texas gegeld nie.79 Die verhoor op aanklagte van geldverduistering van ’n vooraanstaande sakeman en goeie vriend van die voormalige president Lyndon B Johnson, Bill Sol Estes, was breedvoerig en met sensasionalisme deur die media gedek.80 In appèl is die skuldigbevinding deur die hooggeregshof ter syde gestel, aangesien die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor geskend is deur die teenwoordigheid van die media, ondanks die feit dat hy nie kon bewys dat hy deur die mediadekking benadeel is nie.81

Mettertyd is die algehele mediaverbod bevraagteken, en na volgehoue versoeke deur mediadrukgroepe is die verbod gewysig en die elektroniese verslaggewing van hofverrigtinge toegelaat, maar slegs vir opvoedkundige doeleindes ingevolge streng riglyne van die voorsittende beampte.82

Sedert 1976 is hofverrigtinge in verskeie state op ’n eksperimentele basis gebeeldsend. In Chandler v Florida83 is ’n aansoek om appèl in die Supreme Court gebring rakende die grondwetlikheid van die beeldsending van die verhoor van twee polisiebeamptes wat aan huisbraak en ander misdrywe skuldig bevind is. Hierdie verhoor het aansienlike mediabelangstelling ontlok. Die appellante het aangevoer dat hulle reg op ’n billike verhoor geskend is aangesien die jurie onbehoorlik deur die beeldsending beïnvloed was. Die hof bevind spesifiek dat die teenwoordigheid van televisiekameras nie inbreuk op die appellante se reg op ’n billike verhoor daargestel het nie. Hierdie beslissing het gevolglik die weg gebaan vir state om die beeldsending van verhore toe te laat.84 Die meerderheid state het daarna die beeldsending van hofverrigtinge op ’n permanente of eksperimentele basis toegelaat, meestal ingevolge die riglyne soos bepaal deur die balievereniging se gedragsreëls van 1982.85

Noord-Carolina het in 1987 ’n nuwe benadering rakende die teenwoordigheid van die elektroniese media in howe ingeslaan. Die Supreme Court het op ’n eksperimentele basis die beeldsending en stilfotografie van beide verhoor- en appèlverrigtinge sonder toestemming van partye toegelaat, onderworpe aan die onbeperkte diskresie van die voorsittende beampte.86 Op 25 Junie 1990 is permanente reëls aanvaar ingevolge waarvan die verhoorregter sy diskresie behou het om die elektroniese media in die hof toe te laat, maar die media moet vooraf aansoek om mediadekking doen. Oor die algemeen is verlof geweier in sake wat betrekking het op jeugdiges, toesig en beheer oor kinders, aanneming, onderhoud, handelsgeheime en ander in camera-aangeleenthede.

Na die beeldsending van die OJ Simpson-verhoor in 1995 het die goewerneur van Kalifornië ’n beroep gedoen om die algehele verbod op beeldsending van verhore weer in te stel. ’n Taakspan is aangestel en ’n meningsopname is van verhoor- en appèlregters geneem. Ondanks ’n aantal negatiewe bevindinge het die taakspan aanbeveel dat toegang van kameras tot die howe moet voortduur. Die verfilming van die verkiesing van jurielede, konferensies tussen regsverteenwoordigers en hofbywoners is egter nie toegelaat nie.87

In die staat New York is die beeldsending van hofverrigtinge in 1952 verbied.88 In 1987 is die verbod verslap en ’n loodsprojek is vir 10 jaar ingestel ingevolge waarvan beide strafregtelike en siviele verrigtinge met voorafgeskrewe toestemming van die regter gebeeldsend kon word. Die komitee wat die loodsprojek moes evalueer, het ten spyte van besware deur die publiek aanbeveel dat kameras permanent in howe toegelaat moet word. Die loodsprogram is egter nie verleng nie.89

In 2001 het die New Yorkse balievereniging weer die kwessie rakende beeldsending van verhore geopper, maar die aangeleentheid is nog onder bespreking. Tans word die beeldsending van slegs appèlverrigtinge in dié staat toegelaat.90

Die staat New Jersey het in 2003 die beeldsending van hofverrigtinge toegelaat, onderworpe aan streng riglyne en onderworpe aan die diskresie van die verhoorregter, wat beeldsending kan opskort indien die teenwoordigheid van kameras met die hofverrigtinge inmeng. Die toestemming van die party tot die geding was egter nie nodig nie.91

Tydens die September 2010-sitting van die geregtelike konferensie van die VSA is ’n loodsprojek vir drie jaar ingestel om die uitwerking van kameras in distrikshowe, asook die verfilming en uitsaai van sodanige opnames, te bepaal. Die program was egter slegs op siviele sake van toepassing. Skriftelike vooraf toestemming van die voorsittende beampte en die partye was nodig.92

Veertien howe het deelgeneem aan die loodsprojek wat van 18 Junie 2011 in werking was en op 18 Julie 2015 geëindig het. By die sitting van die geregtelike konferensie in Maart 2016 is besluit dat drie howe met die loodsprogram sou voortgaan ten einde verdere data te bekom.93

Oor die algemeen, met grade van verskil, laat al die federale state in die VSA kameras in hul howe toe. Vier-en-veertig uit die 50 state laat die beeldsending van beide verhore en appèlverrigtinge toe, terwyl die oorblywende state beeldsendings tot appèlverrigtinge beperk.94

3.3 Kanada

In Kanada is daar nie veel bespreking aangaande die beeldsending van hofverrigtinge voor die vroeë tagtigerjare nie. In die staat Ontario is die beeldsending van hofverrigtinge in 1974 pertinent verbied, asook verrigtinge in die Supreme Court gedurende die periode 1981 tot 1993. In 1987 het die regshervormingskommissie aanbeveel dat elektroniese-media-dekking van appèlverrigtinge in strafsake toegelaat word.95 Regter Zuber het ook in ’n hersieningsverslag van die hofstelsel in Ontario aanbeveel dat elektroniese media vir ’n proeftydperk van twee jaar toegelaat word.96 ’n Soortgelyke besluit is terselfdertyd deur die Kanadese balieraad geneem.97

In R v Squires98 is ’n verslaggewer van die Kanadese uitsaaikorporasie aangekla en skuldig bevind daaraan dat sy haar kameraman opdrag gegee het om ’n getuie wat die hof verlaat het, te verfilm nadat hy in ’n voorlopige ondersoek getuig het.99 Die beskuldigde het aangevoer dat die verbod op die neem van foto’s of beeldmateriaal van enige persoon wat hofverrigtinge binnegaan of verlaat, inbreuk maak op haar reg op vryheid van die pers of ander mediakommunikasie.100 Hierdie argument is deur die verhoorhof van die hand gewys.

In ’n appèl na die Provincial Offences Appeal Court is beslis dat daar wel inbreuk op die reg op vryheid van die pers en mediakommunikasie was, maar dat hierdie inbreukmaking geregverdig is ingevolge die beperkingsklousule van die Canadian Charter of Rights and Freedoms.101 Verlof tot ’n verdere appèl na die appèlhof van Ontario het ook om dieselfde redes misluk.102

In New Brunswick Broadcasting Corporation Co v Nova Scotia (Speaker of the House of Assemby)103 het die geskilpunt gesetel in die vraag of die verbod op die gebruik van kameras deur die media in die provinsiale parlement in stryd is met artikel 2(b) van die handves van menseregte, ingevolge waarvan die reg op vryheid van uitdrukking, insluitend die vryheid van die pers, verskans is. Die minderheidsuitspraak van regter Cory is van belang, waar verklaar word dat televisie as ’n vorm van media ’n integrale deel van die pers uitmaak. Regter Cory wys daarop dat die media van verslaggewing oor die eeue deur ’n proses van evolusie verander het van gegraveerde kliptablette tot gebakte kleitablette en later papirusrolle, inkpenne, klankopnames en nou videokameras. ’n Videokamera skep inderdaad die mees akkurate medium van verslaggewing, aangesien dit alles in die geheel vasvang, soos die stemtoon en woordbeklemtoning van die spreker, asook handbewegings en gesigsuitdrukkings. Aldus die hof bied ’n videokamera die naasbeste plaasvervanger vir die fisiese teenwoordigheid van ’n belangstellende waarnemer.104 Die hof is van oordeel dat daar geen grondslag vir die uitsluiting van kameras by parlementsverrigtinge is nie, solank die gebruik daarvan nie ’n ontwrigting veroorsaak of opdringerig voorkom nie.105

In 1996 het die owerhede in Nova Scotia ’n loodsprojek vir twee jaar goedgekeur om verrigtinge van die appèlhof te verfilm, ingevolge spesifiek neergelegde riglyne.106 In 1998 het die Supreme Court van Kanada ’n soortgelyke program vir die uitsaai van sekere uitgesoekte sake op die parlementêre kanaal aanvaar.107

Die algemene posisie in Kanada is egter dat die howe nie gewillig is om mediadekking van verhore toe te laat nie. In beide die federale en provinsiale howe word mediadekking gewoonlik nie toegelaat waar getuies getuienis lewer nie.108

3.4 Australië

Die beeldsending van hofverrigtinge al dan nie was in Australië nie altyd hoog op die sosiopolitieke agenda nie. Gedeeltes van ’n paar hofsake is gebeeldsend en in die hooggeregshof van Canberra is hofverrigtinge met behulp van geslotekringtelevisie vir die gebruik van verslaggewers gebeeldsend.109

Daar is geen statutêre verbod op die opneem of uitsaai van hofverrigtinge nie. Die toelating of weiering daarvan is ’n diskresionêre besluit van die voorsittende beampte kragtens ’n inherente bevoegdheid om die forum se verrigtinge te beheer en reguleer.110

Die regshervormingskommissie van Nieu-Suid-Wallis het in 1984 ’n verslag aangaande die klankopname van regsprosesse vrygestel. Die kommissie het bevind dat die media ten gunste van ’n meer buigbare beleid ten opsigte van toegang tot regsprosesse is, maar dat regslui, in besonder die lede van die regbank, sodanige toegang teengestaan het.111 Hierdie verslag het nie veel mediabelangstelling ontlok nie en ’n verdere verslag is vrygestel aangaande die oudiovisuele opname en uitsaai van hofprosedures, insluitend die gebruik van stilfotografie en sketse.112

Gedurende 1990 het die belangstelling in hierdie aangeleentheid weer opgevlam toe die onafhanklike kommissie teen korrupsie van Nieu-Suid-Wallis sittings gehou het aangaande die vraagstuk of openbare sittings van die kommissie gebeeldsend behoort te word. In ’n verslag wat daarop gevolg het, is aanbeveel dat die sittings nie gebeeldsend moet word nie, aangesien dit kan inbreuk maak op getuies se reg op ’n billike verhoor en verdere opvolgaksies van die kommissie kan benadeel.113

Die federale hof het in 1998 ’n mediaregdeskundige, Daniel Stepniak, aangestel om saam te werk met ’n loodskomitee wat ’n verslag moes opstel aangaande die beeldsending van hofverrigtinge. Die komitee het ’n verslag vrygestel en daar is aanbeveel dat ’n loodsprogram ingestel moet word om werksaamhede van die federale hof deur middel van die elektroniese media te dek en daarna verdere aanbevelings te maak.114 Geen noemenswaardige gevolge het egter uit die verslag voortgevloei nie, en die uitsaai van hofverrigtinge is op ’n saak-tot-saak-basis oorweeg.

In die staat Victoria het daar egter progressiewe ontwikkeling plaasgevind. Regters van die hooggeregshof van Victoria het in 1994 toegelaat dat regters in die hof verfilm mag word ten einde die media met beeldmateriaal te verskaf wat hulle later kon gebruik. Tussen 1994 en 1996 is televisiekameras in landdroshowe toegelaat en in een geval is ’n hele verhoor opgeneem en per radio uitgesaai.

Sedertdien is toestemming deur die hooggeregshof en distrikshowe van Victoria gegee om enkele hoëprofielsake uit te saai, soos ’n siviele aangeleentheid wat ’n Formule I-renjaer betrek het, asook ’n saak rakende die gebruik van verbode opkikkers by ’n sokkerklub.115 Sedert 2013 laai die hooggeregshof van Australië oudiovisuele opnames van volbankverhore ’n paar dae na die verhoor op die hof se webwerf.116

3.5 Nieu-Seeland

Voor 1995 is daar nie groot gewag gemaak aangaande die elektroniese verslaggewing van hofverrigtinge in Nieu-Seeland nie. Daar was geen wetlike verbod op beeldsending nie, maar weinig hofverrigtinge is gebeeldsend.117

Ingevolge artikel 198(2)(a) van die Strafproseswet118 word ’n mediaverteenwoordiger omskryf as ’n persoon wat in die hof is vir die doel van verslaggewing van die verrigtinge, en wat onderworpe is aan of in diens is van ’n organisasie wat onderworpe is aan die etiese kode en klagteprosedures van die uitsaaistandaarde-owerheid of die persraad. Die omskrywing sluit ook in enige ander persoon wat met die toestemming van die hof aangaande die verrigtinge verslag doen.119

Kameras en die elektroniese opneem van hofverrigtinge word landswyd in alle howe en tribunale toegelaat, onderworpe aan riglyne wat deur die howe neergelê word.120 Die belangrikste bepalings van die riglyne kan soos volg saamgevat word:

  • Hierdie riglyne is nie wetgewing nie, skep nie regte of verwagtinge nie en beïnvloed nie bestaande wetgewing nie.121
  • Alle opnames van hofverrigtinge moet ’n akkurate, billike en gebalanseerde verslaggewing van die verrigtinge wees en mag nie buite konteks gebruik word nie.122
  • Aansoeke om toestemming tot mediadekking van verrigtinge moet spoedig en billik afgehandel word en sover moontlik moet soortgelyke gevalle op dieselfde manier behandel word.123
  • Tydens die uitoefening van hierdie regterlike diskresie om mediadekking toe te laat al dan nie, mag die hof die volgende faktore in ag neem: die reg op ’n billike verhoor, die wenslikheid van die beginsel van ope geregtigheidspleging, die feit dat die media ’n belangrike rol as die oë en ore van die algemene publiek vervul, die hof se verpligtinge teenoor slagoffers van misdaad en die belange en redelike besware en persepsies van die partye, slagoffers en getuies.124
  • Behalwe met toestemming van die voorsittende beampte mag slegs lede van die media hofverrigtinge elektronies opneem of na buite die hofsaal uitsaai, en ’n naloopperiode van tien minute is van toepassing, behalwe in die geval van appèlverrigtinge, die gee van ’n jurie-uitspraak, vonnisverrigtinge of die voorsittende beampte se uitspraak.125
  • ’n Aansoek om mediadekking moet op ’n voorgeskrewe vorm, minstens tien werksdae voor die begin van die verhoor, ingedien word en aan die voorsittende beampte voorgelê word vir oorweging, tensy die verrigtinge die eerste verskyning van ’n beskuldigde in ’n strafverhoor is, in welke geval vyf werksdae voldoende is. In die geval van seksuele misdrywe moet die aansoek ook aan die slagoffer voorgelê word om sy of haar mening aangaande die aansoek te bekom.126
  • Binne drie werksdae mag enige regsverteenwoordiger of party wat die aansoek ontvang het, die applikant kennis gee of die aansoek op ’n onbestrede basis mag voortgaan, of indien daar beswaar gemaak gaan word, wat die redes vir die beswaar is. In die geval van seksuele misdrywe moet die staatsaanklaer die griffier inlig aangaande die slagoffer se opinie. Voorsiening word ook gemaak vir ’n voorverhoor-vergadering tussen die voorsittende beampte, regsverteenwoordigers en die media in die geval van hoëprofielsake. 127
  • Die regter mag die aansoek op die stukke toestaan of van die hand wys, maar ook waar toepaslik die aansoek vir verhoor verwys, waar die partye persoonlik of deur middel van regsverteenwoordigers kan verskyn. Die regter kan dan, met inagneming van die beginsels in paragraaf 2 uiteengesit, die mediastatus van die applikant of sy werkgewer, die aard van die verhoor en ander relevante faktore, die aansoek om die verrigtinge te verfilm, af te neem of op te neem toestaan ingevolge die standaardvoorwaardes of ander voorwaardes, of dit van die hand wys.128
  • Die riglyne maak verder voorsiening vir uitgebreide getuiebeskerming teen die verfilming, fotografering of opname van die getuie se getuienis op sy of haar versoek, veral in strafsake. Die verfilming of opnames moet sodanig wees dat die getuie nie herkenbaar is nie en foto’s mag nie tydens getuienislewering geneem word nie.129
  • Voorsiening word ook gemaak vir addisionele beskermingsmaatreëls van getuies in strafsake, wat op aansoek van ’n getuie of party twee werksdae voor die verhoor gebring mag word. In sodanige aansoek moet die voorsittende beampte die algemene riglyne tesame met die volgende faktore in ag neem: of mediadekking die gehalte van die getuienis nadelig sal beïnvloed; of mediadekking die getuie sal noop om te weier om te getuig; of dit ongehoorde stres of angs by die getuie sal inboesem; of mediadekking sal lei tot intimidasie of teistering van die getuie; en deur die opweging van die privaatheid van die getuie en die publiek se reg op inligting, gesien in die lig van die wesenlikheid van die getuienis en enige ander relevante faktore.130
  • Na die oorweging van die pasvermelde faktore mag die voorsittende beampte bepaal dat ’n getuie, terwyl sy of haar getuienis gelewer word, of selfs tot aan die einde van die verhoor, nie verfilm, afgeneem of ’n klankopname van die getuienislewering gemaak mag word nie; indien sodanige opnames wel gemaak word, mag opnames nie die identiteit van die getuie openbaar nie.131
  • Geen persoon onder die ouderdom van 18 jaar mag verfilm, afgeneem of ’n klankopname van sy of haar getuienislewering gemaak word nie, behalwe indien die voorsittende beampte so gelas met inagneming van die invloed van die publisiteit op die jeugdige se huidige en toekomstige welsyn.132
  • Korrektiewe en sekuriteitsbeamptes, uitgesonderd amptenare van die departement van justisie, mag aansoek doen om nie mediadekking te ondergaan nie.133
  • Die voorsittende beampte is verder by magte om te eniger tyd tydens die verhoor die toelating van mediadekking terug te trek indien die voorwaardes waaronder dit toegestaan is, nie nagekom word nie, indien ’n getuie of party aan onredelike mediadruk buite die hofsaal onderwerp word, indien die voorsittende beampte van mening is dat die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor benadeel kan word as die mediadekking voortduur, of indien die mediadekking die verrigtinge ontwrig.134

Die eerste skedule tot die voorwaardes bevat standaardvoorwaardes ten opsigte van verfilming van verrigtinge. Die belangrikste voorwaardes sluit in:

  • Slegs een kamera mag in die hofsaal opgestel word, ongeag hoeveel applikante toestemming tot mediadekking verkry het, op ’n plek wat deur die voorsittende beampte goedgekeur is. Indien ’n persoon aan die kamera-operateur instruksies verskaf, moet dit so onopsigtelik as moontlik en op die mins steurende manier gedoen word.135
  • Die volgende mag nie verfilm word nie: dele van die verhoor wat in camera geskied, die jurie of lede van die jurie, lede van die publiek in die openbare galery op so ’n wyse dat hulle geïdentifiseer sou kon word, en regsverteenwoordigers se hofdokumente en bewysstukke, behalwe met toestemming van die hof.136
  • ’n Beskuldigde mag slegs gedurende getuienislewering verfilm word; wanneer die beskuldigde in die beskuldigde bank sit, mag slegs die eerste 15 minute van elke hofdag verfilm word, met die uitsondering van uitspraaklewering of vonnisoplegging of indien die beskuldigde toestem.137
  • Verfilming van enige party, getuie, regsverteenwoordiger of voorsittende beampte mag nie nabyskote wees wat minder as die persoon se kop en skouers toon en mag ook nie fokus op enige spesifieke kenmerk van die persoon soos die vingers, hande, mond of oë nie.138
  • Geen verfilming mag plaasvind gedurende die vonnisoplegging of gedurende tydperke wanneer die voorsittende beampte nie in die hof is nie, tensy die hof toestemming verleen.139
  • Geen verfilming mag plaasvind indien daar nie ’n operateur is nie en moet andersins afgeskakel wees. Alle mediabeamptes betrokke moet hulle met die nodige beleefdheid en dekorum gedra.140

Skedules 2 en 3 reguleer fotografie en klankopname van verrigtinge onderskeidelik en bevat bykans identiese bepalings as skedule 1.

Daar word aan die hand gedoen dat die Nieu-Seelandse mediariglyne goed en omvattend gestruktureerd is en ’n proses daarstel wat leiding aan voorsittende beamptes aangaande die uitoefening van hul regterlike diskresie in dié verband verskaf. Dit stel ook ’n betreklik eenvoudige aansoekprosedure daar en bied voldoende beskerming vir die regte van die partye, getuies en slagoffers van misdaad.

 

4. Evaluering van die argumente ten gunste van en teen mediadekking van hofverrigtinge

Die vernaamste argumente sowel ten gunste van as teen mediadekking van hofverrigtinge word vervolgens uiteengesit en geëvalueer. Die argumente is grotendeels gebaseer op die rol en belange van die verskillende betrokkenes by die hofverrigtinge, asook die onderliggende grondwetlike regte waarop die rolspelers hul beroep. Die rol en belange van elk van die rolspelers sal vervolgens afsonderlik bespreek word.

4.1 Die media

Die media voer aan dat hulle die plig het om die publiek van inligting te voorsien, en in die geval van mediadekking van hofverrigtinge sal hierdie proses die publiek opvoed aangaande die werking van die regsplegingsproses. Mediadekking sal verder verseker dat die beginsel van ope geregtigheidspleging nagekom word. In die Suid-Afrikaanse konteks word gesteun op die reg op vryheid van uitdrukking, soos vervat in artikel 16 van die Grondwet, waarby inbegrepe is die vryheid van die pers en ander media, asook die vryheid om inligting of idees te ontvang of oor te dra.141

Dockray142 beskryf die algehele verbod op mediadekking in die Verenigde Koninkryk as absurd, aangesien die voor- en nadele van mediadekking nooit in ag geneem is ten tye van die instel van die verbod in 1925 nie. Hy toon tereg aan dat anders as wat die geval in 1925 was, televisie vandag die grootste en belangrikste nuusbron tot die beskikking van die algemene publiek is, aangesien die mediavorm ’n eerstehandse persoonlike weergawe van gebeure aan die kyker bied, in teenstelling met die tweedehandse weergawe van die gedrukte media.143

Hy voer verder aan dat televisiedekking van hofverrigtinge ’n belangrike opvoedkundige en politieke rol vervul. Eerstens voed sulke uitsendings die publiek op en verbreed dit hul kennis rakende die regsplegingsproses en verwante werksaamhede. Tweedens bied dit die geleentheid vir die publiek om die werksaamhede van die howe onder die loep te neem en sosiale kommentaar daaroor te lewer. Hierdie diskoers sal die howe op hoogte hou van openbare mening en daartoe lei dat hulle meer effektief kan funksioneer.144

Biondi145 waarsku tereg teen die sensasionalisme van sekere hoëprofielverhore waar die fokus eerder val op die drama en emosionele aspekte van die strafverhoor, in plaas van ’n objektiewe verslaggewing van die gebeure. Dit kan daartoe lei dat regsverteenwoordigers vir die kameras speel en munt probeer slaan uit die wye openbare belangstelling in die verhoor. Geragos,146 ’n strafregpraktisyn, verwys na die mediadekking van “supersized trials” wat daartoe lei dat ’n beskuldigde se reg op ’n billike verhoor tweede viool moet speel teenoor die publiek se onversadigbare drang vir hofdramas uit die ware lewe. Gekoppel hieraan is die strewe na winsbejag deur mediahuise wat meeding om bo-aan die televisieranglyste te verskyn. Hy beskryf hierdie toedrag van sake as onverantwoordelike joernalistiek.

Volgens Geragos gee die media voor om bloot as die agent van die publiek op te tree. Hy toon egter tereg aan dat nuusdekking lankal nie meer neutraal is nie, aangesien verslaggewers opgehou het om bloot verslag te lewer. Objektiewe verslaggewing is vervang deur ’n subjektiewe vorm van verslaggewing wat as voorspraakjoernalistiek bekend staan waar die lyn tussen feit en opinie verduister word.147

Ricchiardi148 verklaar in hierdie verband dat voorspraakjoernalistiek die geleentheid aan verslaggewers bied om weg te kom met subjektiewe verslaggewing, want dit bied aan hulle die geleentheid om gapings in inligting tot hul beskikking met hul eie emosionele opinie te vervang. ’n Verdere uitvloeisel van subjektiewe verslaggewing is die uitgebreide voorverhoorpublisiteit wat aan hoëprofielsake gegee word.149 In die Pistorius-gewysde was daar ongekende belangstelling selfs in die borgaansoek van die beskuldigde.

Televisie is nie bloot ’n neutrale oog nie, maar is inderdaad ’n baie kieskeurige een. Wat die kyker sien, is nie noodwendig dieselfde wat hy of sy sou waarneem in die hofsaal nie, aangesien die uiteindelike produksie wat uitgesaai word deur die voorkeure, vooroordele en ideologiese of politieke oortuiging van die regisseur beïnvloed kan word.150

Daar is geen twyfel dat die verhoor van Oscar Pistorius totaal sensasioneel deur die media aangebied is nie. Daar is self verklaar dat die hantering van die mediadekking van die verhoor ontaard het in ’n verhoor deur die media.151 Die voormalige adjunkregterpresident Moseneke verklaar tereg dat die mediadekking van die Pistorius-saak die landskap van verslaggewing oor hofverrigtinge totaal verander het.152 ’n 24-uur-werkende toegewyde televisiekanaal het sowel die hofverrigtinge as besprekings daarvan deur deskundiges uitgesaai. Die dekking was so uitgebreid dat ’n mens alle kontak met die samelewing sou moes verbreek het om nie inligting omtrent die verhoor te ontvang nie.153

Appèlregter Leach het in die uitspraak van die hoogste hof van appèl gemeld dat die saak ongekende mediabelangstelling geniet het. Hy verklaar dat hy nie die verrigtinge self noukeurig gevolg het nie, maar dat dit openbare kennis is dat Pistorius sy vriendin geskiet het en aan strafbare manslag, en nie aan moord nie, skuldig bevind is.154

4.2 Die regbank en regslui

Daar word algemeen aanvaar dat veral die regbank krities staan teenoor die mediadekking van hofverrigtinge. Hierdie rolspelers grond hul kritiek teen die beeldsending van verhore veral op die beskerming van die waardigheid van hofverrigtinge, asook die bevoegdheid van die howe om hul eie prosesse te reguleer.155

Argumente teen beeldsending sluit onder meer in die feit dat televisiekameras voorsittende beamptes sal irriteer of daartoe lei dat hulle oorversigtig optree. Dockray voer egter aan dat dit nie die geval blyk te wees nie, aangesien voorsittende beamptes gewoond daaraan is om voor ’n “gehoor” op te tree. Hy maan egter dat jurielede wel negatief beïnvloed kan word, aangesien hulle vir intimidasie kan vrees indien hul identiteit bekend gemaak sou word. Die gevaar bestaan ook dat hulle die “gewilde besluit” kan neem om die uitgebreide gehoor tevrede te stel.156 Hy is verder van mening dat die argument dat die teenwoordigheid van televisiekameras getuies kan beïnvloed, nie steek hou nie, aangesien die meeste getuies in elk geval in ’n ope hof getuig. Hy gee egter toe dat oordrewe mediabelangstelling in sekere beskuldigdes kan veroorsaak dat hulle onregverdig gestigmatiseer word.157

Die argument dat die teenwoordigheid van televisiekameras die waardigheid en dekorum van die hof sal aantas en nie as ’n televisie-ateljee gebruik behoort te word nie, het ook nie meriete nie. Met die gesofistikeerde digitale televisiekameras wat vandag beskikbaar is, veroorsaak die uitsaaitoerusting nie meer ontwrigting of geraas nie. Verder kan daar nie geargumenteer word dat daar ’n verskil tussen die uitsaai van hofverrigtinge en verrigtinge van die parlement is nie.158 Biondi voer tereg aan dat moderne televisiekameras nie addisionele beligting nodig het nie en geruisloos werk.159

Linton160 kom in ’n vergelykende studie van Kanada, die VSA en Australië tot die gevolgtrekking dat die praktiserende regsberoep meestal ten gunste van televisiedekking van hofverrigtinge is, terwyl lede van die regbank daarteen gekant is. Volgens hom kan die oplossing daarin lê om loodsskemas in te stel voordat die idee van televisiedekking van verhore bloot afgeskiet en van die hand gewys word. Hy dui tereg aan dat veral die beeldsending van strafsake met versigtigheid benader moet word, want die impak op die beskuldigde, slagoffer en getuies kan verreikende gevolge inhou.161

4.3 Die partye en getuies tot die geding

Die reg op ’n billike verhoor van die beskuldigde, asook getuies en ander partye tot die geding word deur hierdie groep rolspelers as vernaamste beswaar teen die uitsaai van hofverrigtinge geopper.162 Hier gaan dit oor die negatiewe effek wat dit op partye tot die geding en die getuies, asook die gehalte van hul getuienis kan hê. Die blote teenwoordigheid van televisiekameras en selfs net die wete dat verrigtinge opgeneem en gebeeldsend word, kan getuies verbouereer en onwillig maak om te getuig. Ook in die geval van regstreekse beeldsending van ’n verhoor is daar altyd die potensiaal dat getuies wat nog moet getuig, die getuienis van getuies wat reeds getuig het, waarneem en dan hul eie weergawe in die hof aanpas.163

Dit is volgens die Suid-Afrikaanse strafprosesreg ’n algemene reël dat getuies buite die hof moet wag voordat hulle getuig. Die grondslag van die reël is voor die hand liggend, naamlik om te verseker dat getuies nie deur die getuienis van ander getuies beïnvloed sal word nie.164 Veral in die geval waar ’n beskuldigde byvoorbeeld ’n alibi as verweer aanvoer, is dit noodsaaklik dat die getuienis wat ter stawing van die alibi gaan getuig, nie die weergawe van die beskuldigde in besonderhede vooraf aanhoor nie.

Regter Masipa het inderdaad die getuienis van sommige van die staatsgetuies in die Pistorius-gewysde met versigtigheid benader, aangesien hulle in die hof toegegee het dat hulle wel die mediadekking van die verhoor gevolg het en selfs die saak met mekaar bespreek het voor hulle gaan getuig het. Van die getuies, soos Darren Fresco, het inderdaad toegegee dat hy voor sy getuienisaflegging geweet het aangaande welke aspekte hy ondervra gaan word.165

Linton is van oordeel dat die uitwerking van beeldsending op die partye en getuies deeglik ondersoek behoort te word, aangesien dit ’n negatiewe uitwerking op getuies se bereidwilligheid om te getuig teweeg kan bring. Getuies en partye kan vrees dat hulle aan die algemene publiek uitgelewer en verneder kan word. Daar moet gewaak word teen “poniekoerantjoernalistiek” wat die waardigheid van die hof kan aantas. Die samewerking van alle rolspelers is nodig om ’n balans te handhaaf.166

In die geval van ’n strafverhoor is die reg van die beskuldigde, wat ook ’n party tot die geding is, van kardinale belang. In die MultiChoice-gewysde het regter-president Mlambo tereg daarop gewys dat wanneer die reg op mediavryheid in die hofsaal bepaal moet word, die reg van ’n beskuldigde op ’n regverdige verhoor inderdaad die olifant in die kamer is wat in ag geneem moet word.167 Daar word aan die hand gedoen dat die hof in die MultiChoice-gewysde inderdaad Pistorius se reg op ’n billike verhoor in ag geneem het en by wyse van die bevel wat toegestaan is, gepoog het om die regte van die media met dié van Pistorius te balanseer ten einde die beginsel van ope geregtigheidspleging te handhaaf.168

 

5. Gevolgtrekking en aanbevelings

In die lig van die voorgaande is dit nie verbasend dat die verhoor van Oscar Pistorius as die nuusmaker van die jaar vir 2014 aangewys is nie.169 Synde die eerste verhoor wat regstreekse mediadekking op televisie geniet het, het dit duidelik die wyse waarop mediadekking van verhore in die toekoms gaan geskied, onherroeplik verander.

Dit is inderdaad so dat die reg op vryheid van uitdrukking, soos vervat in artikel 16 van die Grondwet, waarby inbegrepe is die vryheid van die pers en ander mediavorme, asook die vryheid om inligting of idees te ontvang of oor te dra, oënskynlik direk in konflik staan met die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor. Daar word egter aangevoer dat hierdie oënskynlike konflik meestal daargestel word deur die publiek se onversadigbare drang na hofdramas uit die ware lewe, gekoppel aan mediahuise se strewe na winsbejag.

Habermas verklaar in hierdie verband dat die mediadekking van strafverhore nie setel in die reg van landsburgers om die werksaamhede van hul howe te beheer nie, maar eerder ter bevrediging van en tot die genot van massakultuur is.170 Die spesiaal toegewyde kanaal wat die hofverrigtinge in die Pistorius-gewysde uitgesaai het, was nie ’n openbare kanaal nie, maar ’n betaalkanaal van die MultiChoice-groep met nagenoeg agt miljoen intekenare.171 Die breër publiek het gevolglik nie toegang tot die kanaal gehad nie en moes staatmaak op nuusbulletins van openbare uitsaaikanale om die verhoor te volg.

Pearson172 voer tereg aan dat die negatiewe effekte wat sensasionalisme van verhore en onverantwoordelike joernalistiek tot gevolg het, verhoed kan word deur hofverrigtinge op ander maniere vir die publiek beskikbaar te stel. Hy stel voor dat goedkoop webkameras in alle hofsale geïnstalleer word wat slegs die regter verfilm. Hierdie opnames kan dan regstreeks na ’n hofwebwerf gestroom word, en die publiek kan die verrigtinge deur regstreekse stroming volg. Voorsiening moet ook gemaak word vir ’n regterlike diskresie om direkte stroming in sekere gevalle te verbied.

Statistiek toon dat 52% van die Suid-Afrikaanse bevolking toegang tot die internet het.173 Regstreekse stroming is egter nie goedkoop nie en dit is te betwyfel of die deursnee-Suid-Afrikaner dit sal kan bekostig om ’n hele strafverhoor via die internet te volg. Volgens die jongste beskikbare statistiek bereik openbare radio- en televisiekanale ongeveer 78% van die Suid-Afrikaanse bevolking.174 In ’n Suid-Afrikaanse milieu sal dit dus meer sinvol wees om hofverrigtinge via ’n toegewyde openbare televisiekanaal regstreeks uit te saai, soortgelyk aan die huidige parlementêre kanaal. Daar word voorgestel dat die kanaal daarop sal fokus om hofverrigtinge wat hoë openbare belangstelling geniet, uit te saai. So ’n kanaal sou ook van besondere belang vir regsfakulteite wees, aangesien die beeldsendings vir opvoedkundige doeleindes aangewend sou kon word.175

Die gevaar bestaan natuurlik dat indien die openbare uitsaaier die reg het om te besluit watter verhore uitgesaai sal word, dit mag gebeur dat sekere verhore wat byvoorbeeld politici betrek, nie uitgesaai word nie al is daar intense openbare belangstelling in die verhoor. Die oplossing vir die probleem kan wees om voorsiening te maak vir ’n aansoekprosedure by die voorsittende beampte deur enige belanghebbende en selfs lede van die publiek. Daar word verder voorgestel dat die aansoekprosedures soos tans in Nieu-Seeland toegepas word, plaaslik geïnkorporeer en aangepas word. Hierdie riglyne is eenvoudig en prakties en aansoeke word bloot deur middel van ’n voorgeskrewe vorm in plaas van ’n duur hofaansoek gebring.176

Die feit dat getuies deur die getuienis van ander getuies beïnvloed kan word indien verrigtinge regstreeks uitgesaai word, bly ’n werklikheid. In die VSA word juries soms in afsondering geplaas sodat hulle nie aan inligting of opinies van buite die hofsaal blootgestel word en gevolglik bevooroordeeld kan word nie.177 Dit sou egter onprakties wees om getuies in afsondering te plaas tot hulle klaar getuienis gelewer het, aangesien dit getuies sal noop om eerder nie te wil getuig nie. ’n Werkbare moontlikheid is die instel van ’n naloop-periode voor die beeldsending, maar dit sal die regstreekse karakter van die beeldsending aantas. Aan die ander kant sal die algemene publiek nog steeds, al is dit nie regstreeks nie, die geleentheid gebied word om die verrigtinge te volg.

In die departement van justisie en grondwetlike ontwikkeling se jaarverslag vir die boekjaar 2014/15 word verklaar dat die beeldsending van die Pistorius-verhoor die positiewe sy van die werksaamhede van aanklaers aan die publiek uitgewys het, asook die intensiewe kruisondervraging van getuies. Daar word verklaar dat die algemene publiek nou groter vertroue in die regstelsel in sy geheel behoort te koester. Daar word egter ook gemaan dat sommige getuies kan huiwer om te kom getuig omdat hulle intensiewe kruisondervraging wil vermy.178

Wat egter duidelik uitstaan, is die feit dat die mediadekking van die Pistorius-verhoor vir die eerste keer die geleentheid aan gewone landsburgers gebied het om eerstehands waar te neem wat in ons howe aangaan sonder om die verhoor self by te woon. Adjunkhoofregter Moseneke het in sy toespraak by die Nuusmaker van die Jaar-toekenningsgeleentheid vir 2014 die teenwoordigheid van regter Masipa erken, en verklaar dat hy trots is op die manier waarop alle rolspelers wat by die verhoor betrokke was, die nasie en die wêreld in ons howe verwelkom het en toegelaat het om te sien hoe ons howe geregtigheid toepas.179

Die beeldsending van die Pistorius-verhoor het verder die beginsel van ope geregtigheidspleging in Suid-Afrika aanvaarbaar gemaak en onderskraag. Adjunkhoofregter Moseneke meld in hierdie verband dat die mees toepaslike aanhaling rakende ope geregtigheidspleging lui dat demokrasieë agter geslote deure sterf.180

 

Bibliografie

An open courtroom: cameras in New York courts. 1995–1997. Executive summary and recommendations. 1997. New York (State) committee on audio-visual coverage of court proceeding. Beskikbaar by http://digitalcommons.pace.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1021&context=lawfaculty.

Biondi, A. 1997. TV camera access into the courtroom: A comparative note. Yearbook of Media and Entertainment Law, 2:133–50.

Cameras in the court. 2013. www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/cameras-in-the-court (15 Augustus 2016 geraadpleeg).

Canadian Bar Association. 1987. Report of the Canadian Bar Association's special committee on cameras in the courts (Final Report). Ottawa: Canadian Bar Association.

Caplan, J., M. Kalisher en A. Speaight, A. 1989. Televising the courts: Report of a working party of public affairs committee of the general council of the bar [of England and Wales]. Londen: Bar Council of England and Wales.

Dockray, M. 1988. Courts on television. Modern Law Review, 51(5):593–604.

Stepniak, D. 1998. Electronic media coverage of court: a report prepared for the Federal Court of Australia. Sydney: Federal Court of Australia.

Electronic publication of court proceedings report. 2016. http://www.courts.qld.gov.au/__data/assets/pdf_file/0011/466463/sc-electronic-publication-of-court-proceedings-report.pdf (28 Augustus 2016 geraadpleeg.)

Federal rules of criminal procedure. 2016. https://www.federalrulesofcriminalprocedure.org (19 Augustus 2016 geraadpleeg).

Habermas, J. 1962. Strukturwandel der Öffentlichkeit. Berlyn: Neuwied.

In-court media coverage guidelines. 2016. https://www.courtsofnz.govt.nz/old/business/media-centre/media-centre/INCOURTMEDIACOVERAGEGUIDELINES2016.pdf (30 Augustus 2016 geraadpleeg).

Krygier, K.M. 1995. The thirteenth juror: Electronic media’s struggle to enter state and federal courtrooms. CommLaw Conspectus, 3:71–84.

Linton, J.M.L. 1993. Camera access to courtrooms: Canadian, U.S. and Australian experiences. Canadian Journal of Communication, 18(1):1–10.

Media Club South Africa. 2016. http://www.mediaclubsouthafrica.com/component/content/article?id=110:the-media-in-south-africa (22 September 2016 geraadpleeg).

Moseneke, D. 2015. Media coverage of the Oscar Pistorius trial and open justice. Advocate, Augustus:29–35.

Multichoice lifts satellite pay-tv subscriber base to almost 8 million DSTV subscribers. 2015. http://talkmediaafrica.com/2015/06/30/multichoice-lifts-satellite-pay-tv-subscriber-base-to-almost-8-million-dstv-subscribers (20 September 2016 geraadpleeg).

Oscar Pistorius: Was it right to televise the trial?. 2015. http://www.bbc.com/news/world-africa-29189935 (14 Augustus 2016 geraadpleeg).

Oscar Pistorius: When trial in the media becomes trial by media. 2015. http://www.news24.com/MyNews24/Oscar-Pistorius-When-Trial-in-the-Media-becomes-Trial-by-Media-20150206 (14 Augustus 2016 geraadpleeg).

Oscar trial voted newsmaker of 2014. 2014. http://www.iol.co.za/news/crime-courts/oscar-trial-voted-newsmaker-of-2014-1822081 (20 September 2016 geraadpleeg).

Proceedings of courts and commissions: Television filming, sound recording and public broadcasting, sketches and photographs. 1984. http://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.alrc/procourt0001&div=1&src=home (5 September 2016 geraadpleeg).

Public and media access in the criminal process working paper. 1987. www.lareau-law.ca/LRCWP56.pdf (5 September 2016 geraadpleeg).

Report of an inquiry into a proposal for the televising of public hearings of the independent commission against corruption. 1990. http://www.ccc.qld.gov.au/about-the-ccc/the-fitzgerald-inquiry (5 September 2016 geraadpleeg).

Schwickard, P.J. en S.E. van der Merwe. 2010. Principles of evidence. Claremont: Juta.

Sound recording of proceedings of courts and commissions: the media, authors and parties. 1984. http://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.alrc/sndrecord0001&div=1&src=home (6 September 2016 geraadpleeg).

South African internet users. 2016. www.internetlivestats.com/internet-users/south-africa (20 September 2016 geraadpleeg).

Supreme Court guidelines for still and television camera and audio coverage of proceedings in the courts of New Jersey. 2003. https://www.judiciary.state.nj.us/pressrel/cameraguidelines.pdf [Oktober 2003 goedgekeur] (18 Augustus 2016 geraadpleeg).

Televising the courts. 1989. Report of a working paper of the Public Affairs Committee of the General Council of the Bar. Londen: General Council of the Bar of England and Wales.

TV cameras to be allowed in English and Welsh crown courts. 2016. https://www.theguardian.com/law/2016/mar/20/tv-cameras-to-be-allowed-in-english-and-welsh-crown-courts-for-first-time (14 Augustus 2016 geraadpleeg).

What does it mean when a jury is “sequestered”?. 2016. http://www.rotlaw.com/legal-library/what-does-it-mean-when-a-jury-is-sequestered (2 September 2016 geraadpleeg).

Zuber, T.G. Report of the Ontario courts inquiry. 1987. Ontario: Ministry of the Attorney General.

 

Eindnotas

1 S v Pistorius 2014-09-12 saaknr. CC113/2013 (GH) 2–3.

2 29.

3 S v Pistorius (vonnisuitspraak) 2014-09-12 saaknr. CC113/2013 (GH) 26.

4 Director of Public Prosecutions, Gauteng v Pistorius saaknr. 96/2015 (HHA) par. 55.

5 Vgl. S v Pistorius (CC113/2013) [2016] ZAGPPHC 724 (6 Julie 2016).

6 Par. 1.

7 Par. 3.

8 2014 1 SACR 589 (GP).

9 Par. 1.

10 Par. 2.

11Par. 3.

12Par. 4.

13Par. 5.

14 Art. 16(1)(a) en (b) Grondwet.

15 1999 4 SA 469 (KH) par. 7.

16 Vgl. Khumalo v Holomisa 2002 5 SA 401 (KH) par. 22.

17 2000 4 SA 973 (KH).

18 Par. 17.

19 Par. 19.

20 Par. 21.

21 Par. 60.

22 Par. 62.

23Par. 63.

24 [2005] 4 All SA 353 (K) par. 31.

25 Par. 9.

26 Par. 14.

27 Par. 15.

28 Par. 19.

29 2001 3 SA 409 (GH) par. 29.

30 Vgl. art. 165(4) Grondwet.

31 SA Broadcasting Corporation Ltd v Thatcher [2005] 4 All SA 353 (K) par. 50.

32 Par. 1.

33 [2007] 1 All SA 384 (HHA).

34 Par. 6.

35 Par. 8.

36 Nou die staatspresident.

37 SA Broadcasting Corporation Ltd v Thatcher [2005] 4 All SA 353 (K) par. 9.

38 Par. 13.

39 Par. 14.

40 Par. 15.

41 Par. 19.

42 Par. 20.

43 Parr. 21–2.

44 Vgl. Grondwet artt. 34 en 35(3).

45 South African Broadcasting Corporation Ltd v Downer [2007]1 All SA 384 (HHA) par. 25.

46 Par. 27.

47 Par. 28.

48 Par. 30.

49 2007 1 SA 534 (KH).

50 Par. 67.

51 2014 1 SACR 589 (GP) par. 11.

52 Par. 14.

53 2000 4 SA 1078 (GH) par. 9.

54 2014 1 SACR 589 (GP) par. 14.

55 Par. 18.

56 Par. 22.

57 Par. 23.

58 Par. 25.

59 Par. 27.

60 Par. 28.

61 Par. 30.

62 [2005] 4 All SA 353 (K).

63 Vgl. In Re St. Andrew’s Heddington [1978] Fam 121, asook J Barber & Sons v Lloyd’s Underwriters [1987] 1 QB 103.

64 Sien Televising the courts: Report of a working paper of the Public Affairs Committee of the General Council of the Bar (1989).

65 House of Lords Bill 30, Session 2003–2004.

66 Thatcher-saak par. 58.

67 Ibid.

68 Par. 59.

69 Par. 60.

70 Par. 61; sien ook Her Majesty’s Advocate v Abdelbaset Ali Mohmed Al Megahi and Al Amin Khalifa Fhima SCCR [2002] 177.

71 Sien Abdelbaset Ali Mohmed Al Megahi v Her Majesty’s Advocate SCCR [2002] 503.

72 Thatcher-saak par. 62.

73 TV cameras to be allowed in English and Welsh crown courts (2016).

74 Biondi (1996:133); sien ook The State of California v Orenthal James Simpson saaknr. BA097211.

75 State v Hauptmann 115 NJL 412.

76 Thatcher-saak par. 66.

77 62 ABA Rep. 1134–5 (1937).

78 77 ABA Rep. 110–1 (1952).

79 Sien Federal rules of criminal procedure (2016:53).

80 Estes v Texas 381 US 532 (1965).

81 Biondi (1996:135).

82 Reël 35 van die Code of Conduct for United States Judges, soos gewysig deur reël 3A(7).

83 499 US 560 (1981).

84 Biondi (1996:135–6).

85 Ibid.

86 Reël 15 van die algemene reëls van die hooggeregshowe en distrikshowe.

87 Thatcher-saak par. 72.

88 Vgl. art. 52 van die Civil Rights Law van 1952.

89 Vgl. An open courtroom: cameras in New York courts (1995–1997).

90 Thatcher-saak par. 73.

91 Vgl. Supreme court guidelines for still and television camera and audio coverage of proceedings in the courts of New Jersey[Goedgekeur Oktober 2003].

92 Cameras in the court (2013:2).

93 3.

94 Electronic Publication of court proceedings report (2016, par. 112).

95 Sien Public and media access in the criminal process (1987).

96 Vgl. Report of the Ontario courts inquiry (1987).

97 Sien Report of the Canadian Bar Association’s special committee on cameras in the courts (1987).

98 (1986), 50 C.R. (3d) 320 (Ont. Prov. Offences Ct.).

99 Vgl. art 67(2)(a)(ii) van die Judicare Act RSO 1980.

100 Vgl. art. 2(d) van die Canadian charter of rights and freedoms.

101 (1993) 78 CCC (3d) 97 (Ont. CA).

102 (1994) 25 CR (4th) 103.

103 13 CCR (2d) 1 (SCC) (1993).

104 61.

105 Ibid.

106 Thatcher-saak par. 81.

107 Vgl. ’n skrywe van die registrateur van die hooggeregshof gerig aan die programdirekteur van die televisiekanaal gedateer 31 Augustus 1998, Re: Renewal of pilot project governing CPAC broadcasts of SCC hearings.

108 Electronic publication of court proceedings report (2016, par. 102).

109 Linton (1993:3).

110 Ibid.

111 Vgl. Sound recording of proceedings of courts and commissions: the media, authors and parties (1984).

112 Vgl. Proceeding of courts and commissions: Television filming, sound recording and public broadcasting, sketches and photographs (1984).

113 Sien Report of an inquiry into a proposal for the televising of public hearings of the independent commission against corruption (1990).

114 Vgl. Electronic media coverage of court: a report prepared for the Federal Court of Australia (1998).

115 Sien Electronic publication of court proceedings report (1998, par. 99).

116 Par. 100.

117 Par. 98.

118 Wet 81 van 2011.

119 Vgl. art. 198(2)(b).

120 In-court media coverage guidelines (2016).

121 Par. 1.

122 Par. 2.1.

123 Ibid.

124 Parr. 2.3, 4.

125 Par. 5.

126 Par. 6.

127 Parr. 7, 8. Ingevolge par. 3 is ’n hoëprofielsaak een waar daar meer as vyf mediaverteenwoordigers gedurende die grootste gedeel van die verhoor teenwoordig sal wees.

128 Par. 9.

129 Par. 10.

130 Par. 11.

131 Ibid.

132 Par. 12.

133 Par. 13.

134 Par. 14.

135 Skedule 1 parr. 1–3.

136 Parr. 4–8.

137 Par. 9.

138 Par. 10.

139 Par. 12.

140 Par. 13.

141 Sien par. 2 hier bo.

142 (1998:593).

143 Dockray (1998:598)

144 Ibid.

145 (1998:146)

146 (2006:1168).

147 (2006:1181).

148 (1996:27).

149 (2006:1186).

150 (1995:102).

151 Oscar Pistorius: When trial in the media becomes trial by media (2015).

152 Moseneke (2015:29).

153 32.

154 Director of Public Prosecutions, Gauteng v Pistorius saaknr. 96/2015 (HHA) par. 3.

155 Vgl. Grondwet art. 174 en par. 2 hier bo.

156 (1998:599).

157 (1998:601).

158 (1998:602).

159 (1996:139).

160 Linton (1993:1).

161 (1993:5).

162 Sien par. 2 hier bo.

163 Electronic publication of court proceedings report (2016, par. 114).

164 Schwickard en Van der Merwe (2010:401). Deskundige getuies is ’n uitsondering op die reël.

165 S v Pistorius 2014-09-12 saaknr. CC113/2013 (GH) 8.

166 (1993:6).

167 2014 1 SACR 589 (GP) par. 11.

168 Vgl. par. 2 hier bo.

169 Oscar trial voted newsmaker of 2014 (2014).

170 (1962:190).

171 Multichoice lifts satellite pay-tv subscriber base to almost 8 million DSTV subscribers (2015).

172 Electronic publication of court proceedings report (2016, par. 62).

173 South African internet users (2016).

174 Media Club South Africa (2016).

175 Oscar Pistorius: Was it right to televise the trial? (2014).

176 Vgl. par. 3.5 hier bo.

177 What does it mean when a jury is “sequestered”? (2016).

178 40.

179 (2015:29).

180 (2015:32).


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post S v Pistorius: Ope geregtigheidspleging, mediadekking van hofverrigtinge en die olifant in die kamer appeared first on LitNet.

Roland Barthes en die belang van outonomie vir die moderne skrywer

0
0

Roland Barthes en die belang van outonomie vir die moderne skrywer

Charl-Pierre Naudé, navorsingsgenoot, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die doel van hierdie artikel is om te besin oor die faktore wat letterkunde as ’n “moderne” verskynsel bevorder of bedreig, met toepassing op die eietydse Suid-Afrikaanse letterkunde (veral in Afrikaans en Engels).

Aan die hand van die insigte van die literêre teoretikus en filosoof Roland Barthes – soos hy dit in sy baanbrekende eerste werk Le degré zéro de l’ecriture (1953) / Writing degree zero (WDZ) (1967a) verwoord – word sekere eienskappe/strewes van die letterkunde as moderne verskynsel belig. Hierdie strewes kenmerk die “moderne letterkunde” op ’n wesenlike manier en het ’n radikale breuk met die voorafgaande historiese verskyningsvorme van letterkunde veroorsaak.

Die vernaamste strewes wat die moderne letterkunde kenmerk, is die volgende: die skrywer se strewe om uitdrukking te gee aan soveel vorme van die letterkunde as moontlik, sy strewe na radikale literêre oorspronklikheid en sy beheptheid met die maak van etiese keuses. Hierdie strewes het een belangrike bestaansvoorwaarde, naamlik die skrywer se outonome uitdrukking.

As agtergrond tot die bespreking van die moderne letterkunde soos Barthes dit sien, word ’n bondige oorsig verskaf van hoe die begrippe skrywer en letterkunde vanaf die oudheid, deur die antieke Griekse en Romeinse tye tot die hedendaagse tyd (die laatmoderniteit) verander het en hoe die Suid-Afrikaanse letterkunde by hierdie verloop inpas. By die lees hiervan word onderskei tussen die terme voormoderniteit, moderniteit en postmoderniteit, wat geskiedkundige eras aandui, en die terme modernisme, postmodernisme en moderne letterkunde, wat literêre strominge aandui.

Barthes bespreek weliswaar die moderne letterkunde aan die hand van ontwikkelings in die Franse letterkunde, maar die fokus van hierdie artikel is ’n toepassing van sy insigte op die moderne verskyningsvorme van die Suid-Afrikaanse letterkunde.

Ek ontleed aan die hand van WDZ die faktore wat die werking van moderne letterkunde, veral die strewe na vryheid van uitdrukking, bevorder of teenwerk. Die ingrypendste ontwikkeling wat die bestaansrede van die moderne letterkunde as verskynsel in die gedrang bring, is juis die invloed van die laatmoderne denke, waarin Barthes (en ander denkers van sy tyd) sentraal staan.

Daarom word ook die dubbelsinnige status van die postmoderne (laatmoderne) outeur aangeraak, naamlik as ’n maaksel wat die toppunt van sy vryheid verbygesteek het en nou op paradoksale wyse die verval van sy belangrikste eienskap, outonomie, in die gesig staar.

Bepaalde implikasies van sienings in WDZ vir eietydse Suid-Afrikaanse literêre dilemmas word behandel. Ten slotte word punte van kritiek op WDZ toegelig.

Trefwoorde: Albert Camus; betrokke letterkunde; écriture; Franse letterkunde; hegemonie; Jean-Paul Sartre; Michel Foucault; mitologie; Roland Barthes; Susan Sontag; Writing degree zero, WDZ.

 

Abstract

Roland Barthes and the significance of autonomy for the modern author

The aim of this article is to reflect on the conditions of literature as a “modern” phenomenon, and the potential of social and intellectual factors to either promote or threaten the functioning of a modern literature. This discussion is applied to contemporary South African literature (in Afrikaans and English).

Using the insights of the literary theorist and philosopher Roland Barthes – as described in his first work Le degré zéro de l’ecriture (1953) / Writing degree zero (WDZ) (1967a) – certain attributes/quests found in “modern literature” are discussed. It is argued that these quests are essential for the activity of a modern literature to exist, and that they had caused a radical break with the historically preceding manifestations of literature.

These primary quests of modern literature are referred to as: the writerly endeavour to create as many forms of literary expression as possible; the quest for radical originality in literary expression; and the modern author’s obsession with making ethical choices. For these quests to exist, an important prior condition is also necessary, namely the author’s autonomy to express him- or herself.

As a broad contextualising backdrop to the exposition on modern literature (as viewed by Barthes), a concise overview is first provided of how the concepts of writer and literature have developed from primeval times to Grecian and Roman antiquity up to present-day late modernity, and how South African literature fits into this picture. (It will be necessary for the reader to distinguish the historical terms premodernity, modernity and postmodernity used in the article from the related literary terms modernism, postmodernism and modern literature.)

Though Barthes discusses modern literature according to developments in his native French literature, the focus of this article applies his insights to South African literature.

According to WDZ there are factors that either promote or thwart the functioning of a modern literature, and the article expounds on these. The most invasive development regarding the existence of modern literature as it has been known up to now, has been the influence of postmodern developments in thinking, a development in which Barthes (and other thinkers of his time) had a central significance.

The consequently ambiguous status of the postmodern (late modern) author is touched on: how this construct has come to outstrip its condition of freedom and paradoxically now faces the disintegration of its most important property, namely autonomy.

Particular implications that derive from the insights in WDZ for contemporary South African literary dilemmas are addressed. The article concludes with a critique of some aspects of the thesis in WDZ.

Provided above is a broad outline of the article, and what follows is a brief summary of the various main arguments.

In the introduction the significance of the term author is discussed as opposed to the term writer. It is clear that Barthes uses author in WDZ in reference to the modern variety of writer. It is noticeable that in contrast to writer, the etymology of the term author shows the connotation “autonomy”, which is central to the definition of the modern writer. It is precisely this autonomy which allows for the heightened significance of both individualism and the ethical quest of the author. The prevalence of the ethical aspect of the modern author’s quest has been very noticeable in the shaping of the South African writer, most notably in opposition to the 40-year rule of apartheid.

My discussion draws a comparison between South African literature and French literature (as described by Barthes). I argue that Afrikaans literature and literary criticism have become strongly infused by English tradition and assumptions, despite at times having shown close links to European literature, notably in the literary revival period of the sixties. In the latter respect Afrikaans literature has differed historically from South African English literature.

The article refers to the important Preface to WDZ written by Susan Sontag (1967), in which she argues that English literatures lacks the “horizon of revolution” presupposed in French literature. In her opinion it is this “revolutionary horizon” that makes the quest for individualism a more single-minded enterprise for writers in a Barthesian scenario.

In comparing the influential Afrikaans writer and literary theorist N.P. Van Wyk Louw with his near contemporary Roland Barthes, it becomes clear that a cultural chasm separated the idea realms of the two authors – to such an extent that the more far-reaching implications of leading modern literary thought, as found in a work like WDZ, was out of reach for Van Wyk Louw, despite his acumen as a thinker and his links to European literature. The article discusses the work of other South African authors, notably J.M. Coetzee and Marlene van Niekerk, and the discourse around their work in the light of a Barthesian approach. As mentioned, this is an approach in which the conditions of unhampered freedom of thought and creation for the individual writer, aesthetically as well as ethically, take central place.

The analysis considers ever more closely the Barthesian argument that the net effect of modern literature should be a force that opens up spaces for psychic, intellectual, cultural and physical liberation. Not for nothing does this thrust for liberation then comprise the two main defining characteristics of a modern literature, namely individualism and the heightened search for ethical interrogation. But, judged by Barthes’s own critique of Jean-Paul Sartre’s ideas of “liberation through literature” (littérature engagée), and judged by his condemnation of socialist realist literature in some communist states of his time, WDZ unequivocally points towards the potential that liberation discourses themselves have to fail the liberation quest and to provide new shackles in the service of totalitarian and prescriptive thinking.

The discussion unpacks some arguments found in current liberation discourses, including postcolonial literary discourse and analyses that might have proscriptive effects which constrain the freedom of texts to speak in their fullness. Some current critiques which, like Barthes’s own critiques delivered in WDZ that criticise such pitfalls in liberation discourses, are discussed.

After having considered the ethical ambit in modern literature and the dangers and constraints that this sphere sometimes faces, the article turns to the equally important ambit of individualism in literature and the dangers and constraints faced here. The apogee of Barthes’s description of individualism in literature is his concept of zero degree writing, which is discussed by analysing the terms used by Barthes to describe this enigmatic concept. The concept is compared with the similar, more well-known concept avant-garde to point out important differences and to shed more light on Barthes’s understanding of literary individualism.

Attention is given to the partial and sometimes erroneous understanding that the concept of zero degree writing has met with among some Afrikaans literary commentators up to now. An analogy is drawn between zero degree writing and a later concept of Barthes’s, namely the concept of the neutral, which amounts to an extension of the zero degree writing concept. Both of these concepts pose implications for the writing of unitary literary historiographies, and the two radical constructs supplement each other.

The potential of the book WDZ to speak to current issues and conundrums, despite its having been written more than half a century ago, is discussed. One such issue (among many possible ones) within the South African context is the contestation between standardised language and dialects. The article uses the views found in WDZ to speculate on this problematic and its implications for literature.

In conclusion, WDZ is briefly reconsidered within the context of a world order that has radically changed since it was written.

Keywords: Albert Camus; écriture; littérature engagée; hegemony; Jean-Paul Sartre; Michel Foucault; mythology; Roland Barthes; Susan Sontag; Writing degree zero, WDZ

 

1. Inleiding

Writing degree zero (voortaan WDZ) van Roland Barthes (1967a), wat in 1967 in Engels verskyn en in Nederlands as De nulgraad van het schrijven (1970) gepubliseer is, is ’n baanbrekende teks van die postmoderne literêre kritiek.1 Dis belangwekkend dat Barthes die term outeur en nie skrywer nie met verwysing na die “moderne” skrywer gebruik – in Frans auteur teenoor ecrivain(e) en in Engels author teenoor die meer generiese writer.2 Soos ek sal aantoon, suggereer die woord outeur vir Barthes die vryheid van uitdrukking waarna die moderne skrywer wesenlik strewe.3 Outeur is dus Barthes se enkelterm vir “die moderne skrywer”. In sy latere werk “Death of the author” (Barthes 1967b) gebruik hy die woord scriptor (naas author) om die verdere ontwikkeling van die moderne skrywer – tot ’n laatmoderne verskynsel – te beskryf.

Vir Barthes is die “moderne” letterkunde ’n baie spesifieke verskynsel. Meer as ooit is die vryheid van die skeppende subjek (die outeur), oftewel sy outonomie (soewereiniteit) as skrywer,4 die beslissende faktor vir die totstandkoming van die letterkundige artefak.5 Meer as tevore is die rigtende idee die skep van letterkunde wat die gegewendheid van taal bevraagteken en wel deur middel van die doelbewus subjektiewe keuses van die skrywer. Die toppunt van hierdie subjektiwiteit is Barthes se begrip nulgraad van die letterkunde en ek bespreek hoe dié begrip volgens hom ’n dieper insig bied in die moderne skrywer se individualistiese strewe. (Agentskap is die term wat ek gebruik met verwysing na die mate van vryheid of bewegingsruimte wat ’n moderne skrywer benodig om sy “artefak” (Barthes 1967a:34) tot stand te bring.)

Ondanks die moderne skrywer (of outeur) se vryheidstrewe, dra die moderne letterkunde ’n etiese opdrag waaraan die outeur gehoor moet gee, ’n opdrag wat radikaal anders as vantevore in die geskiedenis van letterkundeproduksie voorkom. Dis veral hierdie verhoogde etiese strewe – wat volgens Barthes saam met die strewe na individualisme medetiperend van ’n moderne letterkunde is – wat die Suid-Afrikaanse literêre geskiedskrywing van die afgelope halfeeu of langer kenmerk. Hele generasies skrywers het hul identiteit gebou op die aanspraak van ’n polities-etiese strewe. Onder sulke outeurs tel lede van die Sestigerbeweging in Afrikaans, die swart en Engelstalige anti-apartheidskrywers, en die spoken word-digters6 wat sedert die nuwe millennium (ondanks die verstryking van apartheid) voortgaan om hul skrywersidentiteit te vestig op weerstand en bevryding. Dit is verder insiggewend om te let op die prominente rol wat weerstand teen apartheid gehad het in die kweking van belangstelling in Suid-Afrikaanse en Afrikaanse skrywers. Hierdie fokus blyk uit talle bloemlesings en beskoulike oorsigte oor Suid-Afrikaanse skryfwerk, soos The heart in exile: South African poetry in English, 1990–1995 (De Kock 1996), The lava of this land: South African poetry, 1960–1996 (Hirson 1997) en It all begins: poems from postliberation South Africa (Berold 2003), om maar enkeles te noem.

Die titels alleen spreek al boekdele oor die sentrale rol van die politiekebevrydingstema in die Suid-Afrikaanse skryfwerk van die afgelope halfeeu. Verder hoef ’n mens net te kyk na ’n gebeurtenis soos die toekenning van die Nobelprys vir letterkunde aan Nadine Gordimer en die redes daarvoor soos gestel deur die pryskomitee (The Nobel Prize in Literature 1991 s.j.), of na uitsprake van die digter Breyten Breytenbach. Ek haal laasgenoemde aan waar hy homself vroeg in sy loopbaan al in diens van die polities-etiese strewe stel: “As a writer I shall continue attempting to plot the shifts in power and conceptions [...] to help foster notions of ethic resistance [...]” (Breytenbach 2015:44).

Die etiese strewe van die moderne letterkunde is nêrens meer opvallend nie as in die verwagtings van Wes-Europese sisteme vir outeurs wat skryf vanuit troebel politieke omgewings wat buite die Europese wêreld geleë is, soos Suid-Afrika of Suid-Amerika (sien ook Farago in afd. 5.1.2.).

Naas die etiese strewe is die radikale individualistiese strewe tiperend van die moderne letterkunde. Barthes (1967a:57) voer aan: “[It is] towards the middle of the nineteenth century, that classical writing ceased to be universal and that modern modes of writing came into being.”

Wat die moderne letterkunde van alle vroeëre letterkundes onderskei, is dat dit die funksionele verhoudings soos dit in taal bestaan met nuwe betekenisse vervang. “[M]odern poetry [...] destroys the spontaneously functional nature of language, and leaves standing only its lexical basis” (Barthes 1967a:46). Die skrywer vervreem met opset sy geskrif van enige gewone sosiale doel en funksie; of soos Sontag (1967:xxi) Barthes saamvat: “[M]odern literature is the history of alienated ‘writing’ or personal utterance.”

Die gevolg is letterkunde wat bestaan uit ’n vermenigvuldiging van skryfmaniere, die “multiplication of modes of writing” (Barthes 1967a:xxi). Barthes (1967a:47) stel dit soos volg: “Modern poetry is opposed to classical art [die onmiddellike voorloper van moderne skryfkuns in die Franse letterkunde] by a difference which involves the whole structure of language, without leaving between those two types of poetry anything in common except the same sociological intention.” Hierdie gedeelde sosiologiese oogmerk is gewoon: om ’n geskrif te produseer.

 

2. Skrywer en letterkunde in breë geskiedkundige verband

Ten einde ’n historiese begrip te kry van die aanloop tot letterkunde as moderne verskynsel, verskaf ek nou ’n skets van die ontwikkeling van die begrippe letterkunde en skrywer vanaf die oudheid en van daar na die klassieke Griekse en Romeinse tye, tot by die hedendaagse tyd. My keuse om Barthes se idees oor moderne letterkunde te bespreek verraai ’n Wes-Europese literêre verbintenis, maar dit blyk dat skrywer en letterkunde in Afrika-verband oor die eeue heen ’n vergelykbare trajek beskryf.7

In laasgenoemde verband kan ’n mens die Wes-Afrikaanse griots (storievertellers), die Suid-Afrikaanse stamvertellers (Naudé 2013; Madosini 2015) en lofsangers (Lofsangers 2015) beskou om te sien dat hulle soortgelyke trekke deel: gemeenskapsgerigtheid, ’n stigtende, betigtende, betogende of singende inslag; die gebruik van geykte, ongekompliseerde en onderling gedeelde morele uitgangspunte; en min of meer in ’n gegewe formaat. ’n Mens kan sulke skrywers met premoderne digters uit die Westerse tradisie, onder andere die psalmdigters van die Bybel (1000 v.C.–300 v.C.) of Homeros (1200 v.C.–800 v.C.), vergelyk en die genoemde eienskappe ook daar vind.

Dié waarneming lei my daartoe om ’n oorkoepelende raamwerk te soek wat die ooreenkomste kan verklaar, en dit doen ek ooreenkomstig my verwysing na drie makro-eras of tydsgewrigte: die antieke tyd, die moderniteit en die postmoderniteit.8 Die antieke skrywer se rol was ’n verlengstuk van die gemeenskap se waardes en ideale. Dié skrywer het min eie identiteit. Sy identiteit as skrywer is dié van die gemeenskap of ’n monarg. So byvoorbeeld word die psalms of Spreuke in die Bybel histories gekategoriseer as die werk van koning Dawid of Salomo.

Maar die rol van die skrywer in die oudheid was darem nie staties nie. As mens die skrywes van Aristoteles (383 v.C.–322 v.C.) beskou, sien jy dat dit die Attiese skrywer se taak geword het om gemeenskapswaardes te toets deur die gehoor regstreeks by die opvoering van dramas te betrek. Dus het die skrywer se rol algaande losser geword, maar steeds in diens van gemeenskap en gode gestaan.

As mens vorentoe in die tydsverloop gaan na die Atties-geïnspireerde Romeinse klassieke skrywers soos Ovidius (43 v.C.–17/18 n.C.) of Vergilius (70 v.C.–19 n.C.), sien mens hoe die skrywersrol weliswaar meer individualisties word, maar tydens die Romeinse Goue Eeu het keiser Augustus die skrywer Ovidius na die Swart See verban omdat laasgenoemde kwansuis nie genoeg respek vir die gode en die waardes van die Romeinse gemeenskap getoon het nie. Ovidius se lot wys dat die skrywer se rol ondanks groter beweegruimte steeds beperk is.9

Veel later, met die aanbreek van die moderniteit ten tye van die Verligting in Europa (min of meer die middel van die 17de tot middel-18de eeu), word vir die eerste maal van skrywers as individue met ware agentskap gepraat (Barthes 1967b:2). Die moderniteit is die goue era van die outeur. Nooit weer sal hy/sy so outonoom en individualisties werksaam wees nie.10

Met die aanbreek van die postmoderniteit word die outeur as eenheid – as toppunt van kultuurprestasie – weer ontluister. Die postmoderne outeur boet in aan moderniteitsglans, want daar word ingesien dat hy/sy ’n maatskaplike maaksel is. Hierdie feit het implikasies vir die begrip letterkunde, wat nou ’n knooppunt in ’n sosiale en verskuiwende netwerk van betekenisse is en buite die skrywer as individu of persoonlikheid in die samelewing geleë is.

Daar is iets van ’n sirkelbeweging hier te bespeur: die postmoderne outeur herinner opnuut aan die antieke skrywer in sy skynbaar gedelegeerde outonomiteit en in die feit dat die samelewing en nie die outeur nie weer eens gesien word as die “oorsprong” van betekenisse. Maar dié keer is daar tallose waardestelsels en geen oorkoepelende telos nie.

 

3. Die Suid-Afrikaanse letterkunde in die breë geskiedkundige verband

Suid-Afrika verteenwoordig onder meer ’n kulturele vervlegting waarin die eras premodern, modern en postmodern gelyktydig aanwesig is in die vorm van verskillende kulture. Weens die gelyktydigebestaan van hierdie makrokultuurgewrigte en die feit dat hulle naas mekaar, maar relatief geskei, in ons omgewing bestaan – soos in ’n mindere mate in ander soortgelyke demografieë soos Kanada, Suid-Amerika en sommige dele van die VSA – maak daarvan in bepaalde opsigte ’n lewende museum. Oorgelewerde genres soos orale letterkundes bestaan naas die moderne letterkunde-as-stelsel.

Dit is egter hierdie letterkunde-as-stelsel, wat ’n laatmoderne instelling is, wat die betekenis van kulturele inhoude uit die verlede van inheemse kulture volgens sy eie behoeftes en sy eie tydsgewrig gaan verwerk. Dít hou onder meer die gevaar van oorvereenvoudigings en wanvoorstellings van die verlede in. Michel Foucault (1972:5) beskryf hierdie gevaar soos volg in The archaeology of knowledge:“[T]he problem [van die geskiedenis] is no longer one of tradition, of tracing a line, but one of division, of limits; it is no longer one of lasting foundations, but one of transformations that serve as new foundations” (my beklemtoning).11

Foucault sien kulturele inhoude as wesenlik geslote in die geskiedkundige kontekste wat hulle opgelewer het. Die heropneem van idees uit die verlede veronderstel nié ’n ononderbroke proses van ontvouing nie, maar een waarin die oorspronklike inhoude in iets heeltemal anders oorgaan omdat die nuwe konteks, wat die inhoude interpreteer, ’n ander doel dien as die oorspronklike konteks.

’n Mens kan as voorbeeld dink aan die Afrika-begrip ubuntu (wat dui op ’n bewussyn van gemeenskapswelsyn en welsynsbetoning aan vreemdelinge) wat onder andere ’n begrip in die werk van Antjie Krog is. Hoewel die begrip steeds baie lewend is in sommige landelike swart gemeenskappe, kom dit uit ’n premoderniteit (Ubuntu 2016) waar die mens nog nie as individu nie, laat staan nog as individualis, die samelewing gekenmerk het. Om dié begrip as ideaal voor te stel vir die sosiale samehang van ’n diep verdeelde hedendaagse staat is ’n inspirerende oproep, maar binne die nuwe konteks waarskynlik ’n fiksie.

Foucault se werk bevat ’n versoberende insig betreffende geskiedkundige begrippe wat ons vir moderne doeleindes herinterpreteer. Die verlede het al vele kreatiewe fiksies vir die Suid-Afrikaanse letterkunde opgelewer, maar die slaggate vir feitelike aansprake behoort in gedagte gehou te word.

3.1 Roland Barthes en N.P. Van Wyk Louw

Barthes (1915–1980) en Van Wyk Louw (1906–1970) het in min of meer dieselfde tyd geleef en gewerk en albei het baie nadenke bestee aan die aard van die moderne letterkunde. Barthes gee in WDZ by uitstek ’n illustrasie van Van Wyk Louw se ideaal vir die denke in Tristia: “[A]lleen die baie-fyn dink is helder.” Maar as die twee literêre denkers met mekaar vergelyk word, is dit duidelik dat hulle in baie verskillende kulturele gewrigte gewerk het en dat die potensiaal om “baie fyn te dink” afhang van die gereedskap wat ’n skrywer se kulturele omgewing aan hom beskikbaar stel.

Daar is sekere ooreenkomste tussen die twee denkers, byvoorbeeld dat albei ’n groot, onderliggende struktuur oor die werking van die letterkunde veronderstel het. Dis juis in WDZ dat Barthes sy struktuur beskryf (sien afd. 4), hoewel hy later, en selfs teen die einde van WDZ, strukture bevraagteken het. ’n Groot struktuur van die letterkunde is iets is waaroor Louw dikwels bespiegel het (sien Olivier 1992).

Maar daar is ook belangwekkende verskille tussen die twee outeurs. Dis byvoorbeeld tekenend dat Barthes sy struktuur vir die moderne letterkunde as ’n mitologie beskryf (Barthes1967a:10, 33, 58). Dit is ’n term wat kwalik by Louw, die “waarheidsoekende” modernis, sou opgekom het as die toppunt van betroubare maatstawwe.

Volgens Sontag (1967:xiv):

Barthes proposes [a] new myth […] for the purpose of analyzing [another] myth, that of “literature”. […] [All] explanatory models for fundamental states of affairs, whether sophisticated or primitive, are myths. […] Myths are not descriptions but rather models for description [and] for resolving basic antinomies in thought and social existence.

Sontag (1967:xxiv) beskryf voorts Barthes se beskouinge as “metaphor-haunted classifications of an ultimately opaque reality”. Vir Barthes het die ondersoek na letterkunde “soos dit regtig is” verval en kan slegs ’n uitgebreide metafoor dit beskryf.12 Hierdie besef het nog lank nie by Van Wyk Louw gedaag nie, soos Olivier in verband met Louw ook uitwys, onder meer in laasgenoemde se hantering van literêre begrippe as absolutes (sien verder aan). Hierdie verskil gee ’n aanduiding van die afstand wat bestaan het tussen die toonaangewende Afrikaanse denke (verwoord deur Louw) en Europese denke (Barthes) in dieselfde tydperk.

3.2 Die aard van Barthes se gehoor en die plaaslike gehoor

Die gehoor vir wie Barthes geskryf het, was anders in agtergrond en geskiedenis as die plaaslike. Om dié feit te verreken, help om die volle betekenis van die woord vryheid soos dit in WDZ voorkom, te ontsluit (Barthes 1967a:10, 16–7).

Een van die verskille tussen die Franse omgewing waarvoor Barthes in die jare vyftig tot sewentig van die vorige eeu geskryf het en die Engelstalige omgewing (waaruit Suid-Afrika as voormalige kolonie spruit) is die verhouding tot die letterkundebegrip realisme, ’n verskil wat Sontag se voorwoord tot WDZ nadruklik uitlig. In letterkundebeskouings in die algemeen staan begrippe in relatiewe verhoudings tot mekaar en in hierdie onderskeie denknetwerke staan die begrip realisme in verskillende letterkundes in verskillende verhoudings tot die ander begrippe.

Sontag (1967:xiii, my beklemtoning) betoog in hierdie verband:

First, Barthes is addressing a literary community which has for several generations, on most levels, honored and treated as central a canon of contemporary work still regarded as marginal and suspect by the Anglo-American literary community. Such "difficult" literary tendencies as Symbolism and Surrealism, and in particular the line of post-novel prose narrative from the Surrealist fictions to those of Borges, Beckett, and Robbe-Grillet, are taken to occupy the central position in contemporary letters, while most novels in traditional "realistic" forms (such as continue to this day to be critical successes in England and America) are regarded as essentially uninteresting, barely noteworthy products of a retarded or reactionary consciousness.

Sontag maak dit duidelik dat die bevrydingsprojek (etiese aspek) van letterkunde vir Barthes voorop staan en dat literêre modusse wat konvensionele vorme van “realisme” uitdaag, ’n bevryding uit hegemoniese voorstellings bied. Dit bevry van die illusie van ’n wêreld “soos dit is”. Barthes (1967a:67–8) self stel die verknegting wat deur die hegemoniese plaasvind, soos volg: “The writing of Realism is far from being neutral, it is on the contrary loaded with the most spectacular signs of fabrication.”

Ter sprake hier is die belang van ontluistering van vorme van voorstelling wat konvensie geword het en die leser op dié wyse kondisioneer. Barthes (1967a:67–73) bespreek pertinent literêre vorme wat ’n gebrek aan selfontluistering toon, onder meer die sosialistiese realisme wat in sy tyd voorgekom het in verdrukkende kommunistiese samelewings.

Die “community” waarna Sontag in die aanhaling hier bo verwys, is die Franse letterkundegemeenskap vanaf die aanbreek van die moderne letterkunde rondom die draai van die 20ste eeu. In die Engelse letterkundes, meen sy, word werk deur skrywers wat deur Barthes as toonaangewend beskou is, gemarginaliseer as “eksperimenteel” of “avant-garde”. ’n Mens kan vermoed dat die (Suid-)Afrikaanse letterkunde ewe geneig sou wees om ’n hele “canon of work” wat buite sy hoofstroomerfenis val, as marginaal te beskou. Een voorbeeld hiervan is waarskynlik die ongenuanseerde gebruik van ’n hedendaagse term soos magiese realisme.13 ’n Ander voorbeeld is Hein Viljoen (s.j.) se beskrywing van die begrip surrealisme in sy inskrywing “Literatuursosiologie” in Literêre terme en teorieë.14

Die Afrikaanse, in teenstelling met die plaaslike Engelse letterkunde, het wel ’n “Paryse fase” wat die beweging van Sestig opgelewer het, en voor dit was daar die Romaans-geïnspireerde skrywer en vertaler Uys Krige se werk. In hierdie opsig is Afrikaans sy portuurletterkunde vooruit,15 hoewel dit nie beteken dat die genoemde verbeeldwyses en mentaliteit wat Sontag so bewonder, die Afrikaanse letterkundebedryf op die duur deursuur het nie. Die “betrokke” fase van André P. Brink, byvoorbeeld, kan gesien word as ’n bestendiging van realistiese uitbeelding ná sy aanvanklike eksperimentele fase soos aangetref in Lobola vir die lewe (1962).

Sontag impliseer voorts dat dit hierdie “teenkonvensionele” tradisies is wat vir Barthes en die Franse letterkunde sentraal staan en wat Barthes se grondige ontluistering van die begrip letterkunde moontlik maak.

Om op te som: Dit lyk of die Afrikaanse sfeer nader aan die “Barthesiaanse” sfeer staan as die Engelse letterkunde waarna Sontag verwys, maar dit beteken nie dat haar voorbehoude nie van toepassing op Afrikaans is nie. Dit hang nie af van die verskeidenheid literêre vorme wat in ’n letterkunde aanwesig is nie, maar van hoe dit toegelaat word om grondliggende definisie aan die geheel te gee.16 Die letterkundige Philip John (2009:13) waarsku oortuigend dat die Afrikaanse resepsie tans die gevaar loop om soos “’n geslote baan” te funksioneer waarin werke met die tyd verander, maar “die konseptuele skema” wat “gebruik word [...] om te beskryf, te verstaan en te evalueer” verstar het. Hy meen dié geslotenheid is te wyte aan ’n te noue verbintenis van die resepsie met die akademie, spesifiek ’n akademie wat op behoudende wyse funksioneer. Daarteenoor, volgens Sontag (1967:xviii), draai die Franse resepsie om “die horison van revolusie”, ’n metafoor wat regstreeks met die Franse geskiedenis skakel. Die implikasie is dat so ’n sisteem meer geneig sou wees om oop te staan vir omwentelinge. Volgens Sontag ignoreer die Engelstalige letterkundige sfeer die meer radikale implikasies van moderne letterkundige strewes; en by implikasie van my aanvoering hier bo, bestaan die moontlikheid dat die (Suid-)Afrikaanse sfeer dieselfde doen.

3.3 ’n Metafisika van die letterkunde?

In sy teoretiese werk N.P. Van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek (1992) haal Gerrit Olivier vir Louw aan waar laasgenoemde in Vernuwing van die prosa vra dat daar meer “fantasie”, waarskynlik bedoelende nierealistiese werk, in Afrikaans moet verskyn. Olivier toon aan dat Louw die begrip realisme en ander begrippe (soos fantasie) foutiewelik as absolute begrippe hanteer (soos reeds genoem), en hierin is hy reg. Maar waarna Olivier (1992:31–5) nie in die betrokke passasie verwys nie, is Louw se geïmpliseerde pleidooi in Vernuwing van die prosa. Louw vra vir ’n breër onderbou vir die letterkundebeskouing as wat in sy taal in sy tyd bestaan het, iets wat uitkringend aan álle begrippe, ook die realisme, ’n voller betekenis sou kon gee. Louw se voortdurende bewustheid van die “oningevuldes” in die letterkundebeskouing kom daarop neer dat hy sake met minder sekerheid benader het as waarvoor Olivier hom krediet gee.

Ek wil redeneer dat een van die strewes waarvoor Louw hom beywer het, maar weens die beperkinge van sy tydsgewrig se gereedskap nie heeltemal verwesenlik het nie, dit is waarin Barthes in WDZ wel slaag om aan te bied: ’n metafisika van die letterkundebeskouing.17

 

4. Writing degree zero: Barthes se siening van die moderne letterkunde

In hierdie afdeling gee ek ’n basiese uiteensetting van Barthes se siening van die “moderne letterkunde”, ten einde die (Suid-)Afrikaanse letterkunde in die lig van die kenmerke wat hy as tekenend van ’n moderne letterkunde sien, toe te lig. Eerstens (in afd. 4.1) word sy basiese struktuurelemente bespreek en dan (in afd. 4.2) sy siening van eietydse literêre kodes wat toonaangewend is. Daarna (in afd. 4.3) verwys ek kortliks na Barthes en die aangeleentheid van binêre teenstelling.

4.1 Struktuurelemente

Volgens Barthes (1967a:13–5) is daar drie basiese “struktuurelemente” by die skryf van letterkunde betrokke: taal, styl en écriture. Taal is die medium waarbínne die letterkunde plaasvind. Taal is die verbale grammatika, ’n algemene instrument van kommunikasie wat onderling deur mense gebruik word om behoeftes oor te dra. Dis is ’n maatskaplike, “horisontale” komponent in Barthes se skema. Taal het niks regstreeks met letterkunde te doen nie, maar dit bied die “geografie” vir literêre moontlikhede wat tussen die “kimme van die bekende” (Barthes 1967a:9–3, my vertaling) kán gebeur.

Styl, daarenteen, is die versinnebeelding van die outeur se diepgewortelde ingesteldhede en “humours” (’n samevloeiing van emosionaliteit en rasionaliteit). Styl is ’n private, persoonlike refleks wat in die spel kom. Beide die taal en die styl waarin ’n outeur skryf, is faktore waaroor hy min beheer het, volgens Barthes: “Thus under the name of style a self-sufficient language is evolved which has its roots only in the depths of the author’s personal and secret mythology” (Barthes 1967a:10). Barthes skryf verder oor styl: “[It has] no clear destination, [it is] the product of a thrust, not an intention, and, as it were, a vertical and lonely dimension of thought” (Barthes 1967a:11, my beklemtoning).

Om op te som:

A language is therefore on the hither side of Literature. Style is almost beyond it: imagery, delivery, vocabulary spring from the body and the past of the writer and gradually become the very reflexes of his art. (Barthes 1967a:10, my beklemtoning)

Die taal, ’n blote medium tot uitdrukking, word as “hither side” (duskant) beskryf. Die styl – die persoonlike reflekse van die outeur – word beskryf as “beyond” (aan die ander kant). Die vraag is: Wat lê “tussenin”? En dís waar Barthes se derde komponent ter sprake kom.

Die derde struktuurkomponent in Barthes se skematiese voorstelling van die moderne letterkundige skeppingsproses is die belangrikste, naamlik écriture. Écriture is die outeur se etos – sy moreel-estetiese keuses (Barthes 1967a:xviii) – en vanuit hierdie keuses boetseer hy die vorm van sy werk (waarin hy die ander twee komponente as’t ware giet). Barthes praat van die “moraliteit van vormgewing” (Barthes 1967a:20). Hierdie geskape literêre vormverbind opnuut die uiters private (asosiale) aspekte van die outeur met ’n samelewingsoriëntering. Dis ’n samelewingsoriëntering wat veel meer doelbewus is as die verbintenis tot taal wat die taalspreker kenmerk.

Só skryf Barthes (1967a:19) oor die verskil tussen gesproke taal en die geskrif:

What makes writing the opposite of speech is that the former always appears symbolical, introverted, ostensibly turned towards an occult side of language, whereas the second is nothing but a flow of empty signs, the movement of which alone is significant.

Die outeur kiés sy vorm. Maar die poel van moontlikhede is wel omskryf deur die aard van sy samelewing en geskiedenis. Literêre vorm is dus ’n kwessie van keuse, maar nie ’n volledig vrye keuse nie.

Om op te som: Die taal-as-medium is ’n sosiale instrument en dien die opdragte van die gemeenskapslewe. Skrywe, daarenteen, vind in spanning met die gemeenskapslewe plaas. As mens die vorme van, sê maar, die surrealisme beskou, is dit opmerklik hoe íngeskryf word teen die taal se gewone logika. Hierdie situasie is minder merkbaar in die geval van die “realistiese vorme” van verbeelding (om Sontag weer eens by te haal).18

Met ander woorde, Barthes sien nie letterkunde as ’n verbruiksartikel nie. Dis vir hom belangrik dat letterkunde in ’n mate verbruikersonvriendelik is. Die strekking van goeie letterkunde neig na ontoeganklikheid. Letterkunde word toeganklik eers wanneer die leser die gewone verwagtinge van die taal agterlaat om die herboetsering van betekenis te ervaar:

All writing will [...] contain the ambiguity of an object which is both language and coercion: there exists fundamentally in writing a “circumstance” foreign to language, there is, as it were, the weight of a gaze conveying an intention which is no longer linguistic. (Barthes 1967a:10)

4.2 Toonaangewende eietydse literêre kodes

In hierdie onderafdeling fokus ek aan die hand van WDZ op twee kodes wat nóú saamhang met die etiese strewe van die moderne letterkunde: demokratiese letterkunde en bevryding.

4.2.1 Barthes en demokratiese letterkunde

In Sontag (1967) se voorwoord tot WDZ wys sy daarop dat Barthes implisiet aanvaar dat hy vir ’n linkse, Marxisties-geïnspireerde gehoor skryf. Wanneer hy sy medeskrywer Jean-Paul Sartre se sienings oor letterkunde kritiseer, skryf hy vir ’n gehoor wat hulle deel. Sontag wys hierop omdat sy bewus is daarvan dat Barthes vir sommige Amerikaanse en Engelse “linksgesinde” ore (lees ook: vele “ingeligte” Suid-Afrikaanse lesers) “regsgesind” kan klink. Sy wil waarsku dat Barthes se gemoeidheid met die revolusionêre politiek nie onderskat moet word nie en dat hy vierkant staan in ’n revolusionêre geskiedenis. Dis immers in Parys waar die eerste kommunistiese plaaslike bewind die lewe gesien het, in 1871, bekend as die Paryse Kommune, en waar die Europese studenterevolusies in 1968 begin het. Van hierdie revolusionêre strewes het volgens Sontag veel minder tereg gekom in die koloniale moondheid Brittanje.

“Toeganklikheid” is nie vir Barthes ’n voorwaarde vir letterkunde om ’n demokratiese rol te speel nie. Toeganklikheid kan neig om letterkunde tot “maatskaplikheid” te vervlak. “Maatskaplik gerigte” letterkunde bevat nóg styl nóg vorm, volgens Barthes, en goeie letterkunde werk juis téén die maatskappy se verwagtings vir taal.

Die demokratiese moontlikhede van letterkunde lê daarin dat enigeen met die vermoë daartoe, samelewingstaal kan bevraagteken en op talryke persoonlike maniere kan herboetseer. Die kunswerk as ’n etiese strewe is vir Barthes ’n weerspannige ideaal, soos ek in hierdie artikel aandui.

4.2.2 Barthes en bevryding

Ek verwys in die lig van WDZ na verskillende interpretasies van die begrip/tema bevryding.

Die leser van Barthes besef gou dat bevryding in die moderne sin meer as politieke en maatskaplike bevryding is. Dis in die eerste plek vir Barthes die vryheid om dit wat nog nie gekarteer is nie te bedink en voorstelling daaraan te gee.

Die tema bevryding het tans talle eensydige en verskraalde toepassings gekry. Byvoorbeeld, ondanks die reeds genoemde nietersaaklikheid van literêre toeganklikheid vir bevryding, word (in die naam van postmodernisme) dikwels foutiewelik betoog dat die verval van grense tussen middelmoot- en hoë kuns ’n teken van bevryding is.

Bevryding deur middel van die letterkunde word veral aan die begrip betrokkenheid gekoppel. Ten opsigte van hierdie Franse begrip, littérature engagée (betrokke literatuur), wat sy oorsprong by die skrywer André Gide het (volgens Brink s.j.), is Barthes se denke ryk met implikasies vir die hedendaagse (Suid-)Afrikaanse letterkunde wat betref die behoefte aan sosiale relevansie.

Die begrip betrokkenheid word geredelik met die skrywer Jean-Paul Sartre verbind omdat hy die term beroemd gemaak het. Maar WDZ bevat ’n problematisering van Sartre se begrip, wat ’n groot invloed op die Sestigerbeweging gehad het, en Barthes weerlê effektiewelik Sartre se begrip.

Sartre het dit gehad teen sogenaamde bourgeois-letterkunde. Barthes betoog ook teen hierdie manifestasie van die letterkunde en gebruik trouens Sartre se term daarvoor, maar sy betoog verskil radikaal van dié van Sartre. Sartre het bourgeois-letterkunde “private, verduisterende werke wat net gelees word deur spesialiste” genoem (Barthes1967a:xvi, my vertaling). Hy het in sy eie teks What is literature? die onderskeid getref tussen literêre “inhoud” (essensie) en literêre “styl” (die draer van inhoud of essensie) (Sartre 1950). Goeie, “verantwoordelike”’ letterkunde is volgens Sartre op die heil van die samelewing afgestem en weg van die individualistiese belange van die outeur én die romankarakters.

Met bourgeois-letterkunde bedoel beide Sartre en Barthes letterkunde wat die heersende en eksklusiewe waardes van die heersersklas bevorder ten koste van die uitgestotenes; letterkunde wat ten doel het om ’n hegemoniese wêrelduitkyk te bevorder (Barthes 1967a:55). Sodanige letterkunde stel nie belang in die grondige ondervraging van middelklasaannames nie. Maar in teenstelling met Sartre, glo Barthes in die onmisbaarheid van die “private”, die “geheime”, die “persoonlike” dimensie (woorde wat hy in WDZ gebruik) vir die totstandkoming van ’n sosiaal bewuste skrywer. Dis die private of persoonlike dimensie wat die skrywer toerus om die regte voertuig (vorm) vir sy sosiale verbintenis te vind, aldus Barthes, en wat die toevalligheid van die individuele skrywersgeaardheid met die behoeftes van die tydsgewrig kan verbind. Dus is die private dimensie van die psige juis onontbeerlik vir die skrywer wat die heil van die samelewing opsoek.

In Barthes se skema word die belang van die outeur se outonomie gedurende die skeppingsproses op die spits gedryf, terwyl die belang van die gemeenskaplike – ’n waarde wat neig om die individu te onderbeklemtoon – terselfdertyd óók op die spits gedryf word.

Sartre se begrip betrokkenheid het vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt talle slaggate vir die letterkunde opgelewer. Die Afrikaanse skrywer André P. Brink, so sterk beïnvloed deur Sartre – al protesteer hy dat dit eerder Camus is wat hy bewonder (Brink 2009) – se fase van betrokke skryf is een van die meer suksesvolle voorbeelde van hierdie soort letterkunde. Maar daar is aspekte waarin hy misluk. Hiervan gee Kannemeyer (2005:328–38) blyke: kartonfigure wat optree as maatskaplike “simbole” of “dryfvere” en geplaas word in die plek van volwaardige karakters, asook ’n vooropgestelde funksie vir die verhaal wat as ’t ware “afgedruk” word op gebeure (soos in Gerugte van reën en ’n Droë wit seisoen).

Dis maklik om ’n verband tussen hierdie tekortkomings met aspekte van Sartre se filosofie te sien. In Brink (s.j.) staan die volgende opsomming van Sartre se denke oor betrokke letterkunde: "‘Wáárby is die literatuur dan betrokke?’ vra Sartre dan pertinent – en antwoord pront: ‘By die verdediging van die vryheid.’” As vryheid vir Sartre net so belangrik was as vir Barthes, kan ’n mens vra: Waarom was dit dan nodig vir Barthes om Sartre se begrip as ’n aanslag op vryheid te vertolk? Die antwoord lê juis in Sartre se te sterk klem op die sosiale as werktuig en eindpunt van alle bevryding, ’n klem wat die volgehoue wisselwerking tussen die private en die sosiale soos deur Barthes geteken, oorvereenvoudig en selfs uitskakel.

Daar is ook ander verskille tussen Barthes en Sartre, wat tot vandag uitloop op verskillende vorme van betrokkenheid vir die outeur. Vir Sartre is verantwoordelike letterkunde gelykstaande aan sosiale kommunikasie. Vir Barthes is die saak komplekser: letterkunde is eerstens ’n vorm van teenkommunikasie. Met ’n omweg word die letterkunde ’n kommunikasievorm van ’n paradoksale orde.

Sartre se opvatting van letterkunde as optrede is nog ’n verskil met Barthes. Soos met die term maatskaplike werk dra dié term die konnotasie van sosiale opheffing. Maar die omvattender begrip écriture sluit sosiale opheffing in, en wel deur middel van ’n veilige hawe vir die individualis en die individualistiese.

4.3 Barthes en die binêre teenstelling

’n Binêre teenstelling kan ook ’n opposisiepaar genoem word, maar ek volstaan met die eerste term omdat dit wyd gebruik word in die diskoers oor Barthes (sien Kanaya 2002).

Barthes se opvatting oor hoe die skep van ’n literêre werk gebeur, dryf ’n wig in tussen Sartre se oorversekerde binêre teenstellings. (Onder laasgenoemde tel ’n teenstelling soos “edele samelewing” teenoor “selfsugtige individu”.) Barthes se wig is sy reeds genoemde derde term, écriture: “Neither strictly historical nor irredeemably personal, écriture occupies a middle ground; it is essentially the morality of form” (Barthes 1967a:15).

Die bestaan van die binêre teenstelling is ’n kenmerk van die maak van begrippe vanaf die vroegste tyd tot diep in die moderniteit (Binary opposition s.j.), maar dis Barthes en nie Sartre nie wat op die tekortkominge hiervan wys. Dit is eers in die laatmoderne gewrig – waarvan Barthes en Foucault kenmerkend is – dat hierdie manier van begripmaking tot ’n val kom. Daar is soortgelyke bevraagtekening van ander binêre pare, soos beskaafd/barbaars (deur die postkoloniale kritiek) of man(lik)/vrou(lik) (deur die genderpolitiek), of die eeue oue teenstelling liggaamlik/sielkundig (wat deur die hedendaagse dissipline van die neurosielkunde gedekonstrueer word). Barthes se skema vir die totstandkoming van die literêre produk, met sy drie sentrale terme, was toonaangewend in die aanslag op die binêre teenstelling.

 

5. Die bedreiging van die outonomie van die moderne outeur

Barthes lewer in WDZ ’n betoog teen letterkundige vorme en redenasies wat sonder die nodige begronding daarop aanspraak maak dat dit “bevryding” bevorder. Die versugting na “ordelike” en maklik verstaanbare letterkunde, soos in die sosialistiese realisme wat dekades lank in kommunistiese state voorgekom het, kom spesifiek in WDZ onder skoot (Barthes 1967a:67–74) en word in WDZ as ’n emblematiese voorbeeld van pseudobevrydende letterkunde gehanteer.

In hierdie afdeling belig ek drie bedreigings vir die outonomie en wesenseienskap van die moderne skrywer en moderne teks. In afdeling 5.1 kyk ek na faktore wat teksinterpretasie wil verskraal of aan bande lê. Dikwels is hierdie negatiewe faktore juis aanwesig in die vorm van ’n etiese oproep. In afdeling 5.2 beskou ek die versoeking vir skrywers om oppervlakkige of tydsgebonde oorwegings te dien in plaas van diepgaande sosiale problematiek wat Barthes as “Geskiedenis met ’n hoofletter G”, beskryf. In afdeling 5.3 bespreek ek hoe oppervlakkige opvattings oor wat ’n skrywer “behoort te wees” sy outonomie, en veral die outonomie van die teks, ten nadele kan strek. (Sien ook die aansluiting by afd. 7.)

5.1 Faktore wat die spel van die teks bedreig

Suid-Afrika het ’n geskiedenis van kru pogings om die vryheid van die kunswerk en die outonomie van die skrywer te beperk, iets wat vandag nog voortduur. Daar was die amptelike sensuur van kuns en letterkunde onder apartheid en in postapartheid word owerheidshoudings jeens die kunste gekenmerk deur aanvalle op kunswerke as draers van “disrespek”, “pornografie” of “apartheid”. Sulke politieke aanvalle op die kunstenaar en die outonomie van die kunswerk is nie die onderwerp van my artikel nie. Gevaarliker vir die vryheid van die kunswerk is tendense in intellektuele en akademiese kringe wat die teks en die leser se vertolking daarvan wil “stuur” of voorsê en sodoende die teks aan bande lê.

Van hierdie tendense kom onder meer voor in die ideologiekritiek, ’n kritiese dissipline wat vele gedaantes aanneem. Ideologiekritiek in sy verskillende vorme is uitgebreide verstaansraamwerke wat diskriminasie en ongelykheid in houdings en in lektuur onder die loep probeer neem, en hiermee is nie as sodanig fout te vind nie. Ideologiekritiek bekritiseer die swyende ideologiese inhoud van bepaalde sienings wat in die samelewing aangetref word en wat met die voorveronderstelling werk dat dit self “objektief” is. Die ideologiekritiek het uit die Marxisme gegroei, dus uit dieselfde raamwerk wat Barthes se eie denke gevorm het. Die term is vrylik te vind in post-Marxistiese kritiek, soos in dié van Nathwani (2014), wat ek hier onder bespreek. Dit kan egter waardevol wees om die risiko’s vir vertolking van kunswerke te beoordeel wanneer ideologiekritiese verstaansraamwerke van watter aard ook al gebruik word om ’n kunswerk te benader.

Ek bespreek hier onder voorbeelde uit die meer onlangse letterkundebeskouing wat die gevaar van eietydse politieke en ideologiese druk om die betekenis van werke te verskraal, illustreer. Ten einde hierdie gevaar te peil, moet weer eens as agtergrond genoem word dat van die belangrikste verstaansraamwerke wat apartheid die stryd aangesê het – en ook ’n sterk invloed op fiksie gehad het – ’n binêre aard het.19 Ons onmiddellike politieke geskiedenis ondersteun dus nie vryheid van denke soos dit deur Barthes verstaan word nie.

Verder is dit insiggewend om in gedagte te hou dat die groei van letterkundeproduksie as ’n globale vermaakbedryf maklik-verpakbare etiese oplossings in tekste gesog gemaak het. Die gevaar hiervan vir Suid-Afrikaanse letterkundige werk word vererger as ’n mens die simboliese betekenis van bevryding van apartheid vir talle in gedagte hou. Dis ’n simboliese betekenis wat groot druk op die Suid-Afrikaanse skrywer uitoefen, met reg ook, maar ook ten onregte. Barthes (1967a:xviii, 15) praat van letterkunde ter wille van verbruik; en morele aspirasies kan ook ’n vorm van verbruik word.20

5.1.1 Die gevaar van oorvereenvoudiging

In haar artikel “The content of the form and other textual politics: Configurations of nationhood and citizenship in Disgrace and Agaat” redeneer die Nederlandse letterkundige Rosemarie Buikema (2011) dat groot literêre werke om ’n interdissiplinêre benadering vra vanweë die komplekse intertekstuele spel wat sulke werke kenmerk. Soos uit die genoemde artikeltitel hier bo blyk, stel sy haar punt aan die hand van twee tekste, Agaat van Marlene van Niekerk en Disgrace van J.M. Coetzee, en sy wys hoe enkelvoudige lesings van hierdie romans die reikwydte daarvan verloën. Sy bespreek die ideologiese kritiek wat die twee romans moes verduur. Oor Disgrace skryf sy:

The fact that there were clear-cut differences between black, white and gender-specific interpretations of the novel was a striking feature of this heated debate. Black readers and critics characterized the trenchant images of black violence as unproductive and stereotypical, while white readers saw the way in which the white Lucy takes her historical colonial guilt upon her shoulders as far too fatalistic (Banville 2000; Gorra 1999). Feminist readings, moreover, criticised the affirmation of the connection between passivity and femininity (see also Krog 2004). (Buikema 2011:2)

Dis opvallend dat die onderskeie kritiese uitsprake wat Buikema uitwys, almal vanuit raamwerke van bevrydingsdenke gemaak is.

In die geval van Agaat skryf Buikema (2011:2):

This novel too fell prey […]. There were serious allegations from the politically conservative wing [vanuit Afrikaner-geledere] who blamed Van Niekerk for squandering Afrikaner heritage. The cultural philosopher Johann Rossouw accused Van Niekerk of pleading for the “selfopheffing” (voluntary elimination) of Afrikaner culture in favour of an opportunistic association with a globalising English-speaking South African cultural elite.

Buikema verwys ook na ’n tweede, meer gunstige, maar eweneens eensydige lesing van hierdie roman:

In the Netherlands too the journalistic reception of Agaat explicitly states that the lengthy novel’s true meaning is allegorical. In an admiring review in De Volkskrant (12 May 2006), Fred de Vries writes for instance that “Agaat is an allegory of Afrikaner history of the past fifty years”. He carefully connects the dates of the family story to historical facts. The birth of Agaat coincides with the institutionalization of apartheid in 1948, and the birth date of another central character recalls the Sharpeville protest instigated by schoolchildren in 1960. […] And so on. (Buikema 2011:3)

Dit is Buikema se oogmerk om reduksionistiese vertolkings van Agaat uit te wys, met ander woorde benaderings wat die interaksie van “intratekste” (my woord) binne die roman – die spel tussen die motiewe, narratiewe en temas – asook die spel tussen die romanteks met ander, bestaande tekste (intertekstualiteit) ontken of aan bande lê. Dit is die gevaar van teksverskraling waarteen Barthes pertinent in WDZ waarsku.

Al die interpretasies wat in Buikema se bespreking ter sprake kom – die gender-, allegoriese en rasinterpretasies (vanuit sowel wit as swart geledere) is eensydige vertolkings. Almal behalwe een van die vertolkings (van albei die romans) is gemoeid met bevrydingsdiskoers of is daardeur ingekleur: die genderinterpretasie, die interpretasie uit swart geledere van Disgrace en Rossouw se interpretasie van Agaat, asook die vrese van wit lesers oor die houding van politieke oorgawe van Lucy, die dogter van Lurie (Disgrace).

Die verrassende oorsprong van die reduksionistiese aard van hierdie vertolkings – die feit dat dit juis uit bevrydingsdiskoerse spruit – word nie deur Buikema aangeraak nie, maar is belangwekkend. Dit toon dat interpretasies wat met bevrydingsdiskoers te make het, óók die bevrydingsprojek van die letterkunde soos deur Barthes gesien, kan ondermyn.21

5.1.2 Die druk van die Suid-Afrikaanse politieke realiteit

Die Suid-Afrikaanse politieke realiteit hou geweldige tematiese potensiaal vir die eietydse outeur in. Maar weens die oordonderende teenwoordigheid daarvan kan dit voorskriftelike vertolkings in die hand werk wat op die duur net so skadelik kan werk as onregmatige politieke druk.

Die Waarheid-en-Versoeningskommissie het vele tekste tot gevolg gehad wat regstreeks met hierdie ingrypende gebeurtenis handel, onder meer tekste deur Antjie Krog. ‘n Aantal ander tekste handel onregstreeks met hierdie enorme geskiedkundige gebeurtenis.

Die WVK-gebeurtenis het ook ’n herkarteringseffek op die literêre kritiek en resepsie in Suid-Afrika gehad. Dit het voortaan noodsaaklik geword om meer onlangse werke deur die bril van politieke versoening te bekyk, aangesien hierdie tema so dikwels aan bod begin kom het. Een so ’n belangrike kritiese beskouing is H.P. van Coller (1997) se “Die waarheidskommissie in die Afrikaanse letterkunde: Die Afrikaanse prosa in die jare negentig”.

Die genoemde teks van Van Coller is ’n genuanseerde beskouing, maar toon duidelik die morele druk van die tydsgees van postapartheid. Die WVK-gebeurtenis het met groot dringendheid die interpretasies van Suid-Afrikaanse tekste in ’n bepaalde rigting begin stuur en dit het die potensiaal om die vryswewendheid en veelkantige betekenisgenerering van tekste aan bande te lê op die maniere waarteen Buikema waarsku.

Slegs ’n werk se eie tekstuele kragveld, inbegrepe die regte lesing van die outeur se etiese keuses, mag die betekenisse van ’n werk omskryf. Die latere Barthes (Buikema (2011:4) praat juis van die wisselwerking tussen die punctum en “connotative signification”, wat veronderstel dat die leser versigtig moet wees om tekste se betekenisse af te sluit. Buikema (2011:6, my beklemtoning) waarsku teen hierdie soort afsluiting met haar eie verwysing na Barthes se begrip van die punctum in sy bespreking van fotografie (Barthes 1980): “[The punctum’s] [...] immediacy stirs the art critic although it withdraws from connotative signification. [...] [It] changes the focus from meaning to the signifier […].” Die implikasie is dat die komplekse teks “onttrek” van die vasstelling van betekenis sodra dit te naby aan definisie kom. Buikema (2011:4, my beklemtoning) gaan voort oor wat sy as ’n antwoord op hierdie gevaar van betekenisinperking sien:

The underlying idea [van ’n intertekstuele vertolking] is that cultural artefacts come about in a force field of global and local developments and that, as a sign system and text, the work of art has an openness and mobility that Bakhtin and Kristeva have described with the term “intertextuality”.

Volgens Buikema is die intertekstuele spel van die teks van absolute belang.

Ter verdere illustrasie van die gevaar wat Buikema uitlig, beskou ek Coetzee se teks Disgrace in die lig van ’n handvol interpretasies daarvan. Al drie beskouings is voorbeelde van postkoloniale literêre kritiek, wat per definisie met die teks as bevryding te doen het.

Heelparty akademiese interpretasies van Disgrace voer aan dat die roman onder meer handel oor die onoorkomelike stiltes wat heers in kulturele interaksies wat geen middelgrond gemeen het nie (Lurie/Lucy aan die een kant, Afrika/Petrus aan die ander kant). Daar word dan gewys op die morele groeivoordele wat die stropende situasie vir die hoofkarakter, die “Westerling” David Lurie, inhou.

Drie kommentators, naamlik Joshua Richman, Mike Marais en Jana Maria Giles, fokus op die wyses waarop die hoofkarakter David Lurie sy aannames agterlaat ten einde respek vir menslike/kulturele/politieke “andersheid” (“alterity”) te kry.

Richman (2015) fokus op die botsing tussen die Westerse kulturele idee van eiendomsbesit (wat hy terugherlei na John Locke) en die Afrika-domein waarin Lurie as Westerling en voormalige onderwerper hom bevind. Volgens Richman het ons hier te make met ’n Hobbesiaanse situasie van politieke magsoorgang, waarin die lewe soos Hobbes dit beskryf het, “nasty, brutish and short” is. Richman dui baie oortuigend die ooreenkomste aan tussen beskrywings aan die einde van Disgrace en beskrywings in Thomas Hobbes se Leviathan. Hy verwys ook oortuigend na tekens van Hobbes se invloed op vroeëre werke van Coetzee, veral Life and times of Michael K. Hierby voeg ek Coetzee se Waiting for the barbarians.

Marais (2006) wys op die noodsaak van verbeelding as die draer van etiese moontlikhede om chauvinistiese selfopvattings te oorkom en die individu in kontak met “die ander” te plaas. Tekenend van hierdie belang van die verbeelding is waar David Lurie ophou om aan Bev, die hondeversorger, as onaantreklik te dink en selfs ’n verhouding met haar aanknoop.

Giles (2015:35) eindig haar artikel soos volg: “Now that David has lost his power, can we – should we? – listen to his voice?” Giles besin oor die moontlikheid van ’n “postkoloniale sublieme” wat mense wat in botsing met mekaar lewe se andersheid met mekaar kan versoen. Sy sê (2015:7, my beklemtoning) oor die waarde van die sublieme (as synde dié simbool van die eties-estetiese soeke van Westerse kultuur): “One factor in articulating a postcolonial sublime may then be to consider whether the sublime must entail an appeal to the metaphysical.” Dít is vir Giles ’n probleem wat sy dan oplos deur ’n “materiële sublieme” voor te hou as die antwoord vir eietydse versoening – ’n sublieme wat in menslike interaksie en in die verbintenis hiertoe gevind sou kon word en nié in transendentale waardes nie. Dit lyk of Giles die Westerse soeke na die transendentale soos beliggaam deur Westerse filosowe soos Kant – wat sy breedvoerig bespreek – sien as ’n strewe wat die Europeër vervreem het van die ontdekking van “die ander” se menslikheid. Die implikasie is dat die Europese soeke na ’n transendentale sublieme ’n hoogdrawende strewe ontdaan aan die nodige onderlinge menslikheid was.

Al drie hierdie interpretasies wys op ’n kulturele botsing waarin die Afrika-komponent, wat die mag verkry het in Disgrace, relatief “onskuldig” (my woord) teenoor die “skuldige” Westerse komponent funksioneer. Die “Afrika-komponent”, versinnebeeld deur Petrus en sy vriende, word ná ’n geskiedenis van apartheidsonderdrukking heel verstaanbaar nié voor die keuse (laat staan nog die noodsaak) van introspeksie geplaas, soos wel die geval met die wit man David Lurie was nie.

As ’n mens aan die hand van hierdie drie interpretasies – wat almal die retoriese struktuur van postkoloniale bevrydingsdiskoers toon – moet oordeel, sal die afgrensing van die spel van betekenisse in die roman Disgrace min of meer by hierdie oordele volstaan. Dit gaan vir hierdie kommentators immers oor ’n bevryding uit die hegemoniese politieke nalatenskap van die Europese kolonialisme.

Ek wil egter een van verdere vertolkingsmoontlikhede ondersoek, een wat waarskynlik onwelkom of onnodig sal wees binne die postkoloniale versoeningsdiskoerse waarvan hierdie drie interpretasies voorbeelde is.

Lurie se verkryging van empatie en wysheid deur middel van aftakeling (waarvan onder meer die siek honde ’n metafoor is) en wat Westerse kulturele afwenning versinnebeeld, sou egter die omgekeerde implikasie kon hê, naamlik dat kultuurgewrigte wat in ’n opwaartse fase van ontplooiing verkeer – byvoorbeeld in ’n bevrydingsfase (soos Petrus en sy mense) – minder geneig is tot hoë vlakke van empatiese belewenis in hul bestaan as gemeenskapsentiteite. Die Hobbesiaanse inslag onderliggend aan Coetzee se werk (waarna Richman verwys) sou so ’n interpretasie kon ondersteun. Die teksmoontlikhede van Disgrace sou by implikasie die Afrika-komponent (van Petrus) in die roman gelyk kon stel aan ’n ewe aanvanklike, ewe wrede fase van die Europese kultuur, wat trouens die latere Europese kolonialiseringsfase opgelewer het. Dis ’n interpretasie wat die implikasie dra dat nuutbevryde bevolkings eweneens ontdaan is van “onskuld” en net so geneig tot “skuld” sou kon wees as die bevolkings in ’n vroeë Europa. Hierdie interpretasie sal ’n vertolking wees wat die binêre teenstelling skuldige kolonialisme / Afrika-onskuld, asook die binêre teenstelling Europese uitbuiting / verontregte slagoffers, problematiseer en verdere bevraagtekening in die hand werk, soos wat ’n mens van ’n goeie postmoderne roman kan verwag.

Trouens, Coetzee se jongste roman, The childhood of Jesus, toon ’n verrassende aansluiting by sy vroeëre hantering van samelewings met Hobbesiaanse trekke: dit suggereer ’n ironiese toevlug vanuit ’n globalistiese, Hobbesiaanse wêreldorde waarin vlugtelinge wat deur radikale sosiale skommelinge opgelewer is, hulself in ’n bloedlose, flegmatiese kwasisosialistiese samelewing begeef waarin persoonlike kenmerke soos identiteit en afkoms afgelê word. Soos in Disgrace word betekenisse in die nuwe orde radikaal herdefinieer, en weliswaar so ingrypend dat vergelykings met die vroeghistoriese aanvang van die wêreldwye Christendom getrek kan word.

Een resensent, Jason Farago (2013), vra oor hierdie toespeling in The childhood of Jesus: “Might the ideals that many of us advocate – ideals of freedom and resistance to hegemony – necessitate an epistemological rupture as profound as that of early Christianity?” ’n Ander resensent, Patrick Flanery (2013), vra soortgelyke vrae oor die roman. Die roman toon ’n tematiek wat baie verder gaan as die tema van postkoloniale skuld en onskuld. Dis Coetzee se interpretasie van die onmenslikheid van groot, terugkerende kragte in die geskiedenis asook die tragiese aard van menslike morele strewes.

Die boek herinner die leser daaraan dat Coetzee eintlik nog altyd met hierdie dieper vrae geworstel het. So stel Farago (2013) dit:

[Coetzee] rarely conformed to the global literary world’s expectations of an engaged, white South African writer. Unlike Nadine Gordimer, his fellow Nobel laureate, or Breyten Breytenbach, who was imprisoned by the regime, his books did not offer satisfying dissections of the apartheid state’s brutalities; they evaded, experimented, contorted themselves into self-contradictory poses.

My voorgestelde interpretasie van die teksmoontlikhede in Disgrace suggereer insgelyks ’n wyer etiese kritiek as wat in die bogenoemde postkoloniale studies aan bod kom. ’n Mens vermoed dat postkoloniale literêre kritiek die gevaar loop om vertolkingsmoontlikhede af te sluit ten einde dringende, voor die hand liggende etiese doelstellings te bevredig.

5.1.3 Vertroebeling deur bevrydingsdiskoerse

Vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt gesien, kan die belang van bevrydingsdiskoerse nooit onderbeklemtoon word nie. Ongelukkig, soos Barthes in WDZ aantoon, versterk bevrydingsdiskoerse soms hegemoniese strukture (soos in sy voorbeeld van sosialistiese realisme) in plaas daarvan om dit te transformeer.

In haar artikel “Die skryf vind plaas in selfgeveg: versoeningstrategieë in Kleur kom nooit alleen nie deur Antjie Krog” kom die letterkundige Marlies Taljard tot die volgende gevolgtrekking: “Soos reeds betoog, veronderstel die blote skryf in ’n feministiese idioom reeds die oorskryding van die grense van ’n teoretiese en filosofiese sisteem wat deur manlike, ‘objektiewe’ waardes gedrewe is” (Taljaard 2006:20, my beklemtoning). Dis ’n aanvegbare gevolgtrekking wat met een haal ’n boeiende artikel verdag maak. Die nodige voorwaardelikheid wat hierdie terme behoort te verbind, het geleidelik in Taljard se bespreking weggeval.

In sy artikel “On privilege: a leftist critique of the Left” toon die post-Marxistiese kommentator Nishin Nathwani (2014) aan hoe individue wat sowel vanuit bevrydingsraamwerke as vanuit verdrukte sosiale posisies skryf, dikwels onwetend hegemoniese magstrukture in hul betoë bevorder. Nathwani se artikel dekonstrueer die bevrydingsraamwerk genaamd “privilege” (bevoordeling), ’n hedendaagse denkstroming van bevryding wat op identiteitspolitiek berus en veral in Amerika en Brittanje voorkom. Die plaaslike diskoers van “white privilege”, wat werk met die binêre teenstelling wit/niewit, eggo juis die “privilege”-diskoers in die VSA en Brittanje.

Maar, só waarsku Nathwani (2014): “The task of ideology critique is [...] to understand how oppression is perpetuated from multiple nodes, even unlikely ones” (my beklemtoning). Verdrukking word volgens sy artikel nie slegs vanuit magsblokke gegenereer nie, maar vanuit al die talle magsverhoudinge wat die samelewing kenmerk. ’n Onderdrukte man sou byvoorbeeld dieselfde uitbuitende magsverhoudinge teenoor kinders en vroue kon bevorder; of ’n onderdrukte vrou sou dit kon doen in ’n verhouding met ’n ewe onderdrukte gay metgesel.

Die feit van verdrukking verseker ook nié dat slagoffers groter toegang, of groter oopstelling, vir liminaliteit of liminale sones (sones van oorgang of vermenging van wêreldbelewenis), of vir empatiese sones sal openbaar soos wat Taljard se artikel suggereer nie.

Nathwani het dit teen die onkritiese gelykstelling per definisie van verdrukte identiteite aan bevrydingsmoontlikhede. Hy het dit veral teen die gelykstelling van diskoerse wat op bevryding gemik is met bevryding as sulks. Hy maak die radikale stelling dat onkritiese gelykstellings van hierdie aard die totalitêre struktuur weerspieël wat deur sulke denke die stryd aangesê word: “[This] collapse of power and identity is characteristic of totalitarian thinking”; “In ideology critique, there is no class of interlocutors who, qua class, are excluded from critical interrogation,” skryf hy.

Waar Taljard die feministiese diskoers onvoorwaardelik verhef tot draer van bevryding, doen sy presies dit waarteen Nathwani waarsku. So skryf sy byvoorbeeld oor die liminale sone, wat volgens haar een van die temas in die bundel is: “’n Mens sou dus kon verwag dat die tipe kuns wat in die ondergrondse sone gegenereer word, ten minste onder andere op versoening gerig kan wees” (Taljard 2006:6, my beklemtoning). Hier word die liminale sone onkrities met die waarskynlikheid van morele groei (en by implikasie wat Suid-Afrika betref, met nasionale versoening) verbind. Maar die liminale sones van die Ku Klux Klan se inwydingsrituele, om maar een voorbeeld te noem, het nie tot nasionale versoening gelei nie en was ook nie daarop gemik nie.

En mens sou kon vra: Is die kuns, selfs groot kuns, noodwendig gerig op heling, groter menslike egtheid en versoening? Elders in hierdie artikel toon ek aan dat Barthes in WDZ sulke morele aannames ten opsigte van Sartre se werk bevraagteken (sien afd. 4.2.2), en ek trek hierdie insig deur na ’n grootse digterlike drama van Van Wyk Louw, Die dieper reg, wat ook nie versoening in die hand gewerk het of daarop gemik was nie (sien afd. 9).

Nathwani benadruk dit dat sy kritiek op die totalitêre trekke van sommige bevrydingsdiskoerse nié die noodsaak van bevryding verminder nie. Wat belangrik is, volgens hom, is dat bevrydingsdiskoerse méér krities, nie mínder krities nie, moet wees – en by implikasie meer selfkrities moet funksioneer. Krities-ondeurdagte bevrydingsdiskoerse, soos Nathwani suksesvol impliseer, het ’n negatiewe invloed op die vertolkingsmoontlikhede van tekste en strek die bevrydingsrol daarvan uiteindelik ten nadele. 

5.2 Versaking van die geskiedenis “soos dit regtig gebeur”

In die revolusionêre woordeskat, waarvan Barthes se diskoerse deel uitmaak, bestaan die woord radikaal. Dié woord word gebruik om te verwys na veranderinge of wendings in die samelewing wat “fundamenteel” is, en die woord is afgelei van die Latynse woord vir wortel. Die term sinspeel op die Marxistiese siening van die samelewing waarin daar ’n onderbou en ’n bobou is. Veranderinge aan die samelewing se onderbou is radikale veranderinge. In WDZ is daar verwysing na skryfwerk wat ingee aan “die taal” soos dit normaalweg bestaan sonder om ag te slaan op die (radikale) influisteringe van die outeur se persoonlike mitologie en sy persoonlike vormgewing. Dit sal tot gevolg hê dat die skryfwerk op die oppervlak bly beweeg, volgens Barthes (sien afd. 4.1). Nieradikale skryfwerk sal, in Barthes se terme, gelykstaande wees aan samelewingshervormings wat in die bobou gebeur en die onderbou – diepgaande fasette – van die samelewing ignoreer. Die skrywer se kontak met die onderbou van die individuele én gemeenskaplike psige is kardinaal belangrik vir die totstandkoming van die groot kunswerk, aldus WDZ.

Ek haal ’n uitspraak oor geskiedenis aan uit WDZ:

Now it is when History is denied that it is most unmistakably at work; it is therefore possible to trace a history of literary expression which is neither that of a particular language, nor that of the various styles, but simply that of the Signs of Literature, and we can expect that this purely formal history may manifest, in its far from obscure way, a link with the deeper levels of History. (Barthes 1967a:2)

Deur History, Signs en Literature met hoofletters te skryf, impliseer Barthes dat daar ook history, signs en literature bestaan wat met kleinletters geskryf behoort te word, omdat dit minder fundamenteel is. Daarteenoor, as die skrywer homself oorgee aan die veelduidigheid en onbevatlikheid van ’n estetiese keuse, maak hy homself oop vir vorme van samehang en insig wat nie in die normale gebruik van taal beskikbaar is nie. Hierdie oopstelling plaas sowel die leser as die skrywer in kontak met die “dieperliggende Geskiedenis” (met ’n hoofletter, soos deur Barthes geskryf).

Een van die interessantste beskrywings in WDZ – voortvloeiend uit die idee dat ’n skrywer sy geskiedenis en tyd grondig moet deurpriem – is die idee van ’n oppervlakkige letterkunde wat sogenaamd op “klimaat” berus (Barthes 1967a:51), waarin die skrywer weens kulturele gebondenheid nie meer sy funksie as ’n outonome agent kan vervul nie, of om ander redes oorgegee het aan maatskaplike verwagtinge (“klimaat”). Dan is letterkunde nie meer radikaal, dit wil sê, in voeling met die wortels van die samelewing en die probleme daarvan, nie: “[There are] contemporary poets [lees: skrywers] who use the same uniform and indecisive poetic mode of writing, because for them Poetry is a climate which means, essentially, a linguistic convention”(Barthes 1967a:51).

Ek wil na enkele faktore verwys wat ’n klimaatsletterkunde, soos deur Barthes in WDZ gesien, kan versterk.

Dit is nie foutief om tematiese of ander bevrydende kategorieë aan tekste toe te dig nie (soos byvoorbeeld “feministiese”, “gay-” of “ekologiese” skryfwerk). Dit kan egter die gevaar inhou om die soeke na die baie spesifieke radikale insigte en grepe in werke mis te kyk.

Om Buikema (2011) weer by te haal, die leser moet die individuele werk se unieke spel met teks raaklees om die etiese insigte daarvan te ontsluit. As dit ’n goeie werk is, gaan dit nie die relevansie van die bevrydingsproblematiek wees wat die werk uitnemend maak nie, maar die vormgewing en die teksspel wat die problematiek uitlig.

’n Geval van klimaatsletterkunde is Nadine Gordimer se roman The house gun, wat ’n verband veronderstel tussen Suid-Afrika se gewelddadige verlede en ’n liefdesmoord wat in ’n gegoede wit buurt in postapartheid plaasvind, maar die verbandlegging oortuig nie. So word hierdie kritiek in ’n resensie verwoord: “Her [Gordimer se] descriptions of the political scene in Accompany Me [’n ander roman van Gordimer] felt oddly generic and contrived, and her efforts to grapple with post-apartheid realities in The house gun are often equally forced” (Kakutani, 1998). Die roman is deurspek van simboliese aanwysers wat nie op ’n dieptevlak gemotiveerd is nie, maar “oppervlakkig beskou” waar lyk. Een, lukraak gekose voorbeeld hiervan is die verwysing na hoë veiligheidsmure in voormalige wit woonbuurte wat by implikasie toegeskryf word aan die mentaliteit van apartheid. Daar bestaan egter net sulke veiligheidsmure in vele ander plekke in die wêreld, wat die toespeling nie sonder meer waar maak nie. Daarteenoor is sommige van Gordimer se kortverhale (soos byvoorbeeld in die bundel Crimes of conscience) voorbeelde van ’n meer deurgrondende hantering van temas (soos gesien deur die oë van Barthes). Die soort politieke-met-persoonlike-verweefdheid daarin oortuig by die lees as tiperend van ’n baie spesifieke samelewing en tyd.

5.3 Die gevaar van skrywersidentiteit vir die outonomie van werke

Die gevaar bestaan dat vermeende “skrywersidentiteit” gebruik kan word as ’n bepaling van die betekenis en waarde van tekste. Dis welbekend dat hierdie saak problematies is, vandaar anonieme voorleggings en beoordelings. In ander gevalle word nuwe werk deur ’n skrywer soms te nou met sy vorige werk of persona in verband gebring, iets wat die raaklees van die nuwe teks se outonome betekenis kan skaad.

Dis ook bekend dat skrywers se demografiese of persoonlike profiele gebruik word om hulle werk te vertolk. As die voorwaardelikheid van sulke verbande nie behoorlik in gedagte gehou word nie, kan tekste se vryheid om vir hulself te praat in die gedrang kom.

Erger nog is waar ’n skrywer se vermeende groeps- of nasionale identiteit as voorskrif gebruik word vir dit waaroor hy “behoort” te skryf. So ’n voorbeeld is die aanval van die skrywer Imraan Coovadia op J.M. Coetzee in 2013 toe hy laasgenoemde se emigrasie na Australië voorgestel het as ’n gebrek aan etiese verantwoordelikheid teenoor Suid-Afrika en sy probleme. Hy beskuldig Coetzee ook daarvan dat hy nog nooit oor probleme rondom die Vigs-epidemie (wat Afrika ten nouste raak) geskryf het nie (in Glenn 2013).

Dit behoort duidelik te wees hoe ongeldig sulke aanvalle op die vryheid en agentskap van enige skrywer is met betrekking tot die wisselwerking tussen die private dimensie en die kunswerk se vormgewing wat ’n goeie skrywer se vrye keuses moet kenmerk (sien afd. 4.1).

Die tematiese stof in Coetzee se vroeë werk Dusklands, spesifiek die verhaal “The Vietnam project” , toon dat hierdie skrywer se omskrywing van sy eie skrywersidentiteit van die begin af nie eng “Suid-Afrikaans” was nie. Coetzee se verrassende emigrasie juis teen die einde van apartheid, en met die invloed van ’n Nobelprys agter sy naam, kom neer op ’n skouspelagtige riposte aan opvattings oor skrywersidentiteit as voorskrif aan die outeur.

 

6. Die apogee van Barthes se skema

Hier bo het ek met verwysing na Barthes se skema van die letterkunde faktore bespreek wat die outonomie van die outeur of sy teks ten nadele strek. Ek fokus nou op die belangrikste faktor wat daardie outonomie of soewereiniteit bevorder, naamlik die outeur se strewe na individualisme (afd. 6.1) en die implikasies daarvan in die (Suid-) Afrikaanse letterkunde (afd. 6.2).

6.1 Die nulgraad van skrywe

Dit is met sy begrip van die nulgraad dat Barthes sy opvatting van hoe belangrik die soeke na individualisme is, tot ’n hoogtepunt voer. Hoewel hierdie strewe dikwels verhuld in letterkundebeskouings en in skrywers se uitsprake voorkom, duik daar dikwels genoeg in die eietydse literêre gesprek verwysings op na “oorspronklike werk”, “vernuwing” of werk wat “grensverskuiwend” is. WDZ onderneem ’n ondersoek na die stukrag agter die gebruik van sulke beskrywings.

Barthes wy ’n opvallend klein gedeelte – enkele sinne – aan die begrip wat die titel van sy boek is. Dit op sigself vra om ’n verduideliking. Die nulgraad is binne die Barthesiaanse skema die mees emblematiese moment van ’n omvattende skema, en dit gaan vir Barthes meer oor die aard van daardie groter konteks: die werking van die moderne letterkunde.

Die nulgraad is wel die apogee – die uiterste punt – wat hierdie werking versinnebeeld. Sontag (1967:xxi) se effense skommeling van Barthes se skrywe is ter sake: “As modern literature is the history of alienated ‘writing’ or personal utterance, literature aims inexorably at its own self-transcendence – at the abolition of literature.”

Die moderne letterkunde, wanneer dit op sy beste funksioneer, streef na die mees individualistiese skryfwyses wat moontlik is. Maar hierdie individualistiese strewe hou nie op by die vondste van individualisme nie. Daarná probeer die individualistiese strewe sigself ook uitvee, in ’n verdere versugting na wegbreking, en die logiese uiteinde van die proses is die “uitwissing” van die outeur self. Laasgenoemde kom neer op die aanbod van ’n uitingswyse wat gelykstaande is aan “afwesigheid”, aldus Barthes (1967a:5–6), oftewel ’n uitingswyse wat so na as moontlik aan so ’n afwesigheid kom. Hierdie afwesigheid is die suiwerste uitdrukking van die nulgraad. Hiervan is die digter Arthur Rimbaud se selfopgelegde stilte sinnebeeldig nadat hy op ’n jong ouderdom die moderne Franse letterkunde ingelui het (Barthes 1967a:75). Die stilswye van die Nederlandse digter Willem Kloos (wat die moderne digkuns in sy taal ingelui het), ná sy toppunt van individualisme, is nog so ’n voorbeeld.

Volgens Sontag (1967:xxi):

What is essential to Barthes’ position is not its apocalyptic terminus [die nulgraad], but the diagnosis of the over-all situation of literature he makes. Barthes views that peculiarly modern phenomenon of “the multiplication of modes of writing” as an inevitable development [van die letterkunde].

Sontag se woord diagnosis is belangrik vir ’n begrip van Barthes se nulgraad. In haar voorwoord (1967:xxiii) waarsku sy dat WDZ se skema bedoel is as ’n metafoor, en vir die regte benadering tot die nulgraad moet die leser die metafoor-aard van die begrip in gedagte hou: “Barthes is not so much referring to a real state of affairs as he is using a metaphor, which allows him to describe literature as a process rather than as a static entity.” Die nulgraad is dus ’n virtuele punt in Barthes se skema. Dit is nie ’n vasgestelde en aanduibare verdelingslyn nie. Nietemin het Barthes sy eie voorbeelde van nulgraadletterkunde verskaf.

Die proses waarna Sontag (1967:xxi) verwys, is Barthes se siening van die totstandkoming van goeie moderne letterkunde as ’n sloping van die voorafgaande letterkunde wat ’n bourgeois mite was. Hierdie is die mite van ’n hegemoniese wêreldbeeld wat wetend of onwetend wentel om die ideale van die heersende bourgeoisie. Barthes (1967a:10) beskryf dit as ’n letterkunde waarin jy sal vind dat “the whole of History stands unified and complete in the manner of a Natural Order”. Die vermenigvuldiging van die werklikheid soos gevind in die moderne letterkunde, wat sy neerslag vind in die reeds genoemde verveelvoudiging van skryfmaniere, verteenwoordig ’n aanslag op die mite van ’n natuurlike orde.

Die terme waarmee Barthes die nulgraad beskryf, is belangrik onder meer omdat dit betrekking kan hê op vermeende gevalle van nulgraadskrywes binne die (Suid-) Afrikaanse letterkunde.

In die volgende aangehaalde teksgedeelte, waarin Barthes een van sy toonbeelde van nulgraadskrywes (naamlik Camus) bespreek, kom vier terme aan bod wat ek wil uitlig:

This transparent [1] form of speech, initiated by Camus's Outsider, achieves a style of absence [2] which is almost an ideal absence of style; writing is then reduced to a sort of negative [3] mood in which the social or mythical characters of a language are abolished in favour of a neutral [4] […] form. (Barthes 1967a:67, my beklemtoning en numering).

Die vyfde term wat belangrik is vir ’n begrip van die nulgraad – en hiervoor moet die leser weer gaan kyk na die eerste Sontag-aanhaling (1967:xxi) in afd. 6.1 – is vervreemding. Die betekenis van vervreemding word toevallig in die persoonlikheid van die hoofkarakter Mersault in L’Étranger (Die vreemdeling) van Camus vergestalt, ’n boek wat volgens Barthes by uitstek die nulgraad van skryfwerk verteenwoordig.

Die term nulgraad gaan haal Barthes juis by ’n Sartre-resensie van L’Étranger (1942), waarin die roman beskryf word as l'ecriture blanche: “kleurlose skryfwerk”. (Op sy beurt kon Sartre daarvan bewus gewees het dat die Deense taalkundige Rasmus Viggo Brøndal (1887–1942) ook die term nulgraad gebruik het.)

Kleurlose skrywe is dan die sesde term waarmee Barthes die nulgraad beskryf. Hierdie term is egter nié op alle gevalle van nulgraadskrywes van toepassing nie (wel op L’Étranger). Dit moet ’n mens aflei uit die volgende sin: nulgraadskrywes kan “colourless writing like Camus’s, Blanchot’s or Cayrol’s” wees, of by implikasie ook ander voorkomste hê, soos “for example, conversational writing like Queneau's” (Barthes 1967a:5). Dat die nulgraad vele vorme sou kon aanneem, word verder beklemtoon deur Barthes se keuse van Rimbaud (allesbehalwe die skrywer van “kleurlose” of minimalistiese werk) as die vader van die moderne Franse letterkunde en by implikasie sinoniem met of baie na aan ’n nulgraadskrywer.

By sommige nulgraadskrywes gebeur dit egter dat die werk se mees individualistiese aspek, dít wat die werk gebaar het – die aspek van styl – verteer word tot ’n oënskynlike “absence of style”. Dís die “kleurloosheid” waarvan Barthes praat. Sowel die sosiale aspek (die gegewendheid van “taal”) as die private aspek (die “styl”) het in sulke gevalle in die vormgewing “verdwyn”. Soos Sontag (1967:xxi) vir Barthes aanhaal: “As literature abolishes ‘more and more its condition as a bourgeois myth’, écriture pushes aside language and style, absorbing ‘the whole identity of a literary work’” (my beklemtoning).

En sodoende bereik die skrywer – met ’n omweg – weer ’n toestand van onskuld (“innocence”) – ’n sewende term wat die nulgraad beskryf. Ek interpreteer onskuld hier as ’n toestand van waarneming wat nie enige belange het by bestaande wyses van voorstelling nie en wat alleen staan in sy varsheid of oorspronklikheid (my terme).

Neutral writing [lees: die nulgraad] is a late phenomenon to be invented only much later than Realism by authors like Camus, less under the impulse of an aesthetics of escape than in search of a mode of writing which might at last achieve innocence. (Barthes 1967a:67, my beklemtoning)

Hier is verwys na verskeie terme in WDZ wat die nulgraad beskryf. Maar die leser kan vra: Waarna verwys die terme van die nulgraad samevattend? Die volgende bewoording van Barthes gee ’n aanduiding hiervan:

[I]n those neutral modes of writing, called here “the zero degree of writing”, we can easily discern a negative momentum, [’n neiging in] [….] Literature […] to transmute its surface into a form with no antecedents. (Barthes 1967a:5, my beklemtoning)

Nulgraadskrywes is dus skryfwerk wat ander voorafgaande skrywes ignoreer ten einde “a form with no antecedents” tot stand te bring. Vir Barthes hoef ’n geskrif nie noodwendig ’n nulgraadskrywe te wees om goed te wees nie. Alle goeie geskrifte sal ’n graad van hierdie “negative momentum” ten toon stel. Van nulgraadskrywes self sou gesê kon word dat dit op ’n nulgraad ten opsigte van ander geskrifte beweeg.

Barthes se tese oor die nulgraad het die potensiaal vir ingrypende problematisering van eenheidsoekende literatuurgeskiedskrywing en ontwikkelingslyne soos “die tradisie” van ’n letterkunde. In die Afrikaanse kritiek waarsku John (2009:11–2) teen die beperkinge van hierdie benaderings (sien ook in afd. 6.2).

Sontag (1967a:xxi) meen dat Barthes nie eintlik weer die begrip nulgraadgeskrif bespreek het nie: sy verwys na die klein rolletjie wat die “notion of zero-degree writing […] played in his subsequent literary studies”. Maar hierin sou sy verkeerd bewys word. ’n Dekade ná haar voorwoord in WDZ het Barthes in 1977 ’n lesingreeks aan die Collège de France gelewer wat na die kwessie van die nulgraad teruggekeer het, hoewel nie by name nie. Die leidraad is een van die terme in sy Collège de France-lesings, een waarmee hy voorheen die nulgraad in WDZ beskryf het, naamlik die reeds genoemde term die neutrale. Dié lesings is in 2005 in ’n Engelse vertaling as The neutral gepubliseer.

So skryf die Barthes-navorser Sota Kanaya (2002:2) hieroor: “[T]he Neutral is represented as degree zero in Writing degree zero (Le Degre zero de l'ecriture)”en: “It [...] indicates a specific status pertaining to the binary order (‘binarism’), namely linguistic neutralization” (Kanaya 2002:3).

Wat Barthes in hierdie lesingreeks oor die neutrale sê, kom neer op ’n ontplooiing van die nulgraad. Ek haal Barthes aan uit ’n resensie van The neutral deur Anca Parvalescu (2007): “I define the Neutral as that which outplays [déjoue] the paradigm, or rather I call Neutral everything that baffles the paradigm. For I am not trying to define a word; I am trying to name a thing: I gather under a name, which here is the Neutral.”

Die neutrale (en by implikasie die nulgraad) is dus ’n skrywe wat die paradigma volkome oorskry.

In haar resensie skryf Parvalescu (2007) soos volg oor hierdie begrip van Barthes: “The neutral is an occasion to reconsider subjectivity and human action alongside a third possibility, beyond the active/passive dyad and toward the middle voice” (my beklemtoning). (Die woord dyad impliseer dat die neutrale by Barthes ’n voortsetting is van sy aanslag op die binêre.) Dan haal die resensent weer vir Barthes direk aan: “The Neutral wallows in (as much as possible) a non-predicable form; in short, the Neutral would be exactly that: the nonpredicable” (my beklemtoning).

Daar moet in gedagte gehou word dat Barthes in sy denke voortdurend terme aanbied wat metafore van mekaar is. So brei hy sy terme uit, maar problematiseer terselfdertyd die grense daarvan. So is daar ook die latere terme doxa (denke wat by bestaande denke aansluit of dit versterk) en die paradoxa (denke wat die doxa uitdaag). Die begrip paradoxa herinner sterk aan die neutrale (en by implikasie aan sommige eienskappe van die nulgraad).

Hóé invloedryk Barthes se denke op ander was, kan benewens die verbande wat ek reeds getrek het, gesien word in byvoorbeeld die ooreenkoms tussen die nulgraad-begrip en Foucault se siening van tydgleuwe wat op grondige wyse van mekaar verskil in The archaeology of knowledge van 1972 (sien afd. 3).

6.2 Die nulgraad en die Afrikaanse literatuurbeskouing

Daar is skamele verwysing na Barthes se Writing degree zero in die Afrikaanse kritiek en literêre kommentaar. Waar daar wel verwysing na die denke van Barthes voorkom, is dit gewoonlik na sy latere werke. ’n Voorbeeld is Dan Roodt se meestersverhandeling “Textual pleasure and production: Three texts by Roland Barthes” (1983) wat drie latere werke van Barthes behandel: The pleasure of the text (1975), Roland Barthes by Roland Barthes (1977) en A lover’s discourse (1990). Daar bestaan ook kursoriese verwysings in die Afrikaanse joernalistiek na die roemryke latere werk van Barthes, Mythologies (1972), byvoorbeeld in Louise Viljoen (2009) se resensie van André P. Brink se outobiografie ’n Vurk in die pad en in skrywes van Joan Hambidge (wat insgelyks op die latere Barthes, veral Barthes met verwysing na die psigoanalise, konsentreer).

Drie Afrikaanse kommentators het wél effens breedvoeriger Barthes se seminale WDZ betrek – en al drie het dit gedoen met verwysing na die nulgraad. Roodt (2013; 2015) het in joernalistieke skrywes op die webtuiste Praag.co.za na die begrip verwys, John (2009) doen dit in ’n akademiese artikel en Meiring (s.j.) doen dit in sy inskrywing oor die “Nouvelle critique” in Literêre terme en teorieë (laasgenoemde bespreking behandel ek in afd. 9). Verder het Joan Hambidge (s.j.) in ’n resensie daarna verwys.

Dit val egter op dat die kommentators van die “nulpunt” in plaas van die “nulgraad” praat. Die term nulgraad (ook so vertaal in Nederlands, Barthes 1970) het ’n vryswewende konnotasie wat deur die element -punt verloën word. Barthes se sinsnede “as much as possible” (in die aanhaling deur Parvalescu, hier bo) impliseer dat die neutrale (en by implikasie die nulgraad) ’n kwessie van “graad” is. In WDZ word die nulgraad juis nié gesien as iets wat in puntenerige terme beskryf kan word nie. (Sien ook Barthes se parallelle beskrywing, van die punctum wat van betekenis onttrek, soos hier bo na verwys.)

Nulpunt, soos die nulgraad tot dusver in sommige Afrikaanse besprekings ter sprake gekom het, betrek slegs een helfte van Barthes se begrip, naamlik die idee van ’n radikale wending.

Die gedeeltelike en verwarrende aanwending van Barthes se nulgraadbegrip val veral op in die twee skrywes deur Dan Roodt op die Praag-webwerf. In die eerste geval (Roodt 2013) kom die verwysing voor binne ’n konteks wat ook na ander begrippe van Barthes verwys, hoewel kursories.

Dit is onseker of Roodt se gebruik van nulpunt in die genoemde skrywes Barthes wil betrek en of dit slegs by ’n Dadaïstiese oproep vir ’n ingrypende wendingspunt wil bly. In Meiring (s.j.) se bespreking van Dada in Literêre terme en teorieë word Roodt juis met die Dada-impuls verbind in die volgende sin: “Daar is Dada-aksente in [...] Dan Roodt se teruggryp na ’n literêre nulpunt.” Indien die oogmerk slegs was om Dada met Roodt te verbind, is die verwysing na “nulpunt” deur beide Roodt en Meiring baie onnoukeurig en verwarrend en sou daar ’n onderskeid met betrekking tot Barthes se begrip gemaak moes gewees het. Roodt (2013) se ander sporadiese verwysings na Barthes laat egter vermoed dat hy én Meiring besig is om Barthes se begrip nulgraad ter sprake te bring.

Roodt (2013) gebruik die term nulpunt soos volg: “Marlene van Niekerk se Triomf verteenwoordig die nulpunt van betrokkenheid, ’n soort ‘arm man se sosiaal-realisme’.” Op die oog af lyk dit of Roodt hier praat van die laagtepunt van betrokke literatuur, volgens hom, met die “nulpunt” as ’n beledigende beskrywing hiervoor. Die reeds bestaande gebruik van die term nulpunt by Meiring met verwysing na Roodt in ’n konteks waarin Barthes ter sprake kom, laat die leser egter vermoed dat hierdie ’n losse gebruik van Barthes se nulgraad-begrip is.

Dit lyk verder of Roodt se term sosiaal-realisme Barthes se kritiek op die sosialistiese realisme in WDZ op Triomf (1994) van toepassing wil maak.22 Maar Triomf is ver verwyder van sosialistiese realisme. Daarvoor het dit te veel stemme en kontravokaliseringspunte en verteenwoordig dit nie die eenduidige, propagandistiese soort representasie wat in sosialistiese realisme aangetref word nie.

Roodt se gebruik van hierdie terme is so verwarrend dat mens bly wonder of hier ’n slim spel aan die gang is wat jy nie kan snap nie. Totdat jy ’n verwysing na die nulpunt in ’n ander skrywe van hom aantref. Roodt (2015) skryf: “Soos die Afrikanerpolitiek, het die Afrikaanse letterkunde die nulpunt bereik, die degré zéro waarvan die Franse praat. Saam met die res, kwyn dit eenvoudig weg.” Nulpunt, wat vermoedelik na die nulgraad verwys, word hier wéér eens foutiewelik met die betekenis “laagtepunt” gebruik.

Wat betref Roodt se gebruik van ander terme wat aan Barthes herinner, haal ek aan: “Dis asof die hele moderne beweging in Afrikaans, wat hom glo van ‘mooiskrywery’ wou weerhou, afkerig teenoor literêre styl staan” (Roodt 2015). Dit is ’n interessante vermoede en kan ’n ondersoek regverdig. Dit lyk egter of Roodt hier Barthes se term styl wil gebruik om spesifiek die taalgebruik in Triomf en die mengeltaalgebruik by die skrywer Jackie Nagtegaal (wat hy by name noem) te kritiseer. Sonder bykomende verduideliking moet die leser aanneem dat Roodt “suiwer taal” as maatstaf gebruik vir goeie styl. Maar Barthes se begrip styl in WDZ verwys nie na die konvensionele betekenis van elegante, goeie of suiwer taal nie. Goeie styl, vir Barthes, sluit nié “swak” taalgebruik – in die konvensionele sin van die woord – uit nie. Barthes (1967a:10) skryf juis in WDZ: “Whatever its sophistication, style has always something crude about it” en met “crude” bedoel hy organies/natuurlik/ru.

Daar is verder die moontlikheid dat Roodt se ideaal van gesofistikeerde taalgebruik – synde áltyd ’n bourgeois-ideaal – nie die bourgeois-projek soos Barthes dit gesien het, genoeg bevraagteken nie (sien ook afd. 4.2.2, wat hiermee verband hou), hoewel gekunstelde taal in beginsel net soveel kans op radikale kreatiwiteit het as ruwe taalgebruik, en ruwe taalgebruik net soveel kans het op elegansie as gesofistikeerde taalgebruik. Die taal van die verworde karakters in Triomf moet gesien word as ’n kritiese ondersoeking van die bourgeois-ideaal (die hegemonie van die taal-magsorde) omdat die karakters uitskot is. En hierin is Triomf by uitstek ’n roman wat die Barthesiaanse ideaal van inskrywe teen die voorskrifte en selfsienings van die heersersklas, beliggaam.

Philip John se genoemde akademiese bespreking van ’n bepaalde manifestasie van die Afrikaanse avant-garde word nou toegelig. In ’n artikel getitel “Die tydskrif Wurm (1966–1970) en die Afrikaanse literatuurgeskiedskrywing” (2009) gee John belangrike insigte weer wat ter sake is vir ’n benutting van die nulgraad-begrip. Maar sy verbandlegging tussen die begrip avant-garde en Barthes se begrip nulgraad vra om verdere nuansering. John (2009:52) voer aan: “By die idee van die ‘dood van die outeur’ [soos deur die Wurm-groep gehanteer] sou die Barthesiaanse ‘terugkeer na die nulpunt’ gevoeg kan word.”

Die betekenisse van avant-garde en nulgraad kan wel oorvleuel, maar dit is nie sinoniem nie. Onder avant-gardistiese literatuur verstaan ’n mens trompop en baie ooglopende (dikwels teatrale) uitdagings van die literêre hegemonie. In Barthes se gebruik van die neutrale (waarna hier bo verwys is) is die oorvleuelingsmoontlikhede van die avant-garde met die nulgraad weliswaar duidelik: “I call Neutral everything that baffles the paradigm.”

Maar die geïmpliseerde verskille is ook daar: die avant-garde val wel die paradigma aan, maar dit sê niks oor die afgetrokkenheid, niebetrokkenheid en neutraliteit wat dikwels die nulgraad karakteriseer nie. Barthes beskryf die neutrale byvoorbeeld as “nie-aggressief” (in Parvalescu 2007:7).

Raymond Queneau, wat deur Barthes as ’n nulgraadskrywer beskryf word, en die avant-garde se paaie skei op verskeie punte. Enkele aanhalings uit die Wikipedia-inskrywing oor Queneau in hierdie verband is nuttig: “In 1924 Queneau met and briefly joined the Surrealists [op daardie stadium avant-garde in hul selfbeskrywing], but never fully shared their penchants for automatic writing or ultra-left politics”; “He did not make a big impression on the young bohemians”; “Queneau questioned Surrealist support of the USSR in 1926” (Raymond Queneau s.j). Hieruit is dit duidelik dat die nulgraad van Barthes ’n baie kritiese begrip is wat nie sonder meer met ekstremisme of die avant-garde in verband gebring kan word nie.

Die avant-garde en die nulgraad oorvleuel wel in die wyse waarop dit die konvensionele literatuurgeskiedskrywing uitdaag. In die woorde van John (2009:14):

So ’n raamwerk [die Opperman-tradisie van eenheidsoekende literêre geskiedskrywing] bevoorreg ’n konseptuele stelsel wat ’n soort inkrementele, rasionele en reëlgebonde soort kontinuïteit (wat ’n idee soos “normdeurbreking” insluit) hoër stel as die byna absolute soort diskontinuïteit [avant-garde] wat die bydraes in Wurm op die voorgrond geplaas het.

John (2009:58) beskryf die genoemde eenheidsoekende raamwerk soos volg aan die hand van spesifieke eienskappe daarvan: “In die geval van die Opperman-tradisie was hierdie raamwerk die idee dat die projek waarmee Afrikaanse skrywers besig is, dié van die skepping van ’n ‘nasionale’ letterkunde, op die Europese model is.”

Die vraag is egter: Hoe diepgaande was die Wurm-groep met diskontinuïteit gemoeid? (Dieselfde vraag sou gevra kon word oor ander “wegbrekingslyne” in die Suid-Afrikaanse literatuur, soos Sestig en die sogenaamde Tagtigers.23) Minstens een voorbeeld uit die Wurm-groep, die sogenaamde plagiaateksperimente van D.P.M. Botes, wat volgens John (2009:5) uitdrukking verleen het aan die Barthesiaanse insig van die “dood van die skrywer” (soos verwoord in Barthes 1967b), laat iets te wense oor in terme van subtiliteit, wat volgens Barthes se beskrywings in WDZ tiperend van nulgraadletterkunde is. Botes se beweerde interpretasie van die “dood van die skrywer” as die beweegrede vir sy plagiaattruuk bring Barthes se ewe belangrike beginsel van die outonomie van die skrywer in gedrang, wat ’n verdere aanduiding is van ’n redelik letterlike opvatting van Botes se begrip van Barthes.

Baie insiggewend is John (2009) se verwysing na “normdeurbreking” in die tradisionele geskiedskrywing wat volgens hom déél uitmaak van die tradisionele geskiedskrywing se klem op kontinuïteit en dus nie noodwendig ’n teken van radikale diskontinuïteit is nie. Hierdie beginsel (normdeurbreking) is inderdaad vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt ontoereikend om radikale wegbrekings en deurbrekings in die letterkunde te registreer, omdat dit in terme van ’n eenheidsoekende geskiedskrywing geïnterpreteer word (soos hier bo aangevoer). Hierin kom die avant-garde-benadering met die nulgraad ooreen. (Om dieselfde redes sou die begrip vernuwing soos dit gebruik word as beskrywing in terme van ’n tradisie, waarskynlik as kwasiradikaal deur Barthes beskou word.)

Om op te som: Die verskille tussen avant-garde en die nulgraad word nie deur John genoem nie, ondanks die feit dat WDZ in die artikel se bibliografie vermeld word.

Dit kan insiggewend wees om die geval Rimbaud weer te noem. Tot vandag toe word Rimbaud gesien as ’n skrywer wat met alle skrywersnorme voor hom gebreek het. Maar was hy avant-garde? ’n Teken van avant-gardistiese bewegings is groepsidentifisering, iets wat afwesig is by Rimbaud.

In die reeds genoemde inskrywing van Meiring (s.j.) in Literêre terme en teorieë word die volgende sin aangetref: “Teenoor die realisme stel hy [Barthes] sy degré zero, sy ‘nulpunt-literatuur’, soos uitgedruk in L'Étranger van Camus met sy ‘deursigtige taal’.” Weer word degré zero foutiewelik as nulpunt vertaal.

Meiring se stelling oor die nulgraad is nie korrek nie. Barthes se nulgraad-begrip soos uiteengesit in WDZ is nie in wese ’n teenhanger vir die realisme nie. Dit behoort duidelik te wees uit my bespreking van die nulgraad (in afd.6.1; sien ook die verbandhoudende bespreking oor Meiring se kritiek in afd. 9). Wat wel gebeur, is dat Barthes sy nulgraad-begrip, wat oor individualisme handel, verduidelik met verwysing na ’n realistiese roman, naamlik L’Étranger.

’n Vae verwysing na die nulgraad kom ook voor in ’n resensie deur Joan Hambidge (s.j.) van Moltrein, ’n roman deur Dan Roodt. Sy voer aan: “Dit is ’n roman wat Barthes se ‘nulpunt van skryf’ [weer ’n onnoukeurige vertaling] tot die outobiografiese-biografie, Roland Barthes deur Roland Barthes, ontgin en heraktiveer.” Sonder verdere omskrywing beteken hierdie sin nie veel nie. Maar daar is ’n inskrywing oor Moltrein op die Praag-webwerf (Moltrein van Dan Roodt s.j.) wat dalk lig werp op die resensent se toespeling:

Benewens ’n intense dialoog met die Franse letterkunde, word daar onverskrokke vrae gevra oor die ware redes waarom Afrikaners so ongeliefd in die wêreld is. Die politieke boodskap van die roman, naamlik dat internasionale Afrikanerhaat in die 1980’s [waarin die roman afspeel] onder andere te wyte was aan die Europeërs se skuldgevoel oor hul meelopery met die Nazi's, gaan beslis die tonge aan die roer sit.

Hambidge (s.j.) se verwysing na Barthes se outobiografie, Roland Barthes par Roland Barthes (1975) het vermoedelik betrekking op die “ondermynende” fragmentstyl waarin Barthes sy boek geskryf het. In watter mate hierdie boek van Barthes ’n voorbeeld van ’n nulgraadgeskrif is, spreek nie vanself net omdat Barthes dit geskryf het nie. Maar dit sou ’n interessante ondersoek kon word. ’n Bepaalde nulgraadgeskrif (soos wat Barthes se outobiografie volgens Hambidge is) se nulgraad kan egter nie deur ’n ander geskrif “ontgin of geheraktiveer” word ten einde self ’n nulgraadgeskrif te wees nie. Die nulgraad-begrip verwys nie na enige bepaalde styl of vorm of manier van skryf nie, want die begrip het geen vaste inhoud nie, slegs parameters (sien die eienskappe van die nulgraad afd. 6.1) waarbinne die nulgraadgeskrif homself van nuuts af tot stand bring.

Dis egter die benadering tot die apartheidstema in Moltrein, soos aangedui in die aanhaling uit die inskrywing op die Praag-webwerf, wat my met verwysing na Hambidge se gebruik van die term nulpunt interesseer. Hierdie is ’n benadering wat so wars staan ten opsigte van meeste benaderings van die tema dat daarvan gesê kan word dat dit op ’n nulgraad beweeg ten opsigte van ander hanterings van apartheid. Morele strewes, soos die wêreldwye stryd teen apartheid en die erfenis wat uit daardie stryd gebore is, kan óók selfonkrities begin funksioneer en dus hegemoniese trekke, selfs totalitêre trekke, aanneem (lees weer wat Nathwani 2014 sê in afd. 5.1.3). Op dié manier sou die heersende anti-apartheidsdiskoers ’n bourgeois-mite soos enige ander kon word. En ’n aweregse benadering, soos hier bo in Moltrein geïdentifiseer, sou die potensiaal kon hê om so ’n totalitêre denkraamwerk te ondermyn. Hieruit kan egter nie sonder meer tot die gevolgtrekking gekom word dat Moltrein ’n nulgraadgeskrif is nie. Die kenmerke van die geskrif in sy geheel, en veral die vormgewing van die werk, insluitende die oortuigende vormgewing van die allerbelangrike etiese aspek, sou eers verreken moes word.

Van Wyk Louw bely in Vernuwing in die prosa (1961) dat dit ’n “deursigtige medium” is wat hy die meeste op prys stel, werk wat volgens hom soos “’n volkome skoon ruit is” waarin “alleen die mededeling opval” (soos deur Olivier 1992:151 aangehaal). Hierdie beskrywing van Louw herinner sterk aan Barthes se “transparent form of speech” (afd. 6.1), een van die terme waarmee Barthes die nulgraad beskryf.

Maar waar Louw hom beroep op ’n “natuurlike verteller” (Olivier 1992:151) om hierdie “skoon ruit” van vertelling moontlik te maak – ’n verteller wat “net vertel” (Olivier 1992:151) – behels Barthes se begrip van die nulgraad ’n fyn truuk waarin die vertellersaard volledig gekonstrueer en selfbewus is. Louw se opvatting, daarenteen, lyk nog verbonde aan die klassieke-letterkunde-idee dat ’n objektiewe, ongefabriseerde punt van waarneming vir die verteller kan bestaan.

Die akademikus Ian Glenn (2013) verwys na ’n breuk met die tradisionele Engelse roman wat hy by J. M. Coetzee bespeur:

A longer view of South African literature would show us Coetzee as a new figure displacing the dominant realist visions of writers like Gordimer and Fugard, both critically in reviews or analyses, and also in his practice. (When Klawer dies twice in Dusklands, in many ways Coetzee’s manifesto piece, we aren’t in realist literature any more, though one early reviewer assumed it must have been an editing error.)

Hierdie miskyk deur ’n destydse resensent van ’n belangwekkende onderskeid herinner aan John (2009) se waarskuwing (hier bo aangehaal) dat te veel klem op deurlopendheid in die literatuurgeskiedskrywing kan veroorsaak dat belangrike verdelingslyne misken word. Die onderskeid in Coetzee se Dusklands waarna Glenn verwys, herinner aan Barthes se beskrywing van die nulgraad as ’n radikale maar nié noodwendig opvallende moment nie.

In welke mate Coetzee se werk met die nulgraad van Barthes in verband gebring kan word, veronderstel ’n ondersoek op sy eie. Die minimalisme by Coetzee, wat lyk of dit die stylaspek van sy werk so onopvallend as moontlik wil hou, herinner wel aan Barthes se siening dat styl by sommige radikale skryfwerk – nulgraadskrywes – in die vorm van die skrywe opgaan en daarmee saamval.

Met sy nulgraad-begrip ondergrawe en problematiseer Barthes suksesvol heelparty begrippe wat vryelik in die literatuurbeskouing voorkom. Maar in watter mate so ’n oop begrip soos die nulgraad op wetenskaplike wyse gebruik kan word in teksgerigte ondersoeke, is ’n ope vraag.

 

7. Die outeur as ’n maaksel van die samelewing en wat dít inhou vir sy outonomie

Dis opvallend, en deels ironies, dat die outeursmaaksel direk ná sy kruin tydens die Europese moderniteit baie vinnig in duie stort. Die geboorte van die moderne letterkunde en die moderne skrywer as outonome agent, naamlik “die outeur”, is een van die groot prestasies van die Europese moderniteit. Maar die moderniteit het relatief vinnig oorgegaan in die laatmoderniteit (ook genoem die postmoderniteit), ’n fase wat neerkom op die disintegrasie van die moderniteit, en daarmee saam die maaksel van die outeur.

Barthes, wat in WDZ die keuses en vryheid van die outeur beklemtoon – die skrywer se agentskap – doen dit in die aangesig van die disintegrasie van hierdie agentskap. Die vraag is dan: Hoe affekteer laatmoderne (postmoderne) ontwikkelings dan die outonomie (soewereiniteit) van die skrywer, wat volgens Barthes die moderne outeur se wesenlike eienskap is?

In die eerste afdeling van hierdie artikel het ek die veranderinge in die skrywerskonsep soos dit voorkom in die makrotydgewrigte (eras) van die geskiedenis, beskryf. Ek sluit nou weer hierby aan.

In 1969 het die Franse filosoof Michel Foucault die opstel “What is an author” (opgeneem in Foucault 1998:205–22) geskryf, regstreeks ingegee deur ‘n aantal sienings van Barthes, onder meer uit “The death of the author” (Barthes 1967b). Foucault begeer onomwonde die dag wanneer daar geen noodsaak meer sal wees vir die bestaan van “die outeur” as maaksel van die samelewing nie. En tog is dit duidelik uit sy opstel dat hy die bestaan van die outeur as maaksel vir eers nie kan weggooi nie. Want, so reken Foucault, dis nie die onderwerp van ’n skrywe wat dit maak wat dit is nie, maar die rangskikking van die elemente daarin. En mens kan nie na daardie rangskikking (hierdie idee is verwant aan Barthes se écriture) verwys sonder verwysing na die outeur daarvan, en by implikasie na die outeur se spesifieke geaardheid, nie.

Foucault stel dit egter pertinent dat ’n werk nie slegs deur die geaardheid van die skrywer geskep word nie, maar in wisselwerking met sosiale kragte. Ook dit weet ons reeds uit Barthes se konsep van vorm (soos reeds toegelig). Onder hierdie kragte, meen Foucault verder, tel die aard van die gehoor.

Maar, die outeur van ’n geskrif is inderdaad nie sinoniem met die skrywer van daardie geskrif nie. Daar bestaan gevalle waar anonieme tekste met gedeelde trekke ’n fiktiewe skrywersnaam gegee word. Hiervan is die naam Homeros ’n eeue oue voorbeeld. Daar is ook die beroemde verwarring van Shakespeare en Christopher Marlowe se skrywerstrekke. Verder is daar die gevalle waar ’n enkele outeur as meer as een skrywer funksioneer (byvoorbeeld Fernando Pessoa met sy heteronieme). Dít is alles bewys daarvan dat die outeurskonsep nie noodwendig sinoniem is met die individu wat die geskrif produseer nie.

7.1 Gedeelde vorme van outeurskap

Die filmmedium is die opvallendste hedendaagse medium wat die outeursfunksie tussen meer as een individu verdeel. Hedendaagse episodereekse soos Breaking bad kom tot stand met ’n span skrywers, en selfs met meer as een regisseur, wat almal as medewerkers daarin slaag om getrou te bly aan die geaardhede van die karakters en aan ’n storielyn wat deur meer as een skrywer geskep is.

Daar bestaan ’n argument dat “collaborative fiction” nog áltyd bestaan het, dat dramas in die Renaissance in die reël deur meer as een skrywer geskryf is, en dat die individuele skrywer as outeur eintlik ’n moderne verskynsel is (Collaborative fiction 2016). Die gedeelde vorme van outeurskap wat tans weer voorkom, veral in die filmmedium, plaas die begrip moderne outeur opnuut onder druk. Maar op die keper beskou kan deelversamelings van die samelewing, soos ’n groep skrywers, ewe goed “die outeur” én sy outonomiteit verteenwoordig as wat ’n individu dit kan doen. Die vraag is egter of veelvoudige skrywerskap reg laat geskied aan Barthes se vereistes vir goeie skryfwerk in die moderne sin van die woord. In die geval van die filmmedium en die musiekmedium (simfonie-orkeste, rockgroepe, operageselskappe) is die antwoord ja.

7.2 Spanning tussen die moderne en laatmoderne outeurskonsep

By geleentheid van ’n PEN-Afrikaans-gesprek tussen Danie Marais, Breyten Breytenbach, Adam Small en ander in die loop van 2014 het die onderwerp van die skrywerskap van die pas gestorwe André P. Brink opgeduik (Marais 2016). Marais het genoem dat Brink se roem en beduidenis met sy tyd en plek en die wisselwerking met samelewingskragte te doen gehad het. Dié onderwerp is ’n welbekende onderwerp in diskoerse binne postmoderne literêre verband, maar die ander sprekers, asook die gehoor, het die onderwerp gesystap. Daar was nie ’n gewilligheid om Brink as tydsgebonde skrywersmanifestasie onder die loep te neem nie, om die buitefaktore in sy totstandkoming as ’n skrywer te beoordeel nie. Onder die kragte waarna ek hier verwys, tel die vestiging van die moderne Afrikanermiddelstand, die ontdekking van Suid-Afrika deur die internasionale gemeenskap en die sede- en morele botsing tussen ’n betreklik geïsoleerde landelike gemeenskap met vroegmoderne Europese wortels (die Afrikaner) en die laat 20ste eeu.

Die gevolgtrekking wat hieruit gemaak moet word, is dat die implikasies van die postmoderne outeurskonsep soms geïgnoreer word weens die ongemak wat dit veroorsaak. Barthes (1967b:2) skryf in “The death of the author” dat hoewel die begrip outeur as ’n outonome manifestasie geen bestaansreg meer het nie, mens oral steeds ’n verbete vasklou daaraan bemerk: “The author still rules in manuals of literary history, in biographies of writers, in magazine interviews, and even in the awareness of literary men, anxious to unite, by their private journals, their person and their work […].”

Barthes se sienings in sy beroemde opstel (1967b) strook volkome met Danie Marais se stelling, wat deur die vergadering met ongemak hanteer is: “Ek dink nie ’n wit Afrikaanse André P. Brink is vandag denkbaar nie.”

7.3 Die skrywer as ’n produk van sy tyd en plek

Dis belangrik om die veelvuldige faktore te verreken wat ’n rol speel in die maaksel van wie en wat ’n skrywer in ’n bepaalde tyd is, om ’n oortuigende prentjie te vorm van die omskrywing en beperkings van die skrywer/outeur. Die outeur in Europa het tans ’n meer outonome en invloedryke rol te speel as byvoorbeeld in Suid-Afrika. Dit was duidelik tydens ’n onlangse kongres in Berlyn waartydens Europese skrywers, sommige van hulle in hul twintigerjare, deur invloedryke Duitse kabinetslede om hulle menings oor die toekoms van Europa gevra is (Alfred Herrhausen Society 2014). Spesifieke kulturele faktore wat skynbaar nie ewe sterk by ons aanwesig is nie, is waarskynlik hiervoor verantwoordelik – opbouende kragte wat deur ’n spesifieke geskiedenis opgelewer is en deur die ontnugterings wat daardie geskiedenis vergesel het. As ’n mens die Suid-Afrikaanse skrywer met die hedendaagse Duitse skrywer vergelyk, bevestig die verskille Barthes se opvatting dat die individuele skrywer ’n maaksel van sy samelewing is, wat deur spesifieke samelewingskragte opgelewer word.

7.4 Twee tekste in spanning: WDZ en “The death of the author”

Die vraag ontstaan hoe Barthes se debuutwerk Writing degree zero (in Frans gepubliseer in 1953), met sy sterk klem op die “persoonlike mitologie” van die skrywer, aansluit by sy ewe seminale opstel “The death of the author” (1967) waarin hy verklaar dat die betekenis van ’n teks in die teks geleë is en nie afgelees kan word uit die bedoelinge of die aard van die individuele skrywer nie. Op die oog af kan dit lyk of die latere Barthes die vroeëre Barthes hierin weerspreek.

Maar, eweneens is dit duidelik uit WDZ dat die goeie skrywer homself in so ’n mate verskryf, herskryf, vertolk, rangeer en projekteer dat sy wese hoegenaamd nie as sinoniem met die uiteindelike teks gesien kan word nie. Dus is die enigste manier waarop die teks verstaan kan word, inderdaad om dit te vertolk volgens die aanwysings in die teks.

Belangwekkend is dat Barthes in “The death of the author” na die skrywer (hy gebruik inderdaad die woord writer in hierdie geval en nie author nie) verwys as ’n blote scriptor (’n optekenaar). Hy voer aan: “[T]he modern writer (scriptor) is born simultaneously with his text; he is in no way supplied with a being which precedes or transcends his writing” (Barthes 1967b:4). Dit is ’n belangrike klemverskuiwing, weg van die outonomie van die outeur soos dit voorkom in WDZ na die outonomie van die teks, met die optekenaar (skrywer) ’n instrumentele punt tussenin. Maar die toestande en ingesteldheid wat die scriptor benodig om sy outonome teks te lewer is steeds, by implikasie, onveranderd – naamlik vryheid. Daar is dus geen verandering in Barthes se siening oor die belang van outonomie vir die skryfdaad nie, ondanks die klemverskuiwing.

 

8. Writing degree zero en aspekte van die (Suid-)Afrikaanse kultuurrealiteit

Een van die interessante aspekte van die bespreking in WDZ is dat dit in betreklik hermetiese terme gevoer word en tog kan ’n mens indringende implikasies vir ’n aantal eietydse politieke en literêre kwessies in die boek raaklees.

Een so ’n voorbeeld is die problematiek van hoe gestandaardiseerd ’n taal moet wees om ’n moderne letterkunde daarin te produseer. Dit roep onmiddellik die omstrede begrip standaardtaal op. Nêrens skryf Barthes in WDZ direk hieroor nie, maar selde kom ’n mens sulke goeie insigte oor hierdie problematiek, wat ’n eietydse twisappel is, teë. Hy skryf:

To take up again the distinction between a language and a mode of writing, we can say that until around 1650, French literature had not yet gone further than the problematics of the language, and that by this very fact, it was as yet unaware of modes of writing. For as long as a tongue is still uncertain about its very structure, an ethics of language is impossible; modes of writing appear only when the language, being established on a national scale, becomes a kind of negativity, a line which separates what is forbidden from what is allowed, without asking itself any more questions about its origins or the justifications for such a taboo. (Barthes 1967a:55–6, my beklemtoning)

Soos reeds beskryf, is modusse van skryf (verskillende uitings van écriture), vir Barthes ’n wesensaspek van moderne letterkunde. In die tyd van die klassieke Franse letterkunde was letterkunde ’n instrument wat ’n doel buite sigself gedien het: om ’n ondubbelsinnige realiteit weer te gee volgens die alombekende vereistes van goeie skryfwerk. Dis eers met die aanbreek van die moderne Europese letterkunde – op die kruin van die moderniteit, na afloop van die voorafgaande klassieke moderne periode – dat letterkunde allerlei ritualistiese rolle (Barthes 1967a:55) begin vervul het. Dit boetseer nou inhoude wat vorm gee aan die skrywer se diepste geneigdhede, met die vernaamste, soms enigste, doel hiervan die skep en herskep deur die outeur van homself.

Die “negatiwiteit” waarvan Barthes praat (in die aanhaling hier bo), verwys na die outeur se opsetlike uitdaging van ’n ontwikkelde taal se perke wat deur maatskaplike konsensus daargestel is. Hierdie negatiwiteit is min of meer dieselfde begrip wat Barthes in sy lesingsreeks aan die Collège de France (sien afd. 6.1) gebruik: Dit dui ’n verdelingslyn aan tussen die konsensus oor wat taal is en die uitdagingsmoontlikhede van daardie konsensus. Dis in die teken van oorskryding van gegewe taal- en betekenisperke waarin die hedendaagse literêre kunswerk geskoei staan.24 Die produsering van die moderne kunswerk is egter ’n dialektiese proses wat albei sy pole, sowel die behoudende as die oorskrydende, nodig het.

Barthes druk hier ’n oortuiging uit wat verreikende implikasies het vir ’n eietydse polities-literêre dilemma in Afrikaans. Daardie dilemma is die gebrek aan taalkonsensus tussen sprekers van ’n taal. Hy sê in effek dat dit nie moontlik is vir ’n moderne letterkunde in sy mees genuanseerde gedaantes om gelewer te word in ’n taal wat onseker is oor sy struktuur nie. In later jare het Barthes wel oproepe gemaak vir die radikale ondergrawing en omverwerping van taal se gegewe begrensing, onder meer in The neutral (Barthes 2005), maar my interpretasie is dat sulke omverwerpings juis om die aanvanklike bestaan van sterk stelsels vra, en dat Barthes nie vra vir die ondergang van die stelsel nie, maar vir die voortdurende ondermyning daarvan.

Hierdie siening van Barthes oor wat neerkom op taalstandaardisering het implikasies vir sienings oor die lewering van hoogstaande literêre artefakte in Afrikaans, gegee die afskaling van taalbeskerming en die gebrek aan taalinstandhouding wat die Suid-Afrikaanse geesteslewe en selfs die akademie kenmerk.

Soos reeds gesê, skets WDZ die Franse roman se ontwikkeling vanaf die vroeg-klassieke moderne roman tot by die middelmoderne roman en daarna tot by die hedendaagse letterkunde as ’n volledig moderne verskynsel.

Die teks toon aan hoe ’n enkele, vasstaande werklikheid, dié van die bourgeoisie, as ’n hegemonie bevorder is. Stadig maar seker is tydens hierdie ontwikkelingstrajek wel aspekte van andersheid, soos byvoorbeeld dialektiese taalgebruik (die taal van “die ander”) ingevoer. Maar dit het nie gebeur as bevraagtekening van die orde nie, eerder as inkleding van en kleurverskaffing aan die orde.

Barthes (1967a:55–62) beskou egter dialektiese taal (my term vir wat hy sien as die taal van ander stande of groepe) as ’n krag wat die hegemonie van bourgeois-letterkunde op belangwekkende wyses kan laat ontspoor. ’n Dialektiese taal word, wanneer dit homself op ’n gelyke voetstuk met die heersende bourgeois-letterkunde plaas, ’n uitdagende krag wat die bourgeois-sentrum ontsenu en van opperheerskappy onttroon. So ’n krag binne Afrikaans en Suid-Afrika is die poësie en dramas van Adam Small in Kaaps, asook die dialektiese gedigte van Peter Snyders en Nathan Trantraal, en in ’n mate sluit Ronelda Kamfer se gedigte en die taal van die karakters in Triomf hierby aan.

In die Kaapse gedigte van Small is die stem, asook die verwysingsveld, gelykstaande aan die dialektiese. Waar die hegemoniese figureer, soos die wit dame wat op die parade deur die groenteverkoper voorgekeer en letterlik van koers gebring word (in “Oppie parara”, Kitaar my kruis) (Poetry International Web 2016), is die moment volledig ondergeskik aan die dialektiese. Dis ’n voorbeeld van ’n moment van hegemoniese ontseteling, gesien vanuit ’n Barthesiaanse oogpunt, en tipies van wat Barthes noem “the Moment of Freedom” (Barthes1967a:17; 76) van die moderne skrywer.

Daar is egter ’n kinkel in die kabel as dit kom by die strewe daarna om die dialektiese tot ’n nuwe standaardtaal te verhef. Volgens Barthes (1967a:55) is taal wat nie sy beslag gekry het nie, soos Frans ook op ’n vroeë stadium, nie geskik vir die spektrum van skeppingsrolle wat ’n moderne letterkunde moet kenmerk nie. Dialekte soos Kaaps is grammatikaal skuiwende stelsels, soos duidelik blyk as die werk van Small, Trantraal en Snyders met mekaar vergelyk word ten opsigte van byvoorbeeld spelwyse. Die dialek is vir sy effekte grotendeels afhanklik van die spanning wat dit met die standaardtaal, en die politieke en estetiese standaard, het – spanninge wat ek in navolging van WDZ sou kenmerk as uiters belangrike spanninge, maar wat die dialek nie binne die onafheid van sy eie oop “stelsel” teweegbring kan bring nie.25

As die dialek tot nuwe standaard uitgeroep sou word, sal dit ook die revolusionêre politieke projek, bedoelende die voortdurende ontseteling van die hegemoniese orde, uitstel eerder as verhaas – nie die minste nie omdat die dialektiese homself sodoende tot die ander pool in die verhouding, naamlik die hegemoniese, sal verhef en sodoende sy aansienlike onmiddellike revolusionêre krag inboet.

Werke wat in dialek geskryf is, met hulle wesenlike afhanklikheid van die standaardtaal vir hul effek, loop ’n ooglopende risiko om in vertaling wesenlike betekenis in te boet. Die vertaalde werk word ontneem van die kardinale strukturele spanning met die standaardtaal, en hierdeur kan dit weliswaar kragteloos word. Vele vertalers van dialektiese werke het al hierop kommentaar gelewer. 26

 

9. Kritiek op Writing degree zero

Barthes is een van die mees indringende stemme van kritiek wat nog in die Westerse letterkunde opgelewer is. Hy was as’t ware ’n popster van kritieklewering op die letterkunde. Maar hy het ook sy skeptici gehad.

In Afrikaans is Eben Meiring ’n goeie voorbeeld van so ’n Barthes-skeptikus. In ’n andersins boeiende en wydlopende inskrywing oor die “Nouvelle critique” (“nuwe kritiek”), ’n stroming waarvan Barthes deel was, spreek Meiring (s.j.) ’n paar oordele uit oor Barthes wat by nadere ondersoek nie steek hou nie. Meiring voer aan:

Soos Thody (1977:16) aandui, is die meeste van Barthes se geswolle segginge herleibaar tot ’n klein klompie eenvoudige gedagtes. Baie van sy sg. revolusionêre nuwighede is eintlik leenwerk. Oor begrippe soos betrokkenheid, die soewereiniteit van die kuns, die “dood van die skrywer”, die siening van die werk as spel, was andere hom lank vooruit.

Dis waar dat die meeste van Barthes se idees reeds in bestaande letterkundediskoerse aangetref kan word. Een van sy grootste idees, die nulgraad, kan juis teruggevoer word na Tristan Tzara en die beweging van Dada. Maar wat Meiring nie verreken nie, is wat Barthes met sy leenwerk gedoen het. Hy het in elke geval die geleende idee gewysig en daarvan ’n radikale insig gemaak. Ter illustrasie verwys ek na wat Barthes gedoen het met die begrip betrokkenheid, en ek doen dit met verwysing na die volgende passasie uit Meiring (s.j.) se inskrywing waarin hy regstreeks na WDZ verwys:

Barthes se eerste stelsel, dié van “sosiale mitologie”, soos uitgedruk in sy Degré zéro de l'écriture (1953),27 is juis ’n dokument van betrokkenheid à la Sartre en Marx. [...] Die skryfkuns, verduidelik hy [Barthes], was lank ’n middelklasmonopolie tot dit in die 19e eeu onder sosio-ekonomiese druk in ’n veelvoud van skryfwyses versplinter het. Een daarvan is die realisme wat Barthes as waardeloos afmaak omdat dit met ’n idioom van clichés werk wat kultuurverskynsels valslik as natuurlik en onvermydelik voorhou. “Literatuur is altyd onrealisties,” skryf hy in sy Essais critiques(1964:146). Soos Thody (1977:9) aandui, loop dié tema van aanklag teen literêre kunsmatigheid dwarsdeur Barthes se werk. Vir Barthes som die leuse van die Romeinse toneelspeler wat inkom en na sy masker wys (Larvatus prodeo)die enigste eerlike skryfmotto op: nes die speler illusieloos aandui dat hy ’n rol speel, moes die skrywer sy leser deurentyd daaraan herinner dat sy werk kunsmatig en konvensioneel is.

Soos blyk uit my bespreking oor Barthes en betrokkenheid (afd. 4.2.2) was Barthes en Sartre se opvattings van betrokkenheid allesbehalwe sinoniem. Soos reeds verduidelik, het Barthes met sy derde term, écriture, die binêre teenstellings private/sosiale en individu/samelewing, wat veronderstel word met Sartre se betrokkenheid, effektiewelik gedekonstrueer. Barthes het van betrokkenheid ’n uiters individualistiese aangeleentheid gemaak wat dit in Sartre se denke nie was nie.

Meiring fouteer ook oor Barthes en die “realisme”. Barthes maak nie die realisme as waardeloos af nie. Hy het dit teen realisme as ’n strewe na objektiewe uitbeelding. Vir realisme wat subjektiwiteit nastrewe, soos Camus se L’Etranger, het Barthes net die hoogste agting, soos duidelik blyk uit sy bespreking van hierdie roman in WDZ.

Barthes het dit ook nie teen die skep van illusie nie, solank die skrywer en die literêre kritici weet dat hier gewerk word met illusie en bewus bly daarvan dat die moontlikheid van ’n objektiewe uitbeelding onmoontlik is. Die skep van illusie word juis baie meer interessant wanneer dit onbeskaamd subjektiewe uitbeelding nastreef.

Barthes is nie verlief op metatekstuele ingrype nie (soos Meiring se voorbeeld van die akteur suggereer). Daar is byvoorbeeld geen metatekstuele ingrype in L’Etranger, wat Barthes, soos reeds vermeld, in WDZ as toonbeeld van literêre gehalte bespreek nie.

My eie kritiek op WDZ behels die volgende: Barthes se beoordeling van die etiese aspek van die individuele werk; die strukturele trekke van die denke in WDZ; en hoe die hedendaagse globalistiese aard van wêreldkultuur ’n nuwe lig op WDZ werp.

Dis moontlik vir ’n werk om ’n etiese en estetiese etos (Barthes 1967a) te besit wat binne die geheel van die werk besonder goed opklink. ’n Goeie voorbeeld van so ’n geval is Van Wyk Louw se drama Die dieper reg. Barthes voer in WDZ aan dat die uitnemende werk sy eie reëls skep, wat die implikasie dra dat so ’n werk in hoofsaak slegs aan homself gemeet kan word. Maar hoe vaar ’n uitnemende werk soos Die dieper reg moreel gesproke as dit in die wye samelewingsdomein gemeet word? Olivier (1992:31–5) eindig tereg met die oordeel dat Louw se drama hom verleen tot die goedpraat van ’n eensydige morele roeping en dus in die wyer domein ’n immorele uitkyk verteenwoordig.

Hieruit voortvloeiend is ’n kritiek van my op WDZ: die waarde van ’n boek se moreel-estetiese etos kan nie slégs of hoofsaaklik aan daardie werk se samehang en estetiese werking-binne-homself gemeet word nie, want dis moontlik vir ’n immorele uitkyk om sowel esteties as eties binne sy eie samehang baie oortuigend te klink. Dis ’n dilemma wat WDZ nie in besonderhede bespreek nie.

Barthes se WDZ gee wel blyke van die morele valsheid waaraan ’n groot werk skuldig kan wees, naamlik waar hy skryf oor Sartre se romans: “[A] particular voice, defined by highly recognizable contingent features, […] gives the novel [a] testimony which may well be false” (Barthes 1967a:85, my beklemtoning).

Sedert 1953, toe Barthes WDZ in Frans gepubliseer het, het baie water in die see geloop. Die laatmoderne wêreld (postmoderniteit) is nou in ’n verdere fase van ontplooiing as in 1953.

’n Vraag is of dit moontlik is om vanaf ’n basis te skryf wat nié dekonstrueerbaar is nie. Die antwoord wat ons vandag het, is dat geen so ’n basis meer bestaan nie. Maar te oordeel aan die swyende strekking van WDZ was daar aan die begin van Barthes se loopbaan wel vir hom so ’n basis, naamlik die basis van die Marxisme.

En tog het Barthes ook die volgende gedagte in WDZ verwoord: “There is no writing which can be lastingly revolutionary” (Barthes 1967a:xix). Met hierdie woorde trek Barthes reeds weg van die strukturalisme, en het hy die opvatting van “voortdurende revolusie” (met sy oorsprong by Trotski) omhels, wat wesenlik ’n dekonstruktivistiese opvatting binne die Marxisme is.

Soos ek in eindnota xi aandui, is die oorgang van strukturalisme na poststrukturalisme by Barthes nie ’n swart-wit aangeleentheid nie. Die belangrikste teken hiervan is reeds genoem, naamlik dat Barthes reeds in WDZ (tydens sy strukturalistiese fase) die letterkundestudie as ’n mitologie beskryf – ’n ontluisterde beskrywing kenmerkend van poststrukturalistiese denke.

Daar is verdere poststrukturalistiese trekke in WDZ aanwesig. Barthes praat van “die droom” van die eietydse letterkunde wat “verder wegstaan van selfbedrog as enige droom tot op hede” (my vertaling). Maar hy ontleed dan hierdie “droom” as net nóg ’n maaksel en een met soveel teenstrydighede dat mens dit oplaas slegs as “utopies” kan beskryf (Barthes 1967a:84–8). WDZ is dus ’n ontluisterende skema par excellence, en met laasgenoemde beskrywings is WDZ, Barthes se debuutwerk, reeds pens en pootjies in die poststrukturalisme.

In Barthes se ontleding in WDZ is die hegemonie van bourgeois-kultuur die antagonis van bevryding en goeie letterkunde. Maar sedert Barthes WDZ geskryf het, het ’n veel gedugter antagonis van die vryheid van die outeur op die toneel verskyn, naamlik die welvarende geglobaliseerde kultuur met sy media, markte en onmeetlike kapitaal. Dis ’n bolwerk wat toegerus is met veel groter en sterker mites as die bourgeoisie van lande en hul afsonderlike kulture. Dit is ’n situasie wat die prentjie van wêreldmag totaal verander het.

Die verskeie bourgeois-kulture wat hulself bedreig voel deur hierdie nuwe mag is nou, ironies genoeg, self in die posisie om onthegemoniserend binne globale verband op te tree. Dit gaan alles afhang van wát die redenasie of betoog is.

 

10. Ten slotte

Barthes het in sy vroeë werk, Le degré zéro de l’ecriture (1953), ’n uiteensetting van die vernaamste strewes van die moderne letterkunde gegee: die soeke na radikale individualisme en die intensifering van die etiese strewe. Die skrywer, sê Barthes, moet áltyd die literêre mite van sy tyd (dit wat noodwendig tradisie of konvensie geword het) uitdaag. Hy praat van “[om te gaan] beyond the literary myth” (1967a:86). In my bespreking van hoe hierdie strewes binne die (Suid-)Afrikaanse letterkunde en literêre beskouings soms benader word, kom ek tot die slotsom dat die genoemde werk van Barthes baie lig kan werp op hierdie strewes, maar tot dusver slegs kursoriese, vae of gedeeltelike verwysing in Afrikaans geniet het en in enkele gevalle onnoukeurig of foutief geïnterpreteer is.

Hoewel die letterkunde as moderne aktiwiteit nie kan bestaan sonder die allerbelangrike eienskap van die outonomie (soewereiniteit) van skrywer en teks nie, is die moderne skrywer in postmoderne verband, ironies, ’n maaksel wat baie onseker geword het. Die inhoud van die begrip letterkunde het ewe onseker geword en daar kan ten slotte bygevoeg word dat nuwemediavorme soos blogs ’n radikale aanslag op die begrip boek verteenwoordig. Dit alles bring die manier waarop die moderne teks tot dusver bestaan het, onder groot druk. WDZ bied baie bruikbare indrukke oor hoe hierdie druk gehanteer kan word om die moderne letterkunde as ’n bevrydende kulturele aktiwiteit te handhaaf en te bevorder.

Daar word ook tot die gevolgtrekking gekom dat WDZ op indirekte wyse veel te sê het oor eietydse problematiek wat die letterkunde raak en ek bespreek een so ’n voorbeeld van ’n dringende problematiek binne die Afrikaanse konteks, naamlik die kwessie van taalstandaardisering versus die rol van dialektiese taal.

 

Bibliografie

Alfred Herrhausen Society. 2014. Europe: dream and reality. Berlyn: Internationale Politik.

Barnard-Naudé, J. 2011. Poësie en abstraksie: Paul Valéry se Zaharoff-lesing. Versindaba. http://versindaba.co.za/2011/11/07/jaco-barnard-naude-poesie-en-abstraksie-paul-valery-se-zaharoff-lesing (17 Februarie 2016 geraadpleeg).

Barthes, R. 1967a. Writing degree zero. Vertaal deur A. Lavers en C. Smith. Londen: Jonathan Cape.

—. 1967b. The death of the author. Vertaal deur R. Howard. Ubuweb. http://www.tbook.constantvzw.org/wp-content/death_authorbarthes.pdf (3 Februarie 2016 geraadpleeg).

—. 1970. De nulgraad van het schrijven. Vertaal deur A. van Caspel. Amsterdam: Meulenhoff.

Barthes, R. 1975. Roland Barthes by Roland Barthes. https://monoskop.org/images/b/b3/Roland_Barthes_by_Roland_Barthes.pdf (27 September 2016 geraadpleeg).

—. 1980. Camera Lucida. Parys: Hill & Wang.

—. 2005. The neutral. Vertaal deur R.E. Krauss en D. Hollier. New York: Columbia University Press.

Berold, R. 2003. It all begins: poems from postliberation South Africa. Grahamstown: Gecko Poetry.

Binary opposition. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Binary_opposition (10 Mei 2016 geraadpleeg).

Blumenberg, H. 1985. The legitimacy of the modern age. Vertaal deur R. Wallace. Cambridge, Mass.: MIT Press.

Botha, E. s.j. Was daar ’n Tagtigerbeweging? LitNet. http://www.litnet.co.za/was-daar-n-tagtigerbeweging-2005 (6 September 2016 geraadpleeg).

Breytenbach, B. 2015. Parool / Parole: Versamelde Toesprake / Collected Speeches. Kaapstad: Penguin.

Brink, A. s.j. Betrokke literatuur. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/9-b/21-betrokke-literatuur (30 Julie 2016 geraadpleeg).

—. 1962. Lobola vir die lewe. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2009. Op Camus se spoor. Beeld. http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/09/06/BJ/14/BJNeA.html (15 Mei 2015 geraadpleeg).

Buikema, R. 2011. The content of the form and other textual politics: Configurations of nationhood and citizenship in Disgrace and Agaat. RCCS Annual Review. http://www.ces.uc.pt/publicacoes/annualreview/ficheiros/003/3114_5.AR3_Buikema.EN_rev_10.11.pdf (1 Julie 2016 geraadpleeg).

Choonara, E. en Y. Prasad. 2014. What’s wrong with privilege theory? International Socialism: A Quarterly Review of Socialist Theory, 142. http://isj.org.uk/whats-wrong-with-privilege-theory (15 Julie 2016 geraadpleeg).

Coetzee, J. 1999. Disgrace. Londen: Secker & Warburg.

—. 2013. The childhood of Jesus. Sydney: Viking.

Collaborative fiction. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Collaborative_fiction (14 Februarie 2016 geraadpleeg).

D’Hane-Scheltema, M. 2009. Ovidius Metamorphosen. Amsterdam: Athenaum-Polak & Van Gennep.

De Kock, L. 1996. The heart in exile: South African poetry in English, 1990–1995. Johannesburg: Penguin.

Fantastische literatuur. s.j. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/13-f/713-fantastischeliteratuur (11 Maart 2016 geraadpleeg).

Fantasy. s.j. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/13-f/714-fantasy (11 Maart 2016 geraadpleeg).

Farago, J. 2013. J.M. Coetzee's stunning new novel shows what happens when a Nobel winner gets really weird. New Republic. https://newrepublic.com/article/114658/jm-coetzees-childhood-jesus-reviewed-jason-farago (10 September 2016 geraadpleeg).

Flanery, P. 2013. The childhood of Jesus by J.M. Coetzee. The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/entertainment/books/the-childhood-of-jesus-by-jm-coetzee/2013/09/02/ce154d54-0f63-11e3-85b6-d27422650fd5_story.html (19 Julie 2016 geraadpleeg).

Fraser, N. s.j. Social justice in the age of identity politics: redistribution, recognition and participation. http://tannerlectures.utah.edu/_documents/a-to-z/f/Fraser98.pdf (19 Julie 2016 geraadpleeg).

Foucault, M. 1969. What is literature?. Movementresearch.org http://www.movementresearch.org/classesworkshops/melt/Foucault_WhatIsAnAuthor.pdf (1 Februarie 2016 geraadpleeg).

—. 1972. The archaeology of knowledge and the discourse of language. Vertaal deur A.M. Sheridan Smith. New York: Pantheon Books.

—. 1998. Aesthetics, method and epistemology. Vertaal deur R. Hurley e.a. New York: The New Press.

Giles, J. 201. Of gods and dogs: the postcolonial sublime in Coetzee’s Disgrace, or, David Lurie’s aesthetic education. Academia.edu. https://www.scribd.com/document/256268397/The-Postcolonial-Sublime-in-Coetzee-s-Disgrace-Or-David-Lurie-s-Aesthetic-Education (10 Julie geraadpleeg).

Gilligan, V. (uitvoerende vervaardiger). 2008. Breaking bad. Albuquerque: Sony.

Glenn, I. 2013. Coovadia, Coetzee and the literary field of post-apartheid South Africa. LitNet. http://www.litnet.co.za/coovadia-coetzee-and-the-literary-field-of-post-apartheid-south-africa (10 Julie 2016 geraadpleeg).

Gordimer, N. 1991. Crimes of conscience: selected short stories. Nairobi: Heinemann.

—. 1998. The house gun. Londen, Tokio, Harare: Bloomsbury.

Hambidge, J. s.j. Dan Roodt – Moltrein (2004). Woorde wat weeg. http://joanhambidge.blogspot.co.za/2013/03/dan-roodt-moltrein-2004.html (1 Augustus 2016 geraadpleeg).

Hirson, D. 1997. The lava of this land: South African poetry, 1960–1996. Chicago: Northwestern University Press.

John, P. 2009. Die tydskrif Wurm (1966–1970) en die Afrikaanse literatuurgeskiedskrywing. LitNet Akademies, 6(2). http://www.litnet.co.za/die-tydskrif-wurm-1966-1970-en-die-afrikaanse-literatuurgeskiedskrywing (7 Julie 2016 geraadpleeg).

Kakutani, M. 1989. The house gun: A fatal triangle in the long shadow of apartheid. New York Times Book Review. http://www.nytimes.com/books/98/01/11/daily/gordimer-book-review.html (7 November 2016 geraadpleeg).

Kanaya, S. 2002. The binary and the potential in Roland Barthes's concept of the neutral. PDF-formaat (7 September 2016 afgelaai).

Kannemeyer, J.C. 2005. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.

Literary Crossroads. 2015. http://www.goethe.de/ins/za/en/joh/kul/mag/lit/lcr.html?wt_sc=southafrica_literarycrossroads (1 Februarie 2016 geraadpleeg).

Lofsangers. s.j. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=KnzwvH-mPNA (28 Junie 2015 geraadpleeg).

Louw, N.P. Van Wyk. 1961 Vernuwing in die prosa. Kaapstad en Pretoria: Academica.

Madosini. s.j. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=Q9iIXnP1UBY (28 Junie 2015 geraadpleeg).

Marais, D. 2014. PEN Afrikaans-gesprek: Kan ’n Afrikaanse skrywer nog ’n impak maak? LitNet. http://www.litnet.co.za/pen-afrikaans-gesprek-kan-n-afrikaanse-skrywer-nog-n-impak-maak (4 Maart 2016 geraadpleeg).

Marais, M. 2006. Disgrace and the task of the imagination. Journal of Modern Literature, 29(2):75–93.

Meiring, E. s.j. Dada. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/11-d/279-dada (25 Julie 2016 geraadpleeg).

—. s.j. Nouvelle Critique. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/21-n/149-nouvelle-critique (25 Julie 2016 geraadpleeg).

—. s.j. Surrealisme. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/25-s/241-surrealisme (27 Julie 2016 geraadpleeg).

Moltrein deur Dan Roodt. s.j. Praag.co.za. http://praag.co.za/?wpsc-product=moltrein-deur-dan-roodt (5 Augustus geraadpleeg).

Morgan, A. s.j. Fantasie. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/lemmas/13-f/40-fantasie (4 Maart 2016 geraadpleeg).

Nathwani, N. 2014. On privilege. A leftist critique of the Left. Harvard Political Review. http://harvardpolitics.com/united-states/privilege-leftist-critique-left (21 Julie 2016 geraadpleeg).

Nietzsche, F.W. 1994. The birth of tragedy. Vertaal deur I. Johnston. Londen: Penguin.

Olivier, G.1992. N.P. Van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek. Kaapstad: Human & Rousseau.

Parvalescu, A. 2007. The professor’s desire: on Roland Barthes’s The neutral. Women, Gender & Sexuality Studies Research. http://openscholarship.wustl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1023&context=wgss (20 Julie 2016 geraadpleeg).

Raymond Queneau. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Raymond_Queneau (23 Julie 2016 geraadpleeg).

Richman, J. 2015. Coetzee as contractarian: Disgrace as political theory. South African History Online. http://www.sahistory.org.za/article/coetzee-contractarian-disgrace-political-theory-joshua-richman (21 Julie 2016 geraadpleeg).

Roodt, D. 1983. Textual pleasure and production: Three texts by Roland Barthes. Ongepubliseer MA-verhandeling, Universiteit van die Witwatersrand. http://wiredspace.wits.ac.za/handle/10539/19230?show=full (22 September 2016 geraadpleeg).

—. 2013. Het die Afrikaanse letterkunde misluk? Praag.co.za. http://praag.co.za/?p=14046 (10 Julie 2016 geraadpleeg).

—. 2015. Terug na die volk: ’n literêre slagspreuk? Praag.co.za. http://praag.co.za/?p=29980 (10 Julie 2016 geraadpleeg).

Rossouw, J. 2005. “O moenie huil nie, o moenie treur nie, die jollie bobbejaan kom weer”. Vrye Afrikaan. http://vryeafrikaan.co.za/lees.php?id=105. (Nie meer beskikbaar nie)

Sartre, J.-P. 1950. What is literature? Vertaal deur B. Frechtman. Londen: Methuen.

Small, A. s.j. Oppie parara. Poetry International Web. http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poem/item/18105/auto/0/ON-THE-PRADE (15 Februarie 2016 geraadpleeg).

Sontag, S. 1967. Preface. In Barthes 1967a.

Taljard, M. 2006. Die skryf vind plaas in selfgeveg: versoeningstrategieë in Kleur kom nooit alleen nie deur Antjie Krog. Literator, 27(1):141–62.

The Nobel Prize in Literature. 1991. Nadine Gordimer. s.j. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1991/press.html (6 September 2016 geraadpleeg).

Todorov, T. 1973. The fantastic: a structural approach to a literary genre. Vertaal deur R. Howard. Cleveland. Western Reserve University Press.

Ubuntu (philosophy). s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Ubuntu_(philosophy) (6 Junie 2016 geraadpleeg).

Van Coller, H.P. 1997. Die waarheidskommissie in die Afrikaanse letterkunde: Die Afrikaanse prosa in die jare negentig. Stilet 9(2):9–21.

Van der Elst, J. s.j. Magiese realisme. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/20-m/116-magiese-realisme (4 Maart 2016 geraadpleeg).

Van Niekerk, M. 1994. Triomf. Kaapstad, Pretoria: Quellerie.

—. 2004. Agaat. Kaapstad: Tafelberg.

Viljoen, H. s.j. Literatuursosiologie. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/19-l/114-literatuursosiologie (27 Julie 2016 geraadpleeg)

Viljoen, L. 2009. Die voeë en nate van André P Brink se lewe en werk boeiend tot stand gebring in memoir. LitNet. http://www.litnet.co.za/die-voe-en-nate-van-andr-p-brink-se-lewe-en-werk-boeiend-tot-stand/ (6 Julie 2016 geraadpleeg.)

—. 2014. Die rol van Nederland in die transnasionale beweging. Internasionale Neerlandistiek. www.internationaleneerlandistiek.nl (15 Februarie 2016 geraadpleeg).

 

Eindnotas

1 Dis belangrik om die volgende onderskeidings in gedagte te hou: (1) Die moderniteitis ’n makroperiode in die geskiedenis wat ’n aanvang neem met die vroeë industrialisasie en die Verligting, rondom 1750. (2) Die moderne letterkunde, soos bedoel in die titel van hierdie artikel, begin in die laat 19de en vroeg-20ste eeu en spoel oor uit die moderniteit na die laatmoderniteit. (3) Die modernisme (hier gespel met ’n kleinletter-m) is ’n beweging binne die moderne letterkunde wat tradisionele vorme uitgedaag het en waarvan die ingesteldheid beskryf kan word in Ezra Pound se begrip van om alles nuut te maak. Dit was ’n selfbewuste omgaan met die letterkunde as moderne verskynsel. (4) Die postmoderniteit, ook die laatmoderniteit genoem – dus ’n laat vorm van die moderniteit – neem snel toe vanaf die einde van die Eerste Wêreldoorlog en gedurende die tweede helfte van die 20ste eeu. Dit was by uitstek die denker F.W. Nietzsche (1844–1900) wat baie van die laatmoderniteit se omwentelinge in die menslike gees geantisipeer het. (5) Die postmodernisme (met kleinletter-p) is ’n kunsbeweging wat rondom die kentering van die 21ste eeu baie merkbaar was en in die letterkunde gekenmerk is deur die gebruik van modusse van fragmentasie en opsetlike intertekstualiteit. Dis in vele opsigte ’n selfbewuste omgaan met die ontluistering van moderne literêre begrippe en ’n redelik letterlike aanwending van ingewings wat kenmerkend is van die laatmoderniteit.

2 Ek gebruik soms die term skrywer - in die generiese sin van die woord en in verwysing na die funksie van skrywerskap. In navolging van Barthes gebruik ek op ander geleenthede die term outeur - in verwysing na die moderne verskynsel van die skrywer of waar die moderne skrywer se outonomie op die voorgrond is.

3 Die etimologiese verwantskap tussen outeur en ’n woord soos outoriteit (author en authority) is nuttig om die begrip outeur verder te belig.

4 Die vryheid van die outeur waarvan Barthes praat, is baie spesifiek. My eie, verwante term outonomie (of soewereiniteit) is ’n omskrywing hiervan.

5 Ek gebruik die woord artefak omdat die kunswerk vir Barthes soos ’n voorwerp is. Barthes gebruik dikwels die woord object (voorwerp) om die moderne letterkundige produk te beskryf. Byvoorbeeld: “Each poetic word [in die moderne gedig] is an unexpected object” (Barthes 1967a:48).

6 Die digter Lebo Mashile is hiervan ’n goeie voorbeeld.

7 Met verwysing na hierdie voormoderne tye sal dit meer toepaslik wees om eerder die term skrywer as outeur te gebruik, omdat die skrywer se individuele vryheid ’n mindere rol gespeel het.

8 My verwysing na hierdie makrotydsgewrigte steun onder meer op die filosoof Hans Blumenberg se werk The legitimacy of the modern age (1985).

9 In die opstel wat saam met haar vertaling Metamorphosen gebundel is, beskryf M. d’Hane-Scheltema (2009:382) die grondbeginsels van die Latynse digkuns as imitatio en aemulatio: die digter se werk moes geskoei staan in die patrone en temas van die groot werke van voorgangers en moes luister verleen aan die gode en die oorgelewerde mitologie.

10 WDZ skets die Franse roman van die moderniteit se ontwikkeling vanaf die vroeg-klassieke tot by die klassieke (moderne) periode in die Franse letterkunde – op die kruin van die moderniteit – en daarna die konteks van die moderne letterkunde.

11 Hierdie aanhaling van Foucault toon die breuk tussen die strukturalisme en die poststrukturalisme, laasgenoemde ’n stroming waarvan beide Foucault en Barthes uiteindelik deel geword het. My kensketsing van die eras, spesifiek wat betref die verskille tussen die moderniteit en die postmoderniteit, kom ooreen met die verskille tussen strukturalisme (’n soort opvatting oor die aard van kennis wat inherent is aan die moderniteit), en die poststrukturalisme (opvattings oor die aard van kennis wat wesenlik postmodern is). Strukturalisme is georganiseerde strukture van filosofiese beskouing. Poststrukturalisme, daarenteen, wys op die perke van sulke strukture. Die verskil tussen strukturalisme en poststrukturalisme is nie ’n duidelike breuk nie.

Vergelyk ook die opmerkings oor die uitmekaarval van binêre teenstellings (afd. 4.3) en die kritiese opmerkings oor strukturalisme (in afd. 9).

12 F.W. Nietzsche, een van die vaders van die postmoderne denke, het ook gebruik gemaak van ’n uitgebreide metafoor – ’n “mitologie”, as’t ware – om letterkundige dieptewerkinge voor te stel in sy boek The birth of tragedy (Nietzsche 1994). Hierin sluit Barthes in WDZ by die werkwyse van Nietzsche aan.

13 In J. van der Elst (s.j.) se andersins pakkende inskrywing getitel “Magiese realisme” in Literêre terme en teorieë verskyn die volgende beskrywing: “Baie werke uit die Middeleeue kan as magies-realisties bestempel word: die graalromans (Britse RIDDERROMANS), die ABELE en MIRAKELSPELE is voorbeelde daarvan.” Hierdie is ’n foutiewe siening, wat indruis teen die genuanseerde siening wat “magiese realisme” beskou as ’n volgehoue spanning tussen die rasionele en die bonatuurlike, wat gehandhaaf word sonder om uit te val na een van die twee kante (Todorov 1973:33). In die graalromans en mirakelspele kom dié verhouding as ’n spanning nie voor nie, en word die rasionele komponent volledig deur die fantasiekomponent geabsorbeer. Nog ’n voorbeeld van verwarring kom voor in Morgan (s.j.) se inskrywing in dieselfde bron onder “Fantasie”. Daar staan: “Vanweë die wesenlik simboliese aard van die fantasiemodus word dit gekenmerk deur sterk visuele beelding” (my beklemtoning). Maar die toonaangewende literêre teoretikus Todorov (1973:33, my beklemtoning) weerlê hierdie siening: “The reader [van die ‘fantastieke’, my vertaling van ‘the fantastical’] must […] reject allegorical as well as ‘poetic’ interpretations” (my beklemtoning). Met ander woorde: die allerbelangrike onderskeid wat Literêre terme en teorieë nié in die genoemde twee inskrywings maak nie, is tussen moderne fantasie (Mervyn Peake, J.K. Rowling en ander) en die fantastieke skrywers (soos Jorge Luis Borges). Veel nader aan die kol is die twee inskrywings “Fantasy” (2016) en “Fantastische literatuur” (2016) in dieselfde bron en dis insiggewend dat beide hierdie inskrywings uit Nederlands opgeneem is. Dis verder insiggewend dat daar tot op hede in Afrikaans nie ’n term vir “the fantastical” bestaan (het) nie.

14 Viljoen beskryf surrealisme met sinsnedes wat woordeliks strook met Sontag (1967:xiii) se beswaar in WDZ teen die Engelse letterkunde: “die eksperimente van die ekspressionisme of surrealisme” en “avant-garde-stromings soos die surrealiste en futuriste” (my beklemtoning). Viljoen se skrywe is nie soseer ’n kwessie van verkeerd wees nie, maar is weliswaar sprekend van ’n bepaalde kulturele benadering tot hierdie begrippe wat deur Sontag bevraagteken word. Nader aan die Barthesiaanse sin van die terme is Meiring (s.j). se beskrywing van die surrealisme as “’n revolusie van waardes”, en weliswaar die revolusie wat volgens Sontag nooit die “Engelse wêreld” bereik het nie.

15 Roy Campbell is wel daar, hoewel sy hantering van Europese invloed en die interpretasie van sy werk albei in die teken staan van ’n letterkunde soos deur Sontag beskryf. Die stawing van my stelling sou ’n afsonderlike artikel verg.

16 Op Versindaba het J. Barnard-Naudé (2011) ’n artikel gepubliseer oor die Franse digter Paul Valéry. Die artikel kritiseer baie vrugbaar ’n uitgediende binêre teenstelling, naamlik konkretisering/abstraksie, soos dit al in Afrikaanse resensies en besprekings voorgekom het. Valéry verwerp hierdie onderskeid in die digkunsbeskouing as ’n illusie.

17 Louw het in sy woordkeuse beweeg tussen die idee van ’n metafisika van die letterkunde en die idee dat ’n wetenskap van literatuur moontlik is (Olivier 1992:272). Laasgenoemde ideaal (literatuur as wetenskap) sou impliseer dat letterkunde empiries aan beginsels getoets sou kon word. In hierdie opsig verskil Louw fundamenteel van Barthes, soos duidelik blyk uit Barthes se gebruik van die term mitologie. Olivier toon verder aan hoedat Louw die skeidslyn tussen die betekenisse “filosofie” en “wetenskap” vaag hanteer.

18 Die skrywer herboetseer en verplooi die taalstruktuur – nie slegs die tekstuur daarvan nie, maar veral die betekenisdimensies.

19 Drie welbekende teenstellings: die liberale stryd het gewerk met die teenstelling kapitalisme/vryheid versus rassisme/onderdrukking; die Marxistiese stryd het gewerk met die teenstelling bevryding versus kapitalisme; en die pan-Afrika-stryd teen apartheid het gewerk met die teenstelling Afrikakultuur versus Eurosentrisme/kolonialisme.

20 Louise Viljoen (2014:3) verwys na die merkbare rol wat postkoloniale teorie speel in die resepsie van Suid-Afrikaanse literêre werk buite die landsgrense.

21 Ek verskil met Buikema waar sy meen dat Rossouw se gedeeltelike vertolking “conservative” is. Rossouw s’n is insgelyks ’n vertolking wat vanuit ’n bevrydingsraamwerk gebeur en juis dáárom hou dit dieselfde soort gevaar in as die ander gedeeltelike interpretasies van Agaat en Disgrace. Rossouw se denke kan gesien word as deel van ’n wêreldwye bevrydingsdiskoers, naamlik die politiek van erkenning. Die post-Marxistiese teoretikus Nancy Fraser (s.j.:3) stel dit soos volg:

Today, however, we increasingly encounter a second type of social-justice claim [buiten die argetipiese Marxistiese aanspraak van redistribusie] in the “politics of recognition”. Here the goal, in its most plausible form, is a difference-friendly world, where assimilation to majority or dominant cultural norms is no longer the price of equal respect. Examples include claims for the recognition of the distinctive perspectives of ethnic, “racial”, and sexual minorities, as well as of gender difference. This type of claim has recently attracted the interest of political philosophers, moreover, some of whom are seeking to develop a new paradigm of justice that puts recognition at its center. (My beklemtoning)

Op hierdie manier beskou, is Rossouw se sienings baie ver verwyder van konserwatiewe aansprake wat aan apartheid verwant mag wees.

22 Roodt se term sosiaal-realisme is eweneens verwarrend en vaag. Hier moet gewys word op ’n belangrike onderskeid wat Roodt nalaat om te maak. Die sosiale realisme is ’n stroming in die kunste wat die stryd van die werkersklasse as ’n georganiseerde mag uitbeeld. Die sosialistiese realisme was die staatsgesanksioneerde genre wat kommunisme in die voormalige Sowjetunie bevorder het.

23 In haar artikel “Was daar ’n Tagtigerbeweging?” (in Afrikaans) kom Elize Botha tot hierdie slotsom: “Tagtig was ’n radikalisering eerder as ’n skoon breuk met die verlede” (Botha 2005).

24 Die oorskryding van perke is nie dieselfde as om teen ooglopende sosiale taboes in te skryf nie, hoewel dit inbegrepe kan wees.

25 Hoe universeel waar hierdie siening van Barthes is, sou ’n afsonderlike empiriese ondersoek verg en sulke ondersoeke word waarskynlik reeds gedoen.

26 In ’n lesingreeks getitel “Literary Crossroads” aan die Goethe-Instituut, Johannesburg, voer die Ghanees-Britse skrywer Nii Parks aan dat hy verkies om in dialektiese Engels eerder as in sy moedertaal te skryf, omdat dit die beste manier is waarop hy die sentrum kan ondermyn (Literary Crossroads 2015).

27 Die korrekte skryfwyse van die titel is Le degré zéro de l’ecriture.


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Roland Barthes en die belang van outonomie vir die moderne skrywer appeared first on LitNet.

Die praktyk van vernedering: slawerny en Christelike asketisme in laat-antieke Sirië

0
0

Die praktyk van vernedering: slawerny en Christelike asketisme in laat-antieke Sirië

C.L. de Wet, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Hierdie artikel ondersoek die laat-antieke Christelike bronne van Sirië en Mesopotamië en vra spesifiek na die aard van slawerny en die verhouding tussen slawerny en die asketisme in hierdie tydperk en gebiede. Van besondere belang is om vas te stel tot watter mate die sosiale instelling van slawerny die Siries-Christelike asketisme beïnvloed het. Daar word eers gekyk na die instelling van slawerny in die stedelike en plattelandse gebiede van Sirië en Mesopotamië. Dan word hierdie praktyke van slawerny vergelyk met die asketiese praktyke van die monnike, veral met die oog op die beginsel van vernedering, of msarrqûtâ. In hierdie opsig word aandag gegee aan die fisieke praktyke en materiële tegnieke wat monnike toegepas het in hul askese wat onder andere strawwe ketening en gevangenskap ingesluit het. Ten slotte stel die artikel voor dat daar gepraat kan word van doulologiese asketisme – wat beteken dat slawerny asketiese praktyke tot so ’n mate beïnvloed het dat monnike letterlik soos slawe voorgekom het. Sommige monnike het moontlik selfs na werklike verslawing gestreef as ’n toets van hul roeping en getrouheid.

Trefwoorde: asketisme; Johannes Chrysostomus; Johannes van Efese; laat-antieke; Liber graduum; monnik; Patristiek; selfverloëning; Sirië; Siries; slawerny; Theodoretus; vernedering; vroeë Christendom

 

Abstract

The practice of humiliation: slavery and Christian asceticism in late ancient Syria

This article analyses the nature of slavery in late ancient Syria and Mesopotamia, and investigates the possible influence of slavery on Christian ascetic practices in the region. This analysis demonstrates how slavery, especially the techniques of discipline and punishment within slaveholding contexts, produced correlates in the ascetic practices of Syrian Christian monks. The study commences with an investigation of institutional slavery in Syrian urban and rural areas. In order to better understand slavery in the urban context, the works of John Chrysostom are used as a primary source. For rural areas an example from Theodoret’s Historia religiosa is used, along with findings from recently published secondary sources. It is shown that slavery was a basic characteristic of both contexts, but that distinctions between slaves and free persons were more pronounced in urban than in rural contexts. The reason is that the type of labour in the smaller villages surrounding the urban areas lent itself to the kind of exploitation mirrored in slaveholding contexts, and poorer peasants were often treated like slaves. The Syriac terms used for villagers are the same as those used for slaves. However, the techniques of discipline and punishment in urban areas were similar to those of rural areas – there is consistency in the use of whipping, chaining, confinement and collaring.

The second part of the article looks more specifically at ascetic practices and how the discourse of slavery – or doulology – functions in Christian sources on asceticism. The notion of humiliation – msarrqûtâ in Syriac – was central to early Christian ascetical theology and practice. In surveying the development of doulology in Syrian Christian ascetical works, the article begins with an analysis of the 29th discourse of the Syriac Liber graduum, which is concerned with the discipline of the body. What this analysis shows is that the monks to whom the Liber graduum is addressed used Christ as an exemplar for their practices of shame and humiliation. Philippians 2:6–11 describes Christ as having assumed the form of a slave, in reference to his incarnation, and suffered all the humiliation associated with the human state, including death. The author of the Liber graduum developed the notion of Christ’s emptying, or kenosis, into the principle of msarrqûtâ. Monks are now instructed to discipline their bodies using the same techniques of discipline and punishment used on slaves.

Monks wore chains so heavy that these permanently affected their posture. Monks also wore collars and other restraints. Such restraints were often highly personalised, and also had a punitive dimension to them. Theodoret’s account of Eusebius of Teleda is illustrative of the punishment monks inflicted on themselves for what may appear to be even the smallest transgression, like gazing upon some farm workers and longing for ploughing the land again. These practices continued into the later centuries, as is clear from John of Ephesus’s Commentarii de beatis orientalibus. John’s biographies also describe fettered and collared monks. At this stage the term slave of God practically functioned as a technical term referring to a monk.

But along with ascetic practices of humiliation that resembled slavery, the sources also seem to attest to a much more direct link between slavery and Syrian asceticism. It seems that some monks may have sought out physical enslavement as a test of their calling and proof of their obedience. Several sources refer to such incidents. One of the most famous is Jerome’s Vita Malchi, in which a Syrian monk is captured and enslaved (although against his will) by Saracens. The enslavement functioned both as punishment and also as a means of driving Malchus back to his monastery. A similar case is found, written somewhat earlier, in the narrative of the apocryphal Acts of Thomas, in which the protagonist, Judas Thomas, is sold by Jesus as a slave to an Indian merchant. This forced Thomas to go on a missionary journey to India. The story of Thomas, which was highly influential in later Syrian monastic thought, may have served as a paradigm for later monks. Pseudo-Nilus refers to a certain Theodoulus who became enslaved while accompanying his father on a missionary journey. His enslavement becomes a test that validated his status as a monk. There are also narratives of Faymiyûn and Ṣâliḥ, and Paul of Qenṭos and John of Edessa, who also became enslaved during a missionary journey.

The humiliation associated with slavery did play a role in monastic self-fashioning, and from this conclusion two important implications arise. Firstly, there was a direct and distinctive relationship between Christian asceticism and institutional slavery, which means that they influenced and shaped each other. We could then rightly speak of doulological asceticism. This observation implies, in turn, that slavery was positively evaluated by Christian monks, and that these monks mirrored their relationship with God – as slaves of God – in terms of actual institutional slavery. Because institutional slavery was foundational to doulological asceticism, it also means that the perseverance of such ascetic practices supported institutional slavery. If God can have slaves, so can human beings. The second implication is that studies on Christian martyrdom, asceticism and monasticism need to take slavery into account among its many other literary expressions, including contest and military imagery. Slavery then becomes indispensable for the study of early Christian theology, spirituality and ethics.

Slavery was therefore no impediment to the monastic life. Rather than understanding slavery as a sin, slaves could live as ascetics, and the day-to-day life of ascetics mirrored, somewhat, the lives of slaves, particularly those of the rural areas. The slavery of God was expressed in an embodied sense, and the article shows that slavery may have been one of the most influential discourses and institutions that shaped and transformed late ancient Syrian Christian monasticism.

Keywords: Asceticism; early Christianity; humiliation; John Chrysostom; John of Ephesus; late antiquity; Liber graduum; monk; Patristics; self-renunciation; Syria; Syriac; slavery; Theodoret

 

1. Inleiding

Slawerny was een van die algemeenste magsinstellings van die antieke wêreld. Dit was wettig en deur die Romeinse staat verorden, en in sommige gevalle selfs belas (Harper 2011:98). Tot die laat-antieke tydperk (van die derde tot die agtste eeu n.C.) was die kanale van vraag en aanbod vir slawe in die Romeinse Ryk oop, en dié instelling het vlot gewerk. Glancy (2010:63–80) verstaan slawerny verder as ’n habitus (sien Bourdieu 1990:52) – dit was ’n natuurlike en alledaagse verskynsel wat die kern van antieke sosiale interaksie gevorm het. ’n Individu se selfverstaan het met die erkenning van sy of haar status as verslaaf, vrygelaat, of vrygebore begin. Daar is verwag dat ’n persoon se gedrag sy of haar status sou weerspieël. Selfs van kindsbeen af is die voorwaardes van die interaksie tussen slaaf en vry deur verskillende vorme van speel bevestig (Bloomer 1997:57–78).

Dit mag dalk verbasend klink wanneer Harper (2011:11–6), in sy breedvoerige uiteensetting van slawerny in die laat-antieke Romeinse wêreld, eers moet bewys dat slawerny wel in hierdie tydperk en gebied teenwoordig was. Enigiemand wat die werke van skrywers soos Augustinus, Ammianus Marcellinus, Johannes Chrysostomus, of Libanius gelees het, sou dalk aanneem dat slawerny nog in bedryf was as gevolg van die talle verwysings daarna in die literatuur van dié skrywers. Harper se werk het tóg die deur vir navorsers oopgemaak om met vrymoedigheid die verskynsel van slawerny in die laat-antieke te bestudeer. Een aanklag teen Harper se werk, wat andersins uitstekend is, is dat hy die konteks en literatuur van vroeg-Christelike Sirië en Mesopotamië verwaarloos. Na ’n oorsig van die Siriese bronne word dit duidelik dat slawerny steeds in die gebiede bestaan het, en selfs sedert die opkoms van die vroeë Islam voorgekom het. Dit lyk asof slawerny lank na die val van die Westelike Romeinse Ryk voortgeduur het in die Ooste, veral in die gebiede van Armenië, Persië en die Arabiese gebiede soos Ḥimyar (Jemen) en Sinai (sien Gordon 1987).

Die doel van hierdie artikel is om die laat-antieke Christelike bronne1 van Sirië en Mesopotamië te bestudeer en na die aard van slawerny in hierdie tydperk en gebiede te vra. Die oogmerk is om veral ondersoek in te stel oor hoe die instelling van slawerny die vroeg-Christelike Siriese asketisme moontlik sou beïnvloed het. Die vroeë Christendom in Sirië en Mesopotamië was juis bekend vir hul unieke en soms verregaande asketiese gebruike – dit was aanvanklik heelwat anders as die georganiseerde (Pagomiese) monastiek van Egipte wat wel later ook in die gebied neerslag gevind het (Vööbus 1958; Brock 1973:1–19).

Die studie begin met ’n oorsig oor die aard en rol van slawerny in stedelike en plattelandse Siriese kontekste. Daarna word gevra hoe slawerny, soos gekenmerk in hierdie gebiede, en veral in terme van dissipline en straf, die asketiese praktyke van monnike beïnvloed en hervorm het. In hierdie geval is die asketiese waarde van vernedering, wat in Siries as msarrqûtâ bekend staan, baie relevant, aangesien slawerny self ook vernederende praktyke bedryf het.

As praktyke van vernedering soos dié wat in slawerny voorkom, wel ook in asketiese gebruike weerspieël word, is daar twee belangrike gevolge. Eerstens sal dit beteken dat daar ’n kenmerkende diskursiewe verhouding tussen slawerny en Christelike asketisme bestaan het, en dat hierdie wisselwerking beide praktyke sou versterk – dus, die asketiese gebruike wat soos slawerny gelyk het, sou werklike slawerny bevestig het. Dit beteken dat ons wél van ’n doulologiese2 asketisme kan praat. Tweedens moet daar dan verstaan word dat die beeld van slawerny, saam met tradisionele kategorieë wat gebruik is om die asketiese stryd uit te druk, soos die wedloop, of agôn, of die krygskap van Christus (Ferguson 2009:83–5), ook as ’n vorm van asketiese uitdrukking erken moet word.

 

2. Slawerny in Sirië en Mesopotamië: die getuienis van Johannes Chrysostomus en Theodoretus

Om te verstaan hoe slawerny vroeg-Christelike asketisme beïnvloed het, is ’n goeie begrip van die aard van stedelike en plattelandse slawerny in Sirië en Mesopotamië nodig. In die geval van stedelike slawerny is die literêre werke van Johannes Chrysostomus (347–407 n.C.) onontbeerlik. Dalk meer as enige ander skrywer van die laat-antieke gee Chrysostomus insig in die stedelike samelewing van Siriese Antiogië. Chrysostomus was vir die grootste deel van sy lewe ’n leier van die kerk in Antiogië. Voordat hy as leier na vore getree het, het hy eers ’n paar jaar self as ’n monnik in die berge net buite die grense van die stad geleef (Mayer 2006:451–5). Hy het ’n aansienlike literêre korpus agtergelaat, in sy eie tyd slegs deur Augustinus oortref, en was een van die grootstes onder antieke Griekse skrywers. Alhoewel hy nie ’n spesifieke geskrif saamgestel het oor slawerny nie, verwys hy telkemale na slawerny (douleia) in sy werke (sien De Wet 2015).

Uit hierdie verwysings word dit duidelik dat slawerny beslis in die Antiogeense samelewing verskans was. Chrysostomus verwys dikwels na die koop en verkoop van slawe in sy preke, wat toon dat sy gehoor met die gebruik bekend was en dat die meeste van hulle waarskynlik slawe besit het. Hy het dikwels verwys na die rykes wat die markplein van Antiogië met ’n skare slawe besoek het,3 wat vir hom van hierdie mense se welvaart, maar ook hul ydelheid, getuig het. Hy was so ontsteld oor die groot hoeveelheid slawe wat sommiges aangehou het,4 dat hy sy gehoor as volg vermaan (Hom. 1 Cor. 40.6; Field 1847:2:515–6): “Een meester hoef slegs een slaaf aan te hou; of selfs een slaaf vir twee of drie meesters.” Maar om nie te streng te klink nie, voeg hy by: “Ons sal julle toelaat om ’n tweede slaaf aan te hou. Maar as julle baie versamel, doen julle dit nie meer uit welwillendheid nie, maar vir jul eie genot.” Chrysostomus het skynbaar sterk oor hierdie beginsel gevoel, aangesien hy dit later ook aan sy gehoor in Konstantinopel herhaal het (Hom. Heb. 28.4; Field 1862:7:320). Die bevel om slegs een of twee slawe aan te hou sou sonder twyfel deur baie as uitermatig oordrewe beskou word. Dit was ’n leefwyse wat dalk vir ’n monnik geskik was, maar nie vir ’n gewone stadsburger nie. ’n Minderheid burgers sou moontlik Chrysostomus se raad gevolg het (De Wet 2015:105–13). Die inwoners van Antiogië het daagliks van slawe-arbeid gebruik gemaak.

Gedurende sy termyn in Antiogië het Chrysostomus ook sy bekende verhandeling De sacerdotio geskryf, waarin hy die aankoop van ’n slaaf beskryf. “Diegene wat ’n slaaf wil aankoop, wys die slaaf vir die geneesheer, vra waarborge vir die transaksie aan en soek ook inligting van die slaaf by hul bure,” verduidelik Chrysostomus (Sacr. 4.2.17–20; Malingrey 1980:240), “en na al hierdie maatreëls sal hulle steeds nie die transaksie bevestig nie totdat ’n proeftydperk deur die slaaf voltooi is.” Só ’n transaksie kon by die slawemark plaasgevind het, of op ’n informele wyse tussen twee eienaars. Die meeste slawehandel van die laat-antieke was van so ’n informele aard (Bradley 1987:53–81; Harper 2011:42–74). In een van sy leringe aan katkisante gebruik Chrysostomus selfs die slawetransaksie om die soteriologie te belig: Christus koop ook só sy slawe (met sy bloed), al is hulle boos en onbruikbaar (Illum. catech. 2.5; Migne PG 49.239.17–20). Vir Chrysostomus is Christus ’n slawe-eienaar, en gelowiges slawe van God. Wat ons hieruit kan aflei, is dat mense dikwels paranoïes was by die koop van slawe. Almal het gevrees dat hulle ’n slegte slaaf sou aanskaf. Harrill (1999:97–122) se studie toon dat sulke vrese te verstane was weens slinkse streke van hierdie handelaars. Slawe op die mark was dikwels vermom en behandel sodat hulle ter wille van ’n beter prys jonger, mooier en sterker sou lyk. Gevolglik is die liggaam van ’n slaaf op die noukeurigste manier betrag en ondersoek.

Die beginsel van betragting (Grieks dokimasia) sien ons in ’n aantal starende blikke wat direk op die slaweliggaam gefokus word. In die meeste gevalle was die slaaf kaal gedurende die transaksie, en onderworpe aan ’n mediese blik wat gelet het op siektes en ander liggaamlike kwale. Verder was daar die logistieke blik, wat moes verseker dat die slaaf die nodige hande- of intellektuele arbeid sou kon verrig. Die seksuele blik was natuurlik nooit afwesig nie: een van die “dienste” van slawe was om seksueel vir die eienaar beskikbaar te wees. Aantreklike slawe se pryse was dikwels hoër (Harper 2011:281–92; De Wet 2015:220–70). Die kwessie van voortplanting was verwant hieraan. Ten spyte van die hoë koste van die voeding, kleding en behuising van slawe, kon slawerny ook winsgewend gewees het wanneer slawe voortgeplant het: die kinders van slawe kon verkoop word. Vrugbaarheid was by die slawemark hoog geag (Kartzow 2012:38–54). Daar was ook die huishoudelike blik (meer in Cooper 2007:3–33), wat moes verseker dat die slaaf goed by die huishouding sou inpas en sy of haar nodige take tot die tevredenheid van die eienaar sou kon voltooi. Chrysostomus (Hom. 1 Tim. 11.1; Field 1861:6:85) sê: “’n Nuwe slaaf word nie met enigiets in die huis toevertrou nie totdat sy karakter op die proef gestel is en baie beproewinge ondergaan het.”

Ons vind dus hier ’n samelewing wat so te sê behep met die slaweliggaam is, en die slaweliggaam word die tablet waarop die sosiale en liggaamlike ideale van die gemeenskap gegraveer word.

Chrysostomus voeg dan ook ’n laaste blik by, naamlik dié van die goddelike of die “slapelose Oog” (Hom. Col. 10.1; Field 1855:5:277). God slaap nooit nie en is altyd waaksaam – wat basies ’n panoptikon geword het wat slawe altyd dopgehou het. Dit moes die slaaf (en meester, aangesien almal slawe van God is) aanmoedig om hom- of haarself ook innerlik, in die siel, te bewaak. Hierdie blik was gebaseer op stellings in die Nuwe-Testamentiese huishoudelike kodes (Ef. 6:5–9; Kol. 3:22–4) wat dit duidelik stel dat God die ewig-waaksame Meester van almal is (sien ook De Wet 2015:210–4). Slawe was dus te alle tye onder een of ander vorm van bewaking en betragting.

Die slaweliggaam word dus die ruimte waar ’n aantal sosiale en liggaamlike ideale onderhandel word. Wanneer Chrysostomus vaders daarop wys hoe hulle hul seuns moet opvoed, maak hy van die kontras tussen die slaaf en die vrygebore individu gebruik om sy punt te staaf. Op hierdie wyse dien die slaweliggaam as ’n pedagogiese ruimte waar die jong vrygebore seun die ritmes en beginsels van vryheid kan aanleer, soos Chrysostomus (Inan. 71; Malingrey 1972:172) ook uitwys:

Leer hom [die vrygebore seun] die beginsels van die natuurorde: wat ’n slaaf is, en wat ’n vrygebore man is. Sê vir hom: “My kind, in die ou dae van ons voorvaders was daar geen slawe nie, maar sonde het tot slawerny gelei. Want toe iemand sy pa beledig het, het hy onder hierdie oordeel gely, om ’n slaaf van sy broers te word [wat hier na die sogenaamde vloek van Gam in Gen. 9:21–5 verwys]. Pasop dat jy nie ’n slaaf van jou slawe word nie. As jy jou vir hulle vererg en jou gedrag dieselfde is as dié van die slawe, as jy nie méér deugsaamheid as hulle sou hê nie, sal jy dieselfde mate van eer as hulle verwerf. Streef dan om die meester van jou slawe te wees en word so, nie deur jou soos ’n slaaf te gedra nie, maar deur jou gewoontes. Só sal jy, wat ’n vrygebore man is, nooit as die slaaf van jou slawe gevind word nie.”

Slawe was egter nie net “gereedskap” wat die vrygebore seun deugsaamheid moes leer nie. In die laat-antieke Christelike denke het die liggaam van ’n slaaf deel van ’n asketiese eksperiment in deugsaamheid geword. Hierdie eksperiment sou die grondbeginsels van slawerny drasties verander. Die Christelike huishoudings van Siriese Antiogië is gebruik as sosiale “laboratoriums” waarbinne hierdie eksperiment sou plaasvind. Chrysostomus (Hom. Eph. 22.2; Field 1852:4:334–5) was daarvan oortuig dat slawe deugsaam kon wees indien hul leermeesters hulle die regte gewoontes van deugsaamheid geleer het en hulle volgens die reëls van deugsaamheid gedissiplineer en gestraf het:

En as julle die beginsels aangaande slawe wil hoor, let op na wat ek tot dusver oor kinders gesê het. Leer hulle om vroom te wees, en die res sal uiteraard volg. Wanneer iemand egter tans na die teater gaan, of na die baddens, sleep hy al sy slawe agter hom aan, maar glad nie wanneer hy kerk toe gaan nie. Hy vermaan glad nie sy slawe om kerk toe te gaan en aan die preek aandag te gee nie. Hoe gaan jou slaaf dan gehoorsaam wees wanneer jy, sy meester, jouself met ander dinge besig hou? Verduidelik deeglik aan hom wat God van hom verwag, om vriendelik teenoor sy medeslawe op te tree, en om werklik deugsaam te lewe.

Deugsaamheid was dus ’n prioriteit vir beide slawe en vrygeborenes. Die feit dat die slaaf in staat was om deugsaam te wees, het beteken dat Chrysostomus die voorbeeld van die slaaf baie strategies in sy morele filosofie kon gebruik. Hy vermaan dikwels die vrygeborenes deur hul slawe aan hulle voor te hou as mense wat hulle goed gedra. Met sy uitspraak dat Christelike slawe die Griekse filosowe in deugsaamheid oorskadu, maak hy die tradisionele Griekse filosofie af (Hom. Tit. 4.1; Field 1861:6:297–8).

Die vraag ontstaan hoe die slawe in stedelike gebiede in deugsaamheid geskool is. Baie van die tegnieke om slawe deugsaamheid te leer, stem ooreen met dié wat op vrygeborenes toegepas is. In Christelike huishoudings, so oordeel Chrysostomus (Serm Gen. 6.2. 136–42; Brottier 1998:294–7), moes slawe aan die godsdienstige rituele, soos skriflesing, onderrig, die sing van psalms, en gebed, deelneem. Uit die aanhaling hier bo blyk dit dan ook dat Chrysostomus van slawe verwag het om kerk toe te gaan. Verder het hy die eienaars aangemoedig om hul slawe te laat doop (Hom. Eph. 8.2; Field 1852:4:185). Chrysostomus sukkel egter om ontslae te raak van die algemene Romeinse stereotipes ten opsigte van slawe. Hy redeneer dat slawe wat nie streng gedissiplineer word nie, maklik in sedeloosheid en sonde sal verval. Dit is nie die gevolg van hul natuur nie (soos Aristoteles dit gestel het; Ambler 1987:390–410), maar as gevolg van hul opvoeding (Hom. Tit. 4.1; Field 1861:6:298). Verder is daar die probleem dat slawerny by Chrysostomus en die meeste ander vroeg-Christelike skrywers direk verband hou met sonde. Tog is fisieke verslawing, of selfs om slawe te besit, nié as ’n sonde beskou nie (De Wet 2010:26–39). Chrysostomus het geglo dat dit eintlik God was wat die gebruik van slawerny ingestel het om die gevolge van sonde onder beheer te bring en te verminder. Hierdie redenasie geld ook vir die instelling van die huwelik en die keiserlike regering (Serm. Gen. 4.1.21–31; Brottier 1998:220–1). Nie een van hierdie instellings is volmaak nie, maar is ingestel om die gevolge van sonde te stuit.

Die probleem is egter dat die slawe blootgestel is aan uitermatige dissipline wat selfs gewelddadig kon wees. Chrysostomus (Hab. eun. spir. 3.7; Migne PG 51.287.4–8) is goedgesind oor hierdie saak: “Dus, om ongehoorsame slawe te dissiplineer en te straf, is werklik prysenswaardig, en dit bekragtig die feit dat ’n mens die boosheid deur middel van lyfstraf uit die onregverdige persoon moet dryf.” Hier beklemtoon Chrysostomus die beginsels van dissipline en straf. Die term straf (Grieks sôphronizô) verwys na die aanleer van selfbeheersing en kuisheid (sôphrosynê). Dit was die belangrikste deug in die Christelike asketiese denke en gewoontes van sy tyd (De Wet 2015:221). Chrysostomus het verwag dat slawe sôphrosynê sal toon, anders as in die geval van die Romeinse wysheidsleer (Harper 2013:41–5). Sôphrosynê is dikwels op hulle afgedwing met vorme van straf wat gewelddadig was. In ’n fragment van Chrysostomus se preke Adversus Judaeos (gepreek in Antiogië in die laat tagtigerjare van die vierde eeu n.C.), wat onlangs ontdek is, lees ons die volgende (Adv. Jud.2.124ra; Pradels et al. 2001:36):

Wanneer ’n eerbare en vrygebore man ’n slavin het wat mense rondom haar uitlok tot losbandigheid, dan weerhou hy haar daarvan om op straat, selfs in ’n stegie, of op die markplein te verskyn. Hy gaan selfs verder en sluit haar toe in sy huis en bind haar vas met boeie. So beperk hy haar gedrag, sodat die gebrek aan ruimte en die feit dat sy geboei is, haar kuisheid [sôphrosynês] sal leer.

Uit die vorige paragraaf is dit duidelik dat slawe selfs deur gevangenskap en ketening (met boeie) geleer is om kuis te lewe (sien ook Hillner 2015:163–72). Deur hierdie optrede van die eienaar sou die slavin leer om deugsaam te lewe. Chrysostomus verwys dikwels na die ketening van slawe, veral vlugtelinge, as ’n dissiplinêre gebruik (Hom. 1 Cor. 40.6; Field 1847:2:515; Stat. 9.3; Migne PG 49.108.7–12; Virg. 41.2.15–29; Grillet 1966:236–8).

Slawe is ook gedissiplineer deur hulle van voedsel te ontneem. In ’n homilie wat Chrysostomus gepreek het in die gespanne tyd toe die keiserlike standbeelde van Antiogië vernietig is, sê hy (Stat. 14.4; Migne PG 49.145.11–5):

Daarom het die ambagsman homself voorgeneem dat hy nie vir sy vakleerling voedsel sal gee voordat hy al sy voorgeskrewe pligte voltooi het nie. Op dieselfde wyse het ’n onderwyser teenoor die jeug opgetree, en ’n eienares teenoor haar slavin. As die voorgeskrewe werk nie teen skemer voltooi is nie, het hierdie persone honger gaan slaap.

Ons lees ook dat slawe slegs die eenvoudigste kos gekry het, soos droë brood, en dat hulle op strooi geslaap het (Hom. 1 Cor. 19.6; Field 1847:2:224; Hom. 1 Tim. 16.2; Field 1861:6:144) – ’n lewenstyl wat baie met dié van die monnike ooreengestem het.

Die geseling van slawe was ook ’n bekende verskynsel in Antiogië. Chrysostomus het ook hierdie gebruik nie openlik veroordeel nie (Hom. Matt. 42.3; Migne PG 57.455.8–10). Hy beveel wel aan dat slegs matige geweld by die straf van slawe gebruik moet word.

Ten opsigte van die seksualiteit van slawe het Chrysostomus hom direk uitgespreek teen enige vorm van seksuele mishandeling (Propt. fornic. 4; Migne PG 51.213.48–214.5, 214.18–20). Hy het verder geglo dat dit die deugsaamheid van ’n slavin sal bevorder indien sy gedwing word om met ’n regverdige slaaf te trou (Hom. Eph. 15.2; Field 1852:4:259–60): “Dwing haar om te trou en keer haar op dié wyse om seksueel losbandig te wees.” Chrysostomus het die huwelike van slawe goedgekeur en erkenning daaraan verleen. Tog was hy van mening dat dit die heel beste sou wees as slawe, net soos alle gelowiges, ’n lewe van onthouding sou leef en maagde bly (Hom. Col. 12.2; Field 1855:5:307; Hom. Eph. 20.6; Field 1852:4:313).

Maar wat was die aard van slawerny op die plattelandse gebiede van Sirië en Mesopotamië? In die woestyngebiede buite die stede was die gevaar groot dat vrymense as slawe gevang en weggevoer kon word. Lenski (2011:237–66) bespreek hierdie saak deeglik en wys op die bloedige oorlog wat daar tussen Rome en Persië in hierdie gebiede plaasgevind het. Hy wys duidelik uit dat beide hierdie koninkryke hul vyande gevange geneem en aan slawerny onderwerp het (Lenski 2011:248; sien ook Dignas en Winter 2007:123–32). Die Sarasene dien hier as ’n goeie voorbeeld: hierdie nomadiese Arabiese volk was uiters bekwaam om mense aan slawerny te onderwerp, en het veral reisigers in die woestyn tussen die stedelike gebiede geteiken. Lenski (2011:238–41) fokus op die Sarasene as ’n herdersvolk wat hul lewenswyse uitstekend aangepas het om slawerny te bedryf. Hulle het die slawemarkte van die Romeinse Ryk, soos dié in Antiogië, maar ook dié in Persië en Ḥimyar, voortdurend van slawe voorsien. Baie van die mense wat hulle gevang het, is slawe gemaak. Vir sommiges is daar lospryse geëis, terwyl die Sarasene ander gevangenes moontlik in hulle godsdienstige rituele geoffer het (sien Dignas en Winter 2007:124–5; en Lenski 2011:256 toon aan dat mense-offers toelaatbaar was vir die Sarasene). Christelike monnike was dikwels slagoffers van Saraseense aanvalle, soos Hieronymus se bekende Vita Malchi illustreer (Gray 2015). Dit is dus duidelik dat hierdie optrede van die Sarasene ’n belangrike aspek van plattelandse slawerny in Sirië en Mesopotamië gedek het. Ook ander groepe, soos die Isauriane, het mense as slawe gevang.

Die geografiese uitleg, asook die sosiale stand van die mense in dié omgewing het baie verskil van dié van die stedelike gebiede en het baie in die guns van slawerny getel. Arbeiders is oor die algemeen in die platteland uitgebuit, wat baie soortgelyk is aan die uitbuiting van die Romeinse coloni. Die coloni was volgens latere Romeinse regsbronne landbewoners wat “soos slawe” verbind was aan die land waar hulle gewoon het, en die grondeienaars kon hulle opdragte gee asof hulle slawe was (sien CJ 52.1.393 in Jones 1964:2:796–801, 1328). Payne (2015:137–8) dui aan dat die arbeiders wat van die omliggende dorpies (Siries: qrîte) gekom het, in die basiese arbeidsbehoeftes van plattelandse Sirië voorsien het. Hierdie dorpelinge is dikwels gewelddadig deur grondeienaars behandel en gedwing om te werk, net soos die coloni. Só ’n dorpeling het, volgens die Siriese bronne, dikwels as ’n cabdâ of cbed (wat ook die Siriese term vir slaaf is) bekendgestaan. Coloni is ook servi (die Latynse term vir slaaf) genoem.

Binne die Persiese konteks is twee terme gebruik om ’n dorpeling aan te dui, naamlik bandag (onderdaan, dienskneg) en anšharîg (slaaf). Payne (2015:73, 138) verduidelik dat anšharîg dikwels na mense verwys het wat nie aan ’n spesifieke grondgebied gebonde was nie (anders as coloni), en dikwels ook Christelike bannelinge ingesluit het. Vir die cabde van die Siriese plattelandse dorpe was die onderskeid tussen slaaf en vrygeborene nie so duidelik soos in die stedelike gebiede nie.

’n Storie in Theodoretus (393 – c.458 n.C.) se Historia religiosa – ’n geskrif wat die handelinge van die Siriese monnike verhaal – werp meer duidelikheid op die sosiale status van dorpsbewoners. In die konteks van die verhaal van Petrus die Galasiër vertel Theodoretus die storie van twee dorpelinge – ’n jong meisie en haar ma – wat net buite Antiogië gewoon het (Hist. rel. 9.12; Canivet en Leroy-Molinghen 1977:1:426–31):

Daar was ’n sekere losbandige [akolastos] man, ’n voormalige bevelvoerder [stratêgos]. ’n Ongetroude meisie [korê] onder sy gesag, van hubare ouderdom, het haar ma en familie verlaat en na ’n vroueklooster gevlug – die klooster was vol atlete [’n terminus technicus vir monnike], want daar is vrouens wat net soos mans in die wedloop van deugsaamheid deelneem en meeding. Nadat hy uitgevind het dat sy gevlug het, het die bevelvoerder haar ma gegesel en vasgebind, en eers haar boeie losgemaak toe sy vir hom die naam van die klooster gegee het. In woede het hy die meisie uit die klooster ontvoer na sy huis toe, waar hy – die skurk – beplan het om sy losbandigheid te bevredig ... [in ’n wonderwerk word die bevelvoerder egter met blindheid geslaan, en die meisie ontsnap terug na die klooster sonder om aangerand te word] ... Hierdie gebeure het die waansinnige man geleer dat hy nie die beste van iemand sou kry wat die goddelike minnaar gekies het nie. Hy moes swyg oor die aangeleentheid en het opgehou om die meisie wat, alhoewel sy ’n gevange was, deur die mag van God ontsnap het, te probeer kry.

Hierdie storie getuig van die onduidelike grense tussen slawe en vrygebore landsbewoners op die platteland van Sirië. Dit is moeilik om te bepaal of die storie waar is – die geskiedkundige akkuraatheid daarvan kan nie bewys word nie; verder is dit duidelik dat Theodoretus sy vertelling met die ingryping van die goddelike versier. Om die verhaal egter vir sy gehoor aanvaarbaar te maak, moes hy geloofwaardige sosiale omstandighede aan hulle voorhou – en dit lyk asof sy poging suksesvol was. Die feit dat die man as ’n bevelvoerder (stratêgos) beskryf word, beteken dat hy waarskynlik ’n voormalige Saraseense leier was wat moontlik in ’n dorp naby aan Antiogië afgetree het. Sulke leiers word dikwels in die Griekse bronne as stratêgoi beskryf (Lenski 2011:241). Dis moeilik om vas te stel aan wie hierdie stratêgoi trou gesweer het, aangesien hulle dikwels lojaal was teen oor beide Rome en Persië (Robin 2008:167–202). Hierdie bevelvoerders het steeds ’n mate van gesag in die dorp gehandhaaf.

Ons weet heelwat minder van die meisie en haar ma. Hulle word nie duidelik as slawe uitgewys nie, alhoewel Theodoretus na die meisie as ’n gevangene (tên halousan) verwys. Die meisie was waarskynlik ’n dorpsbewoner, een van vele cabde, wat die bevelvoerder gedwonge moes dien. Die vlug van die meisie na die klooster weerspieël ’n algemene verskynsel in die laat-antieke, waar slawe dikwels na kloosters gevlug het om van hul eienaars te ontsnap. Ons hoor niks van ’n manlike gesagsfiguur nie – daar is geen sprake van ’n pa of ’n broer nie. Hierdie verhaal getuig van die uiterste weerloosheid van vrouens sonder ’n manlike gesagsfiguur in hul lewe. Ons kan ten minste aflei dat hierdie meisie en haar ma behoeftige, dog “vrye” dorpelinge was wat geen ander keuse gehad het as om vir invloedrykes, soos hierdie bevelvoerder, te werk nie.

Ongeag hul sosiale status – wat dalk selfs vir Theodoretus onduidelik was – eis die bevelvoerder die meisie vir homself op en beskou haar as hubaar. Hier raak dit interessant. Ten spyte daarvan dat die meisie en haar ma deurlopend as slawe behandel word – gevange, gegesel, geboei en toegesluit, net soos ons in die bronne van Chrysostomus gesien het – het die man steeds besluit om met die meisie te trou. Wanneer die meisie vlug, verander die verhaal na een van bruidsontvoering, wat taamlik algemeen in hierdie gebied was (Lenski 2011:259).

God se genadelose straf oor die bevelvoerder is in sigself onthullend. Theodoretus se losbandige bevelvoerder (akolastos stratêgos) word blind wanneer hy die maagd van God probeer agtervolg. Volgens die storie is die sonde van die man losbandigheid (of akolastia in Grieks), wat in hierdie geval spesifiek seksuele sedeloosheid en afvalligheid impliseer.

Dat God die man blind gemaak het, word deur die storie binne konteks as gepas beskou. Die tweede-eeuse filosoof Maksimus van Tirus noem byvoorbeeld dat straf, in die antieke sin van die woord, die misdaad op ’n besondere manier moes pas. Kwale van die siel word die beste behandel wanneer die kragte van die liggaam afgesny word, soos Maksimus (Phil. 7.7.h.3; Koniaris 1995:82) dit stel: "Dus moet die kragte van die liggaam afgesny en daarvan verwyder word, net soos die hande van die rower, die oë van die sedelose [akolastou] en die maag van die vraat." Theodoretus bring ook die straf van die bevelvoerder in verband met die straf van Sodom in die Ou Testament (sien Gen. 19:11). Nadat die meisie gevlug het, is haar status (as slaaf of vry) nie veel duideliker nie. Al wat bekend is, is dat sy kies om ’n ongetroude maagd (btûltâ in Siries) in die klooster te bly (sien Brock 1973:8–12).

Laastens sien ons dat die onderskeid tussen slaaf en vrygeborene waarskynlik duideliker was in die stedelike as in die plattelandse gebiede. Een rede mag wees dat die mense wat buite die stede gewoon het, hoofsaaklik nie-elites was en dat dit hulle blootgestel het aan die werklikheid van slawerny en uitbuiting: hulle kon deur die Sarasene ontvoer word, of vir hulself ’n lewe probeer skep het as arbeiders in een van die plattelandse dorpe. Tog was slawerny ’n kenmerk van die stedelike en plattelandse kontekste. Die ooreenkomste tussen hierdie kontekste is van belang. Die dissiplinêre gebruike en strafmetodes in die stede was waarskynlik nie veel anders as op die platteland nie. Geseling, ketening en gevangenskap was in albei gevalle teenwoordig. Die kenmerkende manier waarop slawe gedissiplineer is, was sogenaamde vernedering – die slaaf se liggaam is afgebreek tot op ’n punt waar die slaaf herskep kon word om gehoorsaam en deugsaam te word. Om self ’n slaaf te wees, of om slawe aan te hou, het ’n persoon nie verhinder om ’n Christen te word nie. Christelike slawe kon hulself afsonder in maagdelikheid en onthouding, sonder om na vrylating te strewe. Slawerny en kuisheid het mekaar nie noodwendig uitgesluit nie.

 

3. Die waarde van msarrqûtâ: slawerny, vernedering, en Siries-Christelike asketisme

Hoewel slawerny vrylik en sonder probleme in die stede en plattelandse dorpe beoefen is, moes dit binne die grense van Christelike deugsaamheid geskied. Die vraag kan egter gevra word: Hoe het die Siries-Christelike asketisme daarop gereageer en in verhouding daarmee ontwikkel? Die feit dat vernedering binne die vroeg-Christelike asketiese denke onontbeerlik was, is deur Burrus (2008:81) uitgelig:

A plunge into the abyss of abjection was necessarily undertaken by those who aspired to transcendence. In imitation of Christ, holy men and women of late antiquity engaged in elaborate rituals of self-humiliation through which they might hope to escape the unbearable weight of selfhood registered in the relentless drag of bodily existence.

En wat kon meer vernederend gewees het as slawerny? Vernedering was uiters belangrik in die vroeg-Christelike soteriologie – Christus het immers die voorbeeld hierin gestel. In Filippense 2:6–8, ’n teks wat moontlik eers as ’n himne in die vroegste kerke gedien het, lees ons:

[Christus], wat in die gestalte van God was, het sy bestaan op Godgelyke wyse nie beskou as iets waaraan Hy Hom moes vasklem nie, maar Hy het Homself verneder deur die gestalte van ’n slaaf aan te neem en aan mense gelyk te word. En toe Hy as mens verskyn het, het Hy Homself verder verneder. Hy was gehoorsaam tot in die dood, ja, die dood aan die kruis (NAV).

Hierdie teks het een van die belangrikste tekste in die vroeg-Christelike teologiese debatte geword. Aangaande die konteks waarbinne hierdie verse onder die eerste Christene gefunksioneer het, skryf Briggs (1989:149): “[The text] does not challenge the interests or beliefs of slave-masters. Yet there is an irreducible tension in the idea of a God who becomes a slave.” Briggs se opmerking oor die dubbelsinnigheid van die teks is geldig, maar vir die Christelike monnike van laat-antieke Sirië en Mesopotamië was daar niks dubbelsinnig aan die teks nie – vir hierdie mense het Christus slegs een voorbeeld gestel, naamlik die voorbeeld van vernedering. Wanneer Christus die gestalte van ’n mens aanneem, neem hy ook die gestalte van ’n slaaf aan. Dit was deur sy vernedering dat hy verhoog is. Die beginsel is dus skynbaar teenstrydig – deur vernedering kom verheerliking.

Die verhouding tussen asketisme en die vernedering van slawerny is in min bronne so duidelik as in die laat vierde-eeuse of vroeë vyfde-eeuse werk wat bekendstaan as die Siriese Liber graduum (“Boek van Grade/Vlakke”). Hierdie teks is ’n versameling van dertig mêmre, of preke, wat waarskynlik afkomstig is van hoër-Mesopotamië – basies in die middel van die Romeins-Persiese oorlogsgebied (Greatrex 2014:9–31). Slawerny was vir die gemeenskappe van die Liber graduum ’n absolute werklikheid. In die morele teologie van die teks word twee groepe gekenmerk, naamlik die Opregtes en die Volmaaktes. Die Volmaaktes was askete wat die rug volledig op die wêreld gedraai het. Hulle het ’n eed van selibaatheid afgelê en ’n streng asketiese leefwyse gevolg. Alhoewel die teks voorheen met die Messalianisme in verband gebring is (Kitchen en Parmentier 2004:xviii–xxi; oor die aard en problematiek van die sogenaamde "Messaliërs", oftewel die "bidders", sien Stewart 1991), word dié mening oor die agtergrond van die teks nie meer gehandhaaf nie. Dit word tans aanvaar dat die teks ’n produk van ’n uiters uiteenlopende en unieke kloosterlike gemeenskap is. Volgens die Liber graduum word volmaaktheid bowenal bereik deur die weg van vernedering te volg.

Mêmrâ 29 in die Liber graduum dek uitsluitlik die saak rondom fisieke dissipline, en wanneer die preke van nader beskou word, word die invloed van doulologie, of die diskoers van slawerny (slawerny staan as cabdûtâ in Siries bekend), duidelik (Lib. grad. 29.1; Kmosko 1926:808–13):

“Ek sal my liggaam kasty en dit diensbaar maak,” sê Paulus, “sodat ek nie miskien, terwyl ek vir ander gepreek het, self verwerplik sou wees nie” [1 Kor. 9:27]. Ek sal my liggaam ’n slaaf maak en dit dissiplineer, en ek sal my liggaam nie toelaat om homself te bedek, om skoene aan te trek, om te eet, en homself na hartelus te bevredig nie. Ek sal my liggaam ook nie toelaat om eer te ontvang wanneer hy dit wil hê nie, nie eers om met eer te slaap nie, maar ek sal my liggaam onderwerp deur honger, dors, en naakheid, nagtelike gebede, moegheid, askese, en verswakking, en met baie vas en gebed, met smeking en ’n gehuil, met bittere trane, en met eenvoud, uithouvermoë en volharding. Ek sal myself daaraan onderwerp om almal te eer asof ek ’n slaaf is, en om voor almal te staan en hulle te groet, en my kop voor almal te buig. Ek sal my liggaam dwing om soos ’n slaaf te voet te hardloop om hom met sy vyande te versoen, sonder om hulle te beledig, en om sy kop voor almal wat minder is as hy te buig, net soos die Here sy kop gebuig het ... Ek sal my liggaam dwing om die voete van sy vyande te was en sy moordenaars te groet ... ek sal my liggaam lei na waar hy nie wil gaan nie [Joh. 21:18]: na dié wat hom haat en kwaad vir hom is, net soos ons Here gegaan het om hulle wat hom gekruisig het en dié wat hom gehaat het, te leer. Ek sal my liggaam dwing om almal te besoek net soos ’n slaaf, die slaaf van slawe, net soos ons Here die bose mense en tiranne wat hom geminag het, besoek het ... Daarom het Paulus aan ons geskryf: “Ondersoek jul liggame en eet dan die liggaam van die Here en drink sy bloed. Want wie sy liggaam nie kasty nie, moet dit ondersoek en onderdanig maak tot hy dit onderwerp het en gehoorsaam aan hom gemaak het, en dan mag hy die liggaam van die Here eet en sy bloed drink. Anders sal hy ’n oordeel oor homself eet en drink” [sien 1 Kor. 11:27–29]. Omdat julle nie jul liggame van voedsel ontsê nie, en nie smeekbede tot die Here rig dat hy julle sal vrymaak nie, daarom is daar so baie swakkes en sieklikes onder julle, en baie wat slaap en dronk is, geldgierig en sonder beheer. Die rede is dat hulle hulself nie ondersoek en hul liggame onderwerp nie.

Die skrywer van die Liber graduum lê ’n direkte verband tussen asketiese dissipline en doulologie. Paulus se woorde in 1 Korintiërs 9:24–7 toon duidelik aan dat die verskillende praktyke van vernedering tot volmaaktheid lei – om die liggaam en sy drange te onderwerp en te beheer. Paulus gebruik die Griekse woord doulagôgô, wat vertaal kan word met, “ek behandel [die liggaam] soos ’n slaaf” – die Siriese ekwivalent in die Liber graduum is mšacbed, wat op sy beurt verwant is aan die Siriese term vir slaaf, cabdâ. Die verskillende maniere om die liggaam te dissiplineer wat deur die skrywer aanbeveel word, sluit voorskrifte in wat verband hou met vas (voedselontneming), kleding, slaap, en skuiling – al hierdie voorskrifte was ook op slawe van toepassing. Voedselontneming hou verband met vaspraktyke, terwyl nagtelike gebede en gebede gelykgestel kan word aan dissiplinêre tegnieke wat verband hou met die onthouding van slaap en met smeking. Alles het daarom gegaan om die liggaam van die slaaf af te breek en te verneder en uiteindelik onderworpe te maak. Die algemene pligte van slawe kom ook in hierdie teks voor, soos voete-was, groet, om te hardloop en om die hoof te buig sonder om oogkontak te maak. Die kloosterlike habitus wat die skrywer van die Liber graduum voorskryf, is in wese identies aan die habitus van fisiese slawe.

Vernedering is die leitmotiv van mêmrâ 29. In die Liber graduum word asketiese selfverloëning met die term msarrqûtâ uitgedruk. Brock (2011:122–33) dui in sy insiggewende studie van msarrqûtâ in die Siriese literatuur van die vroeë Christendom aan dat die Liber graduum een van die eerste tekste is wat die term op dié wyse gebruik. Dit dien as die pa‘el van die stam s-r-q (sien Lib. grad. 1.2; Kmosko 1926:13–5; Lib. grad. 12.1; Kmosko1926:285–8; Lib. grad. 21.9; Kmosko 1926:608–9; Lib. grad. 29.12; Kmosko 1926:843–4; sien ook Kitchen 2014:205–20). Die begrip is verwant aan die konsep van ontlediging of leegmaking (oftewel kenosis). Ontlediging was die sleutelbegrip in Filippense 2:7, en msarrqûtâ is afgelei van die Siriese vertaling van die Nuwe-Testamentiese Griekse uitdrukking heauton ekenôsen, “hy het homself verneder/leeggemaak” (Brock 2011:123–5). Die vernedering wat Christus beleef het in “die gestalte van ’n slaaf”, het vir die monnike van Sirië en Mesopotamië as ’n model gedien. ’n Mens kon nie volmaaktheid bereik sonder die beoefening van msarrqûtâ nie (Lib. grad. 13.5; Kmosko 1926:316; Lib. grad. 15.11; Kmosko 1926:361–5). Msarrqûtâ bewerk ware vryheid en maak die verstand vry van die “slawerny” van onrein gedagtes en bose geeste (Lib. grad. 6.2; Kmosko 1926:141–4; Lib. grad. 7.8–9; Kmosko 1926:164). Deur middel van hierdie doulologiese gebruike van selfverloëning en vernedering word die monnik dan ook ’n vreemdeling (Grieks: xenos; Siries: caksnâyâ; sien Lib. grad. 13.5; Kmosko 1926:316; ook Kitchen en Parmentier 2004:xliii). Hierdie tipe sosiale vervreemding waarna die monnike gestreef het, was dieselfde as die vervreemding wat slawe dikwels beleef het. (Aangaande die vervreemding van slawerny, sien Patterson 1982:35–76.) Die slaaf sowel as die monnik bevind hul in die samelewing, maar is nie volledig deel daarvan nie. Sosiale uitsluiting en vervreemding van die gemeenskap is kenmerkend van die identiteit van die slaaf en die monnik.

Laastens sien ons ook dat die beginsel van betragting duidelik in die Liber graduum na vore kom, tesame met ’n gelykwaardige beheptheid met wat ons nou die doulologiese liggaam kan noem. Hierdie liggaam word in diens gestel van askese en slawerny. Enige onderskeid tussen wat moontlik “geestelike” of metaforiese slawerny genoem kan word, en werklike fisieke slawerny, het verdwyn. Monnike het oor mekaar die wag gehou, maar moes nou ook seker maak dat hulle hulself volledig toewy as slawe van God. Die liggaam moes ondersoek word – en by liggaam, in die Liber graduum, word die siel ingesluit. Volgens die Liber graduum was beide die individu en die gemeenskap in gevaar indien betragting nie beoefen is nie. Slegs die volmaakte liggaam, die liggaam wat al die beproewinge van betragting geslaag het, kon die liggaam van die Meester eet en sy bloed drink. Die dubbelsinnigheid van msarrqûtâ kom weer duidelik na vore: hoe meer die liggaam aan askese onderwerp word, hoe vryer word die individu. Hoe meer die liggaam verneder word, hoe meer word die individu verheerlik. Dit is interessant dat Crislip (2012:81–108) ’n soortgelyke waarneming gemaak het met betrekking tot die verhouding tussen askese en fisieke siekte. Crislip se navorsing toon dat siekte self as ’n vorm van askese beskou is – hoe sieker die liggaam was, hoe gesonder was die siel. Siries-Christelike asketisme was dus kenmerklik doulologies, en ons kry ook baie ander gevalle waar hierdie doulologiese asketisme sigbaar word.

Die monnike van Sirië en Mesopotamië was berug vir hul uitermatige asketiese handelinge, veral die feit dat hulle swaar kettings, boeie en halsbande gedra het. Die persoon wat hier as model gebruik is, is die apostel Paulus. Paulus skryf: “Ek is ter wille van Christus ’n gevangene. Deur my boeie is die meeste broers ook in hul vertroue op die Here versterk.” Hierdie woorde kom voor in Filippense 1:13–4, net voor ons die Christologiese himne teëkom wat as beginsel vir die praktyk van vernedering gebruik is. Paulus verwys ook gereeld na sy boeie in die Brief aan Filemon (vv. 10, 13). Vir Chrysostomus het die boeie van Paulus veelseggende simboliese en geestelike betekenis gehad (sien byvoorbeeld Laud. 6.8; Piédagnel 1982:274). Mitchell (2002:177) skryf: “Paul’s chains constitute an example of the devotion and endurance of a slave, which Chrysostom presumably thought particularly appropriate to the epistolary occasion and rhetorical situation of this letter [Filemon].” Die monnike het waarskynlik kettings, boeie en halsbande gedra om die bose of teëspoed af te weer. Tussen die honderde oudhede wat die antieke kerke versier het, was ook Paulus se boeie skynbaar daar. Chrysostomus wou baie graag hierdie boeie – “waarvoor die duiwels gevrees en gebewe het” (Hom. Eph. 8.2; Field 1852:4:177) – gaan besigtig het. Hy verwys waarskynlik hier na die boeie wat by die Paulus-heiligdom in Filippi gestoor is (Dassmann 1990:288–95; Mitchell 2002:180).

Met hierdie tipe kettings en boeie dring msarrqûtâ die materiële kultuur van die antieke binne: boeie soos dié was ’n teken van groot eer onder die monnike (Ashbrook Harvey 1990:19–20). Soortgelyke boeie is ook gebruik om slawe te beheer, veral met die opkoms van die Christendom, aangesien tatoeëermerke toe verban is (sien Thurmond 1994:459–78; Trimble 2016:447–72). Volgens Theodoretus het Jakobus van Cyrrhestica besondere persoonlike boeie gehad. Blykbaar het hy ’n “groot vrag ysters gehad wat om sy middellyf en nek gebind is. Daarby het hy nog ander kettings ook gedra, twee voor en twee agter, dwars verleng vanaf die ring om sy nek na die ring onder, in die vorm van die letter X, wat die twee ringe voor en agter met mekaar gekoppel het. Onder sy klere het hy boeie aan sy arms, rondom die elmboë, gedra” (Theodoretus, Hist. rel. 21.8; Canivet en Leroy-Molinghen 1979:2:80–1). Die X-vormige kettings het moontlik die eerste Griekse letter (chi) in Christus, voorgestel. Volgens Theodoretus (Hist. rel. 26.10; Canivet en Leroy-Molinghen 1979:2:178–81) het ook die bekende monnik, Simeon die Suilbewoner, sulke swaar kettings gedra.

Daar is geen onderskeid in geslag getref ten opsigte van praktyke van vernedering nie. Theodoretus (Hist. rel. 29.4–5; Canivet en Leroy-Molinghen 1979:2:234–7) verwys na vroue wat swaar boeie gedra het – dié boeie was blykbaar so swaar dat dit hul liggaamshouding benadeel het (sien ook Ashbrook Harvey 1990:114; Urbainczyk 2002:108).

In literatuur oor die Romeinse verhoogkuns lees ons van tonele waar nuwe slawe deurentyd moes staan en nie toegelaat is om te sit nie. Dit was ’n manier waarop die eienaar sy nuwe slawe verneder het om so sy mag oor hulle te bevestig (Stewart 2012:56). Ons lees ook in Theodoretus (Hist. rel. 4.12; Canivet en Leroy-Molinghen 1977:1:318–23) van Eusebius van Teleda, wat boeie gedra het en nooit gesit het nie. Hy sou eerder staan of kniel, as ’n teken van eerbied aan sy hemelse Meester.

Eusebius van Teleda se verhaal verdien meer aandag. Volgens Theodoretus het Eusebius eendag na ploeërs op ’n land gestaar, en vir ’n oomblik het hy dit geniet om te kyk hoe hierdie plaaswerkers werk. Sommige monnike, insluitende dié van die Liber graduum, was uiters gekant teen aardse arbeid en het dit as ’n vloek van Adam se sonde beskou (Lib. grad. 21.20; Kmosko 1926:632). Eusebius het gevoel hy was ongehoorsaam en as straf vir homself het hy ’n “reël gemaak dat sy oë nooit weer na daardie land sou kyk nie, en dit ook nie weer sou geniet om die prag van die hemel of die sterregewelf te bekyk nie”. By dit alles het hy homself toegesluit en “saam met laasgenoemde reël, om homself te dwing om hierdie reël na te kom, het hy ’n ystergordel om sy middellyf gebind en ’n baie swaar halsband rondom sy nek gehang, met nog ’n ketting wat die gordel met die halsband verbind het, wat hom voortdurend gedwing het om af te kyk terwyl die boeie hom laat buig het. Dit was die straf wat hy op homself gelê het omdat hy so na die ploeërs gestaar het” (Hist. rel. 4.6; Canivet en Leroy-Molinghen 1977:1:302–5).

Eusebius straf of verneder sy liggaam op dieselfde wyse as dié van ’n ongehoorsame slaaf. Die spesifieke kettings en boeie wat hier genoem word, dui aan dat die monnike die habitus van slawerny baie letterlik en fisiek verstaan het. Vir hulle was dit nie genoeg om net ’n gesindheid van nederigheid te hê nie, maar hul hele liggaamstaal moes getuig van vernedering en onderworpenheid, net soos regte slawe. In die Romeinse wêreld is heelwat aandag geskenk aan hoe ’n jong vrygebore man moes loop, sit, praat, ens. – deur sy liggaamstaal is die vryman van die slaaf onderskei (Gleason 1995:55–81). Hierdie nuwe doulologiese habitus het egter van ’n nuwe vorm van manlikheid en vryheid getuig, naamlik dié van die slaaf van God. Wanneer die liggaam soos ’n slaaf van God getug word, sal die individu nie ’n slaaf van die sonde word nie. Die gebruik van hierdie kettings, boeie en halsbande het vir etlike eeue in kloosterlike gebruike voortgeleef.

figuur-1

Figuur 1. Vroeg-moderne ysterboeie wat deur monnike om die lyf en kop gedra is. (Staatsmuseum vir Godsdiensgeskiedenis, Sint Petersburg, Rusland. Foto: Chris L. de Wet, 2016.)

figuur-2

Figuur 2. Swaar boeie wat later om die middellyf van monnike gedra is. Interessant genoeg is soortgelyke boeie gedurende die tydperk van die Sowjetunie in Rusland in die Museum van Ateïsme (die Kazan-katedraal) in die staat se veldtog teen godsdiens uitgestal (Garrard en Garrard 2008:58). (Staatsmuseum vir Godsdiensgeskiedenis, Sint Petersburg, Rusland. Foto: Chris L. de Wet, 2016.)

figuur-3

Figuur 3. Beeld van ’n Russies-Ortodokse monnik met kop- en nekboeie. (Kunstenaar onbekend; Staatsmuseum vir Godsdiensgeskiedenis, Sint Petersburg, Rusland. Foto: Chris L. de Wet, 2016.)

Die enigste twee gebruike wat verwant was aan slawerny, waarvan die bronne nie getuig nie, is waar slawe hulself gegesel en ontman het. Geseling was, soos reeds vroeër genoem, ’n baie algemene gebruik om ’n slaaf mee te straf. Howe (2012:41–62) toon aan dat Petrus Damianus (1007–1072 n.C.; in De laude flagellorum et disciplinae; Migne PL 145.679–86c) een van die vroegste bronne vir Christelike selfgeseling is. Volgens hom het dit egter nie by die Siriese monnike voorgekom nie (sien ook Flood 2004:187–9). Waarom sou hierdie basiese gebruik van slawerny nie aanklank gevind het by die Siriese monnike nie? Die antwoord kan moontlik gevind word in die godsdienstige omgewing van laat-antieke Sirië. Omdat die gebruik van mans om hulself te gesel en te ontman kenmerkend was van die ander godsdienste in die gebied (Drijvers 1984:35–43), is daar ’n moontlikheid dat die monnike dit vermy het. ’n Paar eeue later kom selfgeseling wel onder sommige vroeë Sjiitiese Moslems voor. Aslan (2008:180) toon egter aan dat daar aansienlike verskille tussen Sjiitiese en Middeleeuse Christelike selfgeseling was. Maar net omdat die bronne oor die praktyk van selfgeseling onder Siriese monnike swyg, beteken dit nie dat dit nie moontlik onder sommige askete plaasgevind het nie. Dit mag wees dat die bronne dit juis oor die omstrede aard van die gebruik nie uitwys nie.

figuur-4

Figuur 4. ’n Islamitiese ketting-gesel uit die vroeë 20ste eeu, Iran. (Staatsmuseum vir Godsdiensgeskiedenis, Sint Petersburg, Rusland. Foto: Chris L. de Wet, 2016.)

Nie alle Christelike skrywers van die laat-antieke tydperk het die Siriese monnike oor die bogenoemde praktyke van vernedering geprys nie. In kontras met die Siriese monastiek is die gebruike by die monnike in Egipte heelwat anders. Epiphanius van Salamis (c.310/20–403) het monnike verbied om halsbande te dra en dit as kettery beskou (Fid. 13.8; Holl en Dummer 1985:512–4; Fid. 23.6; Holl en Dummer 1985:524; sien ook Berzon 2016:91–5). Vir Epiphanius was sulke boeie in skrille kontras met die vrye wil wat God vir die mens gegee het. Sy gevoel was dat ’n mens God nie onder dwang moet eer nie (Pan. 48.13.4; Holl e.a. 1980:238). Epiphanius verwys ook na die mense wat deel van die kultus van Kronos was en wat ook swaar ysterhalsbande gedra het (Fid. 11.2; Holl en Dummer 1985:511). Daar is inderdaad literêre bewyse vir die Kronos-kultus in Egipte vanaf die eerste tot die vyfde eeu n.C. Slawe het moontlik ’n spesiale plek ingeneem by die kultus en sy feeste, afhangende van die verband met die Saturnalia (vir ’n vroeë ontleding van dié kultus in Griekeland, sien Farnell 2010:23–34; sien ook Frankfurter 1998:117). Dit kan as rede dien waarom kloosterlike keteningsgebruike in Egipte vir alle praktiese doeleindes verban is. Keteningsgebruike was dus moontlik afwesig by die Egiptiese monnike om dieselfde godsdienstige redes waarom selfgeseling en ontmanning nie by die Siriese monnike voorgekom het nie. Chrysostomus (Hom. Eph. 13.3; Field 1852:4:241) het hom meer gunstig toegespits op doulologies-asketiese gebruike onder monnike:

Sien julle nie dié wat in die berge woon nie? Hulle ontsê hulself van huise en vrouens en kinders en alle skoonheid, en sluit hulself af van die wêreld, en trek vir hulle rouklere aan, en strooi as oor hulself. Hulle dra swaar halsbande om hul nekke, en sluit hulself toe in ’n klein sel. Boonop put hulle hulself uit met vas en voortdurende uithongering.

Sommige monnike het waarskynlik net soos slawe gelyk. In een van sy preke oor die Saligsprekinge in Matteus, spesifiek die spreuk in Matteus 5:3, “Geseënd is dié wat arm van gees is” (wat verstaan kan word as “dié wat nederig is”), sê Chrysostomus (Hom. Matt. 15.2; Migne PG 57.225.31–4): “Daarom, selfs al is jy ’n slaaf, ’n bedelaar, in armoede, ’n vreemdeling en ongeletterd, is daar niks wat jou keer om hierdie deug [van nederigheid] te beoefen nie.” In ’n ander preek sê Chrysostomus (Hom. Jo. 60.4; Migne PG 59.333.8–10) dat slawe en bedelaars baie na mekaar lyk en dat beide weldade verdien. Monnike moes, net soos slawe, alle familiebande verbreek en hul erfporsie prysgee.

In Caner (2002) se navorsing oor die sogenaamde dwalende en bedelende monnike (“wandering begging monks”) kry ons weer eens ’n aantal ooreenkomste tussen monnike en slawe. Monnike en slawe is gesien as vreemdelinge en het dikwels gebedel omdat hulle arm en verwaarloos was. In die plattelandse konteks van laat-antieke Sirië, waar die onderskeid tussen slawe en die arm landbewoners onbeduidend was, was die monnike se voorkoms dalk nie veel anders as dié van die cabde van die dorpe nie. Dit is dalk die rede waarom so baie van hierdie dorpsbewoners met groot vrymoedigheid die monnike se hulp ingeroep het (Brown 1971:80–101). Die monnike was deel van die dorpsbewoners en hulle het saam teenoor die ryk grondeienaars gestaan.

 

4. Slawerny as asketiese praktyk

In die tyd dat Johannes van Efese (507–89 n.C.) sy Commentarii de beatis orientalibus (in Siries) geskryf het, was die uitdrukking slaaf van Christus (cabdâ damšîḥâ) vir alle praktiese doeleindes ’n tegniese term wat na ’n hoogs eerbare monnik verwys het (sien byvoorbeeld Comm. 27; Brooks 1923:555–8). In hierdie tyd was daar alreeds praktyke van doulologiese asketisme. Johannes verwys gereeld in sy dokument na monnike in boeie en kettings. Die monnik Sagarias het byvoorbeeld ’n klippie in sy mond gehou en ’n band met drie knope om sy hand gedra wat hy die “boeie van [sy] diens” genoem het (Comm. 19; Brooks 1923:270–2). Volgens Johannes het die kettings van ’n ander monnik, Harfat, hom amper doodgemaak. Harfat het die boeie gedra om hom aan die slawerny van sonde te herinner en hom gehelp om sonde te vermy (Comm. 11; Brooks 1923:160–6).

Dit wil ook voorkom asof die doulologiese asketisme ’n invloed op die latere martelaarsverhale gehad het. ’n Voorbeeld word gevind in die laat sesde-eeuse of vroeë sewende-eeuse Siriese Vita Febroniae, waar ons die verhaal van ’n vroulike martelaar, Febronia, kry. Sy het blykbaar gedurende die vervolging van Diokletianus geleef. Wanneer die Romeine haar klooster aanval, bly die dapper Febronia agter, en wanneer sy voor die regbank verskyn, word sy soos volg beskryf: “Hulle het haar ingebring, haar hande vasgebind, met ’n swaar ysterhalsband om haar nek.” Hier lyk Febronia net soos die geketende monnike van Sirië. Die verhaal gaan op ’n interessante noot verder: “Lysimachos spreek haar toe aan: ‘Vertel my, meisie, wat is jy – ’n slaaf of ’n vrygeborene?’ Febronia antwoord: ‘Ek is ’n slaaf.’ ‘Wie se slaaf is jy dan?’ vra Lysimachos. ‘Christus s’n,’ sê Febronia” (Feb. 21; Bedjan 1895:593; sien ook Brock en Ashbrook Harvey 1998:164). Hier lýk Febronia dus nie net soos die Siriese monnike nie, maar sy verklaar ook, soos hulle, dat sy ’n slaaf van Christus is. Met hierdie belydenis word sy as ’n toegewyde vroulike monnik bevestig. Ons sien verder dat die onderskeid tussen metaforiese en fisiese slawerny nou verdwyn. Dit mag beteken dat doulologiese asketisme so invloedryk was dat dit die historiese bewussyn van latere skrywers beïnvloed het.

Uit ’n aantal bronne van laat-antieke Sirië, Mesopotamië, Sinai en die Arabiese gebiede kom nog ’n interessante saak na vore: hier lees ons van monnike wat werklik slawe was, gewoonlik nadat hulle deur Sarasene gevang is. Dit herinner ons dadelik aan Hieronymus (c.347–420) se Vita Malchi. Hier vertel Hieronymus die verhaal van ’n monnik en sy onbekende vroulike metgesel wat deur Sarasene as slawe ontvoer word. Later ontsnap hulle op ’n wonderbaarlike wyse en oorleef om die gebeure aan Hieronymus oor te vertel (sien Gray 2015). Alhoewel Hieronymus die verhaal beslis dramatiseer, stem ek saam met Lenski dat die basiese historiese inligting van die teks – spesifiek waar die twee persone deur die Sarasene as slawe ontvoer is – geloofwaardig is.

In die vyfde-eeuse Narrationes van Pseudo-Nilus lees ons ook van ’n man, nogal met ’n gepaste naam – Theodoulus, wat in Grieks “slaaf van God” beteken – wat saam met sy pa deur Sarasene ontvoer word op pad na Sinai. Volgens die verhaal wou hulle monnike word, en deur sy ontvoering as ’n slaaf word Theodoulus se waardigheid en getrouheid op die proef gestel (Narr. 4–5; Caner 2010:128–34).

Hierdie literêre topos van die monnik wat gevang word en as slaaf weggevoer word, is waarskynlik gegrond op ’n baie ouer tradisie soos ons dit vind in die apokriewe Handelinge van Tomas, ’n teks wat ongelooflik invloedryk was in die Siries-Christelike asketisme. In hierdie verhaal lees ons van Judas Tomas, ’n dissipel van Christus, wat deur Christus self as ’n slaaf verkoop word om hom te dwing om op ’n sendingreis na Indië toe te gaan (sien Klijn 2003).

Is dit dan moontlik dat sommige monnike doelbewus daarop uit was om slawe te word as ’n nuwe vorm van askese? In haar navorsing oor die sendingaktiwiteite van die vroeë Siriese kerke verwys Saint-Laurent heel terloops na die “holy man qua slave motif” (Saint-Laurent 2015:22). Ons weet ook dat slawe monnike kon word ten spyte van hul sosiale status. Daar is ’n aantal verwysings in Johannes van Efese se werke na slawe wat aan die kloosterlike lewe deelneem (Comm. 21; Brooks 1923:289–90; Comm. 31; Brooks 1923:581; Comm. 44; Brooks 1923:665; Comm. 56; Brooks 1923:198). Die eerste beswaar teen die voorstel dat monnike moontlik verslawing verkies het mag wees dat slawerny die monnike seksueel weerloos gelaat het. Hulle kon gedwing word om te trou en gemeenskap te hê om vir die eienaar meer slawe te gee. Dit is beslis ’n geldige punt en presies ook wat met Malchus gebeur het (Malchus het teen sy sin ’n slaaf geword, as ’n vorm van straf omdat hy sy klooster verwerp het). ’n Verdere beswaar teen bogenoemde voorstel is dat die monnik in slawerny bang sou wees om liggaamlik beseer of selfs doodgemaak te word. Tog sou sommige monnike die geleentheid om as martelaar te sterf, aangegryp het. Malchus het selfs probeer om selfmoord te pleeg nadat hy in ’n huwelik ingedwing is (Hieronymus, Vit. Mal. 6; Gray 2015:84–7).

Theodoretus bespreek ook hierdie vrees in die Historia religiosa. Blykbaar het die duiwel vir Jakobus van Cyrrhestica versoek deur hom bang te maak dat die Isauriane hom sou aanval (Hist. rel. 21.27; Canivet en Leroy-Molinghen 1979:2:110–3). Jakobus is nie bang vir die dood nie, maar wel om as ’n slaaf gevange geneem te word, saam met al die onreg daaraan verbonde. In hierdie verhaal moet die monnik dus die vrees waarmee die duiwel hom versoek het, oorwin. Die gevaar van gevangenskap en slawerny was baie aktueel vir dié monnike, en sulke strategieë – op beide geestelike en sielkundige vlak – om hulle vrese te oorkom, was taamlik algemeen. Daar is ook die opvatting dat God die getroue monnik selfs tydens slawerny sal bewaar, soos dit die geval was met Judas Tomas. Die feit dat asketiese praktyke so doulologies was, mag dalk as ’n voorbereiding vir moontlike verslawing gedien het.

Sommige monnike kon selfs daarna strewe om slawe te word. Op hierdie wyse sou hulle hul roeping op die proef stel en bevestig. Dit sou op hulself en ook hul eweknieë van toepassing wees en terselfdertyd as ’n sendingstrategie geld. Daar is ’n hele aantal literêre bewyse hiervoor. Saam met die verhale van Hieronymus se Malchus en Pseudo-Nilus se Theodoulus het ons verhale van die verspreiding van die Christendom in die Arabiese Najrân. Die vroeë Moslem-skrywer Ibn Ishâq, vertel in sy Lewe van die Boodskapper van God (Muhammad)­ (Sîr. ras. All. 20–2; Guillaume 2002:14–6) die verhaal van Faymiyûn en Ṣâliḥ wat tegelyk monnike en slawe was. Daar is ’n soortgelyke en moontlik literêr-verwante verhaal (Lenski 2011:260–1) in die geskiedenis van Paulus van Qenṭos en Johannes van Edessa. Gedurende ’n pelgrimstog is hulle deur Sarasene as slawe na Ḥimyar weggevoer, waar hulle hul sendingwerk voortgesit het (sien Arneson e.a. 2010).

 

5. Gevolgtrekking

Hierdie studie het uitgewys dat slawerny ’n algemene kenmerk van die stedelike en plattelandse streke van laat-antieke Sirië en Mesopotamië was. Slawerny het ’n besondere invloed op die Christelike asketiese kultuur gehad. In die ontleding van die kloosterlike literatuur, van Johannes Chrysostomus en Theodoretus tot die Liber graduum en Johannes van Efese en nog later, is daar getoon dat slawerny die asketiese praktyke van vernedering so omskep het dat ons inderdaad daarna kan verwys as doulologiese asketisme. In die Siriese konteks was vernedering, of msarrqûtâ, die kern van die asketisme. Verder het monnike rolmodelle soos Jesus, Paulus en Judas Tomas gehad wat hulle gehelp het om voorbeelde van msarrqûtâ te word. Sommige monnike kon selfs fisies soos slawe lyk. Dit beteken dat die diskoers van slawerny ’n noue verband gehad het met ander tradisionele diskoerse oor asketisme (en selfs martelaarskap). Voorbeelde hiervan is geestelike oorlogvoering en die wedloop (Grieks: agôn). Die antieke sosiale beheptheid om soos ’n slaaf te lyk kom nou na vore in die kastyding en selfverloëning van die asketiese liggaam. Albei hierdie liggame is noukeurig op sosiale, kulturele en godsdienstige vlak ondersoek.

In die sosiale konteks sien ons dat doulologiese asketisme die monnike op die vlak van die nie-elite, die arm en onderdrukte landbewoners geplaas het. Dit werp verdere lig op Brown se invloedryke lesing oor die aard van die heilige man in die laat-antieke tydperk. Ten spyte van die voortreflikheid en anderwêreldsheid van die monnike, wat as beskermhere vir die armes opgetree het, sien ons dat hulle ’n habitus verpersoonlik het wat nie veel anders was as dié van hierdie eenvoudige dorpsbewoners nie. Daar was ruimte vir die monnik om deel te word van die dorpsbewoners – daarom sou ’n monnik gesien word as "een van hulle". Dit is ook die rede waarom die dorpsbewoners die monnike met vrymoedigheid benader het.

Saam met hierdie sosiale strategie het die doulologiese asketisme van die Siries-Christelike monastiek waarskynlik ook ’n sielkundige doel gedien. Met die wesenlike gevaar dat groepe soos die Sarasene ’n persoon as slaaf kon wegvoer, het die praktyk van slawerny as askese die monnike daarvoor voorberei. Die gewelddadige wyse waarop monnike opsetlik teen hulself in hul askese opgetree het, kon ook dien as voorbereiding vir die moontlikheid van geweld tydens slawerny. Party monnike het hulle moontlik selfs beywer om slawe te word, om sodoende hul roeping te toets en te bevestig, en om sendingwerk te doen, of om as martelare te sterf. Die onderskeid tussen geestelike of metaforiese slawerny en regte slawerny verdwyn hiermee. Slawerny word nou ’n vorm van asketisme wat, ironies genoeg, vryheid meebring.

Ons kan ten slotte meld dat hierdie verbinding tussen slawerny en asketisme die instelling van slawerny positief sou beïnvloed het, aangesien dit die invloedsfeer van slawerny hiermee meer uitgebrei het. Aangesien God slawe het (die askete), kan ook mense slawe hê – slawerny kan selfs positief oorkom. Baie belangrik egter is dat die vernedering van doulologiese asketisme die vernedering van mense wat in werklike slawerny vasgevang is, sou regverdig. Dit het ongetwyfeld bygedra tot die feit dat die vroeë kerk nooit die onderdrukkende en bose instelling van slawerny afgeskaf het nie.

 

Bibliografie

Adams, J.N., M. Janse en S. Swain (reds.). 2002. Bilingualism in ancient society: Language contact and the written text. Oxford: Oxford University Press.

Ambler, W. 1987. Aristotle on nature and politics: The case of slavery. Political Theory, 15(3):390–410.

Arneson, H., E. Fiano, C. Luckritz Marquis en K. Smith (reds.). 2010. The history of the great deeds of Bishop Paul of Qentos and Priest John of Edessa. Piscataway: Gorgias.

Ashbrook Harvey, S. 1990. Asceticism and society in crisis: John of Ephesus and the lives of the Eastern saints. Berkeley: University of California Press.

Aslan, R. 2008. No God but God: The origins, evolution and future of Islam. New York: Random House.

Babcock, W.S. (red.). 1990. Paul and the legacies of Paul. Dallas: Southern Methodist University Press.

Bedjan, P. (red.). 1895. Acta martyrum et sanctorum. Vol. 5. Leipzig: Otto Harrassowitz.

Berzon, T.S. 2016. Classifying Christians: Ethnography, heresiology, and the limits of knowledge in late antiquity. Oakland: University of California Press.

Bloomer, W.M. 1997. Schooling in persona: Imagination and subordination in Roman education. Classical Antiquity, 16(1):57–78.

Bourdieu, P. 1990. The logic of practice. Cambridge: Polity.

Bradley, K.R. 1987. On the Roman slave supply and slavebreeding. In Finley (red.) 1987.

Briggs, S. 1989. Can an enslaved God liberate? Hermeneutical reflections on Philippians 2:6–11. Semeia, 47:137–53.

Brock, S.P. 1973. Early Syrian asceticism. Numen, 20(1):1–19.

—. 2011. Radical renunciation: The ideal of msarrqûtâ. In Young en Blanchard (reds.) 2001.

Brock, S. en S. Ashbrook Harvey. 1998. Holy women of the Syrian orient. Berkeley: University of California Press.

Brooks, E.W. (red.). 1923. John of Ephesus: Lives of the Eastern saints. Patrologia Orientalis. Parys: Firmin-Didot.

Brottier, L. (red.). 1998. Jean Chrysostome: Sermons sur la Genèse. Parys: Éditions du Cerf.

Brown, P.R.L. 1971. The rise and function of the holy man in late antiquity. Journal of Roman Studies 61:80–101.

Burrus, V. 2008. Saving shame: Martyrs, saints, and other abject subjects. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Caner, D.F. 2002. Wandering, begging monks: Spiritual authority and the promotion of monasticism in late antiquity. Berkeley: University of California Press.

Caner, D.F. (red.). 2010. History and hagiography from the late antique Sinai. Liverpool: Liverpool University Press.

Canivet, P. en A. Leroy-Molinghen (reds.). 1977–1979. Théodoret de Cyr: Histoire des moines de Syrie. 2 vols. Parys: Éditions du Cerf.

Cooper, K. 2007. Closely watched households: Visibility, exposure and private power in the Roman domus. Past & Present, 197(1):3–33.

Crislip, A. 2012. Thorns in the flesh: Illness and sanctity in late ancient Christianity. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Dassmann, E. 1990. Archeological traces of early Christian veneration. In Babcock (red.) 1990.

De Wet, C.L. 2010. Sin as slavery and/or slavery as sin? On the relationship between slavery and Christian hamartiology in late ancient Christianity. Religion & Theology, 17(1–2):26–39.

—. 2015. Preaching bondage: John Chrysostom and the discourse of slavery in early Christianity. Oakland: University of California Press.

Dignas, B. en E. Winter. 2007. Rome and Persia in late antiquity: Neighbours and rivals. Cambridge: Cambridge University Press.

Drijvers, H.J.W. 1984. The Persistence of Pagan Cults and Practices in Christian Syria. In Drijvers (red.) 1984.

Drijvers, H.J.W. (red.). 1984. East of Antioch. Londen: Variorum.

Farnell, L.R. 2010. The cults of the Greek states. Cambridge: Cambridge University Press.

Ferguson, E. 2009. Church history: From Christ to pre-Reformation. Grand Rapids: Zondervan.

Field, F. (red.). 1854–1862. Ioannis Chrysostomi interpretatio omnium epistularum Paulinarum.7 vols. Oxford: J.H. Parker.

Finley, M.I. (red.). 1987. Classical slavery. Londen: Routledge.

Flood, G. 2004. The ascetic self: Subjectivity, memory and tradition. Cambridge: Cambridge University Press.

Frankfurter, D. 1998. Religion in Roman Egypt: Assimilation and resistance. Princeton: Princeton University Press.

Garrard, J. en C. Garrard. 2008. Russian Orthodoxy resurgent: Faith and power in the new Russia. Princeton: Princeton University Press.

Glancy, J.A. 2010. Christian slavery in late antiquity. In R. Hörmann en G. Mackenthun (reds) 2010.

Gleason, M.W. 1995. Making men: Sophists and self-presentation in ancient Rome. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Gordon, M. 1987. L’Esclavage dans le monde arabe: VIIe–XXe siècle. Parys: Tallandier.

Gray, C. 2015. Jerome: Vita Malchi. Oxford: Oxford University Press.

Greatrex, G. 2014. The Romano-Persian frontier and the context of the Book of Steps. In Heal en Kitchen (reds.) 2014.

Grillet, B. (red.). 1966. Jean Chrysostome: La virginité. Parys: Éditions du Cerf.

Guillaume, A. (red.). 2002. The life of Muhammad: A translation of Ibn Ishaq’s Sirat Rasul Allah. Oxford: Oxford University Press.

Harper, K. 2011. Slavery in the late Roman world, AD 275–425. Cambridge: Cambridge University Press.

—. 2013. From shame to sin: The Christian transformation of sexual morality in late antiquity. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Harrill, J.A. 1999. The vice of slave dealers in Greco-Roman society: The use of a topos in 1 Timothy 1:10. Journal of Biblical Literature 118(1):97–122.

Heal, K.S. en R.A. Kitchen (reds.). 2014. Breaking the mind: New studies in the Syriac Book of Steps. Washington, D.C.: Catholic University of America Press.

Hillner, J. 2015. Prison, punishment and penance in late antiquity. Cambridge: Cambridge University Press.

Holl, K., M. Bergermann, C.-F. Collatz en J. Dummer (reds.). 1980. Epiphanius. Berlyn: De Gruyter.

Holl, K. en J. Dummer (reds.). 1985. Epiphanius: Panarion haer. 65–80. De fide. Berlyn: De Gruyter.

Hörmann, R. en G. Mackenthun (reds.). 2010. Human bondage in the cultural contact zone: Transdisciplinary perspectives on slavery and its discourses. Münster: Waxmann.

Howe, J. 2012. Voluntary ascetic flagellation: From local to learned traditions. Haskins Society Journal: Studies in Medieval History, 24:41–62.

Jones, A.H.M. 1964. The later Roman empire, 284–602: A social economic and administrative survey. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Kartzow, M.B. 2012. Navigating the womb: Surrogacy, slavery, fertility – and biblical discourses. Journal of Early Christian History 2(1):38–54.

Kitchen, R.A. 2014. Disturbed sinners: In pursuit of sanctity in the Book of Steps. In Heal en Kitchen (reds.) 2014.

Kitchen, R.A. en M.F.G. Parmentier (reds.). 2004. The Book of Steps: The Syriac Liber Graduum. Kalamazoo, MI: Cistercian Publications.

Klijn, A.F.J. 2003. The Acts of Thomas: Introduction, text, and commentary. Leiden: Brill.

Koniaris, G.L. (red.). 1995. Maximus Tyrius: Philosophumena – DIALEXEIS. Berlyn: De Gruyter.

Lavan, L. 2007. The agorai of Antioch and Constantinople as seen by John Chrysostom. Bulletin of the Institute of Classical Studies 50(S91):157–67.

Lenski, N. 2011. Captivity and slavery among the Saracens in late antiquity. Antiquité Tardive, 19:237–66.

Malingrey, A.-M. (red.). 1972. Jean Chrysostome: Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants. Parys: Éditions du Cerf.

—. 1980. Jean Chrysostome: Sur le sacerdoce. Parys: Éditions du Cerf.

Mayer, W. 2006. What does it mean to say that John Chrysostom was a monk? Studia Patristica, 41:451–5.

Migne, J.-P. (red.). 1844–1864. Patrologiae cursus completus: Series ecclesiae latinae. 217 vols. Parys: Migne.

—. 1857–1886. Patrologiae cursus completus: Series graeca. 162 vols. Parys: Migne.

Mitchell, M.M. 2002. The heavenly trumpet: John Chrysostom and the art of Pauline interpretation. Louisville: Westminster John Knox.

Patterson, O. 1982. Slavery and social death: A comparative study. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Payne, R.E. 2015. A state of mixture: Christians, Zoroastrians, and Iranian political culture in late antiquity. Oakland: University of California Press.

Piédagnel, A. (red.). 1982. Jean Chrysostome: Panégyriques de S. Paul. Parys: Éditions du Cerf.

Pradels, W., R. Brändle en M. Heimgartner. 2001. Das bisher vermisste textstück in Johannes Chrysostomus, Adversus Judaeos, oratio 2. Zeitschrift für antikes Christentum, 5:22–49.

Robin, C.J. 2008. Les Arabes de Ḥimyar, des “Romains” et des Perses. Semitica et Classica 1:167–202.

Saint-Laurent, J.-N.M. 2015. Missionary stories and the formation of the Syriac churches. Oakland: University of California Press.

Stewart, C. 1991. “Working the earth of the heart”: The Messalian controversy in history, texts, and language to AD 431. Oxford: Clarendon.

Stewart, R. 2012. Plautus and Roman slavery. Malden: Wiley-Blackwell.

Taylor, D.G.K. 2002. Bilingualism and diglossia in late antique Syria and Mesopotamia. In Adams, Janse en Swain (reds.) 2002.

Thurmond, D.L. 1994. Some Roman slave collars in CIL. Athenaeum, 82(72):459–78.

Trimble, J. 2016. The Zoninus collar and the archaeology of Roman slavery. American Journal of Archaeology, 120(3):447–72.

Urbainczyk, T. 2002. Theodoret of Cyrrhus: The bishop and the holy man. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Vööbus, A. 1958. History of asceticism in the Syrian orient. Vol. 1. Louvain: Secrétariat du CorpusSCO.

Young, R.D. en M.J. Blanchard (reds.). 2011. To train his soul in books: Syrian asceticism in early Christianity. Washington, D.C.: Catholic University of America Press.

 

Eindnotas

1 Laat-antieke Sirië en Mesopotamië was tweetalige samelewings, en dokumente is in antieke Grieks en Siries geskryf (Taylor 2002:298–331). Aandag word daarom aan beide die Griekse en die Siriese skrywers van die gebied geskenk. In my verwysings na antieke bronne sal ek eers die primêre bron aanhaal, gevolg deur die sekondêre bron wat die kritiese teks bevat. Alle vertalings van antieke bronne is my eie.

2 Doulologie en sy afleidings verwys na die redevoering van slawerny; sien veral De Wet (2015:1–44, 282).

3 So ’n verskynsel sou algemeen wees in beide Antiogië en Konstantinopel, waar Chrysostomus later as biskop aangestel is – sien Hom. Heb. 28.4 (Field 1862:7:320–1), Hom. Jo. 80.3 (Migne PG 59.436.21–41), Hom. Rom. 18[17].4 (Field 1849:1:303), 21[20].2 (Field 1849:1:353); sien ook Lavan (2007:157–67).

4 Soms oordryf Chrysostomus met die getalle. In Hom. Matt. 63.4 (Migne PG 58.608.31) sê hy dat baie huishoudings in Antiogië selfs een of twee duisend slawe gehad het.


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Die praktyk van vernedering: slawerny en Christelike asketisme in laat-antieke Sirië appeared first on LitNet.

Vernuwing in die bestudering van religie en religieë

0
0

Vernuwing in die bestudering van religie en religieë

J.M. Strijdom, Departement Godsdienswetenskap en Arabies, Universiteit van Suid-Afrika

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die doel van hierdie bydrae is om te besin oor die begrip vernuwing in die menswetenskappe in die algemeen en die vergelykende bestudering van religie en religieë in die besonder. Religie verwys hier na die generiese kategorie (genus) en religieë na die spesies van die genus. Die sosioloog Emile Durkheim se definisie van religie word aangepas deur nie net die funksie van heilige geloofsoortuigings en praktyke om ’n groep aanhangers saam te bind, te beklemtoon nie, maar ook deur die konflikpotensiaal daarvan om asimmetriese magsverhoudinge van kolonialisme, klas, geslag en ras te skep en in stand te hou, te beklemtoon. Die artikel bespreek nie net die kwessie van die betekenis van vernuwing nie, maar stel veral maniere voor wat vernuwende insigte moontlik kan maak in ’n akademiese veld wat mense en religie as ’n invloedryke krag in ons wêreld bestudeer. Die hipotese is dat nuwe insigte in die menswetenskappe en religiewetenskap moontlik gemaak kan word deur geteoretiseerde konsepte vergelykend toe te pas op spesifieke gevallestudies. Die argument is dat die skep en gebruik van kruiskulturele sleutelterme met ’n kritiese bewussyn van die genealogie van die konsepte moet gepaard gaan, en dat die vergelyking van die gevallestudies op ’n gedissiplineerde en sistematiese wyse moet geskied wat elke voorbeeld binne die spesifieke historiese en geografiese konteks van elk moet plaas. Die argument beweeg oor dissiplinêre grense heen deur voorbeelde uit die antieke Griekse taalkunde, navorsing oor die historiese Jesus en vroeë Christelike tydperk, Griekse mitologie, en vergelykende religiewetenskap te neem om die hipotese te verdedig en aan te toon hoe die hipotese in die praktyk werk. Die bydrae tot die produksie van vernuwende kennis in religiewetenskap vanuit ’n Suid-Afrikaanse perspektief word in die artikel beklemtoon.

Trefwoorde: vernuwing; vergelyking; geteoretiseerde konsepte; religiewetenskap

 

Abstract

Innovation in the study of religion and religions

The aim of this contribution is to reflect on the notion of innovation in the human and social sciences in general and the comparative study of religion and religions in particular. Religion here refers to the generic category (genus) and religions to the species of the genus. The sociologist Emile Durkheim's definition of religion is adapted by foregrounding not only the function of sacred beliefs and practices to unify a group of adherents, but also by emphasising its conflictual potential to create and maintain asymmetrical power relations of colonialism, class, gender and race.

The article addresses the fundamental question not only of the meaning of innovation, but also of ways in which we may produce new knowledge in a field that studies human beings and religion as a powerful force in our world.

The thesis is that our best hope for producing innovative insights in the humanities and religious studies lies in experimenting with the application of theorised key concepts to specific case studies by way of comparison. It is argued that cross-cultural key concepts need to be constructed and used with a critical awareness of the genealogy of the concepts, and that the comparison of case studies must be done in a disciplined and systematic way that locates each example within its specific historical and geographic context.

The argument crosses disciplinary boundaries by taking examples from ancient Greek linguistics, historical Jesus and early Christian research, Greek mythology, and comparative religious studies to defend the thesis and to show how the thesis works in practice. The contribution to the production of innovative knowledge in religious studies from a South African perspective and location is emphasised in the article.

The following case studies and prominent scholars are selected to argue and illustrate the thesis on ways to produce innovative research in the humanities and religious studies:

(1) In the case of ancient Greek linguistics the creation and application of new linguistic concepts and theories by Johannes Louw and Eugene Nida resulted in a dictionary of semantic domains which had a huge impact on new translations of the New Testament. Not only did they create the semantic categories of objects, events and abstracts, but also showed how the transformation of events into kernel sentences could result in a dynamic-equivalent translation of Greek clauses that consist of a staggering number of nomina actionis. The fact that this method has been criticised for losing stylistic emphases and metaphors of the source text, and arguments for a direct translation that recovers these aspects, do not negate the validity of the thesis on innovation, but rather confirm it.

(2) In historical Jesus and Pauline research, John Dominic Crossan's combination in his early work of historical-critical and literary approaches to analysing the historical Jesus' parables yielded new insights in viewing them as paradoxes, while his later foregrounding of social-anthropological concepts, particularly class, in collaboration with an archaeologist to interpret the historical Jesus and Paul, resulted in a new interpretation of these founders of Christianity. If in his early work Crossan viewed Jesus as a mystic poet who by means of metaphorical paradoxes shocked the expectations of the established world, in his later work he came to see the historical Jesus in rural Galilean villages and Paul in Roman cities as initiating a movement that empowered people to share and care for each other versus an oppressing and exploitative Roman empire.

(3) In the case of Greek mythology and early Christianity, the Paris School's social-anthropological analysis of ancient Greek myths shed new light on the social role of these constructs within ancient Greek society, while Burton Mack's sociological analysis and critique of early Christian myths disclosed them as dangerous social constructs with a pernicious legacy. A comparison of Crossan’s and Mack’s assessments of the Christian legacy is called for, entailing profound ethical judgments.

(4) In comparative religious studies, Jonathan Z. Smith and David Chidester have explicitly reflected on and used theorised key concepts such as religion and comparison. They have explicitly drawn our attention to the potential of creating and applying analytical concepts to case studies in a comparative way in order to produce innovative knowledge about religion and religions. The point is illustrated by comparing examples of religious nationalism, indigeneity, materiality and sacred space from a South African historical perspective (i.e. within colonial and post-colonial, apartheid and post-apartheid contexts), emphasising throughout the imperative to consider the ethical import of these analyses.

In conclusion, the need for analytical, second-order concepts that do not fully coincide with first-order insider terms is emphasised to make innovative knowledge possible. It is, as Jonathan Z. Smith argues, precisely the gap between map and territory that creates a space for thinking and the possibility of new insights in the humanities and comparative religious studies – lest we become parrots repeating word for word the language and terms of those whom we study.

Keywords: comparison; innovation; religious studies; theorised concepts

 

1. Inleiding

Vernuwing is ’n konsep wat dikwels in die akademie as ideaal voorgehou word. ’n Soektog na onlangse literatuur oor die onderwerp toon dat die term dikwels na tegnologiese uitvindsels verwys wat vir finansiële gewin gepatenteer en bemark kan word.1 Wat onder vernuwing in die menswetenskappe bedoel word, en hoe nuwe insigte oor mense hoegenaamd moontlik is, is egter minder duidelik.

In hierdie bydrae word op laasgenoemde vrae gefokus. ’n Hipotese word gestel wat aan die hand van voorbeelde uit die akademiese bestudering van religie en religieë beredeneer word. As analitiese kategorieë verwys religie na ’n genus, terwyl religieë na spesies of voorbeelde van die algemene konsep verwys (bv. Islam, Boeddhisme, Christendom, inheemse Afrikareligieë, Rastafarianisme, Wicca, of selfs populêre kultuurvorme wat soos religieë funksioneer). Die klassifikasie is vergelykbaar met die onderskeid tussen vrugte as algemene kategorie en piesangs, appels en lemoene as voorbeelde van die generiese kategorie.2

As werksdefinisie vir die generiese term religie neem ek ’n sosiologiese vertrekpunt: religie verwys na oortuigings en praktyke wat ’n groep mense as heilig of buitengewoon reken, en wat dien om hulle saam te bind. Die saambinding in ’n groep behels egter nie net die trek van insluitende of uitsluitende grense tussen diegene wat binne en diegene wat buite hoort nie, maar dikwels ook die skep van hiërargieë of asimmetriese magsverhoudings op grond van ras, etnisiteit, klas en geslag.3

Die hipotese is dat vernuwende insigte in die bestudering van religie en religieë moontlik word wanneer kernkonsepte teoretiese diepte gegee word, en hierdie geteoretiseerde konsepte gebruik word as lense om data te ontleed. Die argument word in die loop van die artikel verder ontwikkel deur aan te toon hoe vergelykings van gevallestudies binne historiese kontekste en die bewuste aanwending van kritiese teorieë nuwe insigte in die menswetenskappe en die bestudering van religie kan bied. Die argument word gebou op grond van voorbeelde uit die multidissiplinêre bestudering van antieke Grieks, die historiese Jesus, die vroeë Christendom, Griekse mitologie, en religie in vergelykende religiewetenskap4 as ’n akademiese veld.

 

2. Vernuwing in die bestudering van antieke Grieks

Die eerste voorbeeld ter verdediging van die hipotese word uit die bestudering van antieke Grieks aan Suid-Afrikaanse universiteite geneem. Die vernuwing word veral gekoppel aan die inisiatiewe van J.P. Louw,5 wat sy benadering op grond van strukturalistiese wendings in die taalwetenskap ontwikkel het. Volgens die nuwe paradigma moes taal sinchronies eerder as diachronies bestudeer word. In plaas daarvan om taal op die ou manier histories te bestudeer, moes taal nou strukturalisties ontleed word soos wat dit op ’n gegewe oomblik verskyn. Die doel van diskoersanalise was om die verhouding tussen woorde, sinne en groter eenhede in ’n teks duidelik te maak deur verwikkelde lyne te trek.

Veral vernuwend was die semantiese teorie wat Louw saam met die Amerikaanse taalkundige Eugene Nida6 ontwikkel het, en wat van deurslaggewende belang vir ’n nuwe vertaalteorie en -praktyk7 was. As die ou benadering die betekenis van ’n woord op grond van die oorspronklike betekenis daarvan wou vaspen, het die nuwe benadering die onsin van die etimologiese metode blootgestel. Hoe geldig is dit byvoorbeeld om te redeneer dat die Engelse woord nice afgelei is van die Latyn nescio ("ek weet nie")? Sou dit daarop dui dat ’n nice persoon eintlik onkundig is?

Volgens die nuwe semantiese teorie gebruik konsepte woorde. As woord A drie en woord B twee betekenismoontlikhede het, en die eerste betekenis van woord A met die tweede betekenis van woord B oorvleuel, kan ons hierdie oorvleuelende betekenisse in dieselfde semantiese domein groepeer en die diagnostiese of onderskeidende elemente van elke term in die semantiese domein definieer. Die teorie kan aan die hand van ’n Afrikaanse voorbeeld geïllustreer word. Die woord stoel kan onder andere verwys na ’n objek waarop iemand kan sit, of in die omgangstaal na ’n proses van gewig aansit ("hy of sy het gestoel"). Die woord bank kan verwys na ’n finansiële instelling, of na ’n voorwerp waarop een of meer persone kan sit. Aangesien die eerste betekenis van stoel en die tweede betekenis van bank oorvleuel, kan hulle geklassifiseer word onder die semantiese domein van "objekte wat bedoel is om op te sit", terwyl die onderskeidende kenmerk is dat ’n stoel vir een persoon en ’n bank vir een of meer persone bedoel is.

Op grond van hierdie teorie, toegepas op die Griekse Nuwe Testament, is ’n semantiese-domein-woordeboek voltooi. Die algemene kategorieë waaronder die semantiese domeine geklassifiseer is, was self nuut. In plaas van die tradisionele kategorieë van naamwoord, werkwoord, byvoeglike naamwoord, bywoord ens., is nuwe kategorieë geskep. Die semantiese domeine is nou geklassifiseer onder voorwerpe, gebeure en abstrakte, wat diepgaande implikasies vir vertaling ingehou het. Veral van belang was die insig dat naamwoorde wat gebeure uitdruk, in kernsinne getransformeer kan word. "Die liefde van God" kan byvoorbeeld eksplisiet gemaak word as "God het X lief", waar X dan op grond van die konteks ingevul kan word. Die waarde van hierdie benadering is veral duidelik in tekste waar naamwoorde wat gebeure of handelinge uitdruk, op mekaar gestapel word – ’n kenmerk van Paulus se briewe wat ’n letterlike vertaling in baie moderne tale moeilik verstaanbaar maak.

Die toepassing van hierdie teorie en metode, wat poog om die betekenis van die bronteks te vertaal deur dinamiese ekwivalente in die ontvangertaal te vind, het die publikasie van verskeie nuwe Bybelvertalings tot gevolg gehad – onder andere die Good News / Today’s English Version, Die gute Nachricht en die 1983 Afrikaanse Bybelvertaling. Die gebeure in "die doop van bekering tot vergifnis van sondes" (’n letterlike vertaling van Markus 1:4) kon nou getransformeer word tot vier kernsinne en die verhouding tussen die sinne kon eksplisiet gemaak word in ’n dinamiese vertaling: "Bekeer julle en laat julle doop en God sal julle sondes vergewe."

Hierdie eerste voorbeeld ondersteun dus die hipotese dat vernuwing moontlik gemaak word deur nuwe konsepte en teorieë op gevallestudies toe te pas – in hierdie geval die toepassing van vernuwende taalkonsepte en ’n nuwe vertaalteorie op antieke Griekse tekste soos die Nuwe Testament. Die feit dat die dinamies-ekwivalente vertaalteorie intussen gekritiseer is, omdat stilistiese aksente en metafore in die bronteks in die 1983 Afrikaanse Bybelvertaling verlore gegaan het en ’n nuwer, direkte Afrikaanse vertaling tans gepubliseer word om reg aan hierdie aspekte in die ontvangertaal te laat geskied, onderstreep die geldigheid van die hipotese.

 

3. Vernuwing in die bestudering van die historiese Jesus en Paulus

Die tweede voorbeeld om die hipotese te verdedig, word uit die histories-kritiese navorsing oor die historiese Jesus en Paulus geneem, en fokus op die vernuwende bydraes wat die Iers-Amerikaanse John Dominic Crossan as een van die mees kreatiewe navorsers in hierdie navorsingsveld oor die afgelope 40 jaar gemaak het.8

In sy vroeë werk9 het Crossan hom toegespits op ’n ontleding van Jesus se gelykenisse en aforismes (kort, pittige segginge). Vernuwend in Crossan was ’n kombinasie van histories-kritiese en literêre benaderings om vroeg-Christelike oorlewerings van Jesus se gelykenisse te ontleed. Op grond van ’n noukeurige vergelyking van parallelle tekste binne en buite die Nuwe Testament het Crossan tot die gevolgtrekking gekom dat ’n paradoksale struktuur die oorspronklike gelykenisse gekenmerk het, wat in die oorleweringsproses dikwels verlore geraak het.

Jesus se vergelyking van God se koninkryk met ’n ete kan as voorbeeld dien. Hoe, vra die historiese Jesus, is ’n wêreld waarvan God die heerser is? Dit is soos ’n ete, sê hy, waarby uitgenooide gaste nie teenwoordig is nie, maar ongenooide gaste wel. Verwagtings word dus radikaal omgekeer in die gelykenis. As metaforiese verhaal skok dit ons verwagtings om die punt te maak dat God se heerskappy paradoksaal is. God heers totaal anders as wat ons verwag. In Mattheus word die paradoks egter in ’n allegorie verander: diegene wat nou by die maaltyd (aangepas as ’n koninklike huweliksfeesmaal) is, verwys na Mattheus se gemeente wat Jesus as Messias aanvaar het, terwyl dié wat uitgenooi is maar nie teenwoordig is nie, na mede-Jode verwys wat Hom verwerp het. In Lukas word die oorspronklike paradoks verander in ’n voorbeeldvertelling vir sy gemeente, wat moet uitreik na die armes, siekes en randfigure in die samelewing. Maar aan die begin was die uitdaging van paradoks.

In sy kartering van tipes stories redeneer Crossan dat sommige stories die wêreld bevestig, terwyl ander aan die teenoorgestelde pool dit omkeer. Om die paradoksale struktuur van laasgenoemde duidelik te maak, vergelyk Crossan – as ’n verdere vernuwende stap – Jesus se gelykenisse met dié van moderne skrywers soos Kafka en Borges, wat konvensionele genres in hulle literêre werk omver gewerp het. Hy kom tot die slotsom dat hoewel ons as mense in stories leef soos visse in die see, ons nie in paradoks alleen kan leef nie. As gelykenisse ons deur middel van hulle struktuur disoriënteer, is dit nodig dat ons onsself heroriënteer ten einde in die wêreld te kan leef – oriëntasie by wyse van disoriëntasie, soos die filosoof Paul Ricoeur dit gestel het.

Vanaf die 1990’s het Crossan se werk ’n nuwe wending10 geneem, deurdat hy nou sosiaal-antropologiese konsepte begin aanwend het om die historiese Jesus binne die konteks van die eerste-eeuse Jodedom en vroeë Romeinse imperium te verstaan. Dit was veral sy prioritisering van die konsep sosiale klas wat hom daartoe gelei het om Jesus tussen ongeletterde kleinboere, vissermanne en handwerkers in plattelandse dorpies in Laer Galilea en rondom die Galilese meer in die laat ’20’s en vroeë ’30’s van die eerste eeu te plaas. As ’n program van niegewelddadige verset teen ’n imperium wat deur middel van kliëntekonings en in samewerking met die religieuse elite plattelandse kleinboere, vissermanne en handwerkers polities onderdruk en ekonomies uitgebuit het, het Jesus hierdie laer klasse bemagtig deur maaltye met hulle in hulle huise te deel en na siekes en randfigure in die plattelandse samelewing uit te reik. Crossan se siening van Jesus het nou, weens sy aanwending van nuwe konsepte, verskuif vanaf Jesus as mistieke digter wat met paradokse speel om ons verwagtings te skok, na ’n Jesus wie se implementering van ’n egalitêre visie en program van distributiewe geregtigheid die onregverdige religieuse, politieke en ekonomiese sisteem van sy tyd omgekeer het en nuwe gemeenskappe van omgee en deel in plattelandse dorpies op voetsoolvlak ingevoer het.

In vergelyking met, en as ’n kritiek op die semantiese-domein-benadering waarna hier bo verwys is, is dit vir my duidelik wat ons inboet as ons die betekenis van konsepte nie histories kontekstualiseer nie. Crossan beklemtoon tereg: geregtigheid lyk radikaal anders as dit van die kant van die nek van die onderdrukte eerder as die stewel van ’n onderdrukkende en uitbuitende imperium gesien word.

Hierdie etiese dringendheid, wat nie net ’n saak van individuele moraliteit is nie, maar van sistemiese geregtigheid wat van volgelinge die deel van basiese lewensmiddele vereis, is volgens Crossan voortgesit in Paulus se huisgemeentes in hoofstede in die oostelike deel van die Romeinse imperium. Deur dieselfde titels en terme wat op klipinskripsies en munte en in tekste vir die keiser gebruik is (bv. Seun van God, God, Redder, goeie nuus / evangelie by die geboorte van ’n keiser), ook vir Jesus te gebruik, het vroeë Christene alternatiewe gemeenskappe in die imperium gevorm. Teenoor die geregtigheid en vrede wat Rome vir die wêreld deur die swaard wou bring, was Paulus daarvan oortuig dat klein huisgemeentes van Christusvolgelinge wat materiële en geestelike lewensmiddele onder mekaar gedeel het sodat elkeen genoeg kon hê, alreeds geregtigheid op ’n niegewelddadige manier ’n werklikheid gemaak het.

Hierdie ideaal is, soos verwag, nie altyd in Paulus se huisgemeentes geïmplementeer nie. Deur op verbeeldingryke wyse, in samewerking met ’n argeoloog,11 die uitleg van stede en huise in Paulus se tyd met die teks van 1 Korinthiërs in verband te bring, het Crossan ’n oortuigende scenario van die probleem in die huisgemeentes in Korinthe voorgestel. Hierdie Christene het ’n paar ryk weldoeners ingesluit wat as gashere of gasvrouens vir byeenkomste van huisgemeentes in hulle villas opgetree het. Die meerderheid was egter arm werkers wat winkeltjies met straataansigte aan die buitekant van die villas van die villa-eienaars gehuur het. Wat Paulus ontstel het, was dat hierdie eienaars die beste kos geëet en die beste wyn gedrink het voordat die armer lede aangekom het om Jesus as hulle Redder in hulle gemeenskaplike maaltye te herdenk. Die armes wat laat gekom het, het net die krummels gekry. Paulus het vurig hierop gereageer deur daarop aan te dring dat die gemeenskaplike maaltyd van Christusvolgelinge nie so behoort te verloop nie, aangesien die kos en wyn by hierdie vroeg-Christelike nagmaalsgeleenthede gedeel behoort te word.

Dit is dus duidelik uit hierdie voorbeeld dat Crossan se vernuwende insigte oor die historiese Jesus en Paulus moontlik gemaak is deur die toepassing van teorieë en konsepte wat ’n kreatiewe multidissiplinêre verbinding behels het, eers van histories-kritiese en literêre benaderings, en later van sosiaal-antropologiese, histories-kritiese en argeologiese benaderings.

 

4. Vernuwing in die bestudering van antieke Griekse mites en die vroeë Christendom

Die derde voorbeeld om die hipotese oor vernuwende ondersoek in die menswetenskappe in die algemeen en religie in die besonder te ondersteun, word geneem uit die Paryse skool van Grieks-Romeinse navorsers se vernuwende en verbeeldingryke bestudering van antieke Griekse mites en Burton Mack se kombinering van hulle benadering met ’n nuwe kritiese ontleding van vroeg-Christelike mites as gevaarlike sosiale konstrukte.

In plaas daarvan om te volstaan met die gebruiklike lysie van eienskappe van gode, godinne en helde, het die Paryse skool antropologiese kategorieë begin aanwend om die antieke Griekse mites te ontleed. Vergelykbaar met die beginsels vir ’n semantiese-domein-woordeboek, het hulle oorvleuelende funksies van gode, godinne en helde onder dieselfde sosiale domein herklassifiseer. As Athena die godin van oorlog en wysheid, maar ook van weefwerk en pottemakery was, Hephaistos die god van metaalwerkers sowel as die lam eggenoot van die liefdesgodin Aphrodite, en Daidalos die held van tegnologiese uitvindsels sowel as argitektuur, is dit moontlik om hulle gesamentlik onder die sosiale domein van handewerk en tegnologie te klassifiseer, en om die spesifieke funksie van elk binne hierdie domein te definieer.

Hoewel hierdie klassici vernuwend en verbeeldingryk in hulle benadering was, het hulle nie erns gemaak met kritiese teorieë soos die marxisme of feminisme om hiërargiese magsverhoudings tussen ryk en arm, mans en vroue, Grieke en barbare, wat deur hierdie mites geregverdig is, te kritiseer nie. As ons byvoorbeeld dood as sosiale domein neem, was dit volgens hulle voldoende om aan te toon dat Griekse mites ’n manlike held wat jonk op die slagveld vir sy stad of land gesterf het, geprys het, maar konsekwent vroulike figure gekies het om die skrikwekkende kant van die dood uit te beeld – soos Medusa met ’n monstergesig en slange as hare wat ’n doodsvrees moes inboesem by enigiemand wat na haar kyk, of die Sirenes met hulle verleidelike stemme wat bootmanne in ’n trans na hulle dood gelok het. ’n Kritiek van mites wat patriotisme propageer of vroue ondergeskik stel, het nie deel van hulle vernuwende ontleding van mites gevorm nie.12

Deur die Paryse skool se sosiologiese benadering tot Griekse mites en ’n kritiese benadering met mekaar te verbind, het die Amerikaanse Nuwe-Testamentikus Burton Mack ’n vernuwende sosiaal-kritiese ontleding van vroeg-Christelike mites as intellektuele produkte van subkulture in die Grieks-Romeinse oudheid gebied. Terwyl die Duitse geleerde Rudolf Bultmann, een van die belangrikste histories-kritiese navorsers van die Nuwe Testament in die 20ste eeu, vroeg-Christelike mites wat rondom Jesus se dood en opstanding geweef is, geïnterpreteer het deur dit ’n eksistensiële boodskap vir Christene van sy tyd te gee, het Mack hierdie klem op individuele ervaring as niks anders nie as ’n vroom houding afgewys. In plaas daarvan het hy ’n sosiaal-antropologiese ontleding voorgestel wat aangetoon het hoe diverse, mededingende en dikwels botsende vroeg-Christelike mites deur vroeg-Christelike groepe geskep is om die belange van elke groep te dien.

Markus se beeld van Christus as apokaliptiese held het byvoorbeeld gedien om ’n binêre hiërargie te skep tussen sy eie groep, wat uiteindelik gered, en ander wat verdoem sou word. Die vorming van die Nuwe-Testamentiese kanon self, het Mack verder gemeen, moes gekritiseer word as ’n reduksie van diversiteit toe biskoppe van die opkomende ortodokse kerk van die tweede tot vierde eeu besluit het om tekste deur gnostici en andersdenkendes wat as ketters geëtiketteer is, uit te sluit.13

Deur ’n binêre hiërargie as die grondslag van die Christelike mite te identifiseer, het Mack geredeneer dat die amptelike Christendom – met heel vroeë voorlopers, maar veral sedert Konstantyn se vereniging van sy imperium deur die afdwing van ’n enkele geloofsbelydenis – toenemend aggressief teenoor Jode opgetree het, wat uiteindelik op volskaalse anti-Semitisme uitgeloop het. Hy het verder redeneer dat die konsep van ’n Christelike nasie onder konserwatiewe Amerikaanse politici en fundamentalistiese predikers na hierdie erfenis teruggevoer kan word – ’n vernietigende erfenis, wat volgens hom onvanpas is in ons postmoderne wêreld, wat juis waardering van kulturele en religieuse diversiteit vereis.14

Mack en Crossan se oordeel oor die Christelike erfenis vra om ’n vergelyking. As Mack die Christelike erfenis met ’n binêr-hiërargiese logika as gevaarlik vir ons multikulturele wêreld beskou, is Crossan meer gedifferensieerd in sy oordeel oor Christelike tradisies deur sy konstruk van die historiese Jesus altyd as norm te neem. Aan die een kant huiwer Crossan nie om die verandering te betreur wat plaasgevind het vanaf Jesus se deel van ’n oop tafel met randfigure in plattelandse dorpies na Konstantyn se geslote nagmaal met wagte wat armes verhoed om die paleis binne te gaan om die maaltyd met hom en die biskoppe te deel nie. Eweneens skram Crossan nie daarvan weg om die uitbeelding van ’n gewelddadige God en Christus in heelwat dele van die Bybel wat geweld onder volgelinge kan aanvuur, af te wys nie (uitstekend ontleed in sy onlangse How to read the Bible and still be a Christian).15 Aan die ander kant redeneer Crossan dat vir Christene sowel as die mensdom in sy geheel, die toekoms by die historiese Jesus se niegewelddadige visie en program van distributiewe geregtigheid en gelyke sosiale verhoudings lê, in soverre as wat sy volgelinge en mense van ander tradisies meewerk om dit uit te voer.

 

5. Vernuwing in die vergelykende bestudering van religie en religieë

Die laaste voorbeeld ter ondersteuning van die hipotese word uit die vergelykende religiewetenskap geneem. As ’n multidissiplinêre veld wat religieuse probleme histories kontekstualiseer en vergelykend oor religieuse grense heen ondersoek, is hierdie voorbeeld die kulminasie van die vorige refleksie. Dit is juis in hierdie veld dat prominente navorsers eksplisiet gedink het oor en aangetoon het hoe die toepassing van geteoretiseerde konsepte en vergelyking van data vernuwende insigte in die bestudering van religieë moontlik kan maak.

Die aandag is reeds hier bo op die verskil tussen die terme religie en religieë gevestig. ’n Werksdefinisie vir religie as ’n problematiese sosiale konstruk is gebied en ’n aanduiding van die tradisies wat in religiewetenskap bestudeer word, is gegee. Probleme wat oor religieuse grense heen vergelykend bestudeer word, sluit religieuse nasionalisme en geweld, die plek van vroue en homoseksuele in religieë, die etiek van inheemse religieuse aansprake en praktyke, en die nuwe nasionale beleid oor die onderrig aangaande religieë in openbare skole in.

As religie die eerste konsep is wat teoretiese diepgang gegee moet word om van analitiese waarde te wees, is vergelyking ’n tweede sleutelterm wat teoreties en metodologies ingevul moet word. Die doel van vergelyking, meen die prominente Amerikaanse religiewetenskaplike Jonathan Z. Smith, is om deur die vergelyking nuwe insigte oor ’n bepaalde saak of probleem te verkry. Die prosedure is soos volg: eers besluit die navorser oor die saak of probleem wat hy/sy wil vergelyk. Vervolgens bestudeer die navorser een geval wat die probleem illustreer deur die geval histories binne politiese, sosiale en ekonomiese konteks te interpreteer. Hy/sy doen dan dieselfde vir minstens ’n tweede geval. Daarna is die navorser in die posisie om ooreenkomste en verskille tussen die gevallestudies in terme van die pertinente saak of probleem te identifiseer. Die bedoeling, om te herhaal, is dat deur die vergelyking die een geval in terme van die ander nuut gesien sal word en nuwe insigte sodoende oor die saak of probleem self verkry sal word.16

Die punt kan aan die hand van die konsep religieuse nasionalisme geïllustreer word. Die idee van nasionalisme het sy oorsprong in die 19de-eeuse Europese romantiek, wat as reaksie op die Verligting se rasionaliteitsideaal nie net op die emosies en die oorweldigende mag van die natuur gefokus het nie, maar ook op die gemeenskaplike gees van ’n nasie of volk – elk met sy eie taal, religie en geskiedenis. Die vorming van nasiestate in Europa het konkreet uitdrukking aan die konsep van nasionalisme gegee. Weens kolonialisme het hierdie idee en die manifestasie daarvan vanaf Europa na die res van die wêreld versprei met die gevolg dat nasiestate met territoriale grense teen die einde van die 19de eeu wêreldwyd gevestig is en vandag die basiese eenhede van internasionale politiek vorm.

Die term religieuse nasionalisme verwys na ’n nasionalisme wat ontstaan wanneer nasiestate of groepe in nasiestate hulle nasionale identiteit definieer deur een religie ten koste van ander religieë te verhef. Boeddhistiese nasionalisme in Thailand of Mianmar, of Hindoe-nasionalisme in Indië wat Moslem-minderhede viktimiseer, of Islam-nasionalisme in Pakistan, Turkye of Indonesië, bied gevallestudies wat histories genuanseerd vergelyk kan word. Christen-nasionalisme in die VSA of onder apartheid-Suid-Afrika bied verdere voorbeelde vir vergelyking. Op grond van ’n gedissiplineerde vergelyking kan die gevolgtrekking gemaak word dat religieuse nasionalisme as ’n uitsluitende strategie wat rigiede grense om groepe trek, daartoe neig om onverdraagsaamheid en selfs geweld in die hand te werk.17

Alternatiewe inisiatiewe om hierdie probleem te hanteer sluit die bevordering van interreligieuse dialoog deur religieuse instellings, konstitusionele ooreenkomste van die staat teen diskriminasie op grond van religie en vir die gelyke behandeling van religieë voor die wet, en die ontwikkeling en implementering van ’n beleid van multireligieuse opvoeding in openbare skole in. Alhoewel hierdie ondernemings prysenswaardig is, kan die ontleder nie triomfantelik op sy of haar louere rus nie, aangesien hierdie inisiatiewe op verskeie fronte betwis word, wat om voortgaande vernuwende denke in religiewetenskap vra.

Die argument dat die skep van vasgelegde, uitsluitende groepsidentiteite dikwels tot onverdraagsaamheid en geweld lei, is ook op uitsluitende suiwerheidsaansprake van ’n absolute Afrikaïese identiteit of etniese identiteite van toepassing. Die vernietigende effek van postkoloniale politieke gebruike van inheemse identiteite in Kameroen, die Ivoorkus en Botswana blyk duidelik uit onlangse antropologiese studies. In Kameroen, na onafhanklikheidswording in 1960, het die diktatorskap van Ahmadou Ahidjo nasionale identiteit met behulp van stywe seremonies (of kollektiewe rituele) afgedwing en etniese lojaliteite sterk ontmoedig. Hoewel sy opvolger Paul Biya aanvanklik die beleid voortgesit het, het hy in die vroeë 1990’s weens die Internasionale Monetêre Fonds en Wêreldbank se druk om te demokratiseer, begin om inheemse begrafnisrituele te gebruik as ’n middel om stemgeregtigdes te verdeel en tot sy eie politieke voordeel te werf: die plek waar mens se voorouers begrawe is, het die gebied aangedui waar mens behoort het en waar mens as burger moes registreer om te kan stem. In die Ivoorkus het Laurent Gbagbo eweneens geëis dat mense na hulle plattelandse plekke van oorsprong moes terugkeer, wat weens ’n geskiedenis van verstedeliking en migrasies rampspoedige gevolge gehad het. Dieselfde probleem waarvolgens politiese essensialisering van inheemse identiteite fragmentasie, nuwe hiërargieë, onverdraagsaamheid en geweld aanhelp, is duidelik uit Botswana se bevoordeling van Tswana etniese identiteite (soos reeds uit die naam Botswana self blyk), ten spyte van grondwetlike ondernemings, asook die xenofobiese uitbarstings in Suid-Afrika.18

Die begrip inheems as verwysing na ’n groep of groepe wat daarop aanspraak maak dat hulle eerste in ’n bepaalde gebied was, voor die aankoms van Europese koloniste, bied dus ’n verdere sleutelterm wat van kritieke belang in die Suid-Afrikaanse konteks is. Om die veranderende nuanses en gebruike van die konsep te begryp, moet opnuut na die geskiedenis van die koloniale en apartheid-eras gekyk word. Hierdie verhaal is voortreflik nuut vertel deur die religiewetenskaplike David Chidester,19 wat in die 1980’s vanaf die VSA na Suid-Afrika migreer het om ’n akademiese pos in die vergelykende bestudering van religieë aan die Universiteit van Kaapstad op te neem.

Terwyl die begrip religie aanvanklik deur 19de-eeuse Britse koloniste op grensgebiede as ’n teenstellende term gebruik is om te ontken dat religie onder inheemse groepe in Suid-Afrika voorkom (die Christendom is as norm veronderstel, en inheemse geloofsoortuigings en praktyke is as bygelowe gereken), is die bestaan van inheemse Xhosa, Zoeloe, Sotho en Tswana religieuse sisteme later in dieselfde eeu deur hulle erken met die doel om verowerde inheemse groepe te definieer, te beheer en te administreer. Geleerdes in Europese imperiale hoofstede het die verslae wat hulle van koloniale bemiddelaars ontvang het (laasgenoemde het weer hulle data van inheemse informante ontvang), van die koloniale konteks geabstraheer om hulle gedekontekstualiseerde teorieë oor die evolusie van religie vanaf ’n sogenaamde “primitiewe” mentaliteit tot ’n rasionele Westers, Protestantse geloof en wetenskap te ontwikkel – ’n proses van teorievorming wat Chidester as ’n drieledige bemiddeling ontleed.

Chidester se hervertel van hierdie verhaal is egter nog meer vernuwend. As een van die baanbrekers in die onlangse wending in religiewetenskap om materiële aspekte van religieë te bestudeer as ’n korrektief op die eensydige fokus op geloof (’n vooroordeel wat religiewetenskap van Protestantisme geërf het), het Chidester onder andere ’n anker op die Xhosasprekende Ooskus van Suid-Afrika en Zoeloe-drome as voorbeelde geneem.20

In die geval van Zoeloe-drome, gesien as verlengstuk van die konvensionele sintuie, redeneer Chidester dat Zoeloe-voorouers in die 19de eeu dreigend in drome aan nasate verskyn het, aangesien laasgenoemde weens verplasing (hulle land is van hulle ontneem) en onteiening (hulle vee is van hulle ontneem) deur koloniste nie hulle tradisionele offers en ukubuyisa (die tuisbring van die gees van ’n afgestorwe voorsaat) rituele aan die voorouers kon uitvoer nie. Die Anglikaanse sendeling Henry Callaway het die sien van Zoeloe-voorouers in drome as ’n breinsensasie beskou (’n soort selfhipnose wat veral Zoeloe-sangomas volgens hom goed bemeester het), terwyl die antropoloog E.B. Tylor in Oxford dit as "bewysmateriaal" vir sy imperiale teorie van ’n primitiewe mentaliteit gebruik het, waarvolgens Zoeloes as kontemporêre “barbare” die beste data sou bied om afleidings te maak oor die vroegste "primitiewe" mense wat volgens hom nie tussen werklikheid en illusie kon onderskei nie. Chidester argumenteer verder dat die Zoeloe-neosjamaan Credo Mutwa, wie se visies hom geneem het van ’n ondersteuner van apartheiduitstallings van inheemse kulture tot ontmoetings met buiteaardse wesens, die opleiding van wit sangomas en uiteindelik die kuberruimte, die tradisionele offers en ukubuyisa-rituele binne die konteks van globalisering kreatief herinterpreteer het.

In die geval van die anker redeneer Chidester dat Xhosasprekers teen die einde van die 18de eeu rituele voor die anker van ’n skeepswrak uitgevoer het om waarskynlik hulle weerstand teen Europese besetting van hulle land uit te druk. Europese waarnemers het egter aan die begin van die 19de eeu die ritueel interpreteer as ’n respekvolle groet van die anker, wat sou dui op die Xhosasprekers se bygeloof in die anker as ’n besielde voorwerp met die magiese krag om hulle dood te maak. Deur die verslae verder te dekontekstualiseer het geleerdes in Europa ook hierdie data gebruik om hulle evolusionêre teorieë van ’n primitiewe mentaliteit te ondersteun. Hierdie teorie, wat inheemse religie en denke as minderwaardig in vergelyking met die Europese Christelike geloof en denke beskou het, het ’n groot invloed uitgeoefen op Werner Eiselen – die antropoloog van Stellenbosch wat ’n bepalende rol in die ontwikkeling van apartheid se onderwysbeleid gespeel het.21

As Europese onderdrukking en uitbuiting van inheemse groepe een kant van die verhaal uitmaak, vorm die kreatiwiteit van inheemse groepe ’n verdere kerndeel van Chidester se hervertel van die verhaal. In die 19de eeu het Zoeloesprekers byvoorbeeld hulle tradisionele skeppingsmites herinterpreteer om die land as hulle eie en die see as Europeërs s’n aan te dui. Aan die begin van die 20ste eeu het swart intellektuele die vloei van Europese kennisproduksie oor inheemse religie begin omkeer, met skrywers soos John Dube (Zoeloe-romanskrywer en stigter van wat die ANC sou word), Thomas Mofolo (Sotho-romanskrywer wat Shaka en Zoeloe religieuse tradisies behandel het), S.M. Molema (Tswana-geskiedkundige) en H.I.E. Dhlomo (teoretikus van Zoeloe-rituele en -drama) wat in ’n kritiese debat met Europese teorieë van religie getree het.

’n Beslissende verdere stap volg wanneer Chidester die konvensionele bespreking van teorieë wat uitsluitlik op debatte oor religie onder Europese intellektuele fokus, onderbreek deur die teorieë van antikoloniale denkers soos Gandhi, Fanon en Mondlane vergelykend te betrek. As Gandhi op grond van sy religieuse oortuiging niegewelddadige verset teen die imperium voorgestaan het, het Fanon juis geredeneer dat ’n gewelddadige strategie teenoor die sistemiese imperiale geweld ’n noodsaaklike voorwaarde vir gekoloniseerdes is om hulle menslikheid te herwin. Eduardo Mondlane in Mosambiek was nie net daarvan oortuig dat kolonialisme ware religie besmet het nie (’n essensialistiese siening wat Chidester kritiseer), maar hy het ook aangetoon hoe die gekoloniseerdes met die koloniale Christendom omgegaan het deur dit óf aan te gryp óf omver te werp. Die Makondo-houtwerkers het, as ’n voorbeeld van die tweede strategie, Christus as demoon, priesters as wilde diere, en Maria met ’n spies oor die liggaam van haar dooie seun uitgebeeld.

Die waarde van hierdie soort vernuwende ontleding vir die hersiening van kurrikula, veral in die lig van die huidige eise om ’n Eurosentriese leergang te dekolonialiseer, behoort duidelik te wees. Maar wat eweneens duidelik is, is dat Chidester, in plaas daarvan om Europese teoretici van religie van die tafel te vee, eerder oortuigend aantoon hoe ’n kritiese ontleding van hulle verhouding tot koloniale en postkoloniale, apartheid- en postapartheid narratiewe noodsaaklik bly.22

In die laaste voorbeeld om die tese oor vernuwing in die studie van religie en religieë te ondersteun, word op die religieuse kernbegrip heilige plek gefokus – een van die konsepte wat in die onlangse materiële wending in die studie van religie hernude aandag gekry het. In plaas daarvan om, soos gebruiklik, na heilige plek in die kerk, tempel, sinagoge of moskee te kyk, word die analitiese blik nou na die Voortrekkermonument en Vryheidspark as gevallestudies gewend.

Die kategorie heilige plek is hoofsaaklik op twee maniere teoretiese diepte gegee. Volgens die Nederlandse geleerde Gerardus van der Leeuw, een van die belangrikste teoretici van religie in die eerste helfte van die 20ste eeu, is ’n plek heilig waar mense verwondering weens die ingryping van ’n transendentale mag ervaar. Struktureel word ’n heilige plek volgens hom tipies deur ’n selfs heiliger sentrale plek gekenmerk, byvoorbeeld die ark in die Jerusalemtempel, die altaar in ’n katedraal, die heiligdom aan die einde van ’n pelgrimstog, die haard in ’n tradisionele Hollandse huis, en uiteindelik die hart in die menslike liggaam. As prominente verteenwoordiger van die fenomenologiese benadering in die vergelykende bestudering van religie het hy redeneer dat dit die analitikus se taak is om sy eie vooroordele oor ’n religieuse of kulturele tradisie tussen hakies te plaas en wat hy sien en hoor, met empatie te beskryf.

Toegepas op die gevallestudies is die heiligste sentrum van die Voortrekkermonument die senotaaf met die inskripsie “Ons vir jou Suid-Afrika”, waarop die son elke 16 Desember deur ’n strategies-geplaaste opening in die dak skyn. Die heiligste plek in Vryheidspark waarnatoe die paadjie lei en waar besoekers gevra word om hulle skoene uit te trek, is die isivivane-area met uitsluitlik inheemse simbole. Die fenomenoloog se taak eindig met die empatiese waardering van hierdie feite – iets wat Van der Leeuw probeer doen het in die verslae wat hy op grond van sy twee besoeke aan Suid-Afrika as verteenwoordiger van die Nederlandse regering in 1947 en 1948 geskryf het, en die toespraak wat hy by die opening van die Voortrekkermonument op 16 Desember 1948 gelewer het.

Volgens die tweede teorie oor heilige plek word heiligheid nie deur transendentale openbaring gegee nie, maar histories toegeskryf deur ’n groep aanhangers om hulle te verenig en hulle spesifieke belange te dien. In die geval van die Voortrekkermonument kan die uiteenlopende funksies van die heilige verhale en die seremonies daarrondom histories nagespeur word – vanaf die opening van die monument as ’n simbool van Afrikanernasionalisme tot die huidige funksies daarvan in postapartheid Suid-Afrika. Eweneens kan die sosiale en politieke funksies van Vryheidspark histories nagespeur word – vanaf die aanvanklike voorstelle vir ’n kosmopolitiese struktuur om Suid-Afrikaners wat deur ’n traumatiese geskiedenis verdeel is, te versoen, tot die keuse vir ’n struktuur wat voorrang aan inheemse simbole gee, en die huidige omstredenheid daarrondom as verklaarde heilige plek.

Net soos die Voortrekkermonument aan kritiek onderwerp kan word, kan ook Vryheidspark geproblematiseer word. Nie net het konserwatiewe Afrikaners en Pentekostalistiese Christene (heelwat van hulle swart) al kritiek op Vryheidspark uitgespreek nie (spesifiek teen die versoek dat mense hulle skoene uittrek wanneer hulle isivivane betree), maar ook liberale persone het beklemtoon dat kulturele diversiteit die fokus van die staat in die oprigting van erfenisplekke behoort te wees. Wat meer is, as die Nasionale Beleid oor Religie en Onderwys voorskryf dat geen spesifieke religie in openbare skole bevoordeel mag word nie, en as Vryheidspark as verlengde klaskamer beskou word, behoort die prioritisering van inheemse simbole en die konflik van belange duidelik te wees, wat beslis om kritiese refleksie vra.23

 

6. Gevolgtrekking

Die argument hier bo het die stelling verdedig dat vernuwende insigte in die menswetenskappe in die algemeen, en die bestudering van religie en religieë in die besonder, waarskynlik moontlik gemaak kan word deur kruiskulturele konsepte te skep, met kritiese selfbewustheid van die genealogie van die konsepte teoretiese diepgang aan die konsepte te gee, en die konsepte vergelykend op gevallestudies toe te pas. Ter ondersteuning van die argument is oor dissiplinêre grense heen beweeg deur aan die hand van voorbeelde uit antieke Griekse taalkunde, historiese-Jesus- en vroeg-Christelike navorsing, Grieks-Romeinse mitologie en die vergelykende bestudering van religie en religieë aan te toon hoe die hipotese in die praktyk werk.

Alreeds in die eerste voorbeeld van antieke Grieks het die noodsaak vir linguistiese terme om taal vernuwend te ontleed, geblyk. Toe Chomsky gevra is hoeveel tale hy kan praat, was sy antwoord dat hy nie ’n "languist" is nie, maar ’n "linguist". Eweneens haal Jonathan Z. Smith ’n parabel van Borges aan om die noodsaak van analitiese konsepte te onderstreep. In hierdie fiktiewe vertelling besluit kartograwe om die landkaart wat hulle teken, stelselmatig te vergroot totdat die kaart uiteindelik volledig met die terrein saamval, en hulle sonder ’n werk gelaat word. Soos Smith, is ek van mening dat analitiese konsepte wat juis nie presies dieselfde as dié van lede van ’n groep is nie (in tegniese terme, na aanleiding van die onderskeid tussen foneties en fonemies, “etiese” eerder as “emiese” terme), ’n opening tussen kaart en terrein skep, wat die voorwaarde vir vernuwende denke uitmaak – tensy ons papegaaie wil word wat woord vir woord die taal en terme van diegene wat ons bestudeer, herhaal.

Deur vergelykend te eksperimenteer met die toepassing van geteoretiseerde konsepte op gevallestudies, kan ons hoop om nuwe insigte oor kernvrae in die menswetenskappe en religiewetenskap te verkry. Maar terselfdertyd is ek daarvan oortuig dat enige ontleding nie kan wegskram van ’n kritiese refleksie oor die etiese impak wat ons vernuwende insigte vir die wêreld waarin ons leef, en die Suid-Afrikaanse konteks in die besonder, kan inhou nie.

 

Bibliografie

Baregheh, A., J. Rowley en S. Sambrook. 2009. Towards a multidisciplinary definition of innovation. Management Decision 47(8):1323-39.

Bhatti, A. en D. Kimmich (reds.). 2015. Ähnlichkeit: Ein kulturtheoretisches Paradigma. Konstanz: Konstanz University Press.

Braun, W. en R.T. McCutcheon (reds.). 2000. Guide to the study of religion. Londen: Cassell.

Chidester, D. 1987. Patterns of action: Religion and ethics in a comparative perspective. Belmont, California: Wadsworth Publishing company.

—. 1994. The poetics and politics of sacred space: Towards a critical phenomenology of religion. In Tymieniecka (red.) 1994.

—. 1996. Savage systems: Colonialism and comparative religion in Southern Africa. University Press of Virginia: Charlottesville.

—. 2000a. Colonialism. In Braun en McCutcheon (reds.) 2000.

—. 2000b. Material terms for the study of religion, Journal of the American Academy of Religion, 68:367–79.

—. 2005. Authentic fakes: Religion and American popular culture. Berkeley: University of California Press.

—. 2012. Wild Religion: Tracking the sacred in South Africa. Berkeley: University of California Press.

—. 2014. Empire of religion: Imperialism and comparative religion. Chicago: University of Chicago Press.

—. 2015a. Colonialism. In Segal en Von Stuckrad (reds.) 2015.

—. 2015b. Material culture. In Segal en Von Stuckrad (reds.) 2015.

Chidester, D. en E.T. Linenthal. 1995. Introduction. In Chidester, D. en E.T. Linenthal (reds.) 1995.

Chidester, D. en E.T. Linenthal (reds.). 1995. American sacred space. Bloomington en Indianopolis: Indiana University Press.

Crossan, J.D. 1991. The historical Jesus: The life of a Mediterranean Jewish peasant. Edinburgh: T&T Clark.

—. 1994. Jesus: A revolutionary biography. San Francisco: Harper.

—. 2007. God and empire: Jesus against Rome, then and now. San Francisco: Harper.

—. 2015. How to read the Bible and still be a Christian: Struggling with divine violence from Genesis through Revelation. New York: HarperOne.

Crossan, J.D. en J. Reed. 2001. Excavating Jesus: Beneath the stones, behind the texts. San Francisco: Harper.

Crossan, J.D. en J. Reed. 2004. In search of Paul: How Jesus' apostle opposed Rome's empire with God's kingdom. San Francisco: Harper.

De la Cadena, M. en O. Starn (reds.). 2007. Indigenous experience today. Oxford en New York: Berg.

Durkheim, E. 2008 [1912]. The elementary forms of religious life. New York: Oxford University Press.

Geschiere, P. 2009. The perils of belonging: Autochthony, citizenship, and exclusion in Africa and Europe. Chicago:University of Chicago Press.

Houtman, D. en B. Meyer. 2012. Introduction. In Houtman en Meyer (reds.) 2012.

Houtman, D. en B. Meyer (reds.). 2012. Things: Religion and the question of materiality. New York: Fordham University Press.

John Dominic Crossan: Professional resume. https://www.johndominiccrossan.com/Professional%20Resume.htm (17 November 2016 geraadpleeg).

Louw, J.P. 1976. Semantiek van Nuwe Testamentiese Grieks. Pretoria: Beta Press.

Louw, J.P. en E.A. Nida. 1988. Greek-English lexicon of the New Testament based on semantic domains (2 Volumes). New York: United Bible Societies.

Mack, B.L. 1988. A myth of innocence: Mark and Christian origins. Philadelphia: Fortress.

—. 1995. Who wrote the New Testament? The making of the Christian myth. San Francisco: Harper.

—. 2008. Myth and the Christian nation: A social theory of religion. Londen: Equinox.

Nida, E.A. en C.R. Tabor. 1982. The theory and practice of translation. Leiden: Brill.

Nyamnjoh, F. 2007. "Ever-diminishing circles": The paradoxes of belonging in Botswana. In De la Cadena en Starn (reds.) 2007.

Religiewetenschap. http://www.uu.nl/onderzoek/religiewetenschap (17 November 2016 geraadpleeg).

Religiewetenschappen. http://www.rug.nl/bachelors/religious-studies (17 November 2016 geraadpleeg).

Segal, R. en K. Von Stuckrad (reds.). 2015. Vocabulary for the study of religion. Leiden: Brill.

Smith, J.Z. 1990. Drudgery divine: On the comparison of early Christianities and the religions of late antiquity. Chicago: University of Chicago Press.

—. 2004. Relating religion: Essays in the study of religion. Chicago: University of Chicago Press.

Strijdom, J.M. 1986. Progressie in die Christologie van John Dominic Crossan? Ongepubliseerde BD-skripsie, Universiteit van Pretoria.

—. 1997. Teologieë as gevaarlike mensemaaksels: Burton Mack se evaluasie van vroeg-Christelike mites. HTS Teologiese Studies / Theological Studies, 53(3):609-22.

—. 2007. The uses of ancient Greek myths: From social-historical description to ideological criticism. Myth and Symbol, 4(2):39–48.

—. 2009. Nationalizing religion: The violent path of religious nationalism. Alternation Special Edition, 3:254–69.

—. 2012. Problems with indigeneity: Fragmentation, discrimination and exclusion in post-colonial African states. Image and Text. Special issue: Vryheidspark and other governmonumentalities, 19:24–32.

—. 2014a. The material turn in Religious Studies and the possibility of critique: Assessing Chidester’s analysis of the fetish. HTS Teologiese Studies / Theological Studies,70(1).

—. 2014b. Uses of social theory in comparative Religious Studies: Assessing Chidester's sociological analysis of "wild religion" in post-apartheid South Africa. Journal for the Study of Religion, 27(2).

—. 2015. Klassifikation und Vergleich in der Religionswissenschaft: Das Beispiel indigener Diskurse. In Bhatti en Kimmich (reds.) 2015.

—. 2016a. Colonialism and material culture in David Chidester’s oeuvre: Key terms for teaching about religion and religions at South African universities. Religion & Theology, 23:1–17.

—. 2016b. Violence in the Christian Bible: Assessing Crossan's use of violence as a key analytical concept. HTS Teologiese Studies / Theological Studies,72(4).

—. (In voorbereiding). Materiality, phenomenology, critique: A comparison of Gerardus van der Leeuw and David Chidester's analyses of the Voortrekker Monument as sacred space.

Tymieniecka, A.-T. (red.). 1994. From the sacred to the divine: A new phenomenological approach. Analecta Husserliana: The Yearbook of Phenomenological Research, Vol XLIII. Dordrecht: Kluwer.

Van der Leeuw, G. 1986 [1933]. Religion in essence and manifestation. A study in phenomenology. Princeton: Princeton University Press.

 

Eindnotas

1 Vgl. die oorsig in Baregheh, Rowley en Sambrook (2009), waaruit die prominensie van tegnologiese en ekonomiese definisies van vernuwing vanuit ’n burokratiese bestuursoogpunt blyk.

2 Hierdie onderskeid tussen religie en religieë word algemeen deur religiewetenskaplikes aanvaar (vgl. Chidester 1987:3). Vir populêre vorme wat soos religieë funksioneer, kyk Chidester (2005).

3 Hierdie sosiologiese werksdefinisie bou op Emile Durkheim (2008 [1912]) se funksionalistiese teorie, maar pas dit ook aan deur te beklemtoon dat religie en religieë konflik en hierargieë kan skep.

4 Religiewetenskap eerder as Godsdienswetenskap word hier gebruik, aangesien laasgenoemde ’n teïstiese vooroordeel verraai. Hoewel Godsdienstwetenschap tradisioneel aan Utrecht Universiteit en die Rijksuniversiteit Groningen gebruik is, word Religiewetenschap of Religiewetenschappen tans verkies (vgl. http://www.uu.nl/onderzoek/religiewetenschap en http://www.rug.nl/bachelors/religious-studies).

5 Louw (1976) bied ’n samevatting van sy taalkundige teorie met toepassings op antieke Griekse voorbeelde.

6 Louw en Nida (1988) is die produk van die nuwe semantiese teorie wat op die Griekse Nuwe Testament toegepas is.

7 Vgl. Nida en Taber (1982) as standaardwerk vir ’n dinamies-ekwivalente benadering tot vertaling.

8 Vir toekennings en publikasies, vgl. Crossan se webwerf by https://www.johndominiccrossan.com/Professional%20Resume.htm.

9 Vir ’n oorsig van Crossan se vroeë werk, kyk Strijdom (1986).

10 Vir Crossan se belangrikste tegniese werk oor die historiese Jesus, kyk Crossan (1991). Vir ’n populêre weergawe van sy navorsing oor die historiese Jesus, kyk Crossan (1994).

11 Vgl. Crossan en Reed (2004) vir hierdie produktiewe samewerking tussen ’n deskundige in teksanalise en ’n deskundige in argeologie om die historiese Paulus opnuut te verstaan. Hulle het reeds vroeër ook ’n gesamentlike werk oor die historiese Jesus gepubliseer (kyk Crossan en Reed 2001). Crossan (2007) bied ’n samevatting van Crossan se analise van die historiese Jesus en Paulus.

12 Vir ’n bespreking van en kritiek op die Paryse skool se sosiologiese ontleding van antieke Griekse mites, kyk Strijdom (2007).

13 Vir Mack se sosiaal-kritiese ontleding van hierdie aspekte, kyk veral Mack (1988 en 1995) en Strijdom (1997).

14 Vir Mack se ontwikkeling van sy vroeëre argumente as ’n kritiek op Christelike nasionalisme in die VSA, kyk Mack (2008).

15 Vgl. Crossan (2015), asook Strijdom (2016b) vir ’n kritiese lees van Crossan se ontleding van geweld in die Christelike Bybel.

16 Smith (1990) bied ’n kritiese beoordeling van vergelykings wat ’n Christelike perspektief by voorbaat bevoordeel. Hy ontwikkel sy siening van vergelyking in verskeie artikels in Smith (2004). Vir ’n kritiese bespreking van Smith se opvatting van vergelyking in verhouding tot Chidester s’n, kyk Strijdom (2015).

17 Kyk Strijdom (2009) vir ’n bespreking van die genealogie van die begrip religieuse nasionalisme, ’n vergelykende analise van ’n seleksie van voorbeelde en ’n kritiek op die onverdraagsaamheid en geweld wat dikwels daarop volg.

18 Vir ’n bespreking van die begrip inheemsheid en ’n problematisering van die politieke gebruik van inheemse rituele en identiteite in ’n seleksie van postkoloniale Afrika-state, kyk Nyamnjoh (2007), Geschiere (2009) en Strijdom (2012).

19 Die vernaamste werke in hierdie verband is Chidester (1996) en Chidester (2014). Vir oorsigartikels, kyk Chidester (2000a, 2015b).

20 Houtman en Meyer (2012:6) gee spesifieke erkenning aan Chidester as ’n baanbreker in die materiële bestudering van religie. Kyk veral Chidester (2000b, 2012 en 2015b) vir sy teoretisering en toepassing van die konsep materialiteit op Suid-Afrikaanse gevallestudies, en Chidester (2005) vir ’n toepassing daarvan op voorbeelde uit die Amerikaanse populêre kultuur.

21 Vir ’n vollediger bespreking van Chidester se analise van objekte in religie, kyk Strijdom (2014a).

22 Kyk Strijdom (2016a) vir ’n vollediger argument oor die belang van Chidester se vernuwende werk vir die herkurrikulering van Religiestudieprogramme aan Suid-Afrikaanse universiteite in die lig van eise om die kurrikulum te “dekoloniseer”.

23 Vir die konsep heilige plek, kyk Van der Leeuw (1986 [1933]), Chidester (1994), en Chidester en Linenthal (1995). Chidester (2012) pas die konsep op die Voortrekkermonument en Vryheidspark toe, terwyl Strijdom (2014b en Strijdom in voorbereiding) in kritiese gesprek met Van der Leeuw en Chidester tree.


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Vernuwing in die bestudering van religie en religieë appeared first on LitNet.

Napraatswartafrikaans: konteks en persepsies van die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans

0
0

Napraatswartafrikaans: konteks en persepsies van die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans

Ansie Maritz, Understanding and Processing Language in Complex Settings (UPSET), Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus) en
Jako Olivier, Skool vir Geesteswetenskappe vir Onderwys, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Napraatswartafrikaans word gebruik wanneer Afrikaansmoedertaalsprekers Swartafrikaans namaak en onder mekaar gebruik. Hierteenoor staan die oorspronklike ontstaansvorm en -funksie van Swartafrikaans, naamlik om as ’n ondersteuningstaal tussen ’n Afrikataalmoedertaalspreker en ’n Afrikaansmoedertaalspreker gebruik te word. Die konteks van en die persepsies rondom Napraatswartafrikaans is nog nie in die reeds bestaande literatuur beskryf nie. In hierdie ondersoek word bogenoemde elemente vanuit die gegronde teorie ondersoek. Hierdie kwalitatiewe ondersoek is uitgevoer met behulp van vraelyste, ’n fokusgroeponderhoud en e-pos-onderhoude. Na afloop van die ondersoek is onder meer die volgende bevind: die kontekstuele elemente kan in afdelings van ’n makro- en ’n mikrokonteks verdeel word. Die makrokonteks, in hierdie geval grootliks die sosiohistoriese agtergrond van Suid-Afrika, beïnvloed die persepsies wat sprekers rondom Swartafrikaans en daarom ook dikwels Napraatswartafrikaans het. Elemente van die mikrokonteks, waarin ’n spreker Napraatswartafrikaans gebruik, word op hulle beurt weer deur hiérdie persepsies geaffekteer. Die studie lewer ’n belangrike bydrae tot bewusmaking van die sensitiwiteit wat rondom soortgelyke variëteite kan bestaan en dat sprekers dit tydens kommunikasie in gedagte moet hou.

Trefwoorde: Afrikaansmoedertaalspreker (AM); Afrikataalmoedertaalspreker (ATM); gepidginiseerde Afrikaans; intertaal; konteks; Napraatswartafrikaans (NSA); persepsies; pidgin; Swartafrikaans

 

Abstract

Imitated Black Afrikaans: context and perceptions of the alternative use of Black Afrikaans

Black Afrikaans is a dialectic non-mother-tongue variety of Afrikaans (De Wet 1993:171, 1996:7; Du Plessis 1987:24–5), Imitated Black Afrikaans is used when Afrikaans mother-tongue speakers imitate Black Afrikaans, among one another. This is different from the original form and function of Black Afrikaans fulfilling the role of a supplementary language between African language mother-tongue speakers and Afrikaans mother-tongue speakers. The employment of Imitated Black Afrikaans is therefore considered as an alternative use of Black Afrikaans. The context of and the perceptions surrounding Imitated Black Afrikaans have not yet been described extensively in existing literature.

This article first provides a theoretical overview of what the alternative use of Black Afrikaans entails, after which the context and perceptions of the alternative use of Black Afrikaans are empirically investigated. In this study Black Afrikaans used in this way is considered to be a language variety in itself and Imitated Black Afrikaans is proposed as a name for the variety. The article serves as a follow-up to Maritz (2016), in which the functions and a basic linguistic description of Imitated Black Afrikaans are discussed. Both articles are based on Maritz’s 2015 master’s dissertation (written under her maiden name, Kriel).

The study involves a qualitative investigation to be able to bring into account the relevant social and cultural contexts. The data was inductively analysed by means of grounded theory. The main goal of the study was to investigate the context around and the perceptions of Imitated Black Afrikaans and to determine the interaction between these two factors.

The study was done with students from the Potchefstroom campus of the North-West University. It was conducted using questionnaires given to students in Afrikaans mother-tongue classes, a focus group interview with brown Afrikaans mother-tongue students and e-mail interviews with two black Afrikaans mother-tongue students. After the data had been gathered, the questionnaires were electronically organised and the focus group interview was transcribed. The information was coded with the help of Atlas.ti qualitative data analysis software, after which hermeneutic networks were compiled to present the analysed data.

After the investigation was completed, the following findings emerged: The contextual elements can be organised into macro- and micro-contexts. The macro-context, in this case mainly the socio-historical background of South Africa, influences the perceptions speakers have of Black Afrikaans and often also their perceptions of Imitated Black Afrikaans. Elements of micro-contexts, within which a speaker uses Imitated Black Afrikaans, are also influenced by these perceptions. An interplay between contexts and perceptions can be identified accordingly. A schema to illustrate the maintenance of stereotyping is presented as an addition to Chick’s (1995:238) model of the cycle of socially constructed discrimination.

The connection between speakers’ language repertoires and the variety bound to certain contexts, the influence of speakers’ perceptions regarding language ownership, language barriers and the influence this has on Imitated Black Afrikaans is apparent. The importance of the individual’s reference framework and the environment in which speakers are comfortable using this variety are also pointed out as factors to be considered.

Perceptions surrounding Black Afrikaans have an influence on the time and place speakers are comfortable using Imitated Black Afrikaans or not, and the overall, general context determines the perceptions surrounding Imitated Black Afrikaans. The identified contexts influencing the use and role players in the variety could also be applicable to other, similar language varieties, e.g. Black South African English. Knowledge of the broader and more specific contextual use and perceptions surrounding the imitation of Black Afrikaans contributes to the awareness of the sensitivity that could surround similar language varieties and speakers should keep it in mind when choosing to converse in a specific language variety. As Makoni and Pennycook (2007:27) point out, our understanding of the social and political aspects of language is not just important to better understand a language, but it is also important for situations where the way we think about a language can be changed.

Keywords: Black Afrikaans; context; interlanguage; Imitated Black Afrikaans; language perceptions; pidgin; Pidginised Afrikaans

 

1. Inleiding

Swartafrikaans bestaan nie net in sy ontstaansvorm nie, maar word ook nagemaak of nagepraat. Hierdie “napraat” van Swartafrikaans verteenwoordig ’n alternatiewe gebruik van Swartafrikaans, aangesien die napraatfunksie ’n alternatief bied vir die oorspronklike ontstaansfunksie van Swartafrikaans (Maritz 2016).1

Die doel van die artikel is om die kontekstuele en die nou-verbonde perseptuele faktore rondom die napraat van Swartafrikaans te identifiseer. Dié elemente rondom Swartafrikaans, soos dit op ’n alternatiewe wyse gebruik word, is nog nie ondersoek nie. Hierdie ondersoek is belangrik, aangesien kennis van die konteks en die persepsies rondom die napraat van Swartafrikaans ’n groter sensitiwiteit by die sprekers van hierdie en soortgelyke variëteite kan meebring.

Swartafrikaans en die naasverwante variëteit Gepidginiseerde Afrikaans het tot op hede heelwat aandag in literatuur gekry (vgl. De Wet 1993; 1996; 2009:153–60; Dyers 2010; Hendricks 2012:44–63; Klopper 1981; Kotzé 1977; Kriel 2015; Kroes 1979; Olivier 2015; Otto 2014; Setshedi 1987; Stoltz 1982; Van Jaarsveld, Jenkinson en De Wet 2001; Van Rensburg 1989; Van Wyk 1983; Wela 1995). Swartafrikaans wat nagepraat word en eienskappe met Swartafrikaans sowel as Gepidginiseerde Afrikaans deel, is egter nog nie bestudeer nie (Kriel 2015:20; Maritz 2016). Swartafrikaans word op ’n alternatiewe wyse gebruik wanneer dié variëteit onder Afrikaansmoedertaalsprekers gebruik word, eerder as onder Afrikataalmoedertaalsprekers2 (ATM’s) en Afrikaansmoedertaalsprekers (AM’s) (Kriel 2015:67–8; Maritz 2016).

Om kennis oor die gebruikskonteks van die alternatiewe funksies van Swartafrikaans in te win, het die navorsers teoriegebaseerde vrae gebruik waarmee die deelnemers van die Potchefstroomkampus van die Noordwes-Universiteit genader is. Hierdie navorsingsproses is aan die hand van vraelyste, e-pos-onderhoude en ’n fokusgroeponderhoud uitgevoer.

Die konteks en die persepsies moet saam oorweeg word, aangesien hierdie twee komponente ’n wederkerige uitwerking het. Die oorhoofse konteks, in hierdie geval die sosiohistoriese agtergrond van Suid-Afrika, het ’n invloed op sprekers se persepsies rondom die alternatiewe gebruik, met ander woorde die napraat van Swartafrikaans. Hierdie persepsies het weer ’n invloed op die konteks waarbinne sprekers gemaklik voel om Swartafrikaans vir ’n alternatiewe funksie te gebruik. Suid-Afrika se sosiohistoriese agtergrond het dus ook ’n uitwerking op persepsies rondom bepaalde tale.

Die artikel bied eers ’n teoretiese oorsig van wat die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans behels. Daarna word die konteks en die persepsies van die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans empiries ondersoek en uiteengesit. In hierdie studie word daarvan uitgegaan dat Swartafrikaans wat op dié alternatiewe wyse gebruik word, op sigself as ’n variëteit beskou kan word. Napraatswartafrikaans (NSA) word as benaming hiervoor voorgestel.

 

2. Literatuuroorsig

2.1 Napraatswartafrikaans as variëteit

Omdat NSA as ’n variëteit van Afrikaans bestempel kan word, is dit van belang om op die konsep variëteit ag te slaan. Variëteit word beskou as oorkoepelende term vir al die moontlike vorme van “sistematiese variasies wat daar tussen tale en binne tale kan bestaan” (Du Plessis 1988:9). Verder meld Du Plessis (1988:10) dat ’n “[v]ariëteit van ’n taal ’n patroonmatige sisteem van linguistiese items met ooreenstemmende sosiale en/of geografiese verspreiding” is en dat eenhede groter en kleiner as “dialekte” ook hierby ingereken word.

Ooreenkomstig Du Plessis se omskrywing van variëteit kan Swartafrikaans wat nagepraat word, as ’n variëteit uit eie reg beskou word.

Eerstens word Swartafrikaans as ’n omgangs-, niemoedertaalvariëteit van Afrikaans erken wat op variasie binne die taal dui (De Wet 1993:171; De Wet 1996:7). Tweedens kry die napraat van Swartafrikaans sy patroonmatigheid juis van Swartafrikaans af, aangesien AM’s Swartafrikaans so goed en akkuraat moontlik napraat.

Die patroonmatigheid van Swartafrikaans kan wel beïnvloed word deur die verskillende Afrikatale wat as basis vir Swartafrikaans kan dien. Om hierdie rede word die tale binne die Bantutaalgroep3 as vertrekpunt vir die aanvanklike beskrywing van die variëteit gebruik. Verdere navorsing word in dié verband benodig, aangesien daar heelwat elemente is wat verdere variasie in hierdie variëteit kan meebring.

Om die variëteit NSAte identifiseer, is dit van belang om die naasverwante variëteite te definieer (Kriel 2015:66–70; Maritz 2016). Swartafrikaansis ’n niemoedertaalvariëteit van Afrikaans en kan as ’n intertaal beskou word (De Wet 1993:170–2, 186; De Wet 1996:7, 15, 17; De Wet 2009:153, Du Plessis 1988:25–6; Otto 2014:338; Van Wyk 1983:162–4). Volgens Stoltz (1982:21) en Van Wyk (1983:163) is Swartafrikaans Afrikaans soos dit deur Afrikataalsprekers gepraat word (vgl. ook Van Rensburg 1989:460–1). Hierteenoor is Gepidginiseerde Afrikaans Swartafrikaans soos AM’s dit napraat, gekombineer met aanpassing of vereenvoudiging van hulle moedertaal (vgl. De Wet 2009:155; Stoltz 1982:1, 22, 50; Van Wyk 1983:163). “Swart” Afrikaans is ’n omgangsvariëteit van Afrikaans wat deur verskillende “swart” of Afrikatale gevoed word. Soos die studie aandui, is dit nie noodwendig slegs swart sprekers van Afrikaans wat van hierdie variëteit gebruik maak nie. Hierdeur word iets van die problematiek rondom die begrip Swartafrikaans aangedui.

’n Belangrike verskil tussen Gepidginiseerde Afrikaans en NSA is gesetel in die aanpassing of vereenvoudiging van Afrikaans as moedertaal teenoor die doelbewuste en so akkuraat moontlike namaak of napraat van Swartafrikaans (Kriel 2015:67). Die begrip napraat kan vergelyk word met soortgelyke taalverskynsels, soos Mock Ebonics, taalkruising (“language–crossing”) en taalstilering (vgl. Maritz, 2016). Mock Ebonicsis ’n sisteem van grafemiesfoneties grammatikale, semantiese en pragmatiese strategieë vir die voorstelling van ’n buitegroep se oortuigings met betrekking tot die gebrekkigheid en minderwaardigheid van Ebonics en die gebruikers daarvan (Ronkin en Karn 1999:360). Taalkruising verwys weer na die afwisseling tussen kodes deur mense wat nie aanvaarde lede van die groep is waarmee die tweede taal geassosieer word nie (Rampton 1995:485). Hierby sluit die begrip stilering nou aan. Stilering verwys na die bewuste gebruik van kultureelbekende style en identiteite wat as gemerk binne ’n bepaalde konteks beskou word aangesien dit van die verwagte of geantisipeerde style en identiteite binne daardie spesifieke konteks afwyk (Coupland 2001:345).

’n Tipe stilering wat moontlik nóg nader aan NSA lê, is dialekstilering. Dié begrip behels die proses waartydens ’n taalvariëteit gebruik word om nieteenwoordige eerstepersoonpersonas deur middel van fonologiese en ander verbandhoudende elemente voor te stel (Coupland, 2001:345). In die lig daarvan dat Mock Ebonics en taalkruising nie ’n positiewe konnotasie dra nie, word die term napraat as ’n minder gelade woord gebruik om die bestudeerde variëteit mee te beskryf. Die rede hiervoor is dat NSA sowel positiewe as negatiewe funksies kan vervul. In hierdie verband kon stilering ook as alternatiewe term gebruik gewees het, maar vir die doeleindes van hierdie navorsing word napraat ingespan om juis die nabootsing te beklemtoon eerder as die blote gebruik in die trant van ’n bestaande variëteit.

Om die verskil tussen Swartafrikaans en NSA aan te dui, is dit onder meer belangrik om na die sprekers te verwys (Kriel 2015:67; vgl. Maritz 2016). Wanneer Swartafrikaans gebruik word, geskied dit tussen ATM’s en AM’s. Hierteenoor word Swartafrikaans nagepraat tussen twee of meer AM’s. Aangesien hierdie gebruik van Swartafrikaans alternatief tot die oorspronklike gebruik van Swartafrikaans is, is die funksies van dié variëteit ook alternatief tot die oorspronklike funksie van Swartafrikaans.

’n Variëteit soortgelyk aan Swartafrikaans wat moontlik ook ’n alternatiewe funksie kan vervul, is Black South African English (BSAE) (Kriel 2015:41; Maritz 2016), ’n Engelse variëteit wat deur Afrikataalsprekers van Suid-Afrika gebruik word (Buthelezi 1995:242). De Klerk (1999:311) omskryf BSAE as “the variety of English commonly used by mother-tongue speakers of South Africa’s indigenous African languages in areas where English is not the language of the majority”. Hierdie definisie van BSAE en ook die ooreenstemmende politieke konteks waarbinne Swartafrikaans en BSAE ontstaan het (vgl. Coetzee-Van Rooy en Van Rooy 2005:1; Fought 2006:92), kan Swartafrikaans in sommige opsigte tot ’n Afrikaanse ekwivalent van BSAE verklaar.

Ten opsigte van die variëteit NSA, wat beïnvloed word deur die gebruik van Gepidginiseerde Afrikaans en Swartafrikaans (wat weer beïnvloed word deur bepaalde Afrikatale), bestaan daar dus ’n wisselwerking tussen die konteks van die variëteit en die persepsies in verskillende taalgemeenskappe.

2.2 Wisselwerking tussen konteks en persepsies

In omstandighede waar variëteite soos NSA gebruik word, speel konteks ’n belangrike rol. Hiermee saam bestaan en ontwikkel bepaalde persepsies wat dan ook reaksies by gespreksdeelnemers kan ontlok. Een reaksie is die aanpassingsbeginsel, soos ook met betrekking tot Gepidginiseerde Afrikaans hanteer word. Daar is dan ook verder verskeie veranderlikes wat meewerk om die persepsies rondom bepaalde variëteite en die gebruik daarvan te vorm.

Gepidginiseerde Afrikaans neem vorm aan deur middel van die aanpassingsbeginsel. Die aanpassingsbeginsel tree in werking wanneer AM’s hulle taal vereenvoudig om by sprekers, wat probleme ondervind om die taal te praat, aan te pas (Van Wyk 1983:162). Aangesien daar so ’n noue verband bestaan tussen Gepidginiseerde Afrikaans, Swartafrikaans en NSA, deel ’n mens in Stoltz (1982:iv) se bekommernis oor die negatiewe uitwerking wat die onoordeelkundige gebruik van Gepidginiseerde Afrikaans op die ATM’s se houding teenoor Afrikaans het.

In hierdie geval sal die bekommernis wees oor die uitwerking wat die napraat van Swartafrikaans deur AM’s op verhoudings tussen die betrokke taalgebruikers kan hê. In sommige gevalle is dit moontlik dat AM’s juis hierdie sensitiwiteit benut om ’n bepaalde funksie uit te voer. Die houding van ATM’s teenoor Afrikaans moet ook teen die agtergrond van die breër sosiohistoriese konteks beskou word.

Die konteks waarbinne Swartafrikaans nagepraat word, is dig met die persepsies rondom die alternatiewe funksies van Swartafrikaans verweef. Verskille tydens interkulturele kommunikasie word deur verskeie faktore beïnvloed, byvoorbeeld persepsies, agtergrond en onderrig, taal en norme (Mannikam 1991:69).

Wanneer die bestudeerde taalverskynsel realiseer, word Swartafrikaans tussen sprekers van dieselfde taal en dus heel moontlik ook dieselfde kultuur gebruik. Interkulturele sensitiwiteit wat sprekers rondom die napraat van Swartafrikaans kan ervaar, is daaraan toe te skryf dat Swartafrikaans met ATM’s geassosieer word en die napraat van Swartafrikaans met AM’s. Dit is moontlik dat beide sprekergroepe mekaar korrek en/of verkeerd binne ’n gespreksituasie kan verstaan. Hierdie verstaan kan bepaalde persepsies by sprekers versterk of skep wat weer ’n invloed op sprekers se interpretasie van toekomstige gespreksituasies kan uitoefen.

2.3 Die sosiohistoriese invloed van Suid-Afrika op die napraat van Swartafrikaans

Suid-Afrika se sosiohistoriese agtergrond het ’n deurslaggewende invloed op hoe AM’s en ATM’s die napraat van Swartafrikaans ervaar, interpreteer en hanteer (vgl. Kriel 2015:74–6; Maritz 2016). Die politiek van ’n land, in hierdie geval van Suid-Afrika, vorm deel van die burgers van ’n land se sogenaamde kollektiewe geheue.

Afrikanernasionalisme kan as ’n oorsaak beskou word dat Afrikaans die taal van die onderdrukker geword het, met die gevolg dat dit ook ’n uitwerking op die sekondêre gebruikers van Afrikaans het (Du Plessis en Du Plessis 1987:14; Steyn 2014:313–8, 389–93; Webb 1992:9). Hierdie konnotasie kan maklik lei tot veralgemening en stereotipering wat AM’s tydens die napraat van Swartafrikaans selfs doelbewus as basis kan gebruik om ’n bepaalde boodskap oor te dra of seker te maak dat ontvangers die boodskap op ’n bepaalde manier interpreteer. Die negatiewe konnotasie wat deel uitmaak van hoe ATM’s Afrikaans en daarom ook die AM’s van Afrikaans ervaar, word in stand gehou deur die onreg wat met Afrikaans verbind word en vroeër in Suid-Afrika teenwoordig was.

Chick (1995:238) verduidelik in ’n skema (vgl. figuur 1) die historiese en strukturele kragte in Suid-Afrika wat gelei het tot die aanneem van ’n ideologie van skeiding, segregasie deur wetgewing en sosiale en ekonomiese skeiding tussen die verskillende kultuurgroepe, met die gevolg dat “[t]his has left them ignorant of the cultural backgrounds and communicative conventions of culturally different others, and thus susceptible to intercultural miscommunication” (Chick 1995:238).

figuur1Figuur 1. Negatiewe siklus om sosiaal-gekonstrueerde diskriminasie uit te beeld (vertaal uit Chick 1995:238)

Verder verduidelik Chick (1995:238) dat mense op grond van wat hulle kon waarneem, verkeerdelik aannames betreffende die vermoëns van onderdrukte groepe gemaak het en sodoende bygedra het tot diskriminasie en die versterking van ongelykheid binne die sosio-ekonomiese en politiese sisteme. Indien aannames wat verkeerdelik gemaak word, voortduur, versterk hierdie aannames die negatiewe stereotipes wat oor ’n spesifieke kultuurgroep bestaan: “Repeated miscommunication generates and reinforces negative cultural stereotypes, which constitute further barriers to intercultural communicating” (Chick 1995:238). Kulturele stereotipes wat herhaaldelik versterk word, hou op hulle beurt die sosiale grense en ongelykhede in stand wat dit juis reeds uit die staanspoor vir mense moeilik gemaak het om mekaar se gebruike aan te leer (Chick 1995:238).

Die gevolg van die negatiewe siklus wat in werking tree, soos Chick dit uitbeeld, is kommunikasiefoute. Hierdie kommunikasiefoute het ook ’n invloed op hoe iemand die bedoeling van sprekers tydens kommunikasie verkeerdelik kan interpreteer. Verder toon hierdie “gevolg” byna paradigmatiese eienskappe vir beide ATM’s en AM’s. Die negatiewe taal- en sprekerstereotiperings van die verlede en sprekers se verwysingsraamwerk maak deel uit van die bril waarmee een spreker ’n ander spreker se taal in oënskou neem. Saam met Chick (1995:238) se uiteensetting word ’n skema (vgl. figuur 2) aangebied wat die instandhouding van stereotipering aandui teen die sosiohistoriese agtergrond van Suid-Afrika.

figuur2_8des16Figuur 2. Skema om die instandhouding van stereotipering aan te dui teen die agtergrond van die sosiohistoriese konteks van Suid-Afrika (Kriel 2015:136)

Weens die noue verband wat daar tussen taal, kultuur en bepaalde groepe bestaan, kan taal maklik as ’n manipulerende en diskriminerende middel aangewend word (Webb 1992:10–1). Die gebruik van taal met ’n afbrekende bedoeling kan moontlik ’n inherente beskermingsmetode van die self of eie identiteit vorm. Aangesien individue ’n bepaalde taal of variëteit as voorstelling van hulle identiteit beskou, is dit moontlik dat wanneer hierdie taal of variëteit deur lede van ’n ander etniese groep nagepraat word, individue hulle direk daarmee vereenselwig (Jansen 2010; Kotzé 1996:154–5). Om hierdie rede is individue, en daarom ook die groep met die ooreenkomstige eienskappe sensitief vir die gebruik en napraat van die groep se taal of variëteit (Jansen 2010; Kotzé 1996:154–5).

Du Preez (1997:6) wys daarop dat daar ’n verskil tussen interkulturele kommunikasie en intrakulturele kommunikasie bestaan. Tydens interkulturele kommunikasie ontbreek ’n kollektiewe bewussyn dikwels en moet persone wat by die kommunikasieproses betrokke is, bepaalde aanpassings maak om misverstande te voorkom (Du Preez 1997:3). Hierdie afwesigheid van ’n kollektiewe bewussyn bring die moontlikheid mee dat ’n misverstand tussen sprekers van verskillende kulture en tale makliker kan ontwikkel as tussen sprekers met dieselfde kulturele agtergrond. Vanweë Suid-Afrika se geskiedenis, waar daar teen ATM’s gediskrimineer is, kan hierdie interkulturele misverstande emosioneel swaarder belaai wees as onder normale omstandighede.

As gevolg hiervan is dit moontlik dat Afrikataalsprekendes wat aanhoor hoe AM’s Swartafrikaans napraat, beledig kan voel aangesien hulle bykomstige betekenis daarin lees. Aan die ander kant is dit ook moontlik dat die AM’s juis die sosiohistoriese konteks aanwend om te beledig. Afhangend van die faktore waarna verwys word, kan ’n kollektiewe bewussyn as aan- of afwesig beskou word. In die geval van die onderhawige ondersoek is die kollektiewe bewussyn van taal moontlik tussen die twee betrokke groepe byvoorbeeld afwesig, maar die kollektiewe bewussyn van die politieke geskiedenis van Suid-Afrika is aanwesig.

Die napraat van Swartafrikaans kan in die vry staatsbestel ná apartheid gebruik word en juis ’n goeie spieëlbeeld wees van hoe sake positief verander het, afhangend van die doel waarmee die sprekers Swartafrikaans gebruik. Ná 1994 het die politieke verandering in Suid-Afrika verandering in magsverhoudings meegebring. Hierdie verandering het ’n direkte impak op die politiese en persoonlike konnotasies gehad wat beide Afrikaansmoedertaal- en ATM’s aan die napraat van Swartafrikaans toeskryf. AM’s kan Swartafrikaans gebruik om ander redes as om te beledig.

Interaksie tussen rasse kan moontlik vryer gebruik of misbruik van mekaar se taal meebring. AM’s kan Swartafrikaans, wat eie is aan ATM’s, gebruik as aanvullend tot hulle taalrepertoire. ’n Taalrepertoire is die geheel van linguistiese vorme wat gereeld gebruik word in die loop van sosiaal betekenisvolle interaksie (Gumperz 1964:137). Volgens Bernstein (1964:65) kies sprekers uit ’n stel teoretiese moontlikhede waarmee hulle ’n unieke ervaring aan ander illustreer. Vir AM’s kan Swartafrikaans ’n uitbreiding van sprekers se taalrepertoire wees. Wanneer sprekers hulself op ’n bepaalde oomblik en binne ’n bepaalde konteks so akkuraat moontlik wil uitdruk, kan hulle onder meer ook elemente van Swartafrikaans oorweeg, kies en napraat. Gedurende só ’n proses maak sprekers van linguistiese hulpbronne vanuit verskillende bronne gebruik (Benor 2010). Hierdie proses om gebruik te maak van Swartafrikaans as linguistiese hulpbron, word deur Olivier (2015:65–7, 77) as transtaling of taaloordrag beskryf.

Die variante binne ’n taalrepertoire weerspieël kontekstuele en sosiale verskille in ’n taal (Gumperz 1964:137). Met Benor (2010) en Gumperz (1964:137) se stellings in gedagte, kan AM’s Swartafrikaans napraat wanneer NSA op ’n spesifieke oomblik die mees gepaste taalelemente binne sprekers se taalrepertoire bied om hulself so akkuraat moontlik uit te druk. Soos sprekers NSA as gepas binne ’n sekere konteks beskou, kan NSA ook op ’n onvanpaste tyd deur AM’s gebruik word.

Ntshangase (2002:407) se verduideliking van Iscamtho, ook bekend as Tsotsitaal (vgl. Olivier 2015:69–70), is direk van toepassing op die napraat van Swartafrikaans in ’n sekere konteks:

Languages are not abstract entities but important social and historical phenomena which bind, and sometimes reflect cleavages within, communities. Thus, Iscamtho reflects an urban identity and, at the same time, the social barriers between its users and non-users.

Die napraat van Swartafrikaans kan ’n samebindende rol speel vir die groep wat dié variëteit gebruik. Hierteenoor is dit moontlik dat NSA skeiding kan bewerkstellig tussen ATM’s wat as die primêre gebruikers van Swartafrikaans beskou word) en AM’s (wat as die niegebruikers van Swartafrikaans beskou word). Die geslaagdheid van die funksie waarvoor AM’s Swartafrikaans napraat, hang grotendeels af van ATM’s se interpretasie daarvan.

2.4 Taalrepertoire en konteksgebonde seleksie

Deur van die veronderstelling uit te gaan dat tweetalige of meertalige sprekers ’n ingewikkelde repertoire van linguistiese strukture het om uit te kies, beskryf Matras (2009:4–6) die tussenspel in kommunikasie tydens ’n taalkontaksituasie soos volg: Tydens dié proses word hierdie sprekers uitgedaag om die korrekte elemente van hulle taalrepertoire te kies en tydens die regte geleentheid te implementeer. Hierdie proses word beskou as deel van ’n linguistiese sosialiseringsproses en maak ’n sentrale deel uit van kommunikasie in ’n meertalige situasie. Soos reeds genoem vertoon só ’n seleksieproses ook ooreenkomste met transtaling, wat volgens García (2009:140) beskryf kan word as “the act performed by bilinguals of accessing different linguistic features or various modes of what are described as autonomous languages, in order to maximize communicative potential”. Tydens só ’n situasie waar taalkontak plaasvind, speel twee faktore ’n rol: lojaliteit teenoor ’n stel norme wat die konteksgebonde seleksieproses van elemente vanuit ’n repertoire reguleer asook die behoefte om alle elemente in die repertoire ten toon te stel, ongeag situasionele beperkings (Matras 2009:4).

Die balans tussen hierdie twee faktore word bepaal deur die behoefte om problematiese aspekte wat in die pad van effektiewe kommunikasie staan, te verwyder (Matras 2009:4). In die geheel gesien, dien hierdie proses as ’n bewys daarvan dat meertalige sprekers nie een van die tale blokkeer of afskakel wanneer hulle een van die ander tale tydens kommunikasie gebruik nie, maar hulle het deurlopend die hele, komplekse linguistiese repertoire tot hulle beskikking (Matras 2009:5).

Hieroor merk Matras (2009:5) op:

Contact-induced language change is thus ultimately the product of innovations that individual multilingual speakers introduce into discourse in a multilingual setting [...]. Functionality, synchronic and diachronic manifestations of contact are therefore inseparable.

Wanneer AM’s Swartafrikaans kan napraat, vorm dit deel van hulle taalrepertoire. Die napraat van Swartafrikaans kom in sosiale omgewings en situasies voor, daarom kan dit as deel van ’n linguistiese sosialiseringsproses beskou word.

Vir AM’s is dit belangrik om vanuit hierdie taalrepertoire met bepaalde norme as oorwegende faktor die “korrekte” elemente te kies om in verskillende kontekste te gebruik met die uiteindelike doel om die funksie wat hulle nastreef deur Swartafrikaans na te praat, suksesvol te kan bereik. Na afloop van die seleksieproses kan AM’s bepaal of dit ter sake en gepas is om Swartafrikaans na te praat, al dan nie. Om hierdie rede kan dit moontlik wees dat AM’s Swartafrikaans onder mekaar sal napraat, maar nie in die direkte omgewing of teenwoordigheid van ATM’s nie.

Kontak tussen AM’s en ATM’s het dus nie alleen die gevolg dat beide groepe sprekers se taalrepertoire uitgebrei word nie, maar bring ook ’n groter bewustheid by sprekers mee wanneer bepaalde taalelemente in verskillende kontekste gekies word. Hierdie bewustheid kan ’n gevoel van taaleienaarskap by sprekers bewerkstellig.

2.5 Taaleienaarskap, taalgrense en die persepsies van sprekers

Taalgebruikers se persepsie van taaleienaarskap en taalgrense het ’n invloed op hoe hulle die napraat van Swartafrikaans gebruik en interpreteer (Kriel 2015:144–5).Volgens Matsuo (2009:66) se uitbeelding van die basiese verhouding tussen twee tale of dialekte kan ’n toepassing gemaak word dat Swartafrikaans moontlik uit die oorvleuelde gebied tussen Afrikaans en ’n Afrikataal sou kon voortspruit (vgl. Kriel 2015:58). Swartafrikaans word as ’n omgangsvariëteit van Afrikaans beskou en lê daarom heel waarskynlik nader aan Afrikaans op die intertaalkontinuum as aan Afrikatale, alhoewel die ATM’s die primêre sprekers van Swartafrikaans is (vgl. De Wet 1993:171, De Wet 1996:7, 168; De Wet 2009:153).

Taaleienaarskap word om hierdie rede aangedui as ’n moontlike oorsaak van spanning, aangesien ATM’s en AM’s oor gedeelde eienaarskap van Swartafrikaans kan beskik (Kriel 2015:142). Hierdie gedeelde eienaarskap kan ’n invloed hê op die wyse waarop sprekers die funksies van NSA aanwend, interpreteer en ervaar.

Nog ’n belangrike faktor wat ’n invloed op laasgenoemde kan hê, is individue se verwysingsraamwerk.

2.6 Individue se verwysingsraamwerk

Individue se eie verwysingsraamwerk dra by tot hoe hulle NSA ervaar. Hierdie raamwerk sluit die sosiohistoriese geskiedenis van Suid-Afrika in. Die stigma van ’n bepaalde etnisiteit kan van geslag tot geslag onderhou en oorgedra word (Jansen 2010). Verder moet die sprekers se verwysingsraamwerk oorweeg word wanneer die data van die empiriese ondersoek geïnterpreteer word. Volgens Chick (1995:239) moet die volgende tydens interkulturele ervarings oorweeg word:[E]conomic and political factors influence intercultural encounters more directly by determining whether interlocutors allow cultural differences to become barriers to communication.” Individue word nie net beïnvloed deur wat hulle reeds ervaar het nie, maar hierdie faktore kan ook ’n impak hê op die mate waarin hierdie verwysingsraamwerk hulle siening en interpretasie van interkulturele kommunikasie beïnvloed.

Eksterne faktore soos die ekonomie en politiek kan ’n rol speel in hoe AM’s NSA gebruik, asook hoe ATM’s NSA en interpreteer. Tóg lê die draaipunt van “toestemming” oor die hoeveelheid invloed wat hierdie faktore op ’n bepaalde gespreksituasie het, by die gespreksdeelnemers self. Persepsies word vanuit ’n persoonlike verwysingsraamwerk gevorm waar tyd en die sosiohistoriese konteks ’n beduidende rol by effektiewe kommunikasie speel (Mannikam 1991:70). Wanpersepsies kan veral tydens interkulturele kommunikasie tot ontevredenheid lei wat weer wrywing tussen die betrokke partye meebring (Mannikam 1991:71).

Soos reeds aangedui, kan daar moontlik ooreenkomste tussen die sprekers van NSA se taal en kultuur wees. Die probleem tree na vore by ontvangers se kultuur wat betrekking het op Swartafrikaans. Aangesien sprekers en eksterne ontvangers uit verskillende kulture afkomstig kan wees, bestaan die moontlikheid dat wanpersepsies aangaande die bedoeling waarmee die sprekers Swartafrikaans napraat, gevorm kan word. Dit is ook moontlik dat sprekers ’n wanopvatting het van die sensitiwiteit rakende eksterne ontvangers.

2.7 Affrontasie en konfrontasie

Sommige AM’s verkies om nie Swartafrikaans te gebruik in die teenwoordigheid van ATM’s nie, om sodoende moontlike affrontasie en konfrontasie uit te skakel. In hierdie verband is hoflikheid ter sake. Volgens Meyerhoff (2006:82) kan hoflikheid omskryf word as “the actions taken by competent speakers in a community in order to attend to possible social or interpersonal disturbance”. AM’s kan moontlik die hoflikheidsbeginsel aanwend deur hulle daarvan te weerhou om Swartafrikaans in die direkte omgewing van ATM’s na te praat om sodoende die moontlikheid van spanning uit te skakel.

Otto (2014:340) vestig verder die aandag daarop dat, anders as voorheen, die hedendaagse fokus meer op aangesprokenes se behoeftes en begeertes val. Selfs die sosiale groep waarin die “spreker en aangesprokene grootgeword het en gesosialiseer is”, speel ’n rol (Otto 2014:340).

Von Wissel (1991:68) verduidelik dat woede en vrees die oorsaak van vooroordeel is en dat hierdie elemente geskiedkundig en emosioneel van aard is en daarom ook moeilik uit die weg te ruim is. Met geskiedkundige onregte in ag genome wat voor en ná apartheid in Suid-Afrika plaasgevind het, kan vooroordeel steeds as olie op vuur dien wat mense in ’n negatiewe rigting afleidings kan laat maak (Jansen 2010).

Hierdie rigting behels óf die verkeerde aannames deur ATM’s betreffende die motivering van AM’s wat Swartafrikaans praat óf dit gee AM’s juis ’n platform wat gebruik kan word om ATM’s sogenaamd verbaal te na te kom. Die sosiohistoriese agtergrond/konteks van ons land kan aan die ander kant ook as platform dien om juis oper verhoudings te bewerkstellig. Daar is oper grense en mense kan makliker mekaar se taalvorme aanneem en in kombinasie as ’n unieke, saamgestelde taal gebruik, ’n taal wat eie is aan Suid-Afrika as ’n multikulturele en meertalige land (Rule 2004:329).

2.8 Samevatting

Swartafrikaans kan op ’n alternatiewe wyse as in sy oorspronklike ontstaansfunksie gebruik word. Wanneer AM’s dié variëteit onder mekaar napraat, word ’n nuwe taalvariëteit, naamlik NSA, gevorm. Dit wil voorkom of die variasie ooreenkomste met kontakvariasie en interne, gebruiksvariasie vertoon, onderskeidelik op die punt van pidgin, kreools en styl (vgl. Du Plessis, 1988:19). Verdere navorsing is in hiérdie verband nodig.

As variëteit het NSA unieke kontekste as agtergrond. Die oorkoepelende kontekste beïnvloed sprekers se verwysingsraamwerke en as produk ontwikkel sprekers sekere persepsies rondom NSA. Die gevolg is dat sprekers ’n voorkeur kan hê oor die konteks waarbinne hulle NSA gebruik.

Een van die kernkontekste om mee rekening te hou is Suid-Afrika se breë sosiohistoriese konteks. Die sensitiwiteit wat hiérdie konteks tesame met die ontstaansrede vir Swartafrikaans meebring, speel ’n belangrike rol in die persepsies wat sprekers rondom NSA het. Individue se verwysingsraamwerke is verskillend van mekaar en moet ook in ag geneem word.

Deurdat AM’s Swartafrikaans napraat, vorm NSA deel van hulle taalrepertoire. Sodoende brei hulle taalrepertoire uit en kies hulle in watter konteks hulle NSA as die mees geskikte vorm van kommunikasie beskou.

Aangesien twee taalgroepe, naamlik AM’s en ATM’s, beide moontlik ’n prominente assosiasie met Swartafrikaans het, kan sprekers van die verskillende variëteite ’n mate van meerdere of mindere eienaarskap van NSA ervaar. Afhangend van hoe sterk hierdie gevoel van eienaarskap is, kan een van die sprekergroepe ’n negatiewe gevoel teenoor ’n ander sprekergroep wat Swartafrikaans napraat, kweek.

In die volgende afdeling word die empiriese gedeelte van hierdie ondersoek aan die hand van die konteks en persepsies rondom NSA, uiteengesit en bespreek.

 

3. Metode

3.1 Navorsingsontwerp en navorsingsdoelwit

Hierdie navorsing neem die vorm van ’n kwalitatiewe ondersoek aan om sodoende ook die onderliggende sosiale en kulturele kontekste wat ’n rol speel, in berekening te kon bring (Croker 2009:9; Nieuwenhuis 2007a:51). Die doel van die ondersoek is om die konteks rondom en die persepsies van NSA asook die wisselwerking tussen dié twee faktore te bepaal.

Die studie is op die Potchefstroomkampus van die Noordwes-Universiteit onder studente van ’n akademiesegeletterdheidsmodule gedoen. Vraelyste is aan studente in Afrikaansmoedertaalsprekende klasse gegee. Daar is ook ’n fokusgroeponderhoud met bruin AM’s gehou, asook ’n e-pos-onderhoud met twee swart AM’s. Nadat die data ingesamel is, is die vraelyste elektronies georganiseer en die fokusgroeponderhoud is getranskribeer. Hierdie inligting is met behulp van die program Atlas.ti gekodeer, waarna hermeneutiese netwerke saamgestel is om die inligting te ontleed.

3.1.1 Data-insameling

3.1.1.1 Instrument en navorsingsgroep

Die data is met behulp van ’n verskeidenheid instrumente ingesamel. Dit is belangrik om in ag te neem dat hierdie data deel vorm van ’n wyer studie wat die aard van die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans ondersoek (vgl. Kriel 2015). By aanvang van die ondersoek is ’n konsepvraelys gebruik om ’n loodsstudie met ’n groep van 35 studente te doen. Na afloop van die loodsondersoek is minimale wysigings aan die vraelys aangebring en is die deelnemers se vraelyste soos dit gedurende die loodsstudie ingevul is, ook by die totaal ingereken (vgl. Van Teijlingen en Hundley 2001).

Die ondersoekgroep (n=191) het uit eerstejaarstudente bestaan wat ingeskryf is vir ’n Afrikaanse akademiesegeletterdheidsmodule.

Die fokusgroeponderhoud het vyf bruin deelnemers ingesluit: vier AM’s, en onverwags was een ’n Engelsmoedertaalspreker. Laasgenoemde deelnemer het weliswaar ’n waardevolle bydrae gelewer. Daar is ook e-pos-onderhoude met twee swart AM’s gevoer. Hierdie sprekers kom ook van dieselfde hoëronderwysinstelling en is tans in Gauteng woonagtig. Altesaam staan die getal deelnemers wat aan die wyer studie deelgeneem het, op 233.

3.1.1.2 Data-ontleding

Na die verwerking van die vraelyste en die transkribering van die fokusgroeponderhoud, is die inligting met behulp van die program Atlas.ti gekodeer. Die data is induktief van die nagevorste verskynsel afgelei en vorm deel van die gegronde teorie(Strauss en Corbin 1990:23).

3.1.1.3 Etiekklaring

Etiekklaring is vir hierdie navorsing deur die Noordwes-Universiteit se Navorsingsetiek Regulatoriese Komitee (NERK) toegestaan en die etieknommer NWU-00066-14-S7 is toegeken. Met betrekking tot etiese kwessies is dit belangrik om te noem dat die deelnemers ingelig is oor die navorsingsprosedure en dat hulle skriftelik toestemming gegee het vir deelname aan die studie. Die deelnemers kon enige tyd onttrek en hulle inligting is vertroulik hanteer.

3.1.1.4 Geldigheid en betroubaarheid

Tydens die data-insamelingsprosesse is van verskillende data-insamelingsinstrumente gebruik gemaak. Kristalliseringvind plaas wanneer verskillende data-insamelingsmetodes gebruik word om die betroubaarheid van die data te verhoog (Maree en Van der Westhuizen 2007:40; Nieuwenhuis 2007b:81). Volgens hierdie strategie word die gevolgtrekkings beskou as die inligting wat duidelik word of uit die data kristalliseer (Nieuwenhuis 2007b:81).

As deel van die data-ontleding is die betroubaarheid van die resultate van die kodering deur middel van interbeoordelaarsbetroubaarheid verhoog. Cohen se Kappa is met behulp van SPSS (2014) bereken. Die Kappa-waarde is op 0,707 (p < 0,001) bereken, wat tussen 0,610 en 0,800 op ’n aansienlike ooreenkoms met die interbeoordelaarsbetroubaarheid dui (vgl. Landis en Koch 1977:165).

3.1.2 Navorsingsprosedure en dataverwerking

Aangesien ’n soortgelyke ondersoek nog nie gedoen is nie, is daar by die aanvang van die studie informele gesprekke gevoer om sodoende vas te stel of NSA wel bestaan. Die vraelys is tydens ’n loodsstudie met 35 studente gebruik, waarna ’n paar aanpassings gemaak is. Hierdie ingevulde vraelyste is by die totaal van die studente ingesluit aangesien die aanpassings struktureel van aard was en die bydrae waardevol was.

Nadat die vraelyste se inligting verwerk is, was dit duidelik dat die data nog nie ’n versadigingspunt bereik het nie. ’n Fokusgroeponderhoud asook onderhoude per e-pos is gedoen. Die inligting van die fokusgroeponderhoud is getranskribeer en die inligting van die vraelyste is op ’n rekenaar ingevoer. Tesame met die inligting van die e-pos-onderhoude is die data met behulp van die program Atlas.ti (2014) gekodeer. Tydens kodering word die getranskribeerde data in ontledingsbetekenisvolle eenhede verdeel (Nieuwenhuis 2007c:105; Saldaña 2009:3). Kodes is deurlopend induktief geskep. Dié kodes ressorteer onder temas en kan verder onderverdeel word.

 

4. Data-ontleding en bespreking

Die persepsies rondom NSA en die konteks waarbinne dit gebruik word, is nog nie – na die wete van die navorsers – ondersoek en opgeskryf nie. In hierdie afdeling word die kodes in twee afdelings onderverdeel: kodes wat deel uitmaak van die gebruikskonteks van NSA, en persepsies van die gebruik van die alternatiewe funksies van Swartafrikaans. Elkeen van hierdie afdelings begin met ’n hermeneutiese netwerk om die verbintenisse en verhoudings tussen die verskillende kodes aan te dui. Elkeen van hierdie kodes word dan afsonderlik bespreek aan die hand van een of meer toepaslike aanhalings.

Aan die einde van elke aanhaling word die teksnommer eers aangedui en daarna die nommer waarvolgens die aanhaling gekodeer is, byvoorbeeld [5:49]. Die teksnommer verwys na die nommer wat aan die onderskeie gekodeerde tekste van die verskillende metodes van data-insameling toegeken is. Die toepaslike aanhaling(s) word eers gegee, waarna die navorsers ’n geïntegreerde bespreking van hierdie aanhaling(s) verskaf. In gevalle waar dit nodig is, word die toepaslike vraag eers aangedui om sodoende die deelnemer(s) se daaropvolgende antwoord(e) kontekstueel vir die leser te belig. Sommige van die fokusgroeponderhoud-antwoorde kom in gespreksformaat voor. Die rede hiervoor is om meer konteks aan die leser te bied. In laasgenoemde geval word letters gebruik om die volgende aan te toon:

  • N (Navorser)
  • D (Deelnemers)
  • G (Groep).

Aangesien verskillende data-insamelingsmetodes gebruik is en sodoende verskillende deelnemers betrokke is, is dit belangrik om tussen die groepe te onderskei. Sodoende kan die konteks waarbinne Swartafrikaans op ’n alternatiewe wyse gebruik word, asook die persepsies daarrondom so akkuraat moontlik bepaal word. Dit is egter belangrik om te noem dat die interpretasies vanuit die data nie veralgemeenbaar is nie, maar wel beperk is tot die navorsingspopulasie. Hierdie navorsing bied derhalwe insiggewende agtergrond tot die bestudeerde verskynsel.

Die volgende nommers is aan die gekodeerde tekste toegeken:

Verwerkte teks van vraelyste: nr. 1

E-pos-onderhoud A: nr. 2

E-pos-onderhoud B: nr. 3

Fokusgroeponderhoud: nr. 4, 5

(Slegs een fokusgroep is gehou, al is daar twee getranskribeerde tekste vir hierdie onderhoud.)

Die terugvoer word verbatim weergegee en geen taal- en/of spelfoute is gekorrigeer nie. Sekere aanhalings word in die bespreking herhaal, aangesien daar soms meer as een kode uit die data geïdentifiseer kon word. Tydens die bespreking word daar, waar nodig, eksplisiet tussen wit, swart en bruin AM’s onderskei. Hierdie verwysing na verskillende rassegroepe geskied slegs om duidelikheid te gee4 oor ’n spesifieke funksie of funksie-element, verál ook aangesien min biografiese inligting van die deelnemers tydens die navorsingsprojek gebruik word. Die onderskeid word dus ook getref vir verdere definiëring en duidelikheid van die alternatiewe funksies van Swartafrikaans.

Die afdelings begin elk onderskeidelik met figuur 3 en figuur 4 om die tersaaklike kodes en die verhouding tussen die kodes aan te dui. Hierdie figure word gestruktureer rondom die ooreenkomstige temas, soos deur die onderafdelings aangedui, naamlik met betrekking tot die gebruikskonteks asook die aard van en die persepsies rondom die napraat van Swartafrikaans.

4.1 Die gebruikskonteks van die alternatiewe funksies van Swartafrikaans

Die gebruikskonteks van NSA bied duidelikheid oor wanneer en waar AM’s Swartafrikaans napraat. Binne die gebruikskonteks kom bepaalde moontlikhede ook voor waarom AM’s Swartafrikaans as geskik sal beskou om bepaalde funksies te vervul. Kontekstuele faktore gee as’t ware aanleiding tot die spesifieke funksies.

Konteks is wel ’n breë begrip en daarom is dit belangrik om vir die doeleindes van hierdie studie tussen konteks op ’n makrovlak en konteks op ’n mikrovlak te onderskei. In hierdie studie word makrokonteks gebruik met betrekking tot die oorhoofse sosiohistoriese agtergrond van Suid-Afrika. Hierteenoor verwys mikrokonteks na die kontekstuele faktore wat direk waargeneem kan word tydens situasies waarin AM’s Swartafrikaans sou napraat. ’n Mikrokonteks word daarom geassosieer met die kontekstuele faktore van gespreksituasies – daardie konteks waarin individue Swartafrikaans napraat. Die kodes word volgens ’n mikro- of makrokonteks gesorteer (vgl. figuur 3). Die konteks is ook verder belangrik aangesien dit ’n direkte invloed het op sprekers se interpretasie tydens die gebruik of aanhoor van taal en dus ook in die geval wanneer sprekers Swartafrikaans napraat (vgl. Gumperz 2006:388).

konteks-van-napraatswartafrikaans


Figuur 3. Kodes wat deel uitmaak van die gebruikskonteks van die alternatiewe funksies van Swartafrikaans

4.1.1 Kodes op ’n makrovlak

Toepaslike vrae op kodes 1–2:

Wanneer gebruik jy hierdie soort Afrikaans? Waarom gebruik jy hierdie soort Afrikaans?

Kode 1: Kontekstuele gebruik

Wanneer ek saam sekere vriende is.[1:108]

As die oomblik voorkom. [1:137]

Om ’n gemaklike atmosfeer te skep. [1:78]

AM’s gebruik Swartafrikaans meer in sekere kontekste as in ander. Bostaande antwoorde dien as moontlikhede van verskillende kontekste en dui oorwegend op informele omstandighede. In [1:108] dui die deelnemer aan dat hy/sy Swartafrikaans slegs in die teenwoordigheid van sekere vriende gebruik. Die rede hiervoor is moontlik dat die deelnemer veilig voel in die gegewe omgewing. Dit kan wel ook so wees omdat hierdie spesifieke vriende self ook Swartafrikaans kan napraat of ’n positiewe reaksie toon wanneer die deelnemer Swartafrikaans napraat. In [1:137] dui die deelnemer aan dat hy/sy op enige gegewe oomblik Swartafrikaans napraat. Swartafrikaans bied heel waarskynlik aan die deelnemer die mees akkurate of maklikste manier om hom/haar uit te druk. Hierdie lukrake manier van Swartafrikaans napraat bevestig die moontlikheid dat Swartafrikaans as deel van individue se taalrepertoire beskou moet word. Verder is die volgende antwoorde ook aangeteken:

Wanneer ons grappies maak tussen vriende in informele situasies. [1:34]

Wanneer ek en my vriende mekaar afkraak. [1:18]

Dit wil ook voorkom of die deelnemers verkies om Swartafrikaans in informele situasies na te praat. Die omgewing waarbinne AM’s op hulle gemak voel om Swartafrikaans na te praat, is in informele kontekste byvoorbeeld binne ’n vriendekring. Die verband tussen humor en informele kontekste is ook moontlik ’n rede waarom AM’s aandui dat hulle Swartafrikaans in informele situasies gebruik. Wat interessant is, is dít wat die deelnemer in antwoord [1:18] aandui, naamlik dat hulle Swartafrikaans op ’n grappige, dog afbrekende manier gebruik en dan nie teenoor ATM’s nie, maar teenoor mekaar.

Die variëteit Swartafrikaans kan moontlik ’n negatiewe konnotasie dra wat dui op minderwaardigheid en dus kan die variëteit vir afbrekende doeleindes ingespan word. Die rede vir die negatiewe konnotasie kan wees dat dit as ’n niestandaardvariëteit in die lig van waar dit ontstaan het, beskou word (De Wet 1993:172). Hierdie vorm word dan aangewend met die doel om afbrekend te wees. Dit is duidelik dat die bestudeerde verskynsel tydens sosiale interaksie voorkom. Hierdie interaksies is egter nie net beperk tot die kleiner sosiale konteks nie, maar word ook deur die wyer politiek en die media beïnvloed – soos ook deur kode 2 na vore gekom het.

Kode 2: Konteksgedrewe: politiek en die media as kontekstuele oorsaakfaktore

Ek gebruik die taal as ek saam met my vriende praat en ons grappe maak oor die politiek. [1:15]

Dit is ’n tipe vorm wat meer gebruik word in samelewing en op televisie en radio. [1:90]

Almal van ons is mense, ons moet almal maar net eenvoudig uithou met diskriminasie. Almal word teen gediskrimineer. [1:144]

Die meerdere of mindere mate waarin AM’s aan Swartafrikaans blootgestel word, kan hulle aanleer van die variëteit beïnvloed. Die media, sommige politieke figure en sprekers se algemene ervaring van die politiek kan bydra tot die blootstelling van AM’s aan Swartafrikaans en ook die konnotasies wat sprekers aan Swartafrikaans koppel. Deur middel van die media word sprekers van verskillende tale aan ander tale en variëteite blootgestel waaraan hulle vroeër geensins blootgestel sou gewees het nie ‒ of ten minste nie soveel en so omvangryk as wat die media bied nie. Verdere studie in hierdie verband is nodig.

In [1:144] is dit asof die deelnemer namens AM’s wat Swartafrikaans napraat, wil intree en dit wil regverdig, veral in die geval waar Swartafrikaans spottenderwys nagepraat sou word. Die konteks waarbinne Swartafrikaans nagepraat word en ook die konteks wat die behoefte by AM’s kan aanwakker om Swartafrikaans na te praat, speel ’n belangrike rol, soos uit die volgende aanhaling duidelik word:

Toepaslike vraag op aanhaling [3:7]: Dink jy daar is bepaalde kontekstuele elemente wat in ons land ’n rol speel en dus mense ’n rede gee om Swartafrikaans na te praat?

Ja ek dink so. Meestal mense wat met hulle werkers so praat, en dan as hulle ’n swart persoon sien dan praat hulle swart Afrikaans met hom, maak nie saak wie hy is nie. [3:7]

In [3:7] word die gebruik van Swartafrikaans aan magsverhoudings gekoppel wat kontekstueel veral met apartheid in Suid-Afrika geassosieer word (vgl. Du Plessis en Du Plessis 1987:14; Steyn 2014:313–8, 389–93; Webb 1992:9). Wanneer die tweede deel van die aanhaling in ag geneem word, tree ’n sterk neiging tot veralgemening en stereotipering na vore.

Die verband tussen Swartafrikaans en magsverhoudings moet ook in die lig van taalkontak beskou word.

Kode 3: Taalkontak

Dit is nie ’n neerhalende gebruik om só Afrikaans te praat nie, slegs ’n resultaat van kulture wat kontak maak. [1:55]

Volgens hierdie deelnemer [1:55] is die ontstaansrede vir Swartafrikaans bloot taalkontak oftewel in hierdie spesifieke aanhaling kultuurkontak en is dit nie nodig dat sensitiwiteit rakende die gebruik van Swartafrikaans hoef te bestaan nie.

Toepaslike vraag op aanhalings [4:39]Hoekom kry ons dit reg om só ’n tipe Afrikaans (Swartafrikaans) te praat?

D Demokrasie?

D Soos ’n mens loop en luister, jy kom met aanraking met swart mense en dan praat hulle miskien Afrikaans met jou; mens tel dit op en dan ‒ so mens oefen aan die namaak. Kry dit min of meer reg ... [4:39]

Die tweede deelnemer [4:39] dui aan dat die politiese verandering wat in Suid-Afrika plaasgevind het, ’n invloed kan hê op die rede waarom AM’s Swartafrikaans sou napraat. Aangesien die kontak tussen verskillende rasse, kulture en tale in ’n groot mate toegeneem het, is dit moontlik dat die napraat van Swartafrikaans tussen AM’s kon toegeneem het (vgl. Kotzé 1996:156). Ongelukkig is die beskikbare inligting oor die vroeëre napraat van Swartafrikaans nie genoeg om die mate van verandering van toe tot nou te bepaal nie. In [4:39] word dit ook duidelik dat die napraat van Swartafrikaans as omgangsvariëteit van Afrikaans tóg oefening van AM’s verg om dit so akkuraat moontlik te doen.

Aan die een kant veronderstel die sosiale desegregasie in Suid-Afrika ’n moontlike sensitiwiteit rondom rasgedrewe oordele, maar soos hier bevind is, kan stereotipering juis versterk word aangesien nouer kontak tussen kultuurgroepe moontlik is. Hierdie sensitiwiteite word vervolgens ook onder die volgende kode hanteer.

Kode 4: Menseregte

Toepaslike vraag op aanhaling [4:31]: Dink julle die geskiedenis van die land is bydraend tot sensitiwiteit rondom die napraat van Swartafrikaans, byvoorbeeld of jy Swartafrikaans voor ’n Afrikataalmoedertaalspreker sal gebruik?

D Ek dink rêrig die geskiedenis het rêrig ’n groot deel daarmee te doen. Maar daar’s ook net soos ... Onthou daar’s soos naamskending en menseregte en alles. So dan sê ... praat jy nou so en dan is dit nou soos, jy probeer eintlik help maar dan’s dit soos, “maar sy het neergekyk op my” of wat ook al. So, dis nie ‒ Oukei, apartheid het nou niks meer te doene met ons nie, maar ek dink dit is, jy’t meer respek vir die persoon in terme van ek gaan nou nie vir jou so undermine nie, as ek daai woord kan gebruik. So hulle gaan jou nie undermine nie. So dis nie rêrig te doen met apartheid nie. Dis maar net respek, dink ek. [4:31]

Aanvanklik dui die deelnemer in die fokusgroeponderhoud aan dat daar wél ’n verband is tussen die sensitiwiteit rakende die napraat van Swartafrikaans en die sosiohistoriese konteks van Suid-Afrika (vgl. Du Preez 1997:3; Scher 2012:326–7). Dan toon die deelnemer aan dat daar aspekte soos naamskending en menseregte is wat ook ’n moontlike rol sou kon speel in dié opsig dat mense mekaar met groter sensitiwiteit sou hanteer, waarna hy/sy aandui dat dit net werk wanneer wedersydse respek ter sprake is. Volgens die deelnemer moet mense mekaar respekteer sodat iemand se waarde as mens nie ondermyn of laer gereken word nie. Dit wil dus voorkom of hierdie deelnemer aandui dat ’n basis van gelykheid tussen mense, ook tydens gesprekvoering, belangrik is.

Kode 5: Gelykheid en respek vir verskillende tale en kulture

[1:114] as kommentaar op die volgende vraag en antwoord:

Vraag: “Indien jy en ’n vriend Afrikaans onder mekaar gebruik soos ’n Afrikataalsprekende dit praat, hoe dink jy sou die Afrikataalspreker voel wat hoor hoe julle so met mekaar praat?”

Keuse-antwoord:5 Ek gebruik dit nie wanneer iemand wat self Swartafrikaans sou praat, of iemand ken wat Swartafrikaans praat, in die omgewing is nie.

Wil nie disrespekvol wees teenoor ander mense. [1:114]

In [1:114] dui die deelnemer aan dat hy/sy nie “disrespekvol” teenoor sy/haar medemens wil wees nie en om hierdie rede ook nie Swartafrikaans in die teenwoordigheid van ATM’s sal praat nie. AM’s implementeer dus in sommige gevalle die hoflikheidsbeginsel deurdat hulle hulself van die napraat van Swartafrikaans weerhou wanneer die gebruik van dié variëteit sprekers te na gekom kan laat voel (vgl. Meyerhoff 2006:82). Hierdie aanhaling, soos ook in kode 4 na vore kom, ondersteun die belangrikheid van respek as veranderlike in interaksies waar Swartafrikaans nagepraat word.

[1:144] as kommentaar op die volgende vraag en antwoord:

Vraag: “Indien jy en ’n vriend Afrikaans onder mekaar gebruik soos ’n Afrikataalsprekende dit praat, hoe dink jy sou die Afrikataalspreker voel wat hoor hoe julle so met mekaar praat?”

Keuse-antwoord: Neutraal – geen gevoel

Almal van ons is mense, ons moet almal maar net eenvoudig uithou met diskriminasie. Almal word teen gediskrimineer. [1:144]

D Respek, dat ek sal dit nou nie in jou gesig doen nie. Nee, ek sal dit nie voor jou doen nie.

N En julle, dink julle ook.

G [stem saam].

D Dis maar net soos, ek gaan nie laat daai persoon wil hê hy moet spot maak van hoe ek praat nie; ons almal praat mos nou ma net verskillend so ek sal ook nie in die persoon se gesig so praat nie, dis net verkeerd. Dis net verkeerd. Mense moet mekaar respekteer. [4:32]

Die deelnemer in [1:144] het nie werklik deernis met ATM’s nie, maar probeer eerder verduidelik dat almal ’n vorm van diskriminasie ervaar en dat almal om hierdie rede minder sensitief moet wees en besef dat almal gelyk is. Hierdie deelnemer het ’n meer apatiese houding teenoor die napraat van Swartafrikaans. Hier word weer eens bevestig dat die houding wat AM’s teenoor Swartafrikaans het, van individu tot individu kan verskil.

In [4:32] dui die AM’s aan dat ’n besef van gelykheid en respek daartoe sal lei dat hulle Swartafrikaans nie in die teenwoordigheid van ATM’s moet napraat nie. Die deelnemers vereenselwig hulle weer eens met die posisie van ATM’s met dié dat hulle sensitief is daaroor dat iemand nie met hulle manier van praat moet spot nie.

Met hierdie uiteenlopende antwoorde en maniere van verstaan wat die napraat van Swartafrikaans deur AM’s betref, is dit belangrik om te besef dat telkens wanneer AM’s Swartafrikaans napraat, dit gedoen word om ’n spesifieke funksie te vervul.

Hiermee saam het individue weer elkeen ’n spesifieke idee oor die vraag of die napraat van Swartafrikaans van ’n positiewe of negatiewe aard is en hierdie idee dra ook weer by tot die uitkoms wat AM’s wil bereik deur Swartafrikaans na te praat. Wat dus uiteindelik belangrik is om in gedagte te hou, is dat die konteks waarbinne AM’s Swartafrikaans napraat, ’n deurslaggewende invloed het op die aard van die napraat van Swartafrikaans. Hierdie napratery het egter ook ’n sosiale aard (vgl. kode 6).

Kode 6: Sosiale aard van die napraat van Swartafrikaans

Toepaslike vrae op kode 6: Wanneer gebruik jy hierdie soort Afrikaans? Waarom gebruik jy hierdie soort Afrikaans?

Want ek geniet dit om snaaks te wees en so bietjie te speel met woorde en om mense te laat lag. [1:126]

Dit wil voorkom of die deelnemer in [1:126] dit werklik net geniet om ander te laat lag. Dit is wel moontlik dat om “snaaks te wees”, te “speel met woorde” en “om mense te laat lag” deel uitmaak van gewone sosiale omgang. In hierdie verband neem die deelnemer nie die gevolge of interpretasie van die aksies of die feit dat die bepaalde humor ten koste van ander kan wees, in ag nie.

Deur die loop van die studie word dit duidelik dat die napraat van Swartafrikaans ’n baie sterk sosiale onderbou bevat. Aan die een kant verwys hierdie stelling na die erkende sosiale aard van taal (Du Plessis 1988:75–6). Aan die ander kant word met die sosiale onderbou van die napraat van Swartafrikaans ook na die “minder genoodsaakte” rol van die napraat van Swartafrikaans verwys. Die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans, kan ’n mens maar sê, speel nie ’n oorlewingsrol nie, maar is aanvullend en verrykend tot individue en daarom ook die gemeenskap se taalrepertoire. Die gebruik, veral in bepaalde kontekste, veronderstel wel die skep en bevestiging van bepaalde magsverhoudings.

Kode 7: Magsverhoudings as ’n kontekstuele oorsaak van negatiewe konnotasies

Toepaslike vrae op aanhalings [2:21] en [3:9]: Dink jy daar is bepaalde kontekstuele elemente wat in ons land ’n rol speel en dus mense ’n rede gee om Swartafrikaans na te praat?

’n Persoon wat met ’n "onderdanige" praat of probeer snaaks wees. [2:21]

In [2:21] gebruik die deelnemer die woord “onderdanige” wat ’n sterk konnotasie van ondergeskiktheid binne ’n magsverhouding ontlok. Hiermee saam dui die deelnemer aan dat gebruikers van Swartafrikaans hierdie variëteit ook soms op ’n humoristiese wyse aanwend. Sou Swartafrikaans gebruik word, soos die deelnemer dit in aanhaling [2:21] verduidelik, verwys die deelnemer heel moontlik eerder na Gepidginiseerde Afrikaans ‒ wanneer Afrikaans tussen “wit” AM’s en “swart” ATM’s gepraat sou word. In die tweede instansie wys die deelnemer op die humoristiese gebruik van Swartafrikaans (vgl. kode 6). In hierdie geval kan dit dui op die ooreenkomstige gebruik van Swartafrikaans wanneer AM’s dit napraat. Hierdie aannames kan duidelik vanuit die konteks afgelei word. Die idee van Afrikaans as onderdrukkertaal kom hier duidelik na vore (Vgl. Du Plessis en Du Plessis 1987:14).

Meestal mense wat met hulle werkers so praat, en dan as hulle ’n swart persoon sien dan praat hulle swart Afrikaans met hom, maak nie saak wie hy is nie. [3:9]

Hierdie deelnemer dui ook eerder die gebruik van Gepidginiseerde Afrikaans binne ’n arbeidsituasie aan wat ook te doen het met die oorspronklike ontstaan van Gepidginiseerde Afrikaans en Swartafrikaans, maar dit dui daarop dat AM’s soms veralgemeen en daarom die aanpassingsbeginsel op alle swart mense toepas en nie net dié wat hulle weet werklik sukkel om Afrikaans te praat nie (vgl. Van Wyk 1983:162).

Bostaande twee aanhalings kom uit die onderhoude wat met die swart AM’s gevoer is en daarom sou ’n mens kon redeneer dat hulle die gesag het om aan te dui hoe hulle die gebruik van ’n vereenvoudigde Afrikaans en die napraat van Swartafrikaans beleef. Daar is wel nog verdere studie nodig wat die ervaring van ATM’s betref wanneer hulle nog nie Afrikaans met gemak kan praat nie. Dit is ook belangrik om in ag te neem dat persepsies rondom hierdie gebruik konteksgebonde is en genuanseerd benader moet word. In hierdie verband is ’n vraag in die fokusgroeponderhoud gevra of dié soort taal individue kon affronteer.

Toepaslike vraag op aanhalings [5:5] en [5:6]: Dink julle daar is mense wat Swartafrikaans met opset sal gebruik om sodoende iemand te affronteer?

D Definitief. Wat dit kliphard doen. Al is hulle in watter situasie. Die vakansie toe het ons van die kuierplek af gery en my vriende agterin die kar was dronk ... ek en my vriend sit nou hier voor. Toe trek polisie-mense ons af. Jô, en toe’s dit toevallig swart mense en hulle begin praat sommer so dronk in Swartafrikaans, aspris. En ek is laaik dis nou nie ’n situasie waar jy daai moet gebruik nie. Ek weet jy’s nou kwaad want ... omdat jy afgetrek word, maar dis nie jy wat afgetrek word op die agterste sitplek nie; dis die persoon hier voor wat die moeilikheid kry. Jis, ek het só groot geskrik. Hulle was sommer net, [in Swartafrikaansaksent] nee, ma dis mos nou die swart mense ...

G [lag]

D Jôôôô! Het groot geskrik nè!

N Ja. Haai, julle.

D [In aksent] Nee, ma hulle ken ook niks!

G [lag]

D Net so! [In aksent] Julle moet nie vir my sê ek moet stilbly nie, ek is ... [onhoorbaar 00:03:27:13]. Wag dat ons wegry, dan praat jy so.

G [lag en gesels deurmekaar]

N [lag] So met ander woorde mense doen dit maar om mense half te ...

D Ja, hulle is nie ge-worry nie. [5:5] en [5:6]

In [5:5] en [5:6] word duidelike voorbeelde van ’n politiese magsverhouding en ook ’n magsverhouding soos dit uit ’n gesagsverhouding sou kon voortspruit, weergegee. Wat belangrik is, is die verandering in die voorkoms van breër magsverhoudings vroeër in Suid-Afrika teenoor die huidige voorkoms daarvan, maar met die invloed van die sosiohistoriese konteks van Suid-Afrika op sprekers se verwysingsraamwerk en hoe die invloed wesenlik van vroeër tot nou verander het.

In aanhalings [2:21] en [3:9] word die gebruik van Swartafrikaans en Gepidginiseerde Afrikaans binne magsverhoudings tussen ATM’s wat Swartafrikaans gebruik en wit AM’s aangedui ‒ soos dit vroeër in Suid-Afrika voorgekom het. Dit is ook duidelik dat hierdie tipe verhouding steeds dikwels met die sosiohistoriese konteks as verwysingsraamwerk, geïnterpreteer word. Hierteenoor is die verandering in verhoudings duidelik, soos dit in [5:5] en [5:6] duidelik na vore tree: in hierdie geval is dit nie wit en swart wat in ’n magsverhouding met mekaar staan nie, maar wel bruin en swart.

Die aard van die situasie, naamlik dat daar ’n lid van die polisie betrokke was en dat die deelnemer afhanklik van die polisielid se besluit was, dien op sigself as ’n natuurlike benarde posisie van die AM teenoor die ATM en ook die rede vir die AM se sensitiwiteit rakende sy/haar vriende wat Swartafrikaans met die ATM nagepraat het. Indien die ATM geaffronteer gevoel het, was die kans goed dat die bestuurder en die passasiers in die aanhaling hier bo in die moeilikheid kon beland. Hier kom die komplekse aard van en ook die sensitiwiteit rakende die napraat van Swartafrikaans deur AM’s duidelik na vore.

4.1.1.1 Bespreking

Hierdie aanhaling illustreer duidelik wat onder andere in die inleidingsgedeelte gesê is oor die feit dat NSA binne die makrokonteks van Suid-Afrika se sosiohistoriese agtergrond beskou moet word. Sodoende word dit duidelik dat daar ’n sensitiwiteit rondom NSA kan wees en dat sprekers juis om hiérdie rede die konteks waarbinne Swartafrikaans nagepraat word, oorweeg. NSA word in ’n informele konteks gebruik en buiten die politieke agtergrond kan ook elemente soos die media en politieke figure ’n uitwerking hê op hoe sprekers NSA gebruik en beskou.

Die kodes wat op ’n mikrovlak ’n rol speel by die napraat van Swartafrikaans, word vervolgens hanteer.

4.1.2 Kodes op ’n mikrovlak

Toepaslike vrae op kodes 8 en 10: Wanneer gebruik jy hierdie soort Afrikaans? Waarom gebruik jy hierdie soort Afrikaans?

Kode 8: Bewustheid by die implementering van die napraat van Swartafrikaans

Wanneer ek gewoonlik redelik gesteld is op taalgebruik. [1:43]

Besef dit nie altyd nie. [1:47]

Wanneer AM’s Swartafrikaans napraat, is die gebruik van hierdie omgangsvariëteit gemarkeer. Die graad van bewustheid van hierdie taalgebruikverskuiwing van sprekers se “gewone” manier van praat na die napraat van Swartafrikaans verskil van spreker tot spreker. Aanhaling [1:43] dui op ’n spreker wat meer ingestel is op die manier waarop hy/sy praat en daarom ook weet wanneer hy/sy Swartafrikaans gebruik. Hierteenoor dui die tweede aanhaling op ’n geringer graad van bewustheid wanneer hy/sy Swartafrikaans gebruik.

Dit is wel moontlik dat hierdie graad van bewustheid by die gebruik van Swartafrikaans deur AM’s op hulle algemene taalingesteldheid dui.

Sprekers se bewustheid van die napraat van Swartafrikaans kan verder beïnvloed word deur die aan- of afwesigheid van ’n veilige omgewing. Indien Swartafrikaanssprekers of ATM’s in die direkte omgewing is, of iemand wat dalk geaffronteerd kan voel, sal sprekers moontlik met groter bewustheid kies of hulle wel Swartafrikaans gaan napraat of nie.

Kode 9: Graad van bewustheid by Swartafrikaanssprekers (ATM’s) wanneer NSA gebruik word

Hulle weet hoe hulle die taal praat. [1:124]

In hierdie geval maak die deelnemer ’n stelling aangaande sy/haar idee oor die graad van bewustheid waarmee ATM’s Swartafrikaans gebruik. Die deelnemer dui op hierdie manier aan dat ATM’s nie so sensitief oor die saak moet wees wanneer AM’s Swartafrikaans napraat nie. Dit wil voorkom of die deelnemer sy/haar uitgangspunt regverdig deur aan te dui dat ATM’s weet dat hulle manier van praat “anders” is en daarom ook oop is daarvoor dat AM’s spottenderwys Swartafrikaans napraat.

Die ware graad van bewustheid by ATM’s van die “andersheid” van hulle manier van Afrikaans praat (Swartafrikaans) moet eers vasgestel word om die mate van waarheid van hierdie deelnemer se uitgangspunt te bepaal. Indien ATM’s besef dat hulle anders praat, gaan hulle ook moontlik nie geaffronteerd voel wanneer AM’s Swartafrikaans napraat nie.

Die graad van bewustheid waarmee ATM’s Swartafrikaans gebruik, word ook deur konteks beïnvloed. Benewens die blote bewustheid van die verskynsel is dit ook duidelik dat elemente van Swartafrikaans natuurlik deel is van bepaalde individue se taalrepertoire.

Kode 10: Taalrepertoire van individue

Dit sê lekker. [1:31]

Want dit is ’n manier van praat. [1:76]

Dit word na ’n tydperk ’n gewoonte om hierdie woorde te gebruik. [1:86]

Ek het dit aangeleer by ander mense. [1:109]

Bostaande antwoorde dui daarop dat AM’s Swartafrikaans as basiese omgangstaal gebruik. AM’s gebruik Swartafrikaans bloot as variasie in hulle daaglikse omgang wanneer hulle dit nodig kry en in die mate waarin hulle die napraat van dié variëteit bo ander taalmoontlikhede tot hulle beskikking verkies.

Swartafrikaans maak dus, soos reeds gesê is en hier geïllustreer word, deel uit van individue se taalrepertoire. Hulle praat hierdie variëteit na wanneer Swartafrikaans volgens hulle die mees geskikte vorm is om die funksie uit te voer wat hulle in gedagte het. Die grense tussen variëteite vervaag en ’n vorm van transtaling vind spontaan plaas. In [1:109] is dit wel noemenswaardig dat die deelnemer daarop dui dat hy/sy die napraat van die variëteit by “ander mense” aangeleer het. Op die een of ander manier moes die napraat van Swartafrikaans vir hierdie deelnemer aanloklik genoeg gewees het dat hy/sy hierdie manier van praat ook vir hom/haar toegeëien het.

Die gebruik van Swartafrikaans kan ook verwant wees aan die kwessie van identiteit en identiteitskepping (vgl. Maritz 2016).

Kode 11: Identiteit en identiteitskepping

Toepaslike vrae op kode 11: Wanneer gebruik jy hierdie soort Afrikaans? Waarom gebruik jy hierdie soort Afrikaans?

As ek by ’n sekere groep praat. [1:89]

Om vriende; dit is ons tiener taal. [1:103]

Wanneer ek saam sekere vriende is. [1:108]

Wanneer AM’s Swartafrikaans napraat, wil dit voorkom of hierdie persone dit binne ’n omgewing doen waar Swartafrikaans deel uitmaak van individue of groepe se identiteit (vgl. Rupp 2013:14, 20). Hierdie groepsidentiteit sluit aan by die funksies van ’n jargon om die eksklusiwiteit van ’n groep te bewerkstellig (vgl. Nortier en Dorleijn 2008:134). Jargon is linguisties en sosiaal ’n onstabiele stel spesiale woordeskatitems wat deur lede van ’n bepaalde beroep of gespesialiseerde sosiale groep gebruik word (Akmajian, Demers, Farmer en Harnish 2010:588). Jargon kan ook op die voorloper van ’n pidgintaal dui en ontstaan dikwels om ’n spesifieke rede (Akmajian e.a. 2010:588).

Die gebruik van hierdie variëteit binne sosiale groepe dra by tot die identiteitskepping van spesifieke groepe en inherent ook van individue wat deel uitmaak van hierdie groep. In [1:133] dui die deelnemer die hegte verbintenis tussen identiteit en die spreker van ’n bepaalde variëteit aan.

[1:133] As kommentaar op die volgende keuse-antwoord:

Keuse-antwoord: “Ek gebruik dit nie wanneer iemand wat self Swartafrikaans sou praat, of iemand ken wat Swartafrikaans praat, in die omgewing is nie.”

Dit is hoe hy praat en jy gebruik dit om te spot. [1:133]

In [1:133] dui die deelnemer aan dat hy/sy versigtig sal wees om Swartafrikaans in die teenwoordigheid van ATM’s te gebruik. ’n Moontlike rede hiervoor kan wees dat taal en identiteit so nou verbind is: “Dit is hoe hy praat ...” [1:133]. Die verband tussen taal en identiteit loop hand aan hand met die verband tussen identiteit, etnisiteit en kultuur (Barkhuizen en De Klerk 2006:277; Ferris, Peck en Banda 2013:371–80; Ramsay-Brijball 2004:144). Die gebruik van Swartafrikaans of selfs die napraat daarvan kan dus ook as ’n binne- en buitegroepmerker beskou word. Indien die deelnemer as AM Swartafrikaans sou napraat, bestaan die sterk moontlikheid dat die ATM beledig sou kon voel.

Hierdie identiteitskepping kan ook dui op die vereenselwiging met en/of beskerming van bepaalde etniese, kulturele of selfs taalgebaseerde groepe.

Kode 12: Vereenselwiging met en/of beskerming van eie etniese, kultuur- of taalgroep

In die kinderhuis het ’n huistannie eens die taal op my gebruik, ek het gedog sy is mal, want ek kon Afrikaans mooi verstaan. [2:1]

Ek haat Swartafrikaans as dit deur ’n wit mens gepraat word. Ek noem wit mense, omdat hulle dit meer gebruik wanneer hulle met ander praat. Wanneer iemand anders so praat, beteken dit nie JY moet so praat nie. [2:22]

Want ek sou kwaad word as dit vir my klink of iemand spot met die manier hoe ek praat. [1:77]

My taal is Afrikaans en as ’n ander kleurige dit praat en dit leer ken is ek glad nie gepla nie, want ek verstaan wat hulle sê en hul spot nie daarmee nie, hulle moet dit net nie spot en vir die snaaksigheid Afrikaans probeer praat nie. [1:127]

D En ek het al gesien hoe verander mense se gesigte as jy dit doen, want ek weet self hoe ek voel as mense dit met my doen. [4:3]

D Ons het so ’n huishulp en alles, maar sy praat rêrig soos wat ons praat, maar ons sal vir die grap, ons sal vir die grap soos like, “hey, Sarah, jy moet daar anderkant gaan skoonmaak”, sulke goed maar dan antwoord sy my ook so maar nou net soos grappenderwys. [4:6]

Die onderstaande bespreking word aangebied met die veronderstelling dat die volledige inligting oor die deelnemers se algehele etniese assosiasie nie beskikbaar is nie.

Al is die deelnemers almal AM’s, kan hulle etniese en kulturele verbintenisse steeds verskil en is hierdie verskillende verbintenisse ook vanuit die data duidelik. Etnisiteit word sosiaal gekonstrueer en word sosiaal verder uitgebou deur middel van die ideologieë wat hiermee verbind word (Fought 2006:4–5). Etnisiteit is onlosmaaklik verbind aan konteks en die sosiale veranderlikes wat ’n invloed daarop uitoefen (Fought 2006:5). Vir variëteite wat met bepaalde etniese groepe geassosieer word, is die konstruering van etnisiteit ook van belang.

Tydens die proses om identiteit te konstrueer, speel etnisiteit ’n belangrike rol, asook selfidentifisering en by die persepsies en houdings van ander wat met die konstruksie van etniese identiteit gepaard gaan (Fought 2006:6). Dit is moontlik dat een etniese groep as stereotipies van ’n spesifieke taal beskou word en meebring dat die sprekers van ander tale of variëteite die identiteit van hierdie spesifieke taalgroep alleenlik aan die taal of variëteit koppel. NSA kan op grond van die enkele verbintenis tussen ’n etniese groep en ’n taal verkeerdelik geïnterpreteer word. Die deelnemer se etniese assosiasie kan ook ’n uitwerking hê op sy/haar ervaring van NSA.

In [2:1] en [2:22] dui een van die swart AM’s aan dat enige vorm van die napraat van Swartafrikaans deur ’n AM taboe is. Die deelnemer se antwoord spruit onder meer voort uit ’n slegte ervaring wat hy/sy gehad het met ’n AM wat met die betrokke deelnemer Gepidginiseerde Afrikaans of NSA gebruik het.

Al was die variëteit wat die AM met die deelnemer gepraat het moontlik Gepidginiseerde Afrikaans of NSA, kan die deelnemer hom/haar vereenselwig met hoe dit vir ander ATM’s sou voel indien hulle in ’n soortgelyke situasie sou wees [2:1]. Dit laat die deelnemer byna beskermend teenoor ’n bepaalde etniese groep optree. Dit is belangrik om hier net weer eens aan te dui dat daar ’n fyn onderskeid tussen Gepidginiseerde Afrikaans en NSA bestaan en aangesien die navorsers nie oor verdere kontekstuele inligting beskik nie, kan daar nie besliste uitsluitsel oor die variëteit, soos in [2:1] gebruik is, gegee word nie.

In [1:77] en [1:127] antwoord wit AM’s op só ’n wyse dat beide deelnemers hulle kan vereenselwig met hoe dit sou voel wanneer Swartafrikaans deur AM’s nagepraat word, maar op verskillende maniere. In [1:77] plaas die deelnemer hom/haar volledig in die ATM se skoene. Hierteenoor neem die tweede deelnemer [1:127] aanvanklik ’n byna beskermende gesindheid in wat Afrikaans betref as sy/haar “eie” taal. Dit is byna asof die spreker op sogenaamde voorwaarde taal uitleen, maar dat die taal goed deur die lener daarvan versorg moet word. Uit die deelnemer se meer hewige reaksie kan afgelei word dat die deelnemer hom/haar tóg inherent kan vereenselwig met hoe dit sou wees as iemand anders spottenderwys met ’n taal of taalvariëteit omgaan.

In [4:3] dui die bruin AM aan dat hy/sy ook al ervaar het hoe dit voel as iemand die variëteit wat hy/sy gebruik, napraat en hom/haar daarom kan vereenselwig met Swartafrikaans wat nie in die teenwoordigheid van ATM’s nagepraat behoort te word nie. Volgens die deelnemer [4:6] is daar, in teenstelling hiermee, niks verkeerd daarmee om Swartafrikaans in ’n geslote sosiale omgewing na te praat nie.

’n Enkele opmerking: alhoewel die stelling in [4:6] op Standaardafrikaans dui wanneer dit gelees word, word die leser daaraan herinner dat [4:6] as uittreksel vanuit ’n fokusgroeponderhoud dien en om hierdie rede speel die aksent waarmee die deelnemer praat, ’n beduidende rol. Alhoewel die aanhaling op die oog af nie as die napraat van Swartafrikaans voorkom nie, is dit duidelik in die manier en die aksent waarmee die deelnemer praat dat hy/sy Swartafrikaans napraat.

Wanneer AM’s hulle taal wysig om by die veronderstelde taal van die aangesprokene aan te pas, tree die aanpassingsbeginsel in werking.

Kode 13: Aanpassingsbeginsel

Ek verstaan dat jy jou taal moet aanpas by tweedetaalsprekers, maar pas dit meer gepas aan bv. Sal jy my asb omhels? Jy sal eerder sê: Sal jy my asb ’n drukkie gee? NIE: Gee my die drukkie. Nog voorbeelde kar (motor), garage (motorhuis) ens. [2:25]

Om effektief te kommunikeer met iemand wat nie bedrewe is in Standaardafrikaans nie [1:63]

Want gewoonlik is dit meer mens pas aan by hoe iemand anders praat en nie omdat ek hulle spot nie. [1:110]

ek sal gewoonlik na ’n taal toe verander wat almal kan verstaan [1:115]en Om nie as ongeskik af te kom nie. [1:116]

Op die oog af kan die toepassing van die aanpassingsbeginsel positief gereken word, aangesien sprekers hulle taal vereenvoudig om dit sodoende makliker verstaanbaar te maak vir sprekers wat met die taal sukkel (vgl. Van Wyk 1983:162). In [2:25] maak die deelnemer dit wel duidelik dat dit nie noodwendig so ’n positiewe ervaring is vir die spreker vir wie die taal vereenvoudig word nie. ATM’s kan dalk die gebruik van vereenvoudigde Afrikaans as beledigend ervaar, soos in die geval van vreemdelingetaal (“foreigner talk”), wat verwys na die taal wat moedertaalsprekers juis met vreemdelinge gebruik en juis daardeur sosiale afstand veroorsaak (vgl. Valdman 1981:43). Hierdie saak hou ook verband met taalkontaksituasies wat juis taalblootstelling en bepaalde persepsies tot gevolg het.

Kode 14: Taalblootstelling en die vreemdheid van ’n taal of variëteit

Dit is nie ’n neerhalende gebruik om só Afrikaans te praat nie, slegs ’n resultaat van kulture wat kontak maak. [1:55]

Taalblootstelling verwys volgens De Wet (2009:155) na die “primêre en sekondêre gemeenskap met wie die (taal)aanleerders in aanraking kom”. Sprekers van NSA moet dus eers aan Swartafrikaans blootgestel word om sodoende die variëteit te kan aanleer en na te praat.

Die deelnemer beskou die napraat van Swartafrikaans as die produk van taalkontak tussen sprekers [1:55]. Hy/sy voer ook taalkontak aan as die rede waarom dit nie neerhalend is om Swartafrikaans na te praat nie. Dit wil voorkom of die deelnemer die napraat van Swartafrikaans deur AM’s as ’n natuurlike verskynsel beskou – dat daar volgens hom/haar nie te veel aandag daaraan geskenk behoort te word nie.

Ja, dis rêrig ‒ Soos ek kom nou van ... ek het ook kleurling-gebied en alles, maar ek was kleuterskool Engels. So as ek met swart mense te doen gehad het, het hulle Engels gepraat. En toe kom ek op die laerskool, by my ma-hulle se skool, hulle het ook swart kinders in hulle skool. Maar toe is dit nog vir my soos, “Huh? Wat sê jy? Rêrig?” Hulle praat rêrig baie snaaks. [4:22]

In [4:22] kom dit duidelik na vore dat die houding of gevoel wat sprekers teenoor ’n bepaalde variëteit of taal het, ook beïnvloed word deur hoe “gewoond” sprekers aan daardie variëteit of taal is. Met ander woorde, indien ’n spesifieke variëteit deur ’n minderheidsgroep gepraat word, staan die variëteit meer uit en sodoende word die aandag van die meer dominante variëteit in ’n spesifieke groep of gemeenskap beklemtoon. Soos die deelnemer ook aandui, kan Swartafrikaans as omgangsvariëteit (vgl. De Wet 1993:186; 1996:7) as ’n “snaakse” oftewel vreemde variëteit op die oor van veral AM’s val. Die aard en frekwensie van die gebruik van ’n bepaalde variëteit kan dus persepsies daaroor beïnvloed.

Toepaslike vraag op [4:38]: Waarom, dink julle, kry ons dit reg om so ’n tipe Afrikaans (met betrekking tot Swartafrikaans) te praat?

D Soos ’n mens loop en luister, jy kom met aanraking met swart mense en dan praat hulle miskien Afrikaans met jou; mens tel dit op en dan ... so mens oefen aan die namaak. Kry dit min of meer reg ...

G [lag]

N Oukei, so dis amper met oefening.

G Ja.

D En soos, sê ‒ Ek dink in vroeër jare het die mense mos nou nie mekaar so baie verskillende rasse na gekom as gevolg van die wette en what-what. Maar nou is dit, soos, ek het met die mense klas. Ek gaan met die mense SS [studentesentrum] toe, ek stap met die mense in ’n koshuis.

D In groepwerk ...

D In ’n groeptaak. Al daai goeters gaan jy met die mense moet werk eendag en die mense gaan vir my werk eendag. So jy pas jouself net ook maar aan. [4:38]

Een van die deelnemers se onmiddellike antwoord op die toepaslike vraag was: “Demokrasie?” (vgl. aanhaling 4:39).

Bostaande aanhaling uit die gesprek met die fokusgroep dien as opvolgantwoord op “Demokrasie?” as oorspronklike antwoord. Die onderhoudvoerder het aanvanklik gedink dat die lede van die fokusgroep die vraag nie so mooi verstaan het nie en het toe ’n verdere verduideliking van wat die vraag behels, gebied. Dit wil voorkom of die groeplede wél die eerste maal verstaan het wat deur die vraag bedoel is, aangesien die bostaande aanhaling die antwoord: “Demokrasie?” aanvul en verduidelik. Die mate van blootstelling aan verskillende etniese groepe, en daarom ook verskillende tale, het in Suid-Afrika verander. Die deelnemer aan die woord verduidelik dat die rede waarom AM’s Swartafrikaans kan napraat, is dat die leefruimtes van verskillende etniese groepe, wat vroeër geskei was, nou oorvleuel.

Nog ’n element wat interessant is, is dat die deelnemer tog te kenne gee dat daar ’n inoefeningselement by die aanleer van die variëteit voorkom. Die insette wat nodig is om Swartafrikaans onder die knie te kry, behoort nie talryk te wees nie, moontlik omdat NSA reeds heelwat taalelemente bevat wat reeds aan AM’s bekend is. Die deelnemer doen steeds moeite om hierdie variëteit aan te leer en te bemeester. Die aanleerder moet dus ’n tipe beloning ervaar deur hierdie variëteit aan te leer of in te oefen. Vermoedelik sluit die “beloning” weer direk aan by sosiale aanvaarding of insluiting by ’n binnegroep. Die dryfveer om Swartafrikaans aan te leer moet per individu hanteer word.

4.1.2.1 Bespreking

Wanneer mikrokontekstuele faktore wat ’n invloed op NSA het, in ag geneem word, kom die belangrikheid van individue se ervarings en persepsies na vore. Individue se persoonlike ervarings, behoeftes om ’n bepaalde funksie te vervul, taalblootstelling en hulle etniese vereenselwiging het ’n invloed op die voorkeurkontekste waarbinne sprekers verkies om NSA te gebruik of te vermy. Die mikrokontekstuele faktore moet teen die agtergrond van die oorkoepelende, makrovlakkontekstuele faktore beskou word. Deur die kontekstuele faktore te gebruik, kan ’n beter begrip van sprekers se persepsies rondom NSA verkry word.

4.2 Persepsies rondom die gebruik van die alternatiewe funksies van Swartafrikaans

Deur in hierdie afdeling verskillende persepsies in oënskou te neem wat deelnemers oor Swartafrikaans en ook die napraat van Swartafrikaans het, kan die alternatiewe funksies van Swartafrikaans beter belig word. Hierdie persepsies wat AM’s oor Swartafrikaans het, hou ook verband met die wyse waarop verskillende etniese groepe mekaar beskou. Die kodes word in twee groepe onderverdeel, naamlik 4.2.1 Sensitiwiteit rondom NSAen 4.2.2 Eienaarskap van NSA. Kode 21, “Verband tussen ras, kultuur, etnisiteit en taal”, vorm deel van beide afdelings, alhoewel die kode onder afdeling 4.2.2hanteer word.

persepsies-van-napraatswartafrikaans


Figuur 4. Kodes om die persepsies rondom die alternatiewe funksies van Swartafrikaans aan te dui

4.2.1 Sensitiwiteit rondom NSA

Kode 15: Dui die erns van die saak aan: Neem sprekers NSA ernstig of ligtelik op?

Toepaslike vraag op aanhaling [4:8]: Wanneer gebruik jy Swartafrikaans?

Ook maar meestal net vir grap maak en rondspeel. [4:8]

Dit is nie ’n neerhalende gebruik om só Afrikaans te praat nie, slegs ’n resultaat van kulture wat kontak maak. [1:55]

Omdat ek respek wil toon aan daardie persoon en dit sou verwag van sy/haar kant ook. [1:148]

Ek weet baie praat dit om te skerts, maar dit is ook neerhalend. Jy spot met mense wat gebroke Afrikaans praat (dit beteken nie hulle is dom nie, dit beteken hul is nie jou taal magtig soos jy nie). Dis nie oulik as mense so praat nie. [2:29]

Die graad van erns waarmee AM’s die napraat van Swartafrikaans hanteer en die feit dat dit ATM’s kan beledig, kan van individu tot individu wissel soos aangedui in die verskillende deelnemers se reaksies: [4:8], [1:55], [1:148] en [2:29]. Bostaande aanhalings wissel van ’n baie “ligte” benadering tot die napraat van Swartafrikaans, byvoorbeeld [4:8] en [1:55], tot ’n ernstige verwysing daarna dat die napraat “neerhalend” is [2:29]. Die deelnemer in [1:148] dui aan dat die napraat op respek neerkom, wat ook ’n ernstige oorweging is. Die ernstigheidsgraad waarmee sprekers Swartafrikaans hanteer, kan ook beïnvloed word deur persone se assosiasie met ’n bepaalde etniese groep, maar ook met die graad van eienaarskap wat hulle van Swartafrikaans vir hulself toe-eien (vgl. kodes 22–24). Die interpretasie van die gebruik van Swartafrikaans is nie noodwendig dieselfde as wat daarmee bedoel word nie.

Kode 16: Ooreenkoms/verskil tussen bedoelde en waargenome funksie

Hulle sal kan identifiseer met die konteks beskou en dit dus humoristies vind. [1:56]

Ek probeer nie om ’n Swartafrikaans sprekende se taal te spot nie, dus praat ek nie voor hulle nie, anders sal hulle dink ek mok hulle taal en ek doen nie. [1:99]

Soms word een funksie deur AM’s bedoel, maar ATM’s interpreteer nie die funksie dienooreenkomstig nie. ’n Waninterpretasie van die bedoeling waarmee AM’s Swartafrikaans napraat, kan ’n verkeerde persepsie rondom NSA meebring.

Wanneer AM’s Swartafrikaans napraat, sal ATM’s die funksie eerder waarneem, aangesien hulle nie noodwendig direk deel uitmaak van die gesprek nie. Vandaar die begrip waargenome funksie. Wanneer die bedoelde en waargenome funksie nie ooreenstem nie, kan misverstande ontstaan.

In aanhaling [1:56] dui die deelnemer aan dat hy/sy die napraat van Swartafrikaans in ’n positiewe lig sien en dat hy/sy ook aanneem dat ATM’s die napraat van Swartafrikaans deur AM’s dieselfde sal beoordeel. Indien sprekers Swartafrikaans napraat in die teenwoordigheid van ATM’s, is dit moontlik dat laasgenoemde dit nie as humoristies sal beskou nie. Weens die risiko dat die bedoelde en die ervaarde funksies van mekaar kan verskil en tot misverstande kan lei, vermy die tweede deelnemer dit om Swartafrikaans in die teenwoordigheid van ATM’s na te praat, soos aangedui in [1:99]. Laasgenoemde deelnemer beklemtoon dat die gebruik van Swartafrikaans as “spot” of “mok” (Engels mock) ervaar kan word. Hierdie soort misverstande hou ook verband met bestaande sensitiwiteite wat rondom die gebruik van bepaalde variëteite bestaan.

Kode 17: Sensitiwiteit rondom kwessie

Dit is ’n meer neerhalende vorm van praat. Die "baas" praat so met sy "werker", omdat dié glo nie mooi verstaan nie. Soos, ek het al baie gehoor hoe ’n wit man so met sy tuinwerker praat. Swart mense praat dit ook, weens hul gebroke Afrikaans. [2:3]

’n Persoon wat met ’n "onderdanige" praat of probeer snaaks wees. Ek haat Swartafrikaans as dit deur ’n wit mens gepraat word. Ek noem wit mense, omdat hulle dit meer gebruik wanneer hulle met ander praat. Wanneer iemand anders so praat, beteken dit nie JY moet so praat nie. [2:22]

Ek wil nie ander kulture in die gesig vat nie. Ek wil nie onnodige konflik veroorsaak nie. [1:35]

Dit is moontlik dat die persoon aanstoot sal neem. [1:64]

Want ek sou kwaad word as dit vir my klink of iemand spot met die manier hoe ek praat. [1:77]

Mens wat die Afrikataal praat kan dit verkeerd opvat, minderwaardig en in die gesig gevat voel. [1:107]

Aanhalings [2:3], [2:22], [1:35], [1:64], [1:77] en [1:107] dien as voorbeelde van die sensitiwiteit wat daar wél oor die napraat van Swartafrikaans deur AM’s bestaan. Dit wil dus voorkom of van die deelnemers Swartafrikaans met groot versigtigheid napraat, juis as gevolg van hierdie sensitiwiteit. Die wortel van hierdie sensitiwiteit lê heel waarskynlik by die sensitiewe magsverhoudings wat tydens die apartheidsera in Suid-Afrika tussen die verskillende etniese groepe ontstaan het (kode 7).

Die sprekers wat NSA gebruik of hoor, se persepsies is heel waarskynlik op hulle persoonlike verwysingsraamwerke geskoei, waarvan bogenoemde magsverhoudings deel vorm. Sensitiwiteit kan ook, soos reeds genoem, te doen hê met die mate van eienaarskap van Swartafrikaans, en daarom ook NSA, wat sprekers vir hulle toe-eien of aan ander toeskryf (Matsuo 2009:66;kodes 22–24). Om sprekers se persepsie van eienaarskap oor Swartafrikaans en daarom ook NSA te begryp, word die verbintenis tussen sensitiwiteit en sprekers se vereenselwiging met NSA in kode 18 bespreek.

Kode 18: Sensitiwiteit en vereenselwiging

’n Persoon wat met ’n "onderdanige" praat of probeer snaaks wees. Ek haat Swartafrikaans as dit deur ’n wit mens gepraat word. Ek noem wit mense, omdat hulle dit meer gebruik wanneer hulle met ander praat. Wanneer iemand anders so praat, beteken dit nie JY moet so praat nie. [2:22]

Want ek sou kwaad word as dit vir my klink of iemand spot met die manier hoe ek praat. [1:77]

D Soos, ek weet hoe ek voel as byvoorbeeld iemand nou kom djy en djou, soos hulle vir my sê nou. Ek sal wees soos, “hey, wat maak jy?”

G [lag]

D As ek nou vir ’n swart meisie sê, sy gaan ook wees like, “hoekom?” [4:28]

Sensitiwiteit oor die napraat van Swartafrikaans kan ook te doen hê met die mate waarin AM’s hulle vereenselwig met ATM’s wanneer laasgenoemde Swartafrikaans napraat. In hierdie geval sal AM’s wat self ’n ander variëteit van Afrikaans gebruik, byvoorbeeld bruin deelnemers en ook AM’s wat self swart is, moontlik oor ’n groter empatiese houding beskik.

Hierteenoor sal die sensitiwiteit wat wit AM’s toon, moontlik meer simpatiek van aard wees. In [2:22] en in [4:28] toon die swart en bruin Afrikaansmoedertaalsprekende deelnemers onderskeidelik ’n baie hoë vlak van vereenselwiging met ATM’s wat Swartafrikaans praat en toon ook om hierdie rede sensitiwiteit rakende die napraat van Swartafrikaans.

In aanhaling [1:77] dui die wit Afrikaansmoedertaalsprekende deelnemer aan dat hy/sy hom/haar wel met ’n ATM kan vereenselwig, maar eerder in die sin dat die AM hom/haar kan indink hoe dit sou wees in só ’n situasie. Hierteenoor wil dit voorkom of die bruin en swart Afrikaansmoedertaalsprekende deelnemers al self ’n soortgelyke situasie ervaar het. Hierdie onderskeid word wel as relatief beskou en om hierdie rede is verdere studie in die verskeie kontekste en met verskillende deelnemers nodig.

Alhoewel die inligting van kode 19 en kode 20 onder meer reeds in kode 3 vanuit ’n kontekstuele oogpunt verduidelik is, is dit tóg belangrik om ook die perseptuele elemente van diskriminasie en stereotipering te bespreek.

Kode 19: Diskriminasie

Almal van ons is mense, ons moet almal maar net eenvoudig uithou met diskriminasie. Almal word teen gediskrimineer. [1:144]

In [1:144] kom dit voor of die deelnemer hom/haar byna van enige sensitiwiteit rakende die napraat van Swartafrikaans distansieer. Hierdie deelnemer neem ’n byna apatiese houding teenoor die verskynsel in. Die rede wat die deelnemer vir sy/haar gevoel aanvoer, is dat almal (heel waarskynlik met verwysing na Suid-Afrikaanse inwoners) ’n mate van diskriminasie ervaar en daarom moet mense net daarby aanpas. Dit wil voorkom of die deelnemer die persepsie het dat AM’s Swartafrikaans napraat met die bedoeling om teen ATM’s te diskrimineer, en dat dit net nóg ’n manier is waarop diskriminasie na vore kan kom.

Kode 20: Stigma, stereotipering en veralgemening

Jy spot met mense wat gebroke Afrikaans praat (dit beteken nie hulle is dom nie, dit beteken hul is nie jou taal magtig soos jy nie). [2:12]

In [2:12] dui die deelnemer aan dat AM’s moontlik ’n stigma aan ATM’s koppel wanneer hulle Swartafrikaans praat, naamlik dat hulle minder intelligent voorkom en daarom ook minder intelligent is. Volgens die deelnemer is hierdie stigma ’n rede waarom AM’s Swartafrikaans spottenderwys onder mekaar gebruik. Indien dit so is, dien die sosiohistoriese konteks van Suid-Afrika heel waarskynlik as die basis en instandhouer van hierdie stigma, veralgemening en uiteindelik ook stereotipering (vgl. Chick 1995:238).

Meestal mense wat met hulle werkers so praat, en dan as hulle ’n swart persoon sien dan praat hulle swart Afrikaans met hom, maak nie saak wie hy is nie. [3:9]

Die deelnemer van aanhaling [3:9] verwys eerder na Gepidginiseerde Afrikaans as na die napraat van Swartafrikaans, maar verduidelik dat vanuit sy/haar ervaring, sommige AM’s wél geneig is om te veralgemeen, wat by bostaande verduideliking van [2:12] aansluit.

N Maar, so jy sal nogal ’n wit Afrikaans spot nè?

D Ja, ek sal.

G [lag]

D Ek sal ... Want julle sal, julle vat dit soos rêrig as ’n grap. Hulle sal dit nie as ’n grap vat nie, hulle sal rêrig ...

D Hulle sal ons attack! [4:25]

Volgens ’n bruin Afrikaansmoedertaalsprekende deelnemer in [4:25], het hulle (dit wil sê die bruin gemeenskap) ’n groter vrymoedigheid om wit AM’s se variëteit na te praat as om Swartafrikaans in die teenwoordigheid van ATM’s na te praat. Die deelnemer en die ander lede van die fokusgroep het gelag en ’n grap gemaak oor hierdie opmerking, maar daar was ’n definitiewe ernstige ondertoon. Veralgemening, stigma en stereotipering teenoor verskillende etniese groepe kan ook die oorsaak van hierdie “vrees” vir ’n ander etniese groep wees (Vgl. Chick 1995:238–9).

Verder is die onderlinge verband tussen ras, kultuur, etnisiteit en taal ook van belang.

4.2.2 Eienaarskap van NSA

Kode 21: Verband tussen ras, kultuur, etnisiteit en taal

Ek spot altyd die [wit] mense wat dit gebruik om met ander te kommunikeer. [2:10]

Ek wil nie ander kulture in die gesig vat nie. Ek wil nie onnodige konflik veroorsaak nie. [1:53]

Dit is nie ’n neerhalende gebruik om só Afrikaans te praat nie, slegs ’n resultaat van kulture wat kontak maak. [1:55]

My taal is Afrikaans en as ’n ander kleurige dit praat en dit leer ken is ek glad nie gepla nie, want ek verstaan wat hulle sê en hul spot nie daarmee nie. [1:127]

Die noue verband tussen taal, kultuur, etnisiteit en identiteit word opnuut deur die deelnemers bevestig soos aangedui in [2:10], [1:53], [1:55] en [1:127]. In [2:10] verwys die deelnemer na verskillende etniese groepe en taal. In [1:53] verwys die deelnemer na taal en kultuur asook na die moontlikheid dat die verkeerde gebruik van Swartafrikaans selfs tot konflik kan lei. Hierteenoor dui nog ’n deelnemer in [1:55] aan dat dit nie noodsaaklik is om Swartafrikaans met soveel sensitiwiteit te hanteer nie, aangesien die oorsprong van die variëteit nie aanleiding gee tot sensitiwiteit nie. Fought (2006:12) dui wel aan dat kontak tussen verskillende etniese groepe etniese verskille beklemtoon. Daarom is dit moontlik dat die betrokkenheid van verskillende etniese groepe eerder sal bydra tot sensitiwiteit oor die napraat van Swartafrikaans. Uit die aanhaling [1:55] wil dit ook voorkom of die deelnemer die etniese “grense” van taal opsy probeer skuif om daardeur aan te dui dat niemand sogenaamd “alleenreg” op ’n taal of variëteit van ’n taal het nie.

Die deelnemer in [1:127] dui ook die verbande tussen kultuur, etniese groepe en taal aan, maar dui ook sodoende aan dat grense bestaan. Die grense dui op hoe ver die sprekers of die taalgroep van ’n spesifieke variëteit se sprekers van ’n ander taal sal “toelaat” om hulle taal te gebruik afhangend van die manier waarop hierdie “eksterne” sprekers met die taalgroep se taal omgaan. Hierdie grense is dus nie “vaste” grense nie, solank iemand net nie die vryheid van oop grense “misbruik” nie. Sodra iemand uit ’n ander etniese groep ’n taal of variëteit gebruik om daarmee die spot te dryf, is dit moontlik dat hierdie etniese groep of taalgroep wie se taal dit is, hierdie oper grense sal vernou vir ander sprekers wat nie oorspronklik van hulle taalgroep deel uitgemaak het nie.

Hierdie doelbewuste afbakening van ’n taal se gebruiksbeskikbaarheid aan ander sprekers het direk te doen met taaleienaarskap (vgl. kodes 22–24). ’n Groep se reaksie op iemand se gebruik van “hulle” taal of wat volgens hulle die taal misbruik, kan hewiger of minder erg wees afhangend van die graad van eienaarskap wat hierdie groep “hulle” taal vir hulle toe-eien. Soos aangedui, is die toe-eiening en/of toeskrywing van taaleienaarskap minder duidelik by byvoorbeeld ’n omgangsvariëteit soos Swartafrikaans, waar die oorsprongtaal Afrikaans is, maar die taalgroep wat as die “sprekers” van hierdie variëteit beskou kan word, ’n groep is met ’n heel ander moedertaal, naamlik ’n Afrikataal. Dit wil sê dat sprekers se lojaliteit moontlik eerder by hulle moedertaal self sal lê as by ’n variëteit van hierdie taal soos Swartafrikaans.

Om hierdie rede is dit moontlik dat mense bewus is van die sensitiwiteit rakende die gebruik en die napraat van Swartafrikaans, maar aangesien hierdie variëteit oor “gedeelde” eienaarskappe beskik, word die saak nie werklik deur enigiemand onder die loep geneem nie. Verdere navorsing is nodig in hierdie verband.

In kodes 22 tot 24 word die verskil tussen hierdie toegekende, toegeëiende en toegeskrewe eienaarskap van die taalvariëteite, Swartafrikaans en NSA aangedui.

Kode 22: Eienaarskap van variëteit word toegeken aan Swartafrikaanssprekers (ATM’s)

Dit is hoe hy praat en jy gebruik dit om te spot. [1:133]

Ons praat normaal Afrikaans, maar as iemand Afrikaans praat soos ’n Afrikataalsprekende en dit doen omdat hul sukkel om reg te praat, dan het ek geen probleem daarmee nie, maar indien iemand daarmee spot sal ek geaffronteerd voel. [1:145]

Al gebruik mens dit respekteer ek hul manier van praat. [1:136]

Die deelnemers van aanhalings [1:133], [1:145] en [1:136] ken die eienaarskap van Swartafrikaans aan ATM’s toe. Swartafrikaans is die manier waarop ATM’s Afrikaans praat. Om hierdie rede sal AM’s volgens hierdie deelnemers verkeerd optree indien hulle Swartafrikaans vir die “snaaksheid” daarvan napraat.

Kode 23: Eienaarskap van variëteit word deur AM’s toegeëien

Dit is nie ’n neerhalende gebruik om só Afrikaans te praat nie. [1:54]

Dit is ’n alledaagse taal. [1:105]

In [1:54] en [1:105] dui van die Afrikaansmoedertaalsprekende deelnemers wél aan dat hulle Swartafrikaans nie as ’n variëteit beskou wat uitsluitlik deur ATM’s gebruik word nie. Tóg wil dit in die breë voorkom of AM’s steeds eerder die eienaarskap van Swartafrikaans aan ATM’s toeskryf as om die eienaarskap van Swartafrikaans vir hulle (AM’s) toe te eien.

Kode 24: Eienaarskap van variëteit word deur ATM’s toegeëien

Ek haat Swartafrikaans as dit deur ’n wit mens gepraat word. Ek noem wit mense, omdat hulle dit meer gebruik wanneer hulle met ander praat. Wanneer iemand anders so praat, beteken dit nie JY moet so praat nie. [2:22]

Die aard van die studie leen hom nie daartoe om werklik afleidings te maak oor wat ATM’s se toe-eiening van Swartafrikaans as variëteit behels nie. Een van die swart Afrikaansmoedertaalsprekende deelnemers is ook Zoeloesprekend. Wanneer die deelnemer se biografiese inligting wat beskikbaar is, in gedagte gehou word, kan [2:22] moontlik as blik dien op hoe sommige ATM’s sou voel oor eienaarskap van Swartafrikaans. Uit [2:22] kan afgelei word dat hierdie deelnemer wél eienaarskap van Swartafrikaans namens ATM’s toe-eien. Die deelnemer se gevoel teenoor “wit mense” wat Swartafrikaans napraat, kan aansluit by die bespreking van grense van taal soos bespreek in kode 21.

4.2.3 Bespreking

Die sosiohistoriese konteks van Suid-Afrika dien as die makrokonteks waarin die persepsies rondom NSA beskou moet word. Die gevolg van hierdie invloed behels dat die hedendaagse konteks waarbinne sprekers gemaklik voel om NSA te gebruik, ook hiérdeur beïnvloed word. Sprekers verkies dikwels om in ’n veilige konteks ‒ nie in die direkte teenwoordigheid van ATM’s nie ‒ NSA te gebruik. Dit is wel ook moontlik dat wanpersepsies hierrondom kan ontstaan, aangesien sprekers en ontvangers die doel van die boodskap verskillend kan interpreteer. Sprekers se persepsies rondom taaleienaarskap van Swartafrikaans, en daarom ook NSA, kan ’n invloed hê op hulle rede vir die napraat van Swartafrikaans of die wyse waarop hulle die funksie van NSA interpreteer.

 

5. Samevatting en gevolgtrekking

Deur ’n literatuurstudie te doen, kon die probleem gekontekstualiseer word en is ’n oorsig van bestaande navorsing gebied. Gedurende die bespreking van tersaaklike literatuur is die literatuur aangewend om bepaalde kodes wat in die data verkry sou kon word, te antisipeer. Aandag is aan die volgende geskenk: Eers is die variëteit kortliks beskryf deur van bekende variëteite gebruik te maak en ’n naam, Napraatswartafrikaans, is vir die variëteit ‒ die napraat van Swartafrikaans ‒ voorgestel. Die wisselwerking tussen konteks en persepsies is bespreek deur onder meer na die sosiohistoriese agtergrond van Suid-Afrika te verwys. ’n Skema om die instandhouding van stereotipering aan te dui, is opgestel as aanvulling tot Chick (1995:238) se model om die negatiewe siklus van sosiaal-gekonstrueerde diskriminasie voor te stel.

Die verbintenis tussen sprekers se taalrepertoire en konteksgebondenheid asook die invloed van sprekers se persepsie rondom taaleienaarskap, taalgrense en die invloed daarvan op NSA is uit die bespreking duidelik. Ook individue se verwysingsraamwerk is belangrik om in berekening te bring tesame met wanneer sprekers gemaklik is daarmee om NSA te gebruik.

In hierdie studie is die kontekste waarbinne die napraat van Swartafrikaans gebruik word, in oënskou geneem deur onderskeidelik na ’n mikro- en makrokonteks te verwys. Die oorkoepelende konteks wat ’n invloed op die napraat van Swartafrikaans het, is bespreek. Aangesien die konteks en persepsies rondom ’n saak ’n wederkerige invloed uitoefen, is die persepsies rondom die napraat van Swartafrikaans oorweeg.

’n Empiriese ondersoek is gedoen deur wit, bruin en swart AM’s se gevoel rondom die napraat van Swartafrikaans te bepaal. Hierdie ondersoek is gedoen deur van vraelyste en onderhoude gebruik te maak wat met behulp van die program Atlas.ti verwerk is. Skemas is gebruik om die kodes uiteen te sit waarna elke kode afsonderlik bespreek is.

Ná afloop van die studie is dit belangrik om enkele aspekte aangaande die konteks en persepsies rondom die napraat van Swartafrikaans te beklemtoon. Soos genoem het konteks en persepsies ’n wederkerige uitwerking. Die persepsies rondom Swartafrikaans bepaal in watter konteks sprekers gemaklik voel om dit te gebruik, en die oorkoepelende konteks bepaal weer die persepsies rondom die napraat van Swartafrikaans. Die geïdentifiseerde gebruikskontekste en rolspelers kan ooreenkomste tussen soortgelyke variëteite vertoon, byvoorbeeld Black South African English. Kennis oor die breër en meer spesifieke kontekstuele gebruik, asook die persepsies rondom die napraat van Swartafrikaans, kan ’n groter begrip aangaande die sensitiewe en komplekse aard van soortgelyke variëteite meebring. Bepaalde sensitiwiteite en uiteenlopende gevoelens het ook uit die data duidelik sigbaar geword.

Die einddoel van hierdie studie kan soos volg saamgevat word: “The perspective that languages are socially and politically constructed is necessary not only for an understanding of languages, but also for situations in which there are reasons either to change them or to change the way we think about them” (Makoni en Pennycook 2007:27). Deur die konteks en die persepsies van NSA te bepaal, kan meer kennis oor dié variëteit ingewin word. Sodoende kan sprekers se persepsie van hierdie en soortgelyke variëteite op ’n positiewe manier gewysig word.

 

Bibliografie

Akmajian, A., R.A. Demers, A.K. Farmer en R.M. Harnish. 2010. Linguistics: an introduction to language and communication. Cambridge, Mass.: MIT Press.

Barkhuizen, G. en V. de Klerk. 2006. Imagined identities: preimmigrants’ narratives on language and identity. International Journal of Bilingualism, 10(3):277–99.

Benor, S.B. 2010. Ethnolinguistic repertoire: shifting the analytic focus in language and ethnicity. Journal of Sociolinguistics, 14(2). http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-9841.2010.00440.x/full (8 Februarie 2016 geraadpleeg).

Bernstein, B. 1964. Elaborated and restricted codes: their social origins and some consequences. American Anthropologist, 66(6):55–69.

Botha, T.J.R. (red.). 1989. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Pretoria: Academica.

Buthelezi, Q. 1995. South African Black English: lexical and syntactic characteristics. In Mesthrie (red.) 1995.

Carstens, A. en H. Grebe (reds.). 2001. Taallandskap: huldigingsbundel vir Christo van Rensburg. Pretoria: Van Schaik.

Carstens, W.A.M. en N. Bosman (reds.). 2014. Kontemporêre Afrikaanse taalkunde. Pretoria: Van Schaik.

Chick, J.K. 1995. Interactional sociolinguistics and intercultural communication in South Africa. In Mesthrie (red.) 1995.

Claassen, G.N. en M.C.J. Van Rensburg (reds.). 1983. Taalverskeidenheid: ’n blik op die spektrum van taalvariasie in Afrikaans. Kaapstad: Nasionale Boekdrukkery.

Coetzee-Van Rooy, S. en B. Van Rooy. 2005. South African English: labels, comprehensibility and status. World Englishes, 24(1):1–19.

Coupland, N. 2001. Dialect stylization in radio talk. Language Society, 30:345–75.

Croker, R.A. 2009. An introduction to qualitative research. In Heigham en Croker (reds.) 2009.

De Klerk, V. 1999. Black South African English: where to from here? World Englishes, 18(3):311–24.

De Wet, A.S. 1993. Swartafrikaans as niestandaardvariëteit van Afrikaans. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Suppl., 18:170–88.

—. 1996. Swart Afrikaans as ’n aanleerdersvariëteit in die Vrystaat: ’n studie aan die hand van intertaalteorie. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.

—. 2009. Swartafrikaans. In Hugo (red.) 2009.

Du Plessis, H. 1988. Variasietaalkunde. Pretoria: Serva-Uitgewers.

—. 1997. Meet the rainbow nation. Pretoria: Sigma Press.

Du Plessis, H. en T. du Plessis. 1987. Inleiding.In Du Plessis en Du Plessis (reds.) 1987.

Du Plessis, H. en T. du Plessis (reds.). 1987. Afrikaans en taalpolitiek: 15 opstelle. Pretoria: HAUM.

Dyers, C. 2010. ’n Nuwe status vir Swartafrikaans? http://argief.litnet.co.za/article.php?news_id=85861 (28 Desember 2014 geraadpleeg).

Fought, C. 2006. Language and ethnicity: key topics in sociolinguistics. New York: Cambridge University Press.

García, O., 2009. Education, multilingualism and translanguaging in the 21st century. In Mohanty e.a. (reds.) 2009.

Gumperz, J.J. 1964. Linguistic and social interaction in two communities. American Anthropologist, 66(6):137–53.

—. 2006. Interactional sociolinguistics. In Mey (red.) 2006.

Heigham, J. en R.A. Croker (reds.). 2009. Qualitative research in applied linguistics. New York: Palgrave Macmillan.

Hendricks, F. 2012. Die potensiële nut van ’n gelykevlakperspektief op die variëteite van Afrikaans. In Prah (red.) 2012.

Hugo, D. (red.). 2009. Halala Afrikaans. Pretoria: Protea Boekhuis.

Instituut vir Reformatoriese Studie. 1991. Kultuurverskeidenheid in Afrika: verleentheid of geleentheid? Potchefstroom: Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys.

Jansen, J. 2010. Tribal lines still firmly drawn. Times Live, 17 November. http://www.timeslive.co.za/opinion/columnists/2010/11/17/tribal-lines-still-firmly-drawn (7 Desember 2016 geraadpleeg).

Klopper, A.H. 1981. Stand van Afrikaans onder die Suid-Sotho in die R.S.A.: ’n sosiolinguistiese ondersoek. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.

Kotzé, E. 1996. Taal en etnisiteit in wisselwerking: Suid-Afrika as proefplaas. South African Journal of Linguistics, 14(4):153–7.

Kotzé, E.F. 1977. ’n Sosiolinguistiese ondersoek na sintaktiese, morfologiese en leksikale afwykings in die Afrikaans van die Xhosas. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van die Witwatersrand.

Kriel, A.P. 2015. Die alternatiewe funksies van Swartafrikaans. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Noordwes-Universiteit.

Kroes, H. 1979. Het Afrikaans praktiese waarde vir ons swart gemeenskap? Referaat gelewer tydens die FAK-Konferensie aan die RAU. Oorgeneem uit die RAU-publikasie Dienslewering in Afrikaans. 16 Oktober.

Landis, J.R. en G.G. Koch. 1977. The measurement of observer agreement for categorical data. Biometrics, 33(1):15974.

Le Cordeur, M. 2011. Die variëteite van Afrikaans as draers van identiteit: ’n sosiokulturele perspektief. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(4):758–77.

Makoni, S. en A. Pennycook (reds.). 2007. Disinventing and reconstituting languages. Clevedon, UK: Multilingual Matters.

Mannikam, E. 1991. A perspective from South Africa. In Instituut vir Reformatoriese Studie 1991.

Maree, K. (red.). 2007. First steps in research. Pretoria: Van Schaik.

Maree, K. en C. van der Westhuizen. 2007. Planning a research proposal. In Maree (red.) 2007.

Maritz, A.P. 2016. Black Afrikaans: an alternative use. Literator, 37(2), a1276. http://dx.doi.org/10.4102/lit.v37i2.1276.

Matras, Y. 2009. Language contact. Cambridge: Cambridge University Press.

Matsuo, M. 2009. Language and ethnicity: an iridescent relation. IPSHU Research Report No. 23by the Institute for Peace Science and in Spanish as Revista CS No. 3 by the Faculty of Law and Social Sciences.

Mesthrie, R. 2002. Language in South Africa. Cambridge: Cambridge University Press.

Mesthrie, R. (red.). 1995. Language and social history: studies in South African sociolinguistics. Claremont: David Philip.

Mey, J.L. (red.). 2006. Concise encyclopedia of pragmatics. 2de uitgawe. Amsterdam: Elsevier.

Meyerhoff, M. 2006. Introducing sociolinguistics. 2de uitgawe. New York: Routledge.

Mohanty, A.K., M. Panda, R. Phillipson en T. Skutnabb-Kangas (reds.). 2009. Multilingual education for social justice: globalising the local. Bristol: Multilingual Matters.

Nieuwenhuis, J. 2007a. Introducing qualitative research designs. InMaree (red.) 2007.

—. 2007b. Qualitative research designs and data gathering techniques. InMaree (red.) 2007.

—. 2007c. Analysing qualitative data. InMaree (red.) 2007.

Nortier, J. en M. Dorleijn. 2008. A Moroccan accent in Dutch: a sociocultural style restricted to the Moroccan community? International Journal of Bilingualism, 12(1/2):125–42.

Ntshangase, D.K. 2002. Language and language practices in Soweto. In Mesthrie (red.) 2002.

Olivier, J. 2015. Afrikaanse transtaling en taaloorgang: die napraat van Tsotsitaal en Swartafrikaans. Stilet, 27(2):63–82.

Otto, A. 2014. Sosiolinguistiek. In Carstens en Bosman (reds.) 2014.

Prah, K.K. (red.). 2012. Veelkantiger Afrikaans: Streeksvariëteite in die standaardvorming. Kaapstad: Centre for Advanced Studies of African Society.

Pretorius, F. (red.). 2012. Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Tafelberg.

Rampton, B. 1995. Language crossing and the problematisation of ethnicity and socialisation. Pragmatics, 5(4):1–20.

Ramsay-Brijball, M. 2004. Exploring identity through code-switching: a poststructuralist approach. Alternation, 11(2):144–64.

Ronkin, M. en H.E. Karn. 1999. Mock Ebonics: Linguistic racism in parodies of Ebonics on the Internet. Journal of Sociolinguistics, 3(3):360–80.

Rule, P. 2004. Dialogic spaces: adult education projects and social engagement. International Journal of Lifelong Education, 23(4):319–34.

Rupp, L. 2013. The function of student pidgin in Ghana. English Today, 29:13–22.

Saldaña, J. 2009. The coding manual for qualitative researchers. Londen: Sage.

Scher, D.M. 2012. Die vestiging van die apartheidstaat, 1948–1966. In Pretorius (red.) 2012.

Setshedi, C.M. 1987. Versteurings in die Afrikaans van die Tswanasprekende. Ongepubliseerde MA-verhandeling, PU vir CHO.

Steyn, J.C. 2014. “Ons gaan ’n taal maak”: Afrikaans sedert die Patriot-jare. Pretoria: Kraal.

Stoltz, E. 1982. Gepidginiseerde Afrikaans in wit-swart-interaksie. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Randse Afrikaanse Universiteit.

Strauss, A. en J. Corbin. 1990. Basics of qualitative research. Belmont, Kalifornië: Sage.

Valdman, A. 1981. Sociolinguistic aspects of foreigner talk. International Journal of the Sociology of Language, 28:41–52.

Van Jaarsveld, G.J., A.G. Jenkinson en A.S. de Wet. 2001. Die intertaalteorie en taalverskeidenheid. In Carstens en Grebe (reds.) 2001.

Van Rensburg, M.C.J. 1989. Soorte Afrikaans. In Botha (red.) 1989.

Van Teijlingen, E.R. en V. Hundley. 2001. The importance of pilot studies. Social Research Update, 35. http://sru.soc.surrey.ac.uk/SRU35.pdf (8 Desember 2014 geraadpleeg).

Van Wyk, E.B. 1983. GpA. In Claassen en Van Rensburg (reds.) 1983.

Von Wissel, D. 1991. A perspective from Swaziland. In Instituut vir Reformatoriese Studie 1991.

Webb, V. 1992. Afrikaans as probleem. In Webb (red.) 1992.

Webb, V. (red.). 1992. Afrikaans ná apartheid. Pretoria: Van Schaik.

Wela, V.P. 1995. Die rol van moedertaalversteuring in die Afrikaans van Zoeloesprekende leerlinge. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Zoeloeland.

 

Eindnotas

1 Hierdie artikel is gebaseer op die eerste skrywer se MA-verhandeling, “Alternatiewe funksies van Swartafrikaans” (Kriel 2015), wat onder haar nooiensvan en onder studieleiding van Jako Olivier voltooi is. Verder is hierdie artikel ook ’n opvolg van die artikel “Black Afrikaans: an alternative use” (Maritz 2016). In hierdie artikel, asook in Kriel (2015) word die linguistiese eienskappe van NSA aangeroer.

2 Vir die doeleindes van hierdie artikel word die term Afrikataal gebruik om na tale vanuit die Bantutaalgroep te verwys. Dit is nie die navorsers se doel om uitsluitsel te gee of Afrikaans ’n Afrikataal is of nie.

3 Die term word met sensitiwiteit gebruik, aangesien dit negatiewe konnotasies kan dra. Die term word vanuit sy linguistiese aard benader (Mesthrie 2002:4–5, 212).

4 Onderskeid word getref tussen “wit”, “swart” en “bruin” om diversiteit aan te dui (vgl. Le Cordeur 2011:759, voetnoot 1).

5 Keuse-antwoord dui op die antwoord wat die deelnemers vanuit ’n paar vasgestelde antwoordmoontlikhede, soos op die vraelys aangedui, gekies het.

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Napraatswartafrikaans: konteks en persepsies van die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans appeared first on LitNet.

Die ortografiese realisering van komposita met en afleidings van multiwoordeiename

0
0

Die ortografiese realisering van komposita met en afleidings van multiwoordeiename

Gerhard van Huyssteen, Sentrum vir Tekstegnologie (CTexT), Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

’n Multiwoordeienaam is ’n frasekonstruksie wat na ’n benoemde entiteit verwys en wat uit twee of meer ortografiese woorde bestaan; dié ortografiese woorde word deur spasies geskei en gewoonlik met hoofletters geskryf (uitgesonderd funksiewoorde soos lidwoorde, voorsetsels en partikels), byvoorbeeld Nelson Mandela en Atlantiese Oseaan. Daar is geen spesifieke normerende reëls in Afrikaans wat betref die skryfwyse van samestellings met en afleidings van multiwoordeiename nie. Skryf ’n mens byvoorbeeld Atlantiese Oseaan+verskynsel as Atlantiese Oseaanverskynsel, Atlantiese-Oseaanverskynsel of Atlantieseoseaanverskynsel; en Atlantiese Oseaan ADJZ as Atlantiese Oseanies of Atlantiese-Oseanies of Atlantieseoseanies?1

Die oogmerk van hierdie studie is om ’n beskrywing van die ortografiese realisering van hierdie twee konstruksies in Afrikaans te gee, met die oog daarop om te bepaal wat die keusemoontlikhede (Wallis, Bowie en Aarts 2012) is wat gebruikers vir die skryfwyses het, en watter keuses inderdaad uitgeoefen word. Die basiese navorsingsvraag is: Is daar ’n positiewe korrelasie tussen die ortografiese vorm van ’n multiwoordeienaam as sodanig en die ortografiese vorm daarvan in komposita daarmee of afleidings daarvan? Daar word van drie metodes gebruik gemaak in die ondersoek, naamlik ’n literatuurstudie, korpusondersoek en ’n meningspeiling onder taalpraktisyns.

Uit die kleinskaalse korpusondersoek en meningspeiling wat geloods is, blyk dit dat die ortografiese integriteit van multiwoordeiename oorwegend behoue bly in komposita daarmee en gesuffigeerde afleidings daarvan. Vier veranderlikes waaraan in toekomstige navorsing praktiese uitvoering gegee moet word, is geïdentifiseer, te wete die:

  • woordsoort van die resulterende woordvorm
  • voorkoms van die resulterende woordvorm in normerende bronne en woordeboeke
  • mate van vestiging van multiwoordeiename
  • verskil tussen geredigeerde tekste en ongeredigeerde tekste.

Trefwoorde: Afrikaans; Afrikaanse woordelys en spelreëls; frasekonstruksie; korpus; morfologie; multiwoordeienaam; ortografie

 

Abstract

The orthographic realisation of compounds with and derivations of multiword proper nouns

A multiword proper noun is a phrasal construction that refers to a named entity, and that consists of two or more orthographic words. These orthographic words are separated by spaces, and are usually written with capital letters (with the exception of function words like articles, prepositions and particles). Examples include Nelson Mandela (personal name consisting of first name and surname), J. Chris Coetzee (personal name consisting of initial, first name and surname), J.M. Coetzee (personal name consisting of two initials and surname), Van Heerden (surname); Sunday Times (publication name); Pacific Ocean (geographical name); Organisation of African Unity (organisation name); Concordia Pharmacy (business name); Old Norse (language name), etc. Such multiword proper nouns contrast, morphographemically speaking, with compound proper nouns such as Johannesburg (Johannes + burg), or Hewlett-Packard (Hewlett + Packard).

In Afrikaans, there are no specific normative rules for the orthographic realisation of derivations of and compounds with such multiword proper nouns. For example, should we write Atlantiese Oseaan + verskynsel (“Atlantic Ocean” + “phenomenon”) as Atlantiese Oseaanverskynsel, Atlantiese-Oseaanverskynsel or Atlantieseoseaanverskynsel; and Atlantiese Oseaan ADJZ (where ADJZ represents an adjective-forming suffix) as Atlantiese Oseanies of Atlantiese-Oseanies of Atlantieseoseanies?

The primary aim of this article is to present a description of the orthographic realisation of these two constructions in Afrikaans, with a view to investigating the orthographic choices that users have when writing these constructions, as well as the actual choices that they make. The basic research question is: Is there a positive correlation between the orthographic form of a bare proper noun, and the orthographic form of such a proper noun in derivations and compounds? The secondary aim is to identify variables that have an influence on the way these constructions are written in Afrikaans, so that these variables can be operationalised in future corpus studies.

Three different methods are used in the investigation: (1) a comprehensive literature study, with a specific focus on normative rules in the Afrikaanse Woordelys en Spelreëls (AWS) (“Afrikaans Word List and Spelling Rules” – the standard orthographic guide for Afrikaans); (2) a corpus study using three assumedly different corpus sources, viz. edited texts, semi-edited texts and unedited texts; and (3) a questionnaire sent to language practitioners to gauge their preferred way of writing these constructions.

From the literature review it transpires that there is no unambiguous, uniform set of writing rules in the AWS for the orthographic realisation of derivations of, or compounds with, multiword proper nouns. In fact, some of the rules or remarks in the AWS contradict one another regarding the possible ways of writing these constructions. A summary is provided of all the possibilities that the AWS affords theoretically, and illustrated with derivations of and compounds with Middellandse See (“Mediterranean Sea”).

For the purposes of the corpus study, the focus is specifically on the use of capital letters (i.e. are the capital letters of multiword proper nouns preserved in these constructions?), and the conjunctive vs disjunctive orthographical realisation of these constructions (i.e. are the white spaces in multiword proper nouns preserved in such constructions?). Within the framework of Wallis, Bowie and Aarts’s (2012) so-called “model of choice”, we can say that the potential choice space for derivations of and compounds with a two-part multiword proper noun consists of 72 options, i.e. a matrix of eight (2x2x2; two choices – upper vs lower case – in three positions), by nine (3x3; three choices – disjunctive, conjunctive or conjunctive with a hyphen – in two positions). From the usage-based data it emerges that the choice space actually consists of only 23 options; theoretically possible cases like *AtlantieseOseaanVerskynsel and *atlantieseoseaan-Verskynsel do not occur in the data at all.

From the corpus study it appears as if the orthographic integrity of multiword proper nouns is mostly preserved in these kinds of morphological constructions. This finding is confirmed by the results of the questionnaire that was sent to language practitioners. 76% of respondents indicated a clear choice for rules that would preserve the orthographic form of such multiword proper nouns in derivations and compounds, e.g. Middellandse Seegebied (“Mediterranean Sea area”), Konstitusionele Hofregter (“Constitutional Court judge”) and Derde Wêreldland (“Third World country”); and Nabye Oosterse (“Near Eastern”), Verre Oosterse (“Far Eastern”), Ou Testamenties (“Old Testament ADJZ”) and Derde Wêrelds (“Third World ADJZ”).

Four variables that could be operationalised in future research are identified, viz.:

  • part of speech of the resulting word form
  • institutionalisation of the resulting word form in normative literature and dictionaries
  • level of entrenchment of the multiword proper noun
  • the difference between edited and unedited texts.

The article concludes with a summary of all findings, and some recommendations for normative rules in an orthographic guide such as the AWS.

Keywords: Afrikaans; Afrikaanse Woordelys en Spelreëls; corpus; morphology; multiword orthography; phrasal construction; proper noun

 

1. Inleiding

Geen spesifieke normerende reëls wat betref die skryfwyse van komposita met en afleidings van multiwoordeiename bestaan in Afrikaans nie. Skryf ’n mens byvoorbeeld die kompositum Atlantiese Oseaan+verskynsel as Atlantiese Oseaan-verskynsel, Atlantiese Oseaanverskynsel of Atlantiese-Oseaanverskynsel? Hoe gemaak met die afleiding Atlantiese Oseaan ADJZ?1 Word dit Atlantiese Oseanies of Atlantiese-Oseanies? Die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls (Taalkommissie (samest.) 2009) (voorts AWS) verskaf in dié verband weinig gebruiksleiding aan eindgebruikers.

Die oogmerk van hierdie studie is om ’n beskrywing van die ortografiese realisering van hierdie twee konstruksies in Afrikaans te gee, met die oog daarop om te bepaal wat die keusemoontlikhede (Wallis, Bowie en Aarts 2012) is wat gebruikers vir die skryfwyses het, en watter keuses inderdaad uitgeoefen word.

Drie metodes word in hierdie navorsing gebruik:

  1. Literatuurondersoek. Taalkundige literatuur oor die ortografie en morfologie van multiwoordeiename, komposita, afleidings, samestellende komposita en samestellende afleidings sou lig kon werp op die verskillende skryfwysemoontlikhede en hoe dit sou inpas in die huidige ortografie van Afrikaans. Die doel van die literatuurondersoek is in wese om die aard en omvang van die keuseruimte te omskryf.
  2. Korpusondersoek. ’n Kleinskaalse korpusondersoek is gedoen, met die doel om te bepaal watter van die keuses in werklike taalgebruik deur taalgebruikers uitgeoefen word. Vir dié doeleindes is van veronderstelde geredigeerde, semigeredigeerde en ongeredigeerde korpusmateriaal gebruik gemaak.
  3. Meningspeiling. Die opinie van taalpraktisyns is in 2012 deur die Afrikaanse Taalkommissie (TK) van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ingewin om te bepaal hoe diesulkes intuïtief oor die saak dink. Die resultate van dié peiling is vir hierdie artikel beskikbaar gestel en word betrek om ’n gebruikersgebaseerde perspektief te bied.

Gegewe bostaande metodes is hierdie navorsing gebruiks- en gebruikersgebaseerd en dusdanig toepaslik deskriptief. Aangesien die korpusondersoek van beperkte omvang is, kan dit nie aanspraak op volledigheid maak nie. Dit bied egter wel die geleentheid om veranderlikes te identifiseer waaraan in verdere navorsing praktiese uitvoering gegee kan word.

In afdeling 2 word die literatuurondersoek bespreek, waarna die korpusondersoek (afdeling 3) en meningspeiling (afdeling 4) bespreek word. Die artikel sluit af met ’n uitvoerige bespreking oor die voorgestelde reëls en die implikasies wat dit op ander, bestaande reëls in die AWS sou hê.

 

2. Literatuurondersoek

Die eerste oogmerk van die literatuurondersoek is om die konsep multiwoordeiename beter te verstaan. Om hierdie doel te bereik, word daar in afdeling 2.1 gekyk na die aard van eiename en multiwoordeenhede, en in afdeling 2.2 word aandag geskenk aan komposita, afleidings, samestellende komposita en samestellende afleidings en spesifiek hoe die algemene skryfwyse hiervan die skryfwyse van komposita met en afleidings van multiwoordeiename sou raak.

2.1 Multiwoordeiename

’n Eienaam is ’n leksikale eenheid (d.i. woord of woorde) wat na ’n benoemde entiteit verwys en as sodanig as ’n onomastiese eenheid/woord (Kirk 2006; McArthur 1992) optree. Eiename sluit in “vanne, voorname (dit sluit vanne in wat as voorname optree), byname, toename (dit wil sê name wat ’n beskrywende element bygevoeg kry), name van bevolkingsgroepe, taalbenamings, geografiese name, straatname, geologiese tydperke, maand- en dagname, name vir geskiedkundige gebeurtenisse, ensovoorts” (AWS 2009:46; sien ook figuur 2).

Puttkammer (2005:25) definieer ’n benoemde entiteit soos volg:

’n Benoemde entiteit is ’n aansyn wat binne die konseptuele ruimte aan ’n enkele instansiëring veranker word deur middel van konvensie, ’n geïnstitusionaliseerde proses of outoriteit, en waarvan die skryfwyse óf wetlik, óf deur een of ander outoriteit bepaal word.

Uit dié definisie is drie aspekte veral belangrik:

  • ’n Aansyn (d.i. ’n “thing” in die terminologie van die kognitiewe grammatika) is “enigiets wat beskou kan word of na verwys kan word, soos byvoorbeeld konkrete dinge, verhoudings, plekke, punte op ’n skaal, sensasies, interkonneksies, waardes, ensovoorts” (Puttkammer 2005:22).
  • In die geval van benoemde entiteite is die aansyn ’n enkele, unieke instansiëring(sien ook AWS 2009:559). Die leksikale eenheid Verenigde Nasies is ’n multiwoordeenheid wat na een spesifieke instansiëring verwys – die organisasie waarvan die hoofkantoor in New York is. Daarteenoor kan die woordgroep verenigde nasies na verskeie instansiërings verwys, soos byvoorbeeld by groot rockkonserte, of nasies wat verenig is oor ’n bepaalde politieke kwessie. Hierdie beskouing sluit aan by Lehrer (2006:140) se beskouing dat ’n eienaam aan ’n spesifieke individu of groep gegee word wat “belangrik” en identifiseerbaar” is.
  • Benoemde verwys na die proses waardeur ’n entiteit veranker word, hetsy deur ’n naamgewingsritueel (soos in die geval van persoonsname, byvoorbeeld tydens ’n doop), ’n outoritêre instelling (soos in die geval van plekname wat in Suid-Afrika deur pleknaamkomitees bereël word), ’n registrasieproses (soos in die geval van besigheids- en produkname, asook webadresse en e-pos-adresse), of konvensie (soos by titels, waar konvensie byvoorbeeld dikteer dat ’n universiteitsdosent wat op ’n bepaalde posvlak aangestel is, normaalweg as Professor aangespreek word) (Puttkammer 2005:22). Hanks (2006:134) sluit hierby aan as hy daarop wys dat die gee en gebruik van eiename die manier is waarop sprekers unieke sake identifiseer en dit dan deur taal veranker aan die fisiese en konseptuele ruimte waarin hulle lewe.

So gesien kan ons dus sê dat ’n eienaam ’n konstruksie (d.i. ’n vorm-betekenis-paar) is wat na ’n konseptuele aansyn verwys. ’n Eienaam soos Mahikeng verwys dus konseptueel na ’n aansyn (’n plek in die fisiese ruimte by 25°51'S 25°38'E) wat uniek is (daar is nie ’n ander plek in die wêreld met dieselfde naam nie) en waarvan die naam in Februarie 2010 deur die minister van die Departement Kuns en Kultuur goedgekeur is. In figuur 1 word die vorm-betekenis-paar [MAHIKENG/Mahikeng] visueel voorgestel: die boonste blokkie beeld die eienaam op die konseptuele pool (oftewel semantiese pool) uit, terwyl die onderste blokkie die vorm op die realiseringspool (oftewel fonologiese pool) verteenwoordig. Die ortografiese vorm Mahikeng of fonetiese vorm [mɑɦikɛŋ] word gekoppel aan ’n unieke aansyn (aangedui met die sirkel met die dik lyn) wat in die ruimtedomein veranker is (aangedui met die G, vir “grounding”).

figuur-1

Figuur 1. [MAHIKENG/Mahikeng] as simboliese eenheid

Met betrekking tot die unieke instansiërings waarna eiename verwys, moet daarop gelet word dat verskeie aansyne dieselfde naam kan hê; dit is normale homonimiese en polisemiese verhoudinge tussen leksikale items. Die dorpie Johannesburg in Kalifornië is byvoorbeeld genoem na die stad Johannesburg in Suid-Afrika, en dié twee plekname staan dus in ’n polisemiese verhouding. As twee onverwante persone Susan heet, staan dié twee voorname in ’n homonimiese verhouding.

Die semantiese kategorisering van eiename (d.i. karakterisering op die semantiese pool) is die onderwerp van omvattende navorsing in veral die rekenaarlinguistiek. Bergman (2016) toon aan dat benoemde-entiteit-herkenning eintlik na regte afgeskop het by die 1995- en 1997-Message Understanding Conference (MUC), met die taak om persoons-, plek- en organisasiename te herken. Oor die afgelope 20 jaar het die aantal kategorieë logaritmies meer geword: die DBpedia-ontologie (Bizer e.a. 2009) bevat byvoorbeeld meer as 700 eindnodes. Die hoëvlak semantiese kategorieë in figuur 2 is gebaseer op die Prolex-tipologie (Maurel 2008; Krstev e.a. 2005; Vitas e.a. 2007), met eie aanpassings uit die werk van onder andere Desmet en Hoste (2014), Gillick e.a. (2014), Ling en Weld (2012), Sekine e.a. (2002) en Sekine (2010).

Figuur 2. Hoëvlakkarakterisering van die konseptuele pool (met multiwoordeienaamvoorbeelde)

Op die realiseringspool kan eiename in terme van woordvormingsprosesse en die ortografiese realiserings daarvan gekarakteriseer word. In figuur 3 word die prototipiese prosesse met verteenwoordigende voorbeelde aangedui.

Figuur 3. Hoëvlakkarakterisering van die realiseringspool (met prototipiese voorbeelde)

Multiwoordeiename is eiename wat uit minstens twee dele bestaan wat deur middel van ’n spasie geskei word. Voorbeelde is:

(1) Nelson Mandela (persoonsnaam bestaande uit voornaam en van);
J. Chris Coetzee (persoonsnaam bestaande uit voorletter, voornaam en van);
T.T. Cloete (persoonsnaam bestaande uit voorletters en van)
Van Heerden (van)
Die Burger (publikasienaam)
Stille Oseaan (geografiese eienaam)
Organisasie vir Afrika-eenheid (organisasienaam)
Concordia Apteek (besigheidsnaam)
Ou Noors (taalnaam).

As sodanig word multiwoordeiename gesien as frasekonstruksies, d.i. “units that are functionally identical to complex words, but do not form one grammatical word, but two [or more]” (Booij 2002; my byvoeging). Ofskoon Booij nie aandui wat hy in dié konteks met “grammatical word” bedoel nie, is ek van mening dat die definisie eerder na “orthographic word” moet verwys, d.i. “a written sequence which has a white space at each end but no white space in the middle” (Trask 2004); dit is in ieder geval die bedoeling wat relevant is binne die konteks van hierdie artikel.

Lehrer (2006:143) wys daarop dat byvoeglike naamwoorde (insluitende telwoorde wat as byvoeglike naamwoorde funksioneer) en soortname gekombineer kan word om na “belangrike” en “identifiseerbare” sake te verwys: Dooie See bestaan uit ’n byvoeglike naamwoord (dooie) en soortnaam (see), maar gesamentlik vorm dit ’n eienaam wat na ’n unieke saak verwys. Dieselfde geld ook gevalle soos Nabye Ooste, Verre Ooste, Stille Oseaan, Persiese Golf en Derde Wêreld. In navolging van Hanks (2006:134) kan dié voorbeelde dus gesien word as multiwoordeenhede en nie as woordgroepe nie.

Gralinski e.a. (2010:2; sien ook Gouws 1989:97; Louw 2006:97) karakteriseer multiwoordeenhede soos volg:

Multi-word units (MWU) are linguistic objects placed between morphology and syntax: their general syntactic behavior makes them similar to free phrases, while some of their idiosyncratic (notably from the morphological point of view) properties call for a lexicalized approach in which they are treated as units of description. Moreover, MWUs, which encompass such classes as compounds, complex terms, multi-word named entities, etc., often have unique and constant references, thus they are seen as semantically rich objects […].

Ofskoon sommige skrywers woordgroep en multiwoordeenheid as sinonieme sien (De Haas en Trommelen 1993:3; AWS 2009:576), verduidelik Philip (2005) dat ’n multiwoordeenheid anders as normale kombinasies van woorde is, aangesien die multiwoordeenheid nie soos woordgroepe in komponente opgebreek kan word nie. Daar kan met ander woorde nie ander woorde tussen die dele van die multiwoordeenheid gevoeg word nie (vgl. *Dooie, kalm See), en die multiwoordeenheid is ook nie omstelbaar nie (*die See is Dood). ’n Multiwoordeenheid is dus ’n spesifieke soort woordgroep, naamlik ’n frasekonstruksie (sien figuur 3).

Multiwoordeiename word onderskei van saamgestelde eiename (d.i. komposita) wat ook uit minstens twee dele bestaan, maar wat vas, of met ’n koppelteken vas geskryf word. Voorbeelde sluit in:

(2) Olifantsfontein (pleknaam, bestaande uit olifant+s+fontein)
Oranjerivier (riviernaam, bestaande uit oranje+rivier)
Spektrumdrukkers (besigheidsnaam, bestaande uit spektrum+drukkers)
Standaardafrikaans (taalbenaming, bestaande uit standaard+Afrikaans).

(3) Pieter-Willem (voornaam)
Coetzee-Van Rooy (van)
Pretoria-Oos (geografiese eienaam)
Coca-Cola (merknaam)
Noordwes-Universiteit (besigheidsnaam)
Nieu-Afrikaans (taalnaam).

Oorkoepelend kan multiwoordeiename en saamgestelde eiename meerledige eiename genoem word, d.i. eiename wat gevorm word deur twee of meer woorde of woorddele te kombineer. Meerledige eiename staan teenoor ongelede eiename soos Durban (pleknaam), Botha (van), Beeld (publikasienaam) en Tamil (taalnaam).

Met betrekking tot die ortografiese realisering van eiename is veral twee aspekte belangrik, te wete hooflettergebruik en los-/vasskryfwyse (aangedui in figuur 3). Die belangrikste hoofstukke in die AWS in dié verband is hoofstuk 9 (“Hoofletters”), 12 (“Koppeltekens”) en 14 (“Skryfwyse – los en vas”). Met betrekking tot multiwoordeiename is die reëls in tabel 1 tersaaklik; die reëls word nie herhaal of bespreek nie, maar enkele verteenwoordigende voorbeelde uit die AWS (sonder aanduiding van moontlike wisselvorme) word verskaf.

Tabel 1. Ortografiese realisering van multiwoordeiename (AWS)

Verwysing
(Reëlnommer)
Voorbeelde Opmerkings
9.8 Loxodonta africana; Brassica oleracea var. acephala  
9.9 Tweede Wêreldoorlog; Alexander die Grote; Kommissie vir Waarheid en Versoening  
9.13 Nabye Ooste; Persiese Golf; Stille Oseaan  
9.15 5de Laan; 26e Straat Identies aan 14.35; sien ook 14.34
12.33 Dooie See; Verenigde Arabiese Emirate; Verre Wes-Rand; Groter Kaapstad Word hier meerledige geografiese name genoem
Oriëntasie voor 14.6 die President Steyn-goudmyn; die Victoria & Albert-waterkant  
14.6 Bloemfontein Museum; Hertzog Prys; Nelspruit Hospitaal; Pasella Drukkers; Arcadia Straat; Bloemfonteinse Museum; Kaapse Klopse; Randse Afrikaanse Universiteit  
14.16.a Laat Latyn; Wit Russies; Ou Noors Sien ook 14.23.a en 14.23.b
14.23 Kaapse Afrikaans; Moderne Grieks; Nuwe Hoogduits  
14.23.a Laat Latyn; Wit Russies; Ou Noors Dieselfde as 14.16.a
14.24 Derde Wêreld; Ou Testament Word hier as woordgroepe beskou
14.34 Derde Straat; Vyfde Laan; Drie-en-twintigste Straat Sien ook 9.15 en 14.35
14.35 5de Laan; 26e Straat Identies aan 9.15; sien ook 14.34
14.37 Drie Susters; Twee Riviere; Veertien Strome Staan teenoor 14.38 se Driefontein of Vyfhoek

Samevattend kan ons dus sê dat ’n multiwoordeienaam ’n frasekonstruksie is wat na ’n benoemde entiteit verwys en wat uit twee of meer ortografiese woorde bestaan; dié ortografiese woorde word deur spasies geskei en gewoonlik met hoofletters geskryf (uitgesonderd funksiewoorde soos lidwoorde, voorsetsels en partikels). Multiwoordeiename staan aan die een kant ortografies teenoor saamgestelde eiename (wat vas of met koppeltekens vas geskryf word), en aan die ander kant semanties en ortografies teenoor woordgroepe (wat nie na benoemde entiteite verwys nie en nie met hoofletters geskryf word nie).

2.2 Komposita, samestellende komposita, afleidings en samestellende afleidings

Vir doeleindes van hierdie artikel is dit nodig om te ondersoek hoe woordgroepe aan die een kant en eiename aan die ander kant ortografies gerealiseer word in komposita en afleidings. Die begrippe samestellende komposita (ook bekend as samestellende samestellings) en samestellende afleiding kom dus ook aan bod.

2.2.1 Met woordgroepe as komponente

Wanneer woordgroepe as linkerlid in komposita voorkom, is daar drie reëls in die AWS wat die skryfwyse (ortografiese realisering) daarvan bepaal, naamlik reëls 12.4, 12.21 en 14.26. Vergelyk die eerste drie rye van tabel 2 vir ’n opsomming.

Tabel 2. Ortografiese realisering van komposita met en afleidings van woordgroepe (AWS)

Verwysing
(Reëlnommer)
Voorbeelde Opmerkings
12.4 ad hoc-komitee
pro Deo-advokaat
ex post facto-goedkeuring
M.b.t. ’n woordgroep van vreemde herkoms wat linkerlid is
12.21 dag vir dag > dag-vir-dagroetine
laat maar loop > laat-maar-loophouding
hand om die nek > hand-om-die-nekhek
kry my baie jammer > kry-my-baie-jammergesig [my voorbeeld]
M.b.t. ’n woordgroep van drie of meer woorde wat linkerlid is (woordgroepkompositum)
14.26 breë rand > breërandhoed
lang been > langbeenspinnekop
twintig liter > twintigliterhouer
vyf jaar > vyfjaarplan
M.b.t. ’n woordgroep wat bestaan uit adjektief/telwoord + naamwoord, wat verbind met ’n naamwoord (samestellende kompositum)
12.23 heen en weer > heen-en-weertjie
traak my nie > traak-my-nieagtig
oor en weer praat > oor-en-weer-pratery
laag by die grond > laag-by-die-gronds
“Indien ’n woordgroep met ’n agtervoegsel verbind, word koppeltekens tussen al die ander woorddele geplaas, maar nie voor die agtervoegsel nie.” (AWS 2009:88)
14.25 alleen loop > alleenloper
binne aar > binneaars
tien dele > tiendelig
vyf jaar > vyfjaarliks
in diens neem > indiensneming
ten toon stel > tentoonstelling
ter tafel lê > tertafellegging
“Afleidings wat uit woordgroepe, met inbegrip van woordgroep­werkwoorde, gevorm word (samestellende afleiding), word vas geskryf.” (AWS 2009:128)

Die AWS verwys na die gevalle by reël 12.21 as woordgroepsamestellings, terwyl die gevalle in 14.26 samestellende samestellings genoem word. Sonder dat dit in die AWS geëkspliseer word, lyk dit asof die verskil tussen dié twee konstruksies is dat 14.26 geld as die woordgroep uit slegs twee dele bestaan (adjektief/telwoord + naamwoord), terwyl 12.21 geld as die woordgroep uit drie of meer dele bestaan. Die belangrikste verskil tussen 12.4 en die ander twee reëls is dat die ortografiese integriteit van die woordgroep behoue bly wanneer só ’n woordgroep ’n leenwoordgroep (bv. ad hoc; pro Deo; ex post facto) is.

Hieruit volg dat daar drie prototipiese skryfwyses vir samestellings met woordgroepe is; as ons vir die oomblik veronderstel dat Nuwe Testament en Departement Kuns en Kultuur gewone woordgroepe is, dan sou daar hiervolgens drie moontlike skryfwyses wees:

(4) Reël 12.4: Nuwe Testamentboek en Departement Kuns en Kultuurbeleid

(5) Reël 12.21: Departement-Kuns-en-Kultuurbeleid (geld nie Nuwe Testament nie, aangesien dit uit minder as drie dele bestaan)

(6) Reël 14.26: Nuwetestamentboek (geld nie Departement Kuns en Kultuur nie, aangesien dit uit meer as twee dele bestaan).

Wanneer woordgroepe as basis dien vir afleidings, is daar in die AWS twee toepaslike reëls wat die ortografiese realisering daarvan bepaal, te wete reël 12.23 en reël 14.25. Vergelyk die onderste twee reëls van tabel 2 vir ’n opsomming.

Die AWS maak geen eksplisiete onderskeid tussen dié twee reëls nie: dit is volkome onduidelik wanneer watter een van die reëls sou geld wanneer ’n woordgroep as basis vir afleiding dien. Na analogie van reël 12.21 (sien (4) hier bo) sou ’n mens geneig wees om te dink dat reël 12.23 ook geld vir woordgroepe wat uit drie of meer woorde bestaan, maar voorbeelde soos indiensneming (< in diens neem) en tentoonstelling (< ten toon stel) repudieer so ’n aanname. Verdere oorweging van hierdie en ander diskordansies in die AWS2 val buite die bestek van hierdie artikel.

Op sterkte van dié twee reëls sou ons dus ook kon sê dat daar twee moontlike skryfwyses vir afleidings met Nuwe Testament en Departement Kuns en Kultuur is (as ons vir doeleindes van die argument beide as gewone woordgroepe aanvaar):

(7) Reël 12.23: Nuwe-Testamentikus en Departement-Kuns-en-Kultuuragtig

(8) Reël 14.25: Nuwetestamentikus en Departementkunsenkultuuragtig

In die vyf bogenoemde reëls word daar slegs op twee plekke multiwoordeiename as voorbeelde aangebied, te wete by:

(9) Reël 14.25: Derde Wêreld > Derdewêrelds; Ou Testament > Ou-Testamenties (Dit is onduidelik waarom Derdewêrelds vas geskryf word, maar Ou-Testamenties met ’n koppelteken vas geskryf word.)

(10) Reël 14.26: Derde Wêreld > Derdewêreldlande; sewende dag > Sewendedagadventis

Hiermee impliseer die samestellers van die AWS dat multiwoordeiename ook gesien moet word as woordgroepe en dus beskikbaar is vir die prosesse van samestellende samestelling en samestellende afleiding; dit is dus potensieel moontlik dat die ander genoemde reëls ook op multiwoordeiename van toepassing sou kon wees.

2.2.2 Met multiwoordeiename as komponente

In die AWS is talle reëls wat handel oor die ortografiese realisering van komposita met en afleidings van eiename; ’n opsomming hiervan verskyn in Tabel 3. Aangesien die AWS nie formeel erkenning gee aan die kategorie “multiwoordeienaam” nie, word voorbeelde in dié tabel ingesluit waar multiwoordeiename wel as voorbeelde aangedui word. Sulke voorbeelde word in vetdruk aangedui. Die eerste vier rye van die tabel het betrekking op komposita, terwyl die res oor afleidings handel; die laaste twee rye het spesifiek betrekking op verbaliserings.

Tabel 3. Ortografiese realisering van komposita met en afleidings van (multiwoord)eiename (AWS)

Verwysing
(Reëlnommer)
Voorbeelde Opmerkings
9.7.b pietretiefbroodboom; teenoor uitsonderings soos Geoffroy se saalneusvlermuis; Moses-se-kierie; Major Mitchell-kaketoe; Père David-hert; Prins van Wallisheide Het betrekking op gewone name van plante en diere
14.7 Mercedes-Benztoerbus; Nissanonderdele Geen melding word van multiwoordeiename gemaak nie; ook geen kruisverwysing na 14.26 nie
14.26 Derde Wêreld > Derdewêreldland
sewende dag > Sewendedagadventis
Geen verwysing na 14.7 nie
14.26.d Demokratiese Partykandidaat; Historiese Monumentekommissie; Middellandse Seegebied; Nasionale Vrouemonumentkommissie; Tweede Konsiliebesluit Word as uitsonderings beskou wat a.g.v. tradisie los geskryf word
9.12 anti-Engels; pro-Afrikaans Het betrekking op afleidings van taalbenamings met prefikse van Klassieke oorsprong
9.19 Dantesk of dantesk; Hertzogiet of hertzogiet Uitgesonderd geografiese eiename en taalbenamings
9.20 Hellenis of hellenis; Germanisme of germanisme; Neerlandistiek of neerlandistiek; Anglisisties of anglisisties Het betrekking op afleidings met is, isme, istiek of isties
9.21 Gautenger; KwaZulu-Nataller; Anglo-Amerikaans Het betrekking op geografiese eiename en taalbenamings, uitgesonderd afleidings met is, isme, istiek of isties
9.22 onafrikaans; onbybels; onskandinawies Het betrekking op bestaande afleidings wat deur on geprefigeer word. Staan in kontras met 9.12, 12.13 en 12.28
12.13 pan-Amerikanisme Hoofletterwoord behou as woorddeel hoofletter ná ’n koppelteken; staan in kontras met 9.22
12.28 eks-Blou Bul; nie-Suid-Afrikaans; non-Calvinisme; oud-Tukkie eks , nie , non en oud behou eiename hoofletters
12.33.c Groter-Kaapstadse; Nabye-Oosterse; Verre-Oosterse; Verre-Wes-Randse Word eksplisiet afleidings van meerledige geografiese name genoem; sien ook 14.25
12.34.b Jan Kempdorper; Noordsese; Piet Retiefse In direkte kontras met 12.33.c/14.25
14.16.b Ou Noors maar Ou-Noorse woord;
Nuwe Nederlands maar Nuwe-Nederlandse vorm
14.25 word as rede verskaf
14.23.b Ou Noors maar Ou-Noorse woord;
Nuwe Nederlands maar Nuwe-Nederlandse vorm
14.25 word as rede verskaf
14.25 Derde Wêreld > Derdewêrelds
Ou Testament > Ou-Testamenties
Volgens 12.33.c geld dié reël ook Groter-Kaapstadse; Nabye-Oosterse
14.25.d New York > New Yorkse
Sri Lanka > Sri Lankaan
Nova Scotia > Nova Scotiaan
“Wanneer ’n eienaam uit twee los geskrewe dele bestaan, word die skryfwyse in afleidings daarvan gehandhaaf …” (AWS 2009:129)
9.23 amerikaniseer; verafrikaans; ontengels Het betrekking op verbaliserings
9.24 geamerikaniseerde; verafrikaanste; ontengelsing [my voorbeeld]; afrikanisasie Het betrekking op verdere afleidings op basis van geverbaliseerde vorm

Uit dié opsomming kan ’n aantal algemene opmerkings met betrekking tot komposita gemaak word:

  • Behou ortografiese integriteit: In sommige gevalle word die ortografiese integriteit van multiwoordeiename in komposita behou, byvoorbeeld die uitsonderings by reël 9.7.b (Prins van Wallisheide), die oriëntasie voor 14.6 (die President Steyn-goudmyn; sien tabel 1) en die “tradisionele gevalle” by 14.26.d (Middellandse Seegebied). Ofskoon geen voorbeelde met multiwoordeiename by 14.7 ingesluit is nie, is daar geen rede om te glo dat die bedoeling daar anders sou wees as om die ortografiese integriteit van die eienaam te behou nie (vergelyk byvoorbeeld Mercedes-Benztoerbus).
  • Behou aanvangshoofletter, maar skryf vas: Ingevolge reël 14.26 blyk die verstekskryfwyse vir multiwoordeiename wat uit ’n adjektief/telwoord en naamwoord bestaan (Derde Wêreld) en wat dan met ’n naamwoord verbind, vas en met ’n hoofletter te wees (Derdewêreldland).
  • Met kleinletter, vas: Ingevolge reël 9.7 word multiwoordeiename wat in algemene plant- en diername voorkom, vas en met ’n kleinletter geskryf (pietretiefbroodboom).

Insgelyks merk ’n mens met betrekking tot afleidings die volgende op:

  • Behou ortografiese integriteit: Die enigste eksplisiete vermelding van die skryfwyse van afleidings met multiwoordeiename is in 14.25.d (New Yorkse), terwyl voorbeelde in 12.28 (eks-Blou Bul) en 12.34.b (Jan Kempdorper) dieselfde skryfwyse suggereer. Hierdie beginsel word ook deurgaans in die lys met buitelandse geografiese eiename en hulle afleidings (AWS 2009:522-545) gehandhaaf; vergelyk onder andere:

(11) Ho Tsji Minhstad – Ho Tsji Minhstadse kultuur – Ho Tsji Minhstadter

(12) Port Said – Port Saidse kultuur – Port Saider

(13) Maagde-eilande – Maagde-eilandse kultuur – Maagde-eilander

(14) Nieu-Delhi – Nieu-Delhiese kultuur – Nieu-Delhiër.

Let egter daarop dat talle multiwoord buitelandse geografiese eiename nie beskikbaar is vir afleiding nie, maar dat daar eerder van omskrywing gebruik gemaak moet word, byvoorbeeld:

(15) Las Palmas – kultuur van Las Palmas – inwoner van Las Palmas

(16) Port-au-Prince – kultuur van Port-au-Prince – inwoner van Port-au-Prince.

Insgelyks ondergaan ’n groot aantal van sulke multiwoordeiename inkorting tydens afleiding, byvoorbeeld:

(17) Verenigde State van Amerika – Amerikaanse – Amerikaner

(18) Groot-Brittanje – Britse – Brit.

  • Behou hoofletters, maar skryf dele met koppelteken vas: In 12.33.c word voorbeelde soos Groter Kaapstad en Verre Ooste as meerledige eiename beskryf, en die skryfwyse van afleidings met sulke eiename word aangedui as Groter-Kaapstadse en Verre-Oosterse. Die voorbeelde by 14.16.b en 14.23.b (Ou-Noorse woorde) ondersteun dié skryfwyse en verwys na reël 14.25 (Ou-Testamenties); dáár staan Derdewêrelds as voorbeeld wel in teenstelling met hierdie skryfwyse, net soos wat eks-Blou Bul in 12.28 nie hierdie patroon ondersteun nie.
  • Behou hoofletters: Ook in die geval van prefigering behou eiename hulle hoofletters, soos bereël word in reël 12.13 (pan-Amerikanisme); geen voorbeelde van multiwoordeiename word egter verskaf nie. Hierdie skryfwyse word ondersteun deur 9.12 (pro-Afrikaans) en 12.28 (eks-Blou Bul), asook 9.21 met betrekking tot geografiese eiename en taalname (Anglo-Amerikaans). Daar blyk egter twee uitsonderings hierop te wees, naamlik prefigering met on , wat altyd met ’n kleinletter geskryf word (reël 9.22, byvoorbeeld onafrikaans), asook hoof-/kleinletterwisselvorme in afleidings met is, isme, istiek en isties (reël 9.20, byvoorbeeld Anglisisties of anglisisties). In geen van dié twee reëls word voorbeelde van saamgestelde of multiwoordeiename aangebied nie, maar die implikasie is dat ’n mens ?onnew yorks/onnew-yorks/onnewyorks moet skryf, en dat ?New Yorkisme/New-Yorkisme/Newyorkisme én ?new yorkisme/new-yorkisme/newyorkisme aanvaarbaar is.3
  • Wisseling tussen hoof- en kleinletters: Ingevolge reël 9.19 word afleidings van eiename – uitgesonderd geografiese eiename en taalbenamings – met hoof- of kleinletters geskryf: Dantesk of dantesk. Geen voorbeelde van multiwoordeiename word ingesluit nie, maar dit impliseer wel dat Tweede Wêreldoorlogse/Tweede-Wêreldoorlogse/Tweedewêreldoorlogse én ?tweede wêreldoorlogse/tweede-wêreldoorlogse/tweedewêreldoorlogse korrek sou kon wees. Die skryfwyse met ’n koppelteken word in die woordelysgedeelte van die AWS bevestig met die opname van nuwe-testamenties, nuwe-testamentikus, ou-testamenties en ou-testamentikus; die reëlverwysing by hierdie inskrywings impliseer dat die hooflettervorme ook korrek is (byvoorbeeld Nuwe-Testamenties). Soos hier bo aangetoon, geld dieselfde wisseling enige afleidings met is, isme, istiek en isties (reël 9.20).
  • Slegs met kleinletters: Soos hier bo aangedui, bepaal reël 9.22 dat afleiding met on altyd met ’n kleinletter geskryf word (onafrikaans). Ook verbaliserings word ingevolge reël 9.23 slegs met kleinletters geskryf, byvoorbeeld amerikaniseer en verafrikaans. Dit geld ook verdere afleidings van sulke geverbaliseerde vorme, byvoorbeeld geamerikaniseerde en verafrikaanste (sien reël 9.24). Geen melding word gemaak of voorbeelde verskaf van saamgestelde eiename wat met ’n koppelteken vas geskryf word nie, maar die afleiding wat gemaak kan word, is dat ’n mens ?suid-afrikaniseer/suidafrikaniseer sal moet skryf. Ook multiwoordeiename kom nie ter sprake nie, en ’n mens moet dus aflei dat ons ?new yorkifiseer/new-yorkifiseer/newyorkifiseer moet skryf.4

Uit hierdie bespreking blyk dit dat daar geen eenduidige reëls in die AWS vir die ortografiese realisering van komposita met en afleidings van multiwoordeiename is nie, terwyl sommige reëls of opmerkings mekaar selfs weerspreek.

In tabel 4 word ’n opsomming gegee van potensiële (teoreties moontlike) skryfwyses van komposita met en afleidings van Middellandse See (en New York met betrekking tot verbalisering deur middel van suffigering). Gevalle waarvan dit onwaarskynlik is dat hulle sal voorkom (aangesien daar nie in die AWS voorbeelde of spesifieke reëls is wat dié skryfwyse ondersteun nie), word in grys gemerk. Let daarop dat daar ook in beginsel geen reël is wat *middellandseseegebied ondersteun nie; dié skryfwyse sou wel moontlik wees in die geval van gewone benamings van plante en diere, argumentsonthalwe ?middellandseseevlassaad, of ?middellandseseemeeu (in Afrikaans bekend as die swartkopmeeu).

Hierdie moontlikhede is egter lank nie die enigste moontlikhede wat tot die skrywer se beskikking is nie. In die hieropvolgende korpusondersoek word aandag gegee aan alle moontlike opsies waaruit ’n skrywer sou kon kies.

Tabel 4. Moontlike en waarskynlike skryfwyses

  Behou hoofletters Slegs beginhoofletter Beginkleinletter
  Komposita
Los Middellandse Seegebied Middellandse seegebied middellandse seegebied
Koppelteken vas Middellandse-Seegebied Middellandse-seegebied middellandse-seegebied
Vas MiddellandseSeegebied Middellandseseegebied *middellandseseegebied
  Afleiding: adjektivering (attributiewe posisie) (suffigering)
Los Middellandse Sese Middellandse sese middellandse sese
Koppelteken vas Middellandse-Sese Middellandse-sese middellandse-sese
Vas MiddellandseSese Middellandsesese middellandsesese
  Afleiding: adjektivering (attributiewe posisie) (prefigering)
Los anti-Middellandse Sese anti-Middellandse sese antimiddellandse sese
Koppelteken vas anti-Middellandse-Sese anti-Middellandse-sese antimiddellandse-sese
Vas anti-MiddellandseSese anti-Middellandsesese antimiddellandsesese
  Afleiding: verbalisering (prefigering)
Los ver-Middellandse See ver-Middellandse see vermiddellandse see
Koppelteken vas ver-Middellandse-See ver-Middellandse-see vermiddellandse-see
Vas ver-MiddellandseSee ver-Middellandsesee vermiddellandsesee
  Afleiding: verbalisering (suffigering)
Los New Yorkifiseer New yorkifiseer new yorkifiseer
Koppelteken vas New-Yorkifiseer New-yorkifiseer new-yorkifiseer
Vas NewYorkifiseer Newyorkifiseer newyorkifiseer

Ingevolge reël 14.7 in die AWS sou Middellandse Seegebied en Middellandse See-gebied aanvaarbare wisselvorme wees.

 

3. Korpusondersoek

3.1 Formulering van ondersoek

3.1.1 Doel en navorsingsvraag

Ten einde die realisering van ortografiese vorme in werklike taalgebruik te ondersoek, is ’n beperkte, verkennende korpusondersoek onderneem. Die basiese navorsingsvraag is: Word die ortografiese integriteit van multiwoordeiename behou in komposita met en afleidings van sulke multiwoordeiename in korpusdata? Oftewel: Is daar ’n positiewe korrelasie tussen die ortografiese vorm van ’n multiwoordeienaam en die ortografiese vorm van die multiwoordeienaam in komposita daarmee of afleidings daarvan?

Die enigste twee aspekte wat aandag geniet het, is:

  1. Hooflettergebruik: Word die hoofletters van multiwoordeiename behou in komposita daarmee en geadjektiveerde vorme daarvan?
  2. Los-/vasskryfwyse: Word die spasies in multiwoordeiename behou in komposita daarmee en geadjektiveerde vorme daarvan?

Vir hierdie beperkte ondersoek word slegs aan tweeledige multiwoordeiename aandag gegee (gevalle soos Departement Kuns en Kultuur word dus nie ondersoek nie), nominale samestellings met slegs een komponent (komplekse gevalle soos ?anti-Verenigde State van Amerika-sentimente word nie ingesluit nie), en gesuffigeerde adjektiverings (verbaliserings soos ?New Yorkifiseer word buite rekening gelaat, soos ook gevalle met prefikse, soos ?anti-Middellandse Sese).

Hierdie voorlopige ondersoek het ook ten doel om moontlike veranderlikes te identifiseer waaraan in ’n meer uitgebreide korpusondersoek praktiese uitvoering gegee kan word.

3.1.2 Hipoteses en veranderlikes

Geen formele hipoteses wat statisties bewys moes word, is gestel nie. Die doel van die korpusondersoek was slegs om te bepaal watter realiserings in ’n beperkte aantal gevalle die meeste voorkom, en om uit dié frekwensietellings kategoriale afleidings te maak. Deurdat van verskillende tipes korpusmateriaal gebruik gemaak is, is die enigste onafhanklike veranderlike wat indirek verreken word, die potensiële invloed van teksredigering op skryfwyses.

3.2 Operasionalisering van ondersoek

3.2.1 Korpusse

Soektogte is in drie verskillende soorte korpusse op drie platforms gedoen (in die week van 10–17 Junie 2016):

  • Virtuele Instituut vir Afrikaans (VivA) se Korpusportaal: geredigeerde tekste. Deur van die aanlyn WhiteLab-platform gebruik te maak, kan kragtige soektogte in sewe verskillende korpusse (~85 450 000 woorde) gedoen word (sien tabel 5). Die meerderheid tekste in dié korpusse is afkomstig van bronne wat waarskynlik aan een of ander proses van teksredigering onderworpe was.
  • Afrikaanse Wikipedia: semigeredigeerde tekste. Deur van die soekfunksie op die webblad af.wikipedia.org gebruik te maak, kan basiese soektogte in alle Afrikaanse Wikipedia-artikels gedoen word. Aangesien die soekalgoritme bekende beperkings het (soos byvoorbeeld dat die koppelteken in soektogte ook as ’n spasie geïnterpreteer word), is alle soekresultate in Notepad++ verwerk om frekwensietellings te bepaal. Gegewe dat Wikipedia-artikels deur die Wikigemeenskap geredigeer word, maar nie deur professionele taalredigeerders nie, word dié tekste as semigeredigeerde tekste beskou. (Sien ook Kuperman en Bertram 2012 met betrekking tot die gebruik van Wikipedia as ’n korpus in soortgelyke navorsing.)
  • Google: gemengde tekste. Deur van Google se gevorderdesoekfunksie gebruik te maak, kan in Afrikaanse tekste op die internet gesoek word. Alle soektogte is uitgevoer met die “Bladsye in Afrikaans”-opsie aangeskakel, en met uitsondering van tekste op die Afrikaanse Wikipedia (-site:af.wikipedia.org), Maroela Media (-site:maroelamedia.co.za), Radio Sonder Grense (-site:rsg.co.za) en WatKykJy (-site:watkykjy.co.za). Tekste wat ingesluit is in ander korpusse op VivA se Korpusportaal (byvoorbeeld koeranttekste uit die Media24-koerante, of regeringsdokumente), is nie afsonderlik verwyder nie, aangesien dit ’n onbegonne taak was. Aangesien die Google-soekalgoritme bekende beperkings het (soos byvoorbeeld dat die koppelteken in soektogte ook as ’n spasie geïnterpreteer word), en aangesien “[t]he query, search and ranking optimization techniques [search engines] have adopted can either assist or sabotage a scholar’s quest” (Fletcher 2005), is alle soekresultate – soos dit in elke Google-soekresultaatbladsy verskyn – in Notepad++ geplak; daarna kon met reëlmatige uitdrukkings na verskeie vorme gesoek word om frekwensietellings te bepaal. Alle resultate is ook handmatig gekontroleer om seker te maak dat dit wel van Afrikaanse webblaaie kom. Die veronderstelling is dat tekste wat op dié manier verkry is, meestal nie deur professionele teksredigeerders versorg is nie.

Tabel 5. Korpusse op VivA se Korpusportaal

Korpus Beskrywing Aantal woorde (~) Verwysing
NCHLT- Afrikaanse korpus 1.0 ’n Versameling regeringsdokumente van die onderskeie webblaaie van die Suid-Afrikaanse regeringswebwerwe en elektroniese publikasies 3 200 000 (Departement Kuns en Kultuur en CTexT 2013)
NWU/Maroela Media-korpus 1.0 Versameling webartikels soos op die Maroela Media-webtuiste gepubliseer 800 000 (Maroela Media en CTexT 2015)
NWU/Lapa-korpus 1.0 Korpus van Afrikaanse boeke deur Lapa Uitgewers gepubliseer 900 000 (Lapa-uitgewers en CTexT 2015)
PUK/Protea Boekhuis-korpus 2.0 Korpus van Afrikaanse boeke deur die uitgewer Protea Boekhuis gepubliseer 12 000 000 (Protea Boekhuis en CTexT 2015)
RSG-nuuskorpus 2.0 Versameling nuusbulletins van 2005–2015 soos op Radio Sonder Grense uitgesaai 20 500 000 (Radio Sonder Grense en CTexT 2015)
Taalkommissie-korpus 1.1 ’n Gestratifiseerde korpus soos gebruik deur die Afrikaanse Taalkommissie bestaande uit ’n verskeidenheid genres en domeine, insluitend: wetenskaplike tydskrifte, koerante, letterkundige werke, informele en formele skryfstukke 47 000 000 (Taalkommissie (samest.) 2011)
Watkykjy.co.za-korpus 1.0. Versameling webartikels soos op watkykjy.co.za gepubliseer 1 043 756 (WatKykJy 2015)

Oor die gebruik van die web as korpus is al baie geskryf (vergelyk byvoorbeeld die jaarlikse kongres van die Web-as-Korpus-bepaaldebelangegroep van die Association for Computational Linguistics),5 veral ook met betrekking tot die betroubaarheid, akkuraatheid en herhaalbaarheid van Google-resultate vir linguistiese ondersoeke (Lüdeling e.a. 2006). Die gebruik van Google- en Wikipedia-soektogte in hierdie navorsing word gemotiveer teen die agtergrond van wat Fletcher (2005) “web hunting” noem, d.i. om websoektogte te gebruik om rare voorkomste van konstruksies (wat nie noodwendig in standaardkorpusse voorkom nie) te soek. Byvoorbeeld, in Korpusportaal word slegs die ortografiese vorme Ou Testamenties en Ou-Testamenties aangetref; ’n allesomvattende Google-soektog na alle moontlike ortografiese variante toon egter nog nege ander variante (sien tabel 7). As ’n mens slegs resultate uit Korpusportaal sou gebruik, sou dit ’n eensydige voorstelling van die taalwerklikheid weergee.

3.2.2 Materiaal

Met betrekking tot samestellings is vier gevalle ondersoek, naamlik:

(19) Derde Wêreld+land (in die AWS opgeneem as Derdewêreldland, met verwysing na 14.26)

(20) Middellandse See+gebied (in die AWS opgeneem as Middellandse Seegebied, met verwysing na 14.26.d)

(21) Dooie See+rolle (nie in die AWS opgeneem nie, maar Dooie See wel, met verwysing na 12.33)

(22) Konstitusionele Hof+regter (nie in die AWS opgeneem nie, maar Konstitusionele Hof wel, sonder enige reëlverwysing).

Gevalle (19) en (20) is gekies omdat hulle in die AWS opgeneem is, maar met verskillende skryfwyses (om redes soos in die reëlverwysings aangedui). Geval (21) is gekies omdat dit moontlik analogies aan Middellandse See+gebied geskryf sou kon word, dit waarskynlik frekwent in die korpusmateriaal sou voorkom, en die samestelling op sigself as ’n multiwoordeienaam geïnterpreteer sou kon word (d.i. as ergoniem, geskryf as Dooie See Rolle; in tabel 8 is dit duidelik dat hierdie skryfwyse dan ook die mees waarskynlike skryfwyse in geredigeerde bronne is). Geval (22) is gekies as voorbeeld van ’n multiwoordeienaamkompositum wat waarskynlik as soortnaam geïnterpreteer sal word, en waarskynlik frekwent in korpusse sou voorkom. In alle gevalle is frekwensietellings op lemmas bereken (d.i. Derde Wêreld+lande is genormaliseer na Derde Wêreld+land, ens.).

Gegewe die fokus van hierdie korpusondersoek, is slegs op variasie ten opsigte van hoof- en kleinletters gekonsentreer, teenoor spasies, koppeltekens en vaste skryfwyse; ander spellingvariasie (soos byvoorbeeld *Middelandse Seegebied) is buite rekening gelaat. Die potensiële keuseruimte (Wallis, Bowie en Aarts 2012) is ’n matriks van agt (2x2x2; twee opsies – hoof-/kleinletter – in drie posisies), by nege (3x3; drie opsies – spasie/koppelteken/vas – in twee posisies); die totale aantal moontlike opsies is dus 72. In werklikheid het dit uit die ondersoekte korpusdata geblyk dat (ten minste vir die vier gevalle wat ondersoek is) die keuseruimte maksimaal 23 groot is; gevalle soos *DooieSeeRolle of *dooiesee-Rolle (wat teoreties moontlik is) kom gewoon nie in die data voor nie.

In tabel 6 word aan die hand van Konstitusionele Hof+regter getoon hoe die data geënkodeer is. In die eerste kolom verskyn die lemma en in die drie laaste kolomme die frekwensietellings soos bepaal in elk van die drie korpusbronne; die frekwentste voorkoms in ’n bepaalde bron word met vetdruk aangedui. In die tweede kolom word die patroon van die lemma in terme van hoofletters (H) of kleinletters (k), asook los (byvoorbeeld k k k), vas (byvoorbeeld kkk), of met koppelteken vas (byvoorbeeld k-k-k) aangedui. Kolomme drie tot vyf het slegs betrekking op die multiwoordeienaam se skryfwyse soos dit in die bepaalde kompositum gerealiseer word. In kolom drie word die patroon van die multiwoordeienaam aangedui, in kolom vier of dit los, vas of met ’n koppelteken geskryf word, en in kolom vyf of beide hoofletters van die multiwoordeienaam in die kompositum behoue gebly het.

Tabel 6. Frekwensietellings van Konstitusionele Hof+regter

Lemma Patroon-
Lemma
Patroon-
MWE
Los/ Vas/
Koppel
Hoofletters VivA Wikipedia Google
Konstitusionele Hofregter H Hk H H Los Ja 1 0 0
Konstitusionele Hof-regter H H-k H H Los Ja 7 0 2
Konstitusionele Hof Regter H H H H H Los Ja 0 0 2
Konstitusionele Hof-Regter H H-H H H Los Ja 0 0 0
Konstitusionele Hof regter H H k H H Los Ja 0 0 5
Konstitusionele hofregter H kk H k Los Nee 0 0 1
Konstitusionele hof-regter H k-k H k Los Nee 2 0 1
Konstitusionele hof regter H k k H k Los Nee 0 0 0
konstitusionele hofregter k kk k k Los Nee 0 0 10
konstitusionele hof-regter k k-k k k Los Nee 0 0 3
konstitusionele hof regter k k k k k Los Nee 0 0 5
Konstitusionelehofregter Hkk Hk Vas Nee 0 0 1
Konstitusionelehof-regter Hk-k Hk Vas Nee 0 0 0
Konstitusionelehof regter Hk k Hk Vas Nee 0 0 1
Konstitusionelehof Regter Hk H Hk Vas Nee 0 0 0
konstitusionelehofregter kkk kk Vas Nee 0 0 2
konstitusionelehof-regter kk-k kk Vas Nee 2 0 2
konstitusionelehof regter kk k kk Vas Nee 0 0 0
Konstitusionele-Hofregter H-Hk H-H Koppel Ja 0 0 0
Konstitusionele-Hof-regter H-H-k H-H Koppel Ja 0 0 0
Konstitusionele-hofregter H-kk H-k Koppel Nee 0 0 0
konstitusionele-hof-regter k-k-k k-k Koppel Nee 1 0 1
konstitusionele-hof regter k-k k k-k Koppel Nee 0 0 0

Met betrekking tot geadjektiveerde vorme is vyf gevalle ondersoek, naamlik:

(23) Nabye Ooste ADJZ (in die AWS opgeneem as Nabye-Oosters, met verwysing na 12.33.c)

(24) Verre Ooste ADJZ (in die AWS opgeneem as Verre-Oosters, met verwysing na 12.33.c)

(25) Ou Testament ADJZ (in die AWS opgeneem as Ou-Testamenties, met verwysing na 14.25)

(26) Nuwe Testament ADJZ (in die AWS opgeneem as Nuwe-Testamenties of Nieu-Testamenties, sonder reëlverwysing; Nieu-Testamenties is nie verder ondersoek nie)

(27) Derde Wêreld ADJZ (in die AWS opgeneem as Derdewêrelds, met verwysing na 14.25).

Al vyf gevalle is gekies omdat hulle in die AWS opgeneem is, met Derdewêrelds wat in skryfwyse verskil van die ander vier gevalle. Nabye Ooste en Verre Ooste is semanties vergelykbaar met Middellandse See+gebied (geografiese gebied), terwyl Ou Testament en Nuwe Testament semanties naby aan Dooie See+rolle is. In alle gevalle is frekwensietellings ook op lemmas (Derdewêreldse is dus genormaliseer na Derdewêrelds, ens.) bereken. Vir gesuffigeerde vorme is die potensiële keuseruimte twaalf groot (d.i. (2x2)x3); in werklike taalgebruik blyk dit dat slegs vorme soos *derdeWêrelds (d.i. kH) nie voorkom nie, en die werklike keuseruimte is dus elf groot. Dieselfde konvensie as vir komposita is in die enkodering van data gevolg, soos in tabel 7 aan die hand van Ou Testament ADJZ geïllustreer word.

Tabel 7. Frekwensietellings van Ou Testament ADJZ

Lemma Patroon-MWE Los/ Vas/ Koppel Hoofletters VivA Wikipedia Google
Ou Testamenties H H Los Ja 63 17 151
ou testamenties k k Los Nee 0 2 11
ou Testamenties k H Los Nee 0 0 2
Ou testamenties H k Los Nee 0 0 4
Outestamenties Hk Vas Nee 0 0 23
outestamenties kk Vas Nee 0 0 25
OuTestamenties HH Vas Ja 0 0 18
Ou-Testamenties H-K Koppel Ja 550 4 131
ou-testamenties k-k Koppel Nee 0 0 12
Ou-testamenties H-k Koppel Nee 0 1 4
ou-Testamenties k-H Koppel Nee 0 0 2

3.3 Resultate

Aangesien hierdie ondersoek oor drie verskillende soorte korpusmateriaal strek, en die totale populasie (d.i. aantal woorde) van die Wikipedia- en Google-materiaal nie bepaalbaar is nie, word daar in navolging van Wallis, Bowie en Aarts (2012) met ’n keusemodel gewerk waar elke keuseopsie vry is om te varieer, d.i. “a genuine choice exists and all cases could theoretically be of one type or the other” (Wallis e.a. 2012:4). Die waarskynlikheid P dat ’n bepaalde vorm n1 uit die totale aantal werklike keuseopsies (23 in die geval van komposita en elf in die geval van afleidings) gekies sal word, is:

(n_1 | {n_1, n_2, n_3 ... n_23}) = F (n_1)/F({n_1, n_2, n_3 ... n_23}) ,

waar F(n1) die totale aantal gevalle (ongenormaliseerde frekwensie) van die eerste ortografiese variant is, ens. (Wallis e.a. 2012:4; Baayen 2003). Die waarskynlikheid P word uitgedruk as ’n waarde tussen 0 (onwaarskynlik) en 1 (volkome waarskynlik). Aangesien daar nou met waarskynlikhede gewerk word, kan ook met die gemiddeld van waarskynlikhede oor die drie korpusse heen gewerk word. In tabel 8 word die waarskynlikhede in elke korpus (PVivA, PWiki en PGoog) vir Dooie See+rolle geïllustreer, met die gemiddelde waarskynlikheid PGemiddeld in die laaste kolom. In alle hieropvolgende tabelle word met sodanige waarskynlikhede gewerk.

Tabel 8. Waarskynlikhede van Dooie See+rolle

Lemma PVivA PWiki PGoog PGemiddeld
Dooie Seerolle 0,01 0,09 0,25 0,12
Dooie See-rolle 0,31 0,91 0,30 0,51
Dooie See Rolle 0,63 0,00 0,09 0,24
Dooie See-Rolle 0,00 0,00 0,02 0,01
Dooie See rolle 0,00 0,00 0,11 0,04
Dooie seerolle 0,00 0,00 0,00 0,00
Dooie see-rolle 0,00 0,00 0,00 0,00
Dooie see rolle 0,00 0,00 0,00 0,00
dooie seerolle 0,00 0,00 0,02 0,01
dooie see-rolle 0,00 0,00 0,00 0,00
dooie see rolle 0,00 0,00 0,00 0,00
Dooieseerolle 0,02 0,00 0,07 0,03
Dooiesee-rolle 0,02 0,00 0,05 0,02
Dooiesee rolle 0,00 0,00 0,02 0,01
Dooiesee Rolle 0,00 0,00 0,02 0,01
dooieseerolle 0,00 0,00 0,01 0,00
dooiesee-rolle 0,00 0,00 0,01 0,00
dooiesee rolle 0,00 0,00 0,02 0,01
Dooie-Seerolle 0,00 0,00 0,02 0,01
Dooie-See-rolle 0,00 0,00 0,00 0,00
Dooie-seerolle 0,00 0,00 0,01 0,00
dooie-see-rolle 0,00 0,00 0,00 0,00
dooie-see rolle 0,00 0,00 0,00 0,00

Die eerste vraag wat in hierdie korpusondersoek gevra word, is of die hoofletters van multiwoordeiename behoue bly in komposita daarmee en geadjektiveerde vorme daarvan. Overgeset synde: Wat is die waarskynlikheid dat die hoofletters van ’n multiwoordeienaam behou sal word in ’n kompositum daarmee en geadjektiveerde vorm daarvan?

In tabel 9 word die waarskynlikhede van die verskillende komposita opgesom in terme van of die hoofletter van die multiwoordeienaam behou word (“Ja”) of nie (“Nee”). In die laaste ry word die gemiddelde waarskynlikheid van die drie korpusse tesame gegee. (In die geval van Konstitusionele Hof+regter word die waarskynlikhede van die Wikipedia-data buite rekening gelaat by die berekening van die gemiddeldes.)

Tabel 9. Hoof-/kleinletters: Waarskynlikhede van verskillende komposita

Komp. Middellandse See
+gebied
Dooie See
+rolle
Konstitusionele Hof
+regter
Derde Wêreld
+land
hl.? Ja Nee Ja Nee Ja Nee Ja Nee
PVivA 1,00 0,00 0,95 0,05 0,62 0,38 0,20 0,80
PWiki 1,00 0,00 1,00 0,00 0,00 0,00 0,60 0,40
PGoog 0,82 0,18 0,79 0,21 0,25 0,75 0,13 0,87
Pgemiddeld 0,94 0,06 0,91 0,09 0,43 0,57 0,31 0,69

 

In die gevalle van Middellandse See+gebied en Dooie See+rolle is dit duidelik dat die waarskynlikheid baie groot is dat die hoofletters van die multiwoordeienaam behoue bly in komposita. By Konstitusionele Hof+regter en Derde Wêreld+land sien ons ’n meer eweredige verspreiding van waarskynlikhede, met ’n verskuiwing dat dit meer waarskynlik is dat die hoofletters nie behoue sal bly nie. Die waarskynlikheid is egter nie so groot as in die eersgenoemde twee gevalle nie; dit vra dus vir noukeuriger statistiese ontleding in uitgebreider korpusnavorsing.

Uit hierdie data kan ook reeds vier veranderlikes geïdentifiseer word wat in toekomstige navorsing verreken moet word, te wete:

  • Die woordsoort van die resulterende woordvorm: Uit tabel 8 kan ons sien dat Dooie See+rolle in sy geheel as multiwoordeienaam geïnterpreteer kan word (sien die relatief hoë waarskynlikheid van Dooie See Rolle in geredigeerde teks).
  • Die voorkoms van die resulterende woordvorm in normerende bronne en woordeboeke: Let op die sterk waarskynlikheid van Derdewêreldland in die VivA-materiaal (meestal geredigeerde bronne), moontlik omdat dié samestelling op hierdie wyse in die AWS opgeneem is.
  • Die mate van vestiging (Van Huyssteen 2005) van multiwoordeiename: Uit die data wil dit lyk asof Middellandse See en Dooie See moontlik sterker as multiwoordeiename geïnstitusionaliseerd is as Konstitusionele Hof en Derde Wêreld; vir laasgenoemde twee is gewone woordgroepe soos rondgaande hof, militêre hof of siviele hof, en ontwikkelende wêreld, veranderende wêreld of Westerse wêreld dalk bekende analogieë.
  • Die verskil tussen geredigeerde teks en ongeredigeerde teks: Let byvoorbeeld op die verskil in waarskynlikhede tussen die VivA- en Google-materiaal vir Konstitusionele Hof+regter.

Die waarskynlikhede van die verskillende geadjektiveerde vorme (tabel 10) bevestig hierdie waarnemings: Die hoofletters van die multiwoordeiename word meestal behou, behalwe in die geval van Derdewêrelds wat sonder hoofletters in die AWS opgeneem is. Geen ooglopende verskil word egter tussen geredigeerde (VivA), semigeredigeerde (Wikipedia) en ongeredigeerde (Google) korpusmateriaal opgemerk nie.

Tabel 10. Hoof-/kleinletters: Waarskynlikhede van verskillende geadjektiveerde vorme

ADJZ Nabye Ooste Verre Ooste Ou Testament Nuwe Testament Derde Wêreld
hl.? Ja Nee Ja Nee Ja Nee Ja Nee Ja Nee
PVivA 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 1,00 0,00 0,10 0,90
PWiki 1,00 0,00 0,78 0,22 0,88 0,13 0,96 0,04 0,00 1,00
PGoog 0,95 0,05 0,90 0,10 0,78 0,22 0,83 0,17 0,13 0,87
Pgemiddeld 0,98 0,02 0,89 0,11 0,89 0,11 0,93 0,07 0,08 0,92

Die tweede vraag wat in hierdie korpusondersoek gevra word, is of die spasies in multiwoordeiename behou bly in komposita daarmee en geadjektiveerde vorme daarvan. Anders gestel: Wat is die waarskynlikheid dat die spasie in ’n multiwoordeienaam behou sal word in ’n kompositum daarmee en geadjektiveerde vorm daarvan?

In Tabel 11 word die waarskynlikhede van die verskillende komposita opgesom in terme van skryfwyse (los, vas of koppelteken (“kop.”)). In die laaste ry word die gemiddelde waarskynlikheid van die drie korpusse tesame gegee. (In die geval van Konstitusionele Hof+regter word die waarskynlikhede van die Wikipedia-data weer eens buite rekening gelaat by die berekening van die gemiddeldes.)

Tabel 11. Los/vas/koppelteken: Waarskynlikhede van verskillende komposita

Komp. Middellandse See
+gebied
Dooie See
+rolle
Konstitusionele Hof
+regter
Derde Wêreld
+land
los/vas/kop. Los Vas Kop. Los Vas Kop. Los Vas Kop. Los Vas Kop.
PVivA 0,94 0,00 0,06 0,95 0,05 0,00 0,77 0,15 0,08 0,23 0,76 0,02
PWiki 1,00 0,00 0,00 1,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,60 0,30 0,10
PGoog 0,95 0,04 0,01 0,79 0,19 0,03 0,81 0,17 0,03 0,53 0,39 0,08
Pgemiddeld 0,96 0,01 0,02 0,91 0,08 0,01 0,79 0,16 0,05 0,45 0,48 0,06

In vergelyking met die keuse tussen hoof- en kleinletters is dit opvallend dat daar in hierdie data nie so ’n duidelike onderskeid tussen los, vas en met koppelteken vas geskrewe vorme is nie; slegs Derdewêrelds (wat só in die AWS opgeneem is) word in die VivA-materiaal (geredigeerd) vas geskryf, terwyl die ortografiese integriteit van die multiwoordeienaam in al die ander gevalle meestal behoue blyk te word. Dit bevestig ook die moontlike rol van normerende bronne, soos hier bo uitgelig.

Ook in die data vir geadjektiveerde vorme (tabel 12) staan Derdewêrelds uit: In al die verskillende korpusmateriaal het dit ’n relatief hoë waarskynlikheid dat dit vas geskryf sal word (soos in die AWS), terwyl die ander gevalle in die verskillende korpusmateriaal wisselend los of met ’n koppelteken vas geskryf word. In den brede bevestig hierdie data ook die voorlopige waarnemings wat ten opsigte van hoof- en kleinletters oor veranderlikes gemaak is.

Tabel 12. Los/vas/koppelteken: Waarskynlikhede van verskillende geadjektiveerde vorme

ADJZ Nabye Ooste Verre Ooste Ou Testament Nuwe Testament Derde Wêreld
los/
vas/
kop.
Los Vas Kop. Los Vas Kop. Los Vas Kop. Los Vas Kop. Los Vas Kop.
PVivA 0,50 0,00 0,50 0,00 0,00 1,00 0,10 0,00 0,90 0,11 0,00 0,89 0,10 0,81 0,10
PWiki 0,00 0,00 1,00 0,22 0,00 0,78 0,79 0,00 0,21 0,71 0,04 0,25 0,00 1,00 0,00
PGoog 0,76 0,00 0,24 0,52 0,00 0,48 0,44 0,17 0,39 0,44 0,14 0,43 0,26 0,60 0,14
Pgemiddeld 0,42 0,00 0,58 0,25 0,00 0,75 0,44 0,06 0,50 0,42 0,06 0,52 0,12 0,80 0,08

As ons veralgemeen, kan ons samevattend tot die gevolgtrekking kom dat die ortografiese integriteit van multiwoordeiename oor die algemeen in korpusmateriaal behou word, veral as die multiwoordeienaam sterk as eienaam gekonseptualiseer word (byvoorbeeld Middellandse See, teenoor Derde Wêreld). Die rol van normerende bronne en woordeboeke in die institusionalisering van ’n bepaalde skryfwyse in veral geredigeerde bronne kan nie onderskat word nie, maar moet verder empiries ondersoek word.

 

4. Meningspeiling

Teen die agtergrond van die potensiële impak wat normerende bronne op die skryfwyse van komposita met en afleidings van multiwoordeiename kan hê, word daar hier ook oor die resultate van ’n meningspeiling wat die TK in 2012 onder taalpraktisyns onderneem het, gerapporteer. Ten einde reëls oor hierdie twee konstruksies in ’n toekomstige uitgawe van die AWS in te sluit, het die TK twee stelle konsepreëls (konsepreëls A & B en C & D) ontwikkel, soos uiteengesit in tabel 13. (Let op dat die TK die term meerledige eiename gebruik om na multiwoordeiename te verwys.)

Tabel 13. Konsepreëls A & B en C & D

REËL A: Afleidings van meerledige eiename word met ’n koppelteken tussen die dele van die meerledige eienaam geskryf, met die laaste gedeelte vas aan die laaste deel van die meerledige eienaam.

Addis-Abebitiese
Ou-Testamentiese
Dooie-Sese
Stille-Oseaniese

REËL B: Samestellings met meerledige eiename word met ’n koppelteken tussen die dele van die meerledige eienaam geskryf, met die laaste gedeelte vas of met ’n koppelteken vas aan die laaste deel van die meerledige eienaam.

Addis-Abeba-beraad of Addis-Abebaberaad
Ou-Testament-vertaling of Ou-Testamentvertaling
Dooie-See-rolle of Dooie-Seerolle
Koning-Shaka-Lughawe of Koning-Shakalughawe

REËL C: Afleidings van meerledige eiename word sonder ’n koppelteken tussen die dele van die meerledige eienaam geskryf, met die laaste gedeelte vas aan die laaste deel van die meerledige eienaam.

Addis Abebitiese
Ou Testamenties
Dooie Sese
Stille Oseaniese

REËL D: Samestellings met meerledige eiename word sonder ’n koppelteken tussen die dele van die meerledige eienaam geskryf, met die laaste gedeelte vas of met ’n koppelteken vas aan die laaste deel van die meerledige eienaam.

Addis Abeba-beraad of Addis Abebaberaad
Ou Testament-vertaling of Ou Testamentvertaling
Dooie See-rolle of Dooie Seerolle
Koning Shaka-Lughawe of Koning Shakalughawe

Konsepreëls A & B hanteer multiwoordeiename as woordgroepe (reël 14.24), en die skryfwyse van samestellende afleidings en samestellende samestellings ingevolge reëls 14.25 en 14.26 in die AWS word in beginsel gevolg; die nuwe woordvorme word met koppeltekens vas geskryf, met behoud van die hoofletters van die multiwoordeienaam. Konsepreëls C & D hanteer dit egter nie as woordgroepe nie, maar as multiwoord leksikale items: die ortografiese integriteit van multiwoordeiename word dus behou, met inbegrip van spasies en hoofletters.

Met betrekking tot komposita geld reël 14.6 in die AWS (Taalkommissie 2009:120) sonder meer: In eienaamverbindings wat as eiename optree, kan die eienaamgedeelte los van, of met of sonder ’n koppelteken vas aan die res van die kompositum geskryf word. Die tweede gedeelte van so ’n eienaamverbinding kan met ’n hoofletter of kleinletter geskryf word wanneer dit los of met ’n koppelteken vas geskryf word; vergelyk (28). Soos vroeër bespreek, sou Dooie See+rolle in sy geheel gesien kon word as ’n multiwoordeienaam, soos ook Koning Shaka+lughawe; dié twee voorbeelde is dus nie noodwendig gepaste/prototipiese voorbeelde in hierdie konsepreëls nie, aangesien Dooie See Rolle en Koning Shaka Lughawe ewe “korrekte” skryfwyses sou kon wees.

(28) Bloemfontein Museum
Bloemfontein-Museum
Bloemfontein-museum
Bloemfonteinmuseum.

4.1 Vraelys en respondente

Die TK het bostaande konsepreëls as voorbeelde in ’n informele vraelys gebruik (sien bylae). Respondente kon kies tussen ’n aantal kombinasies, naamlik: A & B, C & D, A & D en B & C, asook ’n opsie dat die reëls soos wat dit tans in die AWS verskyn, voldoende is. Verder kon respondente ook enige kommentaar byvoeg, indien hulle sou voel dat dit nodig is. Die vraelys is deur Tom McLachlan namens die TK via e-pos aan ongeveer 80 taalpraktisyns gestuur, waaronder vertalers, teksredakteurs, kopieskrywers, navorsers, dosente, onderwysers, en dies meer; 62 respondente het die vraelys uiteindelik voltooi.

4.2 Resultate

Die resultate van die ondersoek word in tabel 14 opgesom. 76% (47) van al die respondente het vir C & D gekies (d.i. waar die ortografiese integriteit van die multiwoordeienaam behou word). Dit is dus duidelik dat taalpraktisyns ook ’n voorkeur vir ’n skryfwyse het wat grotendeels ooreenstem met die resultate uit die korpusdata, naamlik Middellandse Seegebied, Dooie Seerolle, Konstitusionele Hofregter en Derde Wêreldland; en Nabye Oosters, Verre Oosters, Ou Testamenties, Nuwe Testamenties en Derde Wêrelds.

Tabel 14. Resultaat van meningspeiling

  Ja Nee
Het die bestaande reëls hoegenaamd wysiging nodig? 0 1
Lewer die bestaande reëls/stelsel ooit vir u probleme? 0 0
My voorkeur is vir A en B 4 0
My voorkeur is vir C en D 47 0
My voorkeur is vir A en D 9 0
My voorkeur is vir B en C 0 0
Slegs C 1 0
     
Totaal 61 1

 

5. Aanbevelings en implikasies

In hierdie artikel is ’n multiwoordeienaam gedefinieer as ’n frasekonstruksie wat na ’n benoemde entiteit verwys en wat uit twee of meer ortografiese woorde bestaan; dié ortografiese woorde word deur spasies geskei en gewoonlik met hoofletters geskryf (uitgesonderd funksiewoorde soos lidwoorde, voorsetsels en partikels). Daar is in afdeling 2.2.1 aangetoon dat daar nie eenduidige reëls in die AWS vir die skryfwyse van komposita met en afleidings van sodanige multiwoordeenhede is nie.

Die basiese navorsingsvraag van die korpusondersoek was of daar ’n positiewe korrelasie tussen die ortografiese vorm van ’n multiwoordeienaam en die ortografiese vorm van die multiwoordeienaam in komposita daarmee of afleidings daarvan is. Uit dié kleinskaalse ondersoek wat geloods is, blyk dit dat die ortografiese integriteit van multiwoordeiename oorwegend behoue bly in komposita daarmee en gesuffigeerde afleidings daarvan.

Op sterkte van hierdie bevindings sou die konsepreëls van die TK soos volg aangepas kon word as ’n enkele reël X:

REËL X: In samestellings met en afleidings van ’n multiwoordeienaam word die hoofletters en spasies van die multiwoordeienaam behou.

  • Addis Abebitiese
    Middellandse Sese
    Ou Testamenties
    Stille Oseaniese
  • Addis Abeba-populasie of Addis Abebapopulasie
    Ou Testament-vertaling of Ou Testament-vertaling
    Middellandse Seebootreis of Middellandse See-bootreis
    Stille Oseaanverskynsel of Stille Oseaan-verskynsel

’n Opmerking sou bygevoeg kon word om voorsiening te maak vir komposita wat as eiename funksioneer, met verwysing na reël 14.6 en voorbeelde soos dié in (29).

(29) Dooie Seerolle of Dooie See-rolle of Dooie See-Rolle of Dooie See Rolle
Nelson Mandelabaaisakekamer of Nelson Mandelabaai-sakekamer of Nelson Mandelabaai-Sakekamer of Nelson Mandelabaai Sakekamer
Solomon Mahlangurylaan of Solomon Mahlangu-rylaan of Solomon Mahlangu-Rylaan of Solomon Mahlangu Rylaan.

Vier veranderlikes waaraan in toekomstige navorsing praktiese uitvoering gegee moet word, is geïdentifiseer, te wete:

  • Die woordsoort van die resulterende woordvorm.
  • Die voorkoms van die resulterende woordvorm in normerende bronne en woordeboeke.
  • Die mate van vestiging van multiwoordeiename.
  • Die verskil tussen geredigeerde tekste en ongeredigeerde tekste.

In toekomstige (korpus)navorsing moet bogenoemde veranderlikes verreken word en aandag moet ook gegee word aan multiwoordeiename wat uit meer as twee dele bestaan (byvoorbeeld Departement Kuns en Kultuur), komplekser konstruksies (byvoorbeeld ?anti-Verenigde State van Amerika-sentimente), verbaliserings (soos ?New Yorkifiseer of ?ver-Suid-Afrikaans) en ander geprefigeerde gevalle (soos ?anti-Middellandse Sese).

 

Erkenning

Hierdie navorsing is deel van die Automatic Compound Processing-projek (gerhard.pro/aucopro) en is gefinansier deur die Nederlandse Taalunie, Departement Kuns en Kultuur van die Suid-Afrikaanse regering, die Nasionale Navorsingstigting (toelaagnommer: 81794) en die European Network on Word Structure (NetWordS) van die European Science Foundation (toelaagnommer: 5570). Geen van die opinies in hierdie artikel kan aan enige van die organisasies of hulle werknemers toegedig word nie.

Nanette van den Berg het ’n waardevolle rol gespeel in die verkenningsondersoek wat vir hierdie navorsing gedoen is; haar insette en hulp met aanvanklike data-insameling word met dank erken. Dank ook aan Roald Eiselen, Martin Puttkammer en Bertus van Rooy vir hulle kommentaar op en leiding met betrekking tot die korpusondersoek. Die TK, insonderheid Ernst Kotzé, Frikkie Lombard, Tom McLachlan en Suléne Pilon, se insette en stimulerende gesprekke word ook met dank erken. Alle eventuele denk- en berekeningsfoute kan egter slegs voor my deur gelê word.

 

Bibliografie

Baayen, R.H. 2003. Probabilistic approaches to morphology. In Bod e.a. (reds.) 2003.

Bergman, M. 2016. How fine grained can entity types get? http://www.mkbergman.com/1927/how-fine-grained-can-entity-types-get (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Bizer, C., J. Lehmann, G. Kobilarov, S. Auer, C. Becker, R. Cyganiak en S. Hellmann. 2009. DBpedia – A crystallization point for the web of data. Web semantics: science, services and agents on the world wide web, 7(3):154–65.

Bod, R., J. Hay en S. Jannedy (reds.). 2003. Probabilistic linguistics. Cambridge: MIT Press.

Bold, C. 2013. The frontier club: popular westerns and cultural power: 1880–1924. New York: Oxford University Press.

Booij, G. 2002. Separable complex verbs in Dutch: a case of periphrastic word formation. In Dehé e.a. (reds.) 2002.

Brown, K. (red.). 2006. Encyclopedia of language & linguistics. 2de uitgawe. Oxford: Elsevier.

De Haas, W. en M. Trommelen. 1993. Morfologisch handboek van het Nederlands. Een overzicht van de woordvorming. ’s-Gravenhage: SDU Uitgeverij.

Dehé, N., R. Jackendoff, A. Macintyre en S. Urban (reds.). 2002. Verb-particle explorations. Berlyn: Mouton de Gruyter.

Departement Kuns en Kultuur en CTexT. 2013. Afrikaans NCHLT Text Corpora. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. http://rma.nwu.ac.za (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Desmet, B. en V. Hoste. 2014. Fine-grained Dutch named entity recognition. Language Resources and Evaluation, 48(2):307–43.

Fletcher, W.H. 2005. Concordancing the web: promise and problems, tools and techniques. Corpus Linguistics and the Web, 1–22.

Gillick, D., N. Lazic, K. Ganchev, J. Kirchner en D. Huynh. 2014. Context-dependent fine-grained entity type tagging. arXiv preprint arXiv, 1412.1820. http://www.aclweb.org/anthology/W10-3702 (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Gouws, R. 1989. Leksikografie. Pretoria: Academica.

Gralinski, F., A. Savary, M. Czerepowicka en F. Makowiecki. 2010. Computational lexicography of multi-word units: how efficient can it be? In Proceedings of the workshop on multiword expressions: From theory to applications, Beijing.

Hanks, P. 2006. Proper names: linguistic status. In Brown (red.) 2006.

Kirk, J.M. 2006. Word frequency: use or misuse? In Word frequency and keyword extraction: AHRC ICT methods network expert seminar on linguistics, AHRC ICT Methods Network, Londen.

Krstev, C., D. Vitas, D. Maurel en M. Tran. 2005. Multilingual ontology of proper names. In Proceedings of the second language & technology conference: Human language technologies as a challenge for computer science and linguistics, Poznan.

Kuperman, V. en R. Bertram. 2012. Moving spaces: spelling alternation in English noun-noun compounds. Language and Cognitive Processes, 0965 (Junie), ble. 1–28.

Lapa-uitgewers en CTexT. 2015. NWU/Lapa-korpus 1.0. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. http://viva-afrikaans.org (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Lehrer, A. 2006. Proper names: semantic aspects. In Brown (red.) 2006.

Ling, X. en D.S. Weld. 2012. Fine-grained entity recognition. In Proceedings of the 26th AAAI Conference on Artificial Intelligence. http://xiaoling.github.io/pubs/ling-aaai12.pdf (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Louw, P. 2006. Inclusion strategies for multi-word units in monolingual dictionaries. Lexikos, 16:95–103.

Lüdeling, A., S. Evert en M. Baroni. 2006. Using web data for linguistic purposes. Language and computers, 59:7–24.

Maroela Media en CTexT. 2015. NWU-Maroela Media-korpus 1.0. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. http://viva-afrikaans.org (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Maurel, D. 2008. Prolexbase: a multilingual relational lexical database of proper names. In 6th Language resources and evaluation conference LREC 2008, Marrakesj.

McArthur, T. 1992. What is a word? In McArthur (red.) 1992.

McArthur, T. (red.). 1992. Oxford companion to the English language. Oxford: Oxford University Press.

Newman, M. 2015. New York City English. Berlyn: Mouton de Gruyter.

Philip, G. 2005. Identifying multi-word units in context. AMS Acta. http://amsacta. cib.unibo.it/archive/00001133/01/MultiWordUnits.pdf (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Protea Boekhuis en CTexT. 2015. PUK/Protea Boekhuis-korpus 2.0. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. http://viva-afrikaans.org (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Puttkammer, M. 2005. Outomatiese Afrikaanse tekseenheididentifisering. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

Radio Sonder Grense en CTexT. 2015. RSG Afrikaanse korpus 2.0. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. http://viva-afrikaans.org (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Sekine, S. 2010. Sekine’s extended named entity hierarchy. http://nlp.cs.nyu.edu/ene (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Sekine, S., K. Sudo en C. Nobata. 2002. Extended named entity hierarchy. In 3rd Language resources and evaluation conference LREC 2002, Las Palmas.

Taalkommissie (samest.). 2009. Afrikaanse woordelys en spelreëls. 10de uitgawe. Kaapstad: Pharos.

—. 2011. Taalkommissiekorpus 1.1. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. http://viva-afrikaans.org (6 Julie 2016 geraadpleeg).

Trask, R.L. 2004. What is a word? Working papers 11, Department of Linguistics and English Language, University of Sussex.

Van Huyssteen, G.B. 2005. ’n Kognitiewe gebruiksgebaseerde beskrywingsmodel vir die Afrikaanse grammatika. Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 23(2):125–37.

Vitas, D., C. Krstev en D. Maurel. 2007. A note on the semantic and morphological properties of proper names in the Prolex project. Lingvisticae Investigationes, 30(1):115–33.

Wallis, S., J. Bowie en B. Aarts. 2012. That vexed problem of choice. Some reflections on experimental design and statistics with corpora. In International Conference on Advances in Mechanics Engineering (ICAME 33), Leuven. http://www.ucl.ac.uk/english-usage/staff/sean/resources/vexedchoice.pdf (6 Julie 2016 geraadpleeg).

WatKykJy. 2015. Watkykjy.co.za-korpus. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. http://viva-afrikaans.org (6 Julie 2016 geraadpleeg).

 

Bylae: Vraelys van die Taalkommissie

Geagte Vriend

Die Taalkommissie van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns, wat die opsteller van die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls is, het reeds voor die publikasie van die 9de uitgawe van die AWS besluit om taalpraktisyns te raadpleeg voordat sekere reëls ingevoer word. Hierdie brief is so ’n poging om die menings van kundige gebruikers in te win. Mag ek dus namens die Taalkommissie asseblief u mening oor die volgende saak vra?

Tradisioneel skryf ons in Afrikaans Ou Testament, maar wanneer ’n afleiding daarvan gevorm word, word dit vas geskryf: Ou-Testamentiese (reël 14.25 van die jongste AWS). Insgelyks skryf ons Derde Wêreld, maar indien dit verder verbind, word dit vas geskryf, byvoorbeeld Derdewêreldland (bv. reël 14.26).

Hierdie stelsel word egter nie konsekwent toegepas nie, want in gevalle soos New Yorkse of Sri Lankaan word die dele van die eienaam nie aan mekaar gekoppel soos by Ou-Testamentiese nie (reël 14.25, opm. (d)). Die praktyk toon ook dat ’n naam soos Kaap Verde nie altyd gekoppel (of vas geskryf) word in byvoorbeeld Kaap Verde-landingstrook nie. Daar is ook groot onsekerheid of ’n mens Dooieseerolle of Dooie-Seerolle of Dooie See-rolle moet skryf.

Die Taalkommissie is tans besig om groter eenvormigheid in gevalle soos bostaande te probeer bewerkstellig. Ons wil dus probeer om alle meerledige eiename waarvan die dele los van mekaar geskryf word, dieselfde te behandel wanneer ’n mens afleidings daarvan of samestellings daarmee vorm.

Indien moontlik wil ons nie verval in ’n klomp subreëls nie. ’n Mens sou byvoorbeeld kon sê dat ’n eienaam soos Derde Wêreld verskil van een soos New York omdat eersgenoemde gewone Afrikaans is terwyl laasgenoemde duidelik nie Afrikaans is nie, en dat daardie verskil ook jou hantering van afleidings en samestellings moet bepaal. Daarrondom ontstaan egter ander vrae, soos die volgende:

  • In watter mate is ’n leenwoord (al is dit ’n eienaam) Afrikaans of nie? Ons voeg immers Afrikaanse voor- en agtervoegsels daaraan toe.
  • Is name wat uit ander alfabette getranslitereer is, Afrikaans of vreemdtalig?
  • Wat is ’n naam wat deels verafrikaans is, soos Kaap Verde?
  • Is ’n persoonseienaam soos Nelson Mandela vreemdtalig?
  • Moet ’n persoonseienaam anders behandel word as ander eiename?

En so meer.

Nog ’n vraag is of afleidings en samestellings noodwendig op dieselfde manier gehanteer moet word. Moet koppeltekens byvoorbeeld by afleidings EN samestellings in meerledige eiename ingevoeg word, of kan slegs afleidings koppeltekens kry?

Die Taalkommissie het gevolglik twee stelle konsepreëls geformuleer. Konsepreëls 14.A en 14.B berus op die beginsel dat meerledige eiename net soos ander woordgroepe in Afrikaans behandel word, terwyl konsepreëls 14.C en 14.D op die beginsel berus dat meerledige eiename onveranderlike eenhede is waarvan die integriteit grotendeels ongeskonde behou moet word. Die gevolge van die reëls word in die voorbeelde by elk geïllustreer.

Wat miskien nie so opvallend is nie, is dat sulke sambreelreëls noodwendig ’n uitwerking op sekere bekende skryfwyses gaan hê, na watter kant toe ook al. Ná die konsepreëls (op p. 5) is daar ’n ruimte waarin u u voorkeure kan aandui. Ons sal ook enige kommentaar wat u wil lewer, verwelkom.

Stuur asseblief u antwoorde aan my by [e-posadres].

Baie dankie vir u tyd en aandag hieraan.

Die uwe

Tom McLachlan

Voorsitter: Taalkommissie van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns

23 Oktober 2012

 

Eindnotas

1 Samestellings word aangedui met ’n plusteken tussen die woorde, terwyl affiksering en morfeemgrense met ’n gesentreerde punt ( ) aangedui word. Die afkorting ADJZ verwys na ’n adjektiveerder.

2 Let byvoorbeeld daarop dat reël 14.25 voorsiening maak vir die adjektivering van werkwoordfrases deur middel van die deelwoordvormer end, byvoorbeeld alles omvat > allesomvattend of swak sien > swaksiende (AWS 2009:129). Waar voor die hand liggend as woordgroep aangedui word by reël 12.22, lei dit m.i. tot ’n verkeerde ontleding, aangesien die basiswoordgroep voor die hand lê is. Dit is ook nie duidelik waarom die deelwoordvormer end by 14.25 geld, maar nie by 12.33 nie; hiervolgens is swak sien > swaksiende aanvaarbaar, maar op sigself staan > *opsigselfstaande nie.

3 Sien onder andere Newman (2015:120) vir ’n voorbeeld van New Yorkism in Engels.

4 Sien onder andere Bold (2013:68) vir ’n voorbeeld van New Yorkify in Engels.

5 https://www.sigwac.org.uk.

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Die ortografiese realisering van komposita met en afleidings van multiwoordeiename appeared first on LitNet.

’n Teologies-etiese oorweging van die christelike sending en die invloed daarvan op morele waardes in Suid-Afrika

0
0

’n Teologies-etiese oorweging van die christelike sending en die invloed daarvan op morele waardes in Suid-Afrika

Pieter Verster, Departement Sendingwetenskap, Universiteit van die Vrystaat

LitNet Akademies Jaargang 13(3)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die christelike sending het ’n beslissende rol in Suid-Afrika gespeel. Die christelike geloof is met die koms van Europese immigrante aan die suidpunt van Afrika gevestig, alhoewel daar van mening verskil kan word oor die wyse waarop dit plaasgevind het. Dit is belangrik om daarop te let dat die begrip sending met verloop van tyd heelwat verskuiwings ondergaan het. Hierdie verskuiwings het ook implikasies meegebring vir die invloed wat sending op morele waardes het tydens die verkondiging van die evangelie. Die huidige beklemtoning van die missionale kerk open nuwe perspektiewe vir die wyse waarop die evangelie die gemeenskap deur die sending raak. Evaluering van die rol van die sending en die implikasies wat nuwe beskouings vir die etiek het, moet oorweeg word. Die vraag wat wel gestel moet word, is wat die volle betekenis van die evangelie behels om die morele waardes van die wet van God te vestig in die diepe oortuiging van die liefde tot God en die naaste. Wat die sending tans betref, is die volgende vraag weer van belang: Kan die klem op die evangelie en God se wet tot ’n christelike lewens- en wêreldbeskouing lei, asook tot die opbou van ’n gemeenskap en tot moreel-etiese herstel, in ’n tyd waarin korrupsie algemeen is en die waarde van respek vir lewe so misken word? Hoe sal dit moet geskied? Die heil wat tans in Jesus Christus gestel word, beteken ook dat mense tot ’n nuwe lewe opgeroep word. Die calvinistiese oortuiging dat God se wet wel betekenisvol deur die verkondiging van die evangelie oorgedra word, is in hierdie verband van belang. In gesekulariseerde gemeenskappe moet die betekenis van die evangelie opnuut bevestig word en die heil in Christus, wat nuwe lewe veronderstel, moet as antwoord op ontreddering gebring word.

Trefwoorde: etiek; sending; morele waardes; wet van God

 

Abstract

A theological-ethical investigation of the influence of Christian mission on moral values in South Africa

Christian mission played a significant role in South Africa. The Christian faith was established at the southern tip of Africa with the arrival of European immigrants. There are, however, many different opinions on whether mission was beneficial to the different communities among whom it was established. The concept of mission has changed much through the years. This change has had implications for how mission is regarded and its influence on the community, especially regarding the moral and ethical life of communities.

Earlier, Voetius described the goal of mission as the conversion of the unbelievers, the planting of the church and the glory and manifestation of the grace of God. Livingstone emphasised the three C’s of mission, namely commerce, civilisation and Christianity. The emphasis was still strongly on conversion.

At present the concept of missio Dei plays an important role in the explanation of mission. Dawid Bosch’s (1991) magisterial work Transforming mission inaugurated the concept of a new paradigm in mission, namely an ecumenical approach. Different aspects have to be taken into account and missio Dei becomes the essential aspect of mission. From the missio Dei the mission of the Church, missio ecclesiae, and mission of humanity, missio humanitatis, are presented. God is the primary source and proclaimer of mission. As God sent his Son, so the Son sends the Church.

Bevans and Schreuder (2005) emphasise mission as constant in context and explains the value of mission in the present world. Wright (2006), in his important work The mission of God (2006), explains how mission should be understood from the perspective of a grand narrative in the Old and New Testaments with implications for the whole community. Newbigin (1989:222) asks how the gospel can still be relevant in the present (especially Western) world and suggests that the Church should become a missional Church in her very existence.

The question of mission theology comes strongly to the fore in all aspects of mission. In considering how mission determines moral and ethical life, the full meaning of the missio Trinitatis in the community and human existence will have to be investigated. Mission will also affect all aspects of a person's moral and ethical life. This does not mean that the Church has exceeded its space in society. The Church approaches the other, who are part of the societal relations, from the missio Trinitatis with the necessary humility but never different from in the service of God. Mission comes in brokenness and in service to the world.

Certain challenges have emerged over the years concerning the mission of the Church.

Dualism has been a serious problem. In this regard Van der Walt (2003:514) writes:

In the case of Christianity the implication was that the all-encompassing kingdom of God – wide as creation itself – was restricted to only one area, viz. man’s cultic or confessional life viewed as inherently sacred or holy. Or, to turn the statement around: church life was absolutised so that it encompassed the kingdom of God. Such a limitation of the kingdom of God in principle excludes the possibility that His kingdom might embrace the whole world. Having first tied the Bible, religion and God’s kingdom to the church, one cannot give genuine biblical witness in the other areas of life.

There have also been cultural challenges. Bosch (1991:344) indicates that the enlightenment significantly influenced the mission movement in a way that led to Western superiority and prejudice. This influenced various aspects of the mission movements.

Van der Walt (1972:31) indicates that South Africa’s religious-cultural heritage had not been recognised.

Moorhouse (1973:326) writes in this regard:

The missionaries were curiously incapable of rethinking their own morality, even when such experiences with their own converts might have suggested that they should at least attempt a form of compromise in the values they had imported from Europe and the Americas. (Moorhouse 1973:326)

Economic and political challenges have also occurred over time. Matters such as the alleviation of poverty, economic restoration and political renewal did not received full attention within mission. Renewal on economic and political levels have been neglected (Bosch 1991:408). Missionaries have sometimes overlooked obvious mismanagement, which has led to great misery in the communities (Moorhouse 1973:336ff).

Mission, however, still has important implications.

Van Niekerk (2014:3) writes:

It seems that the emphasis has shifted in the missional approach. Manifesting the glory of God remains paramount, but the planting of the churches and the conversion of people are now accommodated within the goal to call for the radical application of Christ’s kingship over the whole of life and the goal of addressing people in their total environment, and not the other way round.

Concerning an ethical approach, Heyns (1982:8) regards ethics as the treatment of a person with regard to the question of good and evil. This view can be broadly understood to include the whole community. Smit and De Villiers (2008:245ff) refer to an important article on Gustafson’s view on four locutions, namely relating to the prophetic, narrative, ethical and policy. Although Gustafson indicates all of these locutions as legitimate, Smit and De Villiers (2008:259) are of the opinion that there could be illegitimate applications of these locutions. Theology’s task is thus to discern illegitimate locutions from the moral locution (2008:260).

Pannenberg (1981:8) shows that John 18:33 and 36, about Jesus’ kingdom that is not of this world, were understood in the Middle Ages as the sovereignty of the Church, and by Luther as two realms. He (1981:8) explains: “Christ’s kingdom, however, does not abandon ‘this world’ to its own devices, but claims sovereignty even over the political order.” Pannenberg (1981:20) regards pluralism and tolerance as central concepts in the manifestation of ethics.

Moltmann (2012), linking to his theology of hope, also wants to describe ethics as the ethics of hope. The eschatological expectation suddenly becomes clear. Hope is therefore more than just an expectation; it indicates the coming of the kingdom. Moltmann (2012:36) writes:

Because the kingdom of God is the future of all history, it transcends the historical future and all anticipations within history. But in this very way, the kingdom will become the power of hope in history and the source of these anticipations with which we prepare the way for the coming of God.

One can agree with Hollinger (2002:61ff) who regarded a Christian worldview as the basis for ethics. This means that the significance of the Christian and the worldview of considering ethics should be emphasised. God determines the ethical. Hollinger (2002: 67) writes:

When we think of God as the norm of ethics, it is important to recall that He is the Triune God. Certainly the incarnation of Jesus Christ, the Son, is the most visible expression of God in human history and plays a significant role in Christian ethics. Followers of Jesus are called to reflect his likeness. (Rom. 8:29; 1 Cor. 15:49)

The will of God is expressed in the commandment of love. To live within the commandment means that a person must live with God. Only when it is understood that God determines the ethical, can one reflect on it sensibly.

Heyns (1982: 89) considers the triune God as the basis of ethics. According to Heyns (1982: 225 ff), love must be based on the Trinity.

However, it is not always so obvious. The way it should be done is not only by capturing timeless truths, but by understanding how a moral orientation in a postmodern time can be formed from theology and an understanding of communities, (Koopman and Vosloo 2002). The question to be posed is, if it is indeed not in God's law that God determines the relationship with humans in its moral orientation, where should it be? There must be a certain principle determining the structure of the relationship between God and humanity. A mere rejection of the law as the central principle is unacceptable.

How should this renewal then proceed?

Some guidelines are provided:

  • The nature of the mission should be renewed with a totality approach from within the Christian worldview.
  • Dualism must be rejected. The fullness of life must be renewed from the Christian worldview.
  • Following the history of mission, ethical life is promoted from within the Christian worldview.
  • The Christian worldview seeks renewal of the community on levels of narrative (Word of God), rationality (systematic theology) and ritual (church); cf. Hollinger (2002).
  • The Church must indeed exist "in mission" as a missional Church seeking the message of the gospel as conversio. The community's renewal cannot be established unless there is total salvation in Jesus Christ through the Holy Spirit.

Keywords: ethics; mission; moral values; law of God

 

1. Inleiding

Die christelike sending het ’n beslissende rol in Suid-Afrika gespeel. Die christelike geloof is met die koms van Europese immigrante aan die suidpunt van Afrika gevestig, alhoewel daar van mening verskil kan word oor die wyse waarop dit plaasgevind het. Die sending het wel vanaf die vroegste jare deur die verkondiging van die evangelie die morele waardes van die gemeenskap geraak (Bosch 1979:99 e.v.). Ten spyte van diepgaande verskille tussen Westerse en Afrika-teoloë oor die aard van die sending en die wyse waarop dit aan die inheemse bevolking oorgedra moes word, het die invloed van die evangelie steeds groter geword het (Bosch 1991:448). Terwyl gevra kan word of die sending altyd ’n positiewe invloed op die gemeenskap uitgeoefen het, moet tog erken word dat daar ingrypende vernuwing plaasgevind het. Hierdie vernuwing het gevolge vir die morele lewe. Hoe die evangelie die morele waardes van die gemeenskap raak, is van beslissende belang.

 

2. Navorsingsvraag en sentrale uitgangspunt

Die sentrale navorsingsvraag rakende die probleem van etiek en sending moet gestel word: Het die sending ’n positiewe rol gespeel in die vernuwing van gemeenskappe deur hulle morele waardes te verander, en hoe kan die sending op christelik-etiese wyse die betekenis van die evangelie neerslag laat vind in die gemeenskap sodat dit die morele waardes van die hele bevolking sinvol beïnvloed? Ook moet gevra word hoe die christelike etiek soos die mens voor God bestaan, met die beginsels van die wet van God en in die diepe oortuiging van die liefde tot God en die naaste in Jesus Christus, hierdie verandering sigbaar maak. Hiermee saam hang die vraag na die volle betekenis van die evangelie van Jesus Christus; die ware betekenis van openbare teologie en die implikasies van sending vir die openbare lewe.

 

3. Definiëring van die sending

Voetius se bekende bepaling van die doel van sending as synde die conversio gentilium, plantatio ecclesiae en gloria et manifestatio gratiae Divinae (bekering van die ongelowiges, vestiging van die kerk en die openbaring van die eer en heerlikheid van God), aangehaal in Bosch 1991:262, bepaal volgens hom die wesenlike van die sending. Vanuit hierdie drieledige doel kan die sending dan ook vasgelê word as die oordra van die evangelie van Jesus Christus na die persoon om hom/haar tot geloof te bring en in de kerk te laat tuiskom tot God se eer. In die klassieke beskouing van die sending is die sending dus dikwels beskou as die oordra van die evangelie na ongelowiges sodat hulle tot geloof kon kom (Bosch 1979:13 e.v.).

In die hoogbloei van protestantse sending het sending dikwels ook die oordra van die Westerse kultuur veronderstel (Bosch 1979:136). In dié verband het Livingstone byvoorbeeld die beginsel van die drie C’s van sending neergelê, naamlik commerce, civilisation en Christianity (vgl. Sanneh 1992:105). Hierdie drie aspekte het volgens hom saamgehang met die totale opheffing van die gemeenskap in die stryd teen armoede, slawerny en bygeloof. Daar is gereken dat die christelike sending deur die verkondiging van die evangelie groot positiewe invloed op die gemeenskappe kon uitoefen. Daar moet egter ook op gewys word dat onder andere Ludwig Krapf krities gestaan het teenoor beskouings waar die Westerse kultuur aan mense oorgedra is (Ward 1999:214). Hy was van mening dat die blote evangelie oorgedra moet word sonder om die kultuur van die inheemse bevolking te versteur. Hierdie ambivalensie loop deur verskeie beskouings aangaande die sending en moet verreken word in die evaluering van die invloed van die sending op die morele waardes van gemeenskappe.

In die negentigerjare van die vorige eeu het Dawid Bosch se belangwekkende werk Transforming mission (1991) ’n nuwe era ingelui. Daarin stel hy voor dat die sending hanteer moet word vanuit ’n nuwe opkomende paradigma wat as ’n ekumeniese benadering beskou kan word. Sending as holistiese opdrag moet beklemtoon word. Verskillende aspekte daarvan moet in oorweging geneem word en die missio Dei word die beslissende element van sending. Vanuit die missio Dei word ook die missio ecclesiae en missio humanitatis na vore gebring. Bosch was vir vele jare die rigtinggewende teoloog ten opsigte van die sending. Sending is nou veel ruimer as vantevore beskou en het sterk holistiese trekke vertoon. Terwyl persoonlike evangelisasie nie afgewys is nie, het die verruiming van die sendingbeskouing tot die erkenning van die kulturele bestaan van gemeenskappe gelei en tot gemeenskapsgerigte sending wat as ’n positiewe ontwikkeling beskou moet word. Bosch se werk is gevolg deur Bevans en Schreuder (2005) se belangwekkende beskouing aangaande sending vanuit konstantes in konteks, naamlik as deelname aan die missio Dei, die bevrydende diens in die koninkryk van God, die verkondiging van Jesus as universele Redder en veral as die profetiese dialoog en die intensiewe betekenis daarvan in gemeenskappe. Vanuit hierdie perspektief het die sending diepgaande invloed uitgeoefen op gemeenskappe deur die dinamiese dialoog tussen die Skrif, die tradisie, die kerk en die gemeenskap (Bevans en Schreuder 2005:348 e.v.)

Christopher Wright het met sy ewe belangwekkende werk, The mission of God (2006), in ’n ander rigting beweeg en dui aan hoedat sending vanuit ’n Ou-Testamentiese en Nuwe-Testamentiese perspektief op velerlei vlakke van die samelewing inspeel, met die gedagte dat daar ’n groot grondwaarheid of beslissende narratief voorkom waarvolgens die sending beskou moet word (Wright 2006:531–5). Hierdie benadering tot sending sluit in dat sending betekenisvol op gemeenskappe inwerk en gemeenskappe ook betekenisvol verander en vernuwe. God se sending is allesinsluitend en allesomvattend (Van Niekerk 2014:3). Maar hierdie vernuwing word altyd bekyk met Jesus Christus as uitgangspunt en ook vanuit sy Ou-Testamentiese betekenis wat die waarde het om die gemeenskappe indringend te verander.

Onlangs het Skreslet in sy Comprehending mission (2012) aangetoon dat die sending vanuit die totale omvang van die sendingteologie verstaan moet word. Dit sluit aspekte in soos die proses van verandering van godsdiens, die werklikheid van geloof en die totaal integrerende aspek van sending (Skreslet 2012:14, 15). Kulturele aanpassings moet verstaan word, asook hoe die sending vanuit hierdie kulturele aanpassings invloed uitoefen op gemeenskappe. Die uitwerking van die sending is diepgaande. Daar kan aangetoon word dat sending verandering op vele vlakke gebring het. Daar moet egter ook op gewys word dat ernstige vrae vanuit sendingwetenskaplike hoek gevra word oor hoe die sending onder huidige omstandighede juis die uitdagings moet hanteer deur ’n steeds meer omvattende benadering te volg (2012:70−6).

Met Newbigin (1989:222 e.v.) se ingrypende vraag na die betekenis van die evangelie binne die huidige (veral Westerse) kultuur het die beweging van die missionale kerk na vore gekom. Die beklemtoning van die missio Dei wat verstaan word as missio Trinitatis, word as die grondslag van die missionale kerk beskou.

Nikolajsen (2013:256) verwys na die verskuiwing wat in Newbigin se sendingwetenskap voorgekom het aan die einde van die 1950’s en begin 1960’s, naamlik van ’n Christosentriese oriëntasie na ’n Christosentriese fokus binne ’n Trinitariese benadering. Die Vader is heerser van die wêreld en die geskiedenis, waarbinne Hy sy sending uitvoer. Deur die verkiesing van Israel, en deur Christus en later die kerk word die sending volvoer. Die kerk moet sy sending net soos Christus deur die Gees volbring en bly in wese missionaal. Wat die missio Dei betref, verwys Nikolajsen (2013:259) na die feit dat die sending met God begin en nie met die kerk nie: “On one hand, the nature and calling of the church is its sending by God into the world; on the other hand , the church must pray and strive to be part of the mission of God.” Hierdie ontwikkeling het die sending verruim, sodat nuwe implikasies na vore gekom het, soos dat die kerk meer en meer na buite gerig moet wees.

Pillay (2015:1) praat van die missionale renaissance en die implikasies daarvan vir die hele gemeenskap. Hy beskryf die missionale kerk soos volg (2015:2):

In my view, to summarise, a missional church is one that is centred in the good news of Jesus Christ and the Triune God; has a broad view of mission; focuses on the kingdom of God as it works for justice, peace and righteousness on earth; and leads people to faith in Jesus Christ as it seeks to transform both the individual and the environment.

Pillay (2015:6) is van mening dat die missionale perspektief die kerk sal vernuwe, herstel en opnuut lewenskragtig sal maak ten opsigte van die taak en roeping van die kerk in die wêreld. Sending sluit dus veel meer as die oproep tot persoonlike bekering in. Terwyl die persoonlike nie prysgegee moet word nie, moet beklemtoon word dat dié beskouing wesenlike vernuwing meebring. Nel (2013:6) toon aan dat die missionale kerk in die Woord wil bly (“dwell in the word”). Dit beteken dat die volle betekenis van God se wil gesoek word binne die missionale gemeenskap om so ook die Skrifwoord se betekenis vir die gemeenskap van geloof te ontdek, maar om ook teologie en praktyk bymekaar uit te bring (Nel 2013:7). Niemandt (2010:1 e.v.) is van mening dat die missionale kerk ten diepste wil teruggaan op die kerk in Handelinge. Hy kom tot die gevolgtrekking dat sekere patrone vir die missionale kerk na vore kom, naamlik ’n gees van onderskeiding om te bepaal hoe om in die wêreld te leef, transformerende prediking, konflikhantering, gasvryheid vir buitestanders, multikulturele inklusiwiteit, die oorsteek van grense en die hantering van uitdagings om risiko’s te neem en om kontekstueel relevant te wees. Die kerk word so die gemeenskap wat die totale heerlikheid van God se ryk openbaar.

Mukawa (2012:245) beklemtoon dat kerke soms in die interpretasie van die groot opdrag te eng op die wen van siele gekonsentreer het en te min op die vernuwing van die kultuur en die hele gemeenskap. Die missionale kerk moet juis die kerk wees wat vanaf Abraham die voertuig van die seën van God na die hele mensdom moet wees (246). Hy beklemtoon dan: “Therefore, by its nature the church is missional” (246).

In al die aspekte van sending kom die vraag na die sendingteologie sterk na vore. Wanneer oorweeg word hoe die sending die moreel-etiese lewe bepaal, sal die volle betekenis van die missio Trinitatis in die gemeenskap in sy geheel na vore gebring moet word. Sending sal dus vanuit die missio Trinitatis die volle bestaan van die mens moet benader. Sending sal verder ook alle aspekte van die mens se moreel-etiese lewe raak. Dit beteken egter nie dat die kerk sy ruimte as samelewingsverband oorskry nie. Met die nodige nederigheid benader die kerk die ander samelewingsverbande vanuit die missio Trinitatis, maar nooit anders as in diens van die geslagte Lam van God nie. Die sending kom in gebrokenheid en in diens na die wêreld toe.

 

4. Implikasies van die sending

4.1 Onbaatsugtige sending

Alhoewel verskeie aspekte van die sending en die wyse waarop dit deurgevoer is, tans gekritiseer word (Pocock, Van Rheenen en McConnell 2005:131 e.v.), kan daar nie ontken word dat dit ’n diepgaande invloed op die morele waardes van die betrokke gemeenskappe gehad het nie (Moorhouse 1973:342).Alhoewel soms baie gebroke, is die waardes van die Bybel nietemin wel oorgedra. In talle opsigte was die sending die positiewe draer van opvoeding en mediese sorg. Skole is opgerig waar mense in lees en skryf onderrig is.

Sendelinge se opoffering kan nie misken word nie (vgl. Cronjé 1981 en Crafford 1982 vir ’n volledige oorsig). Talle het hulle eie lewens in gevaar gestel en baie het dit ook verloor in die uitvoer van hulle roeping. Eggenotes en kinders is dikwels aan die dood afgestaan. Verskeie sendelinge het in groot armoede verval. Aangevuur deur die oortuiging dat Jesus die Here is, het hulle verkondig dat Hy mense van die dood en hel red. Hulle het ook ’n nuwe lewenswyse, etiek en etos voorgehou. Verskeie aspekte van die lewe is geraak, onder andere wet en orde, die huwelik en seksuele verhoudings, asook die ekonomie, politiek en sosiale verhoudinge.

Bavinck (1948:120 e.v.) skryf breedvoerig oor die invloed en opoffering van sendelinge wêreldwyd. Die opoffering van sendelinge van die NG Kerk is bekend. Sommiges het selfs gedurende die vyftiger- en sestigerjare van die vorige eeu onder andere in die destydse Transvaal hulle kerklike posisies ontruim om te gaan dien in gebiede waar tradisionele gemeenskappe voorgekom het. Hulle het geen sekerheid oor salarisse gehad nie, maar nogtans uitbeweeg om te gaan dien en christelike morele waardes te vestig (Crafford 1982:337 e.v.).

Daar is ongelooflike verhale van sendelinge wat in Afrika en in Suid-Afrika opofferings gemaak het. Volgens Crafford (1982:578 e.v.) is daar oorweldigende bewyse dat die sending onder andere in Suid-Afrika by talle ondernemings betrokke was. Die NG Kerk was veral betrokke by die onderwys, mediese dienste, inrigtingsorg en lektuurverspreiding. Die Lutheraanse Kerk en die Metodistekerk het ook op die vlak van onderwysvoorsiening ’n uiters belangrike rol gespeel (Crafford 1982:578). Ook verskeie ander kerke het ’n groot bydrae gelewer, onder andere deurdat mense uit Afrika self aktief by die sending betrokke was (Oduro, Pretorius, Nussbaum en Born 2008:3).

Die ambivalensie van die positiewe invloed van die sending op vele terreine, maar ook die uitdagings om binne ’n totaal ander kultuur betrokke te raak, moet verreken word. Alhoewel die invloed van die sending dus ongelooflike goeie gevolge gehad het, moet ook erken word dat daar soms dikwels onbeplande negatiewe gevolge was.

4.2 Probleme met die sending

4.2.1 Dualisme

Daar was egter ook verskeie probleme met die oordrag van die evangelie deur die sending. Naas aspekte soos dat daar ’n gebrek aan begrip was vir die kultuur van die mense aan wie die evangelie verkondig is en die blote oordrag van Westerse waardes soms voorgekom het, wat nie noodwendig christelik is nie, is ’n dualistiese boodskap dikwels oorgedra. Die evangelie is van die alledaagse lewe geskei en die taak om die bestaan van God op alle lewens­terreine te erken, is soms verwaarloos omdat die klem eerder op redding vir die ewige lewe geval het. Hierdie dualisme is volgens Van der Walt (2003) steeds sigbaar in die wyse waarop die politieke en sosiale lewe in Afrika hanteer word. Daar is talle kerke in Afrika en christene vorm die grootste deel van die bevolking in Afrika suid van die Sahara, maar die christelike lewens- en wêreldbeskouing kom nie na vore in die politiek en die wyse waarop die sosiale lewe ingerig word nie. Hierdie probleem is ook van belang vir Suid-Afrika. Verskeie huidige probleme kan toegeskryf word aan die skeiding tussen die geloofslewe en die alledaagse lewe. Die benadering van dualisme is vernietigend omdat dit die skyn van godsvrug vertoon, maar juis nie die volledige lewe aan God wil toewy nie.

In hierdie verband skryf Van der Walt (2003:514):

In the case of Christianity the implication was that the all-encompassing kingdom of God – wide as creation itself – was restricted to only one area, viz. man’s cultic or confessional life viewed as inherently sacred or holy. Or, to turn the statement around: church life was absolutised so that it encompassed the kingdom of God. Such a limitation of the kingdom of God in principle excludes the possibility that His kingdom might embrace the whole world. Having first tied the Bible, religion and God’s kingdom to the church, one cannot give genuine biblical witness in the other areas of life.

Van der Walt wil die boodskap van die evangelie vir die totale lewe uiters sterk beklemtoon. Hy is van mening dat die probleem van die sending juis die gebrek aan ’n holistiese visie was. Hy skryf:

Because the Gospel was not brought as a new, total, encompassing worldview, which had to take the place of an equally encompassing traditional worldview, the deepest core of African culture remained untouched. Christian faith only influenced and changed the outer layers of African culture such as, for example, customs and behaviour. For this reason it often led to superficial Christianity – totally at variance with the nature of the Christian faith, which is a total, all-embracing religion, influencing the whole of life from a reborn heart – in the same way that a heart pumps life-giving blood to every part of the body. (Van der Walt 1994:16)

In wese kan met Van der Walt saamgestem word, maar hy oorbeklemtoon wel die negatiewe implikasies. Alhoewel die gevaar van dualisme steeds teenwoordig is, het die christelike sending immers ook op baie terreine ’n positiewe invloed gehad. Daar kan, soos reeds genoem, verwys word na sake soos die onderwys en die christelike huwelik.

Daar kan wel aangetoon word dat die verskraling van die christelike lewe ook in die sending in Suid-Afrika voorgekom het. Die negatiewe gevolge van sodanige dualisme is ook op moreel-etiese vlak sigbaar. Daar is gevalle waar streng opgetree is in die kerk, maar nie in die samelewing nie. In die kerk sou mense streng volgens die beginsels van die Woord optree, maar in die lewe daarbuite sou ander beginsels kon geld, soos byvoorbeeld oorlewing.

4.2.2 Kulturele aspekte

Bosch (1991:344) wys daarop dat die Verligting die sendingbeweging op diepgaande wyse beïnvloed het, wat tot Westerse meerderwaardigheid en vooroordeel aanleiding gegee het. Dit het verskeie aspekte van die sendingbewegings beïnvloed. Van der Walt (1972:31) wys daarop dat die religieus-kulturele erfgoed van Afrika nie erken is nie. Alhoewel daar die oortuiging was dat God veraf is, was daar tog die erkenning van God se bestaan. Alhoewel die voorouers op ’n wyse vereer is wat nie aanvaarbaar is nie, was daar tog respek vir die gemeenskapsverbande.

Du Toit (1967:125−8) was uiters versigtig daarvoor om die evangelie by die kulture van die ontvangers in Suid-Afrika aan te pas. Alhoewel daar met hom saamgestem kan word dat teen verskeie elemente soos magie en toordery gewaak moet word, moet tog ook erken word dat die gemeenskapsverbande van kommunaliteit die gemeenskap opgebou het.

Bavinck (1948:182 e.v.) wys op die groot uitdagings in die oordra van die evangelie in veral Oosterse lande, maar dui aan dat kulturele vernuwing nogtans voorgekom het.

Wat kultuur betref, is aspekte soos poligamie, rituele gebruike, eetgewoontes en sosiale gebruike dikwels skerp deur sendelinge afgekeur en teengestaan. Dit het dikwels aanleiding gegee tot ernstige sosiale probleme. Die gemeenskap was nie in staat om die nuwe moreel-etiese lewe in totaliteit te aanvaar nie en het nog aan die verlede vasgeklou. Die sendelinge was eweneens nie daartoe in staat om te onderskei tussen onaanvaarbare praktyke en die kulturele aspekte eie aan die gemeenskap wat in die nuwe verhoudinge ingesluit kon word nie. Alhoewel gewaak moet word teen eenduidige veroordeling van sendelinge se optrede, was daar wel gevalle waar aspekte van die bestaan van mense soos hulle familieverbande nie erken is nie. Mugambi (1992:49) wys egter daarop dat sendelinge tog daarin geslaag het om die christelike evangelie op ’n sinvolle en betekenisvolle wyse aan mense in Afrika oor te dra, ten spyte van die gebrek aan insig in die tradisionele Afrika-kultuur en sosiale strukture.

Walls (2009:54) is van mening dat die christelike boodskap wel die kleurryke verskeidenheid vertoon van die kulture waaronder dit verkondig is. Die volheid van die kerk kom na vore in die vernuwing van beide die mense en die kulture wat in die verhouding met die evangelie geplaas is. Dit is bewys van die sending se ruim moontlikhede.

Oduyoye (2009:41) wys egter daarop dat die sendelinge nie antwoorde op die spirituele bestaan van die mense in Afrika gehad het nie. Hulle wou die voorouerverering, die geestelike magte en die interpretasie van gebeure teen hulle eie agtergrond verklaar en het nie Afrika se siening daaroor verstaan nie. Daar moet egter op gewys word dat daar aspekte is wat nie aanvaarbaar was nie omdat dit met die diepgaande oortuiging aangaande die evangelie gebots het. Robert (2009:74) verwys egter wel na die besondere invloed van verskeie Afrika-sendelinge (kyk ook Thompson 2000:195 e.v. wat veral na Xhosa-sendelinge in Malawi verwys) wat wel pogings aangewend het om die evangelie inheems te maak.

Moorhouse (1973:299) toon egter ook aan dat paternalisme deurgaans aanwesig was en die sendingbeweging benadeel het. Hy wys verder daarop dat die oordrag van Europese moraliteit en waardes op ’n totaal ander gemeenskap negatiewe gevolge in Afrika gehad het:

The missionaries were curiously incapable of rethinking their own morality, even when such experiences with their own converts might have suggested that they should at least attempt a form of compromise in the values they had imported from Europe and the Americas. (Moorhouse 1973:326)

Die opkoms van onafhanklikheid in Afrika het ook tot ’n teologiese beweging gelei wat ’n eie Afrikaïese teologie, vry van Westerse oorheersing, wou ontwikkel. Daarin word die Westerse teologie gerepudieer en pogings word aangewend om ’n eie Afrikaïese teologie, bekend as die Theologia Christiana Africana, te ontwikkel (Verkuyl 1975:276).

Die begrip kultuur word op baie verskillende maniere verstaan. Dit sluit die mens se uitleef van sy volle bestaan op vele wyses in. Die sending het verskeie kulture en gemeenskappe help ontwikkel deur hulle kulture te verruim met die skep van nuwe moontlikhede van taal en lewensoriëntering. Daar is egter ook heelwat misverstand en onsekerheid veroorsaak deurdat kultuureiegoed wat nie teenstrydig met die evangelie is nie, vanuit die Westerse beskouing van kultuur teengewerk is.

4.2.3 Ekonomiese en politieke uitdagings

Sake soos die verligting van armoede, ekonomiese herstel en vernuwing in die politiek het binne die sending nie altyd die volle aandag geniet nie. Die sending het dikwels na randfigure omgesien, maar vernuwing op ekonomiese en politieke vlak het agterweë gebly (Bosch 1991:408). Daar bestaan wel die gevaar dat weer eens ’n Westerse beskouing oor ekonomiese ontwikkeling en politiek voorgestaan word. Die sendelinge het egter soms ooglopende wanbestuur wat groot ellende onder gemeenskappe teweeggebring het, misgekyk, bloot omdat hulle nie die volle evangelie verkondig het nie (Moorhouse 1973:336 e.v.). Die gevaar is wel dat ’n Westerse model van die ekonomie en politiek beklemtoon word, maar die boodskap van die evangelie is ook vernuwend ten opsigte van diktatuur en uitbuiting ook deur tradisionele leiers. Die uitdagings van Afrika is ongelooflik groot, en die sending se invloed was verreikend. Ongelukkig was daar ook ’n gebrek aan insig ten opsigte van uitbuiting deur middel van kolonialisme. Die noue verhouding met koloniale magte het soms tot die misbruik van mag gelei. Daar kan aangetoon word dat sommige sendelinge onkrities teenoor magsmisbruik van koloniale regerings was, maar daar was ook diegene wat skerp kritiek teenoor hulle uitgepreek het.

Die saak waarom dit gaan, is dus dat die sending nie altyd konsekwent die volle evangelie onder alle omstandighede verkondig het nie, maar ook soms die Westerse model afgedruk het onder die indruk dat dit die volle waarheid dra.

Die ambivalensie van die benaderings deur die sending het soms daartoe gelei dat weerstand daarteen ontwikkel het. Met die opkoms van Afrika-nasionalisme was die druk groot om weg te beweeg van die invloed van die sending, maar vroue en die jeug het die sendingvlam deur middel van herlewings steeds brandend gehou (Maxwell 2005:296). In Suid-Afrika het dokumente vanuit kerklike kringe, soos die Kairos-dokument en The Road to Damascus, die politiek beïnvloed, maar die vraag is of dit nie ook vanuit ’n bepaalde vooropgestelde standpunt gedoen is nie (Maxwell 2005:305).

Ekonomiese ontwikkeling het wel voorgekom, maar die uitdaging was om die mense van Afrika so tot hulle reg te laat kom dat hulle ook ekonomies ontwikkel. Grondstowwe is egter op groot skaal deur koloniale magte geroof en in baie gevalle het die sending oor sulke vergrype geswyg.

Cronjé (1981:390 e.v.) toon aan dat ook die nuwe uitdagings die sending op diepgaande wyse beïnvloed het. Sending sou nuwe metodes en nuwe werkswyses moes vind om die uitdagings van die opkoms van Afrika-nasionalisme en die bevrydingstryd te kon aanvaar. Op moreel-etiese vlak is die uitdaging groot om op politieke en ekonomiese wyse in die “Nuwe Afrika” betrokke te raak deur sending op ’n heeltemal nuwe wyse te beoefen.

4.3 Uitdagings van die sendingbeskouing van die missionale kerk

Hunsberger (2012:7) bespreek die verskil wat voorkom tussen publieke teologie en missionale teologie, en alhoewel daar op die oog af ooreenstemming daartussen behoort te wees, skryf hy:

But in the contours of each of these fields, it is easy to get the sense that it isn’t so easy for each to value the other. Those who pursue hearty public theologizing may find it more a dilemma than encouragement when Christians go public witnessing to a faith in Christ tailored to personal salvation and one’s ultimate destiny, with very little sense of the gospel’s relevance to the public life of the world.

Die missionale benadering stel op sy beurt die vraag of die publieke teologie wel genoegsaam erken dat die kerk as gestuurdes van God bestaan. Hunsberger skryf dan (2012:14) die volgende: “Among other things, I affirm that to call the church missional is a theological commitment about the intention and actions of God for the world.” Die kerk moet egter volgens hom nie bloot by enkele missionale aktiwiteite betrokke wees nie, maar moet die evangelie beliggaam en in die krag van die Gees ten volle leef. Dit beteken dat die gemeenskap se volle bestaan in ag geneem moet word en dat die boodskap van die evangelie in sy volle reikwydte verkondig moet word.

MacIlvaine (2010:229–30) beklemtoon dat die kerk volgens hom werklik in die geskiedenis die inheemse kulture se diepste nood hanteer het. Die vraag is egter of die inheemse kultuur altyd erken is en of die evangelie in al sy volheid verkondig is. Evangeliese christene is soms daarvan beskuldig dat hulle nie die gemeenskap se volle nood in alle verbande raakgesien het nie, maar sedert 1973 onder leiding van veral John R.W. Stott en Francis A. Schaeffer het hulle verantwoordelikheid ten opsigte van die totale mens in sy of haar nood opgeneem. Dit is dus nie ’n nuwe beweging nie, maar dui tog daarop dat die missionale kerke dit ook verder uitbrei.

Die missionale kerk bied baie wat positief is, veral ten opsigte van die roeping om die volle evangelie binne die volle bestaan van die mens te verkondig. Billings (2008:56) waarsku egter wel teen die tendens om die missionale kerk as die een-en-al te beskou, want in baie opsigte is dit bloot die nuwe kleed van ou bekende tendense. Hy waarsku veral teen die tendens om die koninkryk van God en die missionale kerk as sinoniem te beskou (2008:57).

Ook Scott (2010:335 e.v.) lewer teologiese kritiek teen die opkomende, postmoderne missionale kerk/beweging, met veral kritiek op die oppervlakkige standpunt dat dogma afgewys moet word, asook op die beklemtoning van ondervinding bo teologie, en op spiritualiteit as synde iets neutraals. Vanuit die missio Dei wil die missionale kerk egter wel betekenisvol reageer op die vraagstukke van die totale gemeenskap.

Van Niekerk (2014:3) skryf daarom:

It seems that the emphasis has shifted in the missional approach. Manifesting the glory of God remains paramount, but the planting of the churches and the conversion of people are now accommodated within the goal to call for the radical application of Christ’s kingship over the whole of life and the goal of addressing people in their total environment, and not the other way round.

Die kerk as missionale kerk sal dus die volle reikwydte van die evangelie aan die gemeenskap moet bring, met die oortuiging dat God self in Jesus Christus die heil bewerk. Dit skep nie alleen nuwe moontlikhede nie, maar ook nuwe uitdagings.

Vanuit die Suider-Afrikaanse gemeenskap moet die vraag gestel word of die sendinggemeenskap opgehef het, die morele waardes van die gemeenskap vasgelê het, en of dit nie in sekere opsigte bestaande morele waardes van gemeenskappe aangetas het en so daaraan meegewerk het dat gemeenskappe op baie verskillende wyses ondergrawe is nie.

Die ekonomiese en politieke uitdagings van die gemeenskap eis dat op diepgaande wyse nagedink moet word oor die manier waarop gemeenskappe bestaan en hoe daar invloed op gemeenskappe uitgeoefen word. Die vraag is inderdaad of die ekonomiese wêreld ook vernuwend kan inwerk op die maatskaplike verstaan van dinge.

 

5. Bybelse morele waardes

5.1 Etiek en morele waardes

Heyns (1982:8) beskou die beginsel van die etiese as persoonsbehandeling. Dit handel oor die vraag na die goed of kwaad ten opsigte van die persoon van die mens. Die vraag is of dit nie ’n te eng beskouing is nie, maar dit kan ook ruim verstaan word indien dit ook die volle gemeenskap insluit.

Smit en De Villiers (2008:245 e.v.) verwys in ’n belangrike artikel na Gustafson se mening dat daar vier morele spreekwyses onderskei kan word, naamlik die profetiese, narratiewe, etiese en beleidspreekwyses. Die profetiese aanspreekwyse neem ’n vorm van morele of godsdienstige beskuldiging aan, byvoorbeeld: spreek jy jou uit vir of teen die Viëtnam-oorlog? Ten tweede is dit utopies van aard, soos byvoorbeeld in Martin Luther King se “I have a dream”-toespraak (2008:248). By die narratiewe benadering speel die verhaal op vele wyses, maar dikwels vanuit die Bybelse narratief, ’n beslissende rol. Voorbeelde hiervan is die uitsprake van die Kairos-teoloë, asook die Afrikaner-teoloë wat Bybelverhale gebruik het in die stryd teen apartheid, of daarteenoor, die volk se stryd om behoud (2008:250–1). Die etiese spreekwyse maak weer meer gebruik van filosofiese modusse van argumentering en ontleding, wat egter nie op sigself genoegsaam is om sterk en oortuigend te beoordeel en te rig nie (2008:254–5). Die beleidspreekwyse dui op konkrete beleidsbeslissings van mense wat verantwoordelikheid vir hulle besluite aanvaar onder bepaalde historiese omstandighede (200:256–7). Alhoewel Gustafson al die spreekwyses as legitieme spreekwyses aandui, is Smit en De Villiers (2008:259) van mening dat daar gewaak moet word teen die aanvaarding van moontlikhede sonder om ook aan te dui dat daar illegitieme aanwending van die spreekwyses kan wees wat nie bloot deur aanvulling reggestel kan word nie. Smit en De Villiers meen dat die taak van die teologie juis is om illegitieme spreekwyses van die morele spreekwyse te onderskei (2008:260).

Die sentrale vraag in die hantering van die christelike etiek is die vraag na die verhouding tussen die koninkryk van God en die koninkryk van die wêreld. Pannenberg (1981:7 e.v.) bespreek die saak indringend, en ek parafraseer dit hier: In Johannes 18:33 en 36 maak Jesus dit duidelik dat sy koninkryk nie van hierdie wêreld is nie. Pannenberg toon aan hoe dit in die christelike geskiedenis verstaan is, naamlik eers as die alleenheerskappy van die kerk in die Middeleeue, maar dan later op die wyse van Luther se twee-ryke-leer wat tussen die ryke onderskei. Pannenberg verduidelik dit soos volg: “Christ’s kingdom, however, does not abandon ‘this world’ to its own devices, but claims sovereignty even over the political order” (1981:8). Die mens se bestaan, wat self polities is, word dus nie heeltemal deur die politiek bepaal nie; God se ingrepe in die bestaan is nodig om te verstaan hoe die mens sy doel bereik. Alleen wanneer daar begrip vir God se heerskappy is, ook op politieke terrein, kan die menslike bestaan voltooid wees (1981:12–3). Vir Pannenberg (1981:20) is pluralisme en verdraagsaamheid sentrale begrippe in die begrip van hoe die koninkryk van God onder die huidige omstandighede op aarde gestalte moet kry. In die moderne gemeenskap moet vryheid en gelykheid konkrete gestalte kry indien die kerk ’n sinvolle bydrae wil lewer (1981:22). Die heerskappy van Jesus Christus moet egter erken word om te waak teen magsmisbruik en misverstand (1981:22).

Alhoewel Pannenberg ’n uiters betekenisvolle bydrae gelewer het, moet daar tog aangedui word dat die kerk se eie unieke bestaan en die absoluutheid van Christus wat ook in die gemeenskap erken moet word, ook beteken dat die koninkryk van God radikaal teenoor die wêreld staan. Daar kan, soos vroeër aangedui, beslis akkommodasie van kulture wees, maar die eiesoortige uniekheid van die evangelie mag nie skade ly nie.

Moltmann (2012) wil, in aansluiting by sy teologie van hoop, ook die etiek as etiek van hoop beskryf. Die eskatologiese verwagting is meteens duidelik. Hoop word dus meer as bloot ’n verwagting; dit dui op die koms van die koninkryk.

Moltmann (2012:36) skryf:

Because the kingdom of God is the future of all history, it transcends the historical future and all anticipations within history. But in this very way, the kingdom will become the power of hope in history and the source of these anticipations with which we prepare the way for the coming of God.

Moltmann vind dan ook die betekenis van die etiek van hoop in die wyse waarop verlossing verstaan moet word. Hy beklemtoon vier dimensies van verlossing, naamlik die stryd vir ekonomiese geregtigheid, die stryd vir menswaardigheid, die stryd vir eenheid en teen vervreemding van mense, en die stryd vir hoop teen wanhoop in die individuele lewe (2012:37). Etiek moet dus transformerende etiek wees, en vanuit die opstanding van die gekruisigde Jesus kom die oortuiging dat hierdie beslissende wentelpunt in die wêreldgeskiedenis ook die hoop vir die eskatologiese wentelpunt van die wêreld sal wees (2012:39). In die proses moet die christelike etiek nie met die wêreld konformeer nie, maar ook nie van die wêreld wegvlug nie; dit moet as beginsel van wêreldverandering voorkom. Drie beginsels is vir Moltmann van belang, naamlik om in die eerste plek die wêreld en sy magsbeginsels prys te gee; ten tweede om ’n nuwe identiteit in Christus te vind; en derdens om die nuwe tyd in te lui deur hernude verandering (2012:41). Alhoewel hy dus bewondering het vir die anabaptistiese aandrang op radikale toewyding vir die alternatiewe lewe, wil hy tog aktief in die gemeenskap betrokke raak (2012:41). Daar moet ook met Moltmann in gesprek getree word. Die evangelie is die boodskap van hoop, maar daardie hoop word in Christus en sy soenverdienste gevind. Dit is Hy wat die koninkryk bepaal. Die wêreldverandering moet dus ook in Christus gevind word. Daar is te min klem by Moltmann op die versoening in Christus wat die eskatologie beslissend bepaal.

Webster (2005:291) verduidelik ook dat die christelike hoop deel uitmaak van teologiese realiteite wat morele oriëntasie moontlik maak. Daardie hoop maak dit moontlik om die wêreld in die lig van die evangelie van Jesus Christus te beskou. Daardie hoop moet in Christus gevind word. Dit is noodsaaklik vir die heil wat in Christus kom. Die hoop moet dus altyd met inhoud gevul word, naamlik die soenverdienste van Christus.

Daar kan veral met Hollinger (2002:61 e.v.), wat die christelike lewens- en wêreldbeskouing as basis vir die etiese beskou, saamgestem word. Dit beteken dat die betekenis van die christelike lewens- en wêreldbeskouing in die oorweging van die etiese ernstig bevraagteken moet word. God self bepaal die etiese.

Hollinger (2002:67) skryf:

When we think of God as the norm of ethics, it is important to recall that He is the Triune God. Certainly the incarnation of Jesus Christ, the Son, is the most visible expression of God in human history and plays a significant role in Christian ethics. Followers of Jesus are called to reflect his likeness. (Rom. 8:29; 1 Cor. 15:49).

Die christelike lewens- en wêreldbeskouing manifesteer op drie wyses, naamlik die narratiewe komponent, die rasionele komponent en die rituele komponent. Die narratiewe komponent word in die christelike beskouing uit die Bybelse narratiewe van die skepping, sondeval, verlossing en voleinding opgebou; die sistematiese ontleding van sake in die teologie dien om die rasionele komponent op te bou; en ten slotte vorm die rituele van die kerk soos dit die lewe herinterpreteer, die rituele komponent (Hollinger 2002:63).

Hollinger (2002:64) vat dit goed saam wanneer hy skryf:

All three components of the Christian worldview play a role in Christian ethics, and all three are needed for the richness of theological commitments. It will not suffice to build theology and hence ethics on only the stories we tell (narrative ethics), for as humans we need all dimensions of the self and all forms of communication to articulate our worldview and then live it in the moral life. Likewise, to isolate only the ritual component or the rational component is to miss much of the content, motivation, and means for moral enablement.

Hierdie standpunt maak ruim voorsiening vir die betekenis van Jesus Christus self wat deur sy soenverdienste die christelike lewens- en wêreldbeskouing moontlik maak. Dit sluit die volheid van bestaan in.

Alhoewel al die verskillende aspekte wat behandel is, dus belangrike elemente van die etiese beklemtoon, moet die gevolge van die christelike lewens- en wêreldbeskouing bepaal word. Dit is juis die christelike lewens- en wêreldbeskouing wat dit moontlik maak om te waak teen illegitieme etiese gevolge, om dan ook die volle betekenis van die koninkryk van God in die wêreld te erken en hoop as beginsel te vestig. Die gevolge van die christelike lewens- en wêreldbeskouing word in die sending beklemtoon en kan in die etiese konteks nuwe begripsmoontlikhede open.

5.2 Die wet en die liefdesbeginsel

Die kern van die bybelse boodskap is van groot betekenis. Die liefdesgebod word uitgedruk in die erkenning van God en die naaste, want dit word deur die liefde beklemtoon. Die hoogtepunt van die liefde is Christus se oorgawe aan die kruis ter wille van baie, en daardie oorgawe is betekenisvol vir die hele lewe, want dit vereis ’n verbintenis aan Christus en tot wederliefde. Die aanspraak tot ’n lewe in geregtigheid kom ook na vore, omdat diens op alle lewensterreine belangrik is. God se wet is dus die wet van liefde.

Malcolm (2005:112 e.v.) dui aan dat die wil van God beslissend in die etiek meewerk. Die wil van God word in die liefdeswet uitgedruk. Om binne die wet te lewe, beteken dat ’n mens met God moet lewe. Alleen wanneer verstaan word dat God die etiese bepaal, kan sinvol daaroor nagedink word.

Heyns (1982:89) beskou die basis van die etiese as die drie-enige God. Hy skryf: “Na ons oordeel kan dus met reg van die Vader as die Skeppingsgrond, die Seun as die Herskeppingsgrond en die Gees as die Voleindigingsgrond van die Etiese gepraat word.” Die etiese is dus totaal van God afhanklik. Die liefde moet volgens Heyns (1982:225 e.v.) op die Drie-eenheid gebaseer word. Dit word reeds by die skepping gevind. Maar die navolging van die wet moet in die lig van Hollinger (2002:64) se beklemtoning van die totale lewens- en wêreldbeskouing lei tot nuwe lewe vanuit die narratiewe, rasionele en rituele. Die wet is dus nie bloot voorskrif nie, maar dien as basis vir die hele bestaan.

5.3 Kritiek teen die wet as uitgangspunt

Die standpunt dat daar nie meer van die wet uitgegaan moet word om etiese beginsels neer te lê nie, kom gereeld voor (Heyns 1982:189, en kyk ook Koopman en Vosloo 2002:51−6). Etiek word bepaal deur beginsels soos die algemeen goeie, die beginsel van die menslike natuur, en die algemene liefde onderling. Alhoewel daar wel ruimte vir die erkenning van sekere beginsels is, is dit duidelik dat die morele lewe deur ’n ander beginsel as bloot ’n humanitêre beginsel bepaal moet word. Die menslike natuur is onseker en nooit algemeen geldend nie. Daar moet ’n beginsel wees wat in ’n hoër mate aan algemeen geldende eise voldoen. Slegs wanneer die wet as onderliggend aan die christelike lewens- en wêreldbeskouing gesien word, kan daar na ’n meer algemeen geldende beginsel gestreef word.

Pope (2005:164) skryf in die verband:

This returns us to the importance of Scripture, tradition, and the Church, all of which play critically important roles in shaping identity and one’s sense of the full range of what is meant by human flourishing. Advocates of natural laws ethics, then, draw not only from science and moral philosophy, but also from Scripture and tradition in their effort to develop a more appropriate, precise, and comprehensive account of genuine human flourishing. Only in this way will contemporary natural law reasoning contribute to the development of an ongoing moral tradition, rather than simply perpetuate time-worn platitudes and abstract, universal rules.

Rwiza (2001:64–80) beklemtoon ’n etiek van geregtigheid en versorging of omgee wat dan as uitgangspunt vir die moreel-etiese lewe in Afrika kan dien. Die christelike gewete moet opgeskerp word om vanuit die genade na die werklikheid te kyk en nie vanuit die wet nie (2001:88−90). Die etiek van deug (“virtue”) is dan beslissend (2001:94−100). Hierdie beginsels moet volgens hom in Afrika deur akkulturasie deurgegee word (2001:110−8). Hauerwas (2005:127−33) verduidelik dat die kern van Jesus se boodskap wel die koninkryk is, maar dan binne die raam van die eskatologiese beklemtoning waarin sy lewe, dood en opstanding nuwe betekenis aan die lewe hier en nou gee. Die heerlike heerskappy van God word daarin beklemtoon, maar dan in die sin dat Jesus ’n lewe met God moontlik maak. In die koninkryk word God se vergifnis en genade sigbaar, wat nuwe moontlikhede vir die lewe skep. Jesus se dood en opstanding vereis dat ons die lewe respekteer, omdat die opstanding, as eskatologiese gebeurtenis, ’n oproep tot die erkenning van die betekenis van die lewe is. Vanuit die liefde van God moet die gasvryheid van die evangelie juis daarom aan die gemeenskap vertoon word (2005:137). Dit beteken dat die lewe met groot erkenning benader moet word. Daarom vind Hauerwas ’n etiek van deug waardevol. Hierdie etiek van deug moet egter verstaan word in die lewe van Jesus van Nasaret en hoe hy die gemeenskap rig (vgl. ook Hollinger 2002:56).

Die christelike lewens- en wêreldbeskouing, bepaal deur die wet, maak egter die volle bestaan voor God moontlik. Speckman (2007:279) verduidelik dit soos volg:

A good set of values helps to preserve the community and to ensure stability and continuity. The nascent church which at that stage consisted of several base communities in different places was apparently kept together by, inter alia, their strong social values. They had a vision which kept them going. Around that vision they developed a set of values which ensured that they drove the vision themselves.

Hierdie waardestelsels het ook in die sending besondere betekenis gekry. Die wet van God moet dus aan die christelike lewens- en wêreldbeskouing ten grondslag lê om sodoende die etiese te bepaal.

5.4 Nuwe moontlikhede in die etiek

Wat die bybelse verstaan van die morele wêreld betref en die wyse waarop die kerk by die openbare getuienis betrokke raak, lê Smit (2008:193 e.v.) klem op die verantwoordelikheid om wel te midde van die samelewingsverskuiwings vanuit die Skrif rigtinggewende leiding te gee. Dit is egter nie altyd so voor die hand liggend nie. Die wyse waarop dit gedoen moet word, is nie deur slegs tydlose waarhede vas te lê nie, maar deur te verstaan hoe daar vanuit die teologie en die verstaan van gemeenskappe ’n morele oriëntasie in ’n postmoderne tyd tot stand kan kom. Smit (2008:200–1) stel dit soos volg:

Selfs al stem gelowiges saam dat dit inderdaad nodig is dat kerk en teologie ’n openbare getuienis en taak het en selfs al stem hulle boonop grootliks saam oor wat die uitdagings vandag is en waarvoor dié getuienis dus veral behoort te handel, sal dit weinig nut hê indien daar nie eweneens indringende gesprek plaasvind oor die veranderde en die veranderende sosiale omstandighede wat tradisionele, dalk vanselfsprekende wyses van praat en doen verouderd gemaak het en wat roep om nuwe verbeeldingryke wyses van openbare dienslewering en getuienis nie.

Koopman en Vosloo (2002) wil in die werk “Die ligtheid van die lig: Morele oriëntasie in ’n postmoderne tyd” verduidelik hoe hierdie etiese beginsels verstaan moet word en wys daarop dat die kerk ’n morele oriëntasie in ’n totaal nuwe wêreld moet ontdek. Morele oriëntasie sal dus op ’n nuwe manier moet plaasvind in ’n postmoderne samelewing waar daar opnuut na die Bybel gekyk moet word en daar nuwe standpunte na vore gebring moet word. Hulle skryf (2002:9):

Dit is vanuit die verhouding met die God wat mens geword het in Jesus Christus en deur sy Gees in ons lewe teenwoordig is dat ons morele oriëntasie ontspring. Christelike etiek en moraliteit kan nie los van hierdie verhouding uitgeklaar word nie. Daarom glo ons dat die Christelike moraliteit nie eerstens ’n gehoorsaamheid aan wette is nie. Nee, dit is primêr ’n respons wat ontspring vanuit ons verhouding met die drie-enige God, ’n verhouding wat deur God self geïnisieer word.

Die vraag wat inderdaad aan Koopman en Vosloo gestel moet word, is of dit nie juis in God se wet is waar Hy die verhouding met die mens in sy morele oriëntasie bepaal nie. Daar moet ’n bepaalde beginsel wees waarvolgens die verhouding tussen God en mens gestruktureer word. Blote afwysing van die wet as die sentrale beginsel deug nie.

Koopman en Vosloo (2002:129−47) dui aan dat morele oriëntasie op drie maniere voorgestel word, naamlik die profetiese, priesterlike en koninklike manier. Die priesterlike taak moet verstaan word vanuit die lewe van Christus wat lewe skenk; die koninklike word verstaan as Christus as die weg; en die profetiese as die taak om Christus as die waarheid te verkondig. Vanuit die profetiese stem in die samelewing beteken dit dat daar sowel sprake van profeet-wees en geloof moet wees as van profeet-wees en moed en profeet-wees en wysheid, asook van ’n nuwe manier van praat waardeur die gemeenskap benader word. In hierdie nuwe manier word die morele waardes op ’n totaal ander wyse verstaan en op ’n ander wyse ondersoek as wat voorheen gedoen is. Tweedens moet daar ’n priesterlike teenwoordigheid in die samelewing wees deurdat die kerk politieke, ekonomiese en eksistensiële wonde moet help heel; die kerk moet liefde beliggaam en geregtigheid uitleef. Koninklike diens in die samelewing beteken om uit te leef wat jy verkondig, legitieme gesag, en selfbeheersing wat toegepas moet word om ’n hoopvolle gemeenskap daar te stel.

Volgens Koopman en Vosloo (2002:150−4) moet vyf bewegings plaasvind waardeur die uitdagings van die moraliteit getrou en kreatief hanteer kan word:

  1. Die beweging van ’n etiek van sekuriteit na ’n etiek van gasvryheid.
  2. Die beweging van ’n etiek van voorskryf na ’n etiek van wysheid.
  3. Die beweging van ’n etiek van afstandelike kritiek na ’n etiek van openbare verantwoordelikheid.
  4. Die beweging van ’n Babelse etiek na ’n Pinkster-etiek.
  5. Die beweging van ’n etiek van wanhoop en apatie na ’n etiek van Pase.

Alhoewel saamgestem word dat hierdie vorme van etiek groot openheid veronderstel, word die beginsel dat God deur die heilbrengende wet die etiek bepaal, tog minder sterk beklemtoon. Daar moet beklemtoon word dat God self die beginsels van die etiek neerlê en dat dit alleen in sy openbaring wat in die wet na vore kom, kenbaar is – natuurlik soos dit ten diepste in die samevatting van die wet en die bergpredikasie beteken is. Dit is belangrik om aan te toon dat juis in Afrika, waar die postmodernistiese etiek ook neerslag vind, daar juis na die beginsel van die liefdeswet van God wat die etiese bepaal, teruggekeer moet word.

 

6. Sending tans

6.1 Sending en gemeenskap

Wat die sending tans betref, is die volgende vraag weer van belang: Kan die beklemtoning van die evangelie en God se wet in die christelike lewens- en wêreldbeskouing lei tot ingrepe in ’n gemeenskap waar korrupsie en die miskenning van die waardes van respek vir lewe so misken word, en dan in so ’n mate dat daar moreel-etiese herstel kan kom? Alhoewel daar steeds kultuursensitief opgetree moet word, is aangetoon dat daar wel aspekte van kultuur is wat in die lig van die evangelie so negatief is dat dit afgewys moet word. Die aanvaarding van korrupsie en die miskenning van menselewens val daaronder.

Hoe sal dit egter moet geskied?

6.2 Die christelike evangelie in die nuwe wêreld

Die bedryf van sending word op sigself bevraagteken. Hoe kan die klem nog op die christelike evangelie geplaas word? Is die christelike evangelie net maar nog een boodskap tussen baie ander? Hoe moet die etiese beginsels van die evangelie te midde van grootskaalse sekularisasie oorgedra word? Kan hierdie beginsels moontlik ook geld vir mense wat anders dink en glo? Kan die sending op ander wyses as die oorbring van mense na die christelike evangelie wel ook op morele vlak die bevolking op diepgaande wyse beïnvloed?

Inderdaad moet die klem op die christelike evangelie geplaas word en moet die uniekheid daarvan erken word. Dit kan aangetoon word deur na verskeie eksponente te verwys.

Bosch (1979:209) verwys na die inperking van die evangelie as die volle reikwydte daarvan nie aanvaar word nie:

Wanneer iemand se persoonlike vroomheid tussen hom en sy medemens gaan staan, wanneer sy godsdienstige toewyding hom vir sy naaste toesluit, wanneer die werking van die Heilige Gees tot die terrein van die persoonlike etiek beperk word, wanneer Christus slegs in terme van heilige handelinge op gesette tye gedefinieer word, wanneer Bybeluitsprake wat met mense se konkrete node te doen het, vergeestelik word, wanneer verlossing tot die mens se persoonlike verhouding tot God beperk word, wanneer ’n persoon minus al sy verhoudinge gered word, wanneer strukturele en geïnstitusionaliseerde sonde nie aan die kaak gestel word nie, het ons met ’n onbybelse eensydigheid en ’n onegte Christendom te doen.

Die evangelie is ’n boodskap van hoop en geregtigheid. Hierdie boodskap het vir alle mense betekenis, juis ook vir die gesekulariseerde gemeenskap. Dit sluit ook betekenis vir die morele lewe in. Die sending is dus steeds relevant vir die volle lewe en die totale gemeenskap. Myers (1996:224) skryf:

The fundamental transformative relationship is with God through Jesus Christ, and we will only experience transformation toward the kingdom values of community and sharing, justice and peace, productive work and creation of wealth as our relationships with each other and our environment are transformed by the work of Christ’s disciples.

Die christelike evangelie maak aanspraak op totale uniekheid. Hierdie aanspraak word gemaak juis omdat die boodskap erken dat Christus van God gekom het. Hy is uit God. Daarom moet sy boodskap se unieke karakter vir alle mense erken word. Die sending kan nie ontrou wees aan die beginsels wat vasgelê moet word nie. Bosch (1979:245–8) wys daarop dat die kerk aan die wêreld geloof, hoop en liefde verskuldig is. Dit kan plaasvind slegs indien die kerk besef dat die kruis die waarmerk van die kerk is. Die wêreld sal kan glo as gevolg van die merk van die kruis (1979:247).

Die beginsel moet deurgegee en dan toegepas word. Hierdie sentrale beginsel word wel in die liefdesgebod deurgegee wat die basis vorm van die christelike lewens- en wêreldbeskouing.

 

7. Teenswoordige heil in Christus

7.1 Die teenswoordige heil

Die heil wat in Jesus Christus gestel word, beteken ook dat mense opgeroep word tot ’n nuwe lewe. Die calvinistiese oortuiging dat God se wet wel betekenisvol deur die verkondiging van die evangelie oorgedra word, is in hierdie verband van belang.

7.2 Wet en evangelie

In hierdie verband is die verhouding tussen wet en evangelie van groot belang. Die wet is vir Luther die kern van ellende, tugmeester na Christus en reël van dankbaarheid (Heick 1973:335). Die uitgangspunt is dat die wet die beginsel neerlê waarvolgens gelewe moet word. Die lewe voor God is lewe in dankbaarheid, maar ook in geregtigheid. In die etiek is die wet van wesenlike belang.

Wet en evangelie moet dus nie geskei word nie; dit beïnvloed alle lewensterreine. Crafford (1982:591) het reeds daarop gewys dat die volle spektrum van bestaan benader moet word om die uitdagings in Suid-Afrika die hoof te bied. Sake soos gemeenskapsontwikkeling, behuising, onderwys en mediese dienste is nog steeds, soos in 1982, van die allergrootste belang. Maar juis ook op moreel-etiese terrein is dit duidelik dat die uitdagings vermenigvuldig en dat die rol van die sending juis in hierdie verband essensieel is.

In die gesekulariseerde omgewing van die tradisioneel blanke gemeenskap moet die betekenis van die evangelie opnuut beklemtoon word en in die tradisioneel swart gemeenskappe moet die heil in Christus, wat nuwe lewe veronderstel, as antwoord op ontreddering gebring word.

Gemeenskappe in Suid-Afrika is onder groot druk. Vanuit verskeie oorde is die vraag na moreel-etiese lewe duidelik. Die gevaar van dualisme moet ook aangedui word. Daar moet duidelik aangetoon word dat die volle lewe voor God belangrik is. Dit is die beginsel wat in die Nuwe Afrika moet geld.

Wat sekularisasie betref, sal die volle boodskap van heil van die evangelie deurgegee en die christelike boodskap met volle oorgawe gebring moet word. Die evangelie het egter ook betekenis vir die gesekulariseerde persoon. Lewe volgens die beginsels van die Woord is steeds van belang en moet erken word. Die heil moet vir almal teenswoordig gestel word.

Wat die ontreddering van gemeenskappe betref, sal hoop na vore moet kom. Dit geld ook vir hulle wat nie glo nie, maar wat wel in ’n gemeenskap mag lewe waar moreel-etiese beginsels geld. Ontreddering kan teëgewerk word deur ’n lewe voor God volgens die beginsels van die Woord. Ontreddering kom in dramatiese omvang voor (Van der Walt 2003:218−33). Vorme van sekularisasie kom voor, maar dit word met tradisionele elemente vermeng. Die gevolg is onsekerheid oor alle aspekte van die moreel-etiese lewe. Hoop sal geskep moet word, en die wyse waarop dit kan plaasvind, is juis deur die uitwerking van die evangelie deur te gee.

Van der Walt (2003:547) stel dit aangrypend:

God, in Jesus Christ has conquered the threatening meaninglessness. Instead of being travellers on a cul-de-sac or wandering to nowhere God is leading us somewhere: we are pilgrims on our way to a new earth! Our final destination is not death but life eternal. That is God’s promise.

So word hoop ’n vaste sekerheid wat ook ’n uitwerking het op die lewe in al sy verskillende fasette. De Gruchy (1994:11) stel dit soos volg:

In proclaiming the gospel of the reign of God in Jesus Christ, and therefore of God’s demand for justice, reconciliation and peace, it is of the utmost importance that the church has some understanding of what it means concretely in the life of each situation. Otherwise proclamation and witness would be a very vague set of propositions rather than a clear statement of what the word of God means in the most concrete terms possible.

Jongeneel (1991:117) wys op die besondere rol wat die gewete in die etiek van sending speel. Wat hy egter van die hand wys, is die siening dat die christendom, vanweë sy sendingsaard, die wêreldgewete is, omdat die kerk self te gebroke is en self dikwels die eie gewete misken het, maar hy wys daarop dat Jesus Christus, as Heiland, die wêreldgewete wel optimaal laat funksioneer.

7.3 Perspektief op sending en morele waardes

Die sending sal vanuit ’n heeltemal nuwe perspektief na die werklikheid in Suid-Afrika moet kyk om steeds op moreel-etiese gebied ’n invloed uit te oefen.

Dit is van die allergrootste belang om die vraag te stel hoe die sending in die gemeenskap verstaan moet word. Kan die beklemtoning van die evangelie van Jesus Christus as heilbrengende veranderende saak nog betekenis hê? Kan dit vanuit die perspektief van die nuwe heil wat in Christus gevind word en wat ook betekenis vir die individu het, die totale gemeenskap vernuwe? Kan daarmee saam die christelike etiek vanuit die perspektief van die betekenis van die wet nog invloed op die gemeenskap hê?

Daar moet dan opgemerk word dat die beklemtoning van die evangelie vanuit die perspektief van die missio Dei dikwels verkeerd verstaan word. Die missio Dei word dan verstaan as ’n tipe algemene beginsel wat geld vir die bestaan in die wêreld, ’n tipe religie of godsdiens waar ’n mens die goeie nastreef. Daarteenoor moet dit egter gestel word dat die missio Dei ten diepste verstaan moet word as die beginsel van die lewende God in Jesus Christus wat betekenis het vir gemeenskappe vanuit die perspektief dat Jesus die ware Seun van God is en dat Hy as ware Messias in die wêreld gekom het. Die missio Dei en missio Trinitatis moet dus verstaan word as ’n radikale ingryping in die lewe van mense deur die vernuwing wat dit bring wat lei tot ’n totale verandering in die lewe van mense. Jesus Christus se radikale ingryping moet dan verstaan word as die wyse waarop Hy ook die individu vanuit die sonde bring tot ’n nuwe verhouding met God; ’n nuwe verhouding in ’n nuwe lewe. Daar moet dus vasgestel word dat die missio Dei nie verstaan moet word as ’n algemene beginsel van goeie dade nie, maar as ’n beginsel van die nuwe heil wat in Christus deur die evangelie in die heil van mense sigbaar word.

Die begrip sending kan dus nie losgemaak word van die klassieke siening dat sending ook te doen het met totale vernuwing van die persoon in Christus Jesus nie. Verder impliseer die sending inderdaad ook aspekte soos die conversio en die plantatio van die kerk asook die getuienis van die eer en heerlikheid van God. Dit moet dus altyd verstaan word dat die sending betekenis het vir gemeenskappe op verskillende vlakke, en dat ons dit steeds in daardie verband moet benader. Die sending het dus implikasies wat ook die etiek raak. In die huidige wêreldomstandighede sal die sending egter vanuit ’n totaal nuwe perspektief bedink moet word. Hierdie perspektief kan egter nie wegbeweeg van die radikale vernuwing in Jesus Christus alleen wat vanuit sy wonderbare verlossing die heil bring nie.

Die vraag is nou: Hoe kan die evangelie op ’n nuwe manier implikasies vir verskillende aspekte van ons bestaan verkry? Dit gaan dus inderdaad nie net daarom dat die evangelie mense verander nie, maar dat hierdie verandering implikasies het vir die hele gemeenskap en die etiese verstaan van die gemeenskap. Dit gaan dus oor ’n allesomvattende boodskap wat implikasies het op alle vlakke van die samelewing, maar die vraag bly staan hoe dit moet geskied. Dit is op hierdie punt waar indringend gevra moet word of die etiek veronderstel dat die evangelie op so ’n wyse gebring moet word dat daar vanuit die kerk politieke verandering geïnisieer moet word, terwyl dit ten diepste gaan om ’n heilbrengende vernuwing wat vanuit die Woord van Here moet kom wat ook implikasies vir die politiek het.

Die Kerk as gemeenskap van gelowiges moet versigtig wees om op so ’n wyse die verandering te bring dat dit lei tot die vervreemding van die ware boodskap wat in Christus te vinde is. So moet die evangelie dan vernuwend op die totale gemeenskap inwerk. In die gemeenskappe van Suid-Afrika sal die vernuwende aspek van die evangelie sodanig moet wees dat die evangelie ruimteskeppend en geleentheidskeppend vir gemeenskappe sal wees. Sending sal dus moet vernuwe sodat die missio Dei tot sy volle reg sal kom. Die missio Trinitatis veronderstel egter duidelik die vooropplasing van God die Vader, die Seun en die Heilige Gees. Hierdie vernuwing beïnvloed die hele gemeenskap vanuit die verlossing en die versoening wat in Christus alleen gevind word. Daardie versoening en verlossing het egter implikasies vir die wyse waarop die kerk in die gemeenskappe sigbaar is; hier moet ’n mens inderdaad aantoon dat die kerk vernuwend in die gemeenskap werk en verskillende aspekte in die gemeenskap verander. Dit moet inderdaad ook verstaan word dat die gemeenskap vernuwe deurdat die evangelie daarin werksaam is. Die dualisme van die siening dat daar ’n verskil bestaan tussen die lewe op Sondag en in die week moet dan wel afgewys word; so ook die kerklike heerskappy oor alle gemeenskappe en spesifiek oor wetenskaplike nadenke. Die kerk het nie voorrang ten opsigte van wetenskaplike nadenke nie – God wel.

Hoe moet hierdie vernuwing dan verloop? Enkele riglyne word verskaf:

  • Die aard van sending moet vernuwe word. ’n Totaliteitsbenadering vanuit die vaslegging van die christelike lewens- en wêreldbeskouing is noodsaaklik.
  • Dualisme moet afgewys word. Die volle lewe moet vanuit die Christelike lewens- en wêreldbeskouing vernuwe word.
  • In navolging van die geskiedenis van die toewyding van sendelinge in die sending, moet die gemeenskap met toewyding bedien word om die etiese lewe vanuit die christelike lewens- en wêreldbeskouing op alle terreine te bevorder.
  • Die christelike lewens- en wêreldbeskouing moet op die vlakke van narratief (Woord van God), rasionaliteit (sistematiese teologie) en ritueel (kerk) die gemeenskap vernuwe (vgl. Hollinger 2002).
  • Die kerk moet inderdaad “in sending” bestaan as missionale kerk wat egter nie die volle boodskap van die evangelie misken nie, maar wel die volle heil deurgee, wat dus ook die conversio insluit. Die gemeenskap se vernuwing kan nie tot stand kom nie tensy daar sprake is van totale bekering in Jesus Christus deur die Heilige Gees.
  • Die missionale kerk moet inderdaad die hele gemeenskap betrek by die heil wat in die Drie-eenheid gevind kan word.

 

8. Slot

Sending het totaliteitsbetekenis. Die gemeenskap moet op nuwe wyses benader word. Wanneer die moreel-etiese betekenis van die evangelie oorgedra word, het dit betekenis vir die hele gemeenskap. Die sending het steeds ’n onvervangbare taak en roeping. Die lewensveranderende boodskap van heil kan en moet op alle terreine gebring word.

 

Bibliografie

Bavinck, J.H. 1948. Zending in een wereld in nood. Wageningen: Zomer & Keunings.

Bevans, S.B. en R.P. Schroeder. 2006. Constants in context: a theology of mission for today. Maryknoll, NY: Orbis.

Billings, J.T. 2008, What makes a church missional?: Freedom from cultural captivity does not mean freedom from tradition. Christianity Today, 52(3):56–9.

Bosch, D.J. (red.). 1972. Gemeenteopbou in Afrika. Lux Mundi 4. Pretoria: N.G. Kerkboekhandel.

Bosch, D.J. 1979. Heil vir die wêreld: die Christelike sending in teologiese perspektief. Pretoria: NG Kerkboekhandel.

—. 1991. Transforming mission: paradigm shifts in theology of mission. Maryknoll, NY: Orbis.

Crafford, D. 1982. Aan God die dank. Deel 1. Pretoria: NG Kerkboekhandel Transvaal.

Cronjé, J.M. 1981. Aan God die dank. Deel 2. Pretoria: NG Kerkboekhandel Transvaal.

De Gruchy, J. 1994. The nature, necessity and task of theology. In De Gruchy en Villa-Vicencio (reds.) 1994.

De Gruchy, J. en C. Villa-Vicencio (reds.). 1994. Doing theology in context: South African perspectives. Theology and Praxis. Vol 1. Kaapstad: David Philip.

Du Toit, H.D.A. 1967. Die kerstening van die Bantoe. Pretoria: NG Kerkboekhandel.

Etherington, N. (red.). 2005. Missions and empire. Oxford: Oxford University Press.

Hastings, A. (red.). 1999. A world history of Christianity. Londen: Cassel.

Hauerwas, S. 2005. The Hauerwas reader. (Redakteurs J. Berkman and M. Cartwright.) Jesus and the embodiment of the peacable kingdom (1983). Durham: Duke University Press.

Heick, O.W. 1973. A history of Christian thought. Vol 1. Philadelphia: Fortress.

Heyns, J.A. 1982. Teologiese etiek. Deel 1. Pretoria: N.G. Kerkboekhandel.

Hollinger, D.P. 2002. Choosing the good: Christian ethics in a complex world. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Hunsberger, G.R. 2012. Can public theology and missional theology talk to each other?: Imagination and nuance for the church’s public practices. Cultural Encounters, 8(2):5–18.

Jongeneel, J.A.B. 1991. Missiologie Deel II: Missionaire theologie. ’s-Gravenhage: Boekencentrum.

Koopman, N. en R. Vosloo. 2002. Die ligtheid van die lig: Morele oriëntasie in ’n postmoderne tyd. Wellington: Lux Verbi.

Koopman, N.(red.). 2008. Opstelle oor geloof en openbare lewe: versamelde opstelle 2 / Dirk J. Smit. 1ste uitgawe. Stellenbosch: SUN Press.

MacIlvaine, R. 2010. How churches become missional. Bibliotheca Sacra, 167:216–33.

Malcolm, L. 2005. Divine commands. In Meilander en Werpehowski (reds.) 2005.

Maxwell, D. 2005. Decolonization. In Etherington (red.)2005.

Meilander, G. en W. Werpehowski (reds.). 2005. The Oxford handbook of theological ethics. Oxford: Oxford University Press.

Moltmann, J. 2012. Ethics of hope. (Vertaal deur M. Kohl). Minneapolis: Fortress.

Moorhouse, G. 1973. The missionaries. Londen: Eyre Methuen.

Mugambi, J.N.K. 1992. African Christian theology: an introduction. Nairobi: East African Educational Publishers.

Mukawa, N. 2012. Transformation as missional goal for our churches and schools. Direction, 41(2):244–51.

Myers, B.L. 1996. At the end of the day. In Yamamori, Myers, Bediako en Reed (reds.) 1996.

Nel, M.J. 2013.The influence of dwelling in the Word within the Southern African Partnership of Missional Churches. Verbum et Ecclesia, 34(1). http://www.ve.org.za/index.php/VE/article/view/778/1836 (23 Maart 2016 geraadpleeg).

Newbigin,L.1989. The gospel in a pluralist society. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Niemandt, C. 2010. Acts for today’s missional church. HTS Teologiese Studies/Theological Studies, 66(1) http://www.hts.org.za/index.php/HTS/article/view/336/76 (geraadpleeg 23 Maart 2016).

Nikolajsen. J.B. 2013. Missional church: A historical and theological analysis of an ecclesiological tradition. International Review Of Mission, 102(2):249.

Oduro,T., H. Pretorius, S. Nussbaum, en B. Born. 2008. Mission in an African way: A practical introduction to African Instituted Churches and their sense of mission. Wellington:CLF.

Oduyoye, M.A. 1986/2009. Hearing and knowing: theological reflections on Christianity in Africa. Eugene, OR: Wipf & Stock.

Pannenberg, W. 1981. Ethics. (Vertaal deur K. Crim). Philadelphia: Westminster.

Pillay, J. 2015. The missional renaissance: Its impact on churches in South Africa, ecumenical organisations, and the development of local congregations. HTS Teologiese Studies/Theological Studies 71(3). http://www.hts.org.za/index.php/HTS/article/view/3065/html (23 Maart 2016 geraadpleeg).

Pocock, M., G. van Rheenen en D. McConnell. 2005. The changing face of world missions: Engaging contemporary issues and trends. Grand Rapids, Mi.: Baker Academic.

Pope, S. 2005. Reason and natural law. In Meilander en Werpehowski (reds.) 2005.

Robert, D.L. 2009. Christian mission: how Christianity became a world religion. Chichester: Wiley-Blackwell.

Rwiza, R.N. 2001. Formation of Christian conscience in modern Africa. Nairobi: Paulines.

Sanneh, L. 1992. Translating the message: The missionary impact on culture. Maryknoll, NY: Orbis.

Scott, E.L. 2010. A theological critique of the emerging, postmodern missional church/movement. Evangelical Review Of Theology, 34(4). http://connection.ebscohost.com/c/articles/54739080/theological-critique-emerging-postmodern-missional-church-movement (23 Maart 2016 geraadpleeg).

Skreslet, S.H. 2012. Comprehending mission: The questions, methods, themes, problems, and prospects of missiology. Maryknoll, NY: Orbis.

Smit, D.J. 2008. Openbare getuienis en publieke teologie vandag? Vrae oor verskeie vanselfsprekende voorveronderstellings. In Koopman (red.) 2008.

Smit, D.J. en E. de Villiers. 2008. Hoe Christene in Suid-Afrika by mekaar verbypraat … Oor vier morele spreekwyses in die Suid-Afrikaanse kerklike konteks. In Koopman (red.) 2008.

Speckman, M.T. 2007. A biblical vision for Africa’s development. Pietermaritzburg: Cluster.

Thompson, T.J. 2000. Touching the heart: Xhosa missionaries to Malawi: 1876–1888. Pretoria: Unisa.

Van der Walt, B.J. 1994. The liberating message: a Christian worldview for Africa. Potchefstroom: Institute for Reformational Studies.

—. 2003. Understanding and rebuilding Africa: from desperation today to expectation for tomorrow. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa.

Van der Walt, I.J. 1972. Gemeentebou in die nuwe Afrika. In Bosch (red.) 1972.

Van Niekerk, A. 2014. The missional congregation in the South African context. HTS Teologiese Studies/Theological Studies, 70(1):1–6.

Verkuyl, J. 1975. Contemporary missiology: an introduction. (Vertaal deur D. Cooper.) Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Walls, A.F. 1996/2009. The missionary movement in Christian history: studies in the transmission of faith. Edinburgh: T&T Clark.

Ward, K. 1999. Africa. In Hastings (red.) 1999.

Webster, J. 2005. Hope. In Meilander en Werpehowski (reds.) 2005.

Wright, C.J.H. 2006, The mission of God: unlocking the Bible’s grand narrative. Nottingham: InterVarsity.

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post ’n Teologies-etiese oorweging van die christelike sending en die invloed daarvan op morele waardes in Suid-Afrika appeared first on LitNet.


Die leerpraktykvorming van plattelandse werkersklasleerders gegrond op hulle fondse van kennis

0
0

Die leerpraktykvorming van plattelandse werkersklasleerders gegrond op hulle fondse van kennis

Henry Fillies, post-doktorale student by Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
Aslam Fataar, Visedekaan: Navorsing van die Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Hierdie artikel handel oor hoe vyf landelike werkersklasleerders hulle fondse van kennis (FvK) gebruik vir die vestiging van hulle leerpraktyke. Met fondse van kennis verwys ons na die noodsaaklike kulturele praktyke en die vorme van kennis en inligting wat huishoudings en gemeenskappe gebruik om te oorleef of om vooruitstrewend te bly (Moll 1992:21). Die vraag wat ons verken, is: Hoe gebruik die leerders hulle fondse van kennis in en oor hulle geleefde ruimtes vir die bou en vestiging van hulle leerpraktyke? Met antwoorde op hierdie vraag poog ons om insig en ’n verduideliking te bied rakende die multidimensionele aspekte betreffende werkersklaswoonbuurte se sosio-ekonomiese dinamiek en hoe dit leerders se leerprosesse beïnvloed. Ons probeer toon hoe vyf leerders, Cherry, Ruby, Musa, Sally en Tom (skuilname), deur hulle eie ondervindings, netwerke, wisselwerking en agentskap hulle fondse van kennis bekom ter ondersteuning van hulle leerpraktyke in hulle geleefde ruimtes. Die belangrikste argument wat ons aanvoer, is dat die konstruering van werkersklasleerders se leerpraktyke begryp moet word deur op verskeie en onderling verweefde sosioruimtelike samestellings sowel as verskeie diskursiewe praktyke wat dit beïnvloed, te konsentreer. Ons probeer dus illustreer hoe die geselekteerde leerders dit regkry om deur middel van diskursiewe praktyke, wat ook hulle fondse van kennis binne hulle geleefde ruimtes behels, hulle leerpraktyke te vestig.

Trefwoorde: agentskap; etnografie; fondse van kennis; landelike; netwerke; opvoedkundige praktyke; leerpraktykvorming; verarmde omgewings

 

Abstract

The learning practice formation of rural working class learners based on their funds of knowledge

This article is a discussion of how five rural working-class learners use their funds of knowledge (FK) to establish their learning practices. With funds of knowledge we refer to the cultural practices and forms of knowledge and information found in households and communities that people utilise to survive and maintain viable lives (Moll 1992:21). The question that this article responds to is: How do learners in impoverished circumstances deploy their FK in and across their lived spaces in order to build and establish their learning practices?

We attempt to provide an insight into the ways in which the socio-economic dynamics in rural working-class neighbourhoods influence learners’ learning processes. The article illustrates how five learners utilise their experiences, networks, and agency towards acquiring their FK and how they use these to establish their learning practices in their lived spaces. The main argument that we posit is that understanding these learners’ learning practice formation requires that we concentrate on the complex and interwoven social-spatial practices and discourses that they use to establish their learning practices. We thus set out to illustrate how selected learners mobilise their FK in their spaces in order to form and establish their learning practices.

The theoretical grounding of the article is the funds of knowledge approach popularised by Moll and his colleagues (see Moll, Amanti, Neff and González 1992; 2005), and the work of Zipin, Sellar and Brennan (2013), who developed the FK concept for analytical application in poor schools in Australia. An FK approach places the analytical focus on the inherent capacities of people to productively exercise their agency in deeply impoverished circumstances. Challenging a deficit perspective, it emphasises the view that humans are creative cultural hybrids who mobilise their skills and knowledge to establish adaptive practices to sustain livelihoods. An FK perspective enables us to focus on the emergent learning practices of the selected school learners as they navigate and negotiate their community and domestic contexts. In the light of this, the article specifically discusses how they build their learning practices along the following dimensions: family-based FK, community-based FK, peer-based FK, and media- and IT-based FK.

The data for this article are drawn from a larger study on the social and educational experiences of rural working-class youth. This is based on ethnographic research in a small town 15 kilometres from Stellenbosch. Participant observation and in-depth semi-structured and unstructured interviews were used among purposively selected learners in order to access and understand aspects of their life experiences, cultural knowledge, and the complex ways in which they go about establishing their learning practices in their domestic and community contexts. We spent considerable time over an 18-month period in the town, which afforded us the opportunity to appreciate and develop an understanding of the complex life paths of these learners.

Our ethnographic approach enabled us to understand these paths in light of the context in which they were established. All the necessary ethical protocols were observed in respect of research on and with children. By utilising the conceptual categories of Moll et al. (2005) associated with their FK approach, we organised and analysed the data based on emergent themes related to the manner in which the learners went about developing their learning practices. The data allowed us to draw links between their relational activity in their lived spaces and the impact of these on their learning practices. The research illuminated the formative impact of their everyday practices on their emergent FK which, we argue, played a pivotal role in how they, as active progenitors of their own lived realities, formed their learning practices.

The findings were organised along four dimensions. First, with regard to their family-based FK, we concentrated on how their relationships and practices in their families contributed to their learning practice formation. We discovered that they were immersed in rich domestic literacy practices. For example, they love reading age-appropriate books, magazines and religious material. They learn from their parents’ and family members’ work-related knowledge, their family’s immersion in musical performance, the extant storytelling culture, and periodic road trips to visit family. What was clear was that although these families struggle to survive, they offer their children ample support for their schoolgoing, which contributes to a healthy domestic learning environment. The children, in turn, use this domestic support to establish appropriate literacy and learning practices in support of their educational aspirations.

Second, regarding their community-based FK, we concentrate on the relations and negotiations that the learners undertake in community context in their attempt to access the FK necessary for developing their learning practices. Establishing networks of engagement is central to these practices. These involve informal economic exchanges, interaction with their churches, and participation in sport and cultural activities in the community. The learners have a thorough understanding of their community. They use their own initiative to address the daily challenges that they encounter. They access resources to support their education. They succeed in developing strategic knowledge practices to leverage the community’s networks and social support. These are key for them as a basis for building their learning practices and staying on course in pursuit of their education.

The third aspect concentrates on their peer-based FK in respect of their learning practice formation. Here the focus is on how the selected learners consciously and unconsciously go about establishing their peer-based practices to acquire crucial FK. They utilise their peer-based FK instrumentally to secure academic and other social advantages in their community. Reaching out to friends for social support, the use of linguistic strategies for peer acceptance, and adopting sophisticated cultural codes are knowledge-informed strategies which they use to acquire competence for survival and staying on course educationally in their tough neighbourhood.

The final aspect is the use of media-based FK to develop their learning practices. Here the focus is on their use of the various ICT-based media sources such as Twitter, Facebook, SMS and WhatsApp messaging, satellite television and internet searches. These platforms provide them with a rich material resource base for their educational development, in addition to linking them daily into the global information-based culture. Their media-based FK is pivotal for their learning activities and youth identity becoming in this local township.

In sum, the article throws the spotlight on how learners in a rural working-class town have gone about accessing their FK in order to develop their learning practices. These community-based practices, in turn, have established them as young people who are committed to establishing an educational path. Their ability to establish strategic networks in their community and supportive friendships have secured them such a path. It is their ability to mobilise various knowledge and literacy sources in their families and communities that has played a crucial role in their learning practice formation. And their ICT- and media-related knowledge practices have been decisive in establishing them as viable learners. In other words, their media-based FK has been important in their learning practice formation.

Based on the research for this article we suggest that young people from impoverished backgrounds are productive and creative learners who deploy a range of social and knowledge-informed strategies to establish viable learning paths. It is this realisation that should inform the curriculum work of schools and teachers in their quest to engage these learners intellectually. And central to such engagement should be to develop curricular strategies that recognise and work with the learners’ active knowledge-making processes.

Keywords: agency; educational practices; ethnography; funds of knowledge; learning practice formations; networks; poor environments; rural

 

1. Inleiding

Die jeug is ’n ambisieuse generasie met hoë aspirasies vir hulle lewens, maar dikwels sonder ’n realistiese lewensplan van hoe om dit te bereik (Schneider en Stevenson 1999). Met ons fokus op Suid-Afrikaanse werkersklasjeugdiges wil ons aanvoer dat aandag geskenk moet word aan hoe werkersklasleerders hulle leerpraktyke te midde van moeilike omstandighede ontwikkel. Ons deel Berlant (2011), Bray, Gooskens, Khan, Moses en Seekings (2010), Fataar (2009; 2010) en Fataar en Du Plooy (2012) se standpunt dat optimisme ten opsigte van die verwesenliking van werkersklasleerders se aspirasies onder moeilike omstandighede tans ’n “wrede” ervaring vir baie jeugdiges is. Verder huldig ons die mening dat jeugdiges se leerpraktyke verstaan moet word as ’n komplekse samestelling van verskeie sosiokulturele hulpbronne, waarna ons as die gemeenskap se fondse van kennis verwys.

Huidig bestaan daar ’n perspektief dat “[p]oor students are viewed with a lens of deficiencies, substandard in their socialization practices, language practices, and orientation toward scholastic achievement” (González 2005:34). McCarthey (2000) wys daarop dat hierdie eng siening op sy beurt ’n invloed het op beide klaskamerpraktyke en die huis-skool-omgewing. Die gevolg is dat dit kan lei tot onderrigtegnieke gegrond op papegaaiwerk, wat veroorsaak dat daar lae opvoedkundige verwagtinge by werkersklasleerlinge ontstaan. Dit kan ook geargumenteer word dat sulke vooropgestelde idees ’n negatiewe invloed kan hê op die interaksie tussen ouers en onderwysers. Verder argumenteer Souto-Manning (2009) dat onderwysers wat ’n familie op grond van hul kulturele identiteit of sosio-ekonomiese status vooraf beoordeel, ’n verhouding kan vestig wat onkonstruktief en selfs skadelik kan wees vir potensiële sukses van die leerder.

Die teoretiese begronding waarop hierdie artikel steun, is gebaseer op die werk van Moll, Amanti, Neff en González (1992; 2005) se fondse van kennis1-benadering en bou voort op die werk van Zipin, Sellar en Brennan (2013). Wanneer ’n mens fondse van kennis (voortaan FvK) bestudeer, moet jy dink soos ’n antropoloog. Jy is op soek na die maniere waarop mense leef, hoe hulle dinge weet, en hoe hulle verhoudings bou. Deur dit te doen, versamel jy data wat afkomstig is van buite die skool, en dit dek oor die algemeen ’n baie breë spektrum. Moll en ander kundiges postuleer dat ’n mens die inligting vanuit FvK kan gebruik om kurrikulums te ontwikkel wat huise en skole sal verbind. Sommige van die basiese tipes kennis wat dien as fondse, soos vergestalt in die artikels van Moll e.a. (1992), sluit die beroepe van die versorgers, stokperdjies, godsdiens, huiswerkies, en selfs geografiese inligting in. Hierdie tipes van kennis word op ’n daaglikse basis vir oorlewing gebruik en is dikwels oor die algemeen vloeibaar (veranderlik). Die begrip fondse van kennis beklemtoon die gemeenskap of familie-eenheid as houers van historiese en kulturele kennis. Dit FvK verander soos wat die gemeenskap of familie aanpas by nuwe situasies. ’n Integrale deel van die FvK-benadering is nie net toegang tot die familiekennis nie, maar ook die gebruik van daardie kennis in individuele leergeleenthede binne die klaskamer (of huislike omgewing) (González 2005). Die toepassing van FvK-teorie behels ’n fokus op sterk punte en vaardighede van mense. Soos González (2005) verduidelik, is baie mense kulturele basters (hibriede), want binne ’n geglobaliseerde wêreld neem (of weerstaan) ons kulturele aspekte uit verskeie bronne. Alhoewel kenners (akademici en geleerdes) die term op genuanseerde maniere gebruik, verwys FvK oor die algemeen na kennis en vaardighede wat spruit uit lewenservarings, eerder as na kennis uit hulle skoolopleiding (Hogg 2011).

Dit is om hierdie rede dat ons ons wend na ‘n verkenning van hoe hoërskoolleerders in ’n werkersklaswoonbuurt in staat is om hulle opvoedkundige praktyke gebaseer op hulle FvK te verwerklik. Sentraal tot so ’n bespreking is hoe hulle leerpraktyke in moderne tye verstaan moet word. Ons wil aanvoer dat by die teoretisering van die ontluikende aangeleenthede van leerpraktyke daar praktyke is wat oor die algemeen nie ter sprake kom nie. Zipin (2009) noem dat geleefde probleme wat met armoedige streke verband hou, die teelaarde kan wees vir waardevolle kennis en ervarings wat bates vir leer bied.

Ons toon hoe vyf leerders – Cherry, Ruby, Musa, Sally en Tom (skuilname) – deur hulle ondervindings, netwerke, wisselwerking en agentskap hulle FvK bekom ter ondersteuning van hulle leerpraktyke in hulle geleefde ruimtes. Hierdie vyf leerders is almal woonagtig in Arendsehoop (skuilnaam), ’n benadeelde landelike gemeenskap in die Wynland-distrik van die Wes-Kaap. Die woonbuurt word gekenmerk deur grootskaalse armoede en diepgewortelde maatskaplike probleme en daar is min geleenthede vir jeugdiges om tot hulle volle potensiaal te ontwikkel.

In twee vorige artikels het ons gefokus op (1) hoe plattelandse werkersklasleerders se doksa (denkwyses) hulle tot die verwerkliking van hulle leerpraktyke oriënteer (Fillies en Fataar 2015), en (2) hoe hulle hulle leerpraktyke oor hulle geleefde ruimtes heen bemiddel en ontwikkel (Fataar en Fillies 2016). Die bedoeling met hierdie artikel is om ’n ontleding te bied wat bewys dat die leerders hulle doksa en belewenisse in verhouding tot hulle leerpraktykvorming as middel tot betekenisgewing aanwend by die konstruering van hulle leerpraktyke. Ons beredenering in hierdie artikel is dat die leerders se leerpraktykkonstruering in verhouding tot hulle verwerfde FvK in die woonbuurt plaasvind. Soos reeds verduidelik, verwys ons met FvK na die noodsaaklike kulturele praktyke en die vorme van kennis en inligting wat huishoudings gebruik om te oorleef of om vooruitstrewend te bly (Moll 1992:21). Anders gestel is FvK die ontwikkelde liggame van vaardighede en kennis wat opgebou word deur ’n groep om te verseker dat hulle behoorlik in hul sosiale en gemeenskapskontekste kan funksioneer. Daar is ’n magdom FvK in hierdie leerders se lewens, maar ons belig slegs die onderstaande aspekte:

  • familiefondse (kennis/vaardighede/praktyke wat in hulle familielewe gebruik word (met inbegrip van uitgebreide familie)
  • gemeenskapsfondse (kennis/vaardighede/praktyke wat in die gemeenskap gebruik word, soos die begrip van die stelsels en sosiale netwerke van die gemeenskap)
  • portuurkultuurfondse (kennis/vaardighede/praktyke wat in hulle interaksies met maats gebruik word)
  • kennis wat deur hulle interaksie met die media (TV, webwerwe op die internet, sosiale media, ens.) verkry word.

Ons skenk aandag aan die maniere waarop hierdie FvK aangewend word by die ontwikkeling van landelike werkersklasleerders se leerpraktyke.

Ons analitiese taak is om aan te toon hoe hierdie leerders hulle leerpraktyke toelig en begryp ten einde bepaalde soorte onderhandelinge in hulle fisiese ruimte te onderneem wat later sal bydra tot hoe hulle hul leerpraktyke konstrueer. Hierdie bespreking sluit onder andere in die leerders se leerervarings sowel as hulle leerpraktyke en lewenstrajekte in die gemeenskap wat verband hou met en voortspruit uit die aktiwiteite wat in die woonbuurt plaasvind en geleer word. Ons poog om nuwe maniere daar te stel ter verduideliking van hoe die konstruering van arm leerders se leerpraktyke teen die agtergrond van hulle woonbuurt plaasvind en verstaan moet word.

Ons het die studie vanuit die kwalitatiewe interpretatiewe paradigma onderneem. Kwalitatiewe-navorsingsinstrumente, soos veldnotas, deelnemende en niedeelnemende waarnemings, sowel as formele en informele onderhoude is gebruik om die navorsingsvraag te beantwoord en die doelwitte van die studie te bereik. Ons bevindinge dui daarop dat leerders tydens die verwesenliking van leerdoelwitte as deel van verskillende gemeenskapsagtergronde hulle plek met betrekking tot die gebruik van verskillende FvK in hierdie verband bepaal.

Vervolgens bied ons ’n bespreking van die teoretiese benadering wat ons in ons ontleding gevolg het.

 

2. Teoretiese oorwegings

In hierdie afdeling bied ons ’n breedvoerige beskrywing van hoe ons ons teoretiese begrippe met die “messiness of ordinary life” (soos González, Moll en Amanti 2005:5 dit stel) in die woonbuurt tydens die vorming van hierdie leerders se leerpraktyke in verband bring. Met “messiness” verwys González e.a. (2005) na die daaglikse praktyke wat by tye ontluikend en soms ondeursigtig is. Dit (die praktyke) word gevorm en vervorm te midde van leerders se sosio-ekonomiese en kulturele lewensomstandighede. Die lewens van hierdie leerders en hulle daaglikse aktiwiteite vorm die basis vir ons teoretisering van leerpraktyke. Ons teoretiese vertrekpunt is dat hierdie vyf leerders hulle FvK binne hulle geleefde ruimtes bekom en dit gebruik om hulle leerpraktyke te ontwikkel. Hierdeur poog ons om ’n voorstellingsbegrip te bied van hoe werkersklasjeugdiges die invloed van makrodimensionele invloede plaaslik deur verskeie refleksiewe en beredeneerde praktyke in die ontwikkeling van hulle leerpraktyke bemiddel.

Die ontledende fokus van hierdie artikel val op die ontwikkeling van leerpraktyke, of soos Moll e.a. (1992) dit stel, die FvK waarmee leerders hulle in hulle geleefde wêrelde buite die skool vereenselwig vir die ontwikkeling van hulle leerpraktyke. Die teoretiese uitgangspunt van FvK is dat mense bevoegd is, kennis het en dat hul lewenservarings aan hulle die kennis bied (“people are competent, they have knowledge, and their life experiences have given them that knowledge”, González e.a. 2005:ix–x). Die teorie is gebaseer op die perspektief dat leer nie net gebeur nie, maar ’n sosiale proses is, gewortel in ’n breër sosiale konteks. Gegrond in die sosiokulturele teorie, poog die FvK-benadering om sosiaal-kulturele interaksies wat die hele persoon binne sy of haar wêrelde, soos huishoudelike en sosiale netwerke waar ervarings en leer plaasvind, te ondersoek (Moll 1990; Moll en Greenberg 1990). FvK kan beskou word as kennis ingebed in die praktyke wat fokus op die sosiale dimensie van kennis en die integrasie van idees, belangstellings en aktiwiteite van leerders en hulle families buite die skool. Moll (1990) voer aan dat “fondse van kennis” die noodsaaklike kulturele praktyke is waarvolgens leerders kennis en inligting in huishoudings bekom en dit gebruik om te oorleef of om vooruitstrewend te bly. Dit beskryf ’n gemeenskap se kulturele gedrag en kulturele aangeleenthede. Hierdie fondse behels die wyse waarvolgens leerders redeneer en sin maak van die wêreld om hulle heen. ’n Verdere sleutelaspek is dat FvK ontwikkel word deur gebeure en aktiwiteite. Dit (FvK) behels ’n ondersoek na hoe mense kultureel oor verskeie aktiwiteitsinstellings heen leer en leef. FvK vereis ook ’n begrip van hoe mense kultureel gesosialiseer is om aan roetinepraktyke oor instellings heen deel te neem (Moll e.a. 1992:21).

Moll en González (1997:88) noem verder dat om die skoolkurrikulum om kulturele hulpbronne van lewensgebaseerde agtergronde heen te bou, is om leerders se diversiteite te omskep in pedagogiese bates (“to transform students’ diversities into pedagogical assets”). Dit bied ’n ommekeer van die siening van ’n sistemiese tekort waarvolgens skole minderbevoorregte families en gemeenskappe beskou:

as places from which children must be saved or rescued, rather than places that, in addition to problems (as in all communities) contain valuable knowledge and experiences that can foster … educational development. (Moll en González 1997:98)

Ons het in ons studie dus ’n ontledende lens ontwikkel om ons te help navors en interpreteer hoe leerders dink, optree, wense koester en hulle agentskap met betrekking tot hulle toekomstige lewens uitoefen. Hierdie aspekte kan egter verstaan word net deur dit in verband te bring met dit wat in hulle geleefde agtergronde met hulle gebeur.

Zipin (2009) en Zipin, Sellar en Hattam (2012) vestig verder die aandag daarop dat geleefde probleme wat met armoedige streke verband hou, die teelaarde van waardevolle kennis en ervarings kan wees wat bates vir leer bied. Zipin (2009) meld dat kinders vanuit armoedige sosiale ruimtes dikwels kennis saam met hulle skool toe bring omtrent die “donker” aspekte van hulle lewens in hulle gemeenskappe (sien ook Fataar 2007). Hierdie “donker” aspekte sluit in onaangenaamhede soos gesinsgeweld en dronkenskap waaraan leerders elke dag blootgestel word. Zipin (2009:319) beskryf dit as “dark funds of knowledge”, en oor die algemeen word dit nie as gepaste kurrikulummateriaal in skole erken nie. Zipin gaan van die veronderstelling uit dat: “to take the cultural knowledge of less powerful ‘others’ seriously means to seek learning assets in these cultures” (Zipin 2009:319).

Deur leerders die geleentheid te bied om op die donker aspekte van hulle lewens te fokus, kan ons begrip van hulle leefwêrelde verbeter. Zipin e.a. (2013) noem dat deur leerders by FvK waarmee hulle bekend is te betrek, soos om die huidige plaaslike gemeenskapslewe uit te beeld, die werk van die skoolkurrikulum en leerprogramme in ’n meer toekomsgerigte rigting kan ontwikkel. Dit bemagtig leerders om hulle agentskap in werking te stel. Op so ’n wyse kan hulle wegkom van die gedagte dat hulle ’n toekoms moet aanvaar wat weens sosiaal-strukturele beperkings daargestel is (Zipin e.a. 2013:12).

Ons doen aan die hand dat die hulpbronne vir ontluikende leerpraktyke gebaseer is op FvK in die leefwêreld van die gemeenskappe. Dit is kennis wat afgewentel word vanuit die verlede en aangepas word in die hede. Dit dra die potensiaal om aspekte rakende leerpraktyke van opvattings soos in die verlede aanvaar, te laat wegbeweeg. Daar moet ’n mate van proaktiewe optrede wees wat ’n veelomvattendheid vereis wat verder gaan as die skoolgrense. Die argument kan dus gestel word dat individue nie alleen nuwe dinge oor die tyd heen leer nie, maar dat hulle leer inherent deur hulle lewenservarings beïnvloed word soos wat hulle mense en nuwe gedagtes teëkom, op ’n manier wat hulle nie vooraf kan bepaal of sien nie, en dit is hierdie aspek waaroor die artikel verslag doen.

 

3. Metodologie

Die data waarop hierdie artikel gebaseer is, kom uit ’n groter studie oor die sosiale en opvoedkundige ervarings van Suid-Afrikaanse landelike werkersklasjeugdiges. Hierdie navorsing is toegelig deur deelnemende waarnemings en onderhoude tydens die 2013–2014-skooljaar in “Arendsehoop”. ’n Etnografiese benadering is vir hierdie studie gekies, wat volgens Neuman (2011:423) verwys na’n beskrywing van mense en/of hulle kultuur. Dit is ’n proses wat gedryf word deur individue se kulturele kennis, wat beide die bepaalde kennis (bv. wat ons weet en waaroor ons praat) en stilswyende kennis (nl. wat ons stilswyend weet, maar wat weinig direk erken) insluit (Neuman 2011:424).

Toe ons aan die begin van ons navorsing toegang tot die navorsingsgebied verkry het, moes ons vertroud raak met die dinamika wat sigself in en om die skool uitgespeel het om ’n geheelbeeld van die woonbuurt te verkry. Ten einde dit te kon doen, het ons ons navorsingsverantwoordelikhede eers beperk tot een primêre aktiwiteit, naamlik waarneming. Hierdie waarneming was deelnemend sowel as niedeelnemend. Spradley (1979:196) noem dat waarneming nuttig is, aangesien dit nie net data-insameling fasiliteer nie, maar ook mense op hul gemaak stel om van die waarnemer as “buitestander” te praat.

Deelnemende waarneminghet ons die geleentheid gebied om deel te neem in gemeenskaps- en niegemeenskapsverwante aktiwiteite en gebeure. Tydens hierdie proses is veldnotas gemaak wat ons van ’n nuttige manier voorsien het om ryk beskrywings vir die leser te skep wat ’n beeld en die verloop van gebeure, prosesse en interaksies in die veld weergegee het. Volgens Spradley (1979:192) is veldnotas die primêre bron van vrae, spekulasies en refleksies in etnografiese navorsing en hulle funksioneer as die basis vir die generering van data. Ons stem saam met hierdie stelling, want ons het ons veldnotas absoluut onmisbaar gevind tydens ons omgewingsgebaseerde veldwerk.

Deur niedeelnemende waarnemings het ons die belangrikheid van waarnemings besef soos wat ons navorsing gevorder het. Waarnemings is gemaak in openbare ruimtes in die woonbuurt en in individue se huise. Hierdie waarnemings het dit moontlik gemaak om te kyk na die patroon van die dinge in die woonbuurt soos dit deur die leerders ervaar is, sowel as om te let op watter groot en klein gebeurtenisse van betekenis daar plaasvind. Dit het ons in staat gestel om ’n kwalitatiewe verklaring van die dinge in die woonbuurt te verkry. Ons het aan gebeurtenisse en prosesse deelgeneem en dit gevolg, wat verskeie vorme van waarneming vereis het. Ons het nie net staatgemaak op wat mense gesê het nie, maar het ook eerstehands waargeneem wat hulle gedoen het. Dit het ons toegelaat om die verhouding tussen hul houdings en gedrag rakende die onderwerp van die studie te ondersoek.

’n Aansienlike hoeveelheid tyd is in die woonbuurt deurgebring om die leefwyses en komplekse aspekte wat op ons studie van toepassing was, waar te neem. Ons doelwitte met hierdie studie was tweeledig: (1) om die sosiale en kulturele lewe van die leerders in verhouding tot hulle leerpraktyke in hulle sosiale en kulturele leefwêrelde te beskryf en te verstaan (die emiese perspektief); en (2) om voort te bou op die besonderhede en begrip van hulle sosiale en kulturele wêrelde om ’n nuwe sosiokulturele perspektief te ontwikkel (die etiese perspektief). Ons etnografiese ondersoek het dit dus vir ons moontlik gemaak om die gebeure vanuit die agtergrond waarteen dit plaasvind, te verstaan. Een van die belangrikste doelwitte van die studie was juis om die agtergrond waarteen leerders persepsies van hulle FvK ontwikkel vas te vang en te verstaan. Vanuit ’n begripsoogpunt was dit vir ons belangrik om, deur middel van etnografiese interaksie, die verskillende dinamieke wat in die leefruimtes van die navorsingsdeelnemers uitspeel, te probeer vasvang en krities te ontleed om te begryp hoe hulle leef en leer. Etnografie stel ons dus in staat om die beskrywing en interpretasie van daardie agtergrond te bied.

Ons is gelei tot ’n begrip en interpretasie van hoe leerders hulle sosiale wêrelde skep en onderhou (Neuman 2011:102). Dit was vir ons belangrik om ’n begrip te ontwikkel van hoe die leerders hulle sosiale lewenstrajekte verstaan, hoe hulle betekenis daaraan toevoeg en hoe hulle dit teen die geleefde agtergrond van hulle woonbuurt (her)ontwikkel. Dit hou direk verband met die begripsklem van hierdie studie, naamlik leerders se onderhandelings in hulle leefverbande om aan hulle leerpraktyke gestalte te gee.

Gefokusde semigestruktureerde persoonlike onderhoude is gebruik om inligting in te samel deur na die leerders se eie stories oor hulle eie leefwêreld te luister, om dit moontlik te maak om elkeen se storie oor hulle sosiale leefwêreld in verhouding tot hulle leerpraktyke te ontwikkel. Op hierdie wyse is plaaslike verhale oor wat dit verg om ’n leerder in ’n werkersklaswoonbuurt te wees, verbind met die kritiese ontleding van die leerders se leerpraktykontwikkeling.

Die deelnemers is gekies deur van ’n doelgerigte steekproef gebruik te maak, gegrond op hulle bereidwilligheid om aan die navorsing deel te neem. Die deelnemers, aan wie ons die skuilname Cherry, Sally, Tom, Ruby en Musa gegee het, is gekies op grond van twee ongestruktureerde onderhoude met leerders wat positief ingestel was teenoor hulle skolingsprosesse en uitmuntende skooluitslae behaal het. Voorts was hulle gewillig om hulle lewenservarings met betrekking tot hulle begeertes en strewes maklik te deel en te beskryf. Hulle het ook kennis gedra van die woonbuurtdinamiek en invloede in die gemeenskap wat moontlik hulle leerpraktyke kon beïnvloed.

Die inligting is ingesamel deur ’n reeks onderhoude met hierdie vyf leerders te voer. Die onderhoude is tot 40 minute per onderhoud beperk, en daar is drie afsonderlike onderhoude met elk van die vyf leerders gevoer. Mense se optrede raak betekenisvol en verstaanbaar wanneer dit (volgens De Vos e.a. 2005:295) in verband geplaas word. Om dié rede is die eerste onderhoud gebruik om die agtergrond waarteen die deelnemers se belewenis plaasvind, vas te lê. Die leerders is ook die geleentheid gebied om inligting oor hulleself en hulle siening van die woonbuurt in verhouding tot hulle leerpraktyke te deel. Tydens die tweede onderhoud is die leerders aangemoedig om hulle belewenisse van hoe hulle verskillende vorme van kapitaal in hulle omgewing verwerf en hoe dit in hulle leerpraktyke verwerklik word, te deel. Tydens die derde onderhoud is die deelnemers aangemoedig om na te dink oor die betekenis wat hulle as leerders gee aan die ervaring van die verwerkliking van hulle verskillende leerpraktyke soos in hulle bepaalde verbande beleef. Ons het, soos González (2005), van ’n kombinasie van sorgvuldige waarnemings, oop vrae en semigestruktureerde onderhoudstrategieë gebruik gemaak. Hierdeur het ons gepoog om die komplekse funksies van huishoudings teen hulle sosiokulturele en sosio-ekonomiese agtergronde akkuraat weer te gee.

Alle etiese oorwegings rakende navorsing met kinders is gevolg. Vertroulikheid en anonimiteit is verseker deurdat alle deelnemers verseker is dat hul identiteite onder geen omstandigheid bekend gemaak sou word nie. Ons was veral bewus van die kwesbaarheid van die minderjarige kinders wat in hierdie studie gebruik is. Dit was vir ons belangrik om vertroue met hulle te bou en hul veiligheid te verseker (Clark 2008:14). Dit was ook waarom skuilname deurgaans gebruik is.

Deur ons te wend tot Moll e.a. (2005) se fondse van kennis-begrip, is die data op tematiese wyse benader en georganiseer. Ons vrae ter verkryging van data het hoofsaaklik gewentel rondom die beskrywing van die omstandighede waarin hulle leef en hoe hulle dit beleef ter konstruering van hul leerpraktyke. Verder het dit ook gegaan oor die praktyke soos binne hul huishoudings, hul portuurgroepe, en die media waaruit hulle leer. Die data het ons in staat gestel om die ruimtelike verband van die betrokke leerders en hulle belewenis van hoe die ruimtelike verband van hulle werkersklaswoonbuurt op hulle leerpraktyke inwerk, te dokumenteer. Die leerders, as ontwikkelaars van hulle eie werklikheid, het hierdeur self aangetoon hoe die ruimtelike verband van hulle woonbuurt ’n invloed op hulle FvK ter verwerwing van leerpraktyke het.

Vervolgens bied ons ’n bespreking van kernaspekte van hierdie leerders se FvK en hoe dit daartoe bydra om hulle leerpraktyke te vorm.

 

4. Die leerders se gesinsfondse van kennis by die ontwikkeling van hulle leerpraktyke

In hierdie afdeling fokus ons op die leerders se gesinsfondse van kennis met betrekking tot die ontwikkeling van hulle leerpraktyke. Dit was veral belangrik om te sien hoe hierdie sosiale verhoudings in die leerders se gesinsverband die ontwikkeling en verspreiding van hulpbronne, met inbegrip van hulle FvK, tydens die ontwikkeling van hulle leerpraktyke fasiliteer (Moll en Greenberg 1990; Vélez-lbáñez en Greenberg 1992). Dit het ons gelei om die versoek aan hulle te stel: “Beskryf die omstandighede waarin jy leef en hoe jy dit beleef.”

Met die aanvang van ons onderhoude het ons te staan gekom voor ’n besonder moeilike mengsel van sosiale, emosionele en akademiese behoeftes waardeur hierdie leerders op ’n daaglikse basis oorweldig word. Ten spyte hiervan het ons gou die krities belangrike rol van leerders se gesinne in al ons huisbesoeke ontdek. In twee van die huise het die gesin saam met hulle uitgebreide familie gewoon. Ons is ook meegedeel dat tydsbesteding deur die leerders saam met hulle gesinne belangrik is. Tyd saam met hulle gesinslede was onontbeerlik ten einde die gesin in ’n hegte eenheid saam te bind. Dit is in hierdie gesinsomgewing waar kinders geleer word om hulle fisiese wêreld te verstaan. In die huishoudings van die deelnemers het alles om hulle gesinsaktiwiteite gewentel. Hierdie bedrywighede was noodsaaklik vir die jongmense om beter sosiale aanknopingspunte en netwerke te vorm. In hierdie leerders se huishoudings was daar ryk geletterdheidspraktyke. Hulle was lief vir lees, veral tydskrifte waarin hulle gunstelingkunstenaars uitgebeeld word. Hulle uitlatings het ons goeie insig gegee ten opsigte van die belangrikheid van lees in hulle huise.

Cherry is een voorbeeld van hoe hierdie kinders se geletterdheidspraktyke in die gesinsverband beïnvloed word. Cherry woon op ’n plaas naby die skool. Cherry se ma het aan ons meegedeel dat:

Die omgewing waar ek grootgeword het, het hulle nie lees aangemoedig nie. Ek het grootgeword in ’n arm gesin waar jy nie dikwels ’n boek gesien het nie. Ons het nie baie by die huis gelees nie, want my ouers was ongeletterd. Tog het hulle ons aangemoedig om te leer. Ek geniet dit egter om my kinders te sien lees en vir hulle te lees. Nie ek of my man wil werklik lees nie, maar … Hulle hou daarvan om te lees. Hulle lees weens die noodsaaklikheid daarvan. Hulle lees nie soseer die koerant nie, maar hulle lees. Ons geniet dit ook om die Bybel saam te lees.

Terwyl Cherry se ouers die blootstelling aan leesmateriaal en om te lees in hulle eie kinderjare gemis het, is daar by haar kinders ’n kultuur van lees en die waarde van leesstof ingeskerp. Dikwels lees sy die Bybel saam met haar kinders vir morele opvoeding. Sy het verder gesê dat sy haar kinders morele waardes op dié wyse leer. Sy het voorts ook verkies om die Bybel te lees omdat dit nie kriminele sake soos in die koerant dek nie. Volgens haar [Cherry se ma] “wil ons wel hê hulle moet ons morele waardes volg, dus lees ek die Bybel aan hulle sodat hulle kan weet wat is goed en sleg”. By Cherry se huis is daar ook ’n verskeidenheid boeke, koerante en tydskrifte. Dit laat by haar die begeerte ontstaan om goed te kan lees, want soos sy sê,

geniet ek lees, al is dit net vir die plesier. Ek lees veral boeke wat ek weet my sal interesseer. My ma bring dit van die werk af. Die plaasboer sê sy kan dit [leesstof] maar vat as hulle klaar gelees het. Ek is lief daarvoor om selfmotiveringsboeke en artikels te lees. Soms gebruik ek van die prente uit die tydskrifte vir my skoolwerk.

Cherry word op verskeie maniere aan geletterdheidspraktyke blootgestel. Haar woorde illustreer duidelik dat hierdie kinders groot plesier uit die lees van boeke put.

Cherry se ma is ook die voorvrou by die kwekery op die plaas. Dit is danksy haar ma se betrokkenheid by die kweek van blomme en plante dat Cherry ’n uitgebreide kennis het van hoe dinge op die plaas werk. Sy vertel ons van haar ma se werksaamhede by die kwekery:

My ma weet alles wat in die [kweek]tonnels aangaan [sy wys my na plek waar daar met plante en blomme gewerk word]. Ons “supply” vir Pick n Pay en Woolworths. Die boere [(plaaseienaars] vra vir haar hoe dinge werk.

Haar ma se kennis van blomme en plante is van onskatbare waarde. Dit wissel van besproeiing tot meer diepgaande kennis van plaasmasjinerie en grondgebruik. Dit is kennis wat, as sy (Cherry) dit na die skool sou bring, aspekte van die genetiese aanpassing van plante of ’n studie van die uitwerking van insekdoders op die ekostelsel sou kon toelig. Hierdie kennis word met Cherry en haar ander kinders gedeel. Hulle word ook geleer van die ekonomiese implikasies indien hierdie plante beskadig sou word. Hierdeur word beide die ekonomiese en maatskaplike waarde van hierdie blomme en plante op die plaasgemeenskap beklemtoon. Hulle bekendheid met die waarde wat op die groei van die landbougewasse geplaas word, dui daarop dat hierdie huise se fondse moontlike kulturele, historiese, ekonomiese en wetenskaplike verbindings het.

Cherry het die FvK wat haar ouers se plaaswerk gebied het, gebruik om waardevolle kennis oor landbou op te doen. Hierdie kennis het haar ook bemarkings- en bestuursvaardighede laat ontwikkel. Dit het haar ook in aanraking gebring met prosesse rakende wêreldwye integrering, want weens die privatisering en meganisering van plase om hulle heen het sy bewus geword van wat wêreldtendense met betrekking tot plaaswerk was. Sy beskou egter nie plaaswerk as die ideale beroepskeuse vir haar nie, en in ’n mate het dit haar kennis wat betref beroepstatus gestimuleer. In plaas daarvan dat sy meer selfvertroue by die gebruik van plaaskennis opgebou het, het sy haar al hoe meer onttrek van deelname aan plaaswerk weens die armoedige lewensomstandighede wat plaasarbeiders ervaar.

Nog ’n leerder wat op ’n besondere wyse aan geletterdheidspraktyke blootgestel is, was Ruby. Ruby se huishouding is ryk aan musikale fondse van kennis. Tydens besoeke aan haar huis kon ons dit duidelik waarneem. Wanneer ons saam met haar in die buurt rondgeloop het, het sy dikwels haar selfoon by haar gehad met die oorfone in die ore en dan het sy saam gesing. Ons het vasgestel dat die gesin versot is op karaoke. By hulle huis word lirieke op die TV-skerm dikwels saam gelees en luidrugtig saam gesing. Sy deel ons mee: “Ons bespreek ons musikale voorkeure. Ek hou van beide rhythm en blues of soos hulle sê R&B sowel as klassieke musiek.”

Deur middel van musiek was hierdie leerder nie net betrokke by geletterdheidspraktyke soos lirieke lees en liedjies leer nie, maar het hulle ook verbindings tussen die hedendaagse musikale kultuur in die buurt en in ander gebiede gevorm. Hierdie musikale praktyke in Ruby se huis het die potensiaal gehad om haar in die bereiking van haar akademiese sukses te ondersteun. Ruby noem tydens ons gesprek met haar dat sy dit as haar verantwoordelikheid beskou, as ’n leerder, om sosiale patrone van deelname deur samewerkende leerstrategieë in haar gemeenskap te bou. Dit het haar vertroue in haar vermoë om haar leerpraktyke te beheer, laat groei. Sy het haar eienskappe as ’n goeie leerder gesien as:

Ek doen my huiswerk … leer deur te luister … werk vrae uit om my die werk beter te laat verstaan. Ek gee altyd my beste en raak nie betrokke in negatiewe dinge nie. Ek hou van lees, maar ek is nie regtig ’n goeie leser nie. Soms lees ek in elke vrye oomblik wat ek het. Ek begin ook soms om ’n boek te lees, maar lees dit nie klaar nie. As die kinders nie lees nie, hoe kan hulle die boeke wat hulle in skool ontvang verstaan?

Ruby se woorde beklemtoon haar toegewydheid en verbintenis tot haar opvoeding. Opvattings van universiteit toe te gaan word dikwels deur hierdie leerders se sosiale en netwerke van gesinskennisfondse gevorm. In hulle gesinne strek opvoedkundige denkwyses verder as die gebruiklike idees van wat almal in die gemeenskap van hulle verwag om te wees. Hierdie leerders word sterk aangemoedig om hulle opvoeding voort te sit. Dit is vir hierdie werkersklasleerders vorme van sosiale en kulturele kapitaal waaruit hulle kan put. Terwyl hierdie gedrag in werklikheid in die werkersklasgesinne uitgebeeld word, het ons ook waargeneem hoe opvoedkundige lewensbeskouings en praktyke alternatiewe vorme aanneem. Soms sukkel hierdie leerders om hulle daaglikse praktyke met hulle opvoedkundige doelwitte te verbind.

Saans het ons ook dikwels gesien hoe mense saam om die vuur sit. Op verskeie geleenthede het ons weens die koue ook by hulle aangesluit, en so het ons ervaar dat dit ’n bymekaarkomplek is waar ’n ryk storievertellingskultuur in die woonbuurt geheers het. Volgens Kerry Mallan (1991: 13) van die Queensland Universiteit van Tegnologie in haar artikel ‘Children as Storytellers’ (in Phillips 1999:3) is storievertelling ’n sosiale aktiwiteit. Hierdie leerders het grappe gemaak, na stories geluister en self stories uitgedink en vertel.

Dit hier waar Sally se geletterdheidspraktyke in haar gesinsverband beïnvloed is. Sally noem aan een van ons:

Ek geniet storievertelling baie. Saans om die ghellie [vuur] vertel my pa vir ons stories. Hy vertel ons stories van sy kinderjare en hoe dit was. Stories van bv. Wolf en Jakkals, spookstories, sportstories, dit wat in die nuus is en stories oor die lewe. Ons maak grappies. Meneer weet, dit wat kinders van hou. Ook persoonlike stories oor sy lewenservarings. Ons kyk na foto’s en praat oor hulle en ons kan baie van die stories koppel aan ons persoonlike lewenservarings. Ek onthou hulle en as ek na my vriende of familie se huise gaan, dan vertel ek die stories aan hulle.

In baie huishoudings is storievertelling ’n dominante aktiwiteit. Dit word beskou as ’n belangrike manier van hoe kinders kan leer. Wie hulle is en was, word deur hierdie storievertellingskultuur aangevul. Hierdie storievertellingskultuur word op ’n genotvolle manier aangebied om mekaar te vermaak en om die wêreld beter te verstaan. Op hierdie wyse word goeie morele waardes, tradisies en baie ander dinge aan kinders geleer. Verder vestig dit ’n gevoel van nabyheid tussen die ouers en hulle kinders, sowel as met die gemeenskap. Tydens hierdie geleenthede kan die ouers ook met die kinders oor sosiale probleme, algemene sake en verwagtinge met betrekking tot morele en kulturele waardes van dit wat in die samelewing van hulle verwag word, gesels. Op dié wyse kan hierdie leerders vir hulle verwagtinge skep.

Sally was baie opgewonde terwyl sy tydens ons onderhoud gepraat het oor hulle gesin se reis na hulle uitgebreide familie op De Aar. Hierdie reis saam met haar gesin het haar die geleentheid gebied om kennis oor ander fisiese ruimtes op te doen: “Dit is so ’n ander wêreld … die mense, die omgewing … die weer is ook anders daar. Die plek lyk so vaal en so droog.”

Deur Sally se reis na De Aar het sy belangrike aardrykskundige kennis opgedoen. Haar ervarings op verskeie geografiese plekke soos hulle na De Aar gereis het, het gedien as fondse van kennis wat sy kon koppel aan leer oor klimaatsomstandighede en verskillende grondsamestellings. Benewens dit het die interaksie wat sy met lede van die gesin oor plekke gehad het, die lees van rigtingaanwysers sowel as geselsies en verduidelikings oor die plante langs die pad haar met waardevolle geletterdheids- en ander algemene kennis gevul. Daarbenewens het Sally geleer dat haar idees en haar ouers se betekenistoevoeging verband gehou het met ’n verskeidenheid plekke. Sy sou hierdie kennis wat sy opgedoen het, later tydens ’n aardrykskunde- of wetenskaples in die skool kon gebruik.

In hierdie afdeling is ’n paar van die gesinsfondse van kennis waarop hierdie leerders steun ten einde hulle leerpraktyke betekenisvol te kan konstrueer, bespreek. Die FvK in hulle gesinne is dikwels vrylik met ander kinders gedeel en sodoende is hulle leerpraktyke soms onbewustelik uitgebrei en toegelig. Kennis van hierdie persoonlike ervarings wat in die huise van hierdie leerders verkry is, het getoon dat hulle lewens te midde van ’n dinamiese mengsel van gedrag, vaardighede, interaksies en waardes wat elke gesin op sy eie unieke manier uitleef, plaasvind. Hierdie FvK het ons ’n beter begrip gebied rakende aangeleenthede soos die keuse van leesstof, hulle interaksie met hulle ouers, die strukturering van hulle leeraktiwiteite en die bou van sterk verhoudings met hulle families. Alhoewel al die families finansieel sukkel, doen hulle alles in hulle vermoë om leergeleenthede vir hulle kinders te voorsien. Hierdie kinders leef in ’n ryk huislike omgewing waar hulle altyd ondersteuning kry met huiswerk, waar daar vir hulle gelees word, en waar die ouers alles in hulle vermoë doen om ’n leerkultuur by die kinders te vestig. Dikwels het hierdie fondse ook aangesluit by dit wat in hulle gemeenskap plaasgevind het en met betrekking tot die kennisbasis wat in die gemeenskap geheers het, ’n aspek wat ons vervolgens bespreek.

 

5. Die leerders se gemeenskapsfondse van kennis by die ontwikkeling van hulle leerpraktyke

In hierdie afdeling konsentreer ons op die verhoudings en onderhandelings wat hierdie leerders in hulle gemeenskap aangaan en aanknoop ten einde kennis te bekom om gestalte aan hulle leerpraktyke te gee. Ons kon duidelik sien dat hierdie leerders se lewenservarings hulle noodsaak om sekere aanpassings te maak ten einde geleenthede vir leer te skep.

Tydens ons onderhoude was ons veral geïnteresseerd in hoe hulle sosiale netwerke ontwikkel by die ontwikkeling van hulle leerpraktyke. Vir ons was die belangrikste hoe hulle sosiale netwerke met ander huishoudings ontwikkel en hoe hierdie huishoudings sosiale verhoudings fasiliteer deur die ontwikkeling en uitruiling van hulpbronne, met inbegrip van hulle FvK. Ons fokus was op hoe die kinders onderling praktyke vestig gegrond op wedersydse vertroue, wat weer lei tot die ontwikkeling van hulle leerpraktyke.

Terwyl ons meer vrae begin vra het omtrent die leerders se gebruike en netwerke in die woonbuurt, het ons besef dat hierdie leerders uitgebreide ondersteuningsnetwerke het. Dit sluit in hulle familie, vriende en verskeie uitreikprogramme. Uit ons gesprekke met hulle het ons vroeg besef dat hulle netwerke vir hulle van deurslaggewende belang is by hulle nastreef van hoër hoogtes. Verder was dit duidelik dat hulle leerpraktykontwikkeling nie net deur hulle individuele pogings plaasvind nie, maar ook in interaksies tussen hulle en die mense in die woonbuurt met behulp van fisiese en simboliese aangeleenthede (Cole 1996; Rogoff 2003). Hulle bedryf dit as ’n dinamiese stelsel, wat beteken dat verskeie faktore en alle interaksies op ’n manier wat nie vooraf bepaal is nie, en nog minder chaoties is, bydra tot hoe hulle leer (Fischer en Bidell 1998).

Soos ons in die woonbuurt rondbeweeg het, was ons beïndruk met wat ons in die gebied gesien het. Ons kennis van die omgewing het hoofsaaklik bestaan uit die beelde wat ons deur ons motorvoorruit gesien het toe ons daarheen gery het. Die talle klein informele ondernemings, soos haarsalonne en hoekwinkels, het gedui op ’n mate van ekonomiese geleenthede. Die kerke binne ’n paar blokke van mekaar het getuig van ’n aktiewe geestelike lewe. Die teenwoordigheid van mense wat in die strate rondgestap het, het aan ons ’n gevoel gegee van ’n lewendige gemeenskap. Ons onmiddellike waarnemings was gesinne se oorlewingstrategieë. As ’n huishoudelike strategie kon ons dikwels hulle “coping and survival skills” waarneem soos hulle hul “resources for learning” ontwikkel het (Tenery 2005:129).

Uit ons gesprekke met Ruby het ons agtergekom dat haar onmiddellike ruimte vir haar van besondere praktiese en sosiale waarde was. Te midde van moeilike omstandighede in die woonbuurt moes sy poog om vir haarself geleenthede te skep. Hier het sy – soos ook Cherry, Tom, Sally en Musa – verhoudings wat nie net as bron van motivering en gerief in die strewe na hulle opvoedkundige doelwitte dien nie, probeer bou. Aan die ander kant kon ons uit hulle gesprekke aflei dat die woonbuurt hulle ook die inligting gebied het wat hulle help besef het wat dit van hulle sal verg om ná skool hulle onderskeie doelwitte te verwesenlik. Soos die geval in baie werkersklasbuurte was dit vir hierdie jongmense nodig om ter wille van oorlewing by die samelewing aan te pas. Hierdie aangeleentheid het verskeie soorte probleme tussen hulle en hulle gesinne geskep, soos uitgelig deur Cherry: “Ek het ’n paar probleme met my ouers. Ons het konflik omdat hulle anders dink. Jy moet aanpas by die manier waarvolgens jy leef … jy moet verander.”

Die aangeleentheid hier beklemtoon dat die verskille in gesinne veral tussen ouers en jongmense voorkom. Nespor (1997) beweer dat fisiese nalatenskappe gevorm word deur die vloei van menslike aktiwiteite binne en tussen spesifieke ruimtelike omgewings. Cherry toon duidelik dat sy in ’n moderne samelewing lewe en sy organiseer dus haar lewe in ooreenstemming met die regulasies en lewenstyl van hierdie samelewing. Haar leerpraktyke, soos dié van al die ander leerders, word gevorm deur die dinamiese wisselwerking tussen haar denke, gevoelens en sosiale praktyke in die woonbuurt (Reay, in Fataar 2010).

Net soos Cherry projekteer ook Ruby, Sally, Musa en Tom hulle leerpraktyke aan die hand van die moontlikhede wat daar in hulle gemeenskap beskikbaar is. Hul beskikbare moontlikhede beïnvloed hulle lewens, prestasies en ideale positief. Verder bring dit mee dat hulle sosiale verhoudings buite die huis aanknoop wat in konflik is met hulle gesinne se verwagtinge. Hierdie denkwyses veroorsaak innerlike konflik wat lei tot nuwe maniere waarop hulle hulleself in verhouding tot hulle leerpraktyke sien. Verder word die konflik tussen hulle en hulle ouers veroorsaak deur die verskillende sosiale wêrelde wat hulle ervaar.

Al die leerders het ’n deeglike kennis van hulle gemeenskap. Die leerders het ook aan ons gewys dat hulle ’n duidelike kennis van beide plaaslike geografie (plaaslike landmerke, paaie) en sosiale netwerke het. Uit ons waarnemings in hierdie landelike gebiede kon ons duidelik sien hoe daar dikwels ’n gebrek was wat betref toegang tot die vele en uiteenlopende dienste wat in stedelike gebiede beskikbaar is. Om hierdie probleem die hoof te bied, het Tom ons daarop attent gemaak dat: “[D]ikwels neem ons self die inisiatief om probleme op te los … of iemand [pastoor] wat toegang tot ons sosiale netwerk [ouers, vriende, familie] het, help.”

Tom het vertel hoe baie van die mense wat hulle ken, verskeie rolle in hulle lewens speel. Dikwels is hulle deur hierdie mense aangemoedig om hulle potensiaal ten volle te verwesenlik. Verder het hierdie mense ook eerstehandse kennis gehad van die manipulering van stelsels en netwerke sodat ander daaruit voordeel kon trek. Musa het aan ons verduidelik hoe hulle landelike sosiale netwerke werk. Dit sluit in hoe hulle hulp soek by vriende en bure en hoe hulle toegang tot hulpbronne verkry, soos om ’n motor te was in ruil vir ’n rit winkelsentrums toe. Op die vraag om die vorme van sosiale netwerke in sy landelike gemeenskap te beskryf, noem Musa:

So ver het my pa baie vriende oor die jare gemaak, soms gebruik ons hulle vir ’n paar dinge, soos dit. [Hy wys na hul dak wat onlangs reggemaak is.] Ek bedoel, die mense wat ons gehelp het, ken gebouwerk en as ons hulp soek, kom hulle. Ek dink dis ’n goeie ding, want ek kon baie by hulle leer.

Musa se woorde toon duidelik dat hierdie leerders toegang het tot hegte sosiale netwerke, wat die wyses waarop hulle probleme oplos en kennis verkry oor wat hulle in bepaalde situasies kan doen, help ontwikkel. Musa erken egter op ’n geleentheid dat die woonbuurt versuim om hulle met die nodige opvoedkundige kapitaal toe te rus vir toelating tot verdere studie. Volgens hom faal die woonbuurt in twee opsigte: eerstens kan die woonbuurt hulle nie van naskoolse studie verseker nie, en tweedens kan dit hulle nie van die vereiste beredeneerde materiaal voorsien waarmee hulle hulle kan vergewis van wat nodig sou wees vir hulle rigtingbepaling om hulle studie buite die woonbuurt voort te sit nie.

Sally beskryf ook die soorte verbindings wat algemeen in haar gemeenskap voorkom:

Ek koppel dit aan mense. Wel, ja, jy ken nie almal, maar ten minste wie waar woon en werk. Jy hoef nie met hulle te praat nie, want dit is jou keuse. Jy kan nie enigiets oor enige iemand sê nie, want dit is waarskynlik iemand anders se familie. Dit is so ’n klein dorpie. Dit is regtig inmekaargevleg en alles en almal is in almal se besigheid.

Sally se woorde toon hoe landelike gemeenskappe vorme van sosiale netwerke ontwikkel. Ons het ook duidelik bewus geword dat hierdie leerders toegang tot sulke hegte sosiale netwerke gehad het.

In die woonbuurt is daar ook gedurig ’n warboel jongmans met hul fokus op motors en die instandhouding daarvan. Volgens Musa is dit vir hulle “lekker ‘fun’” en laat dit by hom ’n belangstelling in motors ontstaan. Die buurman langsaan is ’n motorwerktuigkundige. Dikwels vra hy Musa om hom te help met die herstel van motors. Hier leer hy Musa oor die verskillende vervaardigers en modelle. Musa kon dikwels aan ons die verskillende voertuie volgens hulle vervaardigers en eienskappe uitwys. In sy geval was motoronderhoud “bodies of knowledge that underlie household activities” (Moll 2000:258) wat beide praktykgeletterdheid en -gesyferdheid behels, soos vergelyking, kategorisering en meetkunde, wat sy sukses in die skool sou kon ondersteun.

In hierde afdeling is getoon watter FvK daar tydens ons navorsing in hierdie gemeenskap was. Deur hulle tot hierdie fondse te wend is waardevolle gemeenskapsinteraksie by die leerders verseker. Hulle sou die kennis wat hulle tydens hierdie ontmoetings opgedoen het, later kon gebruik om betaalde werk te verkry. Hulle is blootgestel aan praktyke wat dikwels verwyderd was van die woonbuurt se werkersklasondervindings waaraan hulle gewoond was. Hulle het derhalwe die sterk netwerk se sosiale en materiële verhoudings tot hulle voordeel ingespan om struktuur aan hulle leerpraktyke te gee. Hulle sosiale wisselwerking het dus ‘n rol gespeel by die plasing van hulle leerpraktyke in hulle gemeenskap. Hulle rigtingbepaling in die woonbuurt en die newe-effekte van hulle armoedige woonbuurt wat hulle met hulle saamdra, het ’n duidelike spoor op hulle leerpraktyke gelaat. Dit is hierdie aangeleenthede wat hulle na hulle portuurs laat uitreik om hulle leerpraktyke te vestig, en dit is die aspek wat ons vervolgens ondersoek het.

 

6. Die leerders se portuurgebaseerde kulturele fondse van kennis by die ontwikkeling van hulle leerpraktyke

Hierdie afdeling fokus op hoe hierdie leerders bewustelik en onbewustelik binne hulle portuurgroepe meewerk om beide dominante en niedominante FvK in hulle portuurruimtes te bekom. Ons gesprekke met hulle het insig gebied in hoe die aangeleenthede wat met hierdie vorme van FvK verband hou, verskillende doeleindes dien. Verder het hulle beskrywings aan die lig gebring dat hulle verskeie vorme van kennis vir uitdrukkings en instrumentele doeleindes gebruik. Instrumenteel gebruik hulle hulle portuurs se FvK om aanvaarding van hulle eweknieë te kry, aangesien dit hulle lidmaatskap van ’n sekere groep kan waarborg. Van hulle gebruik ook oorheersende portuurgebaseerde FvK vir instrumentele doeleindes vir die versekering van ’n akademiese of werksgeleentheid.

Robinson (2000:435) beskryf die jeug se sosiale netwerke as

the divisions young people make between places which they find comfortable and those they find threatening or negative, formed on the basis of, and maintained through, the development of socio-spatial networks. The socio-spatial division and network varies depending on personal background and groups with which they strongly agree.

Alhoewel die leerders die gebrek aan sport- en ontspanningsgeriewe duidelik uitgelig het, was daar ’n lewendige straatlewe en sosiale wisselwerking tussen hulle en hulle vriende in die buurt. Hulle het hulle wêreld ervaar deur kulturele grense te skep tussen “die straat”, die skool en die gemeenskap. Dit was in antwoord op die vraag: “Wat onderskei jou van ander inwoners binne die woonbuurt?” Verder het dit ook aansluiting gevind by die vraag: “Dink jy dat jou toekomsplanne tipies is soos dié van ander jong mense in die gemeenskap?”

Tom noem:

Almal verwag dat jy op ’n sekere manier moet optree, met wie jy moet uithang en hoe jy moet praat. Ek sê, soos wanneer jy op straat is, moet jy op ’n sekere manier praat. Dit hang af van waar jy jou bevind. Wanneer jy by die skool is, praat jy soos die mense by die skool. Dit is hoe jy jouself aanbied. Dit is soos iemand met baie gesigte het.

Bepaalde taalgebruikstrategieë word dus as toepaslik geag in verskillende sosiale instellings, met inbegrip van waar die norme van respek bedryf word, soos op straat. Die lewe op straat as ’n sosiale ruimte word dikwels deur armoede en misdaad gekenmerk; en die straat is ’n plek wat deur ’n kulturele “straatkode” oorheers word (Anderson 1999).

Tweedens bied Tom aan ons verskillende voorstellings van homself. Hy verklaar uitdruklik dat hy anders sou optree met sy eweknieë op die straat as met volwassenes. Dit illustreer hoe kulturele kodes onder jongmense plaasvind.

Tom se uitsprake is net een voorbeeld van baie gevalle waar die leerders ons ingelig het oor die onderskeid tussen verskillende agtergronde en gemeld het hoe met verskillende soorte FvK in verskillende sosiale gebiede gehandel word. Tom se leerpraktyke sowel as dié van die ander is deur die wisselwerking van die dinamiese omgang met die fisiese faktore van hulle omgewing ontwikkel (Fataar 2010:4). Dit het aan hulle die agtergrond gebied waarin hulle hulle leerpraktyke vanuit hulle FvK kon vorm te midde van die faktore wat deur hulle omgewing aan hulle opgelê is.

Hierdie leerders beweeg voortdurend rond en vorm nuwe vriendskappe wat soms onvoorsiene nuwe probleme skep. Soos hulle in die woonbuurt rondbeweeg het, het dit vir ons duidelik geword dat hierdie leerders na hulle vriende in hulle sosiale netwerke uitreik om hulle op die regte opvoedkundige weë te help besluit. Hierdie netwerke bied hulle ook die nodige inligting oor hoe om dié weë te volg, sonder om hulle van die inisiatief en verantwoordelikheid van finale besluitneming te ontneem. Die leerders het hulle vriende as ’n bron van inspirasie en inligting beskou. Hulle raak dikwels by informele prosesse betrokke deur die samevoeging van verskillende soorte sosiale praktyke en ondervindings ten einde aan hulle leerpraktyke gestalte te gee. Hierdie leerders raak ook op verskillende maniere betrokke by die sosiale en kulturele optrede in die woonbuurt.

Laasgenoemde aspek bring verskillende vlakke van sosialisering te weeg en skep kommunikasieprobleme tussen hierdie jongmense en hulle gesinne. Ruby sê:

Ons ouers vind dit moeilik om aan te pas by die nuwe dinge in die samelewing, maar ons, ons is meer aanpasbaar. Ons het nie dieselfde probleem nie. Ons leer ook die woonbuurt se taal [taal onder jeugdiges] met gemak aan en maak maklik vriende.

Soos Tom gee ook Ruby te kenne dat die jeugdiges in die woonbuurt hulle eie unieke wyse van kommunikasie het. Sy leer dus hoe om straatslim te wees. Dit verg aanpasbaarheid van haar en sy moet haar denkwyses verander ten einde die uitdagings van die woonbuurt wat haar negatief beïnvloed, die hoof te bied. Soos Ruby vorm ook die ander leerders hulle leerpraktyke op die wyses deur hulle daaglikse praktyke bepaal, of soos González (2005:40) dit stel, “what people do and what they say about what they do”. Hulle ken verskillende betekenisse daaraan toe en aan ’n paar van die elemente van die woonbuurt se tradisionele waardes, en dit help hulle om hulle ontluikende leerpraktyke te ontwikkel. Om dié ontluikende leerpraktyke te ontwikkel, moet hulle aanpassings ten opsigte van die huidige samelewing se kultuur en waardes maak.

Ten einde sosiale en ekonomiese geleenthede vir hulleself te skep, bedink hulle strategieë binne hulle portuurgroepe waarvoor hulle alle menslike hulpbronne gebruik. Die maniere waarop hierdie leerders hulle sosiale posisie in hulle omgewingsruimtes bepaal, die wyses waarop hulle by probleme betrokke raak, asook hoe hulle hulleself as leerders sien, beïnvloed hulle optrede. Die bepaling van hulle sosiale posisie was afhanklik van hulle sosiale wêreld. Hulle sosialiseringspraktyke in hulle woonbuurt, huishoudings en netwerke behels die veelomvattende begrip van om goed opgevoed en opgelei te wees. Hulle omstandighede het hierdie leerders anders laat dink oor opvoeding. Ruby het juis genoem:

Dit hoef nie so baie te doen te hê met skoolkennis of onderwys nie, maar jy moet in staat wees om jouself te laat geld in verskillende situasies. So basies wat ek sou sê is dat jy moet weet hoe om op te tree en jouself te gedra en laat geld in verskillende situasies.

Sally was dit met Ruby eens en het aan een van ons gesê:

Meneer sien opvoeding vir my is … jou maniere, hoe jy ander behandel, jou sienings van die lewe en hoe mense jou sien. Om goed opgevoed te wees, is wanneer jy ook sensitief is vir ander mense se sienings. Jou goedhartigheid teenoor ander. Jy moet omgee vir ander.

Hiermee het beide Ruby en Sally erken dat om opgevoed te wees ’n sigbare en onsigbare kode van gedrag behels. Dit is hierdie gedragskode wat hulle toelaat om op verstaanbare maniere te kommunikeer. Hierdeur was hulle interaksies vir almal in hulle kring aanvaarbaar en tot voordeel van hul gemeenskap.

In haar vriendskapsbande ontwikkel Cherry ook leierskapseienskappe deur haar vermoë om uit haar foute te leer. Sy noem dat “alles kan verbind word met die verlede, hede en toekoms. Ek wil nie hê alles moet gou verander nie, want die verlede kan nie verander, maar ons kan die wêreld huidiglik verander.”

Cherry ontwikkel haar leer uit die veranderde omstandighede. Hierdie aspek beweeg Tom ook om by sy vriende te leer hoe om in die gemeenskap te oorleef. Ten einde in te pas en in die gemeenskap aanvaar te word, besoek hy soms sjebiens waar mense om hom drank gebruik en te midde van harde musiek sosialiseer. Hy doen hierdie dinge om “in te wees” by sy vriende en die gemeenskap. Vir hom is dit ’n manier om respek en vertroue in die gemeenskap op te bou. Die donker aspekte van dít wat hy tydens sy besoeke aan die sjebiens ervaar, help om sy leerpraktyke te vorm. Hier leer hy verskeie vaardighede, soos hoe om homself te onderwerp aan ”gesag”, om nie deur dronk mans mishandel te word nie, en hoe om verskeie versoekings te vermy.

Die leerders het aan ons vertel dat namate die sosiale strukture in die woonbuurt verander het, hulle tradisionele bande, oortuigings en sosiale verhoudings ook verander het. Dikwels word hulle met ’n verskeidenheid vrae en opsies gekonfronteer wat hulle dwing om tussen hulle eie persoonlike lot en die regte manier van hoe om dinge te doen, te kies. Die gevolg is dat hulle in die moderne samelewing voor ’n verskeidenheid keuses oor alle aspekte van die lewe te staan kom en dat hulle nie net keuses maak op grond van dit wat hulle ervaar nie. Hulle moet voortdurend hulle keuses en denkwyses oor wie hulle eintlik is en wat hulle wil word, hersien en verander, want die media en moderne tegnologie speel ’n groot rol daarin.

Hierdie leerders se eweknieë speel ’n belangrike rol by die ontwikkeling van hulle kennis. Dit was in hulle portuurgroep waar hulle dinge geleer het waaroor volwassenes nie noodwendig met hulle gepraat het nie. Hul eweknieë het ook aan hulle ’n veilige ruimte gebied om uiting te gee aan hulle unieke jeugkultuur. Verder was daar sommige van hulle vriende met dieselfde ideaal om sukses in die lewe te behaal wat hulle die belangrikheid van leer laat besef het. Ons onderhoude het ook aan die lig gebring hoe ouderdom die sosiale terrein waarop verskillende kulturele hulpbronne gewaardeer en benut word, beïnvloed.

 

7. Die leerders se mediafondse van kennis met betrekking tot die ontwikkeling van hulle leerpraktyke

In hierdie afdeling fokus ons op hoe allesomvattende tendense, aangevuur deur inligting en aangeleenthede verkry vanuit die media en ander wêreldwye bronne, bydra tot die wyse waarop hierdie leerders hulle leerpraktyke ontwikkel. Ons ondersteun die siening dat dit wat plaaslik gebeur, beïnvloed word deur globale tendense, waarna verwys word as globalisering. Volgens Comaroff (1996:167) is globalisering “the material and cultural compression of the world”. Die koms van die satelliet- en kabeltelevisie het beteken dat ’n nuwe wêreld van verstrengelde kulture nou plaaslik ervaar kan word (Appudurai 1996:6). Uit ons waarnemings en gesprekke met hierdie leerders het dit geblyk dat hulle ook, soos baie jongmense, ’n wêreldbeskouing voorstaan waarvolgens dit wat wêreldwyd gebeur, die belangrikste verteenwoordigende arena vir sosiale optrede en interaksie is (Mayo 2005). Hierdie sosiale optrede en interaksie beïnvloed hulle direk. Hulle ervaar globalisering op ’n daaglikse basis deur die gebruik van die internet en selfone (veral vir sosiale netwerke), sowel as deur die breër kulturele invloede wat ’n invloed op hulle lewenstyle het (Kenway en Bullen 2008). Wat plaaslik ervaar word, is die gevolg van nuwe aanpassings in globale tendense. Net soos alle kinders wêreldwyd is hierdie leerders ook vasgevang in die globale kultuur. Die internet is ’n deel van hulle lewens en die nuwe kommunikasietegnologie laat toe dat multimediatekste oor die hele wêreld versprei word. Paul Willis (2005:461) beskryf jongmense as “the unconscious foot soldiers in the long front of modernity”. Hy noem dat “[while they] respond to global changes in disorganised and chaotic ways, they do so to the best of their abilities and often with relevance to the actual possibilities in their lives as they see, live, and embody them” (Willis 2005:461).

Sosiale netwerke is ’n belangrike gebied waarvolgens leerders hulle identiteit en hulle plekbepaling instel: “[Y]oung people who spend time on the Internet are living and learning and moving in and through places and in ways that were not possible only two decades ago” (Leander, Phillips en Taylor 2010:362).

Uit antwoorde op die vraag: “Hoe gebruik jy die sosiale media in jou leeraktiwiteite en watter rol speel dit?” het ons ontdek dat daar gereeld ge-“chat” word en dat hulle hulle selfone soms gebruik om die eerste fase van ’n romantiese verhouding te inisieer. Cherry antwoord op ’n stadium, toe ons haar vra hoe iemand weet dat sy nie ’n kêrel het nie: “Hy kan my profile check op Facebook of hy kan vra vir my Mxit contact en dan kan ons lyne koppel.”

Cherry se woorde is ’n bewys daarvan dat tieners wat in romantiese verhoudings belangstel, hierdie vorm van media gebruik as die eerste fase van ’n verhouding. Platforms soos Twitter en Facebook word ook gebruik om meer inligting te verkry oor individue en hulle vriende se doen en late, sowel as oor hulle voorkeure en dit waaarvan hulle nie gehou het nie.

Deur hulle deelname aan sosiale netwerke soos Facebook en Twitter, asook SMS’e, word nuwe sosiale norme en vorme van mediageletterdheid ontwikkel. Hierdie aktiwiteite prikkel hulle op so ’n wyse dat hulle hul lewens herbesin. Die netwerk en openbare aard van hierdie praktyke bied aan hulle “‘lesse” oor die sosiale lewe en ’n sosiale identiteit. Dikwels word dié vorm van kommunikasie ook gebruik om romantiese verhoudings te begin en aan die gang te hou. Op dié wyse bring hulle op ’n gereelde basis soveel moontlik tyd by mekaar deur. Hierdie gevoel van besig wees met ’n mens se vriende behels ’n verskeidenheid praktyke. Dit kan wissel van rondblaai deur webtuistes soos Facebook om ’n persoon se profiel na te gaan tot om iets meer intens uit te vind oor hulle vriende of romantiese vriende (“outjies” of “meisies” soos hulle dit stel).

Musa sê: “Dit is maklik om ’n boodskap oor te kry sonder perfekte bewoording.” Hierdie leerders toon hoe hulle hul eie unieke vriendskapsgedrewe sosiale en kulturele wêrelde volgens hulle eie interne denkwyses bedryf. Dit is hoe die jongmense leer om aan verskeie “wêrelde” deel te neem. Verder bied dit die noodsaaklike materiële ondersteuningsbronne in hulle gemeenskap waar hierdie bronne skaars is. Op dié wyse help dit (ondersteuningsbronne) hulle om talle uitdagings ten bate van hulle sinvolle opvoedkundige ontwikkeling te oorbrug.

In Musa se lewe is die nuwe tegnologie ’n samevloei van sy manier van lewe. Hy speel gereeld rekenaarspeletjies en die internet word dikwels verken as ’n manier om tyd saam met vriende deur te bring. Met behulp van die internet word sy vermoë om kontak met die “regte” vriende te maak, verbeter. Volgens Musa is dit weens die verbeterde “chat”-funksies op sy selfoon dat kommunikasie tussen hom en sy vriende ook verbeter. Op hierdie wyse handhaaf hy sy plaaslike sosiale verhoudings tot sy voordeel.

Musa se aktiwiteite vind egter plaas in weerwil van sy ouers se begeertes dat sy globale en opvoedkundige horisonne deur middel van die internet uitgebrei moet word. Terwyl sy ouers gehoop het dat hulle kinders hulle kennis rakende wêreldsake en geletterdheidsaspekte sal ontwikkel, verkies hulle om in interaksie te bly met hulle vriende of om nuwe vriendskappe by te voeg. Leander e.a. (2010:349) noem dat “childhood experience of and in space has changed dramatically between generations”. Waar die buitelewe deur vorige generasies geniet is deur in die strate, parke en in agterplase te speel, bring die huidige generasie meer tyd binnenshuis deur.

Ons moes dikwels hoor hoe hulle Mxit, Facebook en Twitter gebruik om hulle status te “update” (by te werk). Ruby het byvoorbeeld met betrekking tot haar romantiese profiel aan ons genoem dat dit sê “not taken yet”. In hulle gebruik van hierdie praktyke noem hulle ook dikwels hoe hulle in hulle verhoudings, hulle sosiale lewe en ander daaglikse aktiwiteite vaar. Op dié wyse kan die breër publiek en hulle vriendekring sien wat in hulle lewe gebeur. Hulle algemene gevoelens, gedagtes of wat hulle doen en late behels word dikwels uitgeruil as deel van SMS-boodskappe. Verder word hulle vriende ook ingelig gehou omtrent die gebeure in verskillende mense se lewens.

Uit ons waarnemings by hulle huise kon ons duidelik sien dat tydskrifte die gewildste en algemeenste vorm van jeuglektuur is. Daar word byna op ’n daaglikse basis gelees oor musiekgroepe en popsterre, modes en vermaaklikheidsaspekte. Die meisies het dikwels deur die plaaslike koerant geblaai, kommentaar gelewer en oor en weer geklets oor verskillende gebeure in die woonbuurt. Dit het gedien as ’n teks vir die verkryging van inligting en vir die beoefening van interaksies oor beide populêre kultuur en gemeenskapsake en -gebeure. Die seuns het ook gereeld in hulle vrye tyd tydskrifte oor motors gelees. Soms was hierdie leerders aktief, meestal via hulle selfone, en partymaal is die internet gebruik. Weer eens het die gebruik van populêre kulturele mediatekste hulle identiteitsontwikkeling as lede van ’n gemeenskap, beide in Arendsehoop en in die groter wêreld, ondersteun.

Die leerders is dit eens dat die gebruik van die internet hulle help met die verkryging van nuwe kennis en ook met hulle individuele leerprosesse. Deur die gebruik van rekenaars (by die plaaslike biblioteek en skool) word vaardighede ontwikkel wat hulle in hulle werksomgewing sou kon gebruik. Hulle navorsingsvaardighede word verbeter deurdat hulle vertroue ontwikkel met die gebruik van die aanlyn biblioteek tydens die opspoor en evaluering van tydskrifartikels wat hulle vir skooltake kan gebruik. Uit ons onderhoude kon ons duidelik hoor wat hulle opvattings was van die rol wat die sosiale media speel in die wyse waarop hulle leer. Dikwels word hulle leer ondersteun deur die gebruik van sosiale media. Oor die algemeen word die gebruik van sosiale media as positief gesien, na gelang van die soort media wat gebruik word. Tom het dit so bewoord:

[D]it is soms moeilik om my leeraktiwiteit afsonderlik van mediabronne wat die aktiwiteit waarmee ek betrokke is, ondersteun te doen. … [E]k leer so baie op my eie. Op Google kry jy so baie vrae, opinies, en materiaal waaroor jy kan besin en wat jy kan gebruik as ’n hulpmiddel om jou te help leer.

Die leerders beskou die aktiewe gebruik van sosiale media as hulle metode vir die ontwikkeling van dieper denke. Deur die gebruik van die sosiale media word hulle ook gedwing om oor hulle persoonlike leervoorkeure te besin.

Vir Ruby het dit (die media) gehelp om haar kommunikasievaardighede te verbeter. Die gebruik daarvan het haar ook gehelp om meer onafhanklik te leer. Sy sê: “Wanneer ek my take op die rekenaar doen geniet ek dit en dit is interessant , want daar is so baie bronne en inligting op die internet. Ek gebruik dit nie net om my take te voltooi nie, maar dit te ‘support’ wat ek leer.

Vir Cherry bied die gebruik van die internet die beste ondersteuning van al die media by die voltooiing van ’n leeraktiwiteit. Deur ook sosialemediabronne tydens leeraktiwiteite te gebruik, het sy ook meer vertroud geraak met die ander vorme van media, wat ook tot voordeel van haar leeraktiwiteite was. Die gebruik van sosiale media het vir Ruby, sowel as vir die ander leerders, die geleentheid gegee om van mekaar te leer.

In hierdie afdeling het ons daarop gewys dat die leerders in hierdie studie ten tye van die navorsing aan ’n globale kultuur deelgeneem het ter konstruering van hulle leerpraktyke. Hierdie praktyke het deel van hul sosiale lewe en van hulle jeugkultuur geword en het op hulle beurt sentraal gestaan tot die leerders se leerpraktykvorming.

 

8. Samevatting

Die doel van hierdie artikel was om lig te werp op hoe die leerders in hierdie studie hulle georiënteer het deur betrokke te raak by fondse van kennis ten einde aan hulle leerpraktyke gestalte te gee. Ons het aangetoon dat hierdie landelike hoërskoolleerders uiteenlopende en nuttige fondse van kennis het. Dit was hierdie fondse van kennis waartoe hulle hulle gewend het ten einde hulle leerpraktyke te ontwikkel, sowel as om hulle leer oor die algemeen te ondersteun. Hierdie fondse van kennis het gewissel, en ’n paar was direk gekoppel aan die leerders se landelike agtergrond. Hulle vermoë om strategiese verhoudings en netwerke te ontwikkel het ’n groot rol by die ontwikkeling van hulle leerpraktyke gespeel. Verskillende soorte strategieë is gebruik om hulle fondse van kennis te bekom. Hierdie leerders was verplig om aanpassings te maak ten einde aan hulle leerpraktyke gestalte te gee. Dit het meegebring dat hulle elkeen ’n unieke stel fondse van kennis moes identifiseer om in hulle leer te gebruik. Hierdeur het hulle ’n wye verskeidenheid belangstellings en aanlegte ontwikkel. Deur betrokke te raak by hulle fondse van kennis was hulle in staat om hulle uitdagings met betrekking tot leer effektief die hoof te bied.

Die vernaamste ontledende aanname wat ons in die studie maak, lê opgesluit in ons betoog dat hierdie leerders in staat is om hulle op beredeneerde wyse tot leerpraktyke (fondse van kennis) te wend by die vorming van hulle leerpraktyke. Hulle het die vermoë getoon om alle bronne wat noodsaaklik is vir die uitbouing van hulle leerpraktyke in hulle sosiale ruimtes te mobiliseer en te gebruik. Hulle moet inpas by die aktiwiteite van hulle gesinne, die gemeenskap en hulle eweknieë – wat dikwels teenstrydig is met hulle leerpraktyke. Ons kon die kernargument aanbied dat werkersklasleerders hulle fondse van kennis gebruik as voertuie met betrekking tot die ontwikkeling van hulle leerpraktyke. In die woonbuurt protesteer hulle nie openlik teen wat aangaan nie, maar skakel eerder in by hulle woonbuurtkultuur. Uit ons onderhoude en waarnemings blyk dit duidelik dat hulle deur middel van verskeie bronne van kennis, netwerke en omgang met mense en prosesse leer en dat hulle op dié wyse hulle eie besondere maniere kry om hulle leerpraktyke te konstrueer. Deur hulle denkwyse en optrede ietwat te wysig, bou hulle hulle ontluikende leerpraktyke. Dit is egter nie ’n totale transformasie van hulle denkwyses en optredes nie – die verskuiwing is minimaal in die sin dat hulle steeds gebind is aan beperkende omstandighede. Hierdie kinders bly steeds vasgevang in hulle armoedige agtergronde, maar is tog vasberade om op koers te bly met betrekking tot hulle skoling. Ons bespreking en ontleding bring ook aan die lig hoe die werkersklasleerders by hulle opvoedkundige praktyke betrokke raak – iets wat nie dikwels in navorsing hieroor verken word nie.

Alhoewel die leerders bepaalde beroepe in die vooruitsig stel, is nie almal van hulle seker oor die stappe wat hulle moet volg om dit te verwesenlik nie. Die deelnemers het die fondse van kennis wat wel in hulle leefruimtes (hul netwerke van vriende en ouers se emosionele ondersteuning) tot hulle beskikking was, tot die maksimum benut as ’n vorm van sosiale kapitaal (Devine 2009:526) ten einde sinvol met hulle skoolwerk om te gaan tydens die ontwikkeling van hulle leerpraktyke. Die studie het getoon dat hierdie leerders se leerstrategieë tekortskiet omdat dit slegs ’n beperkte mate van sukses verseker. Hulle het wel hulle fondse van kennis wat binne hulle geleefde omstandighede aan hulle gebied is, gebruik om bepaalde leeridentiteite te vorm sodat hulle die plek daarvan strategies kon bepaal ter uitbouing van hulle leerpraktyke.

 

Bibliografie

Anderson, E. 1999. Code of the street: Decency, violence, and the moral life of the inner city. New York: W.W. Norton.

Appadurai, A. 1996. Modernity at large: Cultural dimensions of globalization. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Berlant, L. 2011. Cruel optimism. Durham en Londen: Duke University Press.

Bourdieu, P. 2006. The forms of capital. In Lauder, Brown, Dillabough en Halsey (reds.) 2006.

Bray, R., I. Gooskens, L. Khan, S. Moses en J. Seekings. 2010. Growing up in the new South Africa. Kaapstad: RGN-Uitgewer.

Brown, P. 2006. The opportunity trap. In Lauder, Brown, Dillabough en Halsey (reds.) 2006.

Cole, M. 1996. Cultural psychology, a once and future discipline. Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press.

Comaroff, J.L. 1996. Ethnicity, nationalism, and the politics of difference in an age of revolution. In Wilmsen en McAllister (reds.) 1996.

Damon, W. en R.M. Lerner (reds.). 2006. Handbook of child psychology: Theoretical models of human development. 5de uitgawe. Vol. 1. New York: Wiley & Sons.

Devine, D. 2009. Mobilising capital? Migrant children’s negotiation of their everyday lives in school. British Journal of Education, 30(5):521–35.

De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché, M. Poggenpoel, E. Schurink en W. Schurink. 2005. Research at grass roots. A primer for caring professions. Pretoria: Van Schaik.

Dillabough, J., J. Kennelly en E. Wang. 2008. Spatial containment in the inner city: Youth sub-cultures, class conflict, and geographies of exclusion. In Weis (red.) 2008.

Dolby, N. en F. Rizvi (reds.). 2008. Youth Moves – Identities and education in global perspectives. New York: Routledge.

Fataar, A. 2007. Schooling, youth adaptation and translocal citizenship across the post-apartheid city. Journal of Education, 42:14–18.

—. 2009. Youthful becoming and rural-urban mobility: the case of Fuzile Ali at a Muslim community school in Cape Town. Southern African Review of Education, 15(2):105–17.

Fataar, A. en L. du Plooy. 2012. Spatialised assemblages and suppressions: The learning “positioning” of Grade 6 students in a township school. Journal of Education, 55:7–23.

Fataar, A en H. Fillies 2016. Die leerpraktykvorming van hoërskoolleerders op ’n plattelandse werkersklasdorp. LitNet Akademieshttp://www.litnet.co.za/die-leerpraktykvorming-van-hoerskoolleerders-op-n-plattelandse-werkersklasdorp/ (16 Mei 2016 geraadpleeg).

Fillies, H. en A. Fataar. 2015. Doksa en verwerkliking van leeridentiteitspraktyk van hoërskoolleerders in ’n landelike werkersklasdorp. LitNet Akademieshttps://www.litnet.co.za/doksa-en-verwerkliking-van-leeridentiteitspraktyke-van-hoerskoolleerders-in-n-landelike-werkersklasdorp/ (21 Januarie 2016 geraadpleeg).

Fischer, K.W. en T.R Bidell. 1998. Dynamic development of psychological structures in action and thought. In Damon en Lerner (reds.) 1998.

González, N. 2005. Beyond culture: The hybridity of funds of knowledge in González, Moll en Amanti (reds.) 2005.

González, N., L. Moll en C. Amanti (reds.). 2005. Funds of knowledge: Theorizing practices in households, communities and classrooms. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Hall, P.M. (red.). 1997. Race, ethnicity and multiculturalism: Missouri symposium on research and educational policy. New York: Garland.

Heath, S.B. 1983. Ways with words: Language, life, and work in communities and classrooms. New York: Cambridge University Press.

Hogg, L. 2011. Funds of knowledge: An investigation of coherence within the literature. Teaching and Teacher Education, 27(3):666–77.

Kenway, J. en E. Bullen. 2008. The global corporate curriculum and the young cyberflaneur as Global Citizen. In Dolby en Rizvi (reds.) 2008.

Lauder, H., P. Brown, J.A. Dillabough en A.H. Halsey (reds.). 2006. Education, globalization and social change. Oxford en New York: Oxford University Press.

Leander, K., N. Phillips en K. Taylor. 2010. The changing social spaces of learning: Mapping new identities. Review of Research in Education, 34:329–94.

Lee, C.D. 2010. Soaring above the clouds, delving the ocean’s depths: Understanding the ecologies of human learning and the challenge for education science. Educational Researcher, 39(9):643–55.

Lee, C. D. en P. Smagorisky (reds.). 2000. Vygotskian perspectives on literacy research. New York: Cambridge University Press.

Mayo, M. 2005. Global citizens: Social movements and the challenge of globalisation. Londen: Zed Books.

McCarthey, S.J. 2000. Home-school connections: A review of the literature. The Journal of Educational Research, 93(3):145–53.

McCarthy, C., W. Crichlow, G. Dimitriadis en N. Dolby (reds.). 2005. Race, identity, and representation in education. 2de uitgawe. New York: Routledge.

Moll, L.C. 1992. Bilingual classrooms and community analysis: Some recent trends. Educational Researcher, 21(2):20–4.

—. 2000. Inspired by Vygotsky: Ethnographic experiments in education. In Lee en Smagorisky (reds.) 2000.

Moll, L.C. (red.). 1990. Vygotsky and education. Cambridge, Engeland: Cambridge University Press.

Moll, L. en N. González. 1997. Teachers as social scientists: Learning about culture from household research. In Hall (red.) 1997.

Moll, L.C. en J. Greenberg. 1990. Creating zones of possibilities: Combining social contexts for instruction. In Moll (red.) 1990.

Moll, L., C. Amanti, D. Neff en N. González. 1992. Funds of knowledge for teaching: Using a qualitative approach to developing strategic connections between homes and classrooms. Theory into Practice, 31(2):132–41.

—. 2005. Funds of Knowledge: Theorizing Practices in Households, Communities, and Classrooms. New Jersey, USA: Lawrence Erlbaum Associates.

Nespor, J. 1997. Tangled up in school: Politics, space, bodies and signs in the educational process. Londen: Laurence Erlbaum.

Neuman, W.L. 2011. Social research methods: Qualitative and quantitative methods. 7de uitgawe. Boston: Allyn & Bacon.

Phillips, L. 1999. Australian storytelling: The role of storytelling in early literacy development. http://www.australianstorytelling.org.au/storytelling-articles/n-s/role-of-storytelling-in-early-literacy-development-louise-phillips (27 Maart 2013 geraadpleeg).

Robinson, C. 2000. Creating space, creating self: Street frequenting youth in the city and suburbs. Journal of Youth Studies, 3(4):429–43

Rogoff, B. 2003. The cultural nature of human development. New York: Oxford University Press.

Schneider, B. en D. Stevenson. 1999. The ambitious generation: America’s teenagers, motivated but directionless. New Haven, CT: Yale University Press.

Smyth, J. en R. Hattam. 2004. “Dropping out”, drifting off, being excluded: Becoming somebody without school. New York: Peter Lang.

Souto-Manning, M. 2009. Acting out and talking back: Negotiating discourses in American early educational settings. Early Child Development and Care, 179(8):1083–94.

Spradley, J. 1979. The ethnographic interview. New York: Holt, Rinehart en Winston.

Tenery, M.F. 2005. La visita. In González, Moll en Amanti (reds.) 2005.

Vélez-Ibáñez, C. en J. Greenberg. 1992. Formation and transformation of funds of knowledge among U.S. Mexican households. Anthropology and Education Quarterly, 23:313–35.

Vinson, T., N. Brown, K. Graham en F. Stanley. 2009. Social inclusion: A compendium of social inclusion indicators. Canberra:Commonwealth of Australia.

Weis, L. (red.). 2008. The way class works: Readings on school, family, and the economy. New York: Routledge.

Willis, P. 2005. Afterword: Foot soldiers of modernity: The dialectics of cultural consumption and the 21st-century school. In McCarthy, Crichlow, Dimitriadis en Dolby (reds.) 2005.

Wilmsen, E.N. en P. McAllister (reds.). 1996. The politics of difference: Ethnic premises in a world of power. Chicago: University of Chicago Press.

Zipin, L. 2009. Dark funds of knowledge, deep funds of pedagogy: Exploring boundaries between life worlds and schools. Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 30(3):317–31.

Zipin, L., S. Sellar en R. Hattam. 2012. Countering and exceeding “capital”: A “funds of knowledge” approach to re-imagining community. Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 33(2):179-92.

Zipin, L., S. Sellar, M. Brennan en T. Gale. 2013. Educational philosophy and theory: Educating for futures in marginalized regions: A sociological framework for rethinking and researching aspirations. Educational Philosophy and Theory, 47(3):2–21.

 

Eindnotas

1 Opvoedkundige navorsers aanvaar dat die konsep fondse van kennis verband hou met spesifieke vorme van kapitaal (Bourdieu 2006). Alhoewel hierdie uitgangspunt dikwels deur hulle aanvaar word, het hulle nie ondersoek of en hoe hierdie teoretiese raamwerke mekaar kan aanvul wanneer gepoog word om die opvoedkundige geleentheid vir minder bevoorregte leerders te verstaan nie. In hierdie artikel bou ons op ’n kapitaalperspektief, maar ons meen dat leerders se leerpraktykvorming beter verstaan kan word vanuit ’n fondse van kennis-benadering. Ons argumenteer dat fondse van kennis die intellektualisering van die verskillende vorme van kapitaal is. Ons is ook van mening dat die oorbrugging van ’n kapitaalperspektief na ’n fondse van kennis-benadering die potensiaal het om die teorie te bevorder en om nuwe insigte en begrippe van opvoedkundige geleenthede en ervarings vir leerders daar te stel.

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Die leerpraktykvorming van plattelandse werkersklasleerders gegrond op hulle fondse van kennis appeared first on LitNet.

Die rol van voedsel en eetgewoontes in die asketiese spiritualiteit van Basilius van Sesarea, Evagrius van Pontus en Johannes Chrysostomus

0
0

Die rol van voedsel en eetgewoontes in die asketiese spiritualiteit van Basilius van Sesarea, Evagrius van Pontus en Johannes Chrysostomus

Artemisa C. Rodrigues. Departement Christelike Spiritualiteit, Kerkgeskiedenis en Missiologie, Universiteit van Suid-Afrika.

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die oogmerk van hierdie artikel is om ’n vergelyking te tref tussen die sienings oor eetgewoontes, vas en die rol van voedsel van die kerkvaders Basilius van Sesarea (330–79 n.C.), Evagrius van Pontus (345–99 n.C.) en Johannes Chrysostomus (347–407 n.C.) en die rol wat dit in hul spiritualiteit gespeel het. Die studie handel dus oor die verband tussen voedsel, askese en spiritualiteit by hierdie antieke skywers, en hoe hulle hul sienswyses, veral oor vraatsug, toegepas het in hul eie daaglikse omstandighede en die omstandighede van die mense aan wie hulle skryf. Daar word ook gevra of hedendaagse Christene steeds van hierdie antieke beginsels kan toepas in die uitlewing van hul spiritualiteit. Die studie toon dat al die skrywers vas, en ook vraatsug, aan die verhaal van Adam en Eva gekoppel het: om te vas was God se eerste geestelike bevel, en vraatsug een van die eerste oortredinge van die mens. Vraatsug word dus as ’n oersonde deur hierdie skrywers beskou. Verder word daar gewys dat vas, veral vir Basilius en Chrysostomus, nie verwys het na die algemene en algehele onthouding van voedsel en drank nie, maar meer na die beoefening van gematigdheid – selfs die monnike kon brood en sout eet. Al drie die Christelike skrywers se beginsels oor voedsel en eetgewoontes is gegrond op hul Grieks-Romeinse agtergrond en opvoeding, en hulle gebruik dikwels mediese en morele beginsels van die Grieks-Romeinse filosofie om hulle eie denke aan te vul, veral ten opsigte van die verhouding tussen voedsel en die gevare van seksuele drange en sedeloosheid.

Trefwoorde: asketisme; Basilius van Sesarea; Christelike spiritualiteit; Evagrius van Pontus; Johannes Chrysostomus; Patristiek; vas; voedsel; vraatsug

 

Abstract

The role of food and eating habits in the ascetical spirituality of Basil of Caesarea, Evagrius of Pontus and John Chrysostom

The purpose of this article is to compare the views of Basil of Caesarea (330–79 AD), Evagrius of Pontus (345–99 AD) and John Chrysostom (347–407 AD) regarding food and eating habits and how these contributed to their understanding of spirituality. The study is interested in the relationship between food, asceticism and spirituality in the thought of these three authors, and the role of food and fasting (and by implication, gluttony) in the daily lives of their audiences. It also asks whether the views of these ancient authors are still applicable to modern-day Christian spirituality. Because of the breadth of the early Christian literary corpus, these authors are chosen based on the fact that they all wrote in Greek, and thus represent some section of the Eastern church, and, more importantly, because each one of them had to address an audience with a unique background. Basil’s audience found themselves in the middle of a terrible famine that ravaged the region, while Evagrius’s audience consisted mainly of monks. John Chrysostom addresses an audience somewhat similar to that of Basil, but one that is not suffering under famine. The article therefore explores the strategies of these authors to address the specific challenges of their audience and society at large.

This article’s point of departure is that Christian spirituality is concerned with the “lived experience” of the Christian faith and believers. Food and eating (or not eating) are some of the fundamentals of human daily life. We structure our day around meals, and we are constantly concerned about how food impacts our health and social relationships. This means that the study of food and eating habits presents a fruitful opportunity for analysis within the scheme of Christian spirituality.

Norman Wirzba, in his book Food and faith: A theology of eating (2011:2), understands eating as a mystical experience: “Food is a holy and humbling mystery. Every time a creature eats it participates in God’s life-giving yet costly ways, ways that simultaneously affirm creation as a delectable gift, and as a divinely ordered membership of interdependent need and suffering and help. Whenever people come to the table they demonstrate with the unmistakable evidence of their stomachs that they are not self-subsisting gods.” Wirzba’s remark on the link between spiritual experience, food and eating is foundational to the approach followed in this article.

The analysis examines early Christian spirituality more closely, particularly the type of spirituality that exemplified the respective contexts of Basil, Evagrius and Chrysostom. The type of spirituality that characterised Patristic thought is called ascetical spirituality. In other words, the experience of faith and the relationship with God are expressed in acts of self-renunciation and self-mortification – known in Greek as askêsis (“discipline”). The passions of the body must be controlled and brought under subjection of the soul and the will. The care and well-being of the body should not receive priority over the care of the soul, and the body should be in service of the soul and not vice versa. Food and eating habits played an important part in this regard, since the consumption of food – its quantity but also its quality (food types) – directly impacted the humours of the body, which in turn influenced the bodily temperaments and emotions. Self-control started, in essence, on the plate of food set before the individual. Gluttony, in ancient medical thought, was consistently associated with excessive and shameful sexual lust and sexual immorality.

When looking at the role of food and eating habits in the ascetical spirituality of Basil, who writes in the context of famine, it becomes evident that the act of fasting was a service to society. By sharing one’s food, one may save another from famine. Gluttony is determined by the relationship between the person eating and the person starving. Simply eating more than what is necessary to survive, in this context, was considered gluttony. According to Basil, if someone eats more than their share, while someone else is starving, it is not only gluttony, but akin to murder. In such severe famine, Basil proposed a very radical ascetical spirituality. Asceticism is not simply a spiritual exercise, but a saving measure for those in need, since food is shared among people of all classes. Fasting is therefore beneficial not only to the individual body, but also to the social body.

Evagrius is writing to monks who required practical advice for success in the monastic lifestyle. The analysis shows that food and eating habits were central to Evagrius’s ascetical spirituality. Eating the right types of foods in the right quantities assisted the monk in ascending to spiritual heights and conquering the passions of the body. Fasting was also considered a form of protection against demons.

The majority of John Chrysostom’s audience were not suffering under famine (despite the high levels of poverty in Antioch and Constantinople), nor were they monks who had renounced all family and social bonds. His audience had many wealthy individuals, and gluttony here was perhaps closer to modern ideas of the concept – some in his audience fit the image of the Roman symposiast who ate and wasted so much that it was shameful. Chrysostom was realistic about his expectations for his audience. He encouraged moderation – he knew that if he prescribed a strict and rigorous monastic diet, his audience would not follow it. But he also wanted to change their habits by introducing fasting as an important spiritual practice that should be performed regularly with moderation.

In conclusion, the article shows that each author constructed his views about food and eating habits (fasting and gluttony) contextually. The value of the views of these ancient authors, however, is seen in one overarching principle: when one eats one must think of the hungry. In a dynamic and practical spirituality, fasting must also have a social dimension. When one does not eat, one should share the food that would have been eaten. Fasting and responsible eating habits are then no longer self-centred spiritual practices, but a form of outreach that is based on empathy with the hungry and the needy.

Keywords: asceticism; Basil of Caesarea; Christian spirituality; Evagrius of Pontus; fasting; food; gluttony; John Chrysostom; Patristics

 

1. Inleiding

Die ontleding van die antieke Christelike spiritualiteit stel ons in staat om meer sinvol met hedendaagse praktyke van spiritualiteit om te gaan en hulle te verstaan (Waaijman 2002:406–10).1 Die doel van hierdie artikel is om ’n vergelykende blik te werp op hoe eetgewoontes, vas en die rol van voedsel verstaan is deur die kerkvaders Basilius van Sesarea (330–379 n.C.), Evagrius van Pontus (345–399 n.C.) en Johannes Chrysostomus (347–407 n.C.), en hoe dit tot hul spiritualiteit bygedra het. Ek stel dus belang in die verband tussen voedsel, askese en spiritualiteit by hierdie skrywers, en hoe hulle hul sienswyses toegepas het in hul eie daaglikse omstandighede en die omstandighede van die gehore aan wie hulle skryf of vir wie hulle preek, en of die moderne kerk steeds van hierdie antieke beginsels kan toepas in die uitlewing van Christelike spiritualiteit.

As gevolg van die breedvoerige aard van die korpus oor vroeg-Christelike literatuur en kulturele gebruike, is dit baie belangrik om bronne af te grens ten einde ’n sinvolle bespreking oor die saak te voer. Daarom fokus hierdie artikel slegs op skrywers wat in Grieks geskryf het en aan die Oosterse kerk behoort het. ’n Verdere punt wat beredeneer word, is dat voedsel, vas en die polemiek teen vraatsug onontbeerlik in die skep van vroeg-Christelike spiritualiteit was. Debatte oor deug en ondeug was dikwels toegespits op vraatsug – ’n ondeug wat byvoorbeeld deur Chrysostomus as ’n oersonde beskou is, aangesien Adam en Eva se eerste sonde die eet van die verbode vrug was (Hom. Gen. 2.10; in Hill 1999:128). Dit sal egter uit hierdie artikel blyk dat die dissipline van vas die hart van die vroeg-Christelike spiritualiteit laat klop het.

Die redes waarom hierdie drie skrywers gekies is, spruit voort uit die uniekheid van die kontekste waarbinne hulle kommunikeer. Evagrius van Pontus skryf in die besonder aan monnike wat die asketiese leefwyse aangeneem het (Shaw 1998:139–41), wat hom duidelik onderskei van Basilius en Chrysostomus. Hoewel Basilius en Chrysostomus se denke redelik ooreenstem, sien ons ook belangrike kontekstuele verskille by hulle. Die belangrikste verwysings vir Basilius kom uit sy preke wat hy gedurende tye van erge hongersnood gepreek het (Holman 2013). Chrysostomus preek nie binne hierdie agtergrond nie, maar preek eerder vir ’n gemengde gehoor (Mayer 2000:73–87) wat nie ten volle die monastiese leefwyse volg of in hongersnood verkeer nie. Chrysostomus wou ’n soort populêre vroomheid in Siriese Antiogië skep en dit het riglyne oor voedsel en vas ingesluit (Brown 1988:309). Al die skrywers leef in die 4de eeu, wat dus ook die tydperk van die studie afgrens.

Die artikel is dus vergelykend in die sin dat dit konteks-sensitief is, aangesien konteks ook ’n uiters belangrike aspek is vir die konseptualisering van praktyke van spiritualiteit (Waaijman 2002:41–2, 625–33). Hierdie benadering sal tot ’n beter insig bydra oor hoe voedsel en vaspraktyke die betrokke skrywers se spiritualiteit beïnvloed het. Die metodologie wat hier gevolg word, is ’n gekombineerde geskiedkundige en literêre ontleding – ’n benadering wat Hall (2011:102–7) sterk aanbeveel in die studie van antieke Christelike spiritualiteit. Die enigste studie wat tot ’n mate aansluit by die huidige ondersoek, is dié van Shaw (1998), hoewel laasgenoemde hoofsaaklik op die verband tussen vaspraktyke en seksualiteit fokus, sonder om indringende aandag aan spiritualiteit te skenk. Hoewel Shaw se werk baie tot die huidige ondersoek sal bydra, is daar dus ’n duidelike fokusverskil tussen die twee artikels.

In hierdie artikel word die relevante primêre bronne van bogenoemde skrywers in hul literêre en kultuurgeskiedkundige kontekste ontleed en dan in verband gebring met die beskouing van die skrywers oor spiritualiteit en die beoefening daarvan. Eers ondersoek ek die tipe spiritualiteit wat ons by hierdie skrywers vind, met die vraag: “Wat is die aard, kenmerke en voorwaardes van spiritualiteit binne hierdie historiese omstandighede?” Die fokus hier sal in die besonder op asketiese spiritualiteit val. Dit word gevolg deur ’n ondersoek na die antieke sienswyses oor voedsel en vas, en die rol wat dit in die verhouding tussen liggaam en siel vervul. Hierdie ondersoeke skep die kultuurhistoriese agtergrond vir die volgende afdeling van die artikel, wat die denke oor voedsel, vas en spiritualiteit by Basilius, Evagrius en Chrysostomus ondersoek. Laastens skep hierdie artikel die ruimte vir ’n gesprek tussen die antieke sienswyses oor die rol van voedsel en vas in Christelike spiritualiteit, en hedendaagse insigte.

 

2. Voedsel, eetgewoontes en die liggaam in die asketiese spiritualiteit van die vroeë Christendom

Die praktyk en ervaring van eet (of nie eet nie, d.w.s. vas) is een van die algemeenste belewenisse van die menslike wese. My denke is in hierdie opsig hoofsaaklik beïnvloed deur Norman Wirzba Food and faith: A theology of eating (2011). Wirzba sien die handeling van eet as ’n mistieke ervaring (as een wat oop is vir die studie van spiritualiteit) en ook as ’n ervaring wat ons as mense sosiaal en ekologies in die skepping inbed. Dit maak ons bewus van beide lewe en sterwe. Om te eet, kom altyd met ’n prys, soos Wirzba (2011:2) aandui:

Food is a holy and humbling mystery. Every time a creature eats it participates in God’s life-giving yet costly ways, ways that simultaneously affirm creation as a delectable gift, and as a divinely ordered membership of interdependent need and suffering and help. Whenever people come to the table they demonstrate with the unmistakable evidence of their stomachs that they are not self-subsisting gods. They are finite and mortal creatures dependent on God’s many good gifts: sunlight, photosynthesis, decomposition, soil fertility, water, bees and butterflies, chickens, sheep, cows, gardeners, farmers, cooks, strangers, and friends (the list goes on and on). Eating reminds us that we participate in a grace-saturated world, a blessed creation worthy of attention, care, and celebration. Despite what food marketers may say, there really is no such thing as “cheap” or “convenient” food. Real food, the food that is the source of creaturely health and delight, is precious because it is a fundamental means through which God’s nurture and love for the whole creation are expressed.

Hierdie insiggewende en belangrike waarneming van Wirzba lê as ‘t ware die grondslag vir hierdie studie en vestig voedsel en vas as die kern van spiritualiteit. Dit gee dan ook sin aan die feit dat voedsel en vas ontsaglik belangrik was vir die vroeg-Christelike askete, en waarom die aard van voedsel en die daad van eet soms so belangrik was in die ontwikkeling van vroeg-Christelike teologie en etiek. Gepaard hiermee is die algemene fokus van vroeg-Christelike studies op die liggaam en beliggaming, wat aanleiding gee tot ’n spiritualiteit van “liggaamspraktyke” (sien byvoorbeeld Rousselle 1996; Shaw 1998; Brown 1988; hierdie studies fokus ook op voedsel, eet en vas met betrekking tot die liggaam). Die huidige stand van hierdie twee nouverwante dissiplines van Christelike spiritualiteit en vroeg-Christelike studies skep dus baie ruimte vir die ontleding van voedsel, eet en vaspraktyke, en hierdie studie beoog om die twee dissiplines nog nader aan mekaar te bring.

Noudat die geldigheid van die tema vir beide Christelike spiritualiteit en vroeg-Christelike studies bepaal is, kan ons die vroeg-Christelike spiritualiteit van nader beskou. Hoewel vroeg-Christelike spiritualiteit uiters uiteenlopend was, word dit hoofsaaklik as asketies beskou (Hall 2011:102–7).

Die antieke riglyne oor voedsel en vas kan volledig verstaan word slegs wanneer ons duidelikheid het oor waarna askese en asketiese spiritualiteit verwys. Die term asketisme word van die Griekse term askêsis afgelei, wat as “oefening, opleiding of afrigting” vertaal kan word. In die vroeg-Christelike konteks kan askêsis na die studie van die Skrif of liggaamlike dissipline verwys. Dit is ook as ’n tegniese term vir die kloosterlewe gebruik (Peters 2011:276). Christene wat hul liggame streng gedissiplineer het, het as askete bekend gestaan.

Die verhouding tussen asketisme en die kloosterwese (of monastisisme) is ingewikkeld (Harmless 2008:509–10) en vereis navorsing wat buite die bestek van hierdie artikel val. Dit is duidelik dat asketisme en die kloosterwese direk met mekaar verband hou. Hoewel alle monnike askete was, was alle askete nie noodwendig monnike nie. ’n Askeet kon steeds in die stad gewoon het en selfs getroud gewees het en ’n gesin gehad het. Dit was die geval met baie askete na wie Chrysostomus verwys (Brown 1988:305–22). Die term monnik is meer tegnies en kan na ’n persoon verwys wat aktief die rug op ’n gesinslewe gedraai het en dikwels selfs die samelewing verlaat het, op soek na ’n lewe van innerlike vrede en eenvoud. Die Griekse term vir monnik, naamlik monachos, verwys na iemand wat afgesonderd geleef het of selfs ’n kluisenaar was – in Siries word dit beskryf met die terme ihidaya (“afgesonderde een”) of aksnaya (“wandelaar” of “vreemdeling”) (Vööbus 1958:95–101). Monnike kon alleenlopers wees of saam in ’n klooster gewoon het.

Waaijman (2002:338) verduidelik dat askêsis in die Hellenistiese kultuur na die opleiding van atlete en soldate verwys; vir die filosowe was dit die sistematiese afrigting van die wil en die rede om by te dra tot die praktyk van vroomheid en selfbeheersing. Dieselfde begrippe word dikwels gebruik wanneer Christelike skrywers na die askete verwys – hulle was God se atlete en Christus se soldate (Mayer 2006:11–9). Hierdie Hellenistiese konsep het geredelik neerslag onder die vroeë Christene gevind. By die opleiding van atlete en soldate was dieet baie belangrik – hulle moes weet wat om te eet en wat om te vermy, terwyl veral atlete aangemoedig is om te vas (Shaw 1998:80). Waaijman (2002:338) noem verder dat askêsis die studie van spiritualiteit toelig, aangesien spiritualiteit, volgens hom, doelbewuste menslike inspanning vereis.

Askese het aan baie Christene besondere sin vir die lewe gegee. In die 4de eeu, die tydperk onder beskouing in hierdie studie, was martelaarskap vir vele nie meer ’n opsie nie (hoewel ketters steeds gemartel is). Brown (1988:xxi–xxix) toon dat asketisme en veral die kloosterwese eintlik vanuit martelaarskap ontwikkel het. Toe baie Christene nie meer martelare kon word nie, het hulle steeds ’n behoefte gehad om vir hul geloof te ly. Lyding was ’n grondliggende element van identiteit vir die eerste Christene (Perkins 1995:9–21). Toe die martelaarsarena egter nie meer as ’n opsie aan hulle gebied is nie, het hulle ander weë gesoek om hierdie lydingspiritualiteit uit te leef – dit is waar asketisme en die kloosterwese na vore kom. Toe Christene nie meer fisies in die arena kon sterf nie, het baie van hulle streng praktyke van selfverloëning begin beoefen. Hulle het as ’t ware daagliks hul liggame gekruisig om sodoende meer soos Christus te word. Te midde van baie ander praktyke, soos aanhoudende gebed, nagwake en die afswering van seksuele omgang, was vas een van die algemeenste praktyke van selfverloëning en die kruisiging van die vlees. Die ruimte van martelaarskap het nou geskuif vanaf die arena na die bord waarin voedsel voorgesit word, waar die Christene altyd met die gedagte van imitatio Christi moes eet en drink. Soos Wirzba, hier bo aangehaal, genoem het: voedsel en eet word kwessies van lewe en dood.

Maar waarom was voedsel en eetgewoontes so belangrik in die vroeg-Christelike asketisme? Om dit te verstaan, moet ons die verhouding tussen die liggaam en die siel in die antieke wêreld van naderby beskou. Dit is belangrik om kennis te neem dat die meeste antieke denkers, insluitende die meeste van die vroeë Christene, die siel as stoflik beskou het: hulle het geglo dat die siel van ’n ligter materie as die liggaam saamgestel is (Smith 2008:479–512). Martin (1999:11–2) tref ’n belangrike onderskeid tussen stoflikheid (of materialiteit) en liggaamlikheid: die siel is nie liggaamlik nie, maar stoflik, en slegs God is onstoflik en onliggaamlik. Omdat die siel stoflik is en saam met die liggaam geweef is, het die gesondheid van die siel ’n direkte impak op die gesondheid van die liggaam (Shaw 1998:27–78).

Basilius, Evagrius en Chrysostomus het geglo dat die siel stoflik is en dat die beheersing van die liggaam en sy drange, deur die siel, ’n mens se fisieke gesondheid kan beïnvloed (Mayer 2015:337–40). Die antieke mediese denkers was onder die indruk dat die liggaamlike vloeistowwe (of die humors), die elemente en die temperamente van die siel mekaar direk beïnvloed het. Daarteenoor is die liggaam se vloeistowwe direk beïnvloed deur ’n mens se dieet (Jouanna 2012:335–60). Die wisselwerking tussen dieet, liggaam en siel is opmerklik en verklaar ook waarom voedsel en eetgewoontes direk verband gehou het met asketisme en spiritualiteit.

Dit was nie slegs die geval by die vroeë Christene nie, want Grieks-Romeinse filosowe was oor die algemeen baie besorg oor watter kosse hulle kon eet en wat hulle moes vermy. Om ’n filosoof te wees, het beteken dat ’n mens soos ’n goeie filosoof moes eet (Parry 2005:171–88). Die neo-Pythagoriaanse filosoof Iamblichus vertel die volgende oor Pythagoras, wat blykbaar ’n streng vegetariese dieet gevolg het: “’n Goed-geordende dieet dra grootliks by tot die beste opvoeding, so laat ons sy [Pythagoras se] reëls hieroor ondersoek ... Hy het alle winderige en steurende kosse verban en slegs die gebruik van kosse wat die liggaam laat rus en voed, aanbeveel en voorgeskryf.” Hierdie dieet het, volgens Iamblichus, “baie doelwitte, wat heilig, natuurlik en besorg oor die siel is”. Die doel van Pythagoras se aanwysings oor eetgewoontes was “om mense op die weg van deugsaamheid te lei deur te begin met hul eetgewoontes” (De vit. Pyth. 24.106, 109; in Clark 1989:47–8).2 ’n Filosoof is dus dikwels beoordeel (en veroordeel) op grond van die voedsel in sy bord. Die beheer van mense se dieet en eetgewoontes is geformaliseer deur die amptelike instelling van vasdae deur die kerk (in nabootsing van Joodse en Grieks-Romeinse gebruike; Holmes 2009:198).

Vraatsug is deur beide die Christene en sommige Grieks-Romeinse filosofiese skole veroordeel (sien veral die bespreking in Garnsey 1999:12–21). Die gevare van vraatsug was veelvoudig. Een van die grootste probleme was dat vraatsug, soos Shaw (1998) se navorsing toon, gelei het tot oormatige seksuele begeertes. Die rede hiervoor was, volgens antieke mediese kennis (sien Rousselle 1996:160–78), dat voedsel in die maag verwerk word en na die lewer gestuur word. Die lewer omskep dan die voedsel in bloed, wat in die liggaam ingevoer word. Die element wat gekoppel word aan bloed is hitte, en hoe meer bloed die liggaam het, hoe warmer word die liggaam en hoe meer saad (en dus seksuele lus) word geskep. Hierdie saad moet afgeskei word deur seksuele omgang (of masturbasie). Volgens geneeshere soos Galenus kon die probleem van liggaamlike hitte en lustigheid oorkom word deur koel en droë kosse te eet (elke voedselsoort het eienskappe wat verband hou met die verskillende elemente, soos ook blyk uit die bespreking van Pythagoras; sien ook Grant 2002:23–6). Rousselle (1996) en Shaw (1998) se studies wys op die noue band tussen eetgewoontes en seksualiteit in die antieke tyd, terwyl beide bewys dat Christelike askete net so besorg was oor dieet, voedselsoorte en eetgewoontes as ’n manier om seksuele lus te bekamp. Vaspraktyke moet dus ook in hierdie konteks verstaan word. Dit was ’n dissipline wat die gees beïnvloed het deur die bemiddeling van die liggaam.

Die dinamiek tussen asketisme en eetgewoontes word sodoende gekenmerk deur ’n stryd met die liggaamlike begeertes van die mens, wat hierdie vorm van spiritualiteit dus baie dissiplinêr maak. Die struweling met die sondige liggaam het nie noodwendig beteken dat dit in sigself boos is nie. Dit was die sondige begeertes van die liggaam wat die probleem was.

Daar was wel enkele groepe onder die eerste Christene wat geglo het dat die liggaam wesenlik sleg en boos is. Een van dié groepe was die Manicheërs, wat aangevoer het dat die liggaam die skepping van ’n bose demiurg was en so min voeding as moontlik gegee moet word – en dit het in sommige gevalle aanleiding gegee tot uitermatige en selfs dodelike vaspraktyke (BeDuhn 2000:51–2). Vööbus (1958:31–6) lig ook die sogenaamde enkratiete (die selfbeheerstes) uit. Hulle filosofie was dat ’n mens se dieet so eenvoudig moet wees dat dit geen plesier vir die liggaam inhou nie. Hierdie groep was so teen die drink van wyn dat hulle water, en nie wyn nie, saam met die nagmaal gebruik het. Vööbus verwys verder na die werke van Tatianus as ’n voorbeeld van die streng riglyne van die enkratiete. Tatianus was bekend vir sy harmonie van die evangelies, genoem die Diatessaron; hierdie teks was baie invloedryk in die Oosterse kerk. Interessant genoeg: in die Ons Vader-gebed in die Diatessaron, waar die teks in Matt. 6:11 lees: “Gee ons vandag ons daaglikse brood”, lees die Diatessaron: “Gee ons vandag U daaglikse brood” (Vööbus 1958:34–6). Voedsel was dus as so onopbouend beskou dat die enkratiete nie kon glo dat ’n mens God vir fisiese brood moet vra nie – brood verwys, in hierdie konteks, eerder na die Skrif. Dit is ’n uitstekende voorbeeld van hoe ’n mens se ideologie oor voedsel en die liggaam sy of haar verstaan van die Skrif en uiteindelik asketisme kan beïnvloed.

Hierdie uiterste beskouinge was egter nie die norm nie. Soos ons binnekort sal sien, was gematigdheid belangrik wanneer dit gehandel het oor voedsel en eetgewoontes en selfs vaspraktyke. Hoewel die bogenoemde as algemene raamwerk gedien het vir die meeste antieke Christelike dieetriglyne, was die sosiale, kulturele en ekonomiese konteks waarbinne die raamwerk gefunksioneer het, baie belangrik. Hier onder volg nou ’n uiteensetting van hoe drie skrywers wat hierdie basiese raamwerk gedeel het, riglyne oor voedsel en eetgewoontes op ’n unieke manier voorgeskryf het.

 

3. Basilius van Sesarea se verband tussen voedsel en eetgewoontes, en armoede en hongersnood

Basilius was ’n invloedryke biskop in die stad Sesarea, tans in sentraal-Turkye, en ook (saam met Gregorius van Nyssa en Gregorius van Nazianzus) een van die drie bekende Kappadosiese Vaders. Hy het ervaring in die kloosterlewe gehad en het later as ’n teoloog opgetree en was aktief betrokke in die Drie-eenheidsdebatte van die 4de eeu (Rousseau 1994:1–76). Die meeste van sy homilieë is geskryf binne die konteks van armesorg in ’n tyd van hongersnood, wat beteken dat hierdie homilieë tot ’n beter verstaan van die sosiale rol van voedsel, eetgewoontes en vas as geestelike praktyke kan bydra. Die konteks waarbinne die homilieë figureer, is die moeilike ekonomiese omstandighede van sy tyd. Basilius het natuurlik ook raad aan monnike gegee binne die konteks van die kloosterlewe. Hy was meer krities oor monnike wat alleen gewoon het en het voorgestel dat hulle saam in gemeenskappe moet leef en altyd betrokke moet wees in intellektuele ontwikkeling en by die sorg van die armes (Comby 2004:82). Hieruit blyk duidelik dat Basilius se toegespitste monastiese diskoerse verband hou met die sorg van die armes.

Basilius se agste homilie, “Aangaande hongersnood en droogte” is ’n sorgwekkende uitspraak oor die verwoesting en swaarkry van hongersnood. Basilius verduidelik (Fam. Sicc. 8.1; in Comby 2004:109):

Van alle menslike swaarkry is hongersnood die grootste, en van sterwes is dít die pynlikste ... Honger is ’n stadige marteling, ’n uitgerekte pyn, ’n boosheid wat altyd teenwoordig is, ’n dood wat altyd daar is en altyd uitgestel is ... Die liggaam word loodkleurig as gevolg van die bleekheid en swartheid wat met hierdie lyding gepaard gaan ... Die oë trek terug in die kop, los in hul kaste soos droë neute in hul doppe. Die maag is leeg, ingekrimp, vormloos, sonder inhoud. Die derms toon nie meer hul normale spanning nie, en die bene druk uit op die rug.

Dit blyk duidelik dat Basilius hier uit sy eie ervaring van hongersnood praat. Hy het mense daarvan gesien sterf en verwys waarskynlik na die hongersnood van 368 n.C. (Holman 2001:76–9). Hy spreek hom uit teen die opgaar van graan en ander kosse gedurende hierdie tyd – dit lyk asof die rykes dit gedoen het sodat hulle beter pryse vir hul produkte kon kry. Basilius verduidelik dat wanneer sulke mense wat voedsel het, eet terwyl die armes om hulle van die honger vergaan, hulle hulle skuldig maak aan vraatsug, al eet hulle slegs ’n handjievol. Vraatsug word dus hier nie deur die oormatige hoeveelheid voedsel wat ’n mens eet, bepaal nie, maar deur die hoeveelheid voedsel wat die mens eet in verhouding tot ander wat nie voedsel het nie. Basilius moedig sy mense aan (Fam. Sicc. 8.1; in Comby 2004:109): “Is jy arm? Daar is ander wat armer is as jy. Het jy net twee dae se voedsel? Hulle het net genoeg vir een dag. Wees goed en barmhartig, en deel wat jy het met die behoeftiges.”

Om onder sulke moeilike omstandighede te eet sonder om te deel, is nie gelyk net aan vraatsug nie, maar ook aan moord, soos Holman (2001:88) dit beskryf: “The starving body in Basil’s Homily 8 has religious and social value as a body and particularly as one suffering an injustice comparable to homicide.” Basilius bring vraatsug onder hierdie spesifieke omstandighede in direkte verband met moord. Hongersnood het dus nie net die individuele liggaam vernietig nie, maar ook die sosiale – en dieselfde geld vir vraatsug. Vraatsug breek die bande van menslikheid wat die samelewing bymekaar behoort te hou, af. Wanneer Basilius sy mense aanspoor om voedsel uit te deel en te vas, gaan dit oor die gesondheid van die individuele liggaam, asook oor die gesondheid van die sosiale liggaam. Dit blyk dus duidelik dat vraatsug by Basilius nie net die handeling van ooreet bevat nie (dit is dus nie net ’n eetgewoonte nie), maar dat dit in die eerste plek ’n gemoedsingesteldheid is.

Basilius het geglo dat vraatsug die allerverskriklikste ondeug is. Dit is te verstane in die lig daarvan dat hy mense gesien feesvier het terwyl ander besig was om van die honger te sterf. In sy Asketikon (in Garnsey 1999:96) gebruik hy besproeiing as ’n metafoor om die gevolge van vraatsug uit te lig: “Soos die aard van water wat deur baie vore vloei die hele gebied rondom die vore benat, so ook is die sonde van vraatsug. As dit uit die hart vloei, benat dit die hele verstand en laat ’n woud van boosheid in jou groei en maak jou siel ’n hool vir ongediertes.” Vraatsug is die water wat sonde in die siel laat groei. Basilius sê verder dat God se eerste bevel aan Adam en Eva was om te vas en hulself te weerhou van voedsel. Basilius verduidelik: “As Eva van die boom gevas het, was dit nie nou nodig vir ons om te vas nie” (Ieiun. hom. 1.3; in Holman 2013:59). Vas is dus reeds in die tuin voorgeskryf en daarom is vas ook nodig vir belydenis: “Ons het uit die paradys geval omrede ons nie gevas het nie, so laat ons nou vas sodat ons daarheen mag terugkeer” (Ieiun. hom. 1.3–4; in Holman 2013:60–1). Hy het verder geglo dat “die begeerte na voedsel ongehoorsaamheid veroorsaak het, en die genot van smaak ons uit die paradys gewerp het” (Oct. spir. mal. 1; in Holman 2013:129).

Om te vas het dus sosiale en ook godsdienstige voordele ingehou. Die doel van die lewe van askese was om na die oorspronklike toestand van menswees, soos in Eden voor die sondeval, terug te keer. Veral vir Basilius het dit beteken dat ’n mens die gepaste gedrag in sy tyd, naamlik om te vas, moes naboots. Volgens hom was dit ironies dat die wêreld juis as gevolg van vraatsug van honger gesterf het. Hy het geglo dat wyn, diereoffers en die eet van vleis nie deel was van die lewe voor die sonde nie – hierdie gebruike is veral eers na die sondvloed ingestel (Shaw 1998:177). Die gebruike was nie in sigself boos nie, aangesien God dit aan die mens geskenk het (anders as wat die Manicheërs, byvoorbeeld, geglo het), maar die gebruike was ook nie ideaal nie. Vas word daarom beskou as utopies, maar vraatsug as distopies. God het vleis na die sondeval by die mens se dieet gevoeg en daarom dwing Basilius nie sy gehoor om vegetariërs te wees nie (soos sommiges wel gedoen het – Shaw 1998:167–71), maar as mense nader aan die ideale lewe wil kom, moet hulle verkieslik slegs vrugte en graankosse te eet (Hom. struct. 2.6–7; in Shaw 1998:178).

Basilius veroordeel nie enige spesifieke tipe voedsel nie, maar hy vergelyk wel die dieet van die paradys met die begeerte om lekkernye te eet: “Aangesien ons nie meer die boom van die lewe sien nie, of ons verheerlik in daardie skoonheid van Eden nie, is daar van toe af slagters en bakkers en ’n verskeidenheid van pasteie en geurige kosse aan ons gegee vir ons genot, en sommige van dié kosse troos ons vir ons val uit daardie plek” (Hom. struct. 2.7; in Shaw 1998:178). Dit is interessant dat Basilius hier, vir alle praktiese doeleindes, verwys na ’n emosionele etery: “Ons eet om te vergeet van die sondeval.” Tog is hy nie positief oor hierdie tipe eetgewoonte nie. Hy sê dat “as jy jou maag beheer, sal jy in die paradys leef, maar indien nie, sal jy ’n slagoffer van die dood wees” (Renun. 7; in Holman 2013:45). Basilius waarsku Christene dat hulle nie “slawe” van vleis en wyn moet word nie en net genoeg moet eet om gesond te bly – maar hy is nie soos die enkratiete wat voedsel by verstek afwys nie, maar het wel, volgens Grimm (1996:188), “a denial of the pleasant things, ordained, out of motive of piety, towards the purification of the tendencies of the flesh” (’n ontsegging van die aangename dinge, wat bevestig is, vanuit die beweegrede van vroomheid, na die loutering van die drange van die sondige liggaam) aangespoor.

In die asketiese spiritualiteit van Basilius was vas dus ’n gemeenskapsdiens – deur te vas en ’n mens se voedsel te deel, kan ’n mens ander van hongersnood red (Holman 2013:10–5). Vraatsug word bepaal deur die verhouding van die persoon wat eet met die persoon wat honger ly. Wirzba (2011:2–3) se “koste” van eet is hier duidelik: Basilius sê dat as ’n mens meer eet as wat nodig is, as iemand eet terwyl ander sterf van die honger, is dit so goed soos moord. Basilius se spiritualiteit van eet is baie radikaal. Vas word ’n geestelike plig wat beoefen word met volle kennisname van ander mense se pyn en swaarkry. Vas mag nooit in diens van die individu wees nie; dit mag nie selfsugtig wees nie. ’n Mens moet nie vas slegs ter wille van die vas self nie, maar vas moet gebruik word as ’n manier om na die armes uit te reik. Vas bring ook gesondheid vir die individu se liggaam en siel en herstel dus die sosiale liggaam. In hierdie verband, en veral in die huidige konteks van armoede in Suid-Afrika, is Basilius se woorde steeds baie relevant: wanneer ons onsself voed, is daar ook die verpligting op ons om ander te voed.

 

4. Evagrius van Pontus aangaande voedsel en eetgewoontes in die monastiese konteks

Evagrius van Pontus was een van die leerlinge van Basilius van Sesarea. Na ’n aantal persoonlike probleme het Evagrius as ’n monnik in Egipte gaan bly, waar hy as geestelike leier vir ander monnike opgetree het (Drobner 2007:372). Onder die werke van Evagrius, wat Bybelkommentare en monastiese redevoerings insluit, staan die Antirrhetikos (hoe om demoniese aanslagte te hanteer), die Praktikos (praktiese riglyne vir spiritualiteit), Eulogios (aangaande deug en ondeug), en die Logismos (hoe om ’n mense se denke te beheer) uit as meesterwerke. O’Laughlin (1992:528–9) het opgemerk dat een van die uitdagings van die studie van Evagrius is dat “he was both a theologian and a teacher of monasticism; as such, he produced a varied corpus of literature, ranging from simple ascetic observations to esoteric theological speculation.” Die monastiese lewe het vir Evagrius vryheid van drange en ’n groei in kennis beteken. Hierin is hy uniek vir hierdie studie, juis omdat hy spesifiek aan monnike raad gee. Evagrius gee ons dus die geleentheid om raad aangaande voedsel en eetgewoontes tussen monnike en gewone gelowiges, soos in die geval van Basilius en Chrysostomus, te vergelyk. Hy is besorg oor sy monastiese gehoor se daaglikse stryd teen bose gedagtes en demone en die beoefening van suiwer gebed. Evagrius is dus van groot hulp by ’n beter verstaan van die rol wat voedsel en eetgewoontes in die monastiese konteks vervul het.

In sy lering oor deugsaamheid verwys Evagrius na agt gevaarlike ondeugde wat gekoppel is aan die denke, wat tot versoeking lei (hierdie agt was ook die voorgangers vir die latere formuleringe van Johannes Cassianus en Gregorius die Grote se bekende sewe dodelike sondes; Demacopoulos 2015:13–52). Hierdie ondeugde was vraatsug, sedeloosheid, hebsug, ongelukkigheid, woede, rusteloosheid, ydelheid en hoogmoed. Elke ondeug het ook ’n teenoorgestelde deug gehad en deur die beoefening van hierdie deug is die ondeug oorwin. Evagrius se deugde was geloof, eerbied aan God, weerhouding, standvastigheid, hoop, lusteloosheid, liefde, kennis, teologie en geluk (Drobner 2007:367). Evagrius het na hierdie agt beginsels van asketiese etiek verwys as denke of gedagtes (logismoi).

Onder die ondeugde het vraatsug egter weer eens as die allerverskriklikste ondeug uitgestaan. Vraatsug word deur Evagrius beskou as ’n siekte van die siel wat baie gevolge vir die liggaam dra. Hierdie ondeug kan ook deur fisiese metodes en dissiplines oorkom word (Shaw 1998:130). Evagrius (Vit. opp. virt. 2; in Shaw 1998:129) skryf: “Vraatsug is die allerverskriklikste lus, die voedsel vir bose gedagtes, laksheid gedurende vastye, ’n hindernis vir askese, vreeslik vir die morele lewe.” Een van die uitdagings wat Evagrius moet aansny, is seksuele lus, en hier word dit duidelik dat hy, soos by die Grieks-Romeinse mediese raamwerk, vraatsug aan seksuele lus gebind het (Shaw 1998:131). Dit was ’n baie groot probleem vir monnike, aangesien die beheer van seksuele denke, en veral drome, aan die orde van die dag was (Rousselle 1996:141–78). By Evagrius is vraatsug baie anders as wat dit by Basilius is. ’n Paar ekstra stukkies groente by ’n monnik se maaltyd van brood, sout en water kon beskou word as vraatsug. Vir Basilius was vraatsug om te eet terwyl ander honger was, terwyl Chrysostomus (soos dit nog gestel sal word) vraatsug beskryf het met mense wat hulself amper dood geëet het – só dat hulle moes braak om verder te kan eet (Shaw 1998:131–3). Sinkewicz (2003:xxvi) stel: “For monks, who ate only one meal a day, which frequently consisted of no more than dry bread with water and, occasionally, a little olive oil, the thought of gluttony was not a temptation to bulimic excess, but rather a stirring of anxiety over the body’s health and well-being or, more simply, a feeling of boredom with an unvaried diet.” Evagrius skryf (Prakt. 1.7; in Sinkewicz 2003:98): “Die gedagte aan vraatsug toon vir die monnik die spoedige verval van sy askese. Dit beskryf vir hom sy maag, sy lewer en milt, watersug en uitgerekte siekte, die skaarsheid van wat benodig word en die afwesigheid van geneeshere. Dit herinner hom gereeld aan ander broers wat onder hierdie lyding gesterf het.”

Evagrius verstaan vraatsug as ’n houding wat behep is met die welstand van die liggaam, en in sy gnostiese denkraamwerk (Konstantinovsky 2009:14–21) was so ’n selfsugtige besorgdheid oor die gesondheid van die liggaam onaanvaarbaar. Daar is raakpunte met Basilius – Basilius het ook gevoel dat die individuele liggaam nie te hoog geag moes word nie. Basilius was egter meer besorg oor die gesondheid van die liggaam, veral die sosiale liggaam. Dit is hier waar die verskil tussen die twee na vore kom. Die monnik moes, volgens Evagrius, alle kommer oor die liggaam opsy sit en fokus op die vernuwing van die denke en die gees. Hier moet ook in gedagte gehou word dat sommige kluisenaars nie altyd toegang tot direkte mediese sorg gehad het nie – veral nie diegene wat buite die kloosters geleef het nie. Gesondheidsprobleme as gevolg van wanvoeding kon die monnik depressief maak, wat dit vir hom broodnodig gemaak het om al agt deugde in harmonie te beoefen – dit vorm die leitmotiv van veral die Praktikos en Eulogios. Verveeldheid was ook ’n gevaar vir die askeet. Om dieselfde voedsel elke dag te eet, het beteken dat die monnik ander tegnieke moes inspan om gelukkig te wees en teen die vervelige monastiese dieet te waak.

Evagrius noem ook dat monnike versigtig moet wees om nie hoogmoedig te raak wanneer hulle daarin slaag om volgens streng askese te leef nie. Die monnik moes hierdie moeilike geestelike balans behou. Evagrius het gedagtes oor voedsel en eet direk ook aan die teenwoordigheid en invloed van demone gekoppel. Terwyl hy oor gebed onderrig gee, skryf hy (Orat. 50; in Sinkewicz 2003:198): “Waarom wil die demone ons tot vraatsug, sedeloosheid, hebsug, woede, verwyt en ander drange dryf? Sodat die verstand daardeur afgestomp (‘dik’) word en ons dus nie kan bid nie. Want wanneer irrasionele drange na vore kom, laat dié nie die verstand toe om deur die rasionele beweeg te word en die Woord van God te soek nie.”

Denke oor vraatsug en voedsel word dus demoniese tegnieke om die monnik se verhouding met God te versteur. Dit “verdik” die rede (net soos vraatsug die liggaam vet maak) en word ’n struikelblok vir effektiewe gebed. Dit stimuleer ook die irrasionele deel van die mens, die dierlike deel – die sondige liggaam en sondige natuur. Voedsel en eetgewoontes is dus hoegenaamd nie randstandig in die spiritualiteit en asketiese dissipline van die monnik nie – eintlik vorm dit die kern van ’n suksesvolle monastiese en asketiese leefwyse. As die monnik die regte kosse eet, sal hy beter bid en sal sy siel hoër styg, na die hoogtes van God. Vir Evagrius het vas en die korrekte eetgewoontes die sukses van ’n mens se spiritualiteit bepaal en terselfdertyd as beskerming teen demone gedien.

Dit is daarom duidelik dat binne die denkraamwerk van Evagrius, voedsel en eetgewoontes in geen sin randstandig tot die spiritualiteit van die monnik was nie. In wese het die kennis om die versoeking van voedsel te weerstaan en om te kies watter voedsel om te eet en wat om te vermy, die grondslag gevorm van monastiese spiritualiteit, waarsonder die siel van die monnik nooit in staat sou wees om geestelik op te styg na die hoogtes van God en met die Logos te verenig nie. Vir Evagrius was dit tot ’n groot mate voedsel wat die groei en sukses van ’n mens se spiritualiteit bepaal het en wat as beskerming teen die demone gedien het.

 

6. Johannes Chrysostomus se raad aangaande voedsel en eetgewoontes binne die elite stedelike konteks

Chrysostomus was nie net ’n vurige aanhanger van askese nie, maar ook ’n baie gewilde prediker en apologeet in Antiogië en het later die biskop van die groot en belangrike stad Konstantinopel geword. Die Westerse kerk het Chrysostomus, Athanasius, Basilius en Gregorius van Nazianzus aangewys as die vier groot leermeesters (doctores) van die Ooste (Drobner 2007:249). Na sy dood het Johannes die noemnaam Chrysostomus gekry, wat met goue mond vertaal kan word – die rede daarvoor was natuurlik sy merkwaardige vaardighede as ’n spreker. Die meeste van sy werk is preke oor die boeke van die Bybel. Sy gehoor het verskil van dié van Basilius – hulle was nie in die midde van ’n hongersnood nie (alhoewel daar baie armoede in die stad was). Hy preek ook nie, soos Evagrius, aan ’n uitsluitlik monastiese gehoor nie. Sy gehoor is gemeng, maar het meestal bestaan uit welvarende mense wat in elite huise grootgeword en gewoon het (Mayer en Allen 2000:1–9).

Chrysostomus was nie ’n professionele geneesheer nie, maar hy toon wel gevorderde insig in die mediese wetenskap en gebruik, op ’n eklektiese wyse, die sienswyses van verskeie antieke mediese skole. Hy is veral beïnvloed deur Galenus se denke (De Wet 2015:261–2; Mayer 2015:337–41). Die onderwerp van gesondheid is baie algemeen in Chrysostomus se werke en hy spoor dikwels maagde en gewone gelowiges aan om luukshede en vraatsug te vermy deur op die risiko vir ’n mens se gesondheid te wys. Volgens hom het vraatsug hoofpyn, jig, ongebalanseerde liggaamsvloeistowwe, spanning, maagkwale, lighoofdigheid en selfs blindheid (Hom. Gen. 10.5; in Hill 1999:130–31) tot gevolg.

Bowenal het vraatsug geestelike gevare ingehou. Soos Basilius en Evagrius, het ook Chrysostomus vraatsug beskou as die eerste sonde wat Adam en Eva gepleeg het. Die eerste bevel wat God aan Adam gegee het, was om hom te onthou van die vrug van die boom van die kennis van goed en kwaad (Hom. Gen. 1.6; Hill 1999:23): “Onthou dat toe God in die begin die mense geskape het, het hy geweet dat hulle ’n besondere behoefte vir hierdie geneesmiddel van die siel [d.i. vas] vir hul saligheid gehad het en dus het hy reg aan die begin vir die mens die bevel gegee om nie van die boom te eet nie [sien Gen. 2:16–7].” Chrysostomus glo ook verder dat om te vas, nie slegs beteken om te vas van voedsel nie, maar ook om weg te bly van sonde (Hom. Gen. 1.2 en 1.4; in Hill 1999:22–3, 180–1). Vas was dus ’n leefwyse – die begin van die ontsegging van die slegte gewoontes en die drange van die sondige natuur (McKnight 2009:108). Chrysostomus redeneer soos volg (Hom. Stat. 3.11; in Stephens 1889, geen bl.nr.): “Moet nie net jou mond laat vas nie, maar ook die oog en die oor en die voete en die hande en al die dele van ons liggame. Laat die hande vas deur rein van hebsug en diefstal te wees. Laat die voete vas deur op te hou om na onaanvaarbare vertonings te hardloop ... Laat die mond ook van skandelike gesprekke en geskreeu vas.” Chrysostomus stel die praktyk van vas hier as die kern van die deugsame lewe. Wanneer ’n mens leer om te vas, leer ’n mens ook om al die ander deugde te beoefen. Chrysostomus se raad is dus eties en allesomvattend wat betref vas en die vermyding van vraatsug. Die implikasie is dat mense wat nie hul eetgewoontes kan beheer nie en vrate is, hulself ook maklik in ander drange uitermatig sal geniet tot die vernietiging van die individuele en sosiale liggaam.

Soos Basilius sien ook Chrysostomus die praktyk van vas en die ondeug van vraatsug as sosiale probleme. Vas moet nooit beoefen word as ’n hoogmoedige en selfsugtige praktyk nie. Vas beteken om jou te onthou van voedsel sodat ander genoeg sal hê om te eet. Vas is dus nie net ’n inwendige geestelike oefening nie, maar ook ’n sosiale plig en ’n manier om uit te reik na dié wat in nood is. Dit is ’n belangrike waarneming, aangesien dit beteken dat hierdie “sosiale vas” nie net ’n noodmaatreël was in tye van hongersnood nie, soos ons by Basilius gesien het, maar dat dit eintlik die algemene beginsel van die deugsame lewe, ten spyte van die beskikbaarheid van voedsel, was. Vas word by Chrysostomus ’n pedagogiese strategie vir die aanleer van deugsaamheid.

Vas het die kern van Chrysostomus se spiritualiteitsleer gevorm. Saam met vas het hy ook sy gehoor aangemoedig om nagwake te hou en nie te veel te slaap nie (Hom. Act. 36.1; in Walker e.a. 1889, geen bl.nr.; sien ook Farré-i-Barril 2012:217–25). Hy het sy gehoor, veral die maagde, aangemoedig om hulle nie te verlustig in seksuele begeertes en onrein denke nie – ’n aansluitingspunt met Evagrius – aangesien hy geglo het dat seksuele omgang nie in die tuin van Eden plaasgevind het nie. Weer eens is die verband tussen eetgewoontes en seksualiteit duidelik. Omrede daar onthouding van voedsel in die tuin was, was daar ook seksuele onthouding (sien byvoorbeeld die gesprek in Virg. 40.1–4; in Shore 1983:59–61; hier praat Chrysostomus spesifiek met die maagde in sy gemeente). Chrysostomus was van mening dat as ’n mens iemand kan leer vas, jy ’n persoon ook kan leer om haar maagdelikheid te behou.

Chrysostomus was egter ook realisties ten opsigte van sy verwagtinge van sy gehoor. Hy het besef dat hulle nie monnike is nie en wou hulle ook nie afskrik van die praktyke van askese nie. In hierdie opsig het Chrysostomus sy gehoor geleer om matigheid voor oë te hou. Hy sê: “Geniet jul baddens, die voedsel op jul tafels, jul vleis en wyn in matigheid – julle kan eintlik alles geniet, maar bly weg van die sonde. En wanneer is iets sonde? Wanneer daar geen matigheid en geen selfbeheersing is nie” (Hom. Eph. 13.3; in Alexander 1889, geen bl.nr.; sien ook Grimm 1996:190). Hy moedig mense aan om te vas sonder om voedsel en drank te vermy, maar om op so ’n wyse te eet dat hulle vraatsug en dronkenskap vermy. Dit is dus uiters belangrik om te verstaan dat vas vir vroeë Christene soos Chrysostomus nie beteken het dat ’n mens geheel en al moes wegbly van voedsel nie. Slegs sekere kosse is vermy en vas het meer gegaan oor die genoegsaamheid en mededeelsaamheid van die maaltyd. Dit was nie ’n wedywering om te kyk hoe lank iemand volledig kon wegbly van voedsel af nie. Chrysostomus was slim deur gematigde askese aan te beveel – dalk het hy hierdie standpunt uit persoonlike ervaring aangeleer. Volgens oorlewering het hy, nadat hy teruggekeer het van die monastiese lewe buite Antiogië, vreeslik met maagkwale gesukkel, juis omdat hy so uitermatig gevas het (Kelly 1998:97).

 

7. Gevolgtrekking: Die waarde van antieke beginsels oor voedsel en eetgewoontes vir hedendaagse spiritualiteit

In hierdie artikel het ek getoon dat al drie die skrywers – Basilius, Evagrius en Chrysostomus – voedsel, vas en eetgewoontes as sentraal vir ’n deugsame lewe beskou het. Vas was nie net nog ’n geestelike dissipline nie – dit was die geestelike dissipline wat ’n mens geleer het hoe om al die ander deugde te beoefen. Al die skrywers het vas, en ook vraatsug, aan die verhaal van Adam en Eva gekoppel: om te vas, was die eerste geestelike bevel van God, en vraatsug een van die eerste oortredinge van die mens. Vraatsug funksioneer dus as ’n oersonde vir hierdie skrywers. Vas het, veral vir Basilius en Chrysostomus, nie verwys na die algemene en totale onthouding van voedsel en drank nie, maar meer die beoefening van gematigdheid – selfs die monnike kon brood en sout eet. Al drie die Christelike skrywers se denke oor voedsel en eetgewoontes is gebaseer op hul Grieks-Romeinse agtergrond, en hulle gebruik dikwels mediese en morele beginsels van die filosofie om hulle eie denke aan te vul, veral in terme van die verhouding tussen voedsel en die gevare van seksuele drange en sedeloosheid.

Ten spyte van die belangrikheid van vas en die vermyding van vraatsug het elke skrywer sy eie unieke sienswyse hieroor getoon. Vir Basilius en Chrysostomus, wat in die stedelike gebiede gepreek het, het vas en vraatsug besonderse sosiale kwaliteite gehad. In ’n tyd van hongersnood was vas ’n manier om iemand se lewe te red, en is vraatsug basies gelykgestel aan moord. Sienswyses oor voedsel en eetgewoontes is dus kontekstueel bepaal, maar matigheid was ’n algemene riglyn. Evagrius se monastiese riglyne was die strengste en het monastiese besorgdheid oor die liggaam geproblematiseer.

Het hierdie antieke Christelike sienswyses steeds waarde vir die Christelike spiritualiteit van vandag? Hoewel ons die tekste wat in behandeling geneem is, altyd in konteks moet lees, moet ons verstaan dat daar ook, soos met die Bybel, hermeneutiese prosesse is waardeur ’n mens hierdie tekste toepaslik kan maak. Tog meen ek, met hierdie waarskuwing in gedagte, dat daar beginsels is wat vandag nog toepaslik kan wees vir die spiritualiteit. Die praktyk van vas moet nie net verstaan word as ’n inwendige geestelike dissipline of ’n wedywering teen drange nie. Vas is ’n vorm van uitreik. Inderwaarheid is dit nie moontlik om te vas, in die antieke sin van die woord, sonder om uit te reik na dié wat honger is nie. Vas kan dus dien as ’n algemene beginsel vir sosiale uitreiking – ’n spiritualiteit waar ons leer om met ander te deel, nie net voedsel nie, maar empatie, want wanneer daar gevas word, beleef die individu dieselfde honger wat die armes beleef. So ’n lewensgerigtheid is uiters belangrik, veral in ’n Suid-Afrikaanse samelewing waar die skeiding tussen ryk en arm so groot is. Eetgewoontes kan ons baie van onsself en ander leer. In ons moderne samelewing word daar tereg sterk klem gelê op die verband tussen eetgewoontes en persoonlike gesondheid (byvoorbeeld die Banting-dieet, die “punte” wat die mediese skemas gee wanneer jy gesonde kosse koop, ens.). Die sosiale plig van elkeen om te eet met ander mense in gedagte en in die hart ontvang egter nie naastenby genoegsame reliëf nie. Dit bring ons weer eens terug na Wirzba se stelling: om te eet kos iets en die praktyk van eet, die smaak van voedsel, is ’n mistieke en goddelike ervaring – een wat van binne na buite moet beweeg. Vas en verantwoordelike eetgewoontes word dan nie ’n esoteriese praktyk vir mense wat hulself wegsluit in kloosters of kerke nie, maar ’n sosiale aksie wat die nood, swaarkry en behoeftes van ander op ’n eg empatiese wyse in ag neem.

 

Bibliografie

Alexander, G. 1889. St. John Chrysostom: Homilies on Ephesians. In Schaff (red.) 1889.

BeDuhn, J. 2000. The Manichaean body: In discipline and ritual. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

Brown, P. 1988. The body and society: Men, women, and sexual renunciation in early Christianity. New York: Columbia University Press.

Cave, D. en R. Sachs Norris (reds.). 2012. Religion and the body: Modern science and the construction of religious meaning. Leiden: Brill

Clark, G. (red.). 1989. Iamblichus: On the Pythagorean life. Liverpool: Liverpool University Press.

Comby, J. 2004. How to read church history: From the beginnings to the fifteenth century. New York: Crossroad.

Demacopoulos, G.E. 2015. Gregory the Great: Ascetic, pastor, and first man of Rome. Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press.

De Wet, C.L. 2015. Preaching bondage: John Chrysostom and the discourse of slavery in early Christianity. Oakland: University of California Press.

Drobner, H.R. 2007. The fathers of the church: A comprehensive introduction. Peabody, MA: Hendrickson.

Farré-i-Barril, N.M. 2012. Sleep deprivation: Asceticism, religious experience and neurological quandaries. In Cave en Sachs Norris (reds.) 2012.

Garnsey, P. 1999. Food and society in classical antiquity. Cambridge: Cambridge University Press.

Grimm, V.E. 1996. From feasting to fasting, the evolution of a sin: Attitudes to food in late antiquity. Londen: Routledge.

Hall, C. 2011. Ancient Christian spirituality (AD 100–600). In Scorgie (red.) 2011.

Harmless, J.W. 2008. Monasticism. In Harvey en Hunter (reds.) 2008.

Harvey, S.A. en D. Hunter (reds.). 2008. The Oxford handbook of early Christian studies. Oxford: Oxford University Press.

Hill, R.E. (red.). 1999. St. John Chrysostom: Homilies on Genesis 1–17. Washington, DC: Catholic University of America Press.

Holder, A. (red.). 2011. The Blackwell companion to Christian spirituality. Malden, MA: Blackwell.

Holman, S.R. (red.). 2013. Saint Basil the Great: On fasting and feasts. Yonkers, NY: St. Vladimir’s Seminary Press.

Holmes, P.R. 2009. The fasting journey: Sacrifice, clarity, purpose, joy. Colorado Springs, CO: Authentic Publishing.

Jouanna, J. 2012. Greek medicine from Hippocrates to Galen: Selected papers. Leiden: Brill.

Kelly, J.N.D. 1998. Golden mouth: The story of John Chrysostom – ascetic – preacher – bishop. Ithaca, NY: Cornell University Press.

Konstantinovsky, J. 2009. Evagrius Ponticus: The making of a gnostic. Farnham: Ashgate.

Martin, D.B. 1995. The Corinthian body. New Haven, CT: Yale University Press.

Mayer, W. 2000. Who came to hear John Chrysostom preach? Ephemerides Theologicae Lovanienses, 76(1):73–87.

—. 2006. The cult of the saints. Crestwood, NY: St. Vladimir’s Seminary Press.

—. 2015. The persistence in late antiquity of medico-philosophical psychic therapy. Journal of Late Antiquity, 8(2):337–50.

Mayer, W. en P. Allen. 2000. John Chrysostom. Londen: Routledge.

Mayer, W. en S. Trzcionka (reds.). 2005. Feast, fast or famine: Food and drink in Byzantium. Virginia, QLD: Australian Association for Byzantine Studies.

McKnight, S. 2009. Fasting. Nashville, TN: Thomas Nelson.

O’Laughlin, M. 1992. New questions concerning the Origenism of Evagrius. Origeniana Quinta, 528–34.

Parry, K. 2005. Vegetarianism in late antiquity and Byzantium: The transmission of a regimen. In Mayer en Trzcionka (reds.) 2005.

Perkins, J. 1995. The suffering self: Pain and narrative representation in the early Christian era. New York: Routledge.

Peters, G. 2011. Asceticism. In Scorgie (red.) 2011.

Rousseau, P. 1994. Basil of Caesarea. Berkeley: University of California Press.

Rousselle, A. 1996. Porneia: On desire and the body in antiquity. New York: Barnes & Noble.

Schaff, P. (red.). 1889. Nicene and post-Nicene fathers. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co.

Scorgie, G.G. (red.). 2011. Dictionary of Christian spirituality. Grand Rapids, MI: Zondervan.

Shaw, T.M. 1998. The burden of the flesh: Fasting and sexuality in early Christianity. Minneapolis, MN: Fortress.

Shore, S. (red.). 1983. John Chrysostom: On virginity; against remarriage. Lewiston, NY: Edwin Mellen.

Sinkewicz, R.E. 2003. Evagrius of Pontus: The Greek ascetic corpus. Oxford: Oxford University Press.

Smith, G.A. 2008. How thin is a demon? Journal of Early Christian Studies, 16(4):479–512.

Stephens, W.R.W. 1889. St. John Chrysostom: Homilies on the statues. In Schaff (red.) 1889.

Vööbus, A. 1958. A history of asceticism in the Syrian orient I: The origin of asceticism, early monasticism in Persia. Louvain: Secrétariat du CorpusSCO.

Waaijman, K. 2002. Spirituality: Forms, foundations, methods. Dudley, MA: Peeters.

Walker, J. e.a. 1889. St. John Chrysostom: Homilies on the Acts of the Apostles. In Schaff (red.) 1889.

Wirzba, N. 2011. Food and faith: A theology of eating. New York: Cambridge University Press.

 

Eindnotas

1 Hiermee betuig ek graag dank aan Chris de Wet (Unisa) vir sy insette gedurende die skryf van hierdie artikel.

2 Alle vertalings uit antieke bronne is my eie. 

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Die rol van voedsel en eetgewoontes in die asketiese spiritualiteit van Basilius van Sesarea, Evagrius van Pontus en Johannes Chrysostomus appeared first on LitNet.

Vergoedingsboetes in strafregtelike verrigtinge – ’n vars perspektief

0
0

Vergoedingsboetes in strafregtelike verrigtinge – ’n vars perspektief

Abraham Hamman, Fakulteit Regte, Universiteit van Wes-Kaapland
Windell Nortje, Fakulteit Regte, Universiteit van Wes-Kaapland

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Vergoedingsbevele in Suid-Afrikaanse howe blyk eerder die uitsondering as die reël te wees. Alhoewel artikels 297 en 300 van die Strafproseswet 51 van 1977 vir sulke vonnisse voorsiening maak, word dit nie in die algemeen deur ons howe toegepas nie. Dit kan wees dat die howe nie altyd bewus is van hierdie vonnisse nie, of dat die fokus meer gerig is op beskuldigdes en oor wat die belange van die breë gemeenskap is en verlang, as wat die slagoffers vereis. Dit het tot gevolg dat in die meeste gevalle die slagoffer en benadeeldes se posisie of versoeke nie in ag geneem word nie en hul opinies gevolglik afgeskeep word.

Hierdie bydrae bespreek die spesifieke bepalings van die Strafproseswet wat handel oor vergoedingsboetes, asook sekere hofbeslissings waar vergoedingsboetes onder die soeklig geplaas is. Die howe is in die algemeen meer strafgerig en fokus meer daarop om die beskuldigde te straf as om na die posisie van die slagoffer te kyk. Die teorieë van strafoplegging, soos vergelding, afskrikking en rehabilitasie, moet in ag geneem word, maar die tyd het straks aangebreek om ook na die posisie van die slagoffer uit ’n herstellendegeregtigheidsoogpunt te kyk. Daar behoort ’n sterker fokus te wees op wat in die beste belang van die benadeeldes is en hoe die howe hul posisies kan bevorder. Een van die moontlike oplossings is ’n vergoedingsbevel waar ’n bedrag geld aan die benadeelde partye betaal word. Dit is ’n boetestraf wat die hof oplê, maar in plaas daarvan dat die geld na die staatskas gaan, gaan dit na die slagoffers of hul familie.

Daar behoort nie in alle ernstige tipe misdade, soos wrede verkragtings en moordsake, sulke soort boetes opgelê te word nie. Die fokus moet eerder wees – en daaraan moet aandag geskenk word – gevalle waar spesifieke versoeke deur die klaagster, slagoffer of benadeelde aan die hof gerig word. Daar moet op sodanige pleidooie ag geslaan word, veral as ’n soort vergoedingsbevel versoek word.

Trefwoorde: benadeelde; beskuldigde, boete; gevangenisstraf; herstellende geregtigheid; oortreder; slagoffer; straf; Strafproseswet; vergoedingsboete; vonnis

 

Abstract

Compensation orders in criminal proceedings – a fresh perspective

South African courts have to deal with the sentencing of convicted accused on a daily basis. While presiding officers are well-trained and experienced in sentencing matters, it seems that compensation orders are not generally invoked as a form of punishment. This article discusses the compensation penalty as a possible means of punishment that could be used in our courts. It could be one of the factors that may help to reduce an accused’s prison sentence and also to compensate the victim who has suffered damage resulting from the criminal activity.

The accused’s constitutional right to a fair trial provides that the lightest possible punishment should be imposed upon him. If a compensation fine is indeed a more lenient sentence, it should then be imposed. The actual sentence rests solely on the discretion of the presiding officer. There are various sentencing options available to the presiding officer, of which life imprisonment is the heaviest, and a fine the most lenient. A fine is a form of punishment which requires the accused to pay an amount of money to the state. A compensation order, on the other hand, is a sentencing option that requires the accused to pay a monetary amount, as determined by the court, to the victim. Notably, the court will not grant such an order if the accused does not have the financial means to pay the compensation. Compensation orders may take various forms and are not limited to monetary amounts. Compensation orders are regulated in terms of sections 297 and 300 of the Criminal Procedure Act 51 of 1977.

Compensation orders in criminal proceedings in South African courts are the exception rather than the rule. Although included as an option in sections 297 and 300, it not regularly exercised by our courts. It may be that some courts are unaware of these types of sentences or that the focus is more geared towards the accused and the interest of the broader community rather than the victims. Consequently, victims in criminal proceedings are more often than not placed in a disadvantaged position as their requests for compensation are frequently disregarded by the courts.

Apart from the specific provisions of the Criminal Procedure Act dealing with such compensation orders, this discussion also deals with some court decisions where these were placed under the spotlight. The Criminal Procedure Act makes provision for compensation orders where damage was caused to the property of victims and where compensation orders can be part of a suspended sentence. Courts have not been consistent in the application of compensation orders. Notably, the recent approach of the Supreme Court of Appeal in DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186 and Seedat v S [2016] ZASCA 153 raises further questions about the application of compensation orders in South Africa.

In general, while criminal courts have focused on punishing the accused, the position of the victim has been largely neglected. The theories of punishment, such as retribution, deterrence and rehabilitation, should certainly be considered, but it is time to take cognisance of the position of the victim, especially from a restorative justice perspective. Restorative justice is a prominent concept in South Africa, particularly after the successful completion of the Truth and Reconciliation Commission’s activities. It plays an important role in balancing various sentencing options while at the same time providing an alternative for an accused who has lost all hope. At the same time the community also becomes involved in the restorative justice process, thus creating an inclusive sentencing option.

However, the concept of restorative justice within the criminal justice system has been criticised. Research has shown that older offenders are less susceptible to rehabilitation, while there are some offenders who are very difficult to rehabilitate or never become rehabilitated. Nonetheless, restorative justice sentences could still be utilised to address the imbalances in certain cases, especially where the victim has been severely affected by the offence.

It is submitted that there should be a stronger focus on what is in the best interests of the victims, interests which the courts should promote in furtherance of the development of restorative justice mechanisms in the criminal justice system. One of the possible solutions is compensation orders where an amount of money is paid to the victim of crime as a form of damage. It is true that in punishment, especially for crimes associated with violence, very severe penalties may be imposed on offenders, and in these cases consideration should not be given to imposing a penalty or a compensation order on such persons. That being said, the imposition of a compensation order in a serious case is not inconceivable, especially when all parties are in agreement.

The call is not to impose compensation orders in all serious types of crimes such as rape and murder, but attention should be given where victims request compensation. In Thabethe and Seedat such requests were made by the victims of serious crimes. The victims even stated in Thabethe that it was not their wish for the accused to be imprisoned, but rather for them to receive compensation from the accused. The victim in Seedat made it clear to the court that she would benefit from the imposition of a compensation order as she was in a dire financial situation at the time of the trial. These are serious requests by victims which should not be swept under the rug by our courts. Although the courts in Thabethe and Seedat expressed their concern that compensation orders could send out a wrong message to criminals and the community at large, in Seedat the Supreme Court of Appeal in fact imposed a sentence which was a combination of direct imprisonment and a compensation order. Perhaps it is opportune that the courts listen to the pleas of victims and award this type of compensation where it is requested by the victim. Alternatively, victims should be made aware by the prosecution that these types of sentences are available.

Keywords: accused; compensation orders; Criminal Procedure Act; penalty; punishment; restorative justice; sentencing order; victims

 

1. Inleiding

Suid-Afrikaanse howe moet op ’n daaglikse basis persone vonnis wat aan misdrywe skuldig bevind is. Alhoewel voorsittende beamptes deeglik opgelei is, en sommige jare lange ondervinding van vonnisoplegging het, blyk dit dat vergoedingsboetes nie algemeen as ’n straf opgelê word nie. Hierdie bydrae bespreek die vergoedingsboete as ’n moontlike strafmiddel wat in ons howe aangewend kan word. Dit kan eerstens help om ’n persoon se periode van gevangenisstraf te verminder, en tweedens kan dit benadeeldes vergoed wat as gevolg van die betrokke misdaad gely het.1

Dit is so dat in strafoplegging, veral vir misdade wat met geweld gepaard gegaan het, baie swaar strawwe aan oortreders opgelê kan word en dat in daardie gevalle daar glad nie oorweging daaraan geskenk kan word om aan sulke persone ’n boete op te lê nie. Tog is dit nie te verregaande om wel so ’n bevel te maak nie, veral nie as al die betrokke partye daartoe ingestem het nie. Die grondwetlike reg van ’n beskuldigde, naamlik die reg op ’n billike verhoor, bepaal onder meer dat die beskuldigde die voordeel van die ligste moontlike voorgeskrewe straf moet kry.2 Indien ’n vergoedingsboete wel so ’n ligter tipe vonnis is, behoort dit dan opgelê te word.

Die soort vonnisbevel wat toegestaan word, is uitsluitlik in die diskresie van die voorsittende beampte. Daar bestaan verskeie vonnisopsies, waarvan lewenslange gevangenisstraf die swaarste vonnisbevel is, en ’n boete die ligste. Een van die moontlike opsies is vergoedingsboetes ingevolge artikels 297 en 300 van die Strafproseswet 51 van 1977.3 Hierdie opsies vereis dat die beskuldigde ’n geldbedrag soos deur die hof bepaal, aan die benadeelde of hul naasbestaandes moet betaal.

Verder is vergoedingsboetes ook deel van ’n herstellendegeregtigheidsvonnis en word beskou as ’n deel van die hervormingsteorie. McCold en Wachtel4 definieer herstellende geregtigheid as ’n “process involving the direct stakeholders in determining how best to repair the harm done by offending behaviour”.

Herstellende geregtigheid as ’n regskonsep in Suid-Afrika het veral na die totstandkoming van die Waarheid-en-Versoeningskommissie (WVK) meer prominent geword.5 As gevolg van die sensitiewe aard van die oorgang van apartheid na demokrasie het die WVK, wat wêreldwyd geloof is, bewys dat herstellende geregtigheid wel sy plek in die Suid-Afrikaanse regstelsel verdien. Daar is egter diegene wat die beginsel van herstellende geregtigheid kritiseer, veral die interaksie tussen herstellendegeregtigheids- en die vergeldingsteorie.6 Die wanbalans kom veral na vore in ernstiger sake waar howe versigtig is om ’n vonnis soos ’n vergoedingsboete op te lê.7

Hierdie bydrae bespreek eerstens wat vergoedingsboetes behels en fokus derhalwe ook op die wetgewing wat voorsiening maak vir die uitreiking van sodanige bevele. Dit word gevolg deur ’n bespreking van hoe sulke boetes binne die konteks van herstellende geregtigheid aangewend kan word. Daarna verskuif die fokus na verskeie hofbeslissings waar die probleme en uitdagings rakende vergoedingsboetes uitgelig is. Die gevalle waar vergoedingsboetes deur ons howe opgelê is, word ontleed om te bepaal of dit problematies is al dan nie. Ten slotte word voorstelle ten opsigte van vergoedingsboetes en die pad vorentoe vir Suid-Afrika gemaak.

 

2. Vergoedingsboetes

In ’n strafsaak moet die howe verskeie faktore by vonnisoplegging oorweeg, en die howe het verskeie vonnisopsies tot hul beskikking.8 Die algemeenste vonnis is ’n boetestraf of direkte gevangenisstraf. Boetestrawwe kom in die algemeen in Suid-Afrikaanse howe voor. Gevangenisstraf mag natuurlik ook met ’n boete gepaard gaan, of ’n boete kan as ’n opskortende voorwaarde opgelê word.9

’n Boetestraf behels dat die oortreder ’n geldbedrag aan die staat as ’n boete moet betaal as straf vir sy misdaad of misdade.10 In so ’n geval het die benadeelde uiteraard gewoonlik geen aanspraak op sulke betalings nie. Alhoewel howe in die algemeen ’n wye diskresie het om ’n boetestraf op te lê, is daar verskeie riglyne wat gevolg moet word.11 Eerstens moet die misdade nie so ernstig wees dat gevangenisstraf opgelê moet word nie.12 Die oortreder moet ook oor die finansiële vermoë beskik of toegang tot finansies hê waarmee die boete betaal kan word.13 Gewoonlik word boetes, vir misdade wat gepleeg is vir finansiële gewin, deur die hof opgelê indien die hof wel sou besluit om ’n boete op te lê. Dit is nie raadsaam om ’n beskuldigde ’n boetestraf op te lê indien die boete buite die vermoë van so ’n persoon is nie.14 Boetes moet egter ook nie so klein wees dat dit nie die erns van die misdaad weerspieël nie.15

In die geval van ’n vergoedingsboete, daarenteen, gaan ’n bedrag geld wat deur die oortreder betaal word, na die benadeelde en nie na die staat nie. Die oortreder betaal dan die bedrag óf direk aan die benadeelde óf by die klerk van die hof in, vir die skade wat vanweë die optrede van die beskuldigde gely is.

Die hof sal in onder andere die volgende omstandighede die oplegging van vergoedingsboetes oorweeg: waar fisieke skade toegedien is aan die persoon of aan die eiendom van die benadeelde, asook vir emosionele skade en pyn en lyding.16

2.1 Vergoedingsboetes in die Strafproseswet

2.1.1 Artikel 300

Vergoedingsboetes vir skade aan die eiendom van ’n persoon word deur artikel 300 van die Strafproseswet gereguleer. Volgens hierdie artikel kan ’n vergoedingsbevel gemaak word waar daar skade aan of verlies van enige eiendom van die slagoffer was. Dit bepaal dat enige veroordeelde persoon wat deur sy misdaad skade en verlies aan die eiendom van ’n ander veroorsaak het, in sekere omstandighede beveel kan word om die benadeelde te vergoed. Dit het die effek van ’n siviele vonnis. Die hooggeregshowe het ’n onbeperkte jurisdiksie om sulke bevele te maak, maar die streeks- en landdroshowe se jurisdiksie is onderskeidelik tot R600 000 en R120 000 beperk.17

Daar is egter sekere ander vereistes waaraan voldoen moet word voordat ’n artikel 300- vergoedingsboete uitgereik mag word. Die hof mag so ’n bevel oplê slegs as die benadeelde party daarvoor aansoek gedoen het,18 of waar die aanklaer die aansoek op die instruksie van die benadeelde persoon gebring het.19 Dié soort bevele is beperk tot skadevergoeding vir direkte verlies of skade.20 Artikel 300-skadevergoedingsbevele word nie aanbeveel vir skade wat spruit uit motorongelukke nie, omdat die vasstelling van sulke skade ’n langdurige proses is.21 Dit is ook ’n kwessie wat gewoonlik tydens siviele verrigtinge in dispuut geplaas word.

Omdat artikel 300-bevele die effek van ’n siviele vonnis het, kan alternatiewe gevangenisstraf vir die wanbetaling ingevolge so ’n bevel nie gemaak word om afbetaling af te dwing nie.22 Daar word aanbeveel dat wanbetaling deur middel van eksekusieverrigtinge in die siviele howe deur benadeelde partye as ’n moontlike oplossing gebruik word.

Hierdie soort boete kan gevolglik nie opgelê word as daar nie skade of verlies aan die eiendom veroorsaak was nie. Verskeie gerapporteerde beslissings dui egter daarop dat sommige howe foute begaan het deur bevele uit te reik wat geensins volgens die tersaaklike wetgewing gemagtig word nie.23 Dit kan ook wees dat die howe ’n soort vergoedingsbevel in gedagte gehad het, maar foutiewelik die bevel onder artikel 300 gemagtig het.24

2.1.2 Artikel 297

Volgens artikel 297 van die Strafproseswet mag ’n hof ’n vonnis uitstel vir ’n periode van minstens vyf jaar, waartydens ’n opskortende voorwaarde deur die hof opgelê kan word wat die betaling van ’n bedrag geld aan die benadeelde of sy familie insluit.25

Die artikel bepaal soos volg:

(1) Waar ’n hof ’n persoon aan ’n misdryf skuldig bevind, behalwe in die geval waar ’n minimum straf deur ’n wet vir daardie misdryf voorgeskryf word, kan die hof na goeddunke –
(A) die oplegging van die vonnis uitstel vir ’n tydperk van hoogstens vyf jaar (en) die persoon vrylaat (I) op een of meer voorwaardes, hetsy met betrekking tot –
(Aa) die vergoeding.

Ingevolge hierdie artikel mag die vonnishof die vonnisoplegging uitstel vir hoogstens vyf jaar en die oortreder óf onvoorwaardelik vrylaat óf vrylaat op een of meer voorwaardes, insluitend die betaling van ’n bedrag geld aan die benadeelde.26 Artikel 291(1) sluit misdrywe uit waar ’n minimum straf deur ’n wet voorgeskryf word, maar artikel 297(4) sluit nie misdade waarvoor minimum vonnisse voorgeskryf word, uit nie.

Die spesifieke voorwaarde verskil van die gewone negatiewe opskortende voorwaardes wat gewoonlik met opgeskorte vonnisse gepaard gaan. Die voorwaarde is gewoonlik negatief van aard, naamlik dat ’n persoon nie soortgelyke misdade pleeg gedurende die opskortingstydperk nie.27

Skadevergoedingsbevele kan as ’n positiewe voorwaarde beskryf word. Ander positiewe voorwaardes sluit in gemeenskapsdiens, korrektiewe toesig, die onderwerping aan behandeling of die bywoning van lesings of kursusse. Hierdie tipe voorwaardes het ten doel om die beskuldigde te rehabiliteer en hom terselfdertyd in staat te stel om ’n positiewe bydrae tot die samelewing te lewer.

Die beskuldigde kan ook gevra word om in die toekoms weer voor die hof te verskyn indien hy voor die verstryking van die tydperk daartoe opgeroep word. Indien die persoon nie opgeroep word om voor die hof te verskyn nie, of indien die hof bevind dat die voorwaardes nagekom is, word geen verdere vonnis opgelê nie en die vonnis kom dan neer op ’n waarskuwing van die hof.28

 

3. ’n Herstellendegeregtigheidsopsie

Vergoedingsboetes is ’n vorm van herstellende geregtigheid wat ’n belangrike deel van die Suid-Afrikaanse regstelsel uitmaak. Tronke wat oorvol is, gepaardgaande met verskeie ander faktore, het die regering destyds genoop om oorweging te skenk aan ’n alternatiewe vonnisbevel: herstellende geregtigheid.29 Herstellende geregtigheid is ’n betreklik nuwe konsep in Suid-Afrika wat nog nie behoorlik vlam gevat het nie – dit is slegs in sy derde dekade.30 Dit stamp op ’n gereelde basis kop met die beginsels van algemene strafreg wat op vergelding gebaseer is.

Uiteraard is daar in Suid-Afrika, waar die misdaadsyfers hoog is, ’n verwagting van die howe om oortreders te straf en uit die samelewing te verwyder.31 Herstellende geregtigheid druis in ’n sekere mate teen hierdie ortodokse strafregtelike beginsel van vergelding in. Waar ’n dief byvoorbeeld normaalweg deur die lens van vergelding gesien word, beskou herstellende geregtigheid die persoon as iemand wat rehabiliteerbaar is. Dit is nie die doel van herstellende geregtigheid om die strafregtelike beginsels te vervang nie.32

Boutellier33 stel dit so: “Restorative justice is not so much an alternative as another strategy in security politics. It is not a substitution for criminal justice, but a contribution to the ongoing reshaping of social order.”

Dit kan ’n wesenlike rol vervul in die balansering van die verskeie vonnisopsies, terwyl dit ook ’n uitweg bied vir sommige oortreders wat alle hoop verloor het. Dienooreenkomstig word die gemeenskap ook in sekere gevalle by die proses betrek om sodoende ’n inklusiewe geregtigheidsmodel te verseker.

Die unieke verwesenliking van herstellende geregtigheid lê daarin dat die beskuldigde verantwoordelikheid vir sy optrede moet aanvaar.34 Dit is ook belangrik dat die beskuldigde die benadeelde as ’n individu aanvaar en respekteer.35 Bykomend hiertoe bied herstellende geregtigheid verskeie voordele vir benadeelde persone.36 Die benadeelde is ’n sentrale figuur in die proses van herstellende geregtigheid.

Koen37 voer aan: “In the restorative paradigm, victim empowerment is more than just giving the crime victim a role in the criminal justice system. It is really about reconstructing that system in such a way that it cannot function without the co-operation of the crime victim.”

Weens die verdoemenswaardige effekte van misdaad bevind benadeeldes hul gewoonlik in ’n slegter posisie as voorheen. Ten spyte hiervan reken sommige misdadigers dat hul misdrywe geen persone affekteer nie, soos ’n persoon wat belasting ontduik.38 Dit is natuurlik nie waar nie, want daar is altyd ’n slagoffer wat op een of ander manier deur misdaad geaffekteer word. Anders as die ortodokse strafreg, is herstellende geregtigheid daarop gefokus om die benadeelde ’n stem van sy eie te gee. Deesdae is dit byna onmoontlik om te dink aan ’n regstelsel sonder die invloed van herstellende geregtigheid. Frehsee39 voer aan dat “[c]riminal procedure ... is ill-equipped to deal with the emotional trauma the victim suffers as a result of the crime.”

Herstellende geregtigheid vul dus hierdie leemte.40 Die betaling van reparations, soos dit in Engels bekendstaan, oftewel “reparasies” in Afrikaans, is ’n gewilde vorm van herstellende geregtigheid. Dit het veral plaasgevind nadat Oos-Duitsland en Wes-Duitsland na die Tweede Wêreldoorlog gevonnis was om geldelike reparasies aan die Geallieerdes te betaal.41 Die woord reparations vind sy oorsprong in die woord repair.42 Die “herstel” wat plaasvind met die betaling van ’n geldelike bedrag aan ’n slagoffer, vervul ’n belangrike rol in die herstel van die slagoffer se pyn. Ofskoon die pyn gedeeltelik verlig word, is dit nog steeds ’n belangrike stap in die versoening tussen die slagoffer en die beskuldigde.43

Sodanige vergoeding vervul ’n belangrike rol in die effektiewe hervorming van die misdadiger. Herstellende geregtigheid word onder die verskillende strafteorieë juis as ’n hervormingsteorie geklassifiseer.44 Die basis van die teorie is dat die betrokke vonnis ten doel het om die oortreder te hervorm en te rehabiliteer.45 Hierdie teorie staan lynreg in stryd met verskeie ander strafteorieë, soos die vergeldingsteorie of die voorkomingsteorie, wat meer daarop gefokus is om die oortreder te straf vir sy wandade. Terwyl die hervormingsteorie ook ’n strafelement bevat, is die rehabilitasie van die oortreder die beslissende aspek.46 Dit het ook die gevolg dat die pyn en lyding van slagoffers ook in ag geneem word.

Desnieteenstaande is die hervormingsteorie beslis vatbaar vir kritiek. Die volgende gronde is noemenswaardig: Eerstens is die beginsels van die teorie nie altyd in verhouding met die graad en erns van die misdryf nie.47 Die oplegging van ’n vergoedingsboete in plaas van tronkstraf in die konteks van ’n ernstige misdaad sal altyd bevraagteken word. Miskien moet ’n mens nie net die hervormingsaspek met die tipe misdryf vergelyk nie, maar ook in ag neem dat die slagoffer van die misdaad ’n belangrike rol kan speel in hierdie balanseringsproses. Hierbenewens word daar minder gewig geplaas op die erns van die misdaad en meer aandag aan hervorming geskenk.

Tweedens is dit moeilik om presies te bepaal wanneer ’n oortreder finaal hervorm is.48 Dit kan ’n paar maande tot jare duur. Hoe ook al, dit is belangrik dat die oortreder ’n kans gegun moet word om te rehabiliteer.

Derdens is die teorie nie altyd oortuigend in die geval van ouer oortreders nie.49 Anders as met jonger oortreders, is dit moeilik om gevestigde gewoontes in ouer oortreders te verander.50

Vierdens bewys statistiek dat die hervorming van ’n misdadiger nie altyd wesenlik is nie.51 Die werklikheid is dat sekere misdadigers wel onrehabiliteerbaar is.52

Benewens die feit dat die hervormingsteorie onder gereelde kritiek deurloop, is dit van kardinale belang vir die effektiewe funksionering van die regstelsel. Soos alreeds genoem, het uiters hoë misdaadvlakke in Suid-Afrika veroorsaak dat die gevangenisdiens eenvoudig net nie meer die hoë volume gevangenes kan hanteer nie. Herstellende geregtigheid bied in hierdie uitdagende omstandighede ’n ideale oplossing. Dit is inderdaad nodig om meer gebruik te maak van die hervormingsteorie om te voorkom dat die teorie sy glans verloor. Terselfdertyd is dit belangrik om meer klem te plaas op die slagoffer se bydrae tot die proses indien ’n mens ernstig is oor die implementering van herstellende geregtigheid as ’n primêre vonnisopsie.

Dit is juis hier waar herstellende geregtigheid in al sy glans en glorie die meeste van sy glans verloor. ’n Primêre vonnisopsie soos vergoedingsboetes word selde deur howe oorweeg in ernstiger sake. Dit plaas ’n groot vraagteken by die vraag of herstellendegeregtigheidsbevele soos vergoedingsboetes wel toegepas kan word in ernstiger sake en of dit meer gepas in minder ernstige sake is.

’n Bespreking van onlangse regspraak plaas hierdie probleem onder die vergrootglas.

 

4. Die howe se benadering

In S v Huhu53 het die Bloemfonteinse landdroshof ’n vergoedingsboete ingevolge artikel 300 opgelê. Die hof het die beskuldigde skuldig bevind aan aanranding met die opset om ernstig te beseer en opsetlike saakbeskadiging. Die beskuldigde is gevonnis tot twee jaar gevangenisstraf wat vir vyf jaar opgeskort is. Een van die voorwaardes was dat die beskuldigde ’n vergoedingsboete van R1 300 ingevolge artikel 300 aan die klaer moet betaal.54 Die boete was in maandelikse paaiemente betaalbaar en moes op die sewende dag van elke maand geskied.55

Die saak is op hersiening geplaas waartydens die hooggeregshof beslis het dat die verhoorhof verkeerdelik artikel 300 in plaas van artikel 297 van die Strafproseswet toegepas het. Die hof a quo het dus gefouteer met sy interpretasie van artikel 300. Die hersieningshof het verklaar dat ’n vergoedingsboete ingevolge artikel 300 van toepassing is slegs waar ’n beskuldigde voldoende eiendom of uitvoerbare bates het om die klaer ten volle of in ’n groot mate te kan vergoed. Dit het die posisie bevestig wat geformuleer is in S v Khoza.56 Soos alreeds genoem, maak artikel 297 voorsiening daarvoor dat ’n beskuldigde, indien hy of sy werksaam is, die vergoedingsboete in maandelikse paaiemente kan betaal en as ’n voorwaarde vir ’n opgeskorte vonnis.57 Die hof beslis vervolgens dat Huhu nooit die klaer ten volle kon vergoed nie, omdat hy nie voldoende of uitvoerbare bates besit het nie.58 Daarbenewens het die hof die vonnis aangepas en verklaar dat die beskuldigde die klaer ingevolge artikel 297(1)(a)(i)(aa) van die Strafproseswet met die bedrag van R1 300 moet vergoed.59

In S v Khoza60 het die beskuldigde tereggestaan in die Johannesburgse landdroshof op ’n aanklag van diefstal. Die beskuldigde is skuldig bevind op die aanklag dat sy R35 000 in kontant van haar werkgewer gesteel het en is gevonnis tot ’n boete van R10 000 of 36 maande gevangenisstraf. Die vonnis is opgeskort vir ’n tydperk van vyf jaar op voorwaarde dat die beskuldigde nie skuldig bevind word aan diefstal of poging tot diefstal gedurende die tydperk van opskorting nie. Die hof beslis verder dat sy ’n vergoedingsboete ingevolge artikel 300 moet betaal. Sy is beveel om die bedrag van R20 000 soos volg te betaal: R2 000 op die dag van vonnis, en die balans in paaiemente van R500 aan die einde van elke maand totdat die balans ten volle betaal is.61

Die ooreenkoms tussen die staatsaanklaer en die verdediging was dat die beskuldigde R20 000 aan die klaer moet betaal nieteenstaande die feit dat dit R15 000 minder was as wat die beskuldigde oorspronklik by die klaagster gesteel het.62 Die saak is daarna op spesiale hersiening na die Suid-Gautengse hooggeregshof verwys. Die hersieningshof het bevestig dat daar twee maniere is waarop ’n hof ’n vergoedingsbevel kan maak waar ’n klaer as gevolg van die optrede van ’n beskuldigde skade gely het. Die een is ’n bevel wat deel uitmaak van die opskortende voorwaardes in ’n vonnis ingevolge artikel 297. Die ander is ’n vergoedingsbevel ingevolge artikel 300 wat die uitwerking van ’n siviele vonnis het. Die hof bevestig dat beide metodes diskresionêr is en afhanklik is van die skuldigbevinding van ’n beskuldigde vir ’n oortreding wat skade veroorsaak het.63

Die hof beslis verder dat ’n bevel ingevolge artikel 300 net gepas sal wees waar die beskuldigde oor voldoende bates of geld beskik.64 Indien ’n beskuldigde nie in staat is om die klaer ten volle te vergoed nie, moet ’n bevel ingevolge hierdie artikel nie gemaak word nie. Indien ’n beskuldigde werksaam is en in staat is om ’n bedrag geld in paaiemente te betaal, sou dit meer gepas en prakties wees om ’n opgeskorte vonnis op te lê op voorwaarde dat die bedrag in periodieke paaiemente betaal moet word.

Die saak is terugverwys na die landdros wat die skuldigbevinding uitgebring het, om ’n behoorlike ondersoek te doen om te bepaal of artikel 297 of artikel 300 die mees geskikte vonnis vir doeleindes van ’n vergoedingsbevel is.65

In S v Thabethe66 het die klaagster (die dogter), haar moeder en die beskuldigde, wat ook die moeder se minnaar was, in een huis gewoon.67 Die beskuldigde was die broodwinner in die huis asook ’n vaderfiguur vir die dogter.68 Die dogter was ten tye van die voorval 15 jaar en 10 maande oud.69 Op die dag van die voorval het die dogter sonder haar moeder en die beskuldigde se toestemming die huis verlaat en nie teruggekeer nie, waarna hulle onraad vermoed het.70 Die beskuldigde het ’n soektog na die klaagster geloods en haar by die huis van een van haar seunsvriende opgespoor.71 Die klaagster het vermoedelik seksuele omgang met haar vriend gehad.72 Om die ware verloop van gebeure van haar moeder te weerhou, het die klaagster by die beskuldigde gepleit om ’n ander weergawe van die gebeurtenis aan die moeder te vertel.73 Die beskuldigde het toegestem op die radikale voorwaarde dat die 15-jarige klaagster seksueel met hom moet verkeer.74 Die beskuldigde en die klaagster het toe seksuele omgang gehad. Die volgende dag het die beskuldigde homself aan die polisie oorhandig en erken dat hy die klaagster verkrag het. Die hooggeregshof75 het die beskuldigde skuldig bevind aan verkragting. Die hof het egter ’n baie ligte vonnis opgelê wat die betaling van ’n vergoedingsboete ingesluit het, naamlik dat hy 80 persent van sy inkomste aan die klaagster en haar familie moet bestee.76

Een van die belangrikste versagtende omstandighede tydens vonnisoplegging was dat die klaagster en die moeder erken het dat hulle nie sonder die beskuldigde kon oorleef nie, en verklaar het dat dit nie hul wens is dat hy tronk toe moet gaan nie.77 Buitendien het die klaagster verder gesê dat sy die beskuldigde vergewe het en dat hulle die strydbyl begrawe het.78 Dienooreenkomstig het die hof ’n herstellendegeregtigheidsvonnis opgelê, in plaas van die minimum vonnis van 10 jaar tronkstraf wat voorgeskryf word vir die misdaad van verkragting van kinders onder die ouderdom van 16 jaar.79

Die hoogste hof van appèl het egter die vonnis tersyde gestel en die beskuldigde tot 10 jaar gevangenisstraf gevonnis. Die hof verklaar dat die oorspronklike vonnis nie toepaslik was nie, op grond van die erns van die misdaad.80 Die hof verklaar verder dat howe daarteen moet waak om herstellendegeregtigheidsvonnisse op te lê waar ’n beskuldigde aan ’n ernstige misdaad skuldig bevind word.81 Die hof beslis soos volg:

I have no doubt about the advantages of restorative justice as a viable alternative sentencing option provided it is applied in appropriate cases. Without attempting to lay down a general rule I feel obliged to caution seriously against the use of restorative justice as a sentence for serious offences which evoke profound feelings of outrage and revulsion amongst law-abiding and right-thinking members of society. An ill-considered application of restorative justice to an inappropriate case is likely to debase it and make it lose its credibility as a viable sentencing option. Sentencing officers should be careful not to allow some overzealousness to lead them to impose restorative justice even in cases where it is patently unsuitable. It is trite that one of the essential ingredients of a balanced sentence is that it must reflect the seriousness of the offence and the natural indignation and outrage of the public.82

In Seedat v S83 het die kwessie weer eens voor die hoogste hof van appèl gedien. In hierdie saak was die 63-jarige appellant in die streekshof skuldig bevind aan verkragting en tot sewe jaar gevangenisstraf gevonnis. Tydens appèl na die hooggeregshof teen sy vonnis het die appellant aangevoer dat die verhoorhof gefouteer het deur nie ’n alternatiewe vonnis van herstellende geregtigheid te oorweeg nie. Die appèl is gehandhaaf en die vonnis van sewe jaar gevangenisstraf is tersyde gestel en vervang met ’n bevel wat gelas het dat die appellant die bedrag van R100 000 aan die klaagster moet betaal.84 Die direkteur van openbare vervolging was egter nie tevrede met die vergoedingsboete as ’n vonnis nie en het verder na die hoogste hof van appèl geappelleer om die vonnis tersyde te stel. Hy het aangevoer dat die vonnis van die hooggeregshof onvanpas en ongeldig was.85

Die appellant, ’n sakeman wat twee winkels besit het, het op die betrokke dag die klaagster se woning besoek om ’n bedlamp af te lewer.86 Hy het aangebied om aan haar te toon dat die lamp in ’n werkende toestand is. Die klaagster het ingestem dat hy dit doen en het hom ingenooi na die slaapkamer, waar hy die lamp getoets het. Volgens die klaagster het die appellant daar in die kamer seksuele omgang met haar gehad.

Die klaagster wou hê dat die hof ’n gemeenskapsgebaseerde vonnis moet oplê en ’n bevel vir finansiële vergoeding aan haar moet uitbring vir die verkragting en trauma wat sy gely het. Sy het verder versoek dat die appellant R500 000 aan haar betaal en ’n Toyota-motorvoertuig koop, maar was selfs bereid om ’n bedrag van R100 000 te aanvaar.87

Die hoogste hof van appèl beslis dat ingevolge artikel 297(1)(a)(i)(aa) ’n hof nie die bevoegdheid het om ’n vonnis vir hoogstens vyf jaar uit te stel wanneer die wet ’n minimum straf voorskryf nie.88 Nietemin bevind die hoogste hof van appèl dat artikel 297(4) wel ’n hof magtig om die werking van ’n gedeelte daarvan op te skort onderhewig aan sekere voorwaardes, waar ’n persoon skuldig bevind is aan ’n misdryf waarvan ’n wet ’n minimum straf voorskryf. Die hof aanvaar dat die hooggeregshof korrek was om te bevind dat daar wesenlike en dwingende omstandighede was wat ’n wesenlike afwyking van die voorgeskrewe minimum vonnis regverdig het.89 Die hoogste hof van appèl bevind dat die feit dat die appellant ’n bejaarde man, ’n eerste oortreder en nie in goeie gesondheid was nie, wel so ’n afwyking regverdig het.

Die hof stem egter nie met die sentimente van die hooggeregshof saam dat die opsie van ’n herstellendegeregtigheidsvonnis in die saak korrek is nie.90 Volgens die hof is die klaagster se vermeende oortuiging dat dit gepas sou wees dat die appellant aan haar eerder ’n geldelike vergoeding moet betaal, nie die enigste faktor wat in ag geneem moet word nie.91 Die hof het beklemtoon dat verkragting ’n plaag in ons samelewing is en dat die howe ’n verpligting het om ’n duidelike boodskap uit te stuur, nie net aan die beskuldigde nie, maar ook aan ander potensiële verkragters, en om aan te toon dat die gemeenskap dit nie sal duld nie. Daar word verder beslis dat strafregtelike verrigtinge veronderstel is om by die publiek vertroue in die kriminele regstelsel in te boesem, en dat die publiek inderdaad met reg bekommerd kan wees as howe bereid is om ’n opgeskorte vonnis tesame met ’n geldelike vergoeding in verkragtingsake op te lê.92

Ten spyte van die gevorderde ouderdom van die appellant, asook sy gesondheid, bepaal die hof dat die oplegging van ’n vergoedingsboete alleen onvanpas is.93 Die hof verwys na Hewitt v S94, ’n vorige saak wat in dieselfde hof beslis is. In Hewitt was die appellant, ’n bejaarde man van 75 jaar, direkte gevangenisstraf opgelê ten spyte van die feit dat sy gesondheid ernstig verswak het. Dit is van kardinale belang om ’n sekere punt in die Hewitt-saak met betrekking tot ouderdom uit te lig. Hoewel Hewitt ’n sieklike man van 75 jaar oud was en Seedat ’n 63-jarige relatief jonger en gesonder man, is Hewitt ’n swaarder vonnis opgelê as Seedat. Die hoogste hof van appèl vervang gevolglik die vonnis wat die hooggeregshof in Seedat opgelê het deur ’n vonnis van vier jaar direkte tronkstraf.

Vergoedingsboetes word nie gereeld in ons howe opgelê nie.95 Die sake waarna hierdie bydrae verwys, het verskeie probleme en tekortkominge ten opsigte van vergoedingsboetes belig. Dit wil voorkom asof, net soos herstellende geregtigheid, die toepassing van vergoedingsboetes in strafsake meestal onderbenut word weens die groot steun wat die strafregbeginsels plaas op die vergeldingselement, die fokus op die beskuldigde en die belange van die gemeenskap.96

Sommige howe lê wel vergoedingsboetes op, maar fouteer deurdat die verkeerde artikels van die Strafproseswet gebruik word.97 Dit kan ook ’n weerspieëling daarvan wees dat die howe nie baie met hierdie tipe vonnisse gekonfronteer word nie.

In sowel Thabethe as Seedat is dit duidelik dat die hoogste hof van appèl sterk gekant is teen slegs vergoedingboetes in ernstige sake soos verkragting en dus nie ten gunste van die herstellendegeregtigheidsvonnis is nie. Tog blyk dit dat die hooggeregshowe meer geneë is om sulke bevele op te lê. Dit is ’n aanduiding dat die strafregstelsel wel kan afwyk van die vergeldingsteorie in ernstiger sake. Maar meer nog, dit is bewys daarvan dat howe ’n wye verskeidenheid vonnisopsies tot hul beskikking het. Die strafregstelsel kan nie stagneer nie en moet aanpasbaar wees en ontwikkel in ooreenstemming met die veranderings in die gemenereg en die handves van regte.98

Fattah99 maak die volgende kritiese opmerking:

I find it rather puzzling that despite enormous social evolution and vast intellectual progress in the last two centuries, our criminal justice system remains frozen in the era of retaliation. It continues to be fixated on the notion of retribution and the need to inflict pain and suffering on the offender by way of making him pay for the injury and harm that he has done.

 

5. ’n Nuwe perspektief

Dit is geykte reg dat by die oplegging van vonnis, howe ’n aantal faktore moet oorweeg.100 Dit is die aard en erns van die misdryf, die persoonlike omstandighede van die oortreder en die belange van die gemeenskap.101 Daar moet altyd gepoog word om ’n gebalanseerde vonnis op te lê, wat glad nie die effek behoort te hê dat een of meer van die faktore onderbeklemtoon of oorbeklemtoon word nie.102 Uiteraard moet daar na die oortreder as ’n individu gekyk word. Daar moet ook genade betoon word aan die oortreder. Dit is so dat daar nie vonnisse is wat outomaties beskikbaar is en wat met gereelde toonmaat soos items in ’n winkel deur ’n voorsittende beampte van ’n rak afgehaal kan word en net uitgedeel word nie. Dit verg deurdagte oorweging, bepeinsing en behoort nie lukraak gedoen te word nie. Daarteenoor moet beamptes ook verseker dat die vonnis gepas is en in pas met die verskeie teorieë van straftoemeting, naamlik afskrikking, rehabilitasie, vergelding en voorkoming.103 Daarom moet ’n vergoedingsboete nie ligtelik as ’n strafmiddel opgelê word nie. As dit egter na oorweging van al die bogenoemde faktore gepas is, behoort howe nie te skroom om dit wel te doen nie.

5.1 Hervorming of vergelding?

In die Thabethe-saak was die beginsels van die hervormingsteorie en die vergeldingsteorie telkemale teen mekaar opgeweeg.104 Ofskoon die klaagster en haar moeder ten gunste was van die hervormingsteorie, het die hof nietemin beslis dat die oortreder nie hervorm kon word nie. Dit blyk dat die hof hom blind gestaar het teen die wet wat uitsluitlik voorsiening maak vir die minimum vonnis van gevangenisstraf vir die spesifieke misdaad.105 Songca en Karels106 ondersteun die hof se standpunt, maar voer aan dat daar gekyk moet word na herstellende geregtigheid as ’n “parallelle meganisme” wat die vergeldingsbenadering kan aanvul. Dit is daarom van groot betekenis dat die teorieë in samesyn funksioneer en mekaar komplementeer.

Die beskuldigde is direkte gevangenisstraf opgelê ten spyte van die feit dat hy blykbaar nie ’n toekomstige gevaar vir die klaagster, haar familie of die samelewing sou wees nie.107 Hy was verder ook ingeskryf vir ’n seksuele-oortreding-voorkomingsprogram en was die broodwinner van sy familie.108

Dit blyk dat die hoogste hof van appèl in Seedat109 wil sê dat in alle ernstige tipes sake soos verkragting en moord daar altyd direkte gevangenisstraf moet wees. Tog het die hooggeregshowe in sowel Seedat110 as Thabete111 beslis dat die beskuldigdes nie ’n gevangenisstraf moet kry nie en dat ’n vonnis van herstellende geregtigheid wel in die unieke omstandighede en feite van pas is. In albei gevalle is die klaers verontrief en in albei gevalle was die appellante se grootste ontevredenheid met die opgelegde vonnis die feit dat die howe nie die herstellendegeregtigheidsopsie as ’n alternatiewe meganisme in ag geneem het nie. Die versoeke van beide klaagsters is ook van die hand gewys.

Daar word aan die hand gedoen dat vergoedingsboetes tesame met die ander herstellendegeregtigheidsvoorwaardes wat die verhoorhowe opgelê het, voldoende vonnisse in sekere omstandighede sou wees. Net omdat ’n oortreder aan verkragting skuldig bevind is, beteken dit nie dat hy altyd ’n hewige gevangenisstraf verdien nie.112 Dit behoort veral die geval te wees waar die slagoffers beklemtoon het dat hulle nie sonder die beskuldigde ’n finansiële voortbestaan kan voer nie.113

Vergoedingsboetes word in die algemeen nie in ons howe opgelê nie want die howe is meer gefokus op vergelding en op die regte van die beskuldigde. In hierdie verband word geargumenteer dat die Grondwet meer ten gunste van beskuldigdes as slagoffers is. Artikel 35 van die Grondwet bevat ’n aantal gestipuleerde regte waar die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor bevestig en verskans is.114 Daar is egter geen aparte klousules wat oor slagofferregte handel nie. Nietemin word toegegee dat die konstitusionele hof wel in Carmichele v Minister of Safety and Security met verwysing na die handves van regte in die Grondwet die regte van slagoffers verwoord en beskerm het.115 Carmichele was egter die uitsondering op die reёl. Die slagoffer moes ’n siviele aksie instel en het as klaagster geen hulp van die strafhof ontvang nie. Miskien is dit tyd vir ’n paradigmaskuif in ons howe om nie net die beskuldigde se posisie in aanmerking te neem nie, maar ook die posisie van slagoffers. Slagoffers behoort in die strafhowe beskerming te kry en behoort nie soos in die Carmichele saak op eie koste siviele eise hoef in te stel nie.

5.2 Belange van die gemeenskap teenoor die belange van die slagoffer

Een van die faktore wat in ag geneem word tydens strafoplegging, is die belange van die gemeenskap. Dit is egter merendeels so dat die belange van die breë gemeenskap voorrang geniet bo dié van die individuele slagoffer. Indien vergoedingsboetes meer gereeld opgelê word, kan dit onwillige getuies aanspoor om na vore te kom en in howe te getuig sodat misdadigers aan die pen kan ry. Sodanige boetes sal ook die effek hê dat meer tevrede slagoffers uit die howe sal stap, omdat ’n blote tydperk van gevangenisstraf nie brood op die tafel van die slagoffers plaas nie, maar ’n vergoedingsboete wel. Die geld gaan aan die slagoffers of hul familie, en nie na die staatskas toe nie.

In sowel Thabethe116 as Seedat117 het die hoogste hof van appèl beklemtoon dat die breë gemeenskap glad nie tevrede sal wees indien in verkragtingsake ’n beskuldigde slegs ’n boete opgelê word nie. Dit blyk uit hierdie uitsprake dat die mening van die wye publiek, asook die absolute afstootlikheid van die misdade, altyd voorrang behoort te geniet bo dié van die klaagsters. Daar sal natuurlik diegene wees wat sal redeneer dat jy nie ’n persoon wat aan verkragting skuldig bevind is, ’n boete kan oplê nie. Die vraag sal wees: Watter boodskap dra dit uit na die breë gemeenskap?

Indien daar na Seedat118 gekyk word, het die slagoffer ’n kontantbedrag en ’n motorvoertuig versoek; in Thabete119 het die klaagster en haar moeder versoek dat die beskuldigde hul moet onderhou. Wat die howe in effek dus gedoen het, was om ’n situasie te skep waarin die klaagsters weer ’n keer die onderspit moes delf. Die eerste keer is hulle verontrief deur die optrede van die beskuldigde en tweedens as gevolg van die uitspraak van die hof. Die howe het die beskuldigdes gevonnis soos wat die gemeenskap wou hê, terwyl die hof ook ’n boodskap wou uitstuur aan toekomstige oortreders om hulle af te skrik.

Die tyd het dalk aangebreek om meer klaagster/slagoffer-bewus in ons howe te raak in plaas van slegs beskuldigde-bewus te wees. Die fokus moet verskuif om te bepaal wat ook in die beste belang van die klaagsters/slagoffers is. Sodoende kan meer tevrede klaagsters/slagoffers uit ons howe stap as om die persepsie te laat toeneem dat die strafregspleging slegs tot voordeel van beskuldigdes is. Ons propageer geensins dat die gevestigde regte van beskuldigdes afgewater moet word nie, maar eerder dat die regte van die klaagsters/slagoffers meer prominensie in strafregspleging en vonnisoplegging moet geniet. Daar word alreeds van klaagsters/slagoffers gebruik gemaak om te bepaal wanneer persone uit die tronke kan kom en op parool vrygelaat moet word.120 Dit is ’n gulde geleentheid om tydens vonnisopleggings meer van hulle gebruik te maak. Daar is geen rede hoekom ’n vergoedingsboete tesame met direkte gevangenisstraf nie ’n paslike vonnis in sekere gevalle kan wees nie.

Alhoewel die hoogste hof van appèl in Seedat beslis het dat ’n vergoedingsboete nie gepas is nie, maar dat direkte gevangenisstraf opgelê moet word, is die effek juis dat die vonnis van die hof ’n kombinasie van ’n vergoedingsbevel en direkte gevangenisstraf is. Die beskuldigde het alreeds R15 000 aan die klaagster oorbetaal.121 Daar is aangedui dat sy dit nie kan terugbetaal nie. ’n Mens sou kon redeneer dat Seedat nie die bedrag sal terugeis nie, want dit is in ag geneem by die oplegging van sy vier jaar gevangenisstraf deur die hof. Seedat se vonnis in ’n neutedop is dus: ’n tydperk van vier jaar direkte gevangenisstraf plus ’n vergoedingsboete van R15 000.122

Nietemin is daar nie ag geslaan op die versoeke van die persone wat die meeste verontrief was, wat die vernedering letterlik aan hul liggame ervaar het en van hul menswaardigheid ontneem was nie. ’n Middeweg soos om vir hulle vergoeding te gee en ook die oortreder te straf sou meer aanvaarbaar gewees het. ’n Hof moet immers ’n gebalanseerde vonnis uitbring en al die faktore in ag neem.123 Slegs direkte gevangenisstraf in hierdie tipe gevalle is juis ’n oorbeklemtoning van die aard en erns van die misdryf en negeer die belange van die slagoffer. Die fokus is te sterk op wat ’n gepaste vonnis vir die oortreder is. Die Seedat-geval is onderskeibaar van die Hewitt-saak.124 Die media en die druk van die publiek het ’n groter rol gespeel in die vonnisoplegging van Hewitt as van Seedat. Hewitt was ook aangekla van meer as een misdryf, terwyl Seedat net aangekla was vir die een klag van verkragting. In Seedat het die slagoffer beklemtoon dat sy tevrede was met die oplegging van ’n vergoedingsboete, waar dit geensins die geval in Hewitt was nie.125

Daar word toegegee dat in ernstige misdade soos verkragting en moord, en waar vergoedingsboetes glad nie deur die familie van die slagoffer of oorledene versoek word nie, dit nie in ag geneem behoort te word nie. Maar waar dit verkies word deur die benadeeldes, is daar geen rede hoekom dit nie oorweeg kan word nie. Trouens, dit gebeur reeds dat die benadeeldes wel gepols word oor hul opinie tydens paroolsittings.126 Daar word tydens paroolsittings aan ’n groep persone groot seggenskap gegee, maar dieselfde gebeur nie tydens vonnisoplegging nie.

 

6. Gevolgtrekking

Die Strafproseswet127 maak spesifiek voorsiening vir vergoedingsboetes. Die toepassing van hierdie vonnisbevele is egter tot nou toe ietwat onbevredigend. Dit word aan die hand gedoen dat die stereotiepe opvatting ten aansien van misdadigers – die algemene siening dat hulle ’n gevaar vir die samelewing is – sal moet verander voordat daar gepraat kan word van ’n groter rol vir herstellendegeregtigheidspraktyke binne die strafregtelike konteks.

Fattah128 stel dit kortweg so: “Another faulty premise underlying the use of penal sanctions is the mistaken belief that criminals are radically different from law-abiding citizens, a belief that leads to the creation of a false dichotomy between criminals and non-criminals.”

Om herstellende geregtigheid ’n regmatige plek binne enige funksionele regstelsel te gee, moet daar gehoor gegee word aan al die partye wat geraak is deur die misdaad, insluitend die oortreder en die slagoffer.

Op sigself bied vergoedingsboetes meerdere uitdagings. Daar word toegegee dat dit nie altyd finansieel moontlik sal wees vir beskuldigdes om vergoedingsboetes te betaal nie.129 Ook beteken die feit dat ’n groot persentasie oortreders waarskynlik onder die broodlyn lewe, nie dat vergoedingsboetes summier uitgesluit moet word nie. Sodra ’n gevonniste oortreder ’n inkomste verdien, is hy in staat om ’n boete te betaal. Die uitstelling van boetes word ook op ’n gereelde basis in howe toegestaan.

In die regspraak wat onder bespreking was, het die hoogste hof van appèl wel beslis dat vergoedingsboetes nie toepaslik is nie; tog is ’n gulde geleentheid deur die vingers laat glip om moontlike leiding aan ander howe te bied oor wanneer hierdie vonnisse wel oorweeg behoort te word. Suid-Afrikaanse howe behoort in gepaste sake alle moontlike opsies van herstellende geregtigheid te oorweeg voordat swaarder vonnisse opgelê word. Dit is nie ’n onbegonne taak nie, maar behoort met omsigtigheid benader te word.

Met Suid-Afrika wat gebuk gaan onder ’n hoё misdaadsyfer en gepaardgaande oorvol tronke, het dit tyd geword om alternatiewe strawwe soos vergoedingsbevele baie meer as strafmiddels te gebruik. Sulke bevele het ’n tweërlei voordeel: minder gevangenes in oorvol tronke en ’n definitiewe positiewe bydrae vir die slagoffers van misdade wat vergoeding ontvang vir die skade wat hulle gely het. Sodoende sal meer tevrede slagoffers in strafsake verkry word en mense wat huiwerig is om getuienis in ’n hof te lewer, aangespoor word om na vore te tree en te help om misdadigers aan die pen te laat ry.

 

Bibliografie

Aertsen, I., T. Daems en L. Robert (reds.). 2006. Institutionalizing restorative justice. Milton: Willan.

Abel, C.F. en F.H. Marsh. 1984. Punishment and restitution: A restitutionary approach to crime and the criminal. Westport: Greenwood Press.

Achilles, M. en L. Stutzman-Amstutz. 2008. Responding to the needs of victims: What was promised, what has been delivered. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

Boutellier, H. 2006. The vital context of restorative justice. In Aertsen, Daems en Robert (reds.) 2006.

Buck, K. 2005. State compensation to crime victims and the principle of social solidarity. European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 13(2):148–78.

Cunneen, C. 2008. Exploring the relationship between reparations, the gross violation of human rights, and restorative justice. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

Danieli, Y. 2008. Essential elements of healing after massive trauma: Complex needs voiced by victims/survivors. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

English Oxford Living Dictionaries. 2016. https://en.oxforddictionaries.com/definition/reparation (6 Desember 2016 geraadpleeg).

Fattah, E.A. 2007. Is punishment the appropriate response to gross human rights violations? Is a non-punitive justice system feasible? Acta Juridica, 1:209–27.

Frehsee, D. 1999–2000. Restitution and offender-victim arrangement in German criminal law: Development and theoretical implications. Buffalo Criminal Law Review, 3(1):235–59.

Jordi, P. 2005. Compensation for victims of crime in a civil context. http://www.csvr.org.za/wits/confpaps/jordi.htm (6 Desember 2016 geraadpleeg).

Joubert, J.J. (red.). 2013. Criminal procedure handbook, 11de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Hudson, B. 2003. Victims and offenders. In Von Hirsch e.a. (reds.) 2003.

Koen, R. 2007. The antinomies of restorative justice. Acta Juridica, 1:247–71.

Logan, C. 2013. Restorative justice: Encouraging more meaningful engagement with the criminal justice system. University College Dublin Law Review, 13:39–70.

Makiwane, P. 2015. Restorative justice: Bringing justice for crime victims? Obiter, 36(1):79–94.

McCold, P. en T. Wachtel. 2002. Restorative justice theory validation. In Weitekamp en Kerner (reds.) 2002.

Neethling, J. 2015. Owerspel as gedingsvatbare aksiegrond. LitNet Akademies, 12(2):397–415.

Neser, J. 2001. Reformation of sentencing in South Africa. Acta Criminologica, 14(2):84–9.

Snyman, C.R. 2014. Criminal Law, 6de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Songca, R. en M. Karels. 2016. Geregtelike en wetgewende reaksies op seksuele misdade deur en teen kinders in Suid-Afrika en die potensiële gebruik van herstellendegeregtigheidspraktyke. LitNet Akademies, 13(1):444–78.

Steytler, N.C. 1996. Constitutional criminal procedure – A commentary on the Constitution of the Republic of South Africa. Durban: Butterworths.

Sullivan, D. en L. Tifft (reds.). 2008. Handbook of restorative justice: A global perspective. Abingdon: Routledge.

Villa-Vicencio, C. 2008. Transitional justice, restoration, and prosecution. In Sullivan en Tifft (reds.) 2008.

Von Hirsch, A., Julian V. Roberts e.a. (reds.). 2003. Restorative justice and criminal justice: Competing or reconcilable paradigms. Portland, Oregon: Hart Publishing.

Watney, M. 2015. The role of restorative justice in the sentencing of adult offenders convicted of rape. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:844–55.

Weitekamp, E.G.M en H.G. Kerner (reds.). 2002. Restorative justice: Theoretical foundations. Milton: Willan.

 

Eindnotas

1 In hierdie bydrae sluit die term benadeeldes klaagsters, klaers en slagoffers in.

2 Sien art. 35(3)(n) van die Grondwet van die Republiek van Suid Afrika, 1996.

3 Hierna die Strafproseswet.

4 McCold en Wachtel (2002:111).

5 Die Waarheid-en-Versoeningskommissie is daargestel ingevolge art. 2 van die Promotion of National Unity and Reconciliation Act 34 van 1995.

6 Sien bv. Boutellier (2006:26).

7 Sien DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186; Seedat v S (731/2015) [2016] ZASCA 153.

8 Sien Joubert (2013:326).

9 Sien art. 297(1) van die Strafproseswet; Steytler (1996:426).

10 Joubert (2013:342).

11 Joubert (2013:343).

12 Ibid.

13 S v Frans 1924 TPD 419. Sien ook Joubert (2013:343).

14 S v Ncobo 1988 3 SA 954 (N). Sien ook Joubert (2013:343).

15 S v Bhembe 1993 1 SASV 164 (T).

16 Sien art. 297 van die Strafproseswet. Sien ook Jordi (2005).

17 Art. 92(1)(b) van die Wet op Landdroshowe 32 van 1944.

18 S v Dhlamini 1967 4 SA 679 (N).

19 S v Vanmali 1975 1 SA 17 (N).

20 S v Mokwana 1969 2 SA 484 (0); S v Du Plessis 1969 1 SA 72 (N).

21 Joubert (2013:356).

22 S v Msiza 1979 4 SA 473 (T).

23 Sien S v Huhu [2013] ZAFSHC 74; S v Khoza 2011 1 SACR 482 (GSJ).

24 S v Huhu parr. 3, 5.

25 Sien ook Joubert (2013:355).

26 Sien bv. S v Charlie 1976 2 SA 596 (A); S v Edward 1978 1 SA 317 (NK). Sien ook Joubert (2013:355).

27 S v Tshali 1985 3 SA 373 (O).

28 Joubert (2013:352).

29 Sien Snyman (2014:18).

30 Vgl. Koen (2007:247).

31 Boutellier (2006:27) verklaar: “The protection of citizens has become the dominant crime policy theme.”

32 Sien Boutellier (2006:26).

33 Ibid.

34 Sien Hudson (2003:180); Koen (2007:256).

35 Hudson (2003:180).

36 Sien Achilles en Stutzman-Amstutz (2008:211); Koen (2007:254); Makiwane (2015:84); Neser (2001:85). Abel en Marsh voer aan dat “[r]estitutionary systems provide victim-focused law and therefore address the issue of securing liberty for those whose ability to pursue their social options has been damaged by a criminal act.” Sien Abel en Marsh (1984:160).

37 Koen (2007:255).

38 Hudson (2003:180).

39 Frehsee (1999–2000:236).

40 Villa-Vicencio (2008:387) verduidelik dat “[r]estorative justice seeks to recover dimensions of justice often lost within the institutional retributive justice process.”

41 Sien bv. Danieli (2008:343–54). Sien ook Cunneen (2008:355–68).

42 Sien English Oxford Living Dictionaries (2016).

43 Sien Logan (2013:39–41).

44 Snyman (2014:17–8).

45 Sien Snyman (2014:17).

46 Sien bv. Snyman (2014:17–8).

47 Sien Snyman (2014:18).Sien ook DPP v Thabethe, waar ’n soortgelyke proporsionele gebrek t.o.v. die herstellendegeregtigheidstraf aan die lig gebring is.

48 Snyman (2014:18).

49 Ibid.

50 Ibid.

51 Ibid.

52 Ibid.

53 S v Huhu [2013] ZAFSHC 74.

54 S v Huhu par. 2. Die verhoorhof het die vonnis m.b.t. die vergoedingsboete soos volg uiteengesit (par. 2): “That the accused compensate the complainant in terms of section 300 of the Criminal Procedure Act 51 of 1977 in the amount of R1 300 (One Thousand Three Hundred Rand). Such amount is payable in monthly instalments of R200 (two hundred) and one instalment of R100 (one hundred rand) at Clerk of the Court, Magistrates Court Bloemfontein. The first instalment is payable on or before 7 March 2013 with the remaining instalments on or before the 7th day of each succeeding month until such amount is paid in full.”

55 S v Huhu par. 2.

56 S v Khoza 2011 1 SACR 482 (GSJ).

57 S v Huhu par. 4; sien ook S v Khoza parr. 9–10.

58 S v Huhu par. 5.

59 S v Huhu par. 7.

60 S v Khoza par. 1.

61 S v Khoza par. 4.

62 S v Khoza par. 5.

63 S v Khoza par. 8.

64 Sien ook S v Baloyi 1981 2 SA 227 (T).

65 S v Khoza par. 13.

66 DPP v Thabethe (619/10) [2011] ZASCA 186. Sien ook Songca en Karels (2016:456–62) vir ’n veelseggende bespreking van die saak.

67 DPP v Thabethe par. 5.

68 DPP v Thabethe parr. 5,12.

69 DPP v Thabethe par. 5.

70 Ibid.

71 Ibid.

72 Ibid.

73 Ibid.

74 Ibid.

75 S v Thabethe 2009 2 SACR 62 (T).

76 Vir die res van die vonnisvoorwaardes sien DPP v Thabethe par. 2.

77 DPP v Thabethe par. 6.

78 Ibid.

79 Dit was ingevolge artikel 51(2) van die Strafregwysigingswet 105 van 1997, saamgelees met deel 3 van Skedule II van die wet.

80 DPP v Thabethe par. 19.

81 DPP v Thabethe par. 20. Sien ook Songca en Karels (2016:456).

82 DPP v Thabethe par. 20.

83 Seedat v S (731/2015) [2016] ZASCA 153.

84 Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP).

85 Seedat v S 731/2015) [2016] ZASCA 153) par. 19.

86 Seedat v S par. 2.

87 Seedat v S par. 12.

88 Seedat v S par. 33.

89 Seedat v S parr. 34, 37.

90 Seedat v S par. 38. Die HHA verwys na sy eie vorige beslissing: DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186; 2011 2 SACR 569 (HHA).

91 Seedat v S par. 39.

92 Seedat v S par. 40.

93 Seedat v S par. 41.

94 Hewitt v S [2016] ZASCA 100.

95 S v Khoza par. 10.

96 Sien DPP v Thabethe par. 19; Seedat v S par. 38.

97 Sien S v Huhu par.3; DPP v Thabethe par. 29.

98 Sien bv. Neethling (2015:408).

99 Fattah (2007:211).

100 Joubert (2013:325–7).

101 Sien S v Rabie 1975 4 SA 855 (A). Sien verder Joubert (2013:326).

102 Joubert (2013:325).

103 Joubert (2013:327).

104 DPP v Thabethe parr. 10, 12, 14–5, 19–20, 22.

105 DPP v Thabethe par. 29.

106 Songca en Karels (2016:466).

107 DPP v Thabethe par. 11.

108 DPP v Thabethe par. 2.

109 Seedat v S [2016] ZASCA 153 par. 38.

110 Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP) parr. 49–50.

111 S v Thabethe parr. 40–1.

112 Sien oor die algemeen Watney (2015).

113 S v Thabethe par. 20.

114 Art. 35 van die Grondwet.

115 Sien Carmichele v Minister of Safety and Security [2001] ZACC 22; 2001 4 SA 938 (KH).

116 S v Thabethe par. 17.

117 Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP)par. 39.

118 Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP)parr. 31, 38.

119 S v Thabethe par. 20.

120 Art. 75(4) van die Wet op Korrektiewe Dienste 11 van 1998; art. 299A van die Strafproseswet.

121 Seedat v S par. 42.

122 Seedat v S parr. 42–3.

123 S v Zinn 1969 2 SA 537 (A).

124 Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP) par. 50; Hewitt v S par. 10.

125 Seedat v S [2015] 3 All SA 93 (GP) par. 31;Hewitt v S parr. 11–3.

126 Art. 75(4) van die Wet op Korrektiewe Dienste; art. 299A van die Strafproseswet.

127 Artt. 297, 300 van die Strafproseswet.

128 Fattah (2007:214).

129 Sien Buck (2005:149).

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Vergoedingsboetes in strafregtelike verrigtinge – ’n vars perspektief appeared first on LitNet.

Vonnisbespreking: Die (ongegronde) grondslag vir die klassifisering en werking van retensieregte in die Suid-Afrikaanse reg

0
0

Vonnisbespreking: Die (ongegronde) grondslag vir die klassifisering en werking van retensieregte in die Suid-Afrikaanse reg
United Building Society v Smookler’s Trustees and Golombick’s Trustee 1906 TS 623

Mitzi Wiese, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Abstract

The (unfounded) basis of the classification and operation of liens in South African law

In principle, South African law distinguishes between enrichment liens and debtor and creditor liens. Enrichment liens are classified as real security rights, but debtor-creditor liens are not. It seems illogical that the same concept in law, a lien, is classified as a real security right in some instances only. This case discussion analyses the origin of this illogical classification of liens, namely United Building Society v Smookler’s Trustees and Golombick’s Trustee 1906 TS 623. In this case, Bristowe J classified liens on the basis of their enforceability against third parties. He concluded that a lien for useful and necessary expenses is always an enrichment lien and thus a real security right.

This case discussion evaluates the facts, legal arguments and finding in United Building Society v Smookler’s Trustees and then provides a critical analysis of the judgment. Each relevant statement of the judge is discussed, followed by an interpretation of the statement. The interpretations are supported by references to relevant case law, legislation and academic writings. The judge’s references to Voet are analysed and evaluated by examining them in their proper context in the works of Voet. The definition of a lien and the distinction between a lien and a tacit hypothec, as well as their legal nature, are discussed. Next, attention is given to the type of expenses that may be incurred in respect of a thing and the different liens that serve as security for such expenses. Lastly, the judge’s understanding of third-party operation (real operation) is dealt with.

The conclusion is that the court erred when it held that the builder concerned had an enrichment lien, which gave him preference over the bank’s claim. It is clear from the writings of Voet and the applicable provisions of the Insolvency Act 24 of 1936 that no distinction should be made between an enrichment lien and a debtor-creditor lien with regard to its third-party operation and preference. Accordingly, all liens have third-party operation and enjoy preference over other creditors’ claims.

Keywords: Bona fide possessor; builder’s lien; contractual claim; debtor-creditor lien; enrichment claim; enrichment lien; ex lege; improvement lien; ius retentionis; lien; necessariae impensae; personal right; physical control; preference; real operation; real right; real security right; rei vindicatio; right of retention; salvage lien; tacit hypothec; utiles impensae; voluptuariae impensae

Trefwoorde: bewaringsretensiereg; bona fide-besitter; bouersretensiereg; derdewerking; ex lege; fisiese beheer; ius retentionis; kontraktuele eis; necessariae impensae; persoonlike reg; rei vindicatio; retensiereg; saaklike reg; saaklike sekerheidsreg; saaklike werking; skuldeiser-skuldenaar-retensiereg; stilswyende hipoteek; utiles impensae; verbeteringsretensiereg; verrykingseis; verrykingsretensiereg; voluptuariae impensae; voorkeurorde

 

1. Inleiding

United Building Society v Smookler’s Trustees and Golombick’s Trustee 1906 TS 623 is ’n belangrike saak wat ’n fundamentele rol speel ten aansien van retensieregte. Hierdie beslissing het betrekking op ’n verskeidenheid aspekte van retensieregte, insluitende die onderskeid tussen ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek, die klassifisering van verskillende tipes retensieregte, die aard van die uitgawes aangegaan, die derdewerking van ’n retensiereg en die voorkeurposisie van ’n retensiereghouer.

’n Retensiereg is ’n magtige wapen in die hand van die retensiereghouer om die rei vindicatio van ’n eienaar af te weer. ’n Uitstaande en opeisbare vorderingsreg, tesame met fisiese beheer, word vereis ten einde op ’n retensiereg te steun (Scott en Scott 1987:85; Van der Merwe 1989:711; Sonnekus en Neels 1994:769; Scott 2008a, parr. 49–50; Badenhorst e.a. 2006:412; Du Bois e.a. 2007:661; Van der Walt en Pienaar 2009:301; Mostert e.a. 2010:365). Die voordeel van hierdie magtige wapen is dat dit sonder enige tussenkoms van die howe uitgeoefen kan word en gevolglik geen regskoste en langsame regsprosedures vereis nie. Ten einde retensieregte doeltreffend uit te oefen, is dit van belang om die werklike regsaard en werking daarvan te ontleed. ’n Retensiereg is wel tot voordeel van die skuldeiser, maar mag nie die skuldenaar of derdes op ’n onbillike wyse benadeel nie.

United Building Society v Smookler word beskou as die bron van die onderskeid tussen die verskillende soorte retensieregte en die aard en werking daarvan in ons reg. In daaropvolgende regspraak word dikwels na United Building Society v Smookler as gesag verwys (sien o.m. Brooklyn House Furnishers (Pty) Ltd v Knoetze 1970 3 SA 264 (A) 271; D Glaser and Sons (Pty) Ltd v The Master 1979 4 SA 780 (K) 787; Syfrets Participation Bond Managers Ltd v Estate and Co-op Wine Distributors (Pty) Ltd 1989 1 SA 106 (W) 110C; Goudini Chrome (Pty) Ltd v MCC Contracts (Pty) Ltd 1993 SA 77 (A)). Daar kan met sekerheid aangevoer word dat dit uiters onlogies is dat dieselfde regsfiguur (retensiereg) in een geval (verrykingsretensiereg) ’n saaklike reg vestig en in ’n ander geval (skuldenaar-skuldeiser-retensiereg) bloot ’n persoonlike reg (oftewel geen saaklike reg nie) (Sonnekus 1983:102–6; 1991:462; Sonnekus en Neels 1994:771–2). Hierdie vonnisbespreking bevraagteken die juistheid van die onderskeid tussen die verskillende retensieregte en die aard en werking daarvan. (Sien Sonnekus 1983:102–6; 1991:462; Sonnekus en Neels 1994:771-2; Wiese 2014:2526–53 en ABSA Bank Ltd t/a Bankfin v Stander t/a CAW Paneelkloppers 1998 1 SA 939 (K) 944E-F, waarin die juistheid van die klassifikasie van ’n retensiereg as ’n subjektiewe reg bevraagteken word.) Daarna word die feite en regsargumente waarop die regter se bevinding berus, bespreek. ’n Kritiese ontleding van die uitspraak volg daarop, asook sekere slotopmerkings.

 

2. Feite

Smookler het in die winter van 1904 met ’n verkoper ooreengekom om sy erf te koop. Voordat Smookler oordrag van die erf geneem het, het hy ’n leningsooreenkoms met die destydse United Building Society (UBS) aangegaan (5 Oktober 1904) ten einde die koopprys te betaal en geboue op die erf op te rig. Hy het daarna (17 Oktober 1904) ’n ooreenkoms met Golombick aangegaan ingevolge waarvan Golombick ’n gebou teen £2 400 moes oprig. Golombick het dadelik begin werk. Die UBS het daarna £1 200 aan Smookler oorhandig, waarvan £460 vir die koopprys van die erf was. Die erf is daarna (12 Desember 1904) aan Smookler oorgedra en terselfdertyd is ’n verband ten gunste van die UBS as sekuriteit vir die lening oor die erf geregistreer. Golombick het die gebou voltooi en in beheer daarvan gebly as sekuriteit vir betaling van die uitstaande bedrag waarop die partye ooreengekom het. Smookler is kort daarna gesekwestreer en die erf met die geboue daarop is vir £1 900 verkoop, waarvan £300 vir die erf was en die restant vir die geboue op die grond. Golombick het in Augustus 1905 afstand gedoen van sy beheer van die grond nadat die trustees van Smookler se insolvente boedel sy eis erken het. Die trustees van Smookler se insolvente boedel het voorkeur aan Golombick se eis verleen bo dié van die UBS. Die UBS het by die hof aansoek gedoen om die distribusierekening te wysig en aan sy eis voorkeur te verleen bo dié van Golombick (623–4).

 

3. Regsargumente

Die applikant, die UBS, beweer dat sy eis voorkeur moet geniet, aangesien die verband ter versekering van die uitstaande koopsom geregistreer was en dit dus in wese ’n kustingbrief was (626). Met verwysing na Re Estate of Buissinne 1 Menz. 318 as gesag, voer hy aan dat ’n kustingbrief altyd voorkeur geniet bo vroeëre stilswyende hipoteke. Daarbenewens betoog hy dat ’n bouer ’n retensiereg teen ’n eienaar vestig, maar nie teen ’n persoon wat in ’n sterker posisie as die eienaar is nie. Volgens hom is ’n retensiereg ’n persoonlike reg wat slegs teen die ander kontraksparty afdwingbaar is (624).

Die applikant was van mening dat ’n bouer geen retensiereg teen die houer van ’n spesiale verband het nie. Hy verwys na Voet (Commentarius ad Pandectas 20.1.4; 20.2.28) en voer aan dat ons reg ’n onderskeid maak tussen ’n ius retentionis en ’n stilswyende hipoteek, en dat die skuldeisers na wie Voet verwys, slegs konkurrente skuldeisers is. Laastens verklaar die applikant dat die erkenning van ’n voorkeurreg ten gunste van ’n bouer bo die reg van ’n spesiale verbandhouer strydig met regsbeleid sal wees. Alle beperkings op die grondstuk (erf) moet teen die titel van die grond verskyn, met uitsondering van universele vennootskappe ingevolge ’n huwelik en regte ingevolge ’n testament (624).

Die respondente, Smookler se trustees en Golombick se trustee, het egter aangevoer dat die verband van UBS nie as ’n kustingbrief kwalifiseer nie, aangesien Smookler die lening aangegaan het om vir die verbeteringe te betaal. Oor die aard van ’n retensiereg argumenteer hulle, met verwysing na Maasdorp’s Institutes of South African Law (vol. 2, 251, 281), dat die reg nóg ’n persoonlike reg nóg ’n saaklike reg is, maar dat dit ’n eiesoortige regsaard het (624–5).

Volgens die respondente is Voet (Commentarius ad Pandectas 20.2.28) gesag vir die stelling dat ’n retensiereg absoluut is en dus teen alle skuldeisers afgedwing kan word: “As to the question of privity, privity can only be against the dominus; if the right exists against him, it must exist against the whole world or else it would be valueless.”

In repliek hierop voer die applikant aan dat Voet onderskei tussen ’n ius retentionis, wat roerende goed raak, en ’n ius retentionis, wat onroerende goed raak, en dat ’n bona fide-besitter ’n spesiale regsposisie beklee en sy retensiereg van ’n ander aard is. Hy wei egter nie uit oor die ander aard daarvan nie. Daar word aangevoer dat die hof slegs op grond van voldoende gesag kan bevind dat ’n retensiereg sterker as ’n saaklike reg (spesiale verband) is. Voorts betoog hy dat die besondere regsposisie van ’n bona fide-besitter ten opsigte van grond nie na ander gevalle uitgebrei kan word nie (625).

 

4. Bevinding

Ter aanvang verduidelik regter Bristowe dat die applikant, die UBS, ’n wysiging eis van die distribusierekening wat deur die trustees van Smookler se insolvente boedel opgestel is. Die huis en erf wat aan Smookler behoort het, is in eksekusie vir £1 900 verkoop. Die eerste respondent, die trustees van Smookler se insolvente boedel, het egter ’n som van £96.17s.3d. aan die tweede respondent, die kurator van Golombick se insolvente boedel, toegeken. Hierdie bedrag verteenwoordig die eerste paaiement van die opbrengs van die verkoop van die huis en erf wat deel van Smookler se insolvente boedel uitgemaak het. Die UBS voer aan dat die kurator van Golombick se insolvente boedel nie op daardie bedrag geregtig is nie (625–6). Ten einde te bepaal wie op die bedrag geregtig is, moet die hof bepaal of Golombick (die bouer) ’n retensiereg het op die verbeteringe wat aangebring is, en, indien wel, of hierdie retensiereg teen die UBS afdwingbaar is.

Regter Bristowe bevind dat Golombick geregtig is op ’n retensiereg vir die verbetering van die grond, en dat hierdie retensiereg afdwingbaar teen derdes is. Hy beslis (634) dat £1 600, die bedrag waarmee die waarde van die grond verhoog is, aan Golombick toegeken moet word. Die hof beslis ook dat die retensiereg van Golombick ten opsigte van dié bedrag voorkeur geniet bo die verband van UBS. Die hof beslis wel dat die UBS, as houer van ’n kustingbrief ’n voorkeureis het ten opsigte van die £300 wat die waarde van die grond verteenwoordig. Die bedrag van £96.17s.3d. waarop die applikant aanspraak gemaak het, moet volgens die hof proporsioneel verdeel word. Hierdie bedrag verteenwoordig die balans, ná die betaling van uitgawes, van die eerste paaiement van die opbrengs van die huis en erf wat deel van Smookler se boedel uitgemaak het en vir £1 900 in eksekusie verkoop is. Die regter beperk sy uitspraak tot watter party op die restant van die uitstaande paaiemente geregtig is (625–6).

Vervolgens word die onderskeie aspekte wat die hof oorweeg het om tot hierdie bevinding te kom, bespreek.

 

5. Kritiese ontleding van die uitspraak

Ek bespreek die uitspraak met verwysing na die omskrywing van retensieregte en die onderskeid tussen ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek, die regsaard van ’n retensiereg, verskillende soorte uitgawes aangegaan, verskillende soorte retensieregte, die derdewerking van retensieregte en die voorkeurposisie van ’n retensiereghouer.

5.1 Omskrywing van retensiereg en die onderskeid tussen ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek

Die regter verwys na ’n bouersretensiereg as die toepaslike retensiereg. Hoewel hierdie spesifieke verwysing die indruk kan wek dat ’n bouersretensiereg ’n besondere soort retensiereg is, is dit nie die geval nie. Die verskillende kategorieë van retensieregte word hier onder (par. 5.4) bespreek. Die regter omskryf ’n retensiereg soos volg (626–7):

The right of retention enjoyed by the builder of a new house is one of a number of liens, if we may be allowed the expression (assuming the form occasionally of a tacit hypothec, but usually of a ius retentionis), which arises from the fact that one man has put money or money’s worth into the property of another.

Die hof maak hier ’n onderskeid tussen ’n stilswyende hipoteek (tacit hypothec) en ’n retensiereg (ius retentionis), as sou dit twee verskillende regsverskynsels wees. Twee aspekte rakende die bostaande aanhaling word bespreek: eerstens, lien as sambreelbegrip vir ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek en tweedens, die onderskeid tussen ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek.

Dit is vreemd dat die hof die term lien in hierdie gedeelte as ’n sambreelterm vir ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek gebruik. ’n Lien kan, volgens hierdie aanhaling, dus ’n retensiereg of ’n stilswyende hipoteek wees. In vroeëre beslissings (Trustee of Walker v Jones, Cosnett and Ball 1883 2 SC 354, 355; Hudson’s Trustee v Wiley 1884 4 EDC 299, 300) omskryf die howe ’n retensiereg as ’n tacit hypothec. In The Colonial Government v Smith, Lawrence and Mould 1886 4 SC 194, 199 verwys hoofregter Van Heerden na “the question of tacit hypothecation, and about the question of retention”. Die regter onderskei dus tussen ’n stilswyende hipoteek en ’n retensiereg. Scott (2008a, par. 49 vn. 1) verduidelik dat die begrip lien soos dit in die Engelse reg gebruik word, nie dieselfde as die Suid-Afrikaanse retensiereg is nie. Laasgenoemde is nie so ingewikkeld en ver ontwikkel as lien in die Engelse reg nie. Regter Bristowe se gebruik van die woord lien as sambreelbegrip vir ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek berus waarskynlik op die Engelsregtelike lien en word nie as sodanig in die Suid-Afrikaanse reg erken nie. Die meer aanvaarbare siening is dat die sambreelterm stilswyende verbande of stilswyende sekerheidsregte (nie lien nie) sowel stilswyende hipoteke as retensieregte insluit. Dit dui daarop dat hierdie regte stilswyend deur regswerking (nie deur ooreenkoms nie) ontstaan.

Wat die onderskeid tussen ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek betref, is dit belangrik om daarop te let dat ’n groot verskeidenheid persone ingevolge die gemene reg in gegewe omstandighede ’n stilswyende hipoteek kon vestig (Scott 2008b, parr. 435–6). Hierdie stilswyende hipoteke het egter dikwels onregverdige regsgevolge gehad, want aangesien die regte nie geregistreer is nie, kon derdes en kredietverleners nie bepaal of die bates wat as sekuriteit aangebied is, reeds met ’n stilswyende hipoteek beswaar is nie (Van der Merwe 1989:493). Gevolglik is die meeste van die gemeenregtelike stilswyende hipoteke deur wetgewing tot niet gemaak. Die stilswyende hipoteek van ’n verhuurder en die stilswyende hipoteek van ’n kredietgewer is die enigste gemeenregtelike stilswyende hipoteke wat in die hedendaagse Suid-Afrikaanse reg erken word. Stilswyende hipoteke word as saaklike sekerheidsregte beskou (Scott 2008b, parr. 435–6; Badenhorst e.a. 2006:403-6; Du Bois e.a. 2007:655-9; Van der Walt en Pienaar 2009:274; Mostert e.a. 2010:360-5).

Regter Bristowe delf dieper in die onderskeid tussen ’n stilswyende hipoteek en ’n retensiereg (627): “Whether in any particular case the lien shapes itself as a hypothec or a ius retentionis would appear to depend on the circumstance of possession.” Hy dui aan dat besit (possession) ’n vereiste vir die bestaan van ’n retensiereg is. In die afwesigheid van besit deur die persoon wat die eiendom verbeter het of geld en/of arbeid daaraan bestee het, kan slegs ’n hipoteek gevestig word – geen retensiereg word gevestig nie. ’n Persoon wat bloot herstelwerk aan ’n bestaande huis doen, word as voorbeeld genoem. As gesag vir hierdie stelling verwys die hof na Israelson Trustees v Harris and Black 22 S.C. 135, wat handel oor die beheervereiste as element van die besitsvereiste by retensieregte. Hoofregter De Villiers moes die vraag beantwoord of ’n stel sleutels van ’n kamer in ’n gebou ’n retensiereg oor die hele gebou vestig (138). Die regter beslis dat ’n bepaling in die Polisiewet 5 van 1861 wat handel oor onregmatige en wederregtelike betreding van grond, nie die reg ten aansien van retensieregte beïnvloed nie, maar wel benadruk dat fisiese beheer ’n vereiste vir die vestiging van ’n retensiereg is. In die spesifieke geval het die verweerders nie fisiese beheer oor die gebou in sy geheel gehad nie en gevolglik beslis hoofregter De Villiers (139–40) dat geen retensiereg gevestig is nie. Die verwysing na Israelson Trustees in United Building Society v Smookler dien dus slegs as gesag vir die standpunt dat ’n retensiereg beheer oor die saak vereis.

Die regter se standpunt is soos volg: Indien die skuldeiser in beheer van die saak is, vestig hy ’n retensiereg; in die afwesigheid van beheer vestig die skuldeiser ’n stilswyende hipoteek, of geen saaklike reg nie.

Van der Merwe (1989:492) verduidelik:

[S]tilswyende hipoteke [verskil] van retensieregte deurdat volgehoue besit van die sekerheidsvoorwerp ’n vereiste vir die uitoefening van ’n retensiereg is, terwyl ’n stilswyende hipoteek kan bestaan sonder dat die skuldeiser in besit van die saak hoef te wees.

’n Verhuurder kan egter in beheer (besit) van die saak wees en sy hipoteek uitoefen. ’n Skuldeiser wat in beheer van die saak is, kan gevolglik ’n retensiereg of ’n stilswyende hipoteek oor die saak uitoefen.

’n Stilswyende hipoteek vereis nie beheer oor die sekerheidsobjek deur die skuldeiser nie en kan saam met die vorderingsreg waaraan dit gekoppel is, gesedeer word. ’n Retensiereg vereis ononderbroke beheer oor die sekerheidsobjek en is onoordraagbaar. Die stilswyende hipoteek van sowel ’n verhuurder as ’n kredietgewer word in die hedendaagse Suid-Afrikaanse reg as ’n saaklike sekerheidsreg erken. ’n Retensiereg word deur sommige skrywers as ’n saaklike sekerheidsreg beskou en deur ander as ’n blote verweer teen die rei vindicatio. Ongeag die ware aard van ’n retensiereg word dit ook in artikels 2 en 47 van die Insolvensiewet bekragtig. (Sien die bespreking van die voorkeurposisie in par. 5.6 hier onder. Sien ook Van der Merwe 1989:502; Sonnekus en Neels 1994:764–8; Badenhorst e.a. 2006:403; Van der Walt en Pienaar 2009:295; Mostert en Pope (reds.) 2010:360.)

Die hof verwys ook na die volgende voorbeelde van stilswyende hipoteke en retensieregte (627): ’n stilswyende hipoteek vir die herstel van ’n bestaande huis; ’n retensiereg ten gunste van ambagsmanne vir die vervaardiging of herstel van bepaalde roerende sake; ’n bona fide-besitter se retensiereg op grond waarop hy ’n gebou of geboue opgerig het. Regter Bristowe doen, met verwysing na die Digesta (50.17.206), aan die hand dat hierdie stilswyende hipoteke op die stelreël iure naturae aequum est neminem cum alterius detrimento et iniuria fieri locupletiorem (dit is ooreenkomstig die billikheid van natuurlike reg dat niemand ten koste van iemand anders moet wins maak nie) berus. Dit wil voorkom of die regter meen dat die basis van al hierdie retensieregte die beginsel is dat geen persoon onregmatig ten koste van ’n ander verryk mag word nie. Dit is egter onverklaarbaar waarom die skuldeiser se eise in al hierdie gevalle op verryking moet steun. Al die genoemde retensieregte kan en sal dikwels eerder ’n eis verseker wat uit ’n kontrak voortspruit: ’n bouer sal waarskynlik ’n ooreenkoms met die eienaar van die grond hê om ’n huis daarop te bou. Dit lyk of die regter self nie heeltemal seker is nie, want hy verklaar: “We think it may be said ...”

5.2 Regsaard van retensiereg

Daarna laat regter Bristowe hom soos volg oor bewarings- en verbeteringsretensieregte uit (632):

Now a ius retentionis for necessariae or utiles impensae may well be, and we think is, a real right. No doubt it is not possession in the legal sense, but it is a right to exclude every one else from possession during continuance of a certain state of things. It is therefore a right to exclude the world from the enjoyment of one of the most important of the privileges which accompany dominium.

Die woorde “may well be” en “we think” dui daarop dat die regter onseker is oor sy stelling dat ’n retensiereg vir noodsaaklike of nuttige uitgawes ’n saaklike reg is. Hy vermeld ook geen gesag of verduideliking vir hierdie standpunt nie. Dit is ook nie duidelik wat hy met “possession in the legal sense” bedoel nie. Dit wil voorkom of hy meen dat besit ’n saaklike reg is, aangesien hy “possession in a legal sense” noem en dan ook nog aandui dat die reg die bevoegheid aan die retensiereghouer verleen om derdes uit te sluit van een van die “privileges” van eiendomsreg, te wete besit. Teen die standpunt in ons reg dat besit ’n reg is, beweer Sonnekus en Neels dat besit nie ’n subjektiewe reg kan wees nie (sien die bespreking van besit as ’n subjektiewe reg in 1994:125–6). Die regter regverdig sy afleiding deur die res van die aanhaling, waarin hy besit met eiendomsreg in verband bring. Moontlik het hierdie uitlating hoofregter Steyn in Kommissaris van Binnelandse Inkomste v Anglo American (OFS) Housing Co Ltd 1960 3 SA 642 (A) 657C–G laat tas na die subtraction from the dominium-toets om die aard van ’n retensiereg te bepaal (sien Wiese 2013:733–42).

Die hof verwerp die argument dat ’n retensiereg vanweë die registrasievereiste nie ’n saaklike reg kan wees nie op grond daarvan dat registrasie slegs van toepassing is op regte wat deur die regshandelinge van partye geskep word (632). Hy dui aan dat daar geen regsreël is wat bepaal dat saaklike regte wat ex lege geskep word, nie afdwingbaar is tensy dit geregistreer word nie. Sonnekus en Neels (1994:769–70) voer juis aan dat ’n retensiereg nie ’n saaklike reg kan wees nie, onder andere omdat dit nie geregistreer kan word nie.

Die regter se onsekerheid oor die aard van retensieregte kom na vore waar hy hom uitlaat oor die moontlikheid dat ’n retensiereg net ’n blote verweer is (632):

Furthermore we doubt whether it is correct to say [...] that the ius retentionis is a mere weapon of defence, for we think that if a person exercising that right were forcibly dispossessed he might make use of it as a weapon of offence in an action for spoliation.

Volgens die regter, wat weer eens nie seker van sy standpunt is nie (vgl. “we doubt” en “we think”), is ’n retensiereg nie bloot ’n verweer nie. Ek vind dit vreemd en onjuis dat die hof hier na ’n retensiereg as ’n “weapon of offence” verwys. Dit is belangrik om daarop te let dat die mandament van spolie nie die retensiereg beskerm nie, maar wel die beheer van die retensiereghouer oor die saak. Dit is onmoontlik om ’n retensiereg as ’n “weapon of offence in an action for spoliation” te gebruik. Die hof poog waarskynlik hier bloot om te verduidelik dat ’n retensiereghouer wat beheer oor ’n saak uitoefen, ingevolge sy retensiereg daardie beheer met die mandament van spolie kan beskerm.

Die hof verduidelik dan waarom skuldeiser-skuldenaar-retensieregte nie saaklike regte is nie. Regter Bristowe meld dat alhoewel hy ’n retensiereg vir noodsaaklike en nuttige uitgawes as ’n saaklike reg beskou (632), dit nie beteken dat ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg ook ’n saaklike reg is nie. Dit kom voor dat die regter onseker is oor die wyse waarop skuldeiser-skuldenaar-retensieregte gevestig word. Hy meld dat indien hierdie soort retensieregte deur regswerking tot stand kom, dit steeds nie saaklike regte tot gevolg het nie, aangesien die retensieregte nie teen derdes afdwingbaar is nie. Voorts vermeld hy dat ’n reg wat uit ’n kontrak ontstaan, nie ’n saaklike reg is nie, aangesien sodanige saaklike regte net deur registrasie geskep kan word. Dit kom voor of die regter die vestiging van retensieregte en die regsgrond van die vorderingsreg waarvoor die retensiereg as sekuriteit dien, verwar. Alle retensieregte ontstaan ex lege. Die ontstaansbron van die vorderingsreg waarvoor die retensiereg as sekerheid dien, kan ongeregverdigde verryking of ’n kontrak wees.

Ná hierdie bespreking van die aard van ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg beslis regter Bristowe dat ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg afdwingbaar is teen die skuldeisers van die skuldenaar indien hulle kennis gehad het van die ooreenkoms tussen die retensiereghouer en die skuldenaar (633). Indien bouersretensieregte altyd as skuldeiser-skuldenaar-retensieregte geklassifiseer kan word, sal die retensiereg van Golombick nie voorkeur bo die verband van UBS geniet nie, tensy UBS kennis gehad het van die retensiereg. Die regter bevind dat dit onnodig is om oor hierdie aangeleentheid te beslis (633).

5.3 Uitgawes aangegaan

Die hof dui aan dat die uitgawes wat een persoon ten opsigte van die grondstuk van ’n ander persoon kan aangaan, op die volgende wyse ingedeel kan word (627):

(1) necessariae impensae, that is, expenses which are necessary for the preservation of the property; (2) utiles impensae, that is, expenses which, although they are not necessary to preserve the property, nevertheless improve its market value; and (3) voluptuariae impensae, that is, expenses which neither preserve the property nor increase its market value, but merely gratify the caprice or fancy of a particular individual.

Die hof verwys na die “authorities”, maar gee geen aanduiding van wie die “authorities” is nie.

De Vos (1987:228) kritiseer hierdie omskrywing van impensae voluptuariae en impensae utiles. Hy dui aan dat regter Bristowe se opvatting omtrent die betekenis van impensae utiles en impensae voluptuariae ook in die volgende uitsprake aangetref word: Ford v Reed Bros 1922 TPD 266, 272; Phillips and Gordon v Adams 1923 EDL 104, 110; Land Bank v Mans 1933 CPD 16, 25 en Brooklyn House Furnishers (Pty) Ltd v Knoetze and Sons 1970 3 SA 264 (A) 270. Volgens De Vos is hierdie uitsprake ook “klaarblyklik onjuis”. Die regter beskryf impensae voluptuariae as uitgawes wat bloot die giere of smake van ’n individu bevredig en nie die saak bewaar of die markwaarde daarvan verhoog nie. De Vos voer aan dat impensae voluptuariae alle gelde is wat op “weelderige verbeterings bestee is, al het dit die grond se waarde verhoog”. As voorbeeld gebruik hy ’n swembad: dit verhoog die markwaarde van die eiendom, maar is wel weelderig van aard en dus is die uitgawes aangegaan om ’n swembad te bou impensae voluptuariae. Uitgawes wat aangegaan word op verbeterings wat “volgens die gangbare ekonomiese en maatskaplike opvattings as nuttig beskou word”, is impensae utiles. Die skrywer noem ’n dam op ’n plaas en ’n bad in ’n woonhuis as voorbeelde van nuttige uitgawes. De Vos voer aan dat hierdie opvatting deur die gemene reg gesteun word. Voorts dui hy aan dat ’n eienaar van grond in sommige gevalle verplig kan word om weelde-uitgawes te vergoed in die mate waarin hy daardeur verryk is. Met verwysing na die omskrywings van impensae voluptuariae en impensae utiles steun Eiselen en Pienaar (2002:268) en Sonnekus (2007:203–7) De Vos se kritiek op die omskrywing van weelderige en nuttige verbeteringe in United Building Society v Smookler.

5.4 Verskillende soorte retensieregte

Ná bostaande uiteensetting van die verskillende soorte uitgawes gee die hof vir die eerste keer ’n indeling van die verskillende soorte retensieregte (627–8), wat vandag steeds deur die regspraak en die meeste sakeregskrywers gevolg word.

Liens for necessariae impensae and liens for utiles impensae are clearly recognised in the books. The former would be called in modern phraseology salvage liens or liens for repairs properly so called. The latter are liens for improvements as distinguished from repairs.

Dit is interessant dat die regter hier bloot verwys na die erkenning van hierdie soorte retensieregte “in the books”, maar geen presiese aanduiding gee van die gesag waarop hy steun nie. Ek is ook nie seker wat die hof bedoel met modern phraseology nie.

Die indeling van retensieregte in bewarings- en verbeteringsretensieregte word gevolg deur ’n ondersoek na retensieregte vir weelde-uitgawes (628):

Liens for voluptuariae impensae are not (so far as we have been able to discover) mentioned in terms; but frequent references occur to liens which creditors are said to possess who have incurred expenses on the property of their debtors, that is, liens for expenses incurred under contract with the owner of the property. So far as the expenses covered by these liens are necessariae or utiles it was not necessary to invent a new species of lien to denote them, for salvage and improvement liens would have been sufficient. But so far as they include voluptuariae impensae, or at all events expenses which are not shown to be either necessariae or utiles, it was necessary to refer them to some other principle than the maintenance or increase of market value. And the only other ground on which they can possibly be based is contract. It is easy, therefore, to see how the liens arising in cases of contract may have come to be treated as a class by themselves, although it was only really necessary to rely on contract for the proportion of the expenses (if any) which were not necessariae or utiles.

Bostaande is ’n belangrike aanhaling en moontlik die oorsprong van latere verwarring. Ongelukkig haal die regter geen gesag vir sy stellings aan nie. Hy probeer eintlik bepaal of daar ’n besondere soort retensiereg bestaan ten opsigte van weelde-uitgawes. Verder fokus hy op die vraag of ’n skuldeiser wat sodanige uitgawes ingevolge ’n ooreenkoms met die eienaar van die saak aangaan, ’n retensiereg het. Hy verklaar dat dit nie nodig is om ’n nuwe soort retensiereg te ontwikkel vir noodsaaklike en nuttige uitgawes nie, aangesien sodanige uitgawes deur die bestaande bewarings- en verbeteringsretensieregte gedek word. Wat weelde-uitgawes betref, verklaar hy dat sodanige uitgawes slegs op grond van ’n kontrak verhaal kan word. Hy kom dan tot die gevolgtrekking dat dit eintlik nie nodig is om retensieregte wat op ’n kontrak gegrond is, as ’n afsonderlike klas te beskou nie, alhoewel dit nodig is om op ’n kontrak staat te maak vir daardie deel van die uitgawes wat nie noodsaaklik of nuttig is nie.

Hierdie houding is onverklaarbaar. Dit veronderstel dat selfs as daar ’n kontrak bestaan tussen die eienaar van die saak en die persoon wat die uitgawes aangaan (die skuldeiser), die skuldeiser slegs op grond van verrykingsbeginsels vir die noodsaaklike en nuttige uitgawes kan eis en vir die weelde-uitgawes die ooreengekome kontrakprys. Daar moet egter in gedagte gehou word dat wanneer die skuldeiser ’n ooreenkoms met die eienaar het ingevolge waarvan hy sekere verbeteringe aan ’n saak moet aanbring, die basis vir die skuldeiser se eis nie verryking is nie, maar op die kontrak tussen die partye berus. Daar is dus geen sprake van ongeregverdigde verryking nie. Indien die skuldeiser egter verbeteringe aanbring waaroor nie met die eienaar ooreengekom is nie en die eienaar vorder sy saak, sal die skuldeiser slegs op ’n retensiereg aanspraak kan maak indien hy ’n vorderingsreg teen die eienaar het. Sonder ’n hoofskuld is daar geen retensiereg nie. Aangesien daar dan nie ’n kontrak tussen die skuldeiser en die eienaar is nie, is verryking die enigste moontlike bron vir die vorderingsreg tussen hulle.

As X dus ingevolge ’n ooreenkoms met die eienaar van ’n motor herstelwerk aan die motor doen, kan X hom op ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg teen die eienaar beroep vir alle uitgawes waaroor ooreengekom is. Indien X egter herstelwerk aan ’n motor doen wat deur ’n derde, Y, na hom gebring is, kan hy hom slegs op ’n verrykingsretensiereg teen die eienaar van die motor beroep vir die nuttige en noodsaaklike uitgawes wat hy ten opsigte van die motor aangegaan het. In eersgenoemde geval is daar ’n regsgrond (die kontrak) vir die vermoënsverskuiwing na die eienaar (skuldenaar). In laasgenoemde geval is daar geen regsgrond waarop die eienaar die vermoënsverskuiwing mag behou nie en daarom moet die skuldeiser sy vorderingsreg op ongeregverdigde verryking baseer. (Oor moontlike aspekte van die sine causa-vereiste by verryking, sien Eiselen en Pienaar 2002:71; Sonnekus 2007:333–79; 1996:586–7; Du Bois 2007:1054–5.)

Regter Bristowe verwys dan vir die eerste keer na ’n retensiereg wat ’n kontraktuele eis teen die eienaar verseker as ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg (628). Die regter erken, met verwysing na gesag (Matthaeus, de Auctionibus, 1, 20, 18; Zupthen, Nederlandsch Practijk, sub voce Retentie, p. 547; Wassenaar, Practijk Judicieel, 1.22.76; Van Leeuwen, Commentaries, 4.40.2), dat ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg geld vir alle uitgawes waaroor daar in die ooreenkoms (uitdruklik of stilswyend) met die eienaar ooreengekom is, hetsy noodsaaklik of nuttig of vir weelde. Dan beperk hy egter, sonder verwysing na gesag, sodanige retensieregte tot uitgawes wat nie noodsaaklik of nuttig is nie. Daarna verklaar hy dat weelde-uitgawes (alhoewel hy dit nie weelde-uitgawes noem nie, maar uitgawes wat nie onder noodsaaklike of nuttige uitgawes val nie) alleen binne kontraktuele verband geëis kan word (“spring from the soil of the contract, so they are confined within the limits of contractual privity”) (628). Skuldeiser-skuldenaar-retensieregte vir weelde-uitgawes word dus beperk tot die partye tot die ooreenkoms, maar die omvang van die eis is nie beperk tot die oorweging van die markwaarde van die saak nie (630). Hierdie oënskynlike teenstelling is in werklikheid geensins ’n teenstelling nie, maar ’n bevestiging dat weelde-uitgawes alleen op grond van ’n kontrak met die eienaar van die saak geëis kan word.

Die regter dui aan dat bewarings- en verbeteringsretensieregte beskou word as afdwingbaar teen alle derdes, maar dat dit beperk is tot uitgawes wat die markwaarde van die saak gehandhaaf of verhoog het (630). Hy voer aan dat die markwaarde van die saak as maatstaf vir die verrykingsbedrag dien indien daar geen kontrak tussen die partye is nie. Indien daar egter ’n kontrak tussen die partye is, is die maatstaf vir die verrykingsbedrag die uitgawe wat deur die kontrak gemagtig word.

Ek vind dit vreemd dat die regter van verryking praat in die geval van ’n kontrak. Die kontrak is tog die regsgrond vir die vermoënsverskuiwing en verryking kom dus nie ter sprake nie.

Die regter vervolg met die stelling dat ’n verrykingsretensiereg dus gevestig kan word ter versekering van die bedrag waarmee die markwaarde van die saak verhoog is, terwyl ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg dien ter versekering van die volle bedrag van die uitgawes.

Regter Bristowe ondersoek voorts die vraag vir welke uitgawes die retensiereg van ’n bouer gevestig kan word (631):

Now a builder clearly has a debtor creditor lien against his employer, and where (as in most cases) the contest is between the builder and the employer or his concurrent creditors there is no doubt that the lien goes to the full amount of the expenses.

Ek is van mening dat dit nie korrek is om na ’n “employer” te verwys nie. Die bouer is nie noodwendig ’n werknemer van die persoon wat die opdrag aan hom gegee het nie. Dit is waarskynliker dat ’n werkaannemingsooreenkoms tussen die partye bestaan en dat dit dus gaan oor die ooreenkoms tussen die opdraggewer en die werkaannemer (bouer). Die regter noem “the full amount of the expenses” en “all the expenses”. Hy spesifiseer nie dat dit alle uitgawes is waarop ooreengekom is nie, hoewel hy in sy vroeëre opmerking oor die voorkeurposisie van ’n retensiereghouer (630) wel “the expense authorised by the contract” noem. Ek neem dus aan dat die uitgawes waarvoor ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg gevestig kan word, alle uitgawes is waarop daar ooreengekom is.

Die grondslag van Golombick se eis is nie verryking nie, soos die regter skynbaar aanvaar het. Golombick en Smookler het ’n ooreenkoms gehad ingevolge waarvan Golombick die geboue moes oprig. Die ooreenkoms is die causa vir Smookler se verryking en gevolglik is daar geen ongeregverdigde verryking nie. Daar kan dus nie sprake van ’n verrykingsretensiereg wees nie. Gevolglik moes die hof bevind het dat daar ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg ten gunste van Golombick bestaan het.

5.5 Derdewerking van retensieregte

Vervolgens vertaal die regter Voet (20.2.28) soos volg (628–9):

[T]he right of retention for repairs and improvements is available not only against creditors of the owners of the thing improved, but also against the owners themselves; so that they are neither liable to restore them to the owner nor to the curator bonis of a bankrupt debtor unless they have been fully satisfied in what is due to them for the labour or melioration.

Regter Bristowe voer aan dat die vertaalde gedeelte van Voet (20.2.28) (t.o.v. die derdewerking van retensieregte) onduidelik is. Hy kom (soos die UBS, die eiser, se regsverteenwoordiger) tot die gevolgtrekking dat hierdie passasie van Voet hier slegs op konkurrente skuldeisers betrekking het (629). Indien die volle teks van Voet (Gane 1956:542–4) en ander gedeeltes oor die aangeleentheid (bv. Voet 16.2.20 en 20.4.19) egter gelees word, blyk dit dat daar geen onderskeid tussen konkurrente skuldeisers en eienaars gemaak word nie. Die bepaalde passasie van Voet is die laaste paragraaf in sy bespreking van stilswyende hipoteke ten gunste van persone wat geld vir die herstel van geboue voorskiet. Ter afsluiting van hierdie gedeelte meld Voet uitdruklik dat, volgens die Romeinse reg en die Hollandse gebruike, besitters en arbeiders se retensieregte teen die eienaar, sy skuldeisers (wat byvoorbeeld beslag op die saak wil laat lê) en sy kurator in die geval van insolvensie geld.

In ’n latere beslissing, Spurrier v Coxwell 1914 CPD 83, bevind regter Kotzé in die Kaapse afdeling tereg dat Voet ’n retensiereg beskou as afdwingbaar teen die eienaar van die saak en die curator bonis van ’n insolvente eienaar. (Dit is ook die posisie in die huidige Nederlandse reg. Sien Nieuwenhuis e.a. 1994:1503 se bespreking van art. 3:291 BW.) Voet verwys in die gedeelte na retensieregte in die algemeen en nie net na skuldeiser-skuldenaar-retensieregte nie. Sonder enige grond vir so ’n aanname aanvaar regter Bristowe dat Voet net skuldeiser-skuldenaar-retensieregte in gedagte het. Die regter gebruik die woorde “we think Voet has in his mind debtor and creditor liens” (629). Die hof vertolk Voet (20.2.28) verkeerd deur aan te neem dat die spesifieke gedeelte net op ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg betrekking het. Voet het dit oor retensieregte in die algemeen en maak geen onderskeid tussen verrykingsretensieregte en skuldeiser-skuldenaar-retensieregte nie. Die opvatting van Voet in hierdie gedeelte is dus van toepassing op sowel verrykingsretensieregte as skuldeiser-skuldenaar-retensieregte.

Verder kom dit voor of regter Bristowe onseker is oor sy standpunt (629):

On the other hand, there is authority as old as the Digest for holding that a lien for necessariae impensae (even where the work is done by agreement with the owner) is available outside the limits of the privity of contract (Digest, 20, 4, 5, and 42, 5, 24); and this position was affirmed in February, 1582, by a well-known decision of the Supreme Court of Holland (van Nieustad en Kooren, Vonnis, 35).

Digesta 20.4.5 (Spruit e.a. 1997:599) bepaal egter dat ’n latere skuldeiser soms voorkeur bo ’n vroeëre skuldeiser kan geniet, soos wanneer ’n lening aangegaan is om die saak in stand te hou. (Hierdie stelling is van toepassing op die UBS.) Digesta 20.4.5 handel oor ’n stilswyende hipoteek van ’n persoon wat geld leen vir die instandhouding van ’n skip wat met ’n pandreg beswaar is. Uit Ulpianus se voorbeeld blyk dit dat hierdie lening nie slegs met die oog op die instandhouding van die skip aangegaan is nie, maar ook om die skip van die nodige toerusting te voorsien. Volgens hierdie gedeelte in die Digesta kan die latere skuldeiser voorkeur bo die vroeëre skuldeiser geniet. Digesta 42.5.24 (Spruit e.a. 1997:965) bepaal onder andere dat ’n skuldeiser wat ’n voorskot vir die herstel van ’n gebou gee, ’n voorkeurskuldeiser ten opsigte van sodanige voorskot is. Hierdie bepaling geld ook ten opsigte van persone wat in opdrag van die eienaar geld vir verbeteringe aan die grond en geboue voorgeskiet het. Dit was ’n besondere reëling van Marcus Aurelius om die uiterlike voorkoms van openbare geboue te verbeter (sien Roby 2000:437).

Die gedeeltes in die Digesta waarna regter Bristowe as gesag verwys, handel dus nie oor die afdwingbaarheid van ’n retensiereg buite die verbondenheid van die ooreenkoms (derdewerking) nie, maar oor die voorkeurorde van skuldeisers indien daar meerdere skuldeisers is. Die skuldeiser is dan ook in geen van hierdie gevalle in beheer van die skip of gebou nie. Dit is ook belangrik om daarop te let dat Golombick sy retensiereg nie teen die bank wou afdwing nie, maar teen die insolvente boedel van Smookler.

Die regter betrek Voet (20.1.4) en De Beers Consolidated Mines v London and South African Exploration Co 1893 10 SC 359 as gesag vir die stelling dat ’n bona fide-besitter ’n retensiereg vir nuttige uitgawes teen die eienaar van die saak kan afdwing, selfs indien die eienaar nie tot die aanbring van die verbeteringe toegestem het nie (630). Weer eens is dit nie duidelik wat die toepaslikheid van hierdie gedeelte is nie: in die geval onder bespreking het die bouer ingevolge ’n ooreenkoms verbeteringe op die eienaar se grond aangebring. Die betrokke gedeelte van Voet toon egter aan dat ’n bona fide-besitter wat ’n afgebrande huis opgebou het, ’n retensiereg teen skuldeisers (ook verbandhouers) het vir sover die waarde van die saak verhoog is. Regter Bristowe voer aan dat “the books” bewarings- en verbeteringsretensieregte erken. Die enigste vereistes is dat die uitgawes die markwaarde van die saak moet verhoog het en dat die uitgawes bona fide aangegaan moet gewees het. ’n Bouer wat bewus is daarvan dat hy op iemand anders as sy “employer” se grond bou, is ’n mala fide-besitter en sal geen retensiereg vestig nie. In die onderhawige geval het Golombick geen kennis gehad van die lening wat die UBS aan Smookler toegestaan het nie. Volgens regter Bristowe is Golombick dus ’n bona fide-besitter. Gevolglik is daar geen rede waarom Golombick nie dieselfde regte teen derdes het as alle bona fide-besitters wat geld aan ’n ander persoon se saak bestee het om die saak te bewaar of te verbeter nie.

Die hof se onsekerheid oor sy standpunt blyk voorts uit sy verwysing na die beslissing in The Colonial Government v Smith, Lawrence and Mould 1886 4 SC 359. Volgens regter Bristowe is die uitspraak nie in stryd met sy standpunt nie. Dit is egter vreemd dat die hof hoegenaamd na die saak verwys: in United Building Society v Smookler het Golombick (die bouer) sy bouersretensiereg teen die insolvente boedel van Smookler uitgeoefen, dus die persoon met wie hy gekontrakteer het. Die vraag was of hierdie retensiereg voorkeur moet kry bo UBS se verband wat vroeër gevestig is. In Colonial Government is die subkontrakteurs (bouers) sonder die regering se medewete aangestel deur die party met wie die regering ’n ooreenkoms aangegaan het. Die subkontrakteurs wou afsonderlike bouersretensieregte teen die regering afdwing. Die hof dui dan ook aan dat die subkontrakteurs in Colonial Government bewus was van die feit dat die kontrakteur ’n ooreenkoms met die regering gehad het. In United Building Society v Smookler lê die hof nie genoeg klem op die feit dat Golombick nie sy retensiereg teen die bank uitgeoefen het nie, maar wel teen Smookler se insolvente boedel. Die feitelike situasie in Colonial Government was anders en die regter se verwysing daarna as gesag kan gevolglik bevraagteken word.

5.6 Voorkeurposisie van retensiereghouer

Die voorkeurposisie van ’n retensiereghouer kom vervolgens uitdruklik ter sprake. Die regter dui aan dat ’n retensiereg ten aansien van spesifieke sake voorkeur geniet bo ander hipoteke of verbande, selfs indien hierdie sekerheidsregte voor die retensiereg gevestig is (630). Nadat hy hierdie aanname gemaak het, verduidelik hy waarom dieselfde gevolgtrekking nie ten opsigte van skuldeiser-skuldenaar-retensieregte geld nie:

The reason for the difference between the scope of these liens and that of the debtor and creditor liens is indicated by an observation made by Voet with reference to the tacit hypothec of the repairer of a house, which is confined to repairs which have increased the market value of the property. He says (20, 2, 28): “The privilege of preference seems not to be given in respect of these (i.e. expenses of repairs) except so far as the house has thereby been actually made more valuable.” To which may be added that Schorer (Note 244) puts salvage as the ground of this hypothec.

Voet 20.2.28 handel egter spesifiek oor ’n retensiereg vir iemand wat geld voorgeskiet het vir die herstel van ’n gebou en nie oor ’n bouer se retensiereg nie. Die betrokke gedeelte van hierdie bespreking handel uitsluitlik oor die persoon wat geld voorgeskiet het. Uit bostaande aanhaling wil dit voorkom of die regter van mening is dat ’n retensiereg voorkeur bo ’n verband kan geniet mits die uitgawes die markwaarde van die saak verhoog het en/of dit vir die behoud van die saak was. In die feite van die onderhawige beslissing was daar egter ’n ooreenkoms tussen die partye en was die uitgawes nie vir die behoud van die saak nie. Die toepaslikheid van die spesifieke gedeeltes van Voet wat as gesag aangehaal word, kan dus ook bevraagteken word. Voorts word hierdie gedeeltes buite verband aangehaal.

Die regter baseer sy bevinding ten opsigte van die voorkeurorde van retensieregte op die veronderstelling dat ’n verrykingsretensiereg ’n saaklike reg is, terwyl ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg nie ’n saaklike reg is nie (631–2). Hy dui aan dat indien ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg inderwaarheid wesenlik van ’n verbeteringsretensiereg verskil, die saak nie in Golombick (die bouer) se guns beslis kan word nie tensy aanvaar word dat alle retensieregte vir uitgawes aangegaan saaklike regte is. Indien aanvaar word dat alle retensieregte saaklike regte is, sal die rangorde van die skuldeiser-skuldenaar-retensiereg en die verband volgens die natuurlike chronologiese verloop bepaal word. Die skuldeiser-skuldenaar-retensiereg sal dus voorkeur geniet bo die verband wat eers later geregistreer is. Indien die skuldeiser-skuldenaar-retensiereg egter nie ’n saaklike reg is nie, sal die geregistreerde verband, wat ’n saaklike reg is, voorkeur bo die skuldeiser-skuldenaar-retensiereg geniet.

Die regter se aanname dat die retensiereg, indien dit as ’n saaklike reg kwalifiseer, volgens die chronologiese verloop in rangorde voor die verband sal inpas omdat die verband ná die retensiereg gevestig is, is egter verkeerd: die verband is op 12 Desember 1904 geregistreer en die bouer het die geboue eers in Februarie 1905 voltooi, waarna die eienaar versuim het om aan sy (die bouer se) vorderingsreg te voldoen. Die retensiereg is dus ná die verband gevestig.

Die hof verwys na en bespreek die stelreël qui prior est tempore potior est jure (wie eerste in tyd is, geniet voorkeur in reg) nie direk nie, maar deur middel van verwysings na gedeeltes wat daaroor handel (629, 631–2). Die hof se bevinding dat Golombick se retensiereg bo UBS se verband voorkeur geniet, het aanleiding daartoe gegee dat ’n retensiereg vir bewaring en verbetering van die saak as ’n uitsondering op die prior in tempore-reël beskou is. (Sien Sonnekus 2015:1–15 vir ’n volledige bespreking van die voorkeur, al dan nie, van ’n retensiereg teen ’n verbandhouer voor en ná insolvensie.) Die erkenning van ’n verbeteringsretensiereg as ’n uitsondering op die prior in tempore-reël is obiter in Lubbe v Volkskas Bpk 1992 3 SA 868 (A) ontken. Indien ’n verrykingsretensiereg nie ’n uitsondering op die prior in tempore-reël is nie, behoort die bank se verband wat voor die retensiereg gevestig is, voorkeur bo die bouer se retensiereg te geniet.

Die uitdruklike bepalings van die Insolvensiewet 24 van 1936 moet egter in gedagte gehou word. Aangesien dié wet eers in 1936 in werking getree het, is die bepalings daarvan nie in die 1906-beslissing van United Building Society v Smookler of die 1914-beslissing van Spurrier v Coxwell toegepas nie.

Artikel 2 van die Insolvensiewet omskryf ’n retensiereg as ’n voorkeurreg. Let daarop dat hierdie artikel 2 geen onderskeid tref tussen verskillende soorte retensieregte nie, maar bloot verwys na “’n retensiereg”. Artikel 47 bepaal uitdruklik dat ’n retensiereg voorkeur bo die regte van ander skuldeisers geniet. Ingevolge die Insolvensiewet geld ’n retensiereg dus teen die insolvente boedel van ’n eienaar (skuldenaar) en verleen dit aan die retensiereghouer voorkeur ten opsigte van die betrokke saak bo die regte van ander skuldeisers van die insolvent.

 

6. Gevolgtrekking

Die regsvraag in United Building Society v Smookler was of UBS se verbandversekerde vorderingsreg teen Smookler se insolvente boedel voorkeur behoort te geniet bo Golombick (die bouer) se retensiereg teen die insolvente boedel (626). Ten einde hierdie vraag te beantwoord, ondersoek die regter die soort uitgawes (627–8, 633) waarvoor ’n retensiereg as sekuriteit kan dien, asook die ontstaansbron (628–30) van die onderliggende vorderingsreg. Die regter ondersoek ook die aard (631–2) van die retensiereg ten einde die afdwingbaarheid (629) van die retensiereg teen derdes te bepaal. Sy gevolgtrekking is dat ’n retensiereg vir nuttige en noodsaaklike uitgawes altyd ’n verrykingsretensiereg, en dus ’n saaklike reg is. Die regter beslis dan dat hierdie retensiereg voorkeur bo die bank se verband geniet.

Die regter se beskrywing van ’n lien as ’n sambreelbegrip vir ius retentionis en hypothec blyk ontleen te wees aan die Engelse reg en nie van toepassing in die Suid-Afrikaanse reg is nie. Die Engelsregtelike lien kan nie aan ’n retensiereg in die Suid-Afrikaanse reg gelykgestel word nie. Die onderskeid tussen ’n retensiereg en ’n stilswyende hipoteek berus nie, soos deur regter Bristowe gestel, bloot op beheer nie. Dit is so dat ’n retensiereg altyd beheer vereis, maar daar moet in gedagte gehou word dat ’n skuldeiser wat sy stilswyende hipoteek uitoefen, ook in beheer van die saak kan wees, alhoewel dit nie ’n vereiste vir die vestiging van die hipoteek is nie. My uitgangspunt is dat die verskil berus op die feit dat ’n retensiereg ’n verweer teen die rei vindicatio is, terwyl ’n stilswyende hipoteek ’n saaklike sekerheidsreg is. Voorts is ’n retensiereg onoordraagbaar, terwyl ’n stilswyende hipoteek saam met die vorderingsreg wat dit verseker, gesedeer kan word en gevolglik oordraagbaar is.

Kritiek kan ook uitgespreek word teen die regter se omskrywing van impensae voluptuariae as verbeteringe wat bloot die gier en smaak van ’n individu bevredig maar nie die markwaarde van die saak verhoog nie. Ek steun De Vos se siening dat weelde-uitgawes op ’n saak wel die markwaarde daarvan kan verhoog. Ek stem wel saam met die regter dat ’n verrykingsretensiereg slegs ter versekering van die verrykingsbedrag (noodsaaklike of nuttige uitgawes) uitgeoefen kan word, terwyl ’n skuldeiser-skuldenaars-retensiereg ter versekering van alle uitgawes waarop ooreengekom is, uitgeoefen kan word.

Ten aansien van die derdewerking van retensieregte wil dit voorkom of die regter die aangehaalde passasie van Voet verkeerd vertolk: volgens Voet is retensieregte teen die skuldenaar en/of die kurator van die skuldenaar se insolvente boedel afdwingbaar. Voet tref geen onderskeid tussen verskillende soorte retensieregte nie en gevolglik is die regter se siening dat slegs skuldeiser-skuldenaar-retensieregte teen die kurator van die skuldenaar se insolvente boedel afdwingbaar is, nie korrek nie.

Dit is belangrik om daarop te let dat alhoewel die regter na die verskillende soorte retensieregte verwys, al sy opmerkings hieroor obiter is. Hy fouteer deur die betrokke retensiereg as ’n verrykingsretensiereg te klassifiseer: daar was immers ’n ooreenkoms tussen die bouer en Smookler (die eienaar van die grond) ingevolge waarvan die bouer die geboue opgerig het. Nietemin bevind die regter (633) dat Golombick (die bouer) ’n verrykingsretensiereg gehad het en dat dit aan hom voorkeur bo UBS (die bougenootskap) verleen (t.o.v. die bedrag waarmee die markwaarde van die saak verhoog is). ’n Noukeurige ontleding van die feite dui daarop dat UBS se verband voor die retensiereg gevestig is. In teenstelling met die regter se bevinding dat die betrokke retensiereg as ’n verrykingsretensiereg klassifiseer, is dit duidelik dat Golombick se retensiereg ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg was. Volgens die regter is skuldeiser-skuldenaar-retensieregte nie saaklike regte nie en geniet dit nie voorkeur bo die eise van ander skuldeisers nie. Die Insolvensiewet van 1936 het ná United Building Society v Smookler in werking getree. Artikel 47 bepaal uitdruklik dat retensieregte (ongeag verrykings- of skuldeiser-skuldenaar-retensieregte) voorkeur bo ander skuldeisers se regte geniet. Die feit dat die wetgewer geen onderskeid tref tussen verskillende tipes retensieregte nie, kan daarop dui dat die klassifikasie daarvan as saaklike regte (verrykingsretensieregte) en persoonlike regte (skuldenaar-skuldeiser-retensieregte) onlogies en onjuis is.

Afgesien van hierdie kritiek op dié beslissing kan die uitspraak geensins as gesag vir die klassifikasie en werking van retensieregte dien nie. Dit is duidelik uit die gebruik van die woorde “we think”, “may well be” en “we doubt” dat die regter onseker oor sy standpunt is. Ten spyte van hierdie onsekerheid bevind hy (sonder verwysing na gesag) dat ’n verrykingsretensiereg ’n saaklike reg is, maar ’n skuldeiser-skuldenaar-retensiereg nie ’n saaklike reg is nie. Dit is ook duidelik dat die regter Voet plek-plek verkeerd vertolk het.

Alhoewel die Insolvensiewet sekerheid gebring het oor die voorkeurposisie van ’n retensiereg bo eise van ander skuldeisers, behoort die onderskeid tussen verrykingsretensieregte en skuldeiser-skuldenaar-retensieregte op grond van die klassifisering daarvan as saaklike regte en persoonlike regte heroorweeg te word.

 

Bibliografie

Badenhorst, P.J., J.M. Pienaar en H. Mostert.2006. Silberberg Schoeman’s The law of Property. 5de uitgawe. Durban: LexisNexis Butterworths.

De Vos, W. 1987. Verrykingsaanspreeklikheid in die Suid-Afrikaanse reg. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Du Bois, F. (red.). 2007. Wille’s principles of the South African law. 9de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Eiselen, S. en G. Pienaar. 2002. Unjustified enrichment: a casebook. 3de uitgawe. Kaapstad: Butterworths.

Gane, P. (vertaler). 1956. The selective Voet: being the commentary on the Pandects by Johannes Voet and the supplement to that work of Johannes Van der Linden. Volume 3. Durban: Butterworths.

Mostert, H. en A. Pope (reds.). 2010. Die beginsels van die sakereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford University Press.

Nieuwenhuis, J.H., C.J.J.M. Stolker en W.L. Valk. 1994. Tekst & commentaar Burgerlijk Wetboek. Deventer: Kluwer.

Roby, H.J.2000. Roman private law in the times of Cicero and of the Antonines. New Jersey: The Lawbook Exchange Ltd.

Scott, T.J. 2008a. Lien. 15 The law of South Africa. 2de uitgawe. Durban: LexisNexis.

—. 2008b. Tacit hypothecs. 17 The law of South Africa. 2de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Sonnekus, J.C. 1983. Sekerheidsregte – ’n nuwe rigting? Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 1:97–117.

—. 1991. Retensieregte – nuwe rigting of misverstand par excellence? Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:462–82.

—. 1996. Ook verrykingsretensieregte behoef bewese ongeregverdigde vermoënsverskuiwing. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:583–7.

—. 2008. Ongegronde verryking in die Suid-Afrikaanse reg. Durban: LexisNexis.

—. 2015. Terughoudingsbevoegdhede en oënskynlike spanning met sekerheidsregte en pandingsregte. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 1:1-25.

Sonnekus, J.C. en J.L. Neels. 1994. Sakereg vonnisbundel. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.

Spruit, J.E., R. Feenstra en K.E.M. Bongenaar. 1997. Corpus juris civilis: tekst en vertaling. Zuthpen-’s-Gravenhage: Sdu Juridische & Fiscale Uitgeverij.

Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Durban: Butterworths.

Van der Walt, A.J. en G.J. Pienaar. 2009. Inleiding tot die sakereg. 6de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Wiese, M. 2013. Aard van ’n verrykingsretensiereg in die lig van Kommissaris van Binnelandse Inkomste v Anglo American (OFS) Housing Co Ltd 1960 3 SA 642 A. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:733–42.

—. 2014. The legal nature of a lien in South African law. Potchefstroom Electronic Law Journal, 17(6):2526–53.


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Vonnisbespreking: Die (ongegronde) grondslag vir die klassifisering en werking van retensieregte in die Suid-Afrikaanse reg appeared first on LitNet.

Mens-plant-verbintenisse in Die sideboard (2014) van Simon Bruinders

0
0

Mens-plant-verbintenisse in Die sideboard (2014) van Simon Bruinders

Susan Meyer, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

As teoretiese raamwerk vir die bestudering van die mens-plant-verbintenisse in Die sideboard word vertrek vanaf die teoretiese beginsels van die nuwe materialisme. Die konsep materie verwys na sowel menslike as niemenslike liggaamlikheid, na sowel organiese as anorganiese substansies en kragte. Natuurelemente word beskou as in besit van aktiewe krag en nie as passiewe sosiale konstruksies en objekte vir menslike uitbuiting nie. Die afgelope tyd het ’n fokusverskuiwing in die omskrywing en gebruik van die konsep materialiteit plaasgevind – die klem val nou op verhoudings as konteks vir die interaksie tussen magte van beïnvloeding en die substansies wat beïnvloed word, op vorme van vervlegting of netwerke eerder as op individuele kragte van lewende of nielewende aard. Hierdie onlangse neiging in die nuwe-materialisme-benadering is rigtinggewend vir die huidige ondersoek. Die doel daarvan is die ontleding en beskrywing van relasionele aspekte in die uitbeelding van die mens-plant-verbintenisse in die roman Die sideboard (2014) van Simon Bruinders. Só word gepoog om literêre bevestiging te vind van die teoretiese standpunt dat plante as vorme van aktiewe of beïnvloedende krag kan optree binne die konteks van interafhanklike verbintenisse met die mens. Die ontrafeling en beskrywing van die mens-plant-interaksie in die roman lei tot interessante insigte. Die hooffiguur en groenteboer, Abraham, blyk op ’n veel ingrypender wyse beïnvloed te word deur die gewasse wat hy kweek as ten opsigte van sy finansiële welstand. ’n Ooglopende aanhanklikheid van hierdie plante en ’n subtiele beïnvloeding van sy psige, lewe én lewensingesteldheid daardeur word uitgebeeld. Die roman belig op genuanseerde wyse verskeie vorme en aspekte van die vervlegting wat ontstaan wanneer mense en plante in kontak tree. Dit open nuwe perspektiewe op die rol van plante in die mens se lewe. In Die sideboard word verhoudingsdimensies geïllustreer wat antroposentriese beheer as aanvaarde uitgangspunt in die hantering van plante uitdaag.

Trefwoorde: Die sideboard; ekokritiek; mens-plant-verbintenisse; nuwe materialisme; plante as aktiewe of beïnvloedende krag; Simon Bruinders

 

Abstract

Plant-people relationships in Die sideboard by Simon Bruinders

Die sideboard (2014), Simon Bruinders’s first novel, is about Abraham de Bruin who grows vegetables on his mother’s rented plot near George in 1939. His dream of owning land is crushed by the political system of the time. An interesting aspect of the novel is the role that Abraham’s farming with vegetables, even on a small scale, plays in his life. It becomes clear that the crops Abraham grows have a much more profound influence on his psyche than on his income. The portrayal of nuanced or meaningful relations with plants is rare in Afrikaans narratives. The influence of plants as portrayed in Die sideboard involves a form of positive contribution to Abraham’s (and later his whole family’s) life and well-being, on a psychological level as much as regarding their physical needs. Relational aspects emerge that highlight the importance of plants to people in a way that’s different from the anthropocentric perspective of nature’s being a passive servant of man. This novel offers fertile ground to explore the real roles given to man and plant.

As a theoretical framework for studying the plant-people relationships in Die sideboard the principles of ecocriticism are used. Ecocriticism can be described as “a cross-disciplinary initiative that aims to explore the environmental dimensions of literature and other creative media in a spirit of environmental concern not limited to any one method or commitment” (Buell, Heise and Thornber 2011:418). Marijke van der Veen’s article “The materiality of plants: plant-people entanglements”, published in World Archaeology in 2014, emphasises the central place of plants in man’s life and forms the theoretical basis for studying Die sideboard. Van der Veen uses the concept of materiality and the idea of “plant agency” to investigate man-plant relationships. The focus of her research falls on intricate forms of entanglement or meshworks that are created, often unintentionally, when plants and people interact.

Van der Veen’s research is supported by the new materialism as a theoretical field within which the concept of materiality is rethought. Matter is viewed as including “human and nonhuman bodies, organic and inorganic substances and forces” (Oppermann 2013:71), so that the strict dualisms of living/non-living, human/non-human are discarded, and also the idea that elements of nature are passive social constructions. Oppermann (2013:72) states: “The new materialists perceive nature as an active, signifying force; an agent in its own terms [...]. Being thus liberated from its previous conceptualizations as a blank, silent source for the exploits of culture [...] nature is discussed as a significant participatory force field in the entanglement of meaning and matter.”

Van der Veen (2014:799) stresses the fact that the concept of materiality has changed over recent years in terms of its precise definition and use: “(It) has changed from an initial focus on the agency of objects, that is the recognition of material and non-human agency, to a greater emphasis on relationships, networks and meshworks, rather than on the individual agency of either person or object.” This observation is endorsed by several other researchers. Robb (2016:505) describes the property of agency as always relational and contextual: “(I)t is always defined in the context of a relationship between an agent and a recipient. Hence material things can be agents as long as humans interact meaningfully with them. [...] The idea of material [...] makes perfect sense within a relational view of agency; people act within relationships with things as much as with other individuals and groups.” Coole and Frost (2010:9) also pertinently include the aspect of relationality in their description of matter as “a force, vitality, relationality”. Ingold (2016:14) sees the environment as a world that is continually unfolding in relation to the beings who make a living in it. He is convinced that “its reality is not of material objects but for its inhabitants”. Ingold (2016:14) concludes: “Thus the properties of materials, regarded as constituents of an environment, cannot be identified as fixed, essential attributes of things, but are rather processual and relational.”

This study follows the most recent trend in the new materialism approach to the understanding of the agency of plants. The purpose of this investigation is the tracing, analysis and description of relational characteristics in the depiction of the plant-people interactions in Die sideboard. It is guided by a sharp focus on the phenomenon of interdependent relationships in this novel, on the ways in which man becomes entangled with plants in body and mind, and how people are influenced by plants at the levels of the psyche and identity. This is an attempt to find confirmation for the theoretical view that plants act as agents, as forms of an active force, within the context of dynamic relationships with man.

If approached from the latest premise that matter should be viewed within the context of networks and relationships, Die sideboard becomes a fascinating text for the purpose of literary investigation. It is clear that Abraham’s dream of a patch of land becomes much more than the mere desire to manage a piece of land profitably. Several dimensions of the relationship between farmer and plant are revealed in this novel. These relationships are portrayed in a way that challenges anthropocentric control as the accepted point of departure in the handling of plants and offers a new perspective on the role of plants. Van der Veen (2014:806) refers to “webs of relationality” between man and plant, and explains: “Both plants and humans become caught up or trapped in the relationships: humans get caught up in a double-bind, depending on things (plants) that depend on humans.”

The results of the unravelling and description of the plant-people relationships in Die sideboard are instructive. This novel illuminates in a nuanced way the phenomenon that is the focal point of the investigation: the literary embodiment of the idea that man and plant influence each other and function in a strong relational context. Aspects of plant-people interdependence and of the interwovenness of human and non-human existence are powerfully illustrated in this novel. These are central concepts in the contemporary way of thinking about and emphasising the relational dimensions that have recently begun to emerge in the field of the new materialism.

It becomes evident that Abraham grows vegetables not only for his family’s use, or to earn something. There are relational elements that come into play. A form of devotion to the processes of planting and witnessing growth is portrayed. In addition to that, an obvious dependency on plants as well as signs of the subtle influencing by plants of the character’s mind, life and attitude towards life are depicted. Being busy with planting and harvesting also has an impact on Abraham’s realisation and confirmation of his identity. He finds it possible to express himself through pampering his plants. The novel also clearly illustrates how this self-interpretation manifests in the demonstration of his self-esteem, beliefs, pride and behaviour. Abraham’s interaction with plants and an awareness of his life’s intertwinement with the rhythm and routine that plants and caring for them require, inspire the will to rise above personal misfortune and disruption. This is of vital importance in the process of adaptation after each episode of uprooting in his life.

The novel opens new perspectives on opinions about the place and role of plants in man’s life. This is particularly significant in an era in which anthropocentric views are influencing us to see plants in their subservient role with regard to people: as passive objects within the context of farming, trade and nutritional needs. The findings from this study support Van der Veen’s (2014:799) argument that “concepts such as materiality and entanglement help us not only to foreground the vital importance of plants in human life, but to appreciate that these plants are best studied within the complex webs of relationships that exist between plants, environments and people”. Between the pages of Die sideboard man and plant indeed live as if interwoven in a web of relationality.

Keywords: Die sideboard; ecocriticism; new materialism; plant-people relationships; Simon Bruinders; the agency of plants

 

1. Inleiding

Die sideboard (2014) is Simon Bruinders se debuutroman. Dit is die verhaal van Abraham de Bruin, ongeletterde kleinboer en meubelmaker, wat in 1939 op sy ma se gehuurde plot in Saasveld in die George-omgewing met groente boer. Abraham is op die punt om die plot te koop wanneer die boodskap kom dat die grond wat die De Bruins 20 jaar tevore te huur gekry en sedertdien “vrugbaar gemaak en bewerk het” (31),1 ontruim moet word. Abraham en ma Mieta word, saam met hulle bure van dieselfde sosiale agtergrond, na Die Eiland verskuif. Tien jaar later, en nadat hulle goed op Die Eiland ingeburger geraak het, word Abraham en sy mense weer gedwing om te trek, hierdie keer onder die bepalings van die Groepsgebiedewet. Hulle word in Rosemoor, ’n uitsiglose subekonomiese dorpsbuurt in George, gevestig. Die verhaal neem die leser op ’n reis deur Suid-Afrika se geskiedenis, via die gebeure van die Tweede Wêreldoorlog, waartydens bruin mense die wapen vir die land opgeneem het omdat hulle grond as beloning beloof is. Abraham beleef Sentraal-Afrika en Egipte as soldaat en keer terug na George, ontnugter deur leë beloftes en as die besitter van slegs “’n oorlogsjas en ’n baaisiekel” (131).

Tematies is Die sideboard ’n belangrike werk; die perspektief wat Abraham se belewings open ten opsigte van die impak wat apartheid en gedwonge verskuiwings op gesinne in die George-omgewing gehad het, funksioneer soos ’n spieël waarin die leser Suid-Afrika se geskiedenis opnuut in oënskou kan neem. Op die skutblad van die roman word dit voorgestel as “Abraham se stryd vir grond” – en hierdie stryd, herinner Willemse (2015:252) ons, is ’n literêre tema wat as onderstroming in menige roman in die postkoloniale Suid-Afrika voorkom. In die Afrikaanse letterkunde het die plaasroman met sy tema van mens-grond-verbintenisse selfs tot ’n subgenre ontwikkel wat telkens beskryf en sedertdien herbeskryf is.2 Bruinders se roman bring ’n belangrike verruiming ten opsigte van die perspektief op grondkwessies: die lewensomstandighede van bruin mense word as’t ware teruggeskryf in die Afrikaanse literêre diskoers.

Ter wille van literêre kontekstualisering kan gewys word op romans waarby Die sideboard tematies aansluit. Winnie Rust se Trek (2013) handel ook oor die gedwonge verskuiwing van bruin mense, maar in Rust se roman behels dit die verwydering van mense uit die middedorp van Wellington gedurende die laat 1950’s en vroeë 1960’s. Die behoefte aan ’n lappie grond is ook teenwoordig by Miss Girlie se mense in Trek, maar is minder prominent as in Bruinders se roman. Die sideboard herinner aan Hans du Plessis se Skuiwelinge (1990), waarvan die titel dui op verskuiwing en op mense wat verskuif word, of dan “skuiwelinge” word. Ben Afrika is een van drie karakters uit verskillende agtergronde wat in ’n kamertjie in ’n parkeergarage vasgekeer word wanneer politieke geweld die stad se strate in ’n slagveld omskep. Die karakters is in verskillende opsigte skuiwelinge; Ben is ’n Griekwa wat in ’n beskermde Afrikaanssprekende gemeenskap grootword en dan met die angs en ontwrigting van die verskuiwing van gemeenskappe kennis maak. Hy en sy mense word deur die regering van hulle woonplek, Erfdeel, na die “tuisland”, Bitterfontein, verskuif.

’n Verrassende aspek op tematiese vlak in Die sideboard is die rol wat Abraham se klein groenteboerdery, weliswaar ter wille van ’n aanvullende inkomste, maar duidelik ook van waarde op ’n ander vlak, in sy lewe speel en ook later in dié van sy hele gesin. Die gewasse wat Abraham kweek, blyk op ’n veel ingrypender manier inspraak te hê op die mens binne-in die groenteboer as op sy finansiële welvaart. Hierdie inspraak, soos uitgebeeld in die roman, behels ’n vorm van medeseggenskap en aktiewe deelname van plante ten opsigte van die lewe en welsyn van Abraham en later ook sy hele gesin, op psigiese vlak in geen mindere mate nie as wat hulle liggaamlike behoeftes betref. Verhoudingsaspekte kom na vore wat die belangrikheid van plante vir die mens op ’n ander manier belig as vanuit die antroposentriese perspektief dat die natuur in passiewe diens van die mens staan. Hierdie roman vra nuwe aandag vir die werklike rolle wat aan mens en plant toegeken word.

Die mens-plant-verhoudings in Die sideboard is ’n verrassende gegewe, aangesien die veelkantige uitbeelding daarvan uniek is in die Afrikaanse letterkunde. Van betekenisvolle mens-plant-verhoudings, waar dit spesifiek gaan oor ’n soort psigiese verbintenis tussen die boer en sy plante, kan weinig opgespoor word in ons verhaalkuns. ’n Soektog na verwante tematiese kwessies lei ’n mens wel na enkele tekste waarin besonderse verhoudings tussen mens en boom uitgebeeld word. Die mees onlangse daarvan is Boomkastele: ’n sprokie vir ’n stadsmens (2015) uit die pen van Schalk Schoombie. In hierdie roman word ’n unieke band uitgebeeld tussen ’n afgetrede navorser en die bome in sy voorstedelike agterplaas. Dié bome, op die grens tussen hom en die bure, word onverwags afgesaag omdat die buurman woonstelle wil bou. Die navorser is woedend oor die uitwissing van bome van minstens ’n halfeeu oud as gevolg van kortsigtige ekonomiese ideale. ’n Vete met die bure ontstaan, die navorser besluit om die dood van die bome te wreek en hierdie obsessie lei tot sy eie vernietiging.

Boomkastele herinner aan twee ander Afrikaanse romans waarin besonderse uitbeeldings van mens-boom-verbintenisse voorkom en wat tematies by mekaar aansluiting vind, naamlik Wilma Stockenström se Die kremetartekspedisie (1981) en Lien Botha se Wonderboom (2015). In eersgenoemde is die verteller ’n slavin wat ná ’n mislukte reis haar laaste lewensdae in ’n kremetartboomholte êrens in Afrika deurbring. In Wonderboom pak Magriet ’n reis aan – in ’n ongespesifiseerde toekoms, nadat wet en orde in die land in duie gestort het – na haar familie en plek van herkoms, en sy ontdek ontnugterd dat die reis geen werklike einde het nie. Net soos vir die slavin in Die kremetartekspedisie is hierdie ekspedisie vir Lien ’n poging om die verlede onder woorde te bring; dis ’n reis na buite én na binne.

Nog ’n noemenswaardige uitbeelding van die belewing van en betrokkenheid by bome word aangetref in Toorbos (2003) van Dalene Matthee. Hierin is Karoliena Kapp ’n boskind wat deur haar huwelik met ’n dorpenaar die geleentheid gegun word om uit die greep van armoede te kom, maar terugkeer na die bos om te leer hoe dit is om ’n boom te wees. Sy word getuie van die vernietiging van die Knysnabos en die ontworteling van die bosmense in daardie omgewing in die 1930’s. Net soos die navorser in Schoombie se Boomkastele is Karoliena verslae oor die grootskaalse verwoesting van natuurlike hulpbronne en skoonheid op haar drumpel.

As ’n teoretiese raamwerk vir die bestudering van die mens-plant-verbintenisse in Die sideboard word die beginsels van die ekokritiek gebruik. Hierdie teoretiese basis word in Marijke van der Veen se artikel “The materiality of plants: plant-people entanglements” (2014) verskaf. Haar navorsingsresultate word gerugsteun deur die nuwe materialisme, ’n teoretiese veld met besondere tersaaklikheid vir die ekokritiek. Van der Veen benut die konsep materialiteit en die idee van plante in ’n handelende rol (“plant agency”) om die plek van plante in die mens se lewe te ondersoek. Sy vestig die aandag op ’n verandering ten opsigte van die omskrywing en die gebruik van materialiteit wat besig is om plaas te vind: ’n klemverskuiwing vanaf die handelende en beïnvloedende krag van materie op individuele basis in die rigting van verhoudingsaspekte, en met aandag aan netwerke en vervlegtings wat te voorskyn kom in die interaksie tussen vorme van materie (Van der Veen 2014:799).

In my ondersoek word hierdie onlangse neiging in die nuwe-materialisme-benadering gevolg om die doel met die bestudering van Die sideboard te bereik, naamlik om die relasionele eienskappe in die uitbeelding van mens-plant-interaksies op te spoor, te ontleed en te beskryf.

In die volgende afdeling word ’n teoretiese begronding vir die uitgangspunte waarvandaan vertrek word, verskaf.

 

2. Teoretiese uitgangspunte

2.1 Ekokritiek en aansluiting by postkoloniale studies

Aangesien mens-plant-verhoudings die fokuspunt van my ondersoek is, is die teoretiese beginsels van die ekokritiek ter sake en – teen die groter tematiese agtergrond van Die sideboard – ook die konteks van die postkoloniale ekokritiek.

Die definisie wat Glotfelty (1996:xviii) twee dekades gelede aan die konsep ekokritiek gegee het, naamlik ’n ondersoek na die verhouding tussen letterkunde en die fisiese (natuur)omgewing, word steeds as gesaghebbend beskou (Huggan en Tiffin 2010:12). Buell (1995:11) beklemtoon die etiese dimensie as ’n belangrike komponent van ekokritiek: in sy uitbreiding op Glotfelty se definisie beskryf hy ekokritiek as die bestudering van die verhouding tussen letterkunde en omgewing wat onderneem word in ’n gesindheid van toewyding aan omgewingskundige praktyke of gebruike.

Buell, Heise en Thornber (2011:418) belig die kernaspekte van die ekokritiek in vollediger terme wanneer hulle dit só omskryf:

Ecocriticism is a cross-disciplinary initiative that aims to explore the environmental dimensions of literature and other creative media in a spirit of environmental concern not limited to any one method or commitment. Ecocriticism begins from the conviction that the arts of imagination and the study thereof – by virtue of their grasp of the power of word, story, and image to reinforce, enliven, and direct environmental concern – can contribute significantly to the understanding of environmental problems [...]. In this, ecocriticism concurs with other branches of the environmental humanities – ethics, history, religious studies, anthropology, humanistic geography – in holding that environmental phenomena must be comprehended, and that today’s burgeoning array of environmental concerns must be addressed qualitatively as well as quantitatively.

Soos wat die ekokritiek oor die jare gegroei en ontwikkel het, het verskeie aspekte daarvan onder kritiek deurgeloop en het sekere probleme omtrent dié dissipline aan die lig gekom. Enkele probleemaspekte kan hier genoem word. Gifford (2008:15) wys op ’n beswaar wat in die ontstaansjare van die ekokritiek dikwels geopper is, naamlik die gebrek aan ’n behoorlike metodologie en gesofistikeerde teoretiese raamwerk. Terwyl hierdie kwessie toenemend bevraagteken is, het ekokritici gekies om die interdissiplinêre aard van die dissipline te beklemtoon: dat die lettere en omvattender geesteswetenskappe met die wetenskappe in gesprek behoort te wees en dat dié interdissiplinêre gesprek in gelyke mate vanuit die kritiese en kreatiewe dissiplines gevoed behoort te word. In ’n onderhoud met Lawrence Buell, een van die baanbrekers vir ekokritiek, reageer hy op hierdie kritiek, wat hy “a common but increasingly outdated charge” noem, deur te verwys na verskillende navorsers wat sedert die middel-1990’s studies met ’n sterk teoretiese basis publiseer as bewys dat ekokritici wel toenemend gesofistikeerd te werk gaan (Fiedorczuk 2011:11).

Phillips (2013:463–5) kom egter redelik onlangs weer met kritiek op dieselfde kwessie, maar uit ’n ander invalshoek. Wat hy beskou as die taaiste kwessie vir die ekokritiek, is die probleem van die uitbeelding of die voorstelling van natuuromgewings en -verskynsels, wat hulle nie leen tot die soort uitbeeldings waartoe literêre werke (volgens Phillips se oordeel) in staat is nie. Hy argumenteer dat natuurlike omgewings ’n onbegryplike hoeveelheid inligting oplewer, groter in omvang as wat enige menslike brein of rekenaar kan verwerk (Phillips 2013:464). Sulke omgewings kan nie soos ’n studie-objek benader word nie – die kompleksiteit daarvan is te groot en die menslike waarnemingsvermoë, selfs die totaliteit van sy sintuiglike vermoëns, is te ontoereikend. Dit lei, volgens Phillips (2013:465) tot ’n praktyk wat blootgestel is aan kritiek:

A wide range of sciences organized under the loose heading of ecology has arisen to try to affect the comprehension of the natural environment collectively and cumulatively. [...] Given the different methodologies and theories the various natural sciences employ, the ensemble rarely plays from the same score or on the same scale. Competing methods, theories, and the claims they generate create a cacophony. This cacophony is music to the ears of environmental skeptics [...] The unsure nature of our knowledge of the environment also makes it difficult to see how environmentalism and ecological science might serve as foundations or sanctions for literary and cultural criticism.

In plaaslike gesprekke oor ekokritiek word, net soos internasionaal, die standpunt geopper dat die studie van omgewingsgerigte letterkunde nie ’n daadwerklike oplossing blyk te bied vir die ekologiese krisisse wat wêreldwyd vanweë die kortsigtigheid van die mens uitspeel nie (Steenkamp 2013).

Reaksies hierop is uiteenlopend. Hoewel daar waarskuwings opklink teen die gevaar om die effek van natuurgerigte literêre werke op die mens se optrede of beskouings te oordryf (Macfarlane 2013:167), is Macfarlane self en Moran (2014:61) oortuig dat hierdie genre van groot hulp kan wees in die vestiging van ’n benadering van deel te wees van ’n groter, niemenslike geheel op ’n wyse waar medebewonerskap, nie eienaarskap nie, die norm is. (Moran 2014:61) en Macfarlane (2013:167) verwys na die onbedoelde gevolge wat literatuur dikwels het – “It stirs the sediments of thought and morals” – en na die wyse waarop hierdie tekste van wetenskaplike skryfwerk verskil. Hiermee word bedoel dat letterkunde ons deel kan maak van die bewussyn van ander, ook van ander spesies, en ons kan help om ander uitkomste vir die toekoms te visualiseer. Letterkunde kan, in die woorde van Iovino (2010:57), “potentially impact the imagination of an entire society”.

Die probleem ten opsigte van ekokritiek wat ook as aansporing dien vir ’n ondersoek soos hierdie, wat literêre ontleding en kritiek behels, is dat ondanks ’n toenemende belangstelling in omgewingskwessies op beide plaaslike en internasionale vlakke, die gegewe van die druk waaronder die aarde se lewensonderhoudende sisteme verkeer, steeds ’n geringe impak op die literatuursisteme het. Glotfelty (1996:xv) voer aan dat ekokritiese vakkundigheid grootliks akademies en teoreties ingestel bly, “in the sense of scholarly to the point of being unaware of the outside world”. Smith (2015a) beaam dat selfs internasionale ekokritici hulle veel meer geredelik met teorie besig hou as wat daar aandag geskenk word aan die toepassingsmoontlikhede binne die literatuur.

Op die plaaslike toneel is die toepassing van ekokritiese teorie op Afrikaanse tekste ’n uitdaging waarvoor nog baie ruimte bestaan. Slegs ’n klein groepie akademici spits hulle op die ekokritiese bestudering van die Afrikaanse letterkunde toe. Marisa Keuris (2007) lees en beoordeel Pieter Fourie se Die koggelaar deur ’n ekokritiese lens. Reinhardt Fourie se MA-verhandeling (2011) is toegespits op ’n postkoloniale en ekokritiese lesing van Marlene van Niekerk se Agaat. Susan Smith se artikels lewer sedert 2012 ’n baie belangrike bydrae tot die konkretisering van ekokritiese teorie binne die kader van Afrikaanse literatuurondersoek (Smith 2012a, 2012b, 2014 en 2015b). Sedert 2006 publiseer ek ook gereeld navorsingsresultate van my verkenning van die ontledende en hermeneutiese moontlikhede wat opgesluit lê in Afrikaanse prosawerke wanneer dit vanuit ’n ekokritiese perspektief ontsluit word (byvoorbeeld Meyer 2014a, 2014b, 2015a en 2015b). Corné Coetzee (2015) se artikel handel oor stedelike ekokritiek as lens vir die lees van sewe gedigte met ’n stadsagtergrond.

Aangesien hierdie ondersoek die toepassing van ekokritiese beginsels op die terrein van die Afrikaanse teksontleding behels, kan dit waardevolle vordering bring op die gebied van die plaaslike ekokritiese literatuurkritiek. Die bestudering van tekste vanuit ’n ekokritiese oogpunt is uiteraard ook een van die wyses waarop sekere konsepte en idees binne die veld van die ekokritiek verfyn kan word. Hierdie ondersoek bied dus die geleentheid ter benutting van sekere teoretiese idees, nie slegs om Die sideboard beter te verstaan nie, maar ook om tot ’n beter begrip van daardie spesifieke teoretiese konsepte te kom.

In Die sideboard verloor Abraham die grond wat sy mense in vrugbare landbougebied omskep en oordeelkundig benut het. Sy “voormense” het groot dele van die land besit en bewerk “voor die verneukspul gekom het” (17). Die verhaal speel af in die 1940’s en 1950’s; Abraham loop hom vas teen die politieke magsisteem van daardie tyd. Hy is die seun van ma Miena – “afstammeling van een van die Hottentotstamme wat tussen Knysna en die Langekloof rondgeswerf het” – en pa Gabriël, “wit van vel, met blougrys oge”, wie se ma ’n nooi Le Roux was, “’n wit vrou uit Uniondale se deel van die Langekloof” (14). Die interpretasie van strukture van politieke, ekonomiese en sosiale oorheersing, in Die sideboard uitgebeeld vanuit ’n kulturele perspektief wat minder bekend in die Afrikaanse letterkunde is, maak die roman tematies betekenisvol.

Dit moet egter duidelik gestel word dat die postkoloniale konteks slegs die agtergrond vorm waarteen mens-plant-verbintenisse ondersoek sal word en teorie uit die veld van die ekokritiek geïmplementeer sal word. Die fokus sal deurentyd daarop gevestig bly om vas te stel hoe daar in die roman van die mens se dominerende beskouing ten opsigte van natuuraspekte ontslae geraak word, soos wat ook op politieke en sosiale vlakke daarteen geprotesteer word. Teen die agtergrond van die magsbeheer oor mense, soos Abraham en sy gesin dit beleef, kry die verbreking van die patroon van oorheersing oor die plantewêreld waarop die soeklig tydens die ondersoek val, besondere betekenis.

Die sorgsame benutting van die stukkie aarde waar Abraham en Miena groente kweek, lewer steeds goeie resultate. Abraham beleef met genoegdoening die oordadige drakrag daarvan: hulle oes wortels, boontjies, ertjies, pampoen, aartappels en patat. Aan Stella, die onderwyseres saam met wie hy droom oor “’n stuk swart aarde waar jy oeste kan afhaal en kinders kan grootmaak”, verduidelik hy die kerngesonde verhouding met dié aarde, die beginsel van neem én gee: “Ons kén die grond. Ons weet wat die grond kan gee. Wat hy vra” (33).

Die eienaar by wie die grond gehuur word, verkoop dit egter aan die regering vir die doeleindes van bosbou; enkele jare later is Abraham sy huis en aangrensende groentetuin finaal kwyt wanneer die regering besluit om ’n landboukollege daar te bou. Die planne van ontwikkeling en vooruitgang wat die regering se besluite motiveer, lei direk tot die ontneming van boerderygeleenthede vir die bruin gesin.

Die postkoloniale nuanses in die roman wat tot dusver uitgespel is, plaas dit binne die kader van die postkoloniale ekokritiek.

Guha en Martinez-Alier (1997:196) stippel die postkoloniale situasie uit:

[T]he ways in which state-planned industrialisation in postcolonial environments, even while it claims to practise one version or other of sustainable development, has succeeded in pauperizing millions of people in the agrarian sector and diminishing the stock of plant, water and soil resources as a terrifying rate.

Ekologiese imperialisme kry duidelik in die verhaalgegewe van Die sideboard beslag, en spesifiek die vorm daarvan wat Huggan en Tiffin (2010:4) environmental racism noem, oftewel omgewingsrassisme, wat beskryf word as die verbinding van ras met omgewing op so ’n wyse dat onderdrukking van die een gekoppel is aan, en ondersteun word deur, die onderdrukking van die ander. Omgewingsrassisme is, volgens Huggan en Tiffin (2010:4), ’n sosiologiese verskynsel wat beslag kry en geïllustreer word deur diskriminerende praktyke met betrekking tot omgewingskwessies en teen sosiaal gemarginaliseerde of ekonomies benadeelde mense gemik is.

Groot Koos Venter in Die sideboard, wat ook in Abraham se omgewing boer, meen “sy witgeit stel hom bo ander mense”. Hy verduidelik aan sy seun dat die lewe bestaan uit wenners en verloorders en verklaar: “Ons, die Afrikaner, die Boerevolk, ons is nou die wenners” (36). Wanneer die bevel van die magistraat kom dat Abraham die plot “vandag nog leegmaak”, daag Venter op om “te help trek”, maar Abraham verset hom en kry ’n vuishou in die gesig (42–4).

Ekologiese imperialisme en konsepte wat daarmee saamhang, soos omgewingsrassisme en biokolonisasie (biocolonisation),3 waarin terme uit die studieterreine van die postkoloniale studies en ekologiese studies saamgetrek word, is aanduidend van die pogings om hierdie terreine byeen te bring. Die doel hiervan is om teen voortgaande imperialistiese en oorheersende gebruike op sosiale en omgewingsvlakke te protesteer en om tot dieper insig en begrip ten opsigte van sekere kwessies en verskynsels te kom.

Huggan en Tiffin (2007) verwys na die bondgenootskap tussen postkoloniale studies en omgewingstudies as groen postkolonialisme (green postcolonialism). Cilano en DeLoughrey (2007) noem dit postkoloniale ekokritiek (postcolonial ecocriticism).

Dié ineenstroming van ondersoekterreine word deur Mukherjee (2006:144) as voor die hand liggend beskou:

Surely, any field purporting to theorise the global conditions of colonialism and imperialism (let us call it postcolonial studies) cannot but consider the complex interplay of environmental categories such as water, land, energy, habitat, migration with political or cultural categories such as state, society, conflict, literature, theatre, visual arts. Equally, any field purporting to attach interpretative importance to environment (let us call it eco/environmental studies) must be able to trace the social, historical and material co-ordinates of categories such as forests, rivers, bio-regions and species.

Buell (2005:97) verwys na die onderskeie ideologiese uitgangspunte van postkoloniale studies en die ekokritiek; ook hy vind ’n saamvloei na ’n ontmoetingspunt moontlik:

Postcolonial critiques of European imperialism and colonialism have from the outset been informed by ethical and political concerns, while the burgeoning area of environmental analysis and critique, particularly though by no means exclusively in the humanities, has in large part emerged out of genuine alarm at the future of the planetary environment and its inhabitants. Such concerns come in the wake of taken-for-granted human domination where anthropocentrism and western imperialism are intrinsically interwoven. Consequently, both postcolonial critique and eco/environmental studies have been, and remain, deeply polemical.

Wat deur die bondgenootskap tussen die postkoloniale en ekokritiese studieterreine aan die lig gebring word, meen Huggan en Tiffin (2010:12), is die behoefte aan ’n breë begrip vir die veranderende verhouding tussen mense, diere en omgewing – een wat op sy beurt aandag vra vir die kulturele prosesse van representasie en vir “those processes of mediation [...] that can be recuperated for anti-colonial critique”. Hierdeur word die rol van literêre verbeeldingsprodukte in die taak van die postkoloniale ekokritiek beklemtoon, saam met

a set of aesthetic preferences for ecocriticism which is [...] attentive to those forms of fictional and non-fictional writing that highlight nature and natural elements (landscape, flora and fauna, etc.) as self-standing agents, rather than support structures for human action, in the world. (Huggin en Tiffin 2010:13)

Binne die groter Suid-Afrikaanse literatuurstudieveld is enkele waardevolle ondersoeke reeds vanuit die gekombineerde vertrekpunte van die ekokritiek en die postkoloniale studies onderneem. Die mees onlangse hiervan is Reinhardt Fourie se MA-verhandeling (2011), waarin hy Agaat (Marlene van Niekerk) ontleed en interpreteer uit so ’n kombinasie van oogpunte. Fourie ondersoek die verhouding tussen sekere romankarakters en plek, spesifiek Grootmoedersdrift en die aspekte van grond, plantegroei en dierelewe op die plaas, om vas te stel hoe hierdie natuurelemente benut word in die uitbeelding van postkoloniale magsverhoudings tussen die karakters.4

Vroeër het ook Vital (2008), Wylie (2007) en Woodward (2003) hulle op die gebied van die postkoloniale ekokritiek begeef. In Vital se artikel word J.M. Coetzee se roman Life and times of Michael K ondersoek as voorbeeld van die verweefdheid van postkoloniale en ekologiese denke. Vir hom is die idee van ’n Afrika-ekokritiek te koppel aan vrae omtrent die spesifieke betekenisse wat plaaslik aan die natuur toegeken word, en omtrent wat dit oor die hede en verlede van mense hier verraai (Vital 2008:88).

Wylie (2007) ondersoek die moontlikheid of die verwoording van die San-wêreldbeskouing, spesifiek die “ander” waardes, ekologiese strategieë en inheemse kennissisteme soos opgeteken in tekste van Alan James en Antjie Krog, ’n gelokaliseerde basis vir ’n Suid-Afrikaanse ekokritiek kan verskaf. Hy beredeneer die betekenisimplikasies daarvan om ’n ekologies-georiënteerde literêre kritikus in Suid-Afrika te wees en pas Fernando Oritz se idee van transkulturaliteit toe in ’n poging om ons land se diverse kultuurgeskiedenisse byeen te bring (Wylie 2007:266–7).

Woodward se artikel (2003) val binne die veld van dierestudies en plaas literêre voorstellings van diere binne ’n gehistoriseerde kultuur, terwyl sy dit duidelik stel dat ekologieë onlosmaaklik van politiek en kultuur is (Woodward 2003:290). Drie skrywers van suidelike Afrika, Zakes Mda, Yvonne Vera en Mia Couto, se werk word bespreek om aan te dui op watter wyses hulle koloniale diskursiwiteit omtrent die natuur in hulle postkoloniale tekste weerspreek.

2.2 Die nuwe materialisme

Die kern van Van der Veen se artikel “The materiality of plants: plant-people entanglements” (2014) is dat plantlewe ’n natuuraspek is wat buite die antroposentriese denkraamwerk beskou en ondersoek behoort te word. In ondersoeke na plante, voer Van der Veen (2014:800) aan, moet die beskouing van plante as passiewe objekte laat vaar word en behoort die aspek van die materialiteit daarvan aandag te verdien. Hierdie artikel van Van Veen dien as die teoretiese basis vir die ontleding van mens-plant-verbintenisse in Die sideboard in die volgende afdeling.

Van der Veen (2014) beklemtoon die sentrale plek van plante in die mens se lewe en ook hoe belangrik die onderwerp van mens-plant-verhoudings in navorsingsondersoeke in die argeologie en omgewingsargeologie geword het. Tot dusver was die benadering tot plante hoofsaaklik antroposentries – met aandag aan die mens se beheer oor en beskadiging van plantlewe. In onlangse ondersoeke na mens-objek-verhoudings in die argeologie word egter nie meer gefokus op wat spesifieke voorwerpe vir die mens beteken nie, maar op wat deur hierdie voorwerpe, en op grond van hulle eie aard, verrig kan word en op wat hulle in werklikheid is (Van der Veen 2014:799). Sy self benut die materialiteit van plante en die idee van plante in ’n handelende rol (plant agency) om mens-plant-verhoudings te ondersoek. Sy fokus op ingewikkelde vorme van vervlegting (entanglement) of netwerke (networks/meshworks) wat, dikwels onbedoeld, geskep word wanneer plante en mense in interaksie tree.

Die nuwe materialisme is ’n teoretiese terrein wat verskeie dissiplines dien, onder andere dié van die natuurwetenskappe, filosofie en literatuurteorie en -kritiek,5 en waarbinne herbesinning plaasvind oor materialiteit – dit waaruit ons liggame en die natuurlike wêreld gemaak is. Binne die teoretiese raamwerk van die nuwe materialisme word natuurelemente nie as passiewe sosiale konstruksies beskou nie, maar eerder as vorme van bemiddelende krag wat interaksie met en verandering of beïnvloeding van ander elemente teweegbring, ook van die mens (Alaimo en Hekman 2008:7, Smith 2012b:892).

Oppermann (2013:72) stel dit só:

The new materialists perceive nature as an active, signifying force; an agent in its own terms [...]. Being thus liberated from its previous conceptualizations as a blank, silent resource for the exploits of culture [...] nature is discussed as a significant participatory force field in the entanglement of meaning and matter.

Die idee dat materie ’n mag van beïnvloeding (agentic power”) uitoefen, ook oor die mens, lei tot Bennett (2010:xvi) se gevolgtrekking dat menslike magte en beïnvloedingsvermoë weerklank vind in dié van niemenslike bestaansvorme, met die gevolg dat daar ’n teenvoeter bestaan vir die narsistiese idee dat die mens in beheer van die wêreld is. By die konsepte materie en materialiteit word menslike en niemenslike liggaamlikheid ingesluit, en sowel lewende as nielewende stowwe, substansies of kragte (Oppermann 2013:71). Smith (2014:755) beskryf ook – in navolging van Alaimo en Hekman (2008:1) – materie as ’n meervlakkige konsep wat die materialiteit van sowel die menslike liggaam as die natuurlike en nienatuurlike wêreld insluit en nie beperk is tot die eng dualisme van lewend/nielewend, menslik/niemenslik nie.

Coole en Frost (2010) vat die sleutelinsigte van die nuwe materialisme soos volg saam:

Conceiving matter as possessing its own modes of self-transformation and self-organization, and thus no longer as simply passive or inert, disturbs the conventional sense that agents are exclusively human and possess the cognitive abilities, intentionality, and freedom to make autonomous decisions and the corollary presumption that humans have the right or ability to master nature. Instead, the human species is being relocated within a natural environment whose material forces themselves manifest certain agentic capacities [...] Matter is no longer imagined here as a massive, opaque plenitude but is recognized instead as indeterminate, constantly forming and reforming in unexpected ways.

Van der Veen (2014:799) benadruk die feit dat die konsep materialiteit, ten opsigte van die presiese omskrywing en die gebruik daarvan, die afgelope tyd aan die verander is:

[It] has changed from an initial focus on the agency of objects, that is the recognition of material and non-human agency, to a greater emphasis on relationships, networks and meshworks, rather than on the individual agency of either person or object. (Van der Veen 2014:799)

Hiermee stem Robb (2016:505) saam. Hy beskou die eienskap van dinamiese aktiwiteit en beïnvloeding (“agency”) waaroor materie beskik, as altyd relasioneel en konteksgebonde:

[I]t is always defined in the context of a relationship between an agent and a recipient. Hence material things can be agents as long as humans interact meaningfully with them. [...] The idea of material agency loses its shock value if we stop treating agency as a zero-sum quantity associated with individual, volitional mastery. It makes perfect sense within a relational view of agency; people act within relationships with things as much as with other individuals and groups.

Coole en Frost (2010:9) sluit die aspek van relasionaliteit ook pertinent in by hulle beskrywing van materie as ’n verhoudingsgefundeerde krag of vitaliteit (“a force, vitality, relationality”), met die verdere eienskappe dat dit ook selfskeppend, produktief en onvoorspelbaar is. Ook Ingold (2016:14) argumenteer dat die omgewing ’n wêreld is wat voortdurend ontvou in verhouding tot die wesens wat ’n bestaan daarin maak. Hy beskryf sy oortuiging só: “(I)ts reality is not of material objects but for its inhabitants.” Sy slotsom is dat die eienskappe van materie, wanneer dit as die samestellende dele van ’n omgewing beskou word, nie geïnterpreteer kan word as vasgestelde kenmerke van voorwerpe nie, maar bestudeer moet word in verhoudingsverband (“they are rather relational”).

In hierdie ondersoek word die onlangse neiging in die nuwe-materialisme-benadering ten opsigte van die beskouing van die beïnvloedingsmag van plante gevolg. Die doel van die ondersoek is die opspoor, ontleding en beskrywing van relasionele eienskappe in die uitbeelding van mens-plant-interaksies in Die sideboard. Die ondersoek word gerig deur ’n skerp fokus op die verskynsel van interafhanklike verbintenisse, op die wyses waarop die mens in liggaam en gees met plante verknoop raak en hoe mense deur plante beïnvloed word op die vlakke van die psige en identiteit in hierdie roman. Só word gepoog om bevestiging te vind van die teoretiese standpunt dat plante as vorme van werkende krag optree binne die konteks van dinamiese verhoudings met die mens.

Abraham se droom oor ’n lappie aarde behels, vanuit die staanspoor in die roman, veel meer as die blote begeerte om ’n stuk grond winsgewend te bestuur. Verhoudingsdimensies en vervlegtings kom ter sprake in die uitbeelding van boer en plant; hierdie verbintenisse word uitgebeeld op ’n wyse wat antroposentriese beheer as aanvaarde uitgangspunt in die hantering van plante uitdaag en ’n nuwe perspektief op die rol van plante bied. Van der Veen (2014:806) praat van die verhoudingsweb of -weefsel (webs of relationality) tussen mens en plant, en verduidelik dat plante en mense verstrik raak in wederkerige verhoudings. Mense word in ’n dubbele verbintenis vasgevang, aangesien hulle afhanklik raak van iets (plante) wat van hulle versorging afhanklik is.

Die bestudering van hierdie interafhanklike verbintenisse in Die sideboard vind in die volgende afdeling plaas, met die doel om op literêre vlak bevestiging te vind van die teoretiese standpunt dat plante oor die beïnvloedingsmag beskik om mense in vervlegtings of onontkombare verhoudings vas te vang.

Die klemverskuiwing ten opsigte van die betekenisinhoud van materialiteit, wat Van der Veen (2014:799) en Robb (2016:505) beklemtoon en wat beslag kry in die aandag aan verhoudings en die vervlegtings of verweefdheid van menslike en niemenslike bestaan, is volgens Iovino (2016) die beste te begryp in die lig van wat die posthumanistiese benadering bied. Iovino (2016) verwys na eietydse teoretici soos Karen Barad, Stacy Alaimo en Serpil Oppermann wat vanuit ’n posthumanistiese denkraamwerk funksioneer in hulle verwerping van die dogma van menslike uitsonderlikheid en aandring op wyer perspektiewe op die heelal. Hierdie aandrang is gebaseer op ’n afwysende standpunt ten opsigte van die idee van skeiding tussen menslike en niemenslike bestaansvorme. Daarmee saam word ’n standpunt van verwerping ingeneem ten opsigte van idees oor die mens se bevoorregte posisie en regte ten opsigte van geluk en die ontwikkeling van individuele potensiaal, wat die grondslag van humanistiese denke gevorm het en deur Thoreau beskryf is as die eiewaan van die menslike ras (Iovino en Oppermann 2016).

Posthumanistiese denke moedig ons aan om ’n wyer beeld van die heelal te vorm en die eiewaan van die mens te troef deur die bestudering van byvoorbeeld die vreemde simbiose in die mikrobioom van ons liggaam. Braidotti (2009:526) praat van

a composite landscape residing inside our bodies, where “human” cells are outnumbered by thousands of species of fungi, archaea, and anaerobic bacteria, that – by digesting our food, cleaning our blood, counteracting toxins, and hydrating our skin – are simply indispensable to our being alive.

Dit is vir Braidotti ’n onweerlegbare bewys dat menslike bestaan, letterlik gesproke, die oorsteek van grense van “menslike natuur” impliseer.

Sullivan (2014:92) bring die posisie van die mens, in onskeibare vervlegting met die natuur, só onder woorde:

The human and nature are confluent, co-emergent, and defining each other in mutual relations. [...] Such vision pictures a wildly dynamic world: a world characterized by the steady negotiation of our bodily boundaries in relationship to other bodies and the surrounding matter in the environment.

Wanneer daar vertrek word vanaf die jongste uitgangspunt dat materie binne konteks van netwerke, vervlegtings en verhoudings beskou behoort te word (Van der Veen 2014:799, Rob 2016:505), vestig die nuwe materialisme die aandag op die byna spontane ontmoeting tussen die posthumanisme en die letterkunde, spesifiek dan die literêre subdissipline van die ekokritiek. Iovino (2016) voer aan, met unieke formulering, dat “material phenomena are knots in a broad web of agencies, which can be interpreted as producing narratives.” En ook: “All matter [...] is ‘storied matter’. It is a material ‘mesh’ of meanings, properties, and processes, in which human and nonhuman players are interlocked in networks that produce undeniable signifying forces” (Iovino en Oppermann 2014:1–2).

Uit die materiële ekokritiek kom dus ’n posthumanistiese uitbreiding te voorskyn met ’n fokus op die mens se vervlegte bestaan met natuurelemente soos plante, water en klip. Iovino (2016) se mening is:

The project of posthuman ecocriticism is to attend to animal, water, stone, forest, and world – and not to deny force, agency, emergence or thriving to any of these entities, all of which act, all of which are story-producing [...] in that they expressively challenge the idea of mute distinctions and inflexible boundaries between human and nonhuman matters.

Die navorser se eie kritiese ingesteldheid teenoor die uitgangspunte van die nuwe materialisme is uiteraard belangrik. Dis is nie voldoende om ’n stuk ontwikkeling wat op die voorpunt van hierdie teoretiese veld aan die gebeur is, slegs teoreties te verken nie. Die identifisering van ’n belangrike nuwe tendens, naamlik dat die kernkonsep materialiteit in die onlangse tyd beskryf en gebruik word met aandag aan verhoudings as konteks vir die interaksie tussen magte van beïnvloeding en die substansies wat beïnvloed word, moet verder gevoer word. In die navorsingswêreld van die literatuurkritiek geld dat een van die belangrike wyses waarop nuwe teorie getoets en krities beoordeel kan word, in die toepassing daarvan lê. In die volgende afdeling van die artikel word die spesifieke, geïdentifiseerde aspek van die nuwe-materialisme-benadering dus toegepas in ’n kritiese teksontleding. Die teks word as ‘t ware gebruik om die teorie te verskerp. In die proses word nuwe grond betree. In die reeds genoemde navorsing wat deur myself en Susan Smith onderneem is om aspekte van die nuwe materialisme in Afrikaanse tekste te verken, is nie aan die aspek van relasionaliteit in die hantering van die konsep materialiteit aandag geskenk nie.

Die idee van plante as beïnvloeders van die mens, selfs op psigiese vlak, lei in die volgende afdeling van die artikel tot die ontdekking van aspekte van beïnvloeding ook ten opsigte van die karakters se identiteitsbevestiging en -belewing. Die aspekte van identiteit wat ter sprake sal kom, is eerstens dié van persoonlike identiteit, wat in James Fearon se waardevolle artikel “What is identity (as we now use the word)?” geskei word van sosiale identiteit – met laasgenoemde vorm van identiteit beskryfbaar as ’n sosiaal-gekonstrueerde kategorie, ’n groepering van mense geëtiketteer deur menslike denke en diskoers (Fearon 1999:2, 15). Persoonlike identiteit, daarenteen word deur Fearon (1999:20–2) beskryf met verwysing na ’n stel eienskappe, oortuigings of gedragsbeginsels wat die grondslag vorm van wie en wat ’n mens self dink jy werklik is; wat jou as individu, volgens eie oordeel, van ander onderskei. Dit is hierdie persoonlike onderskeidende karaktertrekke wat ’n individu se selfrespek, trots en eiewaarde bepaal en sy/haar gedrag oriënteer en bepaal.6

Die tweede aspek van identiteit wat ter sprake sal kom, spesifiek in die ontleding van die mens-plant-verbintenisse in hierdie roman, is ekologiese identiteit. Hierdie term is deur Mitchell Thomashow geskep om te verwys na die verskeidenheid van wyses waarop mense hulleself “verklaar” of interpreteer in verhouding tot natuuraspekte, en hoe hierdie interpretasies manifesteer in hulle selfbewussyn, waardes en optrede (Thomashow 1996:19). Zavetoski (2003:301) se siening van ekologiese identiteit sluit direk hierby aan: “Ecological identities seem to emerge from direct experiences in nature that reframe individuals’ experiences of themselves in light of a connection to a natural world that is exogenous to culture or society.” Ook Verhagen (2010) verwys in sy beredenering van hoe ekologiese identiteit ontdek en uitgebou kan word, na Thomashow se definisie van hierdie konsep.7

In die volgende afdeling word Die sideboard bespreek aan die hand van die ontrafeling en beskrywing van die plant-mens-verbintenisse waar  mense vorme van beïnvloedingsmag met plante deel en hulle bevind in verhoudings van aanhanklikheid ten opsigte van die plante waarna hulle omsien. Wat ondersoek word, is die komplekse weefsel van verbintenisse waaruit vele bewyse ontstaan van die belangrikheid van plante vir die mens, op ’n heeltemal ander vlak as binne die verbruikerskonteks.

 

3. Mens-plant-verbintenisse in Die sideboard

Tekens van die bewuste skakeling tussen mens en plant is reeds met die aanvang van die roman opvallend. Waar Abraham hoog teen die Outeniekwaberge teeblare pluk, is hy sintuiglik vasgevang deur die plantlewe rondom hom: “Abraham eien die kruie soos hy klim: wildeals en oondbossie en gansbossie” (9); hy proe die plantwortels wanneer hy uit die stroom drink (12). Sy fyn ingesteldheid op plantreuke en -teenwoordigheid bevestig reeds iets van ’n sensoriese betrokkenheid by plante uit eie keuse en plesier, van Abraham se erkentlikheid ten opsigte van die subtiele rol wat plante speel in die behae wat hy in die dag vind: “Die seisoen het geil geruik daar op die berg. Die heide en die groen fynbos [...] En nou, soos hy die dorp inry, ruik hy dit in die asters en die rose in die tuine. In die dennebome met die klein groen knoppe” (16).

Van der Veen (2014:809) argumenteer dat mens-plant-verbintenisse vorm kry vanuit die subtiele, alledaagse impak van plante op die vlak van sowel liggaam as gees. Reeds in sy versorging van blomme verraai Abraham ’n verknogtheid van gees; sy seun wat hom in die blomtuin dophou, merk op: “Kyk hoe praat hy met hulle [die blomme]” (139). Dis egter veral wanneer Abraham met sy groente werk dat helder beelde voor die lesersoog ontstaan van wat Van der Veen (2014:806) die “interwoven lines” oftewel die vervlegtings tussen mens en plant noem, die fyn web van verhoudingsdrade, die onderlinge afhanklikheid waarby ook die dimensies van die gees betrek word. Terwyl Abraham ná die lang winterreëns van 1944 die nuus probeer verwerk dat Die Eiland “wit verklaar is”, spandeer hy opnuut en nougeset aandag aan sy tuin, op soek na tekens van slakke wat deur die reën gebring kon gewees het en wat sy groente kan aanval. Hy hanteer die plante met ooglopende toegeneentheid, met ’n ingesteldheid van beskerming en vertroeteling wat weinig te make blyk te hê met kommer oor die finansiële voordele van die oes wat hulle kwyt mag wees wanneer hulle die grond moet verlaat.

Abraham vroetel sagkens met sy vingers rondom die stingel van ’n jong aartappelstoel. […] Dan haal hy dit uit: twee onderontwikkelde aartappeltjies. Klein, maar die ene belofte. Hulle klou nog aan die naelstring, loer nuuskierig na die helder son. Abraham voel tegelyk beskermend jeens die vruggies, dankbaar én onrustig. Woordeloos bid hy. “Here, moenie dat ons hierdie ongebore groentetjies té vroeg moet uithaal nie.” (195)

Deur die personifiëring van die plantlewe vind hier ’n gelykstelling van mens en plant plaas, en word verdere versterking gevind vir die idee dat Abraham die rol van plante in sy lewe besonder kosbaar ag.

Die groente is afhanklik van sy sorg, maar wat hier uitgebeeld word, is die “mutual dependence” waarvan Van der Veen (2014:804) praat en wat sy só beskryf:

A fully domesticated plant cannot survive without the aid of man. But through day-to-day engagement with plants, in the sense of tending and cultivating growing crops [...], farmers’ daily and monthly rhythms are tied to the life cycle of these crops. People have become so “dependent” on these crop plants that, in some way, the plants have “domesticated” people. (Van der Veen 2014:806)

Tydens hulle verblyf op Die Eiland is die groenteboerdery uitgebrei deur die aanplant van ’n vrugteboord, “geil en goed bewerk” (139), waarvan die doel klaarblyklik nie die verhandeling van die oes is nie, maar om vir die gesin tot nut te wees – as gesonde voedingsbron, en veral om die vreugde van die groei en die bloei te beleef en dié ervarings met die kinders te deel. Terwyl Abraham met verskillende vrugtebome eksperimenteer, ontdek hy met kwalik bedekte opwinding geheimenisse omtrent daardie presiese tye in die jaar wanneer “krismispruime” en “vleispruime” ryp word, die subtiele verskille in die smaak van “soetpeertjies” en “waterpere” (139). Hy beleef met groot genoegdoening die wonder van die ritmiese ineenskakeling van bome se groeipatroon met die gang van seisoene en van die ontwikkeling van vruggies wat hierdie harmonie bevestig: “Elke jaar in Oktober kom die klein groen pruimpies uit. Onverwags, almal tegelyk, so asof hulle dit skelmpies beplan het” (139). Hy laat die kinders toe om tussen die blomme te speel; hy gaan voort met “’n verspotte dans met oorlogsbewegings en iets soos ballet” (139). Ook die boord is vir die kinders ’n plek van ontdekking en eksperimentering onder hulle pa se aanmoedigende oog. Die onsuksesvolle appeloes lei tot kreatiewe kinderspel, omdat Abraham die waarde daarvan insien om die kleingoed tussen die takke en die blare te laat rinkink terwyl hulle die onbruikbare klein vruggies op ’n verbeeldingryke manier benut in die ontwikkeling van “vérgooi”-vaardighede (39). Hier word interessante bevestiging gevind van die wyse waarop Van der Veen (2014:804) meen dat tuinboerderye, omdat hulle dikwels nader aan huise is, meer gereelde en direkte hantering van plante tot gevolg het, ’n groter vertroudheid met die plante in die hand werk en dikwels ook ’n invloed op die boer se lewensuitkyk het.

Die lewe én lewensbeskouing van die boer word deur die plante wat hy kweek, geraak, voer Van der Veen (2014:805) aan. Sy voer aan dat boere se verbintenis tot die prosesse van plant, bewerk en oes ’n sterk bydraende faktor is ten opsigte van hulle ontwikkeling tot wie hulle uiteindelik is, aangesien hulle lewens gerig en gereguleer word deur plante – deur hulle lewensiklusse, behoeftes en die unieke aard en eise van verskillende plante. Verder word gesê, ten opsigte van die lewensingesteldheid wat uit die noue kontak met plante groei, dat die roetine van plantversorging die wyse help bepaal waarop die boer die wêreld beskou en daarop reageer (Van der Veen 2014:804). Wanneer Abraham se gesin en gemeenskap vanaf Saasveld na Die Eiland verskuif word, word sy hoopvolle ingesteldheid uitgebeeld as direkte uitvloeisel van sy plan om weer plante aan die groei te kry rondom hom. Die proses van ontworteling is op sigself aanvanklik pynlik; Abraham sê: “Nes ons op ’n plek wortel geskiet het, dan moet ons daar uit” (46). In die metafoor van die mens as plant is weer blyke van die gelykstelling van mens en plant. Hierdeur word die waarde wat aan plante geheg word, opnuut beklemtoon. Aanvanklik stoei Abraham se gees met die idee van verplanting – “Ek weet nie of ek hier gaan akkideer nie” (46) – maar dan stap hy die nuwe erf deur, bekyk die grond, en die moontlikheid om weer die prosesse van groei te beleef, gee hom moed:

Hy trek ’n pol gras uit. Dit lig maklik uit die donker grond. Hy skep ’n hand vol grond en vryf dit tussen sy vingers. Dit wriemel van die pienk erdwurms.

Hierdie is dalk tog, ondanks die omstandighede, ’n nuwe begin vir hom en Stella. (46)

Dat die grond verwaarloos en oortrek van die onkruid is, skep uitdagings, maar Abraham se fokus is dié van ’n boer wat hunker daarna om weer plante te sien ontkiem en groei: “Abraham adem diep aan die effense muf reuk van die vars omgedolde aarde. […] Hy sal jok as hy sê die werk en die vooruitsigte van wat hulle met hierdie aarde kan doen, maak hom nie opgewonde nie” (47). Ook Mieta se fyntuin word dadelik geplant (48). By beide ma en seun is ’n soort aanhanklikheid op te merk, ’n mate van emosionele steun op die vastigheid wat uit bestendige groeipatrone te put is en wat hulle laat glo die vestiging van plante kan die eerste stap in die rigting van oorlewing wees. Die mens se afhanklikheid word hier selfs sterker beklemtoon as dié van die plant – ’n besonder duidelike demonstrasie van die gedagte dat plant en mens verstrik raak in wederkerige verhoudings en van die dubbele verbintenis waarin mense vasgevang word, aangesien hulle afhanklik raak van iets (plante) wat van hulle versorging afhanklik is (Van der Veen 2014:806).

Die uitbeelding van mens-plant-verbintenisse in Die sideboard belig ook die idee dat die mens se verhouding met plante ’n rol kan speel in sy identiteitsbevestiging en -belewing. Vir Abraham behels die opvoedingstaak die vorming van sy kinders se oortuigings en gedrag asook hulle idees omtrent wie en wat hulle ten diepste is. Met hierdie taak konsentreer hy spesifiek daarop om vaardighede ten opsigte van die hantering van plante by sy seuns te kweek. Sodra hulle oud genoeg is om te leer tuinmaak, word hulle planmatig hierby betrek: “Die groter kinders kon skoffel en selfs ploeg, terwyl die kleineres die plantwerk moes doen” (158). Die rede hiervoor is klaarblyklik nie om ledigheid teen te werk nie, maar om ’n waarderende ingesteldheid by sy kinders te skep; “[J]ulle moet ’n liefde vir die grond hê,” prent Abraham by hulle in (158). Dus word daar van jongs af ’n boodskap by die De Bruin-kinders gevestig omtrent die uniekheid wat hulle van vele ander kinders onderskei: om met plante besig te wees en die grond vaardig te kan bewerk, word deel van die positiewe selfbelewing waaruit ’n groot deel van die De Bruins se gesinstrots groei. Abraham reageer met onverbloemde trots op sy seuns juis wanneer hulle hul as bedrewe planters bewys: “Mmm … die mannetjies het mooi geplant. Mooi in netjiese rye en die bone ewe ver uitmekaar” (159).

Ook lewensvaardighede soos deeglikheid en ’n metodiese aanpak van take word by Abraham se kinders ingeprent terwyl hulle in die geheimenisse van ’n groentetuin ingewy word.

Een aartappel per gat, mooi in die middel. Bone en erte is so agt duim uitmekaar geplant. Patats is in Oktober geplant met stengels in die grond, wat dan met die kant van die voet vasgetrap word. Daarna is alles mooi gehark, die aartappels opgeërd […] sodat die aartappels mooi kan stoel onder die grond. (158)

Eerstens word Abraham se seuns hier ingelyf by die wêreld van waardering en fyn kennis omtrent plante en die hantering daarvan en leer hulle reeds iets wat Van der Veen (2014:805) as tipies beskou van die impak van plante op menselewens, naamlik dat hulle lewens gerig en gereguleer word deur die lewensiklusse, behoeftes en die unieke aard en eise van plante. Dit is op grond hiervan, onder andere, dat Van der Veen (2014:808) verklaar dat plante sonder twyfel oor beïnvloedingsmag beskik en ’n uitwerking op die mens se lewe het wat nie gering geskat moet word teenoor die invloed wat die mens op plante het nie. Tweedens word elemente van eiewaarde en selfrespek op ’n subtiele wyse deel gemaak van die persoonlike identiteit van jong kinders wat reeds ’n besondere vaardigheid op ’n sekere lewensterrein aanleer.

Die lewenslesse wat Abraham met die plant van aartappels oordra, na alle waarskynlikheid ’n doelbewuste poging om tot die selftrots van die kinders by te dra, mag spruit uit die feit dat sy eie selfbelewing intiem vervleg is met sy besondere knaphandigheid met plante. As duidelike demonstrasie hiervan dien die gebeure rondom die skoolhoof se besoek: die hoof probeer Abraham oorreed om vir Albert en Johnny verder te laat studeer, maar Abraham sien dit aanvanklik as onnodig, aangesien sy eie belewing van sukses as mens baie sterk gekoppel is aan die sukses wat hy ervaar met “plant en snoei”. “En dit leer ek hulle ook,” redeneer hy met die skoolhoof (165). Stella versterk Abraham se belewing van eiewaarde wat deur sy slag met plante oor die algemeen – en spesifiek ook met sy groenteboerdery – ontstaan; sy wys hom selfs op die onvervreembare aard van hierdie besonderse deel van sy identiteit: “Jy is goed [...] in die tuin. Niemand, so lank jy leef, kan dit van jou wegneem nie. En jy gee dit aan, na jou kinders toe” (166).

Hoewel Abraham as ’n jong man sy primêre inkomste uit meubelmakery verdien, beskou hy homself as bestem vir ’n ander pad – hy wil groente kweek, ter wille van die inkomste, maar ook as lewenstaak wat gegrond is op die diep waardering wat hy vir plante koester en op die bewustheid van die onbetwisbare skakels tussen die mens en dit wat die grond voortbring. Met die beloftes omtrent grond wat Smuts tydens die Tweede Wêreldoorlog maak aan mans wat op vrywillige basis by die weermag aansluit en in Noord-Afrika gaan veg, is Abraham opnuut begeester deur die vooruitsig van eie grond, maar nie bloot om besitreg te kan uitoefen nie. “Die grond is soos … mens, Ma,” verklaar hy. Dan voltooi hy sy oortuiging: “Alles begin daar en eindig daar. Adam het uit die grond gekom” (33). Die moontlikheid van lewenslange betrokkenheid by dit wat uit hierdie grond kom, die plant- en groeiprosesse, is vir Abraham ’n belangrike bron van inspirasie en motiveer die besluit om onverwyld by die weermag aan te sluit.

Abraham keer “gekrok” uit die oorlog terug, maar werp hom met hart en siel terug in die groenteboerdery. Op “Harvest Sunday” op Die Eiland, ’n dag deur die Anglikaanse kerk ingestel om die eerste opbrengs van die oes aan behoeftige gesinne uit te deel, stap Abraham “trots en regop” die kerk binne.

Sy offer is ’n mooi boerpampoen, ’n kooksel groenboontjies, ’n koolkop en ’n bossie spinasie. Die koolkop is pragtig groen. Van bo na onder ’n volle nege duim in deursnee en in die dwarste net onder die elf duim. ’n Bossie wortels en ’n bossie beet rond die offer af. (129)

Die trots waarmee hierdie produkte uit die grond vir Abraham vul, die selfrespek wat hy hierin vind nadat hy met leë hande en verydelde drome uit die oorlog teruggekeer het, kan met reg gesien word as een van die sterkste bydraers tot Abraham se beskouing van wie en wat hy meen hy werklik is – dus van sy persoonlike identiteit. Sy toewyding aan die plante wat hierdie oes voortbring, is deel van die persoonlik onderskeidende karaktertrekke wat by Abraham ’n groot rol speel om sy eiewaarde te meet en sy gedrag te rig – die sake wat Fearon (1990:22) direk met identiteit verbind.

Dan moet die De Bruin-gesin wéér oppak, volgens die bepalings van die Groepsgebiedewet, en na Rosemoor trek. Abraham is nie meer ’n jong man nie; verdwaas en aanvanklik nie by magte om dié nuus te verwerk nie, stap hy ure lank “al prewelende in die tuin” (223). Asof hy troos en raad soek by sy plante, “onttrek (hy) hom van alles, doen niks om te help nie, [...] loop op af deur die tuin” (219). Wanneer die gesin in die “metsboksie”-huis in Rosemoor intrek, is die eerste stap om van die troostelose omgewing iets beters te probeer maak: die oorplant van blomme uit Abraham se tuin in die tuine van Rosemoor se kerk en skool (223). Hoe ontwrig en ontuis die gesin ook al voel, gryp hulle terug na dit wat hulle goed oor hulleself laat voel en waarin hulle trots lê: hulle vermoë om iets te laat groei. “Ons wil môre die tuin tackle,” besluit hulle. “Oor tien dae is dit Kersfees. Die plek moet darem na iets lyk” (235).

In die ontredderde toestand waarin die gedwonge verskuiwing hierdie gesin laat, is hulle wil om blomme en groente in die piepklein erfie te hervestig baie duidelik die belangrikste prioriteit in die proses om weer lewenskoers te vind. Dit is ’n unieke voorbeeld van die literêre bevestiging van Van der Veen (2014:809) se standpunt dat die vervlegting van plant- en menslike bestaan waarneembaar is op die vlakke van die liggaam en die gees. Van der Veen (2014:809) se standpunt behels dat ons, in die proses van plantversorging, tot ’n sekere mate en op ’n emosionele vlak deur plante en die versorgingsprosesse tot hulp gekom kan word, selfs ook daardeur gedefinieer kan word. Haar slotsom is: “Farmers are partly the plants they grow” (2014:809) Aan die einde van die roman is daar groot uitdagings vir Abraham en sy seuns; die grond is “kliphard en arm” (237). Die voorneme om hierdie grond so gou as moontlik vir plante gereed te kry, bring egter ’n gees van vasberadenheid na die oppervlak. “Ons moet kompos onder by die rivier […] loop haal en hier inwerk,” stel Albert voor. “En mis,” doen Johnny aan die hand (237). Van der Veen (2014:804) meen tereg dat die toewyding teenoor plante en hulle versorging ’n rol speel in hoe hierdie versorgers die wêreld sien en daarop reageer.

Die mens-plant-verbintenisse wat in Die sideboard uitgebeeld word, verleen oortuigingskrag aan die uitgangspunt wat Van der Veen (2014:809) huldig in haar treffend bewoorde siening van plante as “agents with which we have dynamic relationships”.

 

4. Ten slotte

Die sideboard belig op genuanseerde wyse die verskynsel wat die fokuspunt van die ondersoek was: die literêre vergestalting van die idee dat mens en plant wedersydse beïnvloedingsmag kan uitoefen en in sterk verhoudingsverband figureer. Mens-plant-verbintenisse en -interafhanklikheid, die vervlegting van menslike en niemenslike bestaan – kernkonsepte in die eietydse aksentuering van die verhoudingsdimensies wat die afgelope tyd op die voorgrond tree op die terrein van die nuwe materialisme – word kragtig in hierdie roman geïllustreer.

Dit is duidelik dat Abraham nie slegs groente kweek vir benutting deur sy gesin of om tot sy finansiële welvaart by te dra nie – ’n verhoudingselement kom ter sprake, ’n ooglopende aanhanklikheid van plante en ’n subtiele beïnvloeding van sy gees en gemoed, lewe én lewensingesteldheid deur hierdie plantgewasse. Die besigwees met plant en oes het ook ’n impak op Abraham se identiteit. Hy vind dit by uitstek moontlik om aan homself uitdrukking te gee deur die vertroeteling van plante, en die roman illustreer baie duidelik hoe hierdie selfinterpretasie manifesteer in die demonstrasie van sy eiewaarde, oortuigings, trots en gedrag. Abraham se interaksie met plante en sy belewing van ’n vervlegting met die ritme en roetine wat plante en hulle versorging bring, inspireer die wil om persoonlike teenspoed en ontwrigting te oorkom. Dit is onmisbaar belangrik in sy aanpassingsproses ná elke episode van ontworteling.

Die roman open nuwe perspektiewe ten opsigte van beskouings oor die plek en rol van plante in die mens se lewe, in ’n era waarin antroposentriese sienings ons steeds beïnvloed om plante te beleef in hulle ondergeskikte rol aan mense – as passiewe objekte binne die konteks van boerdery, handel en voedingsbehoeftes. Die bevindings van hierdie ondersoek ondersteun Van der Veen (2014: 799) se argument dat

[C]oncepts such as materiality and entanglement help us not only to foreground the vital importance of plants in human life, but to appreciate that these plants are best studied within the complex webs of relationships that exist between plants, environments and people.

Tussen die bladsye van Die sideboard leef mens en plant, inderdaad, vervleg in verhoudings van webagtige fyn kwaliteit.

 

Bibliografie

Abdelal, R. 2009. Identity: a guide for social scientists. Cambridge: Cambridge University Press.

Alaimo, S. en S. Hekman. 2008. Introduction: emerging models of materiality in feminist theory. In Alaimo en Hekman (reds.) 2008.

Alaimo, S. en S. Hekman (reds.). 2008. Material feminisms. Bloomington en Indianapolis: Indiana University Press.

Bennett, J. 2010. Vibrant matter: a political ecology of things. Durham: Duke University Press.

Braidotti, R. 2009. Animals, anomalies, and inorganic others. PMLA, 124(2):525–32.

Buell, L. 1995. The environmental imagination: Thoreau, nature writing, and the formation of American culture. Cambridge en Londen: Harvard University Press.

—. 2005. The future of environmental criticism: Environmental crisis and literary imagination. Oxford: Blackwell.

Buell, L., U.K. Heiseen en K. Thornber. 2011. Literature and environment. Annual Review of Environment and Resources, 36:417–40.

Bruinders, S. 2014. Die sideboard. Tygervallei: Naledi.

Cilano, C. en E. DeLoughrey. 2007. Against authenticity: global knowledge and postcolonial ecocriticism. Interdisciplinary Studies in Literature and Environment, 14(1):71–86.

Clayton. S. en S. Opotow (reds.). 2003. Identity and the natural environment: the psychological significance of nature. Cambridge, MA: MIT Press.

Coetzee, A. 2000. ’n Hele os vir ’n ou broodmes: grond en die plaasnarratief sedert 1595. Pretoria: J.L. van Schaik Uitgewers

Coetzee, C. 2015. Huisies aan die Rand: ekokritiek en in die besonder stedelike ekokritiek as lens vir die lees van sewe gedigte met Johannesburg as agtergrond. LitNet Akademies,
12(3):1–50. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/12/LitNet_Akademies_12-3_CorneCoetzee_1-50.pdf (4 Oktober 2016 geraadpleeg).

Coole, D. en S. Frost. 2010. Introducing the new materialisms. In Cool en Frost (reds.) 2010.

Coole, D. en S. Frost (reds.). 2010. New materialisms: ontology, agency, and politics. Durham en Londen: Duke University Press.

Fearon, J.D. 1999. What is identity (as we now use the word)? https://www.researchgate.net/publication/229052754_What_Is_Identity_As_We_Now_Use_the_Word (4 Februarie 2015 geraadpleeg).

Fiedorczuk, J. 2011. The problems of environmental criticism: An interview with Lawrence Buell. Polish Journal for American Studies, 5:7–13.

Fourie, R. 2011. A postcolonial and ecocritical reading of Marlene van Niekerk’s modern plaasroman Agaat. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit Gent. http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/786/761/RUG01-001786761_2012_0001_AC.pdf
(20 September 2016 geraadpleeg).

—. 2016. Identity, gender, and land in Marlene van Niekerk’s Agaat. English Academy Review, 33(1):38–56.

Gifford, T. 2008. Recent critiques of ecocriticism. New Formations, 64:15–24.

Glotfelty, C. 1996. Introduction: Literary studies in an age of environmental crisis. In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.

Glotfelty, C. en H. Fromm (reds.). 1996. The ecocriticism reader: landmarks in literary ecology. Athene: University of Georgia.

Guha, R. en J. Martinez-Alier. 1997. Varieties of environmentalism: essays North and South. Londen: Earthscan.

Huggan, G. en H. Tiffin. 2007. Green postcolonialism. Interventions, 9(1):1–11.

—. 2010. Postcolonial ecocriticism: literature, animals, environment. New York: Routledge.

Ingold, T. 2016. Materials against materiality. Archaeological Dialogues, 14(1):1–16.

Iovino, S. 2010. The human alien. Otherness, humanism, and the future of ecocriticism. Ecozon@, 1(1):53–61.

Iovino, S. en S. Oppermann. 2014. Introduction: stories come to matter. In Iovino en Oppermann (reds.) 2014.

—. 2016. Posthumanism in literature and ecocriticism. Relations: Beyond Anthropocentrism, 4(1), spesiale uitgawe. https://www.academia.edu/21497021/Posthumanism_in_Literature_and_Ecocriticism
(14 Maart 2016 geraadpleeg).

Iovino, S. en S. Oppermann (reds.). 2014. Material ecocriticism. Bloomington: Indiana University Press.

Jesse, N.G. en K.P. Williams. 2006. Identity and institutions: conflict reduction in divided societies. https://books.google.co.za/books?id=5nEY9h-55ecC&pg=PA17&lpg=PA17&dq=Fearon+Identity&source=bl&ots=QnJEPCVXLF&sig=EAUUjhp52HYBQ7iwljMaLK2lxXE&hl=af&sa=X&ved=0ahUKEwj_t8fNk8XMAhWrAsAKHckPDik4ChDoAQgcMAE#v=onepage&q=Fearon%20Identity&f=false (14 Mei 2016 geraadpleeg).

Keuris, M. 2007. An ecocritical reading of Pieter Fourie’s Die koggelaar. Tydskrif vir Literatuurwetenskap, 23(4):417–31.

Lubbe, H. en R. Wiehahn. 2000. Die Afrikaanse plaasroman in die twintigste eeu. Stilet, 12(1):153–67.

Macfarlane, R. 2013. New words on the wild: Robert Macfarlane reflects on the recent resurgence in nature writing. Nature, 498(7453):166–7.

Meyer, S. 2014a. “Ons ís mense. My kinders hét gesigte.” Die natuurlike omgewing en die konseptualisering van die self in Karretjiemense (Carol Campbell). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(3):675–92.

—. 2014b. Ingeplaaste skryf as vergestalting van ekokritiese ingesteldheid in die verhaalkuns van Petra Muller. Literator, 35(2):1–12.

—. 2015a. Die allesomvattende materiële dimensie van ons bestaan: aspekte van die nuwe materialisme in Vuurklip (2013) van Marié Heese. LitNet Akademies, 12(2):69–89. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/11/LitNet_Akademies_12-2_Meyer_69-89.pdf
(8 Mei 2016 geraadpleeg).

—. 2015b. ’n Alternatiewe beskouing van die natuur se andersheid in Halfkrone vir die Nagmaal (E. Kotze). Tydskrif vir Letterkunde, 52(2):102–16.

Moran, J. 2014. A cultural history of the new nature writing. Literature & History, 23(1):49–63.

Mukherjee, P. 2006. Surfing the second waves: Amitav Ghosh’s Tide country. New Formations, 59:144–57.

Oppermann, S. 2013. Feminist ecocriticism: the new ecofeminist settlement. Feminismo/s, 22:65–88.

Phillips, D. 2013. Ecocriticism’s hard problems (its ironies, too). American Literary History, 25(2):455–67.

Robb, J. 2016. Beyond agency. World Archaeology, 42(4):493–520.

Smith, S. 2012a. Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie met verwysing na enkele gedigte van Martjie Bosman. LitNet Akademies, 9(2):500–23. http://litnet.co.za/assets/pdf/8GWSmith.pdf (4 Oktober 2016 geraadpleeg).

—. 2012b. Plek en ingeplaaste skryf. ’n Teoretiese ondersoek na ingeplaaste skryf as ekopoëtiese skryfpraktyk. LitNet Akademies, 9(3):887–928. http://litnet.co.za/assets/pdf/Smith_9_3_GW17.pdf (4 Oktober 2016 geraadpleeg).

—. 2014. Ekokritiek en die nuwe materialisme. ’n Ondersoek na die nuwe materialisme in enkele gedigte van Johann Lodewyk Marais uit die bundel In die bloute (2012). LitNet Akademies, 11(2):749–74. http://litnet.co.za/assets//pdf/joernaaluitgawe_11_2/11_2_Smith.pdf
(4 Oktober 2016 geraadpleeg).

—. 2015a. Ekokritiek. By die sien: kennisname en kennisskepping. Versindaba. http://versindaba.co.za/tag/ekokritiek (15 September 2016 geraadpleeg).

—. 2015b. Plek as liggaam en liggaam as plek. Tendense van die nuwe materialisme en interaksie tussen mens en plek in enkele tekste uit Verweerskrif (2006) van Antjie Krog. LitNet Akademies, 12(2):1–14. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/11/LitNet_Akademies_12-2_Smith_1-24.pdf (4 Oktober 2016 geraadpleeg).

Steenkamp, E. 2013. Ekokritiek: In gesprek met Susan Smith. LitNet. http://www.litnet.co.za/ekokritiek-in-gesprek-met-susan-smith (4 Oktober 2016 geraadpleeg).

Sullivan, H.I. 2014. The ecology of colors: Goethe’s materialist optics and post-humanism. In Iovino en Oppermann (reds.) 2014.

Thomashow, M. 1996. Ecological identity: becoming a reflective environmentalist. Cambridge, MA: MIT Press.

Van Coller, H.P. 2006. Die representasie van die plaas, dorp en stad in die Afrikaanse prosa. Stilet, 18(1):90–121.

Van der Veen, M. 2014. The materiality of plants: plant-people entanglements. World Archaeology, 46(5):799–812.

Verhagen, R. 2010. Ecological identity. http://www.globalepe.org/article_print.php?aid=23
(21 April 2016 geraadpleeg).

Vital, A. 2008. Toward an African ecocriticism: postcolonialism, ecology and Life & Times of Michael K. Research in African Literatures, 39(1):87–106.

Wasserman, H. 2000. Terug na die plaas – postkoloniale herskrywing in Etienne van Heerden se Die stoetmeester. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 7(1):2955.

Willemse, H. 2015. Resensie: Die sideboard. Tydskrif vir Letterkunde, 52(1):252–3.

Woodward, W. 2003. Postcolonial ecologies and the gaze of animals: reading some contemporary Southern African narratives. Journal of Literary Studies, 19(3/4):290315.

Wylie, D. 2007. //Kabbo’s challenge: transculturation and the question of a South African ecocriticism. Journal of Literary Studies, 23(3):252–70.

Zavetoski, S. 2003. Constructing and maintaining ecological identities: the strategies of deep ecologists. In Clayton en Opotow (reds.) 2003.

 

Eindnotas

1 ’n Bladsyverwysing sonder bron is ’n verwysing na Die sideboard (Bruinders 2014).

2 Terwyl Coetzee (2000) heelwat aandag skenk aan die generiese aspekte van die plaasroman, wys Wasserman (2000), Van Coller (2006) en Fourie (2016) op hoe die plaasroman onlangs ook herskryf is. Wasserman lees en interpreteer Die stoetmeester van Etienne van Heerden binne die raamwerk van die postkoloniale teorie as ’n terugskryf téén die diskoers van Afrikanernasionalisme in die vroeë plaasromans – hoewel nie as streng opposisionering ten opsigte van die verlede nie, maar as ’n vorm van postkolonialisme wat nie van die tradisionele diskoers geskei kan word nie. Die postkoloniale terugskrywing in die Die stoetmeester is dus ’n paradoksale handeling van getrouheid aan die verlede, wat nie totaal verwerp word nie, selfs al word dit herskryf (Wasserman 2000:52).

Van Coller (2006:99) beklemtoon die tersaaklikheid wat die plaasroman binne die Afrikaanse literêre sisteem behou het, terwyl die moderne variant ideologies radikaal afwyk van die tradisionele weergawe daarvan. Hy doen dit met verwysing na die behoud van belangrike aspekte van die vroeë plaasroman (byvoorbeeld erfopvolging, die idilliese ruimte, die patriargie) wat ondermynend en parodiërend herskryf word deur, onder andere, Etienne Leroux, André P. Brink, Etienne van Heerden en Marlene van Niekerk. In laasgenoemde se Agaat word veral die rol van die (swart) vrou binne die plaas-opset sentraal gestel. Fourie (2016) doen ’n kritiese ontleding van die wyse waarop geslags- en magsrelasies in Agaat omvergewerp word en die magsdiskoers herskryf word. Die sentrale posisie wat hierdie prosasoort in die Afrikaanse literêre veld behou, word raak beskryf deur Lubbe en Wiehahn (2000:165) se verwysing na “’n literêre tradisie ryk aan ideologiese betekenis (wat) gevestig, uitgebou, ontluister en afgebreek” is.

3 Biocolonisation is ’n term wat deur vakkundiges in die ondersoekterreine van omgewingstudies en die biowetenskappe gebruik word om ’n breë spektrum van biopolitieke implikasies, voortspruitend uit huidige Westerse tegnologiese eksperimente en tendense, te omvat – byvoorbeeld Westers-gepatenteerde genetiese modifikasies en ander vorme van biotegnologiese magsbeoefening en ingryping (Huggan en Tiffin 2010:4.)

4 Fourie (2011) ontleed Milla (die volksmoeder in die roman) en Jak (die boer) se individuele beskouings van boerdery en die natuur en daar word bevind dat sommige aspekte van die magsverhouding tussen daardie karakters uitgebeeld word as ondermyning van die geslagshiërargie soos dit in die tradisionele plaasromans aangetref is. Verder word bevind dat die verhouding tussen Milla en Agaat, die werker in haar huis, ook ’n postkoloniale verskuiwing in die tradisionele magsverhouding tussen koloniseerder en gekoloniseerde beliggaam.

5 Wat die terrein van die Afrikaanse literatuurteorie en -kritiek betref, word die invloed van die nuwe materialisme op die ekokritiese lees van tekste deur die navorsing van onder andere Susan Smith en myself erken. Smith se artikels bevat onder meer bevindings oor haar ondersoek na die nuwe materialisme in gedigte van Johann Lodewyk Marais uit die bundel In die bloute (2014) en oor tendense van die nuwe materialisme in die interaksie tussen mens en plek in gedigte in Antjie Krog se Verweerskrif (2015b). Ekself (2015) ondersoek aspekte van die nuwe materialisme in Vuurklip (2013) van Marié Heese.

6 In onlangse navorsing oor identiteit, soos dié van Jesse en Williams (2006) en Abdelal (2009:264–5), word die gesag van Fearon se bondige, heldergeformuleerde konsepbeskrywing steeds aanvaar.

7 Verhagen (2010) benadruk die belangrikheid van ekologiese identiteit en van die vraag hoe ons aansluiting by ons natuuromgewing vind:

It is this ecological identity that is to be recognized and nurtured if we are to become fully human. It is essential to our selfhood. Besides being a father, mother, professor, artist, tennis player, activist …, we are also Earthlings.

[…]

Why is it important to discover and nurture one’s ecological identity? In last instance, the future of humanity and the Earth depends on whether humans understand how to commune with the natural world rather than exploit it; on whether they develop their capacity for intimacy in human-Earth relations.

Verder verwys Verhagen (2010) na talle boeke en kongresse waar die kwessie van ekologiese identiteit in die afgelope jare betrek is. “Most of the publications have emerged during the last four decades from the deep ecology movement […]. Others came from concentrations such as bioregionalism, eco-psychology, Earth spirituality, education, sustainability sociology.”


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Mens-plant-verbintenisse in Die sideboard (2014) van Simon Bruinders appeared first on LitNet.

Die Suid-Afrikaanse regering se agteruitgang in sy benadering tot die beskerming teen internasionale mense- en humanitêre regsvergrype met verwysing na Suid-Afrika se onttrekking uit die Internasionale Strafhof, die moratorium op die tribunaal van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) en die realistiese kans op die vestiging van ’n houdbare permanente Afrika-strafhof

0
0

Die Suid-Afrikaanse regering se agteruitgang in sy benadering tot die beskerming teen internasionale mense- en humanitêre regsvergrype met verwysing na Suid-Afrika se onttrekking uit die Internasionale Strafhof, die moratorium op die tribunaal van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) en die realistiese kans op die vestiging van ’n houdbare permanente Afrika-strafhof

C.F. (Neels) Swanepoel, Departement Publiekreg, Universiteit van die Vrystaat

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die Suid-Afrikaanse regering se voorneme om aan die Internasionale Strafhof (ISH) te onttrek, is ’n verdere kommerwekkende teken van ’n oënskynlik kwynende politieke wil van die regering en sekere Afrika-state om Suid-Afrikaners en ook Afrikane teen menseregtevergrype te beskerm en van toegang tot howe te verseker. Hierdie bydrae lewer kommentaar op die Suid-Afrikaanse regering se reaksie op ernstige menseregteskendings aan die hand van die Soedannese geval (wat moontlik die deurslag gegee het tot die regering se besluit om aan die ISH te onttrek), asook die moratorium op die werksaamhede van die tribunaal van die SAOG. Wat Soedan betref, is ’n sentrale uitgangspunt van die Statuut van Rome én die Suid-Afrikaanse wet wat ter implementering daarvan uitgevaardig is, dat daar nooit enige verweer van individuele immuniteit kan bestaan teen die misdrywe waaroor die ISH jurisdiksie het nie. Dit is onwaarskynlik dat die land ’n verdrag sou sluit én wetgewing sou uitvaardig sonder om van sy gepaardgaande nasionale en internasionale verpligtinge bewus te wees. Daarom toon Suid-Afrika se ignorering van die ISH se lasbrief vir die Soedannese president Al-Bashir, se inhegtenisname dat die politieke wil van die Suid-Afrikaanse regering sedert sy toetrede tot die ISH drasties getaan het. Met betrekking tot die SAOG en sy tribunaal dui die hele proses om die tribunaal se werksaamhede op te skort, ten gunste waarvan Suid-Afrika gestem het, daarop dat individue van toegang tot die reg ontneem is, ondanks die lofwaardige uitsprake en ooreenkomste oor die beskerming van menseregte in die SAOG-verdrag. Die Prokureursorde van Suid-Afrika (LSSA – Law Society of South Africa) se hofaansoek in hierdie verband word bespreek en die uiteindelike uitspraak word met belangstelling afgewag. Teen hierdie betreklik sombere agtergrond word daar ten slotte besin oor die realistiese kans op die daarstelling van ’n geloofwaardige en volhoubare straf-en-geregtigheidshof vir Afrika binne die afsienbare toekoms.

Trefwoorde: Internasionale Strafhof (ISH); menseregteskendings; moratorium op SAOG-tribunaal; politieke wil; Soedan; Suid-Afrika

 

Abstract

The South African government’s regression in its approach to the protection of international human and humanitarian rights with reference to South Africa’s withdrawal from the International Criminal Court, the moratorium on the tribunal of the Southern African Development Community (SADC) and the realistic chance of the establishment of a sustainable permanent African criminal court

This article uses the South African government’s notice to withdraw from the International Criminal Court (ICC) and its conduct in support of a moratorium on the SADC tribunal to illustrate the regression of its political will to protect individuals against international human and humanitarian rights atrocities.  Besides the preceeding general statement, the article concludes that the most worrying aspect of the South African government’s conduct is that its conduct fails constitutional muster and is therefore unlawful. In respect of South Africa’s obligations in terms of both the Statute of Rome (in the case of the ICC) and its conduct in support of the moratorium that has been placed on the SADC tribunal, it is further a cause for concern that in both instances these obligations have been explained to the government by, in particular, the Constitutional Court. As one scholar has put it, in the case of the ICC debacle the government has stooped to levels lower than any previous South African government, including the apartheid government, This is when the government not only flagrantly ignored a court order, but took active steps to support Al-Bashir’s exit from South African soil. This illustrates the flagrant disrespect for one of the founding values of the South Africa’s constitutional dispensation, namely the rule of law. There can be no doubt that as far as South Africa’s notice of intention to withdraw from the ICC is concerned, it was caused by the Al-Bashir matter. Yet when the United Nations Security Council’s referral of the Sudan matter to the ICC is considered, it appears to have been a rational, well-informed decision by that body in terms of its Chapter VII powers to restore international peace and security. What is perhaps the most astonishing aspect of this referral is the fact that the original resolution to refer the matter to the ICC was supported by South Africa and the African Union. Because the United Nations is a political body and not a court, the support of its original referral of the Sudan matter to the ICC must have logically implied that the ICC would deal with the matter in the manner for which the court had been established. This included the possibility of the indictment of individuals responsible for gross, planned and atrocious human and humanitarian rights violations. The impossibility of raising immunity as a defence on charges before the ICC, including immunity for serving heads and high officials of state, is without any doubt one of the central tenets on which current international criminal law and justice and the ICC itself are premised. The fact that South Africa has recognised this is borne out by the fact that it implemented it in its national legislation. As far as the moratorium which has been placed on the SADC tribunal is concerned, the Law Society of South Africa (LSSA) has challenged the government’s conduct in supporting the moratorium. This article relies substantially on the papers filed in this application. The investigation illustrates the South African government’s failure to recognise that in conducting international affairs on behalf of the country, its conduct must pass South African constitutional muster. The constitutional imperative for the required government’s conduct was clearly spelled out in the Constitutional Court (in context of the SADC tribunal): the right to access to courts is an element of the rule of law. Any limitation on individual access to the tribunal, which the amended SADC protocol has effected, and which was supported by the South African government, again illustrates its disrespect for the rule of law. Against the preceding pessimistic background the final part of this article investigates the realistic chances of establishing a credible and sustainable African court. This line of investigation is followed because reason dictates that the ICC withdrawal and the jurisdictional limitation of the SADC tribunal, imply that the South African government and the African Union must contemplate an alternative justice mechanism better suited to its needs. Logically it follows that if such an investigation reveals any conclusion that a credible and sustainable African court is unlikely in the foreseeable future, it demonstrates that the current South African government and many African states are not serious about gross human rights violations – in particular, that heads and high officials of state should be brought to justice. This part of the investigation starts with a brief illustration of the ideological agenda that underlies the African human rights regime. This regime is still informed by strong anti-colonialist and imperialist sentiments. Understandable as this may be in the light of South Africa’s and the continent’s past, protecting rogue heads and high officials of state attests to a regressive human rights approach. The regression is characterised by an insistence by many African states of their absolute state sovereignty. Such an insistence discounts the fact, as is pointed out in this article, that a UN Security Council referral to the ICC suspends a state’s sovereignty if that country is unable or unwilling to cooperate with the court. The South African government’s conduct in choosing AU instead of UN subservience is unlawful in international law. The South African courts in pronouncing on international treaty obligations provide clear guidance to the South African government and are a ray of hope in the country’s democratic constitutional dispensation.

Keywords: human rights violations; International Criminal Court (ICC); moratorium on SADC tribunal; political will; South Africa; Sudan

 

1. Inleiding

Die nuus dat die Suid-Afrikaanse regering die land aan die Internasionale Strafhof (ISH) wil onttrek,1 was skielik maar nie geheel en al onverwags nie. Die veelbesproke debakel oor die Soedannese president, Al-Bashir, was beslis die finale aanleiding vir die regering se besluit om lidmaatskap van die ISH te beëindig.2 Nadat die hoogste hof van appèl in The Minister of Justice and Constitutional Development v The Southern African Litigation Centre3 die staat se appèl van die hand gewys het as strydig met artikel 10 van die Wet op die Implementering van die Statuut van Rome,4 het die regering hom tot die konstitusionele hof gewend. Volgens nuusberigte is dié appèl nou teruggetrek in die lig van Suid-Afrika se moontlike onttrekking aan die ISH.5

Die geluk by dié ongeluk is dat dit die Suid-Afrikaanse belastingbetaler ten minste die verdere regskoste spaar, en die konstitusionele hof die verleentheid om die regering nogmaals op Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die verdrag van Rome te moet wys. Dít is immers reeds voorheen breedvoerig gedoen nadat die sogenaamde Zim-martelsaak die volle roete van hoë hof tot hoogste hof van appèl en, uiteindelik, die konstitusionele hof gevolg het – alles ook natuurlik met vergunning van die Suid-Afrikaanse belastingbetaler. Uiteindelik het die konstitusionele hof die aanvanklike uitspraak van die hoë hof bevestig.6 Bykomend hiertoe het die konstitusionele hof Suid-Afrika se lidlandverpligtinge ingevolge die SAOG-verdrag breedvoerig in Government of the Republic of Zimbabwe v Fick uitgelê.7

In die volgende paragrawe bespreek ek die Suid-Afrikaanse regering se optrede en reaksie op internasionale menseregtevergrype op die vasteland aan die hand van die Soedannese geval, en die moratorium op die werksaamhede van die tribunaal van die SAOG. Daarna volg ’n bespreking van die realistiese kanse op die vestiging van ’n volhoubare permanente Afrika-straf-en-geregtigheidshof. Oorhoofs sal dan bepaal word of daar vordering of agteruitgang by die regering is wanneer dit kom by die beskerming van slagoffers van internasionale vergrype.

 

2. Die geval van Soedan

Voordat die Soedannese geval bespreek word, is dit ter inleiding nodig om ’n paar algemene opmerkings te maak.

Internasionale strafregtelike geregtigheid kan nie in ’n vakuum, sonder die nodige politieke wil, geskied nie. Verder is die Verenigde Nasies (VN), as wêreldliggaam belas met die handhawing van internasionale vrede en veiligheid, ’n politieke instelling en nié ’n hof nie. Die VN behoort daarom, in gepaste gevalle, op ’n hof soos die ISH te kan staatmaak vir die ondersoek na en vervolging van individue wat hulle aan internasionale misdade skuldig maak. Juis daarom is artikel 13(b) van die Statuut van Rome ingevoeg wat regsbevoegdheid verleen aan die ISH oor ’n saak wat die VN ingevolge die bepalings van hoofstuk VII van die VN-handves na dié hof verwys. Alhoewel hoofstuk VII nie uitdruklik verwys na die ISH as ’n bepaalde stap wat dié liggaam mag doen om wêreldvrede en -veiligheid te bewerkstellig nie, kan aangeneem word dat sodanige verwysing na die hof nou gevestigde internasionale reg is.8 Artikel 13 is dus een van die middele waardeur die ISH se bevoegdheid oor ’n saak gevestig kan word, en dit is dan ook waarkragtens die lasbriewe vir die inhegtenisname van Al-Bashir uitgereik is.

Ten nouste verwant aan artikel 13(b) van die Statuut van Rome, is artikel 16. Hierdie artikel bepaal dat die ISH nie met ’n ondersoek of vervolging mag voortgaan indien die Veiligheidsraad van die VN deur middel van ’n resolusie ingevolge hoofstuk VII van die VN-handves die ISH versoek om die ondersoek of vervolging vir ’n tydperk van 12 maande te staak nie (welke tydperk ná verstryking hernu kan word).

Vir Suid-Afrika en die Afrika-Unie (AU) skyn dit nie soseer die bestaan van hierdie artikels te wees wat hul misnoeë met die ISH veroorsaak nie, maar eerder die Veiligheidsraad se oënskynlike weiering om gehoor te gee aan AU-versoeke dat ondersoeke en vervolging teen Afrika-hoofde en -hoëlui uitgestel moet word.9 Enige ondersoek na Afrika se betreklik onlangse reaksie op internasionale strafregtelike geregtigheid behoort dus die AU se verhouding met die VN en die redes daarvoor in gedagte te hou.

Daar is ’n verdere punt ter inleiding wat die Suid-Afrikaanse regering en sommige Afrika-lande, en bepaald die AU, oënskynlik dikwels uit die oog verloor. Met die uitsondering van drie gevalle behoort alle state tot die VN; en daardie lidmaatskap bring sekere verpligtinge mee wat voorrang geniet bo die verpligtinge voortspruitend uit lidmaatskap van kontinentale liggame soos die AU of die Europese Unie (EU). Wanneer die Suid-Afrikaanse regering en sommige lede van die AU al aangevoer het dat hulle botsende verpligtinge teenoor die ISH en die AU het, is dit aan die Suid-Afrikaanse regering verduidelik dat die Veiligheidsraad se verwysing van die Soedan-geval na die ISH by implikasie die soewereine immuniteit van Soedan, en bepaald Al-Bashir, opgeskort het.10 Ten spyte van hierdie verduideliking van die ISH aan die Suid-Afrikaanse regering vóór Al-Bashir se Suid-Afrikaanse besoek, het die regering hom in die land toegelaat en hom verder, in minagting van ’n Suid-Afrikaanse hofbevel, gehelp om die land te verlaat. Van der Vyver is verder heeltemal korrek in sy opsomming van die huidige internasionale regsposisie wanneer hy verklaar dat ten spyte van die soewereine immuniteitsbeginsel wat vervolging van dienende staatshoofde verbied, dié voorskrif betrekking het op vervolging in nasionale howe, en nie van toepassing is op vervolging van ’n staatshoof of hoë amptenaar in ’n internasionale hof nie.11

Soos ek hier bo genoem het, was die gebeure met betrekking tot die Al-Bashir-geval waarskynlik die finale aanleiding tot Suid-Afrika se huidige dreigende onttrekking aan die ISH.

Daar was reeds aansienlike akademiese bespreking oor die Suid-Afrikaanse regering se hantering van die Al-Bashir-geval, en daarom gee ek hier onder ’n oorsigtelike blik op daardie gebeure.12

  1. Reeds op 26 Augustus 2003 het ’n eerste Veiligheidsraadsresolusie kommer oor die menseslagting in Soedan uitgespreek. Hierna volg ’n verdere drie resolusies voordat resolusie 1593 die situasie ingevolge die Veiligheidsraad se magte kragtens hoofstuk VII van die VN-handves na die ISH verwys.
  2. Resolusie 1593 is voorts geneem met inagneming van ’n 176 bladsy lange verslag van ’n internasionale kommissie van ondersoek wat kragtens Veiligheidsraadsresolusie 1564 ingestel is.13 Dié kommissie het onder meer die volgende bevind:

Based on a thorough analysis of the information gathered in the course of its investigations, the Commission established that the Government of the Sudan and the Janjaweed are responsible for serious violations of international human rights and humanitarian law amounting to crimes under international law. In particular, the Commission found that Government forces and militias conducted indiscriminate attacks, including killing of civilians, torture, enforced disappearances, destruction of villages, rape and other forms of sexual violence, pillaging and forced displacement, throughout Darfur. These acts were conducted on a widespread and systematic basis, and therefore may amount to crimes against humanity. The extensive destruction and displacement have resulted in a loss of livelihood and means of survival for countless women, men and children. In addition to the large scale attacks, many people have been arrested and detained, and many have been held incommunicado for prolonged periods and tortured. The vast majority of the victims of all of these violations have been from Fur, Zaghawa, Massalit, Jebel, Aranga and other so-called “African” tribes.

  1. Daarbenewens het die kommissie bevind dat die Soedannese howe nie die nodige stappe kon óf wou doen om die plegers van die misdade voor die gereg te bring nie. Duidelik het die Veiligheidsraad en die internasionale gemeenskap ook nie hier met sporadiese uitbarstings van geweld te doen gehad nie, maar met die ernstigste menseregteskendings en humanitêre vergrype denkbaar, wat die Soedannese regering en sy amptenare op beplande en stelselmatige wyse uitgevoer het. Om aan te toon wie die persoon Al-Bashir is wat die Suid-Afrikaanse regering besluit het om te beskerm, is Van der Vyver,14 se beligting van die situasie in Soedan hier gepas:

The charges against Al-Bashir before the ICC included acts of genocide of which the selected victims were members of (black) African tribes in the province of Darfur. Al Bashir allegedly was the Adolf Hitler of Africa who wanted to establish ein Herrenvolk in Sudan and, in the process of doing this, he sought the extinction and expulsion from the country of all peoples in Darfur who were not of Arab extraction. According to the Sudanese government, the violence in Darfur resulted in the deaths of about 10 000 people, but other estimates set the death toll at between 200 000 and 400 000. It caused the displacement of approximately 2.5 million of the total population of Darfur of 6.2 million people.

  1. Die verstommendste feit (gegewe die onttrekkingstappe uit die ISH deur Suid-Afrika en ander Afrika-lande) in die hele verloop en reaksie van dié lande op die Veiligheidsraad se verwysing van Soedan na die ISH, is dat resolusie 1593 nie net eenparig, sonder uitoefening van die vetoreg, aanvaar is nie, maar ook deur Afrika-state gesteun is.15
  2. Aangesien die VN-handves nie vir enige meganisme vir die ondersoek of vervolging van internasionale misdade voorsiening maak nie, was dit daarom net logies om die situasie na die ISH te verwys. Die Veiligheidsraad kon seker nog ’n ad hoc-straftribunaal soos met die internasionale straftribunaal vir Rwanda (oftewel die ICTR) op die been gebring het. Tog is die ISH tot stand gebring juis om te voorkom dat daar telkens so ’n ad hoc-tribunaal saamgestel word, omdat dit tydrowend, polities van aard en koste-ondoeltreffend is.16 Daarteenoor was die ideaal met die vestiging van die ISH juis om ’n permanente hof met kundige personeel, onder meer presoneel met kundige ondersoekvaardighede, daar te stel. As in ag geneem word hoe lank dit geneem het om die ISH op te rig, kan daar nie tot ’n ander slotsom gekom word as dat Suid-Afrika se ontrekking uit dié hof ondeurdag en ’n terugwaartse stap teen die beskerming van internasionale mensregteskendings is nie.

Gedagtig aan bostaande, asook Suid-Afrika (en die meeste Afrika-lande) se aanvanklike sterk steun vir die vestiging van die ISH, is die Suid-Afrikaanse regering se voorgenome onttrekking aan dié hof dus nie net ironies nie, maar ’n besliste teken dat die beskerming van menseregte op die vasteland tans ly onder ’n oordrewe soewereiniteitswaan by sommige Afrika-leiers, wat hul ampte misbruik om vervolging vry te spring. Ek sal hierdie sentiment hier onder belig. Hierdie waarneming blyk ook duidelik uit die optrede van die SAOG-tribunaal, wat hier onder bespreek word, waar die meerderheid van politieke hoofde van die SAOG versuim het om Zimbabwe se onwettige optrede te veroordeel. En terwyl die Suid-Afrikaanse Rand Daily Mail op 22 Januarie 201617 berig dat die Suid-Afrikaanse president, Jacob Zuma, ’n direkte SAL-vlugroete van OR Tambo Internasionale Lughawe na Kartoem wou instel om solidariteit met Al-Bashir te toon, duur die menseregteskendings in Soedan voort.18 Onder meer het Human Rights Watch op 31 Maart 2016 verslag gedoen dat vier afgevaardigdes van ’n Soedannese burgerlike organisasie deur Soedannese veiligheidsbeamptes verhinder is om hoëvlaksamesprekings oor menseregte in Genève by te woon.19 Om hierdie paragraaf af te sluit, is die afleiding in die volgende aanhaling gepas:

Many successive administrations of the South African government have upheld a policy which has now come to be denounced internationally as a crime against humanity. However, insofar as undermining the rule of law are [sic] concerned, no government has throughout the history of South Africa stooped as low as the one currently in control.20

In hierdie aanhaling verwys die skrywer na die Suid-Afrikaanse regering se minagting van die oppergesag van die reg.

Die bespreking wat nou volg, bied ’n goeie blik op die oënskynlike benadering, nie net teenoor internasionale strafgeregtigheid nie, maar juis ook teenoor die Grondwet wanneer internasionale betrekkinge en besluite namens Suid-Afrika deur die huidige regering geneem word.

 

3. Die SAOG-tribunaal21

Nog ’n voorbeeld van Suid-Afrika en sommige ander Afrika-lande se kwynende politieke wil om internasionale geregtigheid te verseker, blyk uit die LSSA se aansoek teen die Suid-Afrikaanse president en andere, waarin die LSSA die Gautengse afdeling van die hoë hof in Pretoria versoek om die gewysigde protokol in verband met die SAOG-tribunaal, wat by ’n leiersberaad in 2014 aanvaar is, ongrondwetlik te verklaar. In die volgende gedeeltes maak ek op die funderende en opponerende eedsverklarings in dié aansoek staat.22

Volgens die applikant se funderende eedsverklaring is die doel van die aansoek om die hof te versoek om ’n verklarende bevel dat die hele proses om die SAOG-tribunaal op te skort,23 die SAOG se versuim om regters in die tribunaal aan te stel, en alle stappe met die oog op Suid-Afrika se bekragtiging van die protokol van 2014 (wanneer en indien dit sou gebeur), ongrondwetlik is.24 Wat dit volgens die applikant ongrondwetlik maak, is dat die ooglopende oogmerk van die proses is om burgers van hul gevestigde reg op toegang tot die tribunaal te ontneem en/of daarop inbreuk te maak. Soos met die Statuut van Rome, is Suid-Afrika ’n lid van en dus gebonde aan die SAOG-verdrag; en, soos met die Statuut van Rome, het die regering sekere verpligtinge wat daaruit spruit wat hy oënskynlik versuim om na te kom.

In teenstelling met die protokol van die SAOG-tribunaal van 2000, ontneem die protokol van 2014 burgers van hulle reg om in sekere omstandighede, en wanneer sodanige burger in ’n geskil met sy eie regering gewikkel is, toegang tot die tribunaal te verkry. In wese beperk die jongste protokol dus toegang tot die tribunaal tot interstaatlike geskille. Die rede vir dié besluit deur die politieke hoofde van die SAOG is algemeen bekend kennis: In Mike Campbell (Pty) Ltd v Republic of Zimbabwe25 het die tribunaal met ’n meerderheid bevind dat hy wél regsbevoegdheid oor die saak het, dat die 79 applikante geen verdere toegang tot Zimbabwiese howe gehad het nie, dat daar op grond van velkleur teen die applikante gediskrimineer is, en dat Zimbabwe die applikante redelike vergoeding moet betaal vir die verlies van eiendom wat die respondent op gedwonge wyse bekom het. Die Zimbabwiese regering se reaksie op die tribunaal se uitspraak was betreklik voorspelbaar:

Justice Minister Patrick Chinamasa has slammed a SADC Tribunal ruling, meant to put a stop to the ongoing wave of farm invasions, saying orders by the human rights court have no legal force in Zimbabwe. In an interview with the Zimbabwe Times, Chinamasa warned the regional bloc’s human rights court against trying to “lecture” Robert Mugabe on restoring the rule of law to the continuing land attacks. He also condoned the attacks that have left thousands of farm workers without jobs, saying they are a “justified protest against unfair land ownership by the white descendants of colonial-era settlers”.26

Die Suid-Afrikaanse regering het nooit op hierdie politiese retoriek gereageer nie. Gelukkig het die Konstitusionele Hof in Government of the Republic of Zimbabwe v Fick27 op die applikante se pogings om die tribunaal se gunstige kostebevel suksesvol af te dwing, naamlik deur beslaglegging op Zimbabwiese eiendom in Suid-Afrika, vertroue in die beskerming van menseregte maar veral die oppergesag van die reg deur die howe, gehandhaaf.

’n Paar baie belangrike beslissings van die konstitusionele hof in dié uitspraak was soos volg:

  1. Die reg op toegang tot howe is ’n element van die oppergesag van die reg.28 Soos reeds genoem, voer die LSSA aan dat die gewysigde protokol van 2014 die reg op toegang tot howe, met inbegrip van die SAOG-tribunaal, in gevaar stel.
  2. Die tribunaalprotokol moet as deel van die oorspronklike SAOG-verdrag beskou word.29 Die implikasies hiervan is duidelik: indien ’n gewysigde protokol soos dié van 2014 afwyk van die grondbeginsels van die verdrag self, soos respek vir die oppergesag van die reg (wat toegang tot howe insluit), kan die SAOG-leiersberaad dit nie wettig verander nie, tensy die verdrag self gewysig word, wat haas ondenkbaar is met betrekking tot ’n kernwaarde soos toegang tot die tribunaal, en dus tot geregtigheid. Boonop sal so ’n wysiging lynreg in stryd wees met die Suid-Afrikaanse Grondwet. Vir ’n regering soos Zimbabwe in die geval van Campbell, of Suid-Afrika in die geval van die Statuut van Rome, is al moontlikheid dan om aan die bepaalde verdrag te onttrek. Vir Suid-Afrika sal daardie onttrekking wettig wees slegs indien die Suid-Afrikaanse parlement ingevolge artikel 231(2) van die Grondwet so ’n mosie aanvaar, wat natuurlik die herroeping van die Wet op die Implementering van die Statuut van Rome sal moet insluit. Natuurlik het die Suid-Afrikaanse regering nóg die ISH-onttrekking nóg die herroeping van die Wet op die Implementering van die Statuut van Rome aan die parlement voorgelê. Die pers berig reeds dat die Demokratiese Alliansie die regering se onttrekking aan die ISH in die howe sal aanveg, en dus het die howe waarskynlik nog nie die laaste woord oor Suid-Afrika se onttrekking aan verdrae gespreek nie.30
  3. Zimbabwe se beroep op sy soewereine status ingevolge die Suid-Afrikaanse Wet op Diplomatieke Immuniteit31 om hom nie aan die tribunaalprotokol, en dus aan die tribunaal, te onderwerp nie, dra ook geen gewig nie.32 Die rede hiervoor is voor die hand liggend: daardie wet bepaal33 dat ’n ander land immuun is teen die regsbevoegdheid van Suid-Afrikaanse howe tensy hy van sodanige immuniteit afstand doen. Dít het Zimbabwe met die aanvaarding en bekragtiging van die SAOG-verdrag gedoen.
  4. In sy bevinding dat die Suid-Afrikaanse gemenereg nie vir die afdwinging van ’n hofbevel deur ’n tribunaal soos die SAOG s’n voorsiening maak nie, het die konstitusionele hof die gemenereg verder in die gees en volgens die strekking van die Suid-Afrikaanse Grondwet ontwikkel.34 In sy beslissing oor of sodanige ontwikkeling noodsaaklik is, spreek die hoofregter hom baie duidelik soos volg uit:

What would help us to solve this issue [d.w.s. die ontwikkeling van die gemenereg om uitvoering van bevele van tribunale soos die SAOG s’n in Suid-Afrika moontlik te maak] is the answer to the question, “what was the mischief sought to be addressed by developing the common law to empower our domestic courts to enforce or facilitate the execution of orders made outside the borders of our country?” It appears to me that that development was driven by the need to ensure that lawful judgments are not to be evaded with impunity by any State or person in the global village.

Ek bespreek vervolgens kortliks die LSSA-aansoek en die respondente se teenargumente.35

4.1 Die applikant se saak

Die applikant bevestig reeds in sy sitasie van die eerste respondent dat die President ingevolge artikel 83 van die Grondwet verplig is om in sy optrede namens Suid-Afrika die Grondwet as oppergesag van die land te handhaaf, te verdedig en te eerbiedig.36 By implikasie beteken dít dat hy die onderhandeling en ondertekening van internasionale verdrae namens die land met inagneming van die regte in die Handves van Regte sal uitvoer. Ook die tweede respondent, naamlik die Minister van Justisie, en die derde respondent, naamlik die Minister van Internasionale Betrekkinge en Samewerking, se plig om die President te adviseer, moet deur dieselfde gehoorsaamheid aan die Grondwet gerig word. Tog, voer die applikant aan, was alle stappe deur die respondent, waaronder stemming ten gunste van die gewysigde protokol, die ondertekening daarvan, asook enige pogings om die protokol in Suid-Afrika te bekragtig, ongrondwetlik,37 omdat die respondent se duidelike bedoeling daarmee was om hom daartoe te verbind om burgers van hul gevestigde reg op toegang tot die tribunaal te ontneem indien en wanneer dit sou nodig wees.38 Die reg op toegang tot die tribunaal is boonop in die SAOG-verdrag self vervat. By implikasie is hierdie aksies van die respondent dus in stryd met die bepalings van artikel 34 van die Grondwet, wat toegang tot howe waarborg. Toe die President die gewysigde protokol van 2014 namens Suid-Afrika onderteken het, het hy daarom in wese op Suid-Afrikaanse burgers se toegang tot geregtigheid inbreuk gemaak, betoog die applikant.39

Die aanhef van die SAOG-verdrag verbind lidstate tot onder meer die waarborg van demokratiese regte, die handhawing van menseregte en die oppergesag van die reg.40 Artikel 4 van die verdrag vereis ook van lidstate om hulle tot die handhawing van menseregte, demokrasie, die oppergesag van die reg en billike optrede te verbind.41 Artikel 23 bevat die beginsel wat in die demokratiese grondwetlike bestel van Suid-Afrika as “deelnemende regering” beskryf kan word, naamlik dat lidstate hulle daartoe verbind om alle rolspelers, waaronder die privaatsektor, die burgerlike samelewing, nieregeringsorganisasies asook werker- en werkgewersorganisasies, by hul werksaamhede te betrek.42 Om dan kragtens die gewysigde tribunaalprotokol van 2014 sodanige rolspelers van regstoegang te ontneem, en dít boonop sonder enige oorlegpleging, is tog duidelik strydig met hierdie SAOG-verdragsbepaling.

Die applikant beweer ook dat die SAOG-sekretariaat nog lank voordat hulle in 2014 die gewraakte besluit oor die inperking van die bevoegdheid van die tribunaal geneem het, WTI Advisors, ’n filiaal van die Wêreldhandelsinstituut, om advies genader het. Dié liggaam het in 2011 in sy verslag onder meer soos volg aanbeveel: “a. The Tribunal shall have jurisdiction over disputes between Member States and between natural or legal persons and Member States, provided that any such natural or legal persons have an interest of a legal nature in the subject matter of the dispute; ...”43 Nieteenstaande hierdie aanbeveling het die SAOG-beraad op 18 Augustus 2012 besluit dat die toekomstige bevoegdheid van die tribunaal beperk moet word tot die uitleg van die verdrag, en ook slegs ten opsigte van interstaatlike geskille.44

Met ooglopende verwysing na die konstitusionele hof se uitspraak in Mike Campbell (Pty) Ltd v Republic of Zimbabwe45 voer die applikant aan dat onder meer die volgende riglyne met betrekking tot internasionale ooreenkomste neergelê is:46

  1. Die beroep op die staat in artikel 7(2) van die Grondwet om in sy handelinge die regte in die Handves van Regte te eerbiedig. Ek het reeds vroeër daarop gewys dat hierdie handelinge die onderhandeling van, samesprekings en stemming oor, en ondertekening van protokolle deur die president insluit.
  2. Die parlementêre plig om by die uitoefening van openbare gesag binne die grondwetlike raamwerk op te tree, naamlik om toe te sien dat daar ’n rasionele verwantskap tussen die bedeling wat beding word en die uitkomste daarvan is. Sodanige uitkomste moet regmatig wees kragtens die Suid-Afrikaanse grondwetlike raamwerk, en besluite mag nie kwaadwillig en arbitrêr geneem word nie. Die betekenis hiervan is duidelik: die President en sy raadgewers moes tog geweet het dat die strekking van die gewysigde SAOG-protokol van 2014 die regte in die Suid-Afrikaanse Grondwet irrasioneel sou beperk. Daarbenewens is dit ondenkbaar dat die partye nié daarvan bewus was dat die wysiging as ’n regstreekse gevolg van die Zimbabwiese regering se kwaadwillige en onwettige optrede teen wit boere ter tafel gelê is nie.
  3. Ingevolge die Suid-Afrikaanse grondwetlike bestel moet die ontwikkeling van beleid en die implementering en uitvoering van wetgewing ook ooreenkomstig dié bestel geskied.
  4. Die uitvoerende gesag, veral in die persoon van die president, is verplig om die Suid-Afrikaanse grondwetlike waardes buite die landsgrense te bevorder en uit te brei.
  5. Die konstitusionele hof het die SAOG-tribunaal bestempel as ’n “internasionale hof” (of, soos die applikant dit stel, “foreign court”) enig in sy soort in die SAOG-gebied, en het klem gelê op die reg op onbelemmerde toegang daartoe.47

Die res van die applikant se funderende verklaring handel oor die regering se ergerlike versuim om op korrespondensie te reageer voordat die aansoek by die hof ingedien is.48

4.2 Respondent se saak

Die respondent se antwoord op die aansoek lê onder meer klem op die applikant se “onredelike” gesloer met die indiening van die aansoek, die voortydigheid van die aansoek, asook die konsensuele grondslag waarop die SAOG besluite neem (besluite word ingevolge die SAOG-verdrag volgens konsensus en nie ’n meerderheidstem nie, geneem).49

Die respondent lê sterk klem op die onderskeid tussen die applikant se feitelike bewering dat die tribunaal en sy werksaamhede “opgeskort” is, terwyl die respondent aanvoer dat daar slegs ’n “moratorium” op die tribunaal se werksaamhede geplaas is, welke moratorium die aanvaarding van nuwe sake en die (her)aanstelling van regters opskort totdat die beraad anders besluit. Dié argument dra nie juis tot die beslegting van die geskil by nie. Dit is immers algemeen bekend dat die tribunaal nou reeds geruime tyd nie meer werksaam is nie en waarskynlik nog lank so sal bly.

Voorts voer die respondent aan dat aangesien die “moratorium” kragtens ’n spitsberaadbesluit op 20 Mei 2011 op die tribunaal geplaas is, maar die aansoek eers in Maart 2015 ingedien is, daar ’n onredelike hoeveelheid tyd verloop het.50 Wat die respondent natuurlik hier verswyg, is dat die gewysigde tribunaalprotokol eers op 18 Augustus 2014 aanvaar is,51 in welke stadium ook slegs nege van die 15 lidlande, waaronder Zimbabwe en Suid-Afrika, dit onderteken het.52 As die uitgerekte korrespondensie tussen die applikant en respondent boonop in ag geneem word – wat hoofsaaklik deur die applikant gevoer is sonder veel reaksie van die respondent – is dit duidelik dat daar nie van ’n onredelike tydsverloop sprake kan wees nie.

’n Aansienlike gedeelte van die respondent se teenargument word gewy aan die bewering dat die applikant die aansoek voortydig ingedien het.53 Die respondent wys tereg daarop dat artikel 52 van die SAOG-verdrag vereis dat die protokol bekragtig moet word deur lidlande wat dit onderteken het. “Bekragtiging” kan ingevolge artikel 53 slegs ooreenkomstig ’n lidland se “grondwetlike prosedure” geskied. Wat Suid-Afrika betref, word daardie prosedure in artikel 231 van die Grondwet uiteengesit waarna reeds vroeër verwys is.54 Dus, redeneer die respondent, omdat die artikel 231(2)-prosedure van die Grondwet nog nie gevolg is nie en die vereiste twee derdes van die SAOG-lidlande nog nie die gewysigde protokol onderteken het nie, het die nuwe protokol nog geen regskrag nie en is daar by implikasie nog geen inbreukmaking op burgers se toegang tot die reg nie.55 Aangesien die applikant dit egter duidelik teen die proses van onderhandeling, stemming vir en ondertekening van die gewysigde protokol het,56 is die onhoudbaarheid van hierdie argument tog duidelik. Hierdie aksies op sigself kan beskou word as ’n aanduiding dat die President die wysiging steun en, as ’n logiese uitvloeisel daarvan, daardeur onderneem om die aangeleentheid verder te voer en bekragtiging daarvan te bewerkstellig. Natuurlik moet daar ook redes wees waarom Angola, Botswana, Madagaskar, Mauritius, die Seychelle en Swaziland nié die voorstel vir die gewysigde protokol onderteken het nie.57

’n Verdere groot deel van die respondent se teenargument is dat die President se deelname aan die “opskorting” van die SAOG-tribunaal, asook die ondertekening van die voorstel vir die gewysigde protokol, nie artikel 34 van die Grondwet geskend het nie.58 Hierin steun die respondent op die “konsensusvorm” van besluitneming wat die SAOG beoefen, en die getal vergaderings waar die opskorting/moratorium bespreek is. Die WTI Advisors-verslag, sê die respondent, het uitgeloop op die aanstelling van ’n komitee van justisieministers wat die SAOG-beraad by ’n vergadering in Augustus 2012 oor die saak moes adviseer.59 Sonder om te noem wat die uitkoms van dié komitee was, is dit tog nou algemene kennis dat Suid-Afrika, in die persoon van die President, in 2014 ten gunste van die gewysigde voorstel gestem het. Dat die tribunaal in daardie stadium reeds vier jaar nie meer werksaam was nie, redeneer die respondent, beteken nie dat Suid-Afrikaanse burgers en ander inwoners van Suid-Afrika van hul reg op geregtigheid ontneem is nie.60

Meckler61 merk in sy bespreking van die waarskynlike te niet gaan van die SAOG-tribunaal tereg op dat geen hof, ook internasionale of regionale hof, ontneem behoort te word van jurisdiksie-aanvaarding oor sake van politieke aard nie. Hy meen egter dat die SAOG-tribunaal moontlik fouteer het deur die aanvaarding van ’n saak teen die voormalige AU-voorsitter, Robert Mugabe, en sy Zimbabwiese regering, wat sekerlik nie gehoor sou gee aan tribunaalbevele nie. Volgens hom sou die SAOG-tribunaal waarskynlik steeds bestaan het as dit nie vir die tribunaal se Campbell-uitspraak was nie. Hoewel ek nie saamstem met dié mening nie, is hy tog korrek in sy opsomming: “With the progress Southern Africa has made in human rights over the past several decades, the dismantling of the SADC Tribunal that once had a human rights mandate and individual access to the court is a serious step in die wrong direction.”

Teen hierdie betreklik somber agtergrond – met ’n uiters skraal kans op die herlewing van ’n geloofwaardige streekshof vir die SAOG, en die Soedannese/Al-Bashir-debakel wat Suid-Afrika nou ook uit die ISH wil laat onttrek – besin ek hier onder oor die moontlikheid van die vestiging van ’n geloofwaardige straf-en-geregtigheidshof vir Afrika as ’n alternatief vir die ISH. Ek doen die ondersoek na ’n volhoubare Afrika-hof omdat die optrede van die Suid-Afrikaanse regering en sommige Afrika-lande wat in die voorafgaande paragrawe bespreek is, daarop dui dat die verdere vestiging van ’n Afrika-kultuur van menseregtebeskerming bedreig word. Die implikasies daarvan is wyd en negatief vir Suid-Afrika en die vasteland en noop alle moontlike pogings om dié agteruitgang te stuit. Ek doen hierdie ondersoek ook omrede enige lidmaatskapsbeëindiging van ’n internasionale hof (in die geval van die ISH), of opskorting van ’n regionale hof (in die geval van die SAOG-tribunaal) tog impliseer dat ’n alternatief in die vooruitsig gestel word. Wat is dan daardie vooruitsig vir Suid-Afrika en die vasteland?

 

5. Die vestiging van ’n geloofwaardige permanente straf-en-geregtigheidshof vir Afrika, gedagtig aan die nakoloniale menseregtekultuur op die vasteland

5.1 Agtergrond

Om die bestaan en ontwikkeling van ’n Afrika-stelsel vir die beskerming van menseregte, asook die vasteland se onlangse reaksie op internasionale strafregtelike geregtigheid te verstaan, is die handves van die AU ’n goeie beginpunt. Alhoewel dié handves bedoel was om in samehang met die VN-handves, en veral die VN se universele verklaring van menseregte van 1948, gelees te word, was die hoofdryfveer daaragter nog nooit die beskerming van individuele regte waar regerings dit sou skend nie.62 Dit was veel eerder geskoei op en geïnspireer deur die teenkoloniale struwelinge van die 1950’s, en dus die veroordeling en misbruik van die regte van Afrikane deur nie-Afrikane, soos met apartheid.63

Dít het nie altyd net positiewe uitkomste gehad nie, soos Udombana tereg opmerk:

Indeed, the concept of defending sovereignty and independence implied non-interference in the internal affairs of member States. This non-intervention principle, enshrined in Article III(2) of the OAU Charter, has been a foundation stone of the Organization, a rule regarded as sacrosanct, to which States have rigidly adhered. In fact, the body was born “in a context of nearly untrammeled state sovereignty, in which heads of state sought sedulously to safeguard the independence so recently won”.64

Afrika het dus die konsep van staatsoewereiniteit as onaantasbaar beskou, welke siening steeds in politieke besluitneming tot uiting kom en oor die algemeen ’n stremmende invloed op die ontwikkeling van internasionale geregtigheid het. Tog is staatsoewereiniteit nie ’n sterk genoeg verweer om onbepaald as regverdiging vir growwe skendings van menseregte en onverantwoordbaarheid deur individue te dien nie. In hierdie verband noem Van der Vyver dat die regerings wat in New York byeengekom het om voor te berei vir die Roomse beraad wat op die vestiging van die ISH uitgeloop het, dit eens was oor die wesenlike verwatering van staatsoewereiniteit in internasionale reg.65 In die konteks van die ius cogens teen marteling betoog De Wet ook dat dit onlogies is om soewereine immuniteit as verweer voor te hou.66 Die oorspronklike konsep van absolute staatsoewereiniteit is daarom al as verouderd beskryf, en het reeds gelei tot menige oproep om aanpassing by die moderne internasionale gemeenskap.67

Toe die destydse Organisasie van Afrika-Eenheid (OAE) die AU geword het, het dié organisasie se doelstellings ten gunste van staatsoewereiniteit en die bevordering van eenheid en solidariteit van Afrika-state grotendeels bly staan, buiten die genuanseerde verandering in die AU se vestigingswet wat bepaal het dat state in buitengewone omstandighede tog in staat sou wees om in lidstate se binnelandse sake in te meng.68 Dit is haas onmoontlik om nie die situasie in Soedan as “buitengewoon” te beskryf nie.

5.2 Die Afrika-handves vir menseregte69

In 1981 het die OAE die Afrika- (of Banjul-) handves ter bevordering van menseregte aanvaar.70 Dié handves is as die eerste Afrika-bydrae tot die internasionale diskoers oor menseregte beskou.71 Dit is van meet af aan vir sy onrealistiese en radikale benadering gekritiseer, maar terselfdertyd vir sy progressiewe insluiting van burgerlike, politieke, ekonomiese, sosiale en kulturele regte en verpligtinge van die individu geloof.72

Die Afrika-kommissie vir Mense- en Volkeregte (ACHPR – African Commission on Human and Peoples' Rights) is ingevolge artikel 30 van die handves op die been gebring met die doel om die regte van mense en volkere te bevorder en die beskerming van sodanige regte in Afrika te verseker.

Daar is uiteenlopende menings oor die sukses en doeltreffendheid van dié kommissie.73 Murray vind dit lofwaardig dat die kommissie sy mandaat nie net deur middel van die verslagdoeningstelsel uitvoer nie, maar ook om die bepalings van die AU-handves uit te lê.74 Hy meld egter ook dat die kommissie by geleentheid huiwerig was om die meer aanvegbare bepalings van die handves te vertolk.75 Du Plessis76 maak ook melding van swak verslagdoening aan die kommissie oor lidstate se implementering van die AU-handves by wyse van, onder andere, nasionale wetgewing. Die meeste lidstate is agterstallig met hul verslagdoeningspligte. Du Plessis kom tot die volgende slotsom:

There is accordingly an urgent need for the African Union to consider how the Commission’s position may be strengthened within the new structure of the AU, and for the Commission to urge the political organs of the Union to take its supervisory role under the African Charter seriously.77

Bevestiging van Du Plessis se gevolgtrekking hier bo word aangetref in die kommissie se Kommunikasie 409/12.78 Hierdie kommunikasie bevat die uitslag van ’n kommissie-ondersoek nadat een van die applikante in die SAOG-Campbell-saak79 ’n klagte teen die 14 lidstate van die SAOG by die kommissie ingedien het waarin aangevoer is dat die opskorting van die tribunaal in stryd is met artikels 7 en 26 van die Afrika-handves.80 In hierdie kommunikasie merk die kommissie op:81

On the Merits of the Communication, the Commission notes with regret the fact that only one of the fourteen Respondent States (Mauritius) has submitted its arguments. In line with its Rules of Procedure, the Commission proceeds to make its determination on the basis of the Complainant’s submission and the single Respondent State submission available.

5.3 Die Afrika-hof vir Mense- en Volkeregte, en die Afrika-hof vir Geregtigheid en Menseregte

Die protokol wat die Afrika-hof vir Mense- en Volkeregte (African Court on Human and People’s Rights) in die vooruitsig gestel het, is in 1998 deur die OAE aanvaar. Die protokol het op 25 Januarie 2004 in werking getree, en die hof het in 2008 met sy werksaamhede begin.82 In die aanhef van die protokol, wat dus as vestigingsdokument van die hof dien, word die doelstellinge van die Banjul-handves herbevestig. Artikel 3 bepaal dat die hof bevoegdheid sal hê oor alle sake en geskille in verband met die uitleg en toepassing van die handves, die vestigingsprotokol van die hof, en enige ander bekragtigde menseregte-instrumente van lidlande wat aan die hof voorgelê word. Artikel 5 bepaal dat die volgende partye geskille aan die hof mag voorlê: die Afrika-menseregtekommissie, ’n lidland wat ’n klagte by die kommissie ingedien het, die lidland teen wie die klagte by die kommissie ingedien is, die lidland wie se burger ’n slagoffer van die vergryp is, en Afrika-interstaatlike organisasies.

Die Vereniging vir die Voorkoming van Marteling (Association for the Prevention of Torture – ATP) het vroeg reeds aangedui dat dit jammer is dat die protokol nie vir geredelike individuele toegang tot die hof voorsiening maak nie, en dat sodanige voorsiening die Afrika-stelsel van menseregte baie meer progressief sou maak.83 Artikel 5(3), gelees in samehang met artikel 34(6), bepaal dat die hof wel individue kan toelaat, mits die staat van waar die individu kom, eers toestem dat die hof bevoegdheid kan uitoefen, benewens die voorwaarde dat die hof self moet toestem. In die praktyk beteken dit dus dat die hof se bevoegdheid beperk is tot die aanhoor van interstaatlike geskille,84 ten spyte daarvan dat daar ook ’n Afrika-hof vir Geregtigheid en Menseregte (African Court of Justice and Human Rights) bestaan wat interstaatlike geskille mag besleg. Hierdie hof is op sy beurt ’n maaksel van die AU en is in 2003 gestig, maar het nooit in werking getree nie.85

5.4 ’n Protokol vir die samesmelting van die twee Afrika-howe met uitgebreide regsbevoegdheid

Die AU het op 1 Julie 2008 die protokol oor die statuut van die Afrika-hof vir Geregtigheid en Menseregte aanvaar, wat bogenoemde howe laat saamsmelt. Die protokol en die bygaande statuut sal in werking tree 30 dae na die indiening van instrumente ter bekragtiging daarvan deur 15 van die AU se 54 lidlande. Nog voor inwerkingtreding het ’n gewysigde protokol – die protokol oor wysigings aan die protokol oor die statuut van die Afrika-hof vir Geregtigheid en Menseregte – egter die lig gesien in opdrag van ’n AU-besluit wat in 2009 geneem is.86 Teen 1 April 2016 het nege lidlande die gewysigde protokol onderteken en het nog geen lidland dit bekragtig óf instrumente ter bekragtiging daarvan ingedien nie.87

Sowel Du Plessis88 as Lubbe89 lewer uitvoerige kommentaar op die konsepprotokol wat die voorgenome hof met onder meer uitgebreide strafregtelike bevoegdheid, met inbegrip van internasionale misdade, sal beklee. Albei dié skrywers wys op die onwaarskynlikheid daarvan dat so ’n hof finansieel volhoubaar sal wees. Lubbe90 noem dat die ISH se begroting vir die boekjaar 2014 net onder $20 miljoen beloop het, en dié van die Afrika-hof vir Mense- en Volkeregte net meer as $8,5 miljoen. Gedagtig daaraan dat die ISH ’n veel meer beperkte bevoegdheid oor sake het as wat vir die nuwe Afrika-hof in die vooruitsig gestel word, ontstaan die vraag oor die mate van finansiële realisme wat hier aan die dag gelê is om ’n doeltreffende en volhoubare Afrika-hof te skep. Du Plessis91 bied die volgende beskouing van die finansiële onwaarskynlikhede verbonde aan so ’n Afrika-hof: 

Indeed, the fiscal implications of vesting the court with criminal jurisdiction raise serious questions about the effectiveness, independence and impartiality of such a court. To put it in blunt financial terms, the unit cost of a single trial for an international crime in 2009 was estimated to be US$20 million. This is nearly double the approved 2009 budgets for the African Court and the African Commission standing at US$7 642 269 and US$3 671 766, respectively; and represents 14% of the AU’s total budget of US$140 037 880 for 2008.

Boonop word daar beoog om aan die hof bevoegdheid oor ’n hele aantal misdade te gee, aansienlik meer as dié wat tans onder die ISH se bevoegdheid val. Dié misdade word in artikel 28(a) van die protokol gelys as volksmoord, misdade teen die mensdom, die misdaad van ongrondwetlike regeringsomverwerping, seerowery, huursoldatery (“mercenarism”), korrupsie, geldwassery, mensehandel, dwelmhandel, onwettige ontginning van natuurlike hulpbronne, en aggressie. Soos Lubbe tereg opmerk, is daar oor baie van hierdie beoogde misdade nog nie eens enige internasionale eenstemmigheid nie, wat nog te sê ’n universele definisie daarvoor.92

Artikel 46A van die protokol is ook nie juis verrassend nie, en bepaal dat geen klagte teen ’n dienende AU-staatshoof of -regering, of teen enigiemand wat daarop geregtig of daartoe gemagtig is om op ’n bepaalde wyse op te tree, of teen enige senior staatsamptenaar as gevolg van sy/haar amptelike pligte en gedurende sy/haar ampstermyn, voor die hof ’n aanvang sal neem of voortgesit sal word nie.

           

6. Gevolgtrekking

In die verwysing van die Soedannese situasie na die ISH het die Veiligheidsraad van die VN kragtens hoofstuk VII van die VN-handves opgetree, en ook nadat ’n aantal resolusies geneem en ’n verdoemende verslag oor die menseslagting in Soedan verkry is. Hierdie verslag het aangetoon dat die geweld teen burgerlikes in Soedan nie afsonderlike uitbarstings van geweld was nie, maar deel uitgemaak het van beplande en stelselmatige geweldsuitoefening deur die Al-Bashir-regime. Omdat die VN ’n politieke en nie ’n regsliggaam is nie, was dit dus niks minder as reg nie dat die Veiligheidsraad die situasie na die ISH verwys het toe dit na sy oordeel ’n bedreiging vir wêreldvrede en -veiligheid word. Ook die AU het nie daarteen beswaar gehad nie. Al is dit met die voordeel van nakennis, kan ’n mens tog aanneem dat die AU moes besef het dat die ISH die situasie sou ondersoek, en dat lasbriewe teen verantwoordelike individue sou kon volg indien inligting aan die lig sou kom wat dit regverdig.

Suid-Afrika in die besonder het die Statuut van Rome geïmplementeer deur wetgewing met daardie strekking uit te vaardig. ’n Sentrale uitgangspunt van die Statuut van Rome én die Suid-Afrikaanse implementeringswet is dat daar nooit enige verweer van individuele immuniteit kan bestaan teen die misdrywe waaroor die ISH bevoegdheid het nie. Dit is onwaarskynlik dat die land ’n verdrag sou sluit en wetgewing sou uitvaardig sonder dat die regering van sy gepaardgaande nasionale en internasionale verpligtinge kennis gedra het. Suid-Afrika se voorneme om uit die ISH te tree dui dus daarop dat die politieke wil van die Suid-Afrikaanse regering sedert sy toetrede tot die ISH drasties getaan het, en is ’n groot terugslag vir die verdere algemene ontwikkeling van strafregtelike geregtigheid op internasionale vlak.

Wat die SAOG en sy tribunaal betref, dui die moratorium op die tribunaal se werksaamhede daarop dat individue se toegang tot die reg geskend is, ondanks die lofwaardige uitsprake en ooreenkomste oor die beskerming van menseregte in die SAOG-verdrag. Die hof se uitspraak in die LSSA-aansoek teen die regering word met groot belangstelling afgewag. As daar op die respondente se beswaar teen dié aansoek gelet word, sal dit ’n duidelike teken wees dat die regering hom in die hantering van internasionale sake namens Suid-Afrika weinig aan die land se Grondwet steur. Intussen word die konstitusionele hof se uitspraak in Government of the Republic of Zimbabwe v Fick93met die afdwinging van die kostebevel teen Zimbabwe, en die gepaardgaande ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse gemenereg om vir hofbevele deur internasionale tribunale voorsiening te maak – verwelkom as ’n sprankie hoop, veral aangesien alles daarop dui dat die beoogde nuwe Afrika-hof moontlik te haastig oorweeg is en waarskynlik nie binnekort in werking sal tree nie.

 

Bibliografie

ACHPR. 2013. Communication 409/12 – Luke Munyandu Tembani and Benjamin Freeth (represented by Norman Tjombe) v Angola and Thirteen Others. http://www.achpr.org/files/sessions/54th/comunications/409.12_/achpr54_409_12_eng.pdf (4 November 2016 geraadpleeg).

—. 2016. http://www.achpr.org/files/instruments/achpr/banjul_charter.pdf (4 November 2016 geraadpleeg).

African Union. 2016. https://www.au.int/web/sites/default/files/treaties/7804-treaty-0045_-_protocol_on_amendments_to_the_protocol_on_the_statute_of_the_african_court_of_justice_and_human_rights_e.pdf (1 November 2016 geraadpleeg).

APT. 2000. The African Court on Human and People’s Rights – Presentation, analysis and commentary: The Protocol to the African Charter on Human and People’s Rights, Establishing the Court. Geleentheidsreferaat. Januarie. Genève.

Bell, A. 2009. Chinamasa slams SADC land ruling and condones farm attacks. Zimbabwe Times, 15 Junie. http://www.sabar.co.za/law-journals/2009/august/2009-august-vol022-no2-p11.pdf (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

Carroll, C.M. 2000. An assessment of the role and effectiveness of the international tribunal for Rwanda and the Rwandan justice system in dealing with the mass atrocities of 1994. Boston University International Law Journal, 18:163–200.

Cassese, A. 2005. International Law. Oxford: Oxford University Press.

De Wet, E. 2004. The prohibition of torture as an international norm of jus cogens and its implications for national and customary law. European Journal of International Law, 15(1):97–121.

Dougherty, B.K. 2004. Right-sizing international criminal justice: the hybrid experiment at the Special Court for Sierra Leone. International Affairs, 80(2):311–28.

Dugard, J. (red.). 2011. International Law: A South African perspective. 4de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Du Plessis, M. 2010. The International Criminal Court that Africa wants. Monograph 172. Institute for Security Studies: Pretoria.

—. 2011. International criminal courts, the International Criminal Court, and South Africa’s Implementation of the Rome Statute. In Dugard (red.) 2011.

—. 2012. Implications of the AU decision to give the African Court jurisdiction over international crimes. https://issafrica.s3.amazonaws.com/site/uploads/Paper235-AfricaCourt.pdf (1 November 2016 geraadpleeg).

Freedom House. 2015. Sudan arrests pro-democracy figures. https://freedomhouse.org/article/sudan-arrests-pro-democracy-figures (17 Januarie 2017 geraadpleeg).

Human Rights Watch. 2016. Sudan blocks civil society participation in UN-led human rights review. https://www.hrw.org/news/2016/03/31/sudan-blocks-civil-society-participation-un-led-human-rights-review (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

Jackson, J.H. 2003. Sovereignty-modern: a new approach to an outdated concept. American Journal of International Law, 97:782–802.

Kayitana, E. 2015. The universal jurisdiction of South African criminal court and immunities of foreign state officials. Potchefstoom Electronic Review, 18(7):2561–603.

Legalbrief. 2016. ICC withdrawal taken to top court. www.legalbrief.co.za (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

LSSA. 2016. http://www.lssa.org.za/our-initiatives/advocacy/sadc-tribunal-matter (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

—. 2016a. http://www.lssa.org.za/upload/documents/Respondents%20Answering%20Affidavit%2016%20July%202015.pdf (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

Lubbe, H.J. 2014. Aantekening: Internasionale strafregtelike jurisdiksie vir die Afrika-hof: problematiese aspekte en die implikasie daarvan. LitNet Akademies, 11(3):223–38.

Maklanron, M.J. 2016. South Africa’s dissapointment with the International Criminal Court: the unfair treatment of African people caused and end to cooperation. Africology: The Journal of Pan African Studies, 9(7):82–105.

Maromo, J. 2016. Al-Bashir: Government will no longer go to ConCourt. http://www.iol.co.za/news/crime-courts/al-bashir-government-will-no-longer-go-to-concourt-2082424 (25 Oktober 2016 geraadpleeg).

McKenna, M. 2013. African Union requests Security Council to defer cases of Kenyatta and Ruto. http://www.hscentre.org/sub-saharan-africa/african-union-requests-security-council-to-defer-cases-of-kenyatta-and-ruto (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

Meckler S. 2016. A human rights “monster” that devoured no one: the far-reaching impact of dismantling the SADC Tribunal. New York University of International Law and Politics, 48(3):1007–38.

Mike Campbell Foundation. 2014. New Protocol on SADC Tribunal. http://www.mikecampbellfoundation.com/page/the-new-protocol-on-the-sadc-tribunal (28 Oktober 2016 geraadpleeg).

Murray, R. 2001. The African Charter on Human and Peoples’ Rights 1987–2000: an overview of its progress and problems. African Human Rights Law Journal, 1(1):1–17.

Mutua, M. 2016. The African Human Rights System: a critical evaluation. http://hdr.undp.org/sites/default/files/mutua.pdf (1 November 2016 geraadpleeg).

News24. 2016. Was Nene fired for saying no to Bashir? http://www.news24.com/ (17 Januarie 2017 geraadpleeg).

Seguin, J. 2000. Denouncing the International Criminal Court: an examination of the U.S. objections to the Rome Statute. Boston University International Law Journal, 18:85–109.

Swanepoel, C.F. 2015. South Africa’s obligations as member state of the International Criminal Court: the Al-Bashir controversy. Journal for Juridical Science, 40(1):50–68.

—. 2016. Is a permanent African criminal court likely soon considering the continent’s post-colonial response to international criminal justice? Speculum Juris, 30(1):15-31.

Tekle, A.-M. 2014. AU appalled over UNSC failure to defer ICC cases of Sudan, Kenya. Sudan Tribune, 4 Februarie. http://www.sudantribune.com/spip.php?iframe$page (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

Udombana, N.J. 2000. Toward the African Court on Human and Peoples’ Rights: better late than never. Yale Human Rights and Development Journal, 3(1):45–66.

Van der Vyver, J.D. 1999. Universal jurisdiction in international criminal law. South African Yearbook of International Law, 24:107–32.

—. 2015. Recent developments: the Al Bashir debacle. African Human Rights Journal, 15:559–79.

Verenigde Nasies. 2005. Report of the International Commission of Inquiry on Darfur to the United Nations Secretary-General. http://www.un.org/news/dh/sudan/com_inq_ darfur.pdf (26 Oktober 2016 geraadpleeg).

 

Eindnotas

1 Legalbrief (2016).

2 Vir ’n algemene bespreking van Suid-Afrika se verpligtinge as lidstaat van die ISH, sien Swanepoel (2015:50 e.v.). Vir die AU-beskouing, sien Du Plessis (2012:1 e.v.).

3 (867/15) [2016] ZASCA 17 (15 Mrt 2016), beskikbaar by www.saflii.org/za/ZASCA/2016/17.html.

4 27 van 2002.

5 Maromo (2016).

6 South African Litigation Centre v National Commissioner of the South African Police Service 2012-5-8 saaknr. 77150/09 (GNP); Minister of Justice and Constitutional Development v Southern African Litigation Centre 2016-3-15 saaknr. 867/15 (HHA); National Commissioner of the South African Police Service v Southern African Litigation Centre 2014-10-30 saaknr. CCT 02/14 (KH). Vir ’n vonnisbespreking van die hoogste hof van appèl se uitspraak, sien ook Swanepoel (2014:245–61).

7 2013-6-27 saaknr. CCT 101/12 (KH).

8 Swanepoel (2016).

9 Tekle (2014); McKenna (2013).

10 Van der Vyver (2015:563).

11 Van der Vyver (2015:572).

12 Sien bv. Van der Vyver (2015:559 e.v.); Maklanron (2016: 82 e.v.); Kayitana (2015:2561 e.v.).

13 Verenigde Nasies (2005).

14 (2015:561).

15 Du Plessis (2010:53).

16 Sien Dougherty (2004:313); Carroll (2000:181); Seguin (2000:86).

17 Sien News24 (2016).

18 Sien Freedom House (2015).

19 Human Rights Watch (2016).

20 Van der Vyver (2015:578).

21 Vir ’n historiese oorsig van die totstandkoming van die SAOG en die tribunaal sien Meckler (2015–2016:1009 e.v.).

22 Hierdie eedsverklarings is beskikbaar op die LSSA (2016) se webtuiste. Verwysing na enige van hierdie bronne is in die vorm van die betrokke bladsynommer en paragraaf daarna.

23 Vir ’n bondige uiteensetting van die oprigting van die SAOG, die tribunaal, die aanvanklike en gewysigde SAOG-verdrag, die tribunaalprotokolle ingevolge waarvan die tribunaal funksioneer, en die verloop van die saakgeskiedenis, sien Government of the Republic of Zimbabwe v Fick 2013-6-27 saaknr. CCT 101/12 (KH) parr. 2-21.

24 Applikant se verklaring 4 parr. 11, 13.

25 2008-11-28 saaknr. 2/2007 (SADCT).

26 Bell (2009).

27 2013-6-27 saaknr. CCT 101/12 (KH).

28 Par. 21.

29 Par. 34.

30 Legalbrief (2016). Volgens dié berig berus die DA se gronde vir die onttrekking op (a) ’n verontagsaming van art. 231(2) van die Grondwet, nl. die gebrek aan ’n magtigende resolusie en goedkeuring deur die parlement; (b) die ongrondwetlikheid asook onwettigheid daarvan om ’n kennisgewing van onttrekking by die VN in te dien voordat die parlement se goedkeuring vir die skrapping van die Wet op die Implementering van die Statuut van Rome verkry is; (c) die prosedurele irrasionaliteit van die onttrekkingskennisgewing omdat daar geen oorlegplegingsverrigtinge met die parlement of publiek was nie; en (d) die onttrekkingskennisgewing se strydigheid met art. 7(2) van die Grondwet, wat bepaal dat die staat verplig is om die regte in die Handves van Regte te respekteer, te beskerm en te bevorder.

31 37 van 2001.

32 Par. 32.

33 Art. 2(1).

34 Par. 54.

35 LSSA (2016a).

36 Par. 7.

37 Par. 11.

38 Hierdie aspek neem dan ook ’n belangrike plek in die respondent se opponering van die aansoek in, soos uit afdeling 4.2 sal blyk.

39 Par. 17.

40 Par. 30.

41 Par. 31.

42 Par. 32.

43 Par. 36.

44 Par. 40.

45 2008-11-28 saaknr. 2/2007 (SADCT).

46 Par. 60.

47 Par. 61.

48 Parr. 77–87.

49 Par. 4.1.

50 Par. 29.

51 Mike Campbell Foundation (2014).

52 Ibid.

53 Parr. 30-45.

54 Sien par. 4(b) van hierdie bydrae.

55 Par [34].

56 Sien par. 4.1 van hierdie bydrae en par. 11 van die applikant se funderende verklaring.

57 Mike Campbell Foundation (2014).        

58 Parr. 57–82.

59 Par. 66.

60 Par. 70.

61 (2016:1037).

62 Udombana (2000:55).

63 Ibid.

64 Udombana (2000:56).

65 Van der Vyver (1999:109).

66 De Wet (2004:106).

67 Jackson (2003:782 e.v.). Sien ook Cassese (2005:21) oor die tradisionele patroon in die internasionale reg in navolging van Grotius, in teenstelling met die moderner Kantiaanse paradigma.

68 Du Plessis (2011:550).

69 ACHPR (2016).

70 Afrika- (Banjul-) handves ter Bevordering van Menseregte (African (Banjul) Charter on Human and People’s Rights), wat op 27 Junie 1981 aanvaar is en op 21 Oktober 1986 in werking getree het.

71 Udombana (2000:58); Mutua (2016).

72 (Murray 2001:2); Mutua (2016).

73 Murray (2001:2 e.v.).

74 Murray (2001:2).

75 Ibid.

76 Du Plessis (2011:558).

77 Du Plessis (2011:560).

78 ACHPR (2013).

79 In par. 4 van hierdie bydrae bespreek.

80 Art. 7 handel oor elkeen se reg op hoftoegang, en art. 26 oor elke lidstaat se plig om toe te sien en te waarborg dat sy howe onafhanklik is en om gepaste nasionale instellings te voorsien vir die beskerming van die regte en vryhede in die handves.

81 Par. 129.

82 APT (2000).

83 Ibid.

84 Ibid.

85 Lubbe (2014:223).

86 Lubbe (2014:224).

87 African Union (2016).

88 (2012:4 e.v.).

89 (2014:223).

90 (2014:225).

91 (2012:9).

92 (2014:227 e.v.).

93 2013-6-27 saaknr. CCT 101/12 (KH).

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Die Suid-Afrikaanse regering se agteruitgang in sy benadering tot die beskerming teen internasionale mense- en humanitêre regsvergrype met verwysing na Suid-Afrika se onttrekking uit die Internasionale Strafhof, die moratorium op die tribunaal van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) en die realistiese kans op die vestiging van ’n houdbare permanente Afrika-strafhof appeared first on LitNet.

Die statistiese eienskappe van geskrewe Afrikaans as ’n komplekse netwerk

0
0

Die statistiese eienskappe van geskrewe Afrikaans as ’n komplekse netwerk

Burgert Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging
Eduan Kotzé, Departement Rekenaarwetenskap en Informatika, Universiteit van die Vrystaat

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Taal is reeds sedert De Saussure (1966) as ’n sisteem beskryf en bestudeer, en onlangs ook as ’n komplekse sisteem. Komplekse sisteme kan as komplekse netwerke benader word, en sedert i Cancho en Solé (2001) is ’n verskeidenheid studies oorsee onderneem wat ondersoek instel na die statistiese eienskappe van tale as komplekse netwerke. In so ’n benadering word byvoorbeeld ondersoek ingestel na of ’n taal ’n kleinwêreldnetwerk na aanleiding van Watts en Strogatz (1998) se model is, soos gemeet deur middel van die gemiddelde pad (L) tussen woorde en die mate waarin groepsvorming (C) voorkom, of na die skakelverspreidingspatroon in die netwerk na aanleiding van Barabási en Albert (1999) se netwerkmodel. In die huidige studie word hierdie statistiese eienskappe van Afrikaans as ’n komplekse netwerk ondersoek met verwysing na tekste wat deur 576 skrywers geskryf is en uit ’n totaal van meer as 5 miljoen woorde bestaan. Daar word aangetoon dat Afrikaans, soos Engels, ’n kleinwêreldnetwerk is soos deur Watts en Strogatz (1998) gemodelleer en deur Humphries en Gurney (2008) gekwantifiseer, en dat die skakelverspreidingspatroon tussen woorde in Afrikaans deur die Barabási en Albert-model (1999) beskryf word. Afrikaans deel dus hierdie statistiese eienskappe met ander tale, maar verskille tussen Afrikaans en Engels word ook uitgelig deur gebruik te maak van ’n Engelse datastel wat uit bykans 7 miljoen woorde bestaan. Voorstelle word ook vir verdere navorsing gemaak.

Trefwoorde: Afrikaans; R. Albert; A.-L. Barabási; kleinwêreldsheid; komplekse netwerke; skaalvryenetwerke; S.H. Strogatz; D.J. Watts; woordkovoorkomsnetwerke

 

Abstract

The statistical properties of written Afrikaans as a complex network

One of the most influential linguists of the 20th century, Ferdinand de Saussure (1966), proposed that language could be studied as a system, and Dorogovtsev and Mendes (2001), Weideman (2009b), Lee, Mikesell, Joaquin, Mates and Schumann (2009), Kwapień and Drożdż (2012), Cong and Liu (2014) and others recently proposed that language could be studied as a complex system. After the seminal publications of Watts and Strogatz (1998) and Barabási and Albert (1999), language has also been approached as a complex network (i Cancho and Sole 2001), and in this approach the study of language entails a precise, quantitative analysis. When language is studied as a complex network, statistical methods developed mainly from physics since the late 1990s are used to measure the similarities and differences between languages and between languages and other complex networks, such as protein-protein interaction networks, social networks, neural networks and power grids. A large number of studies of language as a complex network have also been published in physics journals, in particular in Physica A: Statistical Mechanics and its Applications (Holanda, Pisa, Kinouchi, Martinez and Ruiz 2004; Kosmidis, Kalampokis and Argyrakis 2006; Markošová 2008; Zhou, Hu, Zhang and Guan 2008; Liang, Shi, Tse, Liu, Wang and Cui 2009; Sheng and Li 2009; Ke, Zeng, Ma and Zhu 2014; Amancio, Nunes, Oliveira, Pardo, Antiqueira and Costa 2011). Unlike studies in linguistics, such studies focus on the statistical properties of a language, and especially on the structure of the language as a complex network.

In the study of language as a complex network, Markošová (2008) distinguishes between two approaches: conceptual and positional studies. Conceptual studies examine the relationship between words on a semantic level, and include studies of synonyms, antonyms and hyponyms (Borge-Holthoefer and Arenas 2010; Kenett, Kenett, Ben-Jacob and Faust 2011). Positional studies investigate the surface structure of a language by analysing word co-occurrence networks. The latter approach is taken in the current study, following several overseas studies (e.g. Cancho and Sole in 2001; Masucci and Rodgers 2006, Antiqueira, Nunes, Oliveira and Costa 2007; Markošová 2008; Minett and Wang 2008; Zhou et al. 2008; Liang et al. 2009; Sheng and Li 2009; Grabska-Gradzińska, Kulig, Kwapień and Drożdż 2012; Ke et al. 2014) and a South African study (Senekal and Geldenhuys 2016).

The aim of the present study is to determine the statistical properties of written Afrikaans as a complex network, including in comparison with English. The focus falls on macro-level structural characteristics relating to two network models from mathematical graph theory, namely those of Watts and Strogatz (1998) and Barabási and Albert (1999). More specifically, the comparison of Afrikaans texts and network models relates to:

  1. Whether the structure of Afrikaans is similar to, and if so, to what extent, the structure of English and other languages in terms of Watts and Strogatz's small-world network model. For this analysis, the average path length (L) and clustering (C) of Afrikaans texts are compared with the Erdös and Rényi random network model (1959) using the method proposed by Humphries and Gurney (2008) that provides a value on the small world index (S).
  2. Whether the structure of Afrikaans is similar to, and if so, to what extent, the structure of English and other languages regarding degree distribution patterns as found in Barabási and Albert's scale-free network model. For this comparison, the degree distribution of words is compared with the degree distribution in an equivalent Barabási and Albert-network.

In order to conduct the comparison between written Afrikaans as a complex network and the above network models, as well as with English texts, a large data set was analysed. The Afrikaans component of the data set consists of a total of 257 863 sentences and 5 009 819 words, while the English component consists of 374 706 sentences and 6 928 894 words. In total, 11 938 713 words are included in this data set. From this data set, 63 word co-occurrence networks were constructed and analysed.

As found in studies of other languages, a short average path length also characterises Afrikaans, and L was found to be in the range 2,7743 ≤ L ≤ 3,2385 with an average of L = 2,975. For the English texts studied here, L was calculated in the range 2,5752 ≤ L ≤ 3,0448, with an average of L = 2,747. Afrikaans is characterised by a lesser degree of clustering than English, and for the Afrikaans networks studied here C lies in the range 0,2645 ≤ C ≤ 0,4928, with an average of C = 0,386, while C for English networks lies in the range 0,3445 ≤ C ≤ 0,6319 with an average of C = 0,478. Afrikaans can also be shown to be a small-world network using Humphries and Gurney's method, and for all the networks investigated, S was calculated in the range 105 ≤ S ≤ 2544 for Afrikaans networks (with an average of S = 837) and in the range 124 ≤ S ≤ 1907 for English networks (with an average of S = 541). In addition, the distribution of degrees in Afrikaans word co-occurrence networks follows the pattern of the BA rather than the ER network model, with correlations between word co-occurrence networks and the BA model in the range 0,6384 ≤ r ≤ 0,9215 (with an average of r = 0,8358) for Afrikaans texts and 0,6997 ≤ r ≤ 0,9138 (with an average of r = 0,8334) for English texts. On the other hand, a comparison between the word co-occurrence networks studied here and their equivalent ER-models has correlations in the range –0,2393 ≤ r ≤ 0,2067 (with an average of r = –0,1421) for Afrikaans texts and –0,2525 ≤ r ≤ –0,1044 (with an average of r = –0,1916) for English texts, which means that the ER model is not a suitable model for degree distribution patterns in these networks, while the BA model is well suited to representing the degree distributions of words in Afrikaans.

Overall, Afrikaans is found to be statistically similar to English and other languages as studied in previous complex network studies, but differences are also discussed. Suggestions are made for further research.

Keywords: Afrikaans; R. Albert; A.-L. Barabási; complex networks; scale free networks; small-world networks; S.H. Strogatz; D.J. Watts; word co-occurrence networks

 

1. Inleiding

Taal is ’n belangrike verskynsel om te bestudeer, omdat menslike subjekte dit kenmerkend as objek (ook: medium, instrument) voortbring ter wille van interaksie met ander menslike subjekte. Soos Yu en Xu (2014:626) aanvoer: "Language is generally considered a defining feature of human beings, a key medium for interpersonal communication, a fundamental tool for human thinking and an important vehicle for culture transmission." Wetenskaplike konsepte word in taal geënkodeer, dit vorm die hoeksteen van kulture en taalgemeenskappe, bemiddel die interaksie tussen mense, en taal het ook gereeld – soos onlangse bewegings soos #AfrikaansMustFall getoon het – ’n belangrike politieke dimensie.

Een van die invloedrykste taalkundiges van die 20ste eeu, Ferdinand de Saussure (1966) het voorgestel dat taal as ’n sisteem benader kan word, en Dorogovtsev en Mendes (2001), Weideman (2009b), Lee, Mikesell, Joaquin, Mates en Schumann (2009), Kwapień en Drożdż (2012), Cong en Liu (2014) en ander let daarop dat taal onlangs ook as ’n komplekse sisteem benader is.1 (2014:599) se stelling dat die benadering van taal as ’n sisteem selde verder as ’n metaforiese beskrywing gaan, is, gegewe die hoogbloei en oorheersing (vir bykans vyf dekades) van die strukturalistiese taalkunde sedert De Saussure se pionierswerk in die vroeg-20ste eeu, miskien effe oordrewe. (Vir ’n oorsig oor die strukturalistiese taalkunde, kyk hoofstuk 6 in Weideman 2009a.) Ná die seminale publikasies van Watts en Strogatz (1998) en Barabási en Albert (1999) binne die wiskundige grafiekteorie is taal ook as ’n komplekse netwerk benader (i Cancho en Solé 2001) en in hierdie benaderingswyse is die bestudering van taal beslis nie bloot ’n metaforiese beskrywing nie, maar eerder ’n presiese, kwantitatiewe ontleding.

In só ’n benadering word maatstawwe wat sedert die laat 1990’s hoofsaaklik vanuit die fisika ontwikkel is, aangewend om ondersoek in te stel na die ooreenkomste en verskille tussen verskillende tale en tussen tale en ander komplekse netwerke, byvoorbeeld proteïeninteraksienetwerke, sosiale netwerke, neurale netwerke en kragvoorsieningsnetwerke (kyk byvoorbeeld Newman 2010 vir transdissiplinêre toepassings van die netwerkteorie). ’n Groot aantal studies van tale as netwerke is dan juis in vaktydskrifte binne die fisika gepubliseer, onder andere in Physica A: Statistical Mechanics and its Applications (Holanda, Pisa, Kinouchi, Martinez en Ruiz 2004; Kosmidis, Kalampokis, en Argyrakis 2006; Markošová 2008; Zhou, Hu, Zhang en Guan 2008; Liang, Shi, Tse, Liu, Wang en Cui 2009; Sheng en Li 2009; Ke, Zeng, Ma en Zhu 2014; Amancio, Nunes, Oliveira, Pardo, Antiqueira en Costa 2011). Anders as in studies binne die Taalkunde fokus so ’n benadering op die statistiese eienskappe van ’n taal en dan veral op die struktuur van die taal as ’n komplekse netwerk.

In die bestudering van taal as ’n komplekse netwerk onderskei Markošová (2008) tussen twee benaderingswyses: konseptuele en posisionele studies (kyk ook Peng, Minett en Wang 2008; Yu en Xu 2014). Konseptuele studies ondersoek die samehang tussen woorde op ’n semantiese vlak, en sluit studies van sinonieme, hiponieme en antonieme in (Borge-Holthoefer en Arenas 2010; Kenett, Kenett, Ben-Jacob en Faust 2011). Posisionele studies stel ondersoek in na die oppervlakstruktuur van ’n taal deur woordkovoorkomsnetwerke te ondersoek, oftewel langs watter ander woorde ’n woord binne ’n sin aangetref word. Laasgenoemde benadering word in die huidige studie in navolging van verskeie buitelandse studies (byvoorbeeld i Cancho en Solé 2001; Masucci en Rodgers 2006; Antiqueira, Nunes, Oliveira en Costa 2007; Markošová 2008; Penge e.a., Minett en Wang 2008; Zhou e.a. 2008; Liang e.a. 2009; Sheng en Li 2009; Grabska-Gradzińska, Kulig, Kwapień en Drożdż 2012; Ke e.a. 2014) en een Suid-Afrikaanse studie (Senekal en Geldenhuys 2016) onderneem.

Die meerderheid buitelandse studies van woordkovoorkomsnetwerke ondersoek gedrukte tekste, en ’n verskeidenheid tale is reeds sodanig as woordkovoorkomsnetwerke bestudeer, byvoorbeeld Engels (Dorogovtsev en Mendes 2001; i Cancho en Solé 2001; Masucci en Rodgers 2006), Kroaties (Margan, Martinčić-Ipšićen Meštrovíć 2014), Chinees (Zhou e.a. 2008; Liang e.a. 2009; Sheng en Li 2009), Portugees (Antiqueira e.a. 2007) en Pools (Grabska-Gradzińska e.a. 2012). In Afrikaans is daar slegs Senekal en Geldenhuys (2016), wat die woordkovoorkomsnetwerke in André P. Brink se roman Donkermaan, in Afrikaans, Engels en Nederlands bestudeer het. In navolging van hierdie studies word 25 gepubliseerde Afrikaanse boeke (literêr en vakkundig) van 19 Afrikaanse skrywers in die huidige studie ontleed, asook die totale inhoud van die webblad www.litnet.co.za. Anders as in Senekal en Geldenhuys (2016), wat ’n verkenning van Afrikaans as woordkovoorkomsnetwerk verteenwoordig wat slegs ’n enkele teks bestudeer het, is die oogmerk van die huidige studie om die statistiese eienskappe van Afrikaans in die geheel as geskrewe taal te ondersoek. Daar word ook vergelykings met Engels getref deur gebruik te maak van ’n verdere 38 Engelse literêre werke wat oor die afgelope 500 jaar gepubliseer is.

Netwerkstudies van ander tale as woordkovoorkomsnetwerke ondersoek gereeld slegs enkele tekste. Masucci en Rodgers (2006) ondersoek byvoorbeeld slegs George Orwell se 1984, maar voel selfversekerd genoeg om hul studie Network properties of written human language te noem (asof een teks verteenwoordigend is van alle taalgebruikers en alle tale), terwyl Liu en Cong (2013) 12 vertalings van ’n enkele literêre werk, Nikolai Ostrovsky se roman Kak Zakaljalas’ Stal’ (How the steel was tempered), bestudeer. Sheng en Li (2009) bestudeer slegs twee tekste (een Engels en een Chinees), maar noem hul studie English and Chinese languages as weighted complex networks (asof bevindinge vir die hele taal geld), en Margan e.a., Martinčić-Ipšić en Meštrovíć (2014) bestudeer slegs 10 Kroatiese boeke, maar noem hul studie Preliminary report on the structure of Croatian linguistic co-occurrence networks. In Senekal en Geldenhuys (2016) is die vraag gestel hoe veralgemeenbaar resultate is wanneer slegs een werk van ’n enkele skrywer bestudeer is, maar soos die voorgaande aandui, word dié vraag min in oorsese publikasies gevra. Die huidige studie ondersoek juis ’n massiewe datastel en die werke van verskeie skrywers – wat boonop oor meer as ’n eeu in Afrikaans gepubliseer is – ten einde ook hierdie vraag te kan beantwoord. Omdat hierdie datastel so omvangryk is, sluit die huidige studie ook aan by sogenaamde grootdatastudies, wat ’n rekenaarmatige en statistiese ontleding van groot datastelle behels wat ’n beduidende uitdaging aan bestaande IT-infrastruktuur bied (kyk byvoorbeeld Senekal en Brokensha 2014).

Die oogmerk van die huidige studie is om te bepaal wat die statistiese eienskappe van geskrewe Afrikaans as ’n komplekse netwerk is, onder andere in vergelyking met Engels. Daar word gefokus op makrovlak strukturele eienskappe wat betrekking het op twee netwerkmodelle vanuit die wiskundige grafiekteorie, naamlik dié van Watts en Strogatz en Barabási en Albert. Meer spesifiek word ondersoek ingestel na:

  1. of die struktuur van Afrikaans ooreenstem met die struktuur van Engels en ander tale ten opsigte van Watts en Strogatz se kleinwêreldnetwerkmodel, en indien wel, tot watter mate
  2. of die struktuur van Afrikaans ooreenstem met die struktuur van Engels en ander tale ten opsigte van Barabási en Albert se skaalvryenetwerkmodel, en indien wel, tot watter mate.

 

2. Die datastel

Ten einde Afrikaans as ’n woordkovoorkomsnetwerk te bestudeer, is netwerke van verskeie Afrikaanse tekste saamgestel. Die volgende tekste, soos verkry vanaf die Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (www.dbnl.org), asook André P. Brink se Donkermaan, wat vir Senekal en Geldenhuys (2016) gedigitaliseer is, Totius se Trekkerswee, wat vanaf Project Gutenberg (www.gutenberg.org) verkry is, Basson (2015) se In die lig. Openbaringe van die Here, wat vanaf http://myafrikaans.com/indielig verkry is, en Marlene van Niekerk se Kaar (2014), wat vir die huidige studie gedigitaliseer is, maak deel uit van die Afrikaanse datastel:

  1. Basson (2015)
  2. Brink (2000a)
  3. Celliers (1908)
  4. Celliers (1920)
  5. Coetzee (1988)
  6. Coetzee (2000)
  7. Effendi (1979)
  8. Fagan (1972)
  9. Kannemeyer (1983)
  10. Kannemeyer (1984)
  11. Kannemeyer (1999)
  12. Leipoldt (1963)
  13. Leipoldt (1980)
  14. Malherbe (1924)
  15. Marais (1984)
  16. Nienaber en Nienaber (1941)
  17. Schoonees (1939)
  18. Totius (1915)
  19. Van Bruggen (1924)
  20. Van Bruggen (1933)
  21. Van den Heever (1935)
  22. Van den Heever (1939)
  23. Van Niekerk (2014)
  24. Visser (1981)
  25. Von Wielligh (1921).

Verder is die inhoud van www.litnet.co.za wat in 2015 geplaas is, ook onttrek en in sy geheel ontleed. Daar is 557 skrywers wat bydraes tot 1 289 artikels gelewer het in hierdie datastel. Let daarop dat skrywers nie aangedui is vir die komponent wat vanaf www.litnet.co.za saamgestel is nie: hierdie komponent sluit alle inhoud in wat in 2015 op dié webblad geplaas is, ongeag wie die skrywer is wat die inhoud bygedra het. Die totale datastel strek oor meer as ’n eeu, met die oudste tekste (Celliers 1908 en Totius 1915) wat gepubliseer is vóór Afrikaans amptelike status in 1925 verkry het, terwyl die jongste tekste (Basson 2015 en die inhoud van www.litnet.co.za) dateer uit ’n tydperk waarin Afrikaans toenemend onder druk van Engels funksioneer.

Die 37 Engelse tekste wat vir vergelykingsdoeleindes ondersoek is en vanaf Project Gutenberg verkry is, is die volgende (insluitend André P. Brink se The rights of desire, wat vir Senekal en Geldenhuys 2016 gedigitaliseer is):

  1. Alcott (Little women)
  2. Andersen (Andersen's fairy tales)
  3. Austen (Persuasion)
  4. Austen (Pride and prejudice)
  5. Austen (Sense and sensibility)
  6. Brink (The rights of desire)
  7. Brontë (Jane Ayre)
  8. Brontë (Wuthering Heights)
  9. Caroll (Alice's adventures in Wonderland)
  10. Conrad (Heart of darkness)
  11. Darwin (The origin of the species)
  12. Defoe (The life and adventures of Robinson Crusoe)
  13. Dickens (A tale of two cities)
  14. Dickens (David Copperfield)
  15. Dickens (Great expectations)
  16. Doyle (The adventures of Sherlock Holmes)
  17. Eliot (Middlemarch)
  18. Frazer (The golden bough)
  19. Gaskell (North and South)
  20. Grimm (Grimm's fairy tales)
  21. Hardy (Far from the madding crowd)
  22. Hardy (Tess of the d'Urbervilles)
  23. Hawthorne (The scarlet letter)
  24. Joyce (Ulysses)
  25. Malory (Le Morte D'Arthur)
  26. Melville (Moby Dick)
  27. Milton (Paradise lost)
  28. Schreiner (The story of an African farm)
  29. Shakespeare (Complete works)
  30. Shelley (Frankenstein)
  31. Stevenson (The strange case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde)
  32. Stoker (Dracula)
  33. Swift (Gulliver's travels into several remote nations of the world)
  34. Tolstoi (Anne Karenina)
  35. Tolstoi (War and peace)
  36. Twain (Adventures of Huckleberry Finn)
  37. Twain (The adventures of Tom Sawyer).

Daar is dus 30 skrywers in die Engelse datastel, teenoor 576 skrywers in die Afrikaanse datastel. Figuur 1 verskaf ’n opsomming van die getal tekste, sinne en woorde in hierdie datastel.

Figuur 1. ’n Opsomming van die datastel

Die Afrikaanse komponent van die datastel bestaan uit altesaam 257 863 sinne en 5 009 819 woorde, terwyl die Engelse komponent uit 374 706 sinne en 6 928 894 woorde bestaan. Altesaam maak 11 938 713 woorde deel uit van hierdie datastel. Hieruit is 63 woordkovoorkomsnetwerke saamgestel.2 Die oogmerk van die samestelling en ontleding van só ’n groot datastel was om seker te maak dat bevindinge veralgemeenbaar is (binne die perke van geskrewe Afrikaans) en nie beperk is tot ’n individu se taalgebruik nie.

 

3. Navorsingsinstrumente

’n Objekgeoriënteerde C#-toepassing is in Visual Studio 2013 ontwikkel om die Afrikaanse en Engelse tekste eers om te skakel na individuele sinne en daarna na woordpare. Reëlmatige uitdrukkings ("regular expressions") is in die omskakelingsalgoritmes aangewend om die data te suiwer en te ontleed. Die afvoerdata is in ’n tekslêerformaat gelewer wat aan die vereistes van ’n invoerlêer vir GraphCrunch2 voldoen het.

GraphCrunch2 (Kuchaiev e.a. 2011), wat die verbeterde weergawe van die oorspronklike GraphCrunch (Milenković, Lai en Pržulj 2008) is, is gebruik om woordkovoorkomsnetwerke saam te stel en met netwerkmodelle te vergelyk. GraphCrunch is binne ’n C#-raamwerk ontwikkel, outomatiseer die proses van generering van netwerkmodelle soos dié van Erdös en Rényi (1959) en Barabási en Albert (1999), en evalueer die passing van hierdie netwerkmodelle met ’n werklike netwerk met betrekking tot globale en plaaslike netwerkeienskappe (Milenković e.a., Lai en Pržulj 2008), soos byvoorbeeld die gemiddelde pad, groepsvorming en skakelverspreidingspatrone (wat later verduidelik word). Alhoewel GraphCrunch oorspronklik ontwikkel is om biologiese netwerke te ontleed en met netwerkmodelle te vergelyk, kan dit ook gebruik word in die ontleding van ander netwerke (Milenković, Lai en Pržulj 2008), soos ook die geval is met programmatuur soos Gephi en Cytoscape.

Tableau is aangewend vir basiese berekeninge soos totale en gemiddelde, sowel as vir datavisualisering.

 

4. Die topologiese kenmerke van Afrikaans as ’n komplekse netwerk

Netwerke bestaan eenvoudig uit nodusse (n) ("nodes" of "vertices") en hul skakels (m) ("links" of "edges"). Die netwerkteorie is ’n transdissiplinêre teorie en het sedert die seminale publikasies van Watts en Strogatz (1998) en Barabási en Albert (1999) toepassings in byna elke dissipline van die wetenskap gevind, van die geografie tot mikrobiologie, van epidemiologie tot sosiologie, en natuurlik ook binne die taalkunde.

Newman (2010) onderskei tussen vier soorte netwerke wat reeds as komplekse netwerke bestudeer is:

  1. biologiese netwerke, byvoorbeeld proteïeninteraksienetwerke, neurale netwerke, voedselwebbe en metaboliese netwerke
  2. tegnologiese netwerke, byvoorbeeld krag- en watervoorsieningsnetwerke, die internet en vervoernetwerke
  3. sosiale netwerke, byvoorbeeld vriendskapsnetwerke, samewerkingsnetwerke soos die internasionale filmakteurnetwerk of medeskrywerskappe van wetenskaplike publikasies
  4. inligtingsnetwerke, byvoorbeeld die wêreldwye web, verwysingsnetwerke tussen wetenskaplike publikasies en taal.

Die huidige studie is dus gemoeid met ’n inligtingsnetwerk: Afrikaans as taal. Wanneer woordkovoorkomsnetwerke van bogenoemde tekste met behulp van GraphCrunch2 saamgestel word, kan die getal nodusse (n) en die getal skakels (m) van die Afrikaanse netwerke wat deel uitmaak van die huidige ondersoek, soos in figuur 2 aangedui word. Let daarop dat die getal nodusse die getal unieke woorde in ’n teks aandui, nie die totale getal woorde soos in figuur 1 nie. ’n Woordtelling soos in figuur 1 tel hoeveel afsonderlike woorde in ’n teks voorkom, maar wanneer ’n woordkovoorkomsnetwerk saamgestel word, dui die getal nodusse op die getal unieke woorde. Die sin "Ek skop die bal oor die pale" bestaan byvoorbeeld uit 7 woorde, maar die kom twee keer voor, en daarom is daar slegs 6 unieke woorde in hierdie sin, wat beteken dat daar 6 nodusse in ’n woordkovoorkomsnetwerk van hierdie sin sal wees.

Figuur 2. Getal nodusse en skakels in die kovoorkomsnetwerke wat hier bestudeer word

Naas LitNet het die versamelde werke van Eugène Marais (1984) dus die grootste aantal unieke woorde, gevolg deur Kannemeyer (1999) en Schoonees (1939). Die grootste aantal skakels kom ook vir hierdie tekste voor.

Ten einde die konsepte te verduidelik wat in die volgende onderafdelings ter sprake kom, is ’n woordkovoorkomsnetwerk van Jan F.E. Celliers se gedig "Dis al" saamgestel:

Dis die blond,
dis die blou:
dis die veld,
dis die lug;
en ’n voël draai bowe in eensame vlug -
dis al

Dis ’n balling gekom
oor die oseaan,
dis ’n graf in die gras,
dis ’n vallende traan –
dis al.

Wanneer hierdie teks as ’n woordkovoorkomsnetwerk voorgestel word, lyk dit soos in figuur 3.

Figuur 3. Jan F.E. Celliers se "Dis al" as woordkovoorkomsnetwerk

Daar sal telkens in die komende bespreking van netwerkkonsepte na hierdie voorbeeldnetwerk terugverwys word.

4.1 Gemiddelde pad (L)

Stanley Milgram is een van die wetenskaplikes van die 20ste eeu wat ook bekendheid buite die wetenskap verwerf het. Sy kleinwêreldstudie (1967) het gelei tot die popularisering van die "ses grade van verwydering"- ("six degrees of separation") konsep, waarvolgens mense slegs ses stappe van mekaar verwyderd is. Een populêre toepassing van hierdie beginsel is The Oracle of Bacon (https://oracleofbacon.org), waar ’n persoon ’n akteur se naam kan intik, en dan word aangedui in hoeveel stappe ’n akteur van Kevin Bacon verwyderd is. Jamie Uys is byvoorbeeld twee stappe verwyderd van Kevin Bacon: hy was in die film All the way to Paris saam met Ken Gampu, wat saam met Kevin Bacon in The air up there gespeel het.

’n Pad is ’n belangrike konsep in ’n netwerk en dui op die kleinste getal stappe wat nodig is om een nodus vanaf ’n ander te bereik (Markošová 2008:662; Borge-Holthoefer en Arenas 2010:1267). Kyk byvoorbeeld na die voorbeeldnetwerk in figuur 3. Om van dis na gekom te beweeg, behels 3 stappe: dis → ’n → balling → gekom. Om van eensame na al te beweeg, neem ook 3 stappe: eensame → vlug → dis → al.

Die gemiddelde pad in ’n netwerk (L) is dan die gemiddelde kortste pad tussen al die nodusse in die hele netwerk, soos vervat in vergelyking (1) (Liang e.a. 2009:4902):3

In vergelyking (1) dui dij op die kortste pad (d) wat nodusse i en j verbind, en N stel die totale getal nodusse in die netwerk voor.

Die gemiddelde pad in netwerke het gewoonlik betrekking op diffusie, byvoorbeeld van idees, siektes, gerugte en dies meer. In taalnetwerke beteken ’n kort pad dat die konstruksie van sinne vergemaklik word: woorde kan volgens i Cancho en Solé (2001:2263) makliker deur ’n taalgebruiker gevind word. Figuur 5 dui die gemiddelde pad aan vir die woordkovoorkomsnetwerke wat hier bestudeer is.

Figuur 4. Die gemiddelde pad in die netwerke wat hier ondersoek is

In figuur 5 kan gesien word dat ’n kort gemiddelde pad ook Afrikaans kenmerk, en L lê in die spektrum 2,7743 ≤ L ≤ 3,2385 met ’n gemiddeld van L = 2,975. Vir die Engelse tekste wat hier bestudeer is, is L in die spektrum 2,5752 ≤ L ≤ 3,0448 gevind, met ’n gemiddeld van L = 2,747. Dié bevinding is in ooreenstemming met vorige studies van ander tale: i Cancho en Solé (2001) het byvoorbeeld L in die spektrum 2,63 ≤ L ≤ 2,67 vir ’n Engelse korpus gevind; Grabska-Gradzińska e.a. (2012) het L in die spektrum 2,7 ≤ L ≤ 3,8 vir Engelse en Poolse tekste gevind; Zhou e.a. (2008) het L = 3,04 en L = 2,4 vir twee Chinese tekste gevind; en Liang e.a. (2009) het 2,88 ≤ L ≤ 6,31 vir Chinese en 3,04 ≤ L ≤ 4,56 vir Engelse tekste gevind (kyk ook Liu en Cong 2013:1142 vir hierdie syfers vir 14 tale). Afrikaans is dus in hierdie opsig nie ’n unieke taal nie en word ook deur ’n relatief kort gemiddelde pad gekenmerk.

Cong en Liu (2014:602) noem dat L groter is vir Russies en Tsjeggies as vir Sweeds en Deens, wat daarop dui dat daar soms ’n onderskeid tussen tale getref kan word op grond van L. Die gemiddelde pad in Afrikaanse tekste is ietwat hoër as vir Engelse tekste in die onderhawige studie, wat beteken dat daar tog tot ’n geringe mate ’n statistiese verskil tussen hierdie twee tale bestaan, alhoewel Senekal en Geldenhuys (2016) – wat slegs ’n enkele teks bestudeer het – geen verskil in hierdie opsig tussen Afrikaans en Engels gevind het nie. In figuur 5 kan ook gesien word dat die meerderheid Afrikaanse tekste ’n hoër gemiddelde pad as Engelse tekste het. Daar is egter uitsonderings: Joyce se Ulysses se gemiddelde pad is 10,84% langer as dié van die ander Engelse tekste, terwyl Kannemeyer se twee literatuurgeskiedenisse ’n korter gemiddelde pad as ander Afrikaanse tekste het (6,682% korter). Hier is egter geen patroon te bespeur ten opsigte van die moeilikheidsgraad van tekste, hul publikasiedatums of dergelike nie, wat suggereer dat individuele skrywers se taalgebruik vir die uitsonderings verantwoordelik is.

Kyk byvoorbeeld na Shakespeare se Complete works: alhoewel hierdie werke hoofsaaklik tussen 1589 en 1613 verskyn het, is die twee tekste met die naaste gemiddelde pad Austen se Sense and sensibility en Shelley se Frankenstein, wat onderskeidelik in 1811 en 1818 gepubliseer is. Milton se Paradise lost is op sy beurt in 1667 gepubliseer, maar sy gemiddelde pad is die naaste aan Carrol se Alice's adventures in Wonderland (1865) en Stevenson se The strange case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1886).Die datum van publikasie oefen duidelik nie die deurslaggewende invloed uit op die gemiddelde pad nie, maar eerder die skrywer se individuele taalgebruik. Let ook daarop dat Brink se twee tekste (2000a; 2000b) bykans dieselfde gemiddelde pad het (onderskeidelik L=2,944 en L=2,937): hy was self verantwoordelik vir die Engelse vertaling van Donkermaan en die feit dat sy Engelse en Afrikaanse tekste bykans dieselfde gemiddelde pad het, ondersteun die afleiding dat individuele taalgebruik in hierdie opsig ook ’n invloed uitoefen (kyk ook na die baie soortgelyke L-waardes van Tolstoi, Dickens en Austen se werke). Gemiddeld het Engelse tekste egter ’n laer L-waarde as Afrikaanse tekste, soos ook duidelik in figuur 5 gesien kan word, wat beteken dat daar, benewens die verskille tussen individuele taalgebruikers, ook ’n verskil tussen Afrikaans en Engels in hierdie opsig waargeneem kan word.

Daar word later teruggekeer na die gemiddelde pad wanneer Watts en Strogatz (1998) se kleinwêreldnetwerkmodel bespreek word.

4.2 Groepsvorming (C)

Groepsvorming ("clustering") meet die waarskynlikheid dat die bure van ’n nodus, met ander woorde die nodusse wat ’n direkte skakel met ’n nodus het, self ook ’n skakel sal hê, of meer presies, die getal skakels wat tussen die bure van ’n nodus aangetref word teenoor die getal moontlike skakels wat aangetref sou kon word (Zhou e.a. 2008:3043).4 Groepsvorming kan met behulp van vergelyking (2) bereken word (Peng, Minett en Wang 2008:250; Zhou e.a. 2008:3043; Liang e.a. 2009:4902):

In vergelyking (2) verwys Ei na die getal skakels tussen die bure van nodus i, en ki na die getal skakels (k) van nodus i. Die gemiddelde groepsvorming in die netwerk (C) is dan die gemiddeld van Ci vir al die nodusse in die betrokke netwerk (Markošová 2008:662).

Figuur 6 dui C aan vir die netwerke wat hier ondersoek is.

Figuur 5. Gemiddelde groepsvorming in die netwerke wat hier bestudeer is

Afrikaans word dus gekenmerk deur ’n mindere mate van groepsvorming as Engels: vir die Afrikaanse netwerke wat hier bestudeer is, lê C in die spektrum 0,2645 ≤ C ≤ 0,4928, met ’n gemiddeld van C = 0,386, terwyl C vir Engelse netwerke in die spektrum 0,3445 ≤ C ≤ 0,6319 lê met ’n gemiddeld van C = 0,478. Dié bevinding is, soos in die geval met L,ook in ooreenstemming met vorige studies van woordkovoorkomsnetwerke: i Cancho en Solé (2001) het byvoorbeeld C in die spektrum 0,437 ≤ C ≤ 0,687 vir ’n Engelse korpus gevind; Grabska-Gradzińska e.a. (2012) het C in die spektrum 0,09 ≤ C ≤ 0,34 gevind, met 0,1 ≤ C ≤ 0,2 vir Poolse en 0,22 ≤ C ≤ 0,34 vir Engelse tekste; Zhou e.a. (2008) het C = 0,5091 en C = 0,7530 vir Chinese tekste gevind, maar Liang e.a. (2009) het 0,0013 ≤ C ≤ 0,242 vir Chinese en 0,029 ≤ C ≤ 0,264 vir Engelse tekste bereken (kyk ook Liu en Cong 2013:1142 vir hierdie syfers vir 14 tale). Afrikaans het dus ook nie in hierdie opsig ’n unieke struktuur nie: C-waardes van Afrikaanse tekste is nie baie hoog nie (C ≥ 0,8, soos gereeld in sosiale netwerke gevind word (Senekal 2015)), maar ook nie baie laag nie.

Soos in die geval van L is daar egter ’n verskil te bespeur tussen Afrikaanse en Engelse tekste ten opsigte van groepsvorming: Afrikaanse tekste het gemiddeld laer C-waardes as Engelse tekste, soos ook gesien kan word in figuur 6. L en C verskil met ander woorde gemiddeld tussen Afrikaans en Engels, maar uitsonderings bestaan steeds: Marais (1984) en LitNet het C-waardes wat meer ooreenstemming met Engelse tekste toon, terwyl Conrad se Heart of darkness en Brink se Rights of desire C-waardes het wat eerder ooreenstemming met die Afrikaanse tekste toon. Alhoewel Brink se twee tekste nie baie soortgelyke C-waardes het nie, kan ’n mens egter daarop let dat ’n hele aantal skrywers, byvoorbeeld Leipoldt, Austen, Tolstoi en Celliers, se tekste baie soortgelyke C-waardes het. Soos in die geval van die gemiddelde pad speel individuele taalgebruik ook ’n rol in groepsvorming, alhoewel Engelse tekste gemiddeld hoër C-waardes as Afrikaanse tekste het. Weer eens is die datum van publikasie nie die primêre faktor wat tot soortgelyke C-waardes lei nie: die laagste C-waardes is byvoorbeeld dié vir Van Niekerk (2014) en Totius (1915), wat net duskant ’n eeu uitmekaar gepubliseer is.

Kortom beteken dit dat individuele taalgebruik die veralgemeenbaarheid van resultate beperk: Afrikaans het wel gemiddeld ’n laer mate van groepsvorming as Engels, maar die presiese waarde word deur die taalgebruiker beïnvloed. Hierdie bevinding illustreer die waarde daarvan om ’n groot verskeidenheid tekste en skrywers se werke te vergelyk: in Senekal en Geldenhuys (2016) is juis die teenoorgestelde gevind, naamlik dat Afrikaans ’n hoër groepsvorming het, en dit is omdat slegs een teks daarin bestudeer is. Wanneer die werke van ander skrywers ook op dieselfde wyse bestudeer word, is die bevinding dus die teenoorgestelde as wat in Senekal en Geldenhuys (2016) gevind is.

Die belangrikheid van die identifisering van hierdie topologiese eienskappe van Afrikaans kom eers werklik ter sprake wanneer Afrikaans met netwerkmodelle vergelyk word wat binne die grafiekteorie ontwikkel is, wat die onderwerp van die volgende afdeling is.

 

5. Afrikaans en wiskundige netwerkmodelle

Die drie belangrikste netwerkmodelle in die wiskundige grafiek- of netwerkteorie is die lukrakenetwerkmodel van Erdös en Rényi (1959; 1960) (voortaan die ER-model), Watts en Strogatz se kleinwêreldnetwerkmodel (1998) (voortaan die WS-model) en Barabási en Albert se skaalvryenetwerkmodel (1999) (voortaan na verwys as die BA-model) (Borge-Holthoefer en Arenas 2010:1266). Hierdie drie modelle word in hierdie afdeling in kronologiese volgorde bespreek en hul moontlike tersaaklikheid vir die ontleding en karakterisering van woordkovoorkomsnetwerke in Afrikaans uitgespel.

5.1 Die ER-model

Erdös en Rényi (1959; 1960) se lukrakenetwerkmodel is een van die invloedrykste modelle in die wiskundige grafiekteorie en die nulmodel waarteen ander netwerkmodelle en werklike netwerke gemeet word (Humphries en Gurney 2008; Senekal 2015). In die ER-model vind skakelvorming op ’n lukrake wyse plaas, wat beteken dat die waarskynlikheid ewe groot is dat ’n skakel tussen enige twee nodusse aangetref sal word (Erdös en Rényi 1960:17).

Strogatz (2001:272) verduidelik hoe hierdie model gegenereer word:

Imagine n » 1 buttons strewn across the floor. Pick two buttons at random and tie them together with thread. Repeat this process m times, always choosing pairs of buttons at random. (If m is large, you might eventually select buttons that already have threads attached. That is certainly allowed; it merely creates clusters of connected buttons.) The result is a physical example of a random graph with n nodes and m links.

Die skakelverspreidingspatroon van nodusse in die ER-model volg ’n Poissonverspreiding (Peng e.a.2008:243; Liang e.a. 2009:4902; Borge-Holthoefer en Arenas 2010:1272), soos vervat in vergelyking (3) (Boccaletti e.a. 2006:191).

In vergelyking (3) dui P (k) die waarskynlikheid aan dat wanneer ’n nodus lukraak gekies word, dit k skakels sal hê, met die grootste waarskynlikheid by P (k) (met ander woorde by die gemiddeld). Prakties beteken die skakelverspreidingspatroon in ’n ER-model dieselfde as vir ander vorme van statistiek waar ’n Poissonverspreiding aangetref word: die gemiddeld is ’n goeie voorspelling van die waarde van ’n gegewe datapunt, met ander woorde k ≈ ‹k›. Die onderliggende beginsel is dat gebeurtenisse op ’n lukrake wyse plaasvind, en hierdie verspreidings van datapunte is bekend deur die formulering van Poisson (1837). Voorbeelde van Poissonverspreidings wat gereeld in statistiek genoem word, is die getal Pruisiese offisiere wat oor ’n 20-jaar-periode deur hul perde doodgeskop is (Von Bortkiewicz 1898), die aantal oproepe wat per minuut by ’n oproepsentrum ontvang word (Erlang 1920), of waar in Londen Duitse V-1-bomme gedurende die Tweede Wêreldoorlog geval het (Clarke 1946). Ander voorbeelde van ’n Poissonverspreiding in statistiek wat deur Clauset, Shalizi en Newman (2009) genoem word, sluit in die gemiddelde snelhede van motors op ’n snelweg, die gemiddelde seevlak, die gemiddelde lugdruk, die gemiddelde gewig van appels, en die gemiddelde temperatuur.

In die ER-model beteken ’n Poissonverspreiding ook dat die gemiddelde getal skakels (‹k›) in ’n netwerk ’n goeie voorspelling is van die getal skakels k wat ’n individuele nodus sal hê: vir die meerderheid nodusse is k ≈ ‹k›, en dan neem die waarskynlikheid af dat ’n waarde aangetref sal word hoe verder wegbeweeg word van die gemiddeld, totdat dit hoogs onwaarskynlik word dat ’n nodus aangetref sal word met byvoorbeeld k = ‹k›± 1 000. Figuur 7 toon ’n voorbeeldnetwerk wat volgens die ER-model gegenereer is, met n = 5 000 en m = 4 999. Regs is aangedui hoeveel nodusse skakels k in die netwerk het, en links is die persentasie nodusse aangedui wat skakels k het.

Figuur 6. Die skakelverspreidingspatroon in ’n ER-model

Die gemiddelde getal skakels (‹k›) in hierdie voorbeeldnetwerk is 2. In die grafiek regs kan gesien word dat ’n groot aantal nodusse (1 359 nodusse of 27,18% van nodusse in hierdie netwerk) k = 2 het, terwyl die tweede en derde grootste getal nodusse onderskeidelik skakels van k = ‹k›-1 en k = ‹k›+1 het (onderskeidelik 1 372 nodusse of 27,44% en 929 nodusse of 18,58% van nodusse). Die vierde en vyfde grootste groepe nodusse het onderskeidelik skakels van k = ‹k›–2 en k = ‹k›+2. Slegs 4,7% van nodusse het skakels van ‹k› ≥ 3. Die gemiddelde getal skakels (‹k›) is dus ’n goeie voorspelling van die aantal skakels k wat ’n nodus sal hê indien dit op ’n lukrake wyse gekies word.

Erdös en Rényi (1960:19) erken egter dat hul model ’n teoretiese konstruk is, en voer aan: "Of course, if one aims at describing such a real situation, one should replace the hypothesis of equiprobability of all connection by some more realistic hypothesis." Daar word later na hierdie stelling teruggekeer wanneer die BA-model bespreek word.

Netwerke wat volgens die ER-model gegenereer is, word verder gekenmerk deur ’n kort gemiddelde pad (genoteer as LER wanneer hierdie meting betrekking het op L vir die ER-model)5 en ’n lae groepsvorming of oorganklikheid (genoteer as CER wanneer hierdie meting verwys na C vir die ER-model) (Borge-Holthoefer en Arenas 2010). LER kan volgens Peng e.a. (2008:250–1) en Liang e.a. (2009:4902) met behulp van vergelyking (4) geskat word, en CER met behulp van vergelyking (5) (hier genoteer as Lskatting en Cskatting – kyk verderaan).

In ons berekenings het die verskil tussen L vir netwerke wat volgens die ER-model gegenereer is (LER) en die skatting van L soos in Peng e.a. (2008:250–1) en Liang e.a. (2009:4902) (Lskatting), en C vir ’n ER-model (CER) teenoor Cskatting, beduidend verskillende resultate opgelewer, met byvoorbeeld CER » Cskatting. Ter wille van akkuraatheid is LER en CER gevolglik nie in ons studie geskat nie, maar eerder bereken vir netwerke wat volgens die ER-model gegenereer is.

Erdös en Rényi (1959; 1960) het twee verwante netwerkmodelle voorgestel: die G (n, p)-en G (n, m)-modelle. In die G (n, p)-model word begin met ’n vasgestelde getal nodusse (n) en skakels word dan op ’n lukrake wyse met waarskynlikheid p tussen nodusse aangebring. In die <G (n, m)-model word ’n vasgestelde getal skakels (m) op ’n lukrake wyse tussen ’n vasgestelde getal nodusse (n) aangedui, met die gevolg dat beide die getal nodusse as skakels vooraf bepaal kan word. Omdat dit noodsaaklik is om ’n werklike netwerk te vergelyk met ’n netwerk van dieselfde grootte (beide ten opsigte van n en m) (Peng, e.a. 2008:250; Senekal 2015:674), word die G (n, m)-model in die volgende onderafdelings gebruik.

5.2 Die WS-model

Watts en Strogatz (1998) het teruggekeer na Milgram (1967) en die kleinwêreldfenomeen gemodelleer. Kleinwêreldsheid is op twee metings gebaseer: gemiddelde pad (L) en groepsvorming of oorganklikheid (C). Watts en Strogatz (1998) het die ER-model as wegspringplek gebruik en op ’n lukrake wyse kort paaie in die netwerk ingebou, met die gevolg dat ’n netwerk ontstaan wat gekenmerk word deur ’n kort gemiddelde pad en ’n hoë mate van groepsvorming.

Ten einde ’n netwerk as ’n kleinwêreldnetwerk te klassifiseer, word die gemiddelde pad in ’n netwerk (L) met die gemiddelde pad in ’n netwerk van dieselfde grootte (beide ten opsigte van n en m) wat volgens die ER-model saamgestel is (LER), vergelyk, terwyl die groepsvorming van die netwerk (C) ook met die groepsvorming in die ekwivalente ER-model (CER) vergelyk word (Peng e.a. 2008:250; Senekal 2015:674). In netwerke wat nader aan die WS-model as die ER-model is, is LLER, maar C » CER (i Cancho en Solé 2001; Peng e.a. 2008; Liang e.a. 2009; Solé e.a. 2010). Figuur 8 verskaf die gemiddelde waardes van L teenoor LER, asook C teenoor CER vir die Afrikaanse en Engelse woordkovoorkomsnetwerke wat hier bestudeer is.

Figuur 7. L teenoor LER en C teenoor CER vir die netwerke wat hier bestudeer is

Figuur 8 toon duidelik dat L≈LER en C » CER ook vir Afrikaanse woordkovoorkomsnetwerke geld, wat suggereer dat Afrikaans ook ’n kleinwêreldnetwerk is, soos die geval met Engels is. Humphries en Gurney (2008) kritiseer egter hierdie "semikwantitatiewe" formulering as vaag, en stel die kleinwêreldsindeks (S) voor waarmee kleinwêreldsheid gekwantifiseer kan word. Kleinwêreldsheid (S) word met behulp van vergelykings (6), (7) en (8) bereken.

Indien S ≥ 1, kan ’n netwerk as ’n kleinwêreldnetwerk beskryf word, maar gevalle waar 1 ≤S≤ 3 is grensgevalle, en dus is S > 3 ’n duidelike aanduiding daarvan dat ’n netwerk ’n kleinwêreldnetwerk is (Humphries en Gurney 2008). Figuur 9 verskaf S vir die Afrikaanse en Engelse netwerke wat hier ondersoek is.

 

Figuur 8. Kleinwêreldsheid in woordkovoorkomsnetwerke

Figuur 8 toon dus onomwonde dat Afrikaans en Engels as kleinwêreldnetwerke geklassifiseer kan word: vir al die netwerke wat hier ondersoek is, val S in die spektrum 105 ≤S ≤2 544 vir Afrikaanse netwerke (met ’n gemiddeld van S = 837) en in die spektrum 124 ≤S ≤1 907 vir Engelse netwerke (met ’n gemiddeld van S = 541). Let daarop dat Afrikaanse netwerke gemiddeld hoër S-waardes as Engelse netwerke het, wat die gevolg is van die verskil in L- en C-waardes van dié twee tale. Ten opsigte van S is daar met ander woorde ook gemiddeld ’n verskil tussen Afrikaans en Engels, alhoewel figuur 9 toon dat daar vele uitsonderings bestaan: die hoogste en laagste S-waardes hier is byvoorbeeld Afrikaanse tekste.

Die waarde wat kleinwêreldsheid in hierdie geval het, is dat kleinwêreldsheid die taalgebruiker in staat stel om maklik sinne saam te stel rondom woorde wat kort paaie in die netwerk vorm (i Cancho en Solé 2001; Liang e.a. 2009; Cong en Liu 2014). Andersins kan aangetoon word dat Afrikaans in hierdie opsig nie veel anders is as Engels of ander tale wat ook al sodanig ondersoek is nie: taal is ’n kleinwêreldnetwerk (Zhou e.a. 2008; Liang e.a. 2009; Solé e.a. 2010), en Afrikaans se unieke wortels en ontwikkeling – asook die feit dat dit een van die jongste tale in die wêreld is – maak dit in hierdie opsig geensins anders as meer gevestigde tale soos Engels nie.

Die skakelverspreidingspatroon van ’n WS-model volg egter ook, soos die ER-model, ’n Poissonverspreiding, anders as in die geval van die BA-model, wat in die volgende onderafdeling bespreek word.

5.3 Die BA-model

Soos voorheen vermeld, het Erdös en Rényi (1960:19) erken dat indien werklike netwerke ondersoek word, ’n gelyke waarskynlikheid dat ’n skakel tussen twee nodusse in ’n netwerk sal voorkom, met ’n ander meganisme vervang sal moet word. In Barabási en Albert (1999) se sogenaamde skaalvryenetwerkmodel is daar juis afgesien van ’n gelyke waarskynlikheid. In hierdie model is ’n vooroordeel ingebou teenoor nodusse wat reeds oor ’n groot aantal skakels beskik (Barabási en Albert 1999:510) – ’n verskynsel waarna verwys word as die Matteus-effek (na Merton 1968) of selektiewe skakelvorming. Kortom beteken dit dat in die BA-model die waarskynlikheid groter is dat nodusse met ’n groot aantal skakels nuwe skakels sal bykry as wat die geval is met nodusse met ’n klein aantal skakels (Barabási en Albert 1999:511).

Die uiteinde van selektiewe skakelvorming is volgens Barabási en Albert (1999) dat die skakelverspreidingspatroon van ’n netwerk wat volgens die BA-model gegenereer is, nie ’n Poissonverspreiding volg soos in die geval van die ER- en WS-modelle nie, maar eerder die kragwet volg. Die kragwet beteken in eenvoudige terme dat daar ’n klein aantal gevalle met hoë waardes, maar ook ’n groot aantal gevalle met lae waardes in ’n datastel voorkom (Liang e.a. 2009:4905). Die kragwet word in vergelyking (9) vervat (i Cancho en Solé 2001:2263; Markošová 2008:662; Solé e.a. 2010:22; Zhou e.a. 2008:3042; Liang e.a. 2009:4902):

Om streng aan die kragwet te voldoen, moet die eksponent in die spektrum 2 ≤γ≤ 3 val (Solé e.a. 2010:22). Kyk na die voorbeeldnetwerk in figuur 10, wat uit dieselfde getal nodusse (n = 5000) en skakels (m = 4999) as die ER-model in figuur 7 bestaan, maar volgens die BA-model gegenereer is. Regs is die getal nodusse aangedui wat skakels k het en links is die persentasie nodusse aangedui wat skakels k het.

Figuur 9. Die skakelverspreidingspatroon in ’n BA-model

In figuur 9 kan gesien word dat die meerderheid nodusse (3 343 of 66,86%) slegs een skakel het. Aangesien die getal skakels en nodusse dieselfde is as vir die voorbeeld-ER-netwerk in figuur 7, is ‹k›=2, beteken dit dat slegs 16,5% van nodusse (825) se getal skakels deur die gemiddeld beskryf word. Die gemiddelde getal skakels is dus hoër as wat die waarde vir die meerderheid nodusse is, wat die gevolg is daarvan dat nodusse aangetref word met tot k = 87. Die klein aantal nodusse met ’n groot aantal skakels veroorsaak dat die gemiddelde getal skakels in die netwerk nie meer ’n goeie voorstelling is van die getal skakels wat die meerderheid nodusse het nie. Die uiteinde is ’n netwerk waar byvoorbeeld k=k›±1 000 nie meer onwaarskynlik is soos in die ER-model nie, maar gereeld aangetref word wanneer daar genoeg nodusse bestaan.

Die kragwet is reeds vantevore in ’n verskeidenheid kontekste ondersoek. Pareto (1897) het die verspreiding van inkomstes in verskeie bevolkings ondersoek, en ’n verskynsel geïdentifiseer wat rofweg met die 80/20-reël beskryf word: 80% van die inkomste in ’n gemeenskap is in die hande van 20% van die bevolking. Hy het verskillende gemeenskappe ondersoek, onder andere antieke Peru, Cherokee-Indiane en Pruise, en tot die gevolgtrekking gekom dat só ’n oneweredige inkomsteverspreidingspatroon kenmerkend is van enige gemeenskap. Ander ontdekkings van soortgelyke oneweredige verspreidingspatrone is Lotka (1926) se wet van wetenskaplike produktiwiteit (’n klein aantal navorsers lewer ’n groot aantal navorsingsuitsette, terwyl die meerderheid min publiseer); Zipf (1935) se wet van die frekwensies waarmee woorde gebruik word (’n klein aantal woorde het ’n baie hoë gebruiksfrekwensie, terwyl die meerderheid woorde ’n lae gebruiksfrekwensie het); Richardson (1960) se bestudering van ongevalle in oorloë (’n klein aantal oorloë lei tot ’n baie hoë lewensverlies, terwyl die meerderheid oorloë tot ’n lae lewensverlies lei); en Price (1965) se identifisering van verwysingsverspreidings van wetenskaplike publikasies (’n klein aantal publikasies ontvang ’n baie hoë getal verwysings, terwyl die meerderheid geensins na verwys word nie, of baie min).

Barabási en Albert (1999) se bydrae was dat hulle dié oneweredige verspreiding in komplekse netwerke geïdentifiseer en gemodelleer het, en verskeie publikasies daarna het ook ondersoek ingestel na die voorkoms van die kragwet in ander komplekse netwerke, byvoorbeeld metaboliese netwerke (Jeong e.a. 2000), die wêreldwye web (Broder e.a. 2000), telefoonoproepe (Aiello, Chung en Lu 2000), seksuelekontaknetwerke (Liljeros e.a. 2001), lugvaartnetwerke (Gautreau, Barrat en Barthélemy 2008), padnetwerke (Jiang 2009), proteïeninteraksies (Jeong e.a. 2001) en filmakteurnetwerke (Guillaume en Latapy 2006).

Daar is egter heelwat kritiek uitgespreek oor die identifisering van die kragwet in komplekse netwerke, soos bespreek in Clauset e.a. (2009). Kortom kom kritiek daarop neer dat onvolledige datastelle soms gebruik word, en andersins is daar probleme met die metode om die kragwet op ’n datastel te pas deur van ’n log-log-plot gebruik te maak. Stumpf en Porter (2012:666) maak egter ’n belangrike stelling: "[K]nowledge of whether or not a distribution is heavy-tailed is far more important than whether it can be fit using a power law." In die huidige studie word daar eerder gefokus op die identifisering van ’n oneweredige skakelverspreidingspatroon (teenoor ’n Poissonverspreiding) as op die kwantifisering van die kragwet, aangesien Stumpf en Porter (2012:666) se stelling sinvol is: dit is belangriker om aan te toon dat ’n oneweredige skakelverspreidingspatroon in ’n datastel voorkom as wat dit is dat die eksponent binne die spektrum 2 ≤γ≤ 3 val. Ten einde die skakelverspreidingspatrone van Afrikaanse woordkovoorkomsnetwerke met die BA-model te vergelyk, word eerder gebruik gemaak van Pearson se korrelasiekoëffisiënt, wat aandui tot watter mate hierdie netwerke met die BA-model gemodelleer kan word ten opsigte van skakelverspreidingspatrone. Pearson se korrelasiekoëffisiënt is hier gebruik omdat dié maatstaf deur Kuchaiev e.a. (2011) se netwerkvergelykingsprogrammatuur aanbeveel word om komplekse netwerke ten opsigte van skakelverspreidingspatrone mee te vergelyk.

Die korrelasie met die skakelverspreidingspatroon van ekwivalente ER-modelle (met ander woorde waar n en m gelyk is aan die werklike netwerk) is ook vir vergelykingsdoeleindes bereken, soos gesien kan word in figuur 10. Sterk korrelasies (r ≥ │0,6│) is met die ligpienk strook aangedui, en swak korrelasies ( r ≤ │0,25│) is met die grys strook aangedui.

Figuur 10. Korrelasies tussen die skakelverspreidingspatrone van netwerke en ER- en BA-modelle

Dit is dus duidelik dat die skakelverspreidingspatrone van Afrikaanse woordkovoorkomsnetwerke – soos die Engelse netwerke wat hier ondersoek is – eerder die patroon van die BA- as die ER-model volg, met korrelasies in die spektrum 0,6384≤r ≤0,9215 (met ’n gemiddeld van r = 0,8358) vir Afrikaanse tekste teenoor 0,6997≤ r ≤ 0,9138 (met ’n gemiddeld van r = 0,8334) vir Engelse tekste. Hierteenoor vertoon ’n vergelyking tussen Afrikaanse tekste en die ER-model korrelasies in die spektrum –0,2393≤ r ≤ 0,2067 (met ’n gemiddeld van r = –0,1421) vir Afrikaanse tekste en –0,2525≤ r ≤ –0,1044 (met ’n gemiddeld van r = –0,1916) vir Engelse tekste, wat beteken dat die ER-model nie ’n gepaste model vir skakelverspreidingspatrone in hierdie netwerke is nie.

Voorheen is ’n oneweredige skakelverspreidingspatroon ook in studies van onder andere Engelse (i Cancho en Solé 2001; Sheng en Li 2009) en Chinese (Liang e.a. 2009; Sheng en Li 2009) tekste gevind. Dít beteken weer eens dat Afrikaans ook in hierdie opsig nie ’n unieke taal is nie, maar dat dit hier ook gevind word dat ’n klein aantal woorde ’n baie hoë kovoorkoms het, terwyl die meerderheid woorde ’n lae kovoorkoms het. Anders as in die geval met L- en C-waardes is daar egter nie ’n beduidende verskil tussen Afrikaans en Engels ten opsigte van skakelverspreidingspatrone nie.

Volgens i Cancho en Sole (2001) en Dorogovtsev en Mendes (2001) is hierdie voorkoms van woorde met baie skakels die gevolg van hoe sinne geskep word: nuwe woorde word bygevoeg met ’n groter waarskynlikheid dat hulle skakels sal vorm met woorde wat reeds baie skakels het. Die woorde wat sulke hoë getalle skakels het, is gewoonlik lidwoorde en voorsetsels, wat die boustene van sinne vorm.

 

6. Ten slotte

Hierdie artikel het die eerste veralgemeenbare kwantitatiewe ontleding van geskrewe Afrikaans as komplekse netwerk onderneem, en aspekte soos die gemiddelde pad (L) en groepsvorming (C) ondersoek, asook vergelykings met die belangrikste netwerkmodelle in die wiskundige grafiekteorie, naamlik die ER-, WS- en BA-modelle. Daar is aangetoon dat Afrikaans, soos Engels, óók ’n kleinwêreldnetwerk is deur dié verskynsel met behulp van Humphries en Gurney (2008) se kleinwêreldindeks (S) te kwantifiseer, en daar is ook aangedui dat die skakelverspreidingspatrone van woorde in Afrikaans beter gemodelleer word deur die BA- as die ER-model: die skakelverspreidingspatrone van Afrikaanse tekste volg ’n oneweredige verspreidingspatroon eerder as ’n Poissonverspreiding.

’n Belangrike beperking van die huidige studie is egter dat slegs geskrewe Afrikaans, soos meestal aangetref in gepubliseerde boeke (met die uitsondering van LitNet), ondersoek is. Liang e.a. (2009) dui aan dat daar statistiese verskille tussen verskillende soorte tekste bestaan, wat iets is wat nie in die huidige studie ondersoek is nie. Dit is moontlik dat ander vorme van Afrikaanse taalgebruik, byvoorbeeld gesproke Afrikaans of elektroniese kommunikasie soos Twitter-boodskappe, of selfs Wikipedia, waar enigeen bydraes kan lewer sonder dat die teks geredigeer word, ander statistiese eienskappe kan vertoon, en toekomstige studies kan dus ondersoek instel na of dit wel die geval is. Liu en Cong (2013) dui ook aan dat woordkovoorkomsnetwerke gebruik kan word om tale te klassifiseer, wat uiteraard toepassings in Suid-Afrika met sy 11 amptelike landstale het. ’n Belangrike verdere vraag is egter of die gehalte van taalgebruik deur hierdie statistiese eienskappe weerspieël word: Antiqueira e.a. (2007) voer byvoorbeeld aan dat studente se taalvaardigheid en skryfvermoë verband hou met die mate waarin groepsvorming (C) in hul skryfwerk voorkom (kyk ook Ke e.a. 2014), terwyl daar sterk aanduidings is dat daar statisties beduidende verskille tussen kinder- en volwassene-taalgebruik in hierdie opsig bestaan (Solé e.a. 2010; Cong en Liu 2014; Ke e.a. 2014). Amancio e.a. (2011) voer op hul beurt aan dat sulke statistieke aangewend kan word om die gehalte van vertalings te beoordeel. Indien ’n statisties beduidende verskil gevind kan word tussen die gebruik van Afrikaans soos hier ondersoek, wat meestal ’n meer formele taalgebruik verteenwoordig, en studente se taalgebruik, skep dit die geleentheid om taalvaardigheid op ’n objektiewe en rekenaarmatige wyse te beoordeel.

 

Bibliografie

Aiello, W., F. Chung en L. Lu. 2000. A random graph model for massive graphs. Proceedings of the 32nd ACM Symposium on Theory of Computing.

Amancio, D.R., M.G.V. Nunes, O.N. Oliveira, T.A.S. Pardo, L. Antiqueira en L. da F. Costa. 2011. Using metrics from complex networks to evaluate machine translation. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 390:131–42.

Antiqueira, L., M.G.V. Nunes, O.N. Oliveira en L. da F. Costa. 2007. Strong correlations between text quality and complex networks features. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 373:811–20.

Barabási, A.-L. en R. Albert. 1999. Emergence of scaling in random networks. Science, 286:509–11.

Basson, A. 2015. In die lig. Openbaringe van die Here. Krugersdorp: Anet Basson.

Boccaletti, S., V. Latora, Y. Moreno, M. Chavez en D.-U. Hwanga. 2006. Complex networks: structure and dynamics. Physics Reports, 424:175–308.

Borge-Holthoefer, J. en A. Arenas. 2010. Semantic networks: structure and dynamics. Entropy, 12(5):1264–302.

Brink, A.P. 2000a. Donkermaan. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2000b. The rights of desire. Londen: Vintage.

Broder, A., R. Kumar, F. Maghoul, P. Raghavan, S. Rajagopalan, R. Stata, A. Tomkins en J. Wiener. 2000. Graph structure in the web. Computer Networks, 33:309.

Celliers, J.F.E. 1920. Martjie. Pretoria: J.H. de Bussy.

—. 1908. Die vlakte en andere gedigte. Pretoria: Volkstem-drukkerij.

Clarke, R.D. 1946. An application of the Poisson Distribution. Journal of the Institute of Actuaries, 72:481.

Clauset, A., C.R. Shalizi en M.E.J. Newman. 2009. Power-law distributions in empirical data. SIAM Review, 51(4):661–703.

Coetzee, A. 1988. Marxisme en die Afrikaanse letterkunde. Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland.

—. 2000. ’n Hele os vir ’n ou broodmes. Grond en die plaasnarratief sedert 1595. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Cong, J. en H. Liu. 2014. Approaching human language with complex networks. Physics of Life Reviews, 11:598–618.

De Saussure, F. 1966. Course of general linguistics. New York: McGraw-Hill.

Dorogovtsev, S.N. en J.F.F. Mendes. 2001. Language as an evolving word web. Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 268(1485):2603–6.

Du Toit, J.D. 1915. Trekkerswee. Potchefstroom: Het Westen Drukkerij.

Effendi, A.B. 1979. Uiteensetting van die godsdiens. Amsterdam: North-Holland.

Erdös, P. en A. Rényi. 1959. On random graphs. Publicationes Mathematicae, 6:290–7.

—. 1960. On the evolution of random graphs. Publications of the Mathematical Institute of the Hungarian Academy of Sciences, 5:17–61.

Erlang, A.K. 1920. Telefon-Ventetider. Et Stykke Sandsynlighedsregning. Matematisk Tidsskrift, 31:25–42.

Fagan, H.A. 1972. Ousus. Kaapstad: Tafelberg.

Gautreau, A., A. Barrat en M. Barthélemy. 2008. Global disease spread: statistics and estimation of arrival times. Journal of Theoretical Biology, 251(3):509–22.

Grabska-Gradzińska, I., A. Kulig, J. Kwapień en S. Drożdż. 2012. Complex network analysis of literary and scientific texts. International Journal of Modern Physics C, 23(7):1250051.

Guillaume, J.-L. en M. Latapy. 2006. Bipartite graphs as models of complex networks. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 371:795–813.

Holanda, A. de J., I.T. Pisa, O. Kinouchi, A.S. Martinez en E.E.S. Ruiz. 2004. Thesaurus as a complex network. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 344:530–6.

Humphries, M.D. en K. Gurney. 2008. Network “small-world-ness”: a quantitative method for determining canonical network equivalence. PloS one, 3(4):e0002051.

i Cancho, R.F. en R.V. Solé. 2001. The small world of human language. Proceedings of the Royal Society B, London, 268:2261–5.

Jeong, H., S.P. Mason, A.-L. Barabási en Z.N. Oltvai. 2001. Lethality and centrality in protein networks. Nature, 411:41–2.

Jeong, H., B. Tombor, R. Albert, Z.N. Oltvai en A.-L. Barabási. 2000. The large-scale organization of metabolic networks. Nature, 407:651.

Jiang, B. 2009. Street hierarchies: a minority of streets account for a majority of traffic flow. International Journal of Geographical Information Science, 23(8):1033–48.

Kannemeyer, J.C. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Pretoria: Academica.

—. 1984. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Pretoria: Academica.

—. 1999. Leipoldt. ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg.

Ke, X., Y. Zeng, Q. Ma en L. Zhu. 2014. Complex dynamics of text analysis. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 415:307–14.

Kenett, Y.N., D.Y. Kenett, E. Ben-Jacob en M. Faust. 2011. Global and local features of semantic networks: evidence from the Hebrew mental lexicon. PLoS ONE, 6(8):e23912.

Kosmidis, K., A. Kalampokis en P. Argyrakis. 2006. Statistical mechanical approach to human language. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 366:495–502.

Kuchaiev, O., A. Stevanović, W. Hayes en N. Pržulj. 2011. GraphCrunch 2: Software tool for network modeling, alignment and clustering. BMC Bioinformatics, 12(24):1–13.

Kwapień, J. en S. Drożdż. 2012. Physical approach to complex systems. Physics Reports, 515(3):115–226.

Lee, N., L. Mikesell, A.D.L. Joaquin, E.W. Mates en J.H. Schumann. 2009. The interactional instinct: The evolution and acquisition of language. Oxford: Oxford University Press.

Leipoldt, C.L. 1980. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1963. Polfyntjies vir die proe. Kaapstad: Tafelberg.

Liang, W., Y. Shi, C.K. Tse, J. Liu, Y. Wang en X. Cui. 2009. Comparison of co-occurrence networks of the Chinese and English languages. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 388:4901–9.

Liljeros, F., C.R. Edling, L.A.N. Amaral, H. E. Stanley en Y. Åberg. 2001. The web of human sexual contacts. Nature, 411:907–8.

Liu, H. en J. Cong. 2013. Language clustering with word co-occurrence networks based on parallel texts. Chinese Scientific Bulletin, 58:1139–44.

Lotka, A. 1926. The frequency distribution of scientific productivity. Journal of the Washington Academy of Sciences, 16(12):317–24.

Malherbe, F.E.J. 1924. Humor in die algemeen en sy uiting in die Afrikaanse letterkunde. Amsterdam: Swets & Zeitlinger.

Marais, E. 1984. Versamelde werke. Pretoria: J.L. van Schaik.

Margan, D., S. Martinčić-Ipšić en A. Meštrovíć. 2014. Preliminary report on the structure of Croatian linguistic co-occurrence networks. arXiv preprint, 1–8.

Markošová, M. 2008. Network model of human language. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 387:661–6.

Masucci, A.P. en G.J. Rodgers. 2006. Network properties of written human language. Physical Review E, 74(2):026102.

Merton, R.K. 1968. The Matthew Effect in science. Science, 159(3810):56–63.

Milenković, T., J. Lai en N. Pržulj. 2008. GraphCrunch: A tool for large network analyses. BMC Bioinformatics, 9 (70).

Milgram, S. 1967. The small world problem. Psychology Today, 2:60–7.

Newman, M.E.J. 2010. Networks. Oxford: Oxford University Press.

Nienaber, P.J. en G.S. Nienaber. 1941. Geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Pretoria: J.L. van Schaik.

Pareto, V. 1897. Le cours d’economie politique. Londen: Macmillan.

Peng, G., J.W. Minett en W.S.-Y. Wang. 2008. The networks of syllables and characters in Chinese. Journal of Quantitative Linguistics, 15(3):243–55.

Poisson, S.D. 1837. Recherches sur la probabilité des jugements en matière criminelle et en matière civile; précédées des règles générales du calcul des probabilités. Parys: Bachelier.

Price, D.J.d.S. 1965. Networks of scientific papers. Science, 149:510–5.

Richardson, L.F. 1960. Statistics of deadly quarrels. Pittsburgh: The Boxwood Press.

Schoonees, P.C. 1939. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. Pretoria: J.H. de Bussy.

Senekal, B.A. 2015. ’n Kwantifisering van kleinwêreldheid in Afrikaanse kulturele netwerke in vergelyking met ander komplekse netwerke. LitNet Akademies, 12(3):665–88. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/12/LitNet_Akademies_12-3_BurgertSenekal_665-688.pdf.

Senekal, B.A. en S. Brokensha. 2014. Surfers van die tsunami. Navorsing en inligtingstegnologie binne die Geesteswetenskappe. Bloemfontein: SunPress.

Senekal, B.A. en C. Geldenhuys. 2016. Afrikaans as ’n komplekse netwerk: Die woordko-voorkomsnetwerke van woorde in André P. Brink se Donkermaan in Afrikaans, Nederlands en Engels, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 35(1):a1368.

Sheng, L. en C. Li. 2009. English and Chinese languages as weighted complex networks. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 388:2561–70.

Solé, R.V., B. Corominas-Murtra, S. Valverde en L. Steels. 2010. Language networks: their structure, function, and evolution. Complexity, 15(6):20–6.

Strogatz, S.H. 2001. Exploring complex networks. Nature, 410:268–76.

Stumpf, M.P.H. en M.A. Porter. 2012. Critical truths about power laws. Science, 335:665–6.

Van Bruggen, J. 1924. Ampie. Amsterdam: Swets & Zeitlinger.

—. 1933. Die sprinkaanbeampte van Sluis. Pretoria: J.L. van Schaik.

Van den Heever, C.M. 1935. Somer. Pretoria: J.L. van Schaik.

—. 1939. Laat vrugte. Bloemfontein: Nasionale Pers.

Van Niekerk, M. 2014. Kaar. Kaapstad: Human & Rousseau.

Visser, A.G. 1981. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg.

Von Bortkiewicz, L. 1898. Das Gesetz der kleinen Zahlen. Leipzig: B.G. Teubner.

Von Wielligh, G.R. 1921. Jakob Platjie. Pretoria: J.H. De Bussy.

Watts, D.J. en S.H. Strogatz. 1998. Collective dynamics of “small-world” networks. Nature, 393(6684):409–10.

Weideman, A. 2009a. Beyond expression: A systematic study of the foundations of linguistics. Grand Rapids, MI: Paideia Press.

—. 2009b. Uncharted territory: a complex systems approach as an emerging paradigm in applied linguistics. Per Linguam, 25(1):61–75.

Yu, S. en C. Xu. 2014. Properties of language networks and language systems. Physics of Life Reviews, 11:626–7.

Zhou, S., G. Hu, Z. Zhang en J. Guan. 2008. An empirical study of Chinese language networks. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 387:3039–47.

Zipf, G.K. 1935. The psychobiology of language. Boston: Houghton-Mifflin.

 

Eindnotas

1 Vir ’n bespreking van taal as ’n komplekse sisteem, kyk byvoorbeeld Kwapień en Drożdż (2012) en Senekal en Geldenhuys (2016).

2 In navolging van i Cancho en Sole (2001), Grabska-Gradzińska e.a. (2012) en Senekal en Geldenhuys (2016) is leestekens uit die tekste verwyder, alhoewel ander navorsers (Masucci en Rodgers 2006; Sheng en Li 2009) leestekens ook as betekenisvol ag. Die onderhawige studie fokus egter op leksikale items en laat gevolglik leestekens uit.

3 Verskillende vergelykings word gebruik om die gemiddelde pad mee te bereken, maar die resultaat is dieselfde. Kyk byvoorbeeld na Senekal (2015) en Senekal en Geldenhuys (2016) vir ander vergelykings.

4 ’n Verwante konsep, oorganklikheid (transitivity), meet die getal driehoeke wat in ’n netwerk voorkom teenoor die moontlike getal driehoeke wat sou kon voorkom en word ook soms in plaas van groepsvorming gebruik.

5 In Senekal (2015) en Senekal en Geldenhuys (2016) is Humphries en Gurney (2008) se notasie van Lrand en Crand gebruik. In die huidige artikel verkies ons LER en CER ter wille van akkuraatheid (dit verwys na die presiese netwerkmodel), asook ’n keuse weg van die Engelse term random network.

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Die statistiese eienskappe van geskrewe Afrikaans as ’n komplekse netwerk appeared first on LitNet.


Uitverkiesing en evangelikaalse spiritualiteit: die neocalvinisme in Suid-Afrika

0
0

Uitverkiesing en evangelikaalse spiritualiteit: die neocalvinisme in Suid-Afrika

Vincent Brümmer, buitengewone professor in sistematiese teologie, Universiteit Stellenbosch

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Hierdie artikel ondersoek die verhouding tussen die calvinistiese uitverkiesingsleer en die evangelikaalse spiritualiteit in die NG Kerk. Die uitverkiesingsleer van Calvyn het implikasies wat in stryd is met die evangelikaalse spiritualiteit wat vanaf die tweede helfte van die 19de eeu kenmerkend was vir die Kaapse Kerk. Die Kaapse teoloë het enersyds geleef vanuit hulle evangelikaalse spiritualiteit en andersyds as goeie gereformeerdes die uitverkiesingsleer onderskryf, sonder om hulle moeg te maak oor die logiese spanning tussen die twee. In die 1930’s was daar in Suid-Afrika ’n sterk oplewing van kuyperiaanse neocalvinisme. Die neocalviniste het die evangelikaalse spiritualiteit in die NG Kerk afgewys as “metodisties”. Ds. A.A. Weich het toe onder die skuilnaam “Bekommerd” die evangelikaalse spiritualiteit teenoor die neocalviniste verdedig. Dit het aanleiding gegee tot ’n lewendige debat in Die Kerkbode (Brümmer 2016a en 2016b). Die neocalviniste het egter nie alleen die evangelikaalse spiritualiteit van die NG Kerk as ongereformeerd bestry nie. Hierdie artikel bespreek hoe neocalviniste beoog het om Kuyper se neocalvinistiese ideologie op alle terreine van die Suid-Afrikaanse samelewing uit te dra. Kuyper se neocalvinisme word bespreek en dan word aangetoon hoe dit in Suid-Afrika daartoe gelei het dat die neocalviniste en die evangelikales verskillende standpunte gehad het oor ekumeniese bewegings en interkonfessionele organisasies soos die CSV (Christen-Studentevereniging). Ook het hulle verskillende opvattings verdedig oor die Suid-Afrikaanse politiek, en veral oor die verhouding tussen Afrikaners en Engelse en tussen blank en swart.

Trefwoorde: Abraham Kuyper; Afrikaner-nasionalisme; “Bekommerd”; J.D. Vorster; J.D. du Toit (Totius); konsiliasiebeleid; liefde van God; metodisme; neocalvinisme; P.J.S. de Klerk; rasseskeiding; soewereiniteit van God; spiritualiteit; uitverkiesing

 

Abstract

Predestination and evangelical spirituality: Neo-Calvinism in South Africa

This article reflects the relationship between Calvin’s doctrine of predestination and evangelical spirituality in the Dutch Reformed Church in South Africa. This doctrine could not be reconciled with the evangelical spirituality that had been characteristic of the Dutch Reformed Church in the Cape since the second half of the 19th century (Brümmer 2016a). On the one hand the Cape theologians practised their evangelical spirituality while on the other hand they considered themselves to be orthodox Reformed theologians who subscribed to the doctrine of predestination. They were not bothered by the logical tension between their spirituality and their doctrine. In the 1930s, however, there was growing support in South Africa for the kind of Neo-Calvinism defended by Abraham Kuyper in the Netherlands. The Neo-Calvinists rejected the evangelical spirituality in the Dutch Reformed Church as being “Methodist” and not Reformed. Under the pseudonym “Bekommerd” the Rev. A.A. Weich wrote a series of letters in Die Kerkbode in which he defended the evangelical spirituality in the Church against the critique of the Neo-Calvinists. This gave rise to a lively debate in the correspondence columns of Die Kerbode (Brümmer 2016b). However, the Neo-Calvinists did not only oppose evangelical spirituality as contrary to Reformed doctrine. They also wanted to spread the Neo-Calvinist ideology of Abraham Kuyper to all areas of South African society. Kuyper had developed Calvinism into an ideology that required active application to all areas of life and society. This article focuses on the following: 1. It explains Kuyper’s Neo-Calvinist ideology and determines what was “neo” about Neo-Calvinism; 2. It investigates the evangelical objections to Kuyper’s ideology. 3. It shows how these differences between Neo-Calvinists and evangelicals caused them to differ in their views about the ecumenical movement and inter-confessional organisations like the Student Christian Association (SCA). They also differed in their views on South African politics, and especially regarding the relationship between the Afrikaners and the English and race relations between whites and blacks.

The most important innovation in Kuyper’s interpretation of Calvinism is his distinction between general and special grace. The latter is the saving grace of divine election. This grace applies only to the elect and not to all human beings. General grace applies to all human beings, but does not lead to salvation. It is preserving rather than saving. It preserves all human beings from the worst effects of sin and enables all humans to maintain an orderly society, to develop culture and to spread civilisation in the world. General grace enables all humans, and not only the elect, to maintain high standards of morality and to achieve much in all areas of culture and civilisation. In these respects there is not much difference between the elect and the non-elect. This enables all humans to co-operate in building up society and developing culture and civilisation. However, there is a great difference in the contribution made by the elect and the non-elect in this co-operation. The difference results from the regeneration of the elect by which the principles of Biblical revelation are engraved in their consciousness. These principles are the basis for Calvinism as the purist Christian alternative to non-Christian ideologies such as humanism, liberalism, socialism and so forth.

Since Calvinism is in principle free from domination by the state or the church as institution, it can develop into various denominational forms differing in their degree of purity. The purist form of Calvinism is that expressed in the Reformed confessions based on the principle of the absolute sovereignty of God. This is also the purist expression of the Christian faith. Pure Reformed Calvinism has therefore continually struggled to maintain its purity against the rise of various confessional deviations. Only by maintaining its purity can it be an effective alternative for non-Christian ideologies in society.

The Neo-Calvinists in South Africa aimed at applying Kuyper’s programme in South Africa. The evangelicals had two main objections to this Neo-Calvinist programme. First of all they accused the Neo-Calvinists of intellectualising the faith. Faith becomes something of the mind rather than of the heart. Regeneration changes our consciousness rather than our lives. Christianity becomes a commitment to a system of principles rather that a commitment to the person of Christ.

Secondly, the evangelicals objected to the exclusivism of the Neo-Calvinists. In their struggle to maintain their confessional purity they refused to co-operate with those who did not share their Reformed confessional basis. For this reason they objected to inter-confessional societies like the SCA and aimed at setting up their own Confessional Christian Students Society which would unite all those students who shared a commitment to the Reformed confessions, and exclude the evangelicals whom they accused of adhering to Arminian confessional principles.

It is clear that two radically different principles of inclusion were involved here. The Neo-Calvinists wanted to include all those students who shared their Calvinistic confessional commitment, whereas the evangelicals wanted to include all those students who “loved the Lord”, irrespective of their confessional commitments. The question was what is more important: bringing people of faith together in spite of their confessional differences, or maintaining confessional purity by keeping them apart? In South Africa this difference in approach was not only applied to the relationship between churches and confessional traditions, but also had a decisive effect on the attitude of evangelicals and Neo-Calvinists to South African politics.

After the Anglo-Boer War, the political divide in South Africa was between the South African Party of Botha and Smuts, who aimed at reconciling the Afrikaners and the English and fusing them into one united South African nation, and the Afrikaner Nationalists, who refused to endanger their separate Afrikaner identity and aimed at maintaining the Afrikaners as a separate nation in South Africa. They argued that Afrikaners and English could live peacefully side by side, but could never become one nation. In general the sympathy of the evangelicals was with the “conciliation” policy of Botha and Smuts, whereas the Neo-Calvinists provided an ideological basis for Afrikaner nationalism. According to them, Calvinists in South Africa were republicans in principle and therefore not at home within the British Empire.

In a similar way the Neo-Calvinists tried to provide an ideological basis for a policy of racial segregation (later called apartheid). However, the Neo-Calvinists did not “invent” apartheid. It was a manifestation of what Edward Said called orientalism: the intuitive tendency of Westerners (not only in South Africa) to maintain their superiority over the “East” by keeping themselves apart. They looked on the East from a Western perspective and intuitively considered their own perspective to be the only “true” one. The Neo-Calvinists tried to provide an ideological basis for this perspective. The evangelicals, who intuitively shared this perspective, were more pragmatic in their approach to race relations. They rejected a Neo-Calvinist political blueprint which purported to have authority. They admitted that the problem of race relations in South Africa was very complicated and to be solved only in a piecemeal and experimental way. And finally they tried to overcome their intuitive orientalism by attempting to understand and consider the perspective of their black countrymen. It makes one wonder what course the history of South Africa would have taken if Afrikaners had chosen the path of the evangelicals rather than that of the Neo-Calvinists.

Keywords: Abraham Kuyper; Afrikaner nationalism; “Concerned” (“Bekommerd”) debate; reconciliation policy; divine love; divine sovereignty; J.D. du Toit (Totius); J.D. Vorster; Methodism; neo-Calvinism; P.J.S. de Klerk; predestination; racial segregation; spirituality

 

1. Inleiding

Hierdie artikel ondersoek die verhouding tussen die calvinistiese uitverkiesingsleer en die evangelikaalse spiritualiteit in die NG Kerk.1 Die uitverkiesingsleer van Calvyn het implikasies wat in stryd is met die evangelikaalse spiritualiteit wat vanaf die tweede helfte van die 19de eeu kenmerkend was vir die Kaapse Kerk. Die Kaapse teoloë het enersyds geleef vanuit hulle evangelikaalse spiritualiteit en andersyds as goeie gereformeerdes die uitverkiesingsleer onderskryf, sonder om hulle moeg te maak oor die logiese spanning tussen die twee (Brümmer 2016a). In die 1930’s was daar in Suid-Afrika ’n sterk oplewing van kuyperiaanse neocalvinisme. Die neocalviniste het die evangelikaalse spiritualiteit in die NG Kerk afgewys as “metodisties.” Ds. A.A. Weich het toe onder die skuilnaam “Bekommerd” die evangelikaalse spiritualiteit teenoor die neocalviniste verdedig. Dit het aanleiding gegee tot ’n lewendige debat in Die Kerkbode (Brümmer 2016b). Die neocalviniste het egter nie alleen die evangelikaalse spiritualiteit van die NG Kerk as ongereformeerd bestry nie. Hierdie artikel bespreek hoe neocalviniste beoog het om Kuyper se neocalvinistiese ideologie op alle terreine van die Suid-Afrikaanse samelewing uit te dra. Ook het hulle verskillende opvattings verdedig oor die Suid-Afrikaanse politiek, en veral oor die verhouding tussen Afrikaners en Engelse en tussen blank en swart. Hierdie artikel ontleed eerstens wat Abraham Kuyper se aktivistiese interpretasie van die calvinisme behels het en wat “neo” aan die neocalvinisme was en ondersoek dan tweedens die besware van die evangelikales teen hierdie kuyperiaanse ideologie in meer besonderhede. Derdens, en ten slotte, word ondersoek hoe hierdie verskil tussen neocalviniste en evangelikales daartoe gelei het dat hulle verskil het in hulle houding teenoor ekumeniese en interkonfessionele organisasies soos die CSV, en ook in hulle opvattings oor die Suid-Afrikaanse politiek, en veral oor die verhouding tussen Afrikaners en Engelse en tussen blank en swart.

 

2. Neocalvinisme

Die belangrikste aspek van Kuyper se interpretasie van die calvinisme is sy uitwerk van die onderskeid tussen besondere en algemene genade, of “partikuliere en gemene grasie”. Die besondere genade is die saligmakende genade van die uitverkiesing wat alleen vir die uitverkorenes en nie vir alle mense geld nie. Die algemene genade geld wel vir alle mense, maar is nie saligmakend nie. Dit is bewarend in die sin dat dit alle mense bewaar van die ergste gevolge van die sonde en hulle in staat stel om ’n ordelike samelewing te bou, die kultuur te ontwikkel en die beskawing te bevorder.

Totius wys daarop dat hierdie onderskeid reeds by Calvyn voorkom, maar deur Kuyper verder uitgewerk is:

Alreeds Calvyn self het duidelik dié twee van mekaar onderskei. Hy skrywe in sy Genesis kommentaar dit: “Dit is wonderlik dat hierdie mense (die afstammelinge van Kain) wat van alle deug afgewyk het, uitgemunt het in sulke genadegawes2 bo almal wat uit Adam gespruit het … Die kinders van Kain is wel van die Gees van die wedergeboorte verstoke, maar tog het hulle gawes ontvang wat nie verag moet word nie.” Hier word dus onderskeid gemaak tussen “die Gees van die wedergeboorte,” wat ’n vrug is van die verkiesende genade van God, en die algemene “genadegawes” wat selfs die nakomelinge van Kain besit het (Gen. 4: 20, 21) en sedertdien die besit van alle mense gebly het. Sedert Kuyper hierdie onderwerp so grondig behandel het, word algemeen gespreek van gemene grasie as aangedui word die “genadegawes” wat die deel is van gelowiges én nie-gelowiges, terwyl die term partikuliere of besondere genade gebruik word van die Goddelike uitverkiesing wat alléén uitgaan tot die gelowiges. (Stoker en Potgieter 1935:44)

Hoewel die algemene genade nie saligmakend is nie, stel dit ook die nie-uitverkorenes in staat tot groot prestasies en net so ’n deugsame lewe as by die uitverkorenes. Aldus Kuyper:

Wat uit die woorde en die handelinge en uit die algemene optrede van baie nie-gelowiges tot u spreek, is dikwels nie alleen die vonk van genialiteit of die skittering van talent nie, maar ook die karakterskoon, hulle ywer, hulle toewyding, hulle liefde, hulle rondborstigheid, hulle trou en hulle eerlike sin. Ja dit mag nie verswyg word nie dat die wens u dikwels bekruip dat menige gelowiges meer van hierdie aantreklikheid mag hê, en wie van ons voel homself nie dikwels beskaamd deur wat “die deug van die heidene” genoem word nie? (Kuyper 1998:114)3

Die algemene genade lê op hierdie manier die basis vir uitverkorenes en nie-uitverkorenes om met mekaar saam te werk in die opbou van die samelewing, die ontwikkeling van die kultuur en die verbreiding van die beskawing. Tog is daar ’n groot verskil in die bydrae wat die uitverkorenes en die nie-uitverkorenes tot hierdie samewerking lewer. Hierdie verskil hang saam met die wedergeboorte van die uitverkorenes. Die wedergeboorte is die middel waardeur God die uitverkiesing in die mens verwerklik. Die saad van die uitverkiesing word deur God self in die uitverkore mens gelê.

Soos aangetoon is, lê die verskil tussen die wedergebore en die niewedergebore mens volgens Kuyper nie in hulle deugsaamheid nie, maar in hulle bewussyn. “Ons het dan tog met tweërlei menslike bewussyn te doen: en hierdie twee is nie dieselfde nie” (Kuyper 1898: 130). Die wedergeboorte verander die mens se bewussyn op drie maniere: dit gee die uitverkore mens kennis van die sonde, dit bewerk by hom die bekering, dit wil sê, die persoonlike sekerheid van sy status as uitverkorene, en dit wek deur die getuienis van die Heilige Gees by hom die geloof in die Heilige Skrif en die aanvaarding van bybelse beginsels. “Wie nie wedergebore is nie, kan geen wesenlike kennis van die sonde hê nie, en wie nie bekeerd is nie kan geen geloofsekerheid besit nie; wie die getuienis van die Heilige Gees mis, kan nie glo in die Heilige Skrif nie” (Kuyper 1898:130). Hierdie drie “word vir die calvinis met sy bewussyn gegee” (Kuyper 1898:129).

Die bydrae van die wedergebore mens aan die samelewing, kultuur en beskawing verskil dus van dié van die niewedergeborene omdat dit berus op die bybelse beginsels wat in sy bewussyn gegrif is. Op basis van die wedergeboorte bepleit Kuyper dus ’n eie calvinistiese kultuuropbou wat dit “in edele wedywer” sou kon opneem teen die kultuur van die niewedergeborenes (Rasker 1974:194). Op hierdie manier is die calvinisme die suiwerste christelike alternatief vir niechristelike ideologieë soos die humanisme, die modernisme, die liberalisme, die sosialisme, die kommunisme, die kapitalisme, ens.

Omdat die calvinisme in beginsel vry was van oorheersing deur die staat of die kerklike hiërargie, kon dit vry ontwikkel en kon dit verskillende denominasionele vorme aanneem. Hierdie veelvormigheid het egter ook skadelike gevolge gehad:

Die calvinisme … kon nie anders as om in veelvormige skakeringe te ontwikkel nie, maar moes juis deur hierdie skakeringe die gevaar van afwykinge ondergaan en moes daarom altyd teen hierdie gevaar ’n eensydige reaksie in die lewe roep. By ’n vrye lewensontwikkeling soos deur die calvinisme bedoel, moes daarom die onderskeid afteken tussen die sentrum met sy volle suiwere lewenskrag en die breë omtrek met sy bedenklike verflouinge; maar juis in hierdie rustelose stryd tussen suiwere en minder suiwere ontwikkeling was die gestadige deurwerking van sy gees aan die calvinisme gewaarborg. (Kuyper 1898:8)

Die suiwerste vorm van die calvinisme is dié wat tot uitdrukking kom in die gereformeerde belydenisskrifte wat uitgaan van die volstrekte soewereiniteit van God. Dit is dan ook die “suiwerste openbaring” van die christendom (Kuyper 1898:3).

Die neocalviniste in Suid-Afrika het hulle ten doel gestel om die program van Kuyper hier uit te voer. In die woorde van Totius wou hulle “die beginsels wat ons saamvat in die woord ‘calvinisme’ verhef tot ’n mag in die land” (Stoker en Potgieter 1935:37).

“Bekommerd” en sy evangelikaalse geesverwante het hierteen veral twee groot besware gehad. Eerstens het hulle gevoel dat hierdie program die christelike geloof intellektualiseer deur dit tot ’n ideologiese denksisteem te reduseer. Geloof word iets van die bewussyn en nie iets van die hart nie. Tweedens het hulle beswaar gemaak teen die konfessionele eksklusiwisme van die program. Die neocalviniste het hulle calvinistiese ideologie beskou as die suiwerste vorm van die christelike geloof wat (in die woorde van Kuyper) beskerm moet word teen die “bedenklike verflouinge” van ander “minder suiwere ontwikkelinge”. Laat ons hierdie besware nader bekyk.

 

3. Intellektualisering.

Soos ons gesien het, is wedergeboorte vir Kuyper ’n bewussynsverandering in die uitverkore mens. Hierdie bewussynsverandering bring mee dat die denke van die wedergebore mens berus op die bybelse beginsels wat in sy bewussyn gegrif is. Met hierdie beklemtoning van die bewussyn is die neocalvinisme sterk intellektueel. Ook ds. J.D. (Koot) Vorster gee dit toe: “Calvinisme is ongetwyfeld sterk intellektueel en so ’n buitengewoon logiese sisteem” (Gereformeerde Vaandel 1934:214). Geloof is daarmee sowel kennis van en ook toewyding aan hierdie sisteem van beginsels. In die woorde van Totius gaan dit dus om “die grondbeginsels van ’n sisteem wat die liefde van ons hart en die toewyding van al ons kragte werd is” (Stoker en Potgieter 1935:38).

Volgens Koot Vorster is hierdie calvinistiese beginsels ook die beginsels wat Christus geleer het:

Christus het aan sy volgelinge die opdrag gegee om die wêreld te oorwin deur die verspreiding van christelike beginsels. … Oordeel dus nou of die calvinisme nie Christus die trouste volg nie. Immer soos die fundamentele en formatiewe lewensbeginsel van die calvinisme aan ’n eie teologie die lewe geskenk het, het daaruit ook ’n eie beskouing aangaande die staat, maatskappy en wetenskap voortgekom. … Daarom is hy [die calvinis] daar gesteld op om die eer van God op al hierdie terreine te soek deur dit langs positiewe christelike beginsels te laat ontwikkel. … Veral het die calvinis sig geroepe gevoel om die beginsels van Christus in die maatskappy in te dra om dit te hervorm. … Calvinisme moet oorwin omdat dit die diepste, ruimste, mees konsekwente en mees harmonieuse uiting van die christendom is. (Die Gereformeerde Vaandel 1934:276–7)

In sy bydrae tot die “Bekommerd”-debat skryf P.L. Rossouw uit Potchefstroom dat die Calvinistiese Bond juis opgerig is om hierdie opdrag in Suid-Afrika uit te voer:

Die doel van die Calvinistiese Bond is seker nie om mense tot bekering te bring nie, maar wel om wat reeds in beginsel aanvaar word [naamlik die calvinistiese beginsels], verder te ontplooi en te sistematiseer. Gods Woord en die beginsels daarin vervat, word dan gestel as die grondslag van die ganse lewe en daar word getrag om tot ’n koherente lewens- en wêreldbeskouing te geraak deur genoemde beginsels stelselmatig op die verskillende terreine van die lewe toe te pas. … Die doel van die Calvinistiese Bond is dus nie die evangelisering van die wêreld nie, maar die verbreiding van die beginsels van Gods Woord op alle terreine van die lewe. (Die Kerkbode 1936:88)

“Bekommerd” en sy geesverwante het sterk beswaar gemaak teen hierdie opvatting van die geloof. Geloof is nie toewyding aan beginsels nie, maar toewyding aan die persoon van Christus. Soos “Bekommerd” dit stel: “Dit lyk vir my of calvinisme nou die plek van Christus moet inneem. Natuurlik sal hulle dit nie erken nie, sal hulle dit heftig teëspreek, maar hulle woorde en dade toon dat dit hulle werkmetode is” (Bekommerd 1936:29). In die rubriek “Uit die Vrystaat” in Die Kerkbode word hierdie verskil as volg gestel:

Wat ons kinders veral nodig het is om Jesus te ken, as hulle persoonlike Saligmaker en Heer. … Die groot vraag dus vir die studerende jeug is, in watter betrekking staan ons tot Jesus Christus? Die saligheid is ’n lewende verbintenis met die opgewekte Heiland. Iemand word gered nie deur die uiterlike leerstukke van die Kerk te ken en te beaam nie. (Die Kerkbode 1936:943)

“Bekommerd” wys daarop dat hierdie verskil van opvatting aanleiding gee tot twee verskillende soorte prediking. In die evangelikaalse tradisie van die NG Kerk was die prediking daarop gerig om verlore siele na Christus te bring. “Ons het voor ons oë gesien verlore siele, vir wie Christus gesterf het. Dit was ons groot doel om diesulkes tot Christus en deur hom tot die saligheid te bring. En hierdie prediking was geseënd” (Bekommerd 1936:9). In die neocalvinisme, waar die verbreiding van calvinistiese beginsels nagestreef word, sal die prediking eerder daarop gerig word om by die wedergeborenes grondige kennis van hierdie beginsels by te bring. Die neocalviniste het daarom gepleit vir meer leerstellige prediking. So stel ds. J.J. le Roux dit in sy bydrae tot die “Bekommerd”-debat:

Alte baie het Heilsleëroproepe op die kansel die positiewe leerstellige prediking vervang. Onder die gemeente het kundiges gekla dat die kansel selde of nooit meer vaste spyse bied nie. … Gaandeweg het die prediking dan ook oorweënd bekeringwekkend en stigtelik geword. So het die klag van Hosea 4:6 ook op ons volk van toepassing geword: My volk gaan ten gronde weens gebrek aan kennis. (Die Kerkbode 1935:1086)

Van sy kant het “Bekommerd” weer gekla oor die soort neocalvinistiese prediking in die Gereformeerde Kerk waarin “veelal die helder evangeliese klank gemis word. Bekeringsprediking sal daar selde of nooit gehoor word nie. Die prediking doen meer ’n beroep op die intelligensie, die verstand, as op die hart. Die verstand sal voedsel, vaste voedsel kry, maar die hart sal veelal koud bly (“Bekommerd” 1936:34).

Volgens A.H. Murray skyn die neocalvinisme in werklikheid

uit te loop op ’n aggressiewe intellektualisme waarin daar nie baie plek is vir die diep-mistiese kern van die protestantisme nie, en wat – noodwendig – meer die kenmerk vertoon van Kuyper se lewensbeskouing as van Calvyn. Kuyper was nie in die eerste plek bekend om sy diep-geestelikheid nie; daarvoor was hy te sterk rasionalis en logisis. … Die kuyperiste het die leer van Calvyn geïntellektualiseer; onder hul pen het die calvinisme geword die verkondiging van ’n filosofiese stelsel, meer as die invoeling van ’n geloofsverhouding; dit is ’n intellektualistiese rekonstruksie van die leer van Calvyn, sonder die mistiek. (Bekommerd 1936:65–6).

Murray is miskien reg ten aansien van Kuyper se neocalvinistiese program, maar nie ten aansien van Kuyper se persoon nie. Daar was verskillende kante aan Kuyper se gekompliseerde persoonlikheid. Kuyper het as persoon ook ’n mistieke kant gehad. Dit het veral tot uiting gekom in ’n reeks meditasies (Kuyper 1908) waarin sy mistieke vroomheid nie agterbly by dié van A.H. Murray se oupa, Andrew Murray, nie! Hiervoor beroep Kuyper hom op Calvyn: “Calvyn heet koud te wees, maar geen Godgeleerde dring ons dieper in in die mistieke unie in ons hart met die Godmens, en deur hom met die Ewige Wese nie” (Kuyper 1908, voorwoord). Kuyper was deeglik bewus van die gevaar van intellektualistiese regsinnigheid. “Regsinnigheid en onberispelike wandel en baie goeie werke is ongetwyfeld onmisbaar, maar tog, die murg van alle religie is en bly die salige gemeenskap met die Ewige Wese, en by hierdie gemeenskap is dit alleen die liefde vir God waarin die goudglans skitter” (Kuyper 1908:179–80). Tog bly die verband tussen Kuyper se mistiek en sy neocalvinistiese ideologie onduidelik. Die eerste is die intieme omgang van die wedergeborene met God, terwyl die laaste ’n ideologiese teorie is, gegrond op die beginsels in die bewussyn van die wedergeborene, en as sodanig in wedywering met niechristelike ideologië in die samelewing. By Totius was daar ook so ’n tweespalt tussen die vroomheid van sy psalmberymings en sy ywer vir “die grondbeginsels van ’n sisteem wat die liefde van ons hart en die toewyding van al ons kragte werd is” (Stoker en Potgieter 1935:38).

 

4. Konfessionele eksklusiwisme

Aan die begin van 1936 skryf B.B. Keet in sy rubriek “Uit die buiteland” in Die Kerkbode:

Opmerklik is hoe in die laaste tyd ’n steeds enger groeiende rigting in die Gereformeerde Kerke [in Nederland] tot openbaring kom. ’n Tipiese voorbeeld het onder my aandag nog onlangs gekom. Kuyper het ons geleer om te spreek van min of meer suiwere Kerke; sedert die Reformasie is die teenstelling nie meer die ware Kerk teenoor die valse nie, want die Reformasie het vir goed ’n einde gemaak aan die gedagte van ’n alleen-ware Kerk. Maar nou kom die pleitbesorger van die “ware” Gereformeerdes met ’n splinternuwe teenstelling, nl. die van wettig en onwettig. Natuurlik is daar dan maar een wettige Kerk en dit spreek vanself watter een dit is. (Die Kerkbode 1936:72)

Kuyper het nie in die eerste plek gepraat van minder of meer suiwere kerke nie, maar van minder of meer suiwere vorme van die Christendom. Dit is moontlik dat daar verskillende vorme binne dieselfde kerk gevind kan word. Volgens Kuyper is die calvinisme die “suiwerste openbaring” van die christendom (Kuyper 1898:3). Bowendien is die calvinisme ook “die eindpunt in die evolusie van die protestantisme wat in die 16de eeu die lewensontwikkeling van ons geslag in ’n nuwe en hoër fase gelei het” (Kuyper 1898:35).4 Soos hier bo aangedui is, meen Kuyper dat die calvinisme altyd “in ’n rustelose stryd” gewikkel is om “sy volle suiwere lewenskrag” te handhaaf teenoor die “bedenklike verflouinge” van die “minder suiwere ontwikkelinge” in die christendom (Kuyper 1898:8).

Die neocalviniste in Suid-Afrika het hierdie oordeel van Kuyper gedeel. So verklaar H.G. Stoker en F.J.M. Potgieter in hulle voorwoord tot die bundel Koers in die krisis dat “calvinisme die mees konsekwente, die mees harmonieuse, die mees universele en die mees suiwere vorm van die christendom is” (Stoker en Potgieter 1935:viii). Koot Vorster gaan nog ’n stap verder en verklaar dat calviniste die “beste christene” is, omdat hulle die uitverkiesingsleer die suiwerste handhaaf:

Die lutheranisme, metodisme en al die ander nie-calvinistiese sisteme … vernietig die leer van die soewereine genade wat Luther so kragtig verkondig het. En daarmee het die calvinisme alleen oorgebly as verdediger en bewaarder van die reformatoriese grondleerstuk. Daarom sê Müller tereg: “It can be said in respect to the doctrine of justification that the Reformed teachers have been the best Lutherans.” En ons kan byvoeg, ook die beste christene, want in harmonie met die beginsels van die soewereiniteit van God, totale verdorwenheid van die mens en die uitverkiesing in Christus, het die calvinisme ook hierdie leerstuk van Christus ontvang. (Die Gereformeerde Vaandel1934:274)

Die neocalviniste het ook met Kuyper saamgestem dat hulle moet stry om die calvinisme “in sy volle suiwere lewenskrag” in stand te hou. Om dit te doen, moet hulle die gereformeerde belydenisse suiwer handhaaf en hulle verset teen interkonfessionele bewegings waarin die gesag van hierdie belydenisse gerelativeer word. So verwerp Vorster dit wat hy “ínterdenominasionalisme” noem:

Hoewel interdenominasionalisme nog nooit definitief georganiseer of leerstellig verduidelik is nie, besit dit tog sekere kenmerke, en kan ons dit karakteriseer as die beweging wat soek na “some greatest common denominator which shall unite men of different Christian bodies.” Dit weerstaan denominasionalisme deur die verontagsaming van konfessionele norme en verskille (Die Gereformeerde Vaandel 1934:214).5

Die neocalviniste het daarom interkonfessionele verenigings soos die CSV beskou as ’n ernstige bedreiging vir die suiwere handhawing van die calvinistiese beginsels.6 So kla ds. J.H. Lange:

Die C.S.V. [bestaan] vir die grootste gedeelte uit kinders en studente van ons Kerk. Maar wat verhinder nou b.v. die C.S.V. soos dit vandag saamgestel is, om ’n kampkonferensie van jong onderwysers (esse) by die Victoria-Watervalle te organiseer en dan een of ander los predikant uit te nooi om as spreker daar op te tree? En as daardie onderwysers (esse) terugkom, om in ons sondagskole en C.S.V.-kringe te werk, wie anders as die arme plaaslike predikant sit opgeskeep met die moeilikheid om verkeerde leerstellings uit die gedagtes van die kinders te kry? (Die Kerkbode 1936:476)

In 1935 is daar by ’n byeenkoms in Bloemfontein ’n kommissie van 11 predikante aangestel om iets hieraan te doen. In ’n brief aan Die Kerkbode stel die sekretaris van die kommissie, G.J. Naude, die doel van die kommissie as volg:

Om te onderhandel met die leiers van die bestaande C.S.V. met die vriendelike versoek om stappe te neem ten einde die C.S.V. (1) direk onder die kerkbesture te kry; (2) te grond op ons belydenisskrifte, wat gegrond is op die Woord van God. Die vergadering het ook gevoel dat as die C.S.V. met hierdie diepgevoelde en billike versoek nie kan instem nie, sal hy noodgedwonge en tot sy leedwese moet uitsien na ’n jeugbeweging wat aan hierdie twee vereistes voldoen. (Die Kerkbode1936:518).

Kort hierna skryf Vorster en Potgieter ’n brief in Die Kerkbode waarin hulle meedeel dat ’n aantal studente op Stellenbosch ’n “Konfessionele Christen Studente Vereniging” opgerig het met die doel om “die konfessionele element meer tot sy reg te laat kom as wat in die huidige C.S.V. moontlik is”. Aansluitend hierby sou die CSV omskep moet word tot ’n federasie van konfessionele verenigings waarin

die lede uit die verskillende kerkgenootskappe nie in noue, uniale verband tot mekaar staan nie, maar dat ’n skeiding tussen arminiaans- en calvinisties-gesinde lede aangebring word; verder dat elkeen van die afdelings die Woord van God, soos geïnterpreteer deur hulle respektiewelike belydenisskrifte, tot grondslag sal hê; dat die gereelde vergaderings (wat gekenmerk sal wees deur die beklemtoning van die konfessionele soms direk, soms indirek) plaaslik onder beskerming van die betrokke kerkrade sal plaasvind; dat eenmaal per kwartaal of semester die twee afdelings saam sal vergader om hulle broederliefde teenoor mekaar te betoon en om sake van gemeenskaplike belang te bespreek; dat konferensies vir die afdelings afsonderlik dog ook gesamentlik gereël sal word en dat op eersgenoemde die konfessionele uitsluitlik sal behartig word en op laasgenoemde uitsluitlik die gemeenskaplike (teenoor die ongeloof); dat aparte Bybelstudie-handleidings op die grondslag van die belydenisskrifte vir die twee afdelings deur bevoegde persone sal opgestel word. … Aangesien ons oortuig daarvan is dat die tyd aangebreek het om die konfessionele standpunt te handhaaf sal ons ons gedwonge voel om ons te beywer om vir sover in ons vermoë die bestaan van die K.C.S.V. op Stellenbosch te bestendig en om soortgelyke verenigings aan ander inrigtings vir hoër en laer onderwys te stig. (Die Kerkbode 1936:582)

Dit is duidelik dat die neocalviniste op hierdie manier ’n studentevereniging wou stig waarin die “suiwere calvinisme” onder studente bevorder sou word sonder die gevaar van beïnvloeding deur die “minder suiwere metodistiese” of “arminiaanse” spiritualiteit. Die probleem was natuurlik dat hierdie onderskeid nie tussen kerkgenootskappe was nie, maar dwarsdeur die NG Kerk self geloop het. Reaksies vanuit die evangelikaalse rigting in die NG Kerk het dan ook nie uitgebly nie. “Bekommerd” maak veral beswaar teen die konfessionele eksklusivisme van die neocalviniste.

Eksklusivisme het geen plek gehad in die beleid van ons Kerk nie. Ons het nooit … daarop aangedring dat ons kinders in waterdigte kompartemente moet opgesluit word nie. Daar was plek in ons Kerk vir inter- en tussenkerklike inrigtinge: Christelike Strewersvereniging, Christelike Studentevereniging, ens. As groot godsmanne uit ander lande en selfs uit ander protestantse kerkgenootskappe, manne wat deur God geken en gebruik was, tot ons oorgekom het, het ons hulle hartelik welkom geheet en het ons geluister na wat hulle te sê gehad het. Ek noem die name van slegs twee van die godsmanne: Dr. Mott en Dr. Kumm. Hierdeur is ons blik verruim geword. Hoewel ons vas en pal by ons beginsels gestaan het, het ons van die ander geleer en ontvang wat daar te leer en te ontvang was. (Die Kerkbode 1936:522)

Elders skryf “Bekommerd” dat die neocalviniste se beleid

altyd was om hulle met hoë mure te ommuur en die kerklike kring so klein moontlik te trek. Ons beleid daarenteen, was die teenoorgestelde hiervan – ons wou graag soveel moontlik, alle gelowiges, almal wat die Here Jesus in waarheid en opregtheid lief het, in ons kring insluit. … Hulle wil alles net van hulle eie hê. Eie skole, eie universiteit, eie vereniginge, wat die dierbaarste kinders van die Here van ander gesindes uitsluit. (Bekommerd 1936:44–5).

Dit is duidelik dat hier twee radikaal verskillende beginsels van insluiting veronderstel word. Die neocalviniste wou almal saambring wat dieselfde calvinistiese belydenis onderskryf, terwyl die evangelikales “almal wat die Here Jesus in waarheid en opregtheid lief het in ons kring insluit”. Hulle wou dus nie “die dierbaarste kinders van die Here van ander gesindes uitsluit” nie. Dit gaan dus om ’n konfessionele eenheid teenoor ’n eenheid van spiritualiteit oor konfessionele grense heen. Vorster omskryf hierdie verskil as “’n opgang in een uiterlike kerkvorm, waarin bepaalde belydenisverskille ondergeskik sal wees en de waarheid vervang word deur ’n week-gevoelige liefde terwille van die eenvormigheid (Die Gereformeerde Vaandel 1936:273).

B.B. Keet, wat in daardie tyd voorsitter van die CSV in Suid-Afrika was, het ook gereageer op die stigting van die KCSV. In sy reaksie wys hy daarop dat die CSV nooit sy lede verhoed het om hulle eie konfessionele oortuigings te handhaaf nie:

Die C.S.V. het geen kerklike of konfessionele standpunt aan bande gelê nie; dit laat vryheid toe om die eie konfessionele karakter volkome te handhaaf en moedig sy lede aan om getrou te wees aan hulle eie kerklike oortuigings. … Moet ons ywer vir ons eie dan altyd daarop uitloop dat ons ander christelike bewegings gaan bestry? (Die Soeklig 1935:172).

Keet verwys na die addendum by artikel 3 van die KCSV se voorlopige grondwet waarvolgens die konfessionele grondslag van die KCSV “die wenslikheid van samewerking met ander christene op algemeen menslike terrein, waar omstandighede dit vereis, nie uitsluit nie”. Hiervan sê Keet dat “samewerking op algemeen menslike terrein ook met ongelowiges gesoek (kan) word. Soos die sin nou staan, lyk dit presies asof ‘ander christene’ gelyk staan met ‘heidene’” (Die Soeklig 1935:172).

Die houding van die neocalviniste teenoor christene wat nie hulle konfessionele grondslag gedeel het nie, was presies dieselfde as Kuyper se houding teenoor die Etiese Rigting in die Nederlands Hervormde Kerk in Nederland. In my eerste artikel het ek daarop gewys dat die Etiese teoloog J.J. Gunning nie vir Kuyper wou volg in sy neocalvinistiese program nie, en dat vir sy gevoel Kuyper hom daarom nie tot die “wedergeborenes” gereken het nie (Brümmer2016:331–2).

Evangelikaalse spiritualiteit was gerig op versoening met God en daarom ook op versoening tussen alle mense deur hulle te verenig in wederliefde tot God. Hierdie versoening tussen mense gaan dus oor konfessionele verskille heen. Die neocalviniste het egter die konfessionele verskille beklemtoon en belangriker geag as die eenheid van alle gelowiges. In die woorde van Voster en Potgieter:

Om nie-konfessionele studiekringe binne die vereniging [C.S.V.] te stig, is om die meer belangrike (die konfessionele) aan die minder belangrike (die interkerklike) ondergeskik te maak; en wat ons beoog, is juis die teenoorgestelde: Eers die behartiging van die kardinale heilswaarhede in eie Belydenisskrifte en daarna die algemeen christelike. (Die Kerkbode 1936:583)

Die vraag is dus wat belangriker is: om mense met mekaar te versoen deur die verskille tussen hulle te oorbrug in ’n gemeenskaplike spiritualiteit of om juis hierdie verskille te koester en in stand te hou? Hierdie verskil in benadering het in Suid-Afrika nie alleen gegeld ten aansien van die verhouding tussen kerke nie, maar het ook ’n bepalende invloed gehad op die houding van neocalviniste en evangelikales ten aansien van die Suid-Afrikaanse politiek.

 

5. Neocalvinisme en die Suid-Afrikaanse politiek

Met die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika in 1910 was die Suid-Afrikaanse Party van Botha en Smuts die grootste politieke party in die land en het hulle die regering gevorm. Botha en Smuts het ’n sogenaamde konsiliasiebeleid voorgestaan waarin hulle die ideaal nagestreef het om (1) Afrikaners en Engelse (die “twee rasse”) saam te smee tot één verenigde Suid-Afrikaanse volk waarin (2) Afrikaners en Engelse gelyke regte besit en Nederlands en Engels gelykwaardige tale sal wees en,(3) Suid-Afrika, soos Kanada en Australië, ’n selfregerende staat binne die Britse Ryk sal wees. Hierdie ideaal het ooreengekom met die opvattings wat reeds vóór die Uniewording deur die Kaapse Afrikanerbond onder leiding van “Onze Jan” Hofmeyr gehuldig was.

Die probleem was egter dat ’n groot deel van die Engelse bevolking nie met hierdie beleid wou saamwerk nie. Hulle het hulself meerderwaardig gevoel teenoor die Afrikaners en het geweier om Nederlands te leer. Net soos Milner was hulle wel voorstanders van één verenigde volk, maar dan moes dit ’n Engelse volk wees waarin die Afrikaners tot Engelse gemaak moes word. Hulle het hulle toe as die Unioniste Party teenoor die Suid-Afrikaanse Party opgestel.

Dit het nie lank geduur nie voor ’n belangrike deel van die Afrikaners in die Suid-Afrikaanse Party ongeduldig geword het met die versoenende manier waarop Botha met hierdie Engelse omgegaan het. Hulle het gevoel dat Botha bereid was om ter wille van die eenheid te veel toegewings aan die Engelse te doen. In 1912 het hulle onder leiding van Hertzog uit die Suid-Afrikaanse Party gestap en die Nasionale Party gevorm. Hierdie party het toe die sogenaamde tweestroombeleid van Hertzog gevolg: Afrikaners en Engelse kan nooit één volk word nie. Om dit te probeer bewerkstellig, sou beteken dat die Afrikaners hulle eie karakter en hulle taal sou moes opoffer. Nee, Afrikaners en Engelse moes twee aparte volke bly, met elkeen sy eie karakter, wat in vrede saam kon woon in Suid-Afrika en kon saamwerk tot opbou van die land. In die eerste helfte van die 20ste eeu was hierdie teenstelling tussen die konsiliasie- en die tweestroombeleid die vernaamste teenstelling in die Suid-Afrikaanse politiek.

Vir die Boere in die Transvaal en die Vrystaat, en veral vir die Bittereinders, was die grootste ramp van die Anglo-Boereoorlog die feit dat hulle hulle republikeinse onafhanklikheid van die Britse Ryk verloor het. In die rebellie van 1914 het ’n aantal van hulle nog ’n vrugtelose poging aangewend om hierdie onafhanklikheid terug te kry. Die leiers van die Kaapse Kerk het in en na die oorlog intens meegeleef met die ellende van die Boere. Daar was geen twyfel waar hulle simpatie gelê het nie. Tog was die verlore onafhanklikheid nie vir hulle die grootste ramp van die oorlog nie. Hulle was self lojale onderdane van hulle geliefde koningin Victoria en nie republikeine nie. Nee, vir hulle was die grootste skade die vervreemding tussen Afrikaners en Engelse as gevolg van die oorlog.7 Hulle houding was direk bepaal deur hulle evangelikaalse spiritualiteit waarin versoening tussen God en mens, en tussen mense onderling, vooropgestaan het. Dit is duidelik dat hulle vanuit hulle evangelikaalse spiritualiteit oorwegend simpatiek gestaan het teenoor die beleid van konsiliasie.

Dieselfde evangelikaalse beklemtoning van versoening het ook in 1933 geblyk uit die Kerk se reaksie op die koalisie en politieke samesmelting tussen Hertzog en Smuts. Ds. P.G.J. Meiring, ’n Du Plessis-ondersteuner en net soos Du Plessis ’n toegewyde aanhanger van die evangelikaalse spiritualiteit, het as redakteur van Die Kerkbode as volg hierop gereageer:

Hierdie gebeurtenis is iets van so grote betekenis en het so onverwags gekom dat ’n mens daarin Gods hand moet ontdek. Vele in ons land sien daarin die verhoring van die gebede, wat hulle gedurende die laaste twintig jaar van broedertwis en bitterheid onophoudelik tot God opgestuur het. Beide leiers van ons twee groot Volkspartye beskou dat beëindiging van broedertwis die uitwerking sal wees van die oprigting van hierdie Koalisie-Regering. (Die Kerkbode1933:623)

Die neocalviniste het baie anders na die Suid-Afrikaanse politiek gekyk. Hulle het probeer om vanuit hulle neocalvinistiese ideologie ’n beginselgrondslag vir Afrikaner-nasionalisme en ook vir die republikeinse ideaal te verskaf. L.J. du Plessis uit Potchefstroom het dit as volg verwoord:

Ten opsigte van die politiek is daar in die christendom van alle tye eintlik net drie rigtinge, naamlik die Evangeliese, die Ou-Testamentiese en die Skriftuurlike. … Die eerste sou ons ook kon noem sektaries, die tweede kerkisties en die derde calvinisties. Volgens die eerste is daar net een christelike wet, die wet van individuele liefdesgesindheid; vir die tweede is daar ook net een christelike wet, dié van die objektiewe kerkgesag; vir die derde is daar velerlei christelike wette, o.a. naas die wet van christelike sedelikheid en die wet van kerklike tug, ook nog die wet van christelike politiek. Hierdie laaste wet word ontleen aan die Skrif-openbaring in verband met die staatsreg soos dit nader gevorm word deur die ontwikkeling van menslike samelewing en veral ook deur die christelike tradisie. … Dit is dan ook bekend uit die geskiedenis, soos te verwagte was uit die aard van die betrokke beginsels, dat die sektarisme geen eie christelike politiek kon ontwikkel nie, dat die kerkisme die politiek vervals het deur dit te verkerklik, terwyl alleen die calvinisme ’n selfstandige christelike politiek ontwikkel het, ’n politiek van oorheersende betekenis vir die moderne westerse staatsgeskiedenis. Histories het die calvinisme verskillende vorme aangeneem in verskillende tye en lande, en altyd met deurslaggewende invloed op die betrokke historiese ontwikkeling. So was daar … ook die antiliberalistiese Afrikaanse calvinisme van die negentiende eeu onder die invloed van Voortrekkers en Republikeine, waardeur Afrika gered is van verkaffering en verengelsing. (Stoker en Potgieter 1935:263-264)

Die sekretaris van die Federasie van Calvinistiese Studenteverenigings in Suid-Afrika (FCSV), D.C.S. van der Merwe, lê hierdie calvinistiese staatsopvatting as volg uit:

Die calvinis sien die wêreld nooit as ’n monistiese eenheid nie maar as ’n ryke veelheidsverskeidenheid waarin elke kosmiese ding sy eie aard en wese en terrein het waarin hy vry en soewerein is, en in welke vryheid en soewereiniteit hy nooit gekrenk mag word nie. So is ook die aparte volk of nasie ’n eiesoortige kosmiese verskynsel met ’n eie wetmatigheid, ’n eie wese en taak, met ’n eie terrein en op daardie terrein ’n eie vryheid, ’n vryheid wat vir die besondere nasie self nie net ’n voorreg is nie maar ook ’n plig om te verkry en te bewaar, ’n vryheid wat vir die ander nasies heilig is, nie in die sin van goddelik nie maar in die sin van onskendbaar, ’n vryheid wat ’n plig en onskendbaar is omdat dit die noodsaaklike voorwaarde is vir die vervulling van sy eie lewenstaak deur ’n nasie. … As ons nou hierdie algemene beginsels wil toepas op ons Afrikaanse studentelewe dan kom ons tot die volgende gevolgtrekkinge: ons Afrikaanse nasie het die reg om as aparte nasie te bestaan, dit is sy plig om homself te wees, hy moet vry en selfstandig wees om die eie roeping wat God hom opgelê het uit te leef, hy moet homself geestelik verryk en verdiep om so die mensheid as geheel te verryk en te verdiep. (Die Gereformeerde Vaandel1934:241–2)

Hieruit volg, in die woorde van ds. J.V. Coetzee, dat “die republikanisme kragtens afkoms en vorming, die Hollandse Afrikaners in die bloed sit. Dit is ’n stuk van hulle calvinistiese erfenis” (Stoker en Potgieter 1935:63). Daarom moet die Afrikaanse calvinis hom verset teen “vreemde, hoofsaaklik Engels-imperialistiese invloede wat die bestaan van die Hollands-Afrikaanse volkselement staatskundig, nasionaal, kultureel en godsdienstig bedreig het en nog bedreig” (Stoker en Potgieter 1935:56).

Hierdie beginselgrondslag vir Afrikaner-nasionalisme kon ook maklik toegepas word op rasseverhoudings. So het die neocalviniste probeer om die beleid van rassesegregasie vanuit calvinistiese beginsels te verdedig. Ds. J.V. Coetzee het dit as volg gestel:

Die kort begrip van calvinistiese lewenswysheid wat verkry is deur jarelange aanraking met slawe en inboorlinge was: geen gelykstelling nie; erken die ordinansies van God en moet nie probeer om gelyk te stel wat God nie gelyk gemaak het nie. … Dit is hierdie beginsel van die calvinisme wat teen die end van die agtiende eeu feitlik reeds orals aangevoel is vernaamlik onder die grensboere, wat gelei het tot die verset teen die nuwe beskouings van die Europese rasionalisme en naturalisme wat die natuurmens verheerlik en met hom gedweep het. Skerp het die calvinisme homself verweer teen die negasie van stands-, beskawings-, ras-, en geloofsverskille, wat die sedelike onbedorwenheid van die natuurmens gepreek het, en waaruit sy gelykwaardigheid met (of eintlik sy meerderwaardigheid bo) die blanke christen noodsaaklik gevolg het. (Stoker en Potgieter 1935:60)

Hierdie beginsel van rasseskeiding geld ook tussen blanke en swart christene. Christelike sendingwerk moet dan ook gerig wees op die stigting van aparte swart kerke. Die Gereformeerde Kerk se sendingwetenskaplike, P.J.S. de Klerk, stel dit as volg:

Ons moet in ons sendingmetode onderskeid maak tussen ras en ras. God het grenslyne daargestel tussen die rasse, wat ons in ons blinde ywer nie somar mag uitwis nie. Die calvinisme leer dat God aan elke volk sy besondere taak gegee het. … Die sending druk dus nie ’n volk se eie nasionaliteit dood nie. Nee, dit sluit daarby aan en verhef dit tot ’n eie naturelle-christendom. Daarom is die regte metode om eie nasionale naturelle-kerke te stig. Uit hulle eie boesem moet hulle eie belydenis ontstaan, hulle eie lied en hulle eie vorm van gebed. Om prinsipiële redes, gegrond op die calvinisme van ons volk, is dit dus nodig dat daar op sendinggebied segregasie van wit en swart sal wees. (Stoker en Potgieter 1935:126–7)

Die blanke Christene het die roeping om die swart volkere in Afrika te kersten, op te voed en te beskaaf. Dit moet egter nie lei tot die opheffing van die skeiding tussen die rasse nie. L.J. du Plessis uit Potchefstroom stel dit as volg:

Die calvinisme verval … nie tot die eensydigheid van gelykstelling en vermenging nie. Daar is tussen hierdie rassegroepe diepgaande verskille wat ’n grenslyn vereis, maar hierdie grenslyn moet elasties gehou word om reg te doen aan die ontwikkelings-moontlikhede en moet veral opening laat vir opvoedingskontak tussen blankes en gekleurdes en vir geleidelike bestyging van die beskawingsleer deur die gekleurdes, al is dit dan op eie terrein en volgens eie wyse. (Stoker en Potgieter 1935:270)

So het die neocalviniste dus probeer om aan die beleid van rassesegregasie (wat later apartheid genoem is) ’n ideologiese grondslag te verskaf. Dit beteken egter nie dat hulle die uitvinders van apartheid was nie! Ek dink dat apartheid ’n uitvloeisel is van die neiging in daardie tyd (en miskien vandag nog) van alle Europeane (nie net in Suid-Afrika nie) om nie-Europeane te sien vanuit hulle eie Westerse perspektief en moeite het om die perspektief van die nie-Europeane in te neem. Daarby word die Europese perspektief beskou as “die ware” en meerderwaardige perspektief. Edward Said noem hierdie neiging “oriëntalism” (Said 2003). “Die Ooste” is ’n skepping van die Westerse perspektief. Ons praat van die “Verre Ooste” en die “Nabye Ooste”. Maar dan vra Said: Oos van waar? Ver of naby wat? Die “Ooste” is egter ook bepalend vir die selfverstaan van die Westerling. Dit is naamlik die teenpool in terme waarvan die Westerling ’n Westerling is. Dieselfde geld in Suid-Afrika, waar onderskeid gemaak is tussen “Europeans” en “non-Europeans” of dan “blankes” en “nie-blankes”. Die neocalviniste in Suid-Afrika het nie hierdie “ware” perspektief uitgevind nie. Hulle het dit wel tot ’n ideologie gemaak wat na 1948 tot ’n konsekwente rassebeleid ontwikkel is.

Verreweg die meeste blankes in Suid-Afrika het hierdie perspektief intuïtief gedeel (of deel dit dalk vandag nog). Dit het ook gegeld vir die aanhangers van die evangelikaalse vroomheid in die NG Kerk. In teenstelling tot die neocalviniste het hulle dit egter nie tot ’n ideologie gemaak nie, maar ’n meer pragmatiese standpunt daaroor ingeneem. Johannes du Plessis het hierdie standpunt mooi verwoord in sy hoedanigheid as redakteur van Die Soeklig. Hy het in 1935 in sy blad twee artikels opgeneem van A.B. Xuma, ’n vooraanstaande swart mediese dokter in Johannesburg, oor “Die nadelige gevolge van politieke differensiasie wat op ras en kleur berus”. In sy Maandkroniek as redakteur het hy hierop kommentaar gelewer (Die Soeklig 1935:35–8).8 Nadat hy uitgebreid ingaan op die ingewikkelde aard van die rassevraagstuk in Suid-Afrika, skryf hy:

Mense wat so geredelik aangedraf kom met ’n gemaklike en finale oplossing van ons Rassekwessies het nog nooit oor die saak behoorlik en konsekwent nagedink nie. Daar is geen eenvoudige en voldoende oplossing nie: daar is slegs eksperimentele en gedeeltelike oplossings. Die Kwessies wat voor ons lê moet geleidelik, trapsgewyse, met versigtigheid en simpatie, en onder ’n diep besef van ons onkunde en onmag aangedurf word. … God stel nooit ’n individu, ’n volk, of ’n mense geslag voor onoplosbare probleme nie. Daar is ’n oplossing en moet ’n oplossing wees, ofskoon dit soms jare en geslagte sal neem om dit te bereik. … Moet dit ons nie versigtig, beskeie, simpatiek, onbaatsugtig stem nie? Moet dit ons nie ernstig laat vra wat die wil van God is ten opsigte van ons verhouding teenoor Bruines en Swartes, sowel as teenoor ons eie Arm-blankes nie? Moet dit ons nie aanspoor tot meer geduld in ons oordeel, meer gebed om goddelike hulp en meer vertroue op goddelike leiding nie? … Daar moet ’n nuwe gees waai deur die gemoedere van ons Afrikaanse volk – ’n gees van toenadering, van meegevoel, van innige belangstelling en van belangelose hulpvaardigheid. Ook moet ons leer om die hulp van nie-Europese in te roep by die beoordeling van die besware en griewe wat soos ’n loodgewig op hul gemoed druk. In hierdie verband wys ons op die stukke van dr. Xuma, wat in die vorige en huidige uitgawes van Die Soeklig verskyn. (Die Soeklig 1935:36–7).

Drie punte val op in die stellingname van Du Plessis:

  1. Ons moet nie soos die neocalviniste uitgaan van ideologiese bloudrukke waaraan ons Goddelike gesag toeskryf nie.
  2. Ons moet ons onkunde en onmag erken, en met geduld en ’n evangeliese gees van gebed en van toenadering, meegevoel, innige belangstelling en belangelose hulpvaardigheid soek na eksperimentele en gedeeltelike oplossings.
  3. Ons moet ons “Oriëntalisme” oorwin en eerlik probeer om ook die perspektief van ons swart landgenote te ken en in ag te neem.

Ek vra my af hoe die geskiedenis van Suid-Afrika sou geloop het as die Afrikaners die weg van Du Plessis sou gekies het in plaas van dié van die neocalviniste.

 

Bibliografie

Bekommerd (Ds. A.A. Weich). 1936. Christus die deur. Twee rigtings in die kalvinisme. Kaapstad: HAUM.

Brümmer, V. 2013. Vroom of regsinnig? Wellington: Bybel-Media.

—. 2015. Die Kaapse Kerk en die Boereoorlog. LitNet Akademies, 12(1):206–25.

—. 2016a. Uitverkiesing en evangeliese spiritualiteit. LitNet Akademies, 13(1):322–44.

—. 2016b. Uitverkiesing en evangeliese spiritualiteit: die “Bekommerd”-debat. LitNet Akademies, 13(3):495–509.

Gereformeerd Maandblad. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Die Gereformeerde Vaandel. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Die Kerkbode. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Die Soeklig, Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Kuyper, A. 1898. Het Calvinisme. Amsterdam: Höveker & Wormser.

—. 1908. Nabij God te zijn. Kampen: J.H. Kok.

Rasker, A.J. 1974. De Nederlands Hervormde Kerk vanaf 1795. Kampen: J.H. Kok.

Said, E.W. 2003. Orientalism. Londen: Penguin Books.

Stoker, H.G. en F.J.M. Potgieter. 1935. Koers in die krisis. Stellenbosch: Pro Ecclesia Drukkery.

 

Eindnotas

 

1 Hierdie artikel is die laaste in ’n reeks van drie artikels oor die verhouding tussen die calvinistiese uitverkiesingsleer en die evangelikaalse spiritualiteit in die NG Kerk. In die eerste artikel (Brümmer 2016a) is die uitverkiesingsleer van Calvyn bespreek en aangetoon dat dit implikasies het wat in stryd is met die evangelikaalse spiritualiteit wat vanaf die tweede helfte van die 19de eeu kenmerkend was vir die Kaapse Kerk. In die 1930’s was daar in Suid-Afrika ’n sterk oplewing van kuyperiaanse neocalvinisme. Die neocalviniste het die evangelikaalse spiritualiteit in die NG Kerk afgewys as “metodisties”. Ds. A.A. Weich het toe onder die skuilnaam “Bekommerd” die evangelikaalse spiritualiteit teenoor die neocalviniste verdedig. Dit het aanleiding gegee tot ’n lewendige debat in Die Kerkbode. In die tweede artikel (Brümmer 2016b) is hierdie debat bespreek.

2 Wanneer ek in ’n aanhaling kursivering aanbring om iets te beklemtoon, sal ek dit aangee. Alle ander kursivering is van die aangehaalde skrywer.

3 Terwille van die leesbaarheid word alle aanhalings uit die Nederlands verafrikaans. Akademiese fynproewers kan my weergawe egter kontroleer omdat ek die verwysings aangee.

4 Meer nog, vir Kuyper is die calvinisme ook die toppunt in die ontwikkeling van ons beskawing. “Dit staan vas dat die breë stroom van ons geslag van Babilon na San Francisco loop deur die vyf stadiums van die Babilonies-Egiptiese, die Grieks-Romeinse, die Islamitiese, die Romanistiese, en die Calvinistiese beskawing” (Kuyper 1898:27).

5 In ’n artikel oor “Interkerkisme” (in Die Gereformeerde Vaandel 1936:273–7) uit Koot Voster felle kritiek op die ekumeniese beweging. Interessant is dat hy die opkoms van die ekumene toeskryf aan die “Engelse gees” (en daarom “volksvreemd” vir die Afrikaner Calvinis): “Ons vra nou in die eerste plek: vanwaar kom hierdie nuwe Beweging? En al dadelik stoot ons op hierdie opmerklike feit dat dit hoofsaaklik afkomstig is en beperk tot die Engelssprekende wêreld, vanwaar dan die verbreiders daarvan hulle kruistogte begin. In Amerika het die beweging as ’n samesmelting van kerke (interdenominasionalisme) gekom en sy rol gespeel. Ook Engeland is en bly daarvoor die weltoebereide teelgrond. Want dit is heel spesifiek ’n uiting van die Engelse gees. … Daarby het die Interkerkisme nog altyd geleef onder die troue sorg van die ideale pleegvader, die Engelse Imperialisme. Dit is veral hierdie Engelse gees, wat soos Gallio hom nooit bekommer oor beginsels nie, steeds met imperialistiese ywer altyd die arms wyer en wyer uitstrek om die bonte veelvuldigheid saam te vat in ’n week-gevoelige uitwendige eenheid en ook die beweging in Suid-Afrika soek te bestendig. … Dit het onoffisieel in die kerke, met die skitterende sukses van die onkruid, die konfessionele bewussyn gaandeweg afgestomp. Die swaartepunt van die godsdiens is na die gevoel verlê. En so is met ’n kunsmatig opgewekte weekgevoelige liefde die drang tot ’n beginsellose eenheid terwille van die Eenheid geskep” (Die Gereformeerde Vaandel 1936:274).

6 In 1905 het Totius reeds op ’n soortgelyke manier kritiek gelewer op die interkonfessionele Christen Strewersvereniging. Volgens Totius was hierdie vereniging nie alleen metodisties en daarom ongereformeerd nie, maar het dit ook geen konfessionele grondslag gehad nie. J.I. Marais het in die Gereformeerd Maandblad stewige repliek gelewer op Totius. (Gereformeerd Maandblad van Februarie 1906:23–5. Kyk ook Brümmer 2013:174–6).

7 Kyk Brümmer (2015) vir ’n bespreking van die houding van die Kaapse Kerk jeens die Anglo-Boereoorlog.

8 Dit was waarskynlik Du Plessis se laaste publikasie. Dit het verskyn die dag voor sy dood op 16 Februarie 1935.

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Uitverkiesing en evangelikaalse spiritualiteit: die neocalvinisme in Suid-Afrika appeared first on LitNet.

Herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings en die uitsprake van die hoogste hof van Appèl in DPP v Thabethe en Seedat v S

0
0

Herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings en die uitsprake van die hoogste hof van Appèl in DPP v Thabethe en Seedat v S

Danie (D.F.) Kloppers, konsultant, EduKat Educational Consulting
Henk (H.J.) Kloppers, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Herstellende geregtigheid is ’n betreklik nuwe benadering waardeur geregtigheid kan realiseer, maar die aanwending daarvan in gevalle van seksuele oortredings is steeds in omstredenheid gehul. Alhoewel herstellende geregtigheid deur die hoogste howe in Suid-Afrika gesanksioneer is, het dit nog net in twee gevalle in die hoogste hof van appèl by seksuele oortredings ter sprake gekom. Hierdie artikel fokus op die twee uitsprake in DPP v Thabethe en Seedat v S. Dié uitsprake word aanvanklik in die lig van die verhoorhowe se beslissings bespreek en die fokus val op die wyse waarop die verskillende howe herstellende geregtigheid hanteer het. In die lig daarvan dat die hoogste hof van appèl op herstellende geregtigheid as ’n vonnisopsie fokus, word na internasionale teorieë en praktyk oor herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings verwys om te bepaal of die hof nie tot ’n ander beslissing kon kom nie. In die bespreking van internasionale praktyk word verwys na jurisdiksies waar herstellende geregtigheid wel in gevalle van seksuele oortredings aangewend word, asook na dokumente en menings wat hierdie gebruik ondersteun. Die bespreking sluit af met ’n evaluering van die twee hofbeslissings in die lig van die internasionale gebruik en dui aan dat die hof in beide gevalle nie die beginsels van herstellende geregtigheid toegepas het nie en moontlik ’n ander gevolgtrekking sou bereik het indien dit wel gedoen sou gewees het. Die gevolgtrekking is dat dit prakties moontlik is om herstellende geregtigheid met die nodige omsigtigheid in gevalle van seksuele oortredings aan te wend.

Trefwoorde: gemeenskapsbelang; herstellende geregtigheid; seksuele oortredings; slagoffer-oortreder-bemiddeling; vergeldende geregtigheid; vonnisopsies

 

Abstract

Restorative justice in cases of sexual offences and the judgments of the Supreme Court of Appeal in DPP v Thabethe and Seedat v S

Restorative justice is a fairly new approach to realising justice and although it is seen by some as a radical change in the way that offences should be handled, other authors indicate that the roots of this approach are found in many traditional and indigenous legal systems. Restorative justice differs from the accusatory penal systems that are used especially in Western societies. It focuses not on retribution, but rather on the healing of the damage suffered by the victims through holding the offender accountable and by restoring the humanity of all parties involved. Restorative justice is applied in many international jurisdictions and fields, ranging from less serious and juvenile offences to serious offences such as rape, murder and genocide. In South Africa the courts have applied restorative justice principles a number of times, although the reception of the approach has been described as “somewhat lukewarm” and initially “at a slow pace” by the Supreme Court of Appeal.

One area where the application of restorative justice is, however, still shrouded in controversy, both internationally and in South Africa, is that of sexual offences. South African courts have in at least two reported cases dealt with the application of restorative justice in cases of sexual offences. In S v Thabethe the Gauteng high court applied the principles of restorative justice in a case concerning the rape of a minor girl. In S v Seedat it was seemingly applied to the sentence where the victim was in her fifties. However, in both instances the Supreme Court of Appeal did not support the rulings of the trial courts.

The purpose of this article is to consider whether it is possible and justified to apply restorative justice in cases of sexual offences. The article begins with a discussion of the rulings in Thabethe and Seedat, both in the trial courts and in the Supreme Court of Appeal. After that the focus shifts to international practice, referring to jurisdictions and specific instances where restorative justice has already been applied to sexual offences, and opinions supporting its application.

In Thabethe the court a quo ruled that in the particular circumstances of the case, a non-custodial sentence based on the principles of restorative justice would be fair and just. The court made this ruling taking into account a number of facts, among others that the parties underwent victim-offender mediation. On appeal the Supreme Court of Appeal did not, however, share the trial court’s views. The court felt “obliged to caution seriously against the use of restorative justice as a sentence for serious offences which evoke profound feelings of outrage and revulsion amongst law-abiding and right-thinking members of society”. It ruled that it should not have been applied to the facts even though it quoted with approval parts of the judgment in the Mkhize case where the Supreme Court of Appeal ruled, inter alia, that victims should be empowered. The non-custodial sentence was replaced by a sentence of ten years’ imprisonment, effectively negating the wishes of the victim and leaving the family without a breadwinner.

Unlike Thabethe, where there were clear signs of the application of restorative justice principles, the only application in Seedat was in the compensation order that formed part of the sentence in the High Court. The accused pleaded not guilty in the lower court but was found guilty and sentenced to seven years’ imprisonment. On appeal to the High Court the ruling was confirmed but the sentence was changed. The court found that the lower court should have taken restorative justice into consideration, seeing that the victim had, during the sentencing phase, requested that the accused should rather compensate her. The court therefore suspended sentencing for a period of five years subject to the payment of an amount of R100 000 to the victim. On appeal to the Supreme Court of Appeal the competency and validity of the sentence was attacked in view of the provisions of the Criminal Procedure Act. Of importance for this discussion, however, is the court’s view on restorative justice. The court found that the wishes of the victim are not the only factor to be taken into account and that it must send a clear message that rape will not be tolerated. The court further ruled that although the object of sentencing “is not to satisfy public opinion, it needs to serve the public interest”. The accused was sentenced to four years’ imprisonment.

It is argued that the effect of both judgments is that the victim is reduced to just one of the factors to be taken into account during sentencing, seeing that in both cases the court found that other considerations were more important than the victim’s views.

The focus then shifts to the question whether the Supreme Court of Appeal could have come to another ruling with respect to restorative justice and sexual offences. To answer this question, reference is made to international practice and views. Restorative justice is applied widely and in different jurisdictions. Studies indicate that restorative justice holds meaningful advantages for victims with regard to justice, accountability, satisfaction, remorse, forgiveness and emotional well-being. It is also utilised in cases of sexual offences. In New Zealand restorative justice has been applied successfully in both youth courts and courts for adult offenders. The Restore project endeavours to facilitate the healing of victims through restorative practices. An Australian study which covered nearly 400 cases of sexual offences indicated that restorative processes were less victimising, the role players were more satisfied with the outcomes and the recidivism rate was lower. With regard to the problem of the victim’s wishes versus public opinion the Centre for Innovative Justice suggests that a binary test should be used. First it should be objectively decided whether a matter is eligible and thereafter more subjectively whether the matter is suitable for restorative processes.

Turning to academic opinions, the research of Keenan and Zinsstag and the practice guide on restorative justice by Mercer and others are discussed. Keenan and Zinsstag refer to numerous international articles and research on restorative justice in cases of sexual offences. They come to the conclusion that due to the nature of sexual offences, restorative justice is a better alternative for obtaining justice. They indicate that restorative justice does not necessarily entail a court process and that different restorative processes can be utilised, depending on the nature of the case. They conclude that the time is ripe for restorative processes to be developed in all jurisdictions for sexual offences.

In their practice guide Mercer and others discuss the application of restorative justice in sexual offence cases in detail, referring to the reasons why it should be applied and warning that restorative justice is not a “quick fix” and that practitioners dealing with sexual offences should possess specialised knowledge.

The discussion also refers to a sense of discomfort with the current legal system and the experiences of child victims to support the view that restorative justice should be applied to sexual offences. Reference is also made to the South African Child Justice Act, which sanctions the use of restorative justice processes in cases of child offenders.

Returning to the two Supreme Court of Appeal judgments in Thabethe and Seedat it is argued that in both instances the court was correct in indicating that sexual offences are serious offences. It was also correct in holding the view that restorative justice processes should not be applied in all matters. It is, however, submitted that the court was not correct in reducing restorative justice to a mere sentencing option. Restorative justice is a particular way in which to obtain justice and can be utilised on its own or in support of existing penal systems. In both cases the court also did not attach the necessary importance to the views of the victim, thereby negating the principle that the victim should be empowered. Had the court applied restorative principles to the Thabethe case it should have held that there were enough grounds to rule on the matter through a restorative justice lens. In Seedat, on the other hand, the court should have found that, as the offender did not accept responsibility for his actions, restorative justice could never have been applied.

The discussion concludes that restorative justice processes should be used, albeit with the necessary caution in cases of sexual offences, conceding that training and a change of perspective are still necessary.

Keywords: public interest; restorative justice; retributive justice; sentence options; sexual offences; victim-offender mediation

 

1. Inleiding

Herstellende geregtigheid is ’n betreklik nuwe benadering waardeur geregtigheid teweeggebring kan word. Dit word deur sommige kommentators beskou as ’n radikale verandering van die tradisionele wyse waarop oortredings hanteer behoort te word.1 Ander weer voer aan dat dit nie werklik ’n nuwe idee is nie en dat die wortels daarvan in verskeie inheemse en tradisionele regstelsels in Afrika, Noord-Amerika, Australasië en moontlik so ver terug as die Sumeriese en Babiloniese reg gevind kan word.2 Herstellende geregtigheid is, anders as die akkusatoriese strafregstelsels van veral Westerse samelewings, nie op straf en vergelding gemik nie. Dit fokus val eerder op heling van die skade wat slagoffers gely het, enersyds deur die oortreders verantwoordbaar te hou vir hul dade en andersyds deur toe te sien dat al die partye wat by die oortreding betrek word, se menswaardigheid herstel word en hulle weer volwaardige lede van die gemeenskap kan word.3

Die internasionale ontwikkeling van herstellende geregtigheid word in ’n groot mate ondersteun deur die siening dat slagoffers, oortreders en die gemeenskap nie voldoende tekens van geregtigheid in die bestaande regsprosesse sien nie. Dit verg ’n alternatiewe wyse om geregtigheid te bewerkstellig.4 Hierdie ontwikkeling het daartoe gelei dat die beginsels van herstellende reg internasionaal reeds op verskeie gebiede toegepas word. Dit wissel van minder ernstige oortredings waarby veral jeugdige oortreders betrokke is tot ernstige oortredings soos seksuele oortredings, moord en selfs volksmoord.5

Die beginsels van herstellende geregtigheid is reeds by verskeie geleenthede deur Suid-Afrikaanse howe toegepas of na verwys, alhoewel die hoogste hof van appèl by geleentheid toegegee het dat die aanvaarding daarvan “somewhat lukewarm” en aanvanklik “at a slow pace” was.6 Om na slegs twee voorbeelde te verwys: In S v Maluleke7beslis die hof dat ’n opgeskorte vonnis gekoppel aan sekere voorwaardes, soos dat die oortreder die moeder van die oorledene kragtens tradisionele gebruike om verskoning moet vra, gepas is.8 In Dikoko9 het beide regters Mokgoro10 en Sachs11 in die konstitusionele hof aangedui dat die beginsels van herstellende geregtigheid na die lasterreg uitgebrei behoort te word.12

Een van die gebiede waar omstredenheid, beide internasionaal en plaaslik, egter steeds met betrekking tot die toepassing van herstellende geregtigheid bestaan, is seksuele oortredings. In ’n onlangse artikel bespreek Songca en Karels13 die moontlikheid om herstellende geregtigheid aan te wend as ’n alternatief tot die bestaande, en volgens hulle soms onvanpaste, vonnispraktyke en vergeldende benaderings wat deur die howe in gevalle van seksuele oortredings toegepas word.14 In hul artikel wys hulle ook op die verskillende herstellende regsprosesse wat moontlik in gevalle van seksuele oortredings beskikbaar kan wees, soos oortreder-slagoffer-dialoog en gesinsgroepkonferensies.15

Suid-Afrikaanse howe het reeds in minstens twee gerapporteerde gevalle oor die toepassing van herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings beslis.16 In S v Thabethe17 het die Gautengse hooggeregshof die beginsels van herstellende geregtigheid in die geval van die verkragting van ’n minderjarige toegepas en in S v Seedat18is dit klaarblyklik gebruik by die vonnis vir die verkragting van ’n slagoffer in haar vyftigerjare. In beide gevalle het die hoogste hof van appèl egter nie die uitsprake van die verhoorhowe gevolg nie.

Die doel van hierdie artikel is om te besin of dit prakties moontlik en geregverdig is om herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings toe te pas. Ten einde hierdie doel te bereik, sal die Suid-Afrikaanse uitsprake eers bespreek word. Daarna sal die fokus op internasionale praktyk val. Die artikel sluit af met ’n herbesinning oor die uitsprake van die hoogste hof van appèl in die lig van internasionale praktyk.

 

2. Die hoogste hof van appèl se uitsprake oor herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings

Oor die afgelope dekade het die hoogste hof van appèl in vier gevalle na herstellende geregtigheid verwys waar daar van ernstige misdade sprake was. In Matyityi19het die hof in die konteks van vonnisopsies na herstellende geregtigheid verwys, maar die beginsels daarvan is nie op die gewysigde vonnis toegepas nie. Die klem het geval op die erkenning van die slagoffer tydens vonnisoplegging deur die beskikbaarheid van slagofferimpakverklarings. In Mkhize20het die eggenote van ’n slagoffer van strafbare manslag die hof versoek om ’n vergoedingsbevel gegrond op die beginsels van herstellende geregtigheid te maak. Die hof verwerp die versoek op grond daarvan dat dit in ’n land waar die vlakke van geweld so hoog is, ’n verkeerde boodskap sal uitstuur en dit in elk geval ’n onsinnige bevel sal wees omdat die beskuldigde werkloos is.21

In twee gevalle van seksuele oortredings het die hof beslissings oor herstellende geregtigheid gemaak. Hierdie uitsprake in die Thabethe- en Seedat-sake word vervolgens bespreek.22

2.1 DPP v Thabethe

Die feite en agtergrond van die aangeleentheid word deur Songca en Karels23 en Van der Merwe en Skelton24 bespreek. Dit het oor die verkragting van ’n minderjarige deur haar moeder se lewensmaat gehandel. In die Gautengse hooggeregshof het regter Bertelsman ’n vonnis gevel waarvolgens die beskuldigde se direkte gevangenisstraf onderhewig aan sekere voorwaardes opgeskort is. Die voorwaardes het ingesluit dat hy die grootste gedeelte van sy inkomste aan die onderhoud van die slagoffer en haar gesin moet bestee, 800 uur gemeenskapsdiens moet doen en ’n program vir seksuele oortreders moet voltooi.25 Die bevel is gemaak nadat die hof verskillende faktore in ag geneem het, onder meer dat die partye ’n slagoffer-oortreder-bemiddelingsproses deurloop het wat deur die maatskaplike beampte wat by die aangeleentheid betrokke was, geïnisieer is.26

In appèl in DPP v Thabethe was die hoogste hof van appèl nie bereid om die vonnis wat deur regter Bertelsman self beskryf is as een wat “die hare van sommige mense sal laat regop staan”,27 te bekragtig nie. In sy uitspraak gee appèlregter Bosielo toe dat herstellende geregtigheid in gepaste gevalle as ’n vonnisopsie oorweeg kan word, maar hy waarsku:

I feel obliged to caution seriously against the use of restorative justice as a sentence for serious offences which evoke profound feelings of outrage and revulsion amongst law-abiding and right-thinking members of society. An ill-considered application of restorative justice to an inappropriate case is likely to debase it and make it lose its credibility as a viable sentencing option.28

Die hof meld verder dat dit geykte reg is dat een van die bestanddele van ’n gebalanseerde vonnis daarin geleë is dat dit die erns van die oortreding en die natuurlike verontwaardiging van die gemeenskap weerspieël.29

Wat die posisie van die slagoffer betref, verklaar die hof: “[That] the victim’s voice deserves to be heard admits of no doubt. After all it is the victim who bears the real brunt of the offence committed against him or her.”30

Appèlregter Bosielo gaan dan voort en haal aan uit S v Matyityi31waar appèlregter Ponnan hom oor die gebruik van herstellende geregtigheid uitgespreek het. In sy uitspraak32 het regter Ponnan onder meer die volgende bevind:

  • ’n Verligte en regverdige strafbeleid benodig ’n wye verskeidenheid vonnisopsies sodat die beste opsie vir die betrokke omstandighede gekies kan word.
  • Die strafbeleid moet slagoffergesentreerd en slagofferbemagtigend wees.
  • In Suid-Afrika is slagofferbemagtiging op herstellende geregtigheid gebaseer.
  • Die Dienshandves vir misdaadslagoffers in Suid-Afrika33 poog om slagoffers beter in die strafproses te akkommodeer en om in die geval van slagoffers van seksuele oortredings, hul waardigheid te bevestig.
  • Die slagoffer verkry ’n meer prominente rol en word die geleentheid gebied om die hof van volledige besonderhede van die oortreding en die invloed daarvan te voorsien.
  • Deur aan die slagoffer ’n stem te verleen, kry die hof die geleentheid om die nadeel wat die slagoffer gely het, te erken.

Ten spyte van die uitgebreide aanhaling uit Matyityi dui die hof in die Thabethe-uitspraak nie aan op welke wyse hy die aanhaling op hierdie feite toepas nie. Appèlregter Bosielo verklaar bloot dat hy nie oortuig is dat die saak een is waar herstellende geregtigheid by vonnisverrigtinge toepassing behoort te vind nie en hy lê weer eens klem op die afskrikwaarde van ’n vonnis.34 Ondanks die versoeke van die slagoffer en aanduidings dat die oortreder daarvan werk gemaak het om die verhouding tussen hom en die slagoffer te herstel, beveel die hof dat die voorwaardelik-opgeskorte vonnis van die hof a quo tot tien jaar direkte gevangenisstraf verander word.35

In hul bespreking maak Songca en Karels die afleiding dat dit uit die hoogste hof van appèl se uitspraak duidelik is dat herstellende geregtigheid nie op ernstige misdade soos verkragting toegepas behoort te word nie. Hulle is verder tereg van mening dat die hof steeds in ’n misdryfgedrewe perspektief vasgevang was en nie voldoende aandag aan die slagoffer se stem verleen het nie.36 Dit het gebeur ten spyte daarvan dat die hof gedurende die verhoor die voordeel van die Matyityi-uitspraak en die bystand van ’n kundige37 in herstellende geregtigheid gehad het.

2.2 S v Seedat

Waar die hof in Thabethe te doen gehad het met ’n geval waar duidelike stappe gedoen is om herstellende geregtigheid te verwerklik, herinner die Seedat-saak veel meer aan Mkhize, waar die enigste werklike tekens van herstellende geregtigheid in die vergoedingsbevel geleë is. Die feite van die saak is kortliks die volgende: Die beskuldigde, wat ten tye van die aanvanklike verhoor 63 jaar oud was, is in Februarie 2011 in die landdroshof aan verkragting skuldig bevind en tot sewe jaar gevangenisstraf gevonnis nadat die verhoorhof bevind het dat daar wel wesenlike en dwingende omstandighede was om van die voorgeskrewe minimumvonnis van 10 jaar gevangenisstraf af te wyk.38 Hy het na die Gautengse hooggeregshof teen beide die skuldigbevinding en die vonnis geappelleer en ook versoek dat die saak heropen word en hy toegelaat word om verdere getuienis te lei.39

In appèl handhaaf die hof die skuldigbevinding nadat Seedat se versoek om verdere getuienis aan te bied van die hand gewys is. Die hof verander egter die vonnis op grond daarvan dat die landdros gefouteer het deur nie ’n vonnis kragtens die beginsels van herstellende geregtigheid op te lê nie.40 Daar is tot hierdie beslissing gekom in die lig daarvan dat die slagoffer versoek het dat die appellant nie gevangenisstraf opgelê moet word nie, maar eerder ’n bedrag aan haar moet betaal waartoe die appellant ook toegestem het.41 Alhoewel die hof na herstellende geregtigheid verwys, het die slagoffer se versoek, anders as in Thabethe, nie uit slagoffer-oortreder-bemiddeling gespruit nie, maar uit die getuienis van die slagoffer tydens die vonnisfase. Die volgende gedeelte uit die hofrekord is deur die hoogste hof van appèl aangehaal:

Prosecutor: Sê vir my die, die idee van geldelike vergoeding vir die saak, van wanneer af het u die idee gehad ten opsigte van die aangeleentheid se afhandeling?

Complainant: Ag weet jy my, die tyd het, ek kan nie glo dis al so lank wat ek sukkel met hierdie saak om afgehandel te kry nie en dit het nou plus-minus ’n jaar en ’n half, miskien gouer, miskien ag reg van die begin af wou ek geld eis dalk, ek weet nie regtig wanneer het dit tot by my, my deurgedring, hoekom moet ek swaar kry? Hy gaan sit in die tronk, more of oormore word hy vrygelaat en loop en lag en ek sit nog steeds waar ek sit.

... Ek word ouer by die dag. My vervoer is pateties. Hoekom moet ek nog bly sukkel as [ek] ’n voordeel kan trek vir die skade wat ek gely het.42

Die slagoffer het hierdie getuienis gelewer nadat sy aangedui het dat sy die oortreding as baie ernstig beskou en dat “niks minder as die doodstraf” werklik regverdig sou wees nie.43 Die hof verwys na vorige gewysdes wat oor herstellende geregtigheid handel en haal die gedeelte uit die Thabethe-saak aan wat herstellende geregtigheid ondersteun. Die hof verwys na die verskillende vonnisopsies wat beskikbaar is in die lig daarvan dat die verhoorhof bevind het dat ’n minimumvonnis nie van toepassing is nie. Die hof het verder daarop gewys dat afskrikking ook een van die doelwitte van herstellende geregtigheid is.44 Die hof vervolg:

Regard being had to the desire of the complainant and the mature age of the appellant, I am of the view that the circumstances of this case call for resorting to restorative justice and making a compensatory reward, within the framework of the existing sentencing mechanism.45

Ten opsigte van die bedrag wat die slagoffer versoek het (R245 000), wys die hof daarop dat daar geen getuienis is oor die wyse waarop die bedrag bepaal is nie en dui aan dat vergoedingsbedrae oor die algemeen moeilik is om vas te stel. In die lig van die omstandighede bevind die hof dat vonnisoplegging vir ’n tydperk uitgestel word op voorwaarde dat die appellant ’n bedrag van R100 000 in paaiemente aan die slagoffer betaal.46

Die staat het die beslissing in appèl geneem op grond daarvan dat die vonnis onvanpas en ongeldig (“incompetent and invalid”)was. Die appellant het daarna ook geappelleer teen die skuldigbevinding, die weiering van die hof om verdere getuienis toe te laat en op grond daarvan dat sy regspan onbekwaam was.47 Die hoogste hof van appèl bevind by monde van appèlregter Tshiqi dat die appèl ten opsigte van die verdere getuienis en regsverteenwoordiging nie behoorlik voor die hof is nie en in elk geval sonder meriete is. Die appellant se betoog oor die skuldigbevinding word ook van die hand gewys.48

Wat die vonnis betref, bevind die hoogste hof van appèl49 eerstens dat die hof wel oor die jurisdiksie beskik om die appèl aan te hoor en dan dat die hooggeregshof in sy interpretasie van artikel 297 van die Strafproseswet gefouteer het.50 Hierdie artikel handel oor die opskorting of uitstel van vonnis. Subartikel 1 handel oor oortredings waarvoor daar nie ’n minimumvonnis voorgeskryf is nie. In so ’n geval kan die hof vonnis vir ’n tydperk wat nie vyf jaar te bowe gaan nie, uitstel. Indien die oortreding egter een is waar ’n minimumvonnis wel van toepassing is, het die hof nie die diskresie om vonnisverrigtinge uit te stel nie. Die hof mag dan slegs die werking van ’n deel van die vonnis voorwaardelik opskort. Die appèlhof dui aan dat die hof a quo nie by magte was om die vonnis voorwaardelik uit te stel nie omdat verkragting ’n oortreding is waarvoor ’n minimumvonnis voorgeskryf word. Die hof a quo was ook nie by magte om die hele vonnis ingevolge die bepalings van artikel 297(4) in sy geheel op te skort nie. Daarom kom die hof tot die gevolgtrekking dat die hof a quo nie ’n bevoegde vonnis opgelê het nie.51

Die hof se uitspraak dat dit nie die sentimente van die hooggeregshof deel dat herstellende geregtigheid ’n gepaste vonnisopsie in hierdie geval is nie, is belangriker vir hierdie bespreking.52 Die hof haal die dele uit Thabethe aan wat met herstellende geregtigheid handel en beslis dan met verwysing na vroeëre uitsprake dat hoewel die klaagster van mening was dat geldelike vergoeding in hierdie omstandighede gepas sou wees, haar siening nie die enigste faktor is wat in aanmerking geneem moet word wanneer die hof oor ’n vonnis moet beslis nie.

Volgens appèlregter Tshiqi moet die hof ’n streng boodskap uitstuur dat verkragting nie geduld sal word nie. Die hof moet, hoewel dit nie die openbare mening hoef te bevredig nie, tog wel die openbare belang dien. Die hof is ook van mening dat die gemeenskap geregverdig besorg sal wees as ’n opgeskorte vonnis gekoppel aan ’n vergoedingsbevel ten opsigte van verkragting beveel word.53 Verder is die hof van oordeel dat ’n vonnis waarin ’n sakeman beveel word om sy verkragtingslagoffer te betaal in stede daarvan om gevangenisstraf te ondergaan, stellig verontwaardiging by minstens ’n groot gedeelte van die gemeenskap sal veroorsaak.54 In die lig van onder meer die ouderdom van die appellant – wat ten tye van die hoogste hof van appèl se uitspraak al bykans 70 jaar oud moet wees – en die feit dat hy reeds begin het om betalings kragtens die bevel van die hooggeregshof te maak, word hy tot vier jaar direkte gevangenisstraf gevonnis.55

Soos in Mkhize het die hof hier nie werklik met herstellende geregtigheid gewerk nie. Die herstellende geregtigheid het in wese net om twee aspekte gedraai, naamlik die wens of behoeftes van die slagoffer en ’n versoek om ’n vergoedingsbevel. Dit is egter te betwyfel of die hof, indien ’n meer volledige proses soos in Thabethe gevolg is, hom deur die beginsels van herstellende reg sou laat lei het. Appèlregter Tshiqi het in elk geval aangedui het dat hy nie die “sentimente” van die hooggeregshof deel dat herstellende geregtigheid ’n “gepaste vonnisopsie” in hierdie aangeleentheid is nie.56

2.3 Die benadering van die hoogste hof van appèl

Alhoewel daar sekere verskille voorkom in die wyse waarop die verhoorhowe herstellende geregtigheid hanteer het, wil dit lyk of die hof in beide gevalle dieselfde benadering gevolg het. Hierdie benadering kan soos volg opgesom word:

  • Herstellende geregtigheid is deel van die Suid-Afrikaanse reg.57
  • Herstellende geregtigheid is nie toepaslik in gevalle van verkragting nie.58
  • Herstellende geregtigheid is ’n “vonnisopsie”.59
  • Herstellende geregtigheid moet in die lig van die erns van die oortredings en die openbare belang met omsigtigheid toegepas word.60
  • Die afskrikwaarde van die vonnis is belangrik en dit moet ’n boodskap aan oortreders en voornemende oortreders uitstuur.61
  • Ander oorwegings weeg swaarder as die slagoffer se wense en gevolglik is hierdie wense nie in appèl gehandhaaf nie.62

Die gevolg van beide uitsprake is dat die slagoffer se wense bloot tot een van die faktore wat by vonnisoplegging in aanmerking geneem moet word, gereduseer is. In nie een van die gevalle is aan die slagoffers se wense voldoen nie. In Thabethe het die slagoffer ’n bron van inkomste en die bron van haar studiegeld verloor. In Seedat het die slagoffer niks gekry nie behalwe dat haar woorde waarskynlik bewaarheid gaan word dat hy “more of oormore” vrygelaat gaan word omdat enige oortreder gewoonlik teen die helfte van sy vonnis vir parool in aanmerking kan kom.

Die vraag is of die hoogste hof van appèl moontlik die gevalle anders kon hanteer het. Dit kon wel, as herstellende geregtigheid nie tot net ’n vonnisopsie verskraal is nie maar as ’n volwaardige wyse beskou is waarop geregtigheid kan geskied. In die volgende paragraaf val die fokus op die wyse waarop herstellende geregtigheid internasionaal in gevalle van seksuele oortredings gebruik word om sodoende aan te dui wat die hoogste hof van appèl in hierdie twee sake kon beslis het.

 

3. Internasionale navorsing en toepassing van herstellende geregtigheid vir seksuele oortredings

3.1 Inleiding

Herstellende geregtigheid word reeds wyd en in verskeie jurisdiksies gebruik en word oor die algemeen positief geëvalueer. Volgens Gal63 dui studies oorweldigend en konsekwent aan dat herstellende geregtigheid betekenisvolle voordele vir slagoffers inhou ten opsigte van billikheid, verantwoordbaarheid, tevredenheid, berou, vergifnis, emosionele welsyn en gevoelens van veiligheid. Dit word nie meer net vir minder ernstige oortredings nie,64 maar ook al hoe meer vir ernstige misdrywe soos seksuele oortredings aangewend. In hierdie paragraaf word aanvanklik na twee jurisdiksies verwys waar herstellende geregtigheid vir seksuele oortredings gebruik word. Daarna word ’n aantal artikels, dokumente en situasies wat oor verskillende jurisdiksies heen strek, bespreek.

3.2 Nieu-Seeland

Die Nieu-Seelandse regstelsel was een van die voorlopers wat die implementering van herstellende geregtigheid betref. Trouens, een van die prosesse wat dikwels in herstellende geregtigheid gebruik word, gesinsgroepkonferensies, het daar ontstaan.65 Ten opsigte van seksuele oortredings wys regter McElrea daarop dat dit ’n drogargument is om te beweer dat slagoffers op ’n gelyke voet as oortreders in howe behandel word. Hy wys onder meer daarop dat die slagoffers nie op regsverteenwoordigers geregtig is nie, dat hulle nie ’n swygreg soos die oortreder het nie en dat slagoffers gedurende die verhoor gedwing word om intieme en traumatiese getuienis te gee en dikwels in kruisondervraging moet herhaal.66 Hy wys op die positiewe gevolge van herstellende geregtigheid in ’n geval van seksuele oortredings in die Jeughof. Hy verwys onder meer na ’n saak waar hy as voorsittende regter ’n opgeskorte vonnis vir seksuele aanranding op twee medeskoliere beveel het nadat die partye ’n gesinsgroepkonferensie bygewoon het.67 Ook wat volwasse oortreders betref, verwys hy na ’n uitspraak in die hooggeregshof waar ’n verkragter se vonnis verminder is nadat hy ’n herstellendegeregtigheidsproses voltooi het.68

Met betrekking tot statistiek wat toon dat slegs ’n klein aantal voorvalle waar seksuele geweld betrokke is uiteindelik voor die howe dien, wys McElrea daarop dat daar in Nieu-Seeland geen verpligting bestaan om seksuele oortredings deur die strafregstelsel te bereg nie en dat herstellende geregtigheid ’n alternatief bied vir slagoffers wat nie vir die trauma van ’n hofproses kans sien nie.69

Die Restore-projek in Nieu-Seeland is ’n projek om slagoffers van seksuele oortredings te help om deur herstellende konferensies heling vir beide die slagoffer en oortreder te bring.70 Die leier van die program som dit soos volg op: Restore demonstreer dat “carefully reasoned, safe, and respectful alternatives can be offered for sexual assault if we collaborate, consult and listen to the needs of our constituencies.”71

McGlynn e.a.72 wys egter daarop dat die aantal seksuele oortredings wat vir herstellende geregtigheid verwys word, betreklik laag is, selfs in ’n land soos Nieu-Seeland waar die regstelsel goed bekend is met herstellende geregtigheid.

3.3 Australië

Ten opsigte van Australië het ’n studie wat byna 400 gevalle van seksuele oortredings ingesluit het, waar óf van herstellende geregtigheid óf van die gewone regsproses gebruik gemaak is, getoon dat herstellende prosesse minder viktimiserend, die rolspelers meer tevrede met die uitkomste en die heroortredingskoers laer was.73

Die Centre for Innovative Justice (CIJ) in Australië het in 2014 ’n verslag oor alternatiewe benaderings tot seksuele oortredings gepubliseer omdat die bestaande wyse waarop hierdie aangeleenthede hanteer word, nie bevredigend is nie.74 In hierdie verslag word na verskillende metodes vir herstellende geregtigheid verwys, soos die gebruik van konferensies in Australië en Nieu-Seeland. Die CIJ is van mening dat dit tyd geword het dat ’n loodsprojek met konferensies oor herstellende geregtigheid vir volwasse seksuele oortredings in Australië op die proef gestel word omdat die bestaande stelsel oneffektief is en dit moontlik is om veiligheidsmeganismes in die proses in te bou.75

Die verslag hanteer ook die vraagstuk van die slagoffer se wense teenoor die openbare mening, ’n aspek wat in beide uitsprake van die hoogste hof van appèl waarna hier bo verwys is, ter sprake gekom het. Die vraag is veral belangrik wanneer daar besin moet word of ’n geval eers na ’n herstellendegeregtigheidsproses of direk na die hof vir beregting verwys moet word. Die CIJ stel ’n tweeledige toets voor. In die eerste been word bepaal of die aangeleentheid geskik (eligible) vir herstellende geregtigheid is. Die verslag stel voor dat objektiewe parameters hiervoor opgestel word. Dit behels onder meer dat die slagoffer gewillig en in staat is om ’n besluit oor herstellende geregtigheid te neem en dat die oortreder aanspreeklikheid erken het en in staat is om toe te stem tot die proses toe te stem.76 Die verslag stel ook voor dat herstellende geregtigheid as ’n alternatief beskikbaar moet wees vir alle slagoffers ouer as 16 en in gepaste gevalle ook vir jonger slagoffers.77 Die tweede been van die toets bepaal of die aangeleentheid gepas (suitable) vir herstellende geregtigheid is. Die toets is meer subjektief en moet volgens die voorstel deur ’n paneel bepaal word. Aspekte soos die mate van geweld wat gebruik is, die oortreder se kriminele geskiedenis, potensiële magswanbalanse en die breër gemeenskapskonteks moet hier in aanmerking geneem word.78 Die breër gemeenskapsbelang is daarom slegs een van die talle faktore wat in aanmerking geneem behoort te word.

Die verslag stel verder voor dat aangeleenthede voor verhoor of skuldigbevinding vir herstellende geregtigheid verwys behoort te word net indien dit blyk dat die saak om een of ander rede, byvoorbeeld onwilligheid van die klaer om te getuig, nie suksesvol in die hof afgehandel sal kan word nie. Die voorstel poog om aan die gemeenskap se verwagting re voldoen dat oortreders vervolg moet word. Terselfdertyd erken die CIJ dat slagoffers om verskeie redes dikwels verkies om nie met vervolging voort te gaan nie en dat herstellende geregtigheid aan hierdie slagoffers as alternatief gebied kan word. Daar word aanbeveel dat regsprekende beamptes as “hekwagters” optree om te beslis watter aangeleenthede na die aanvang van die hofproses vir herstellende geregtigheid verwys moet word.79

Die verslag stel verder voor dat spesialis- en probleemoplossende howe in gevalle van seksuele oortredings gebruik moet word. Die verslag verwys na die howe vir seksuele geweld wat rondom die eeuwending in Suid-Afrika geskep is en veronderstel was om meer slagoffergesentreerd te wees. Hierdie howe het volgens navorsing nie werklik in hul doel geslaag nie en het in onbruik verval, hoewel die verslag ook wys op pogings om dit weer in te stel.80 Probleemoplossende howe volg ’n holistiese, terapeutiese benadering waar ’n multidissiplinêre span saamwerk om die oortreder te rehabiliteer en in die gemeenskap te integreer.81 Die verslag beveel aan dat sulke howe ook ten opsigte van seksuele oortredings in werking gestel moet word.82

3.4 Akademiese menings

3.4.1 Keenan en Zinsstag

Keenan en Zinsstag bespreek herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings en verwys na talle internasionale artikels en navorsing oor hierdie onderwerp. Wat vir hierdie bespreking van belang is, is dat die skrywers die siening deel dat herstellende geregtigheid, weens die besondere aard van seksuele oortredings, moontlik ’n meer gepaste alternatief vir beregting is, nie net omdat slagoffers inspraak in die proses kry nie, maar ook omdat hulle op ’n mensliker wyse hanteer word.83 Seksuele oortredings word gekenmerk deur ’n lae aanmeldingskoers en ’n nog laer koers van skuldigbevinding, wat dikwels daartoe lei dat slagoffers die proses as onbevredigend beskou. Hierteenoor is herstellende geregtigheid nie noodwendig ’n hofproses nie en kan dit op enige stadium na die oortreding toegepas word.84

Verskillende prosesse van herstellende geregtigheid kan in seksuele oortredings gevolg word en die proses hang van die konteks van elke geval af. Soms is bemiddeling en ’n ontmoeting van aangesig tot aangesig gepas en in ander gevalle kan ’n groter familiekonferensie beter resultate oplewer.85

Die skrywers wys tereg daarop dat herstellende geregtigheid nie noodwendig vir alle seksuele oortredings gepas is nie. Dit is dus belangrik dat praktisyns elke geval deeglik oorweeg. Hulle verwys in hierdie verband na die Suid-Afrikaanse kundige Hema Hargovan wat voorstel dat, in gevalle van seksuele oortredings, ’n geval-tot-geval-benadering gevolg behoort te word. Die fokus behoort in hierdie proses op die geskiktheid van die oortreder en slagoffer eerder as op die oortreding te val.86 Verder behoort seksuele oortredings steeds met omsigtigheid hanteer te word en behoort behoorlike voorsiening gemaak te word vir die fisieke en emosionele veiligheid van die slagoffer en oortreder. Daar moet ook aandag geskenk word aan die voorbereiding van die proses en ’n behoorlike en volledige risiko-assessering van sowel die oortreder as die slagoffer moet gedoen word. Die rigtinggewende beginsel behoort egter te wees dat die wense en belange van veral die slagoffer voorkeur bo dié van “professionele persone” moet geniet.87

Keenan en Zinsstag dui aan dat slagoffers en oortreders in gevalle van seksuele oortredings oor die algemeen tevrede is met herstellende geregtigheid en dat navorsing daarop dui dat slagoffers voel dat geregtigheid geskied het. Slagoffers voel verder dat hulle deur die proses bemagtig is, dat die proses hul herstel bevorder het en aan hulle die geleentheid gebied het om die ondervinding af te sluit. Navorsing dui ook aan dat herstellende geregtigheid terapeutiese voordele vir slagoffers inhou.88

Na aanleiding van die bronne waarna hulle verwys het, kom die navorsers tot die gevolgtrekking dat die tyd ryp is dat herstellendegeregtigheidsprosesse vir seksuele oortredings in alle jurisdiksies ontwikkel behoort te word. Hierdie prosesse moet deur die slagoffer gelei word na die oortreder se skulderkenning. Dit verg vrywillige deelname en daar moet veiligheidsmeganismes wees. Die doel daarvan moet wees om die skade wat al die betrokkenes deur die oortreding gely het, te heel.89

3.4.2 Mercer en ander se praktyksgids

Mercer, Madsen, Keenan en Zinsstag het ’n praktyksgids vir herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings opgestel waarin hulle verskeie aspekte van hierdie konstrukte hanteer. Hulle wys daarop dat alhoewel daar besware teen en voorbehoude ten opsigte van herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings bestaan, die rede waarom dit toegepas behoort te word, juis geleë is in die bemagtiging van die slagoffer.90 Deur die proses verkry die slagoffers nie net antwoorde nie, maar word hulle in so ’n mate bemagtig dat hulle hul eie lewensnarratief kan verander van een van “slagoffer” wees na een van iemand wat oorleef het en wie se lewe nie deur die oortreding geruïneer is nie.91

Hoewel die persepsie bestaan dat die toepassing van herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings inherent meer riskant is, kan hierdie moontlike risiko’s ondervang word deur ’n deeglik-beplande proses waar risiko’s ten opsigte van die gebruik van herstellende geregtigheid, asook faktore van ’n kriminogeniese aard, in ag geneem word.92 Dit is belangrik dat ’n praktisyn die aard van seksuele oortredings en die mites wat daaroor bestaan, in ag neem, byvoorbeeld die opvatting dat vroue en kinders hulle aan mans behoort te onderwerp. Dit moet in ag geneem word in die voorbereiding, veral omdat hierdie mites diep in die rolspelers se sosiokulturele milieus gewortel is.93

Die opstellers bespreek die redes waarom vooroordeel teenoor herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings bestaan, soos dat die slagoffer nie veilig is nie, die oortreder die proses kan manipuleer, die openbare belang nie gedien word nie, dit druk op die slagoffer plaas en die ongelyke magsewewig tussen slagoffer en oortreder.94 Hulle gee toe dat dit moeilik is om te bepaal watter aangeleenthede vir herstellende geregtigheid verwys behoort te word omdat hierdie keuse dikwels die proses uit die hande van die slagoffer neem en in die hande van professionele persone plaas. Aan die ander kant is die veiligheid van die slagoffer steeds belangrik en moet daar in ag geneem word dat die slagoffer weens die traumatiese gebeure moontlik nie in staat is om rasioneel te dink nie.95 Die gids hanteer ook aangeleenthede soos wie die verwysing vir herstellende geregtigheid behoort te doen, of terapie voor en na die proses nodig is en of die ouderdom van die slagoffer en die tydstip waarop herstellende geregtigheid plaasvind belangrike faktore is al dan nie.96

Met betrekking tot die praktiese proses waarsku die opstellers dat herstellende geregtigheid baie tyd in beslag neem, maar stel dit dat dit geen doel dien om kortpaaie te gebruik nie.97 Die gids verwys na voorbeelde waar die proses meer as ’n jaar geduur het en bykans 40 uur (dit wil sê ’n volle gewone werksweek) geneem het om af te handel. Tyd en koste, veral gesien in die lig van die kompleksiteit van seksuele oortredings, word daarom as een van die belangrikste beperkings op herstellende geregtigheid beskou.98

Ander praktiese oorwegings sluit in dat herstellendegeregtigheidspraktisyns oor gespesialiseerde kennis ten opsigte van seksuele oortredings behoort te beskik. Dit is so omdat die oortreder dikwels aan die slagoffer bekend en selfs ’n familielid is en die oortreding as meer traumaties en emosioneel as ander oortredings beleef word. Daar moet ook rekening gehou word met mediabelangstelling in die aangeleentheid.99

3.5 Ongemak met die bestaande strafregstelsel

Konvensionele strafregstelsels is gebaseer op ’n opponerende of akkusatoriese stelsel waar geregtigheid in wese ’n stryd tussen die staat en die beskuldigde is en waar die slagoffer gereduseer word tot ’n getuie en iemand namens wie opgetree word.100 In ’n strafsaak probeer elke party om sy saak te bewys en die ander party se saak te vernietig. Die staat hou die “monopoly in criminal law enforcement”.101 Die staat word daarom in wese as die slagoffer beskou.102 Die klem is verder op vergeldende geregtigheid, wat in sy eenvoudigste vorm van die standpunt uitgaan dat die toediening van pyn, stigma en vernedering deur swaar strawwe die slagoffers sal vergoed. Daar is geen verpligting of druk op die oortreder om die impak van sy optrede in oënskou te neem of om om verskoning te vra nie.103

Daar bestaan egter vrae oor die sukses van gevangenisstraf as afskrikmiddel: die steeds stygende aantal oortreders in korrektiewe sentrums, veral ten opsigte van geweldsmisdade, is ’n aanduiding dat die doelwit van afskrikking nie bereik word nie. Trouens, ’n voormalige gevangene het hom soos volg daaroor uitgespreek:

We must stop imposing sanctions on criminals simply because we think a particular form of punishment would deter us. We, that is you and those who represent you, are not the offender, so it is time you stopped believing the punishment that would deter you would also deter the average criminal. If anything, the opposite is true.104

’n Verdere doelwit van die bestaande strafregstelsel is dat die oortreder gerehabiliteer en in die gemeenskap geïntegreer moet word. Dit wil voorkom of ook hierdie doelwitte nie bereik word nie. Plaatjies105 verklaar dat “while prison authorities are theoretically instilling social virtues into an inmate, his cell-mates are busy teaching him what he would regard as the more valuable skill – how to avoid the penalty”. Trouens, volgens Armour106 dui navorsing in die VSA daarop dat gevangenisstraf, in stede daarvan om misdaad te bekamp, niegewelddadige oortreders in gewelddadige kriminele verander.

Verder voel slagoffers in verskeie jurisdiksies dat hulle nêrens in die strafproses direk in ag geneem word nie. Hulle voel al hoe meer vervreemd van en gefrustreerd met ’n regstelsel wat nie na hul belange omsien nie.107 Slagoffers voel ook dat hulle nie net slagoffers van die oortreders nie maar ook van die regstelsel is. Small108 verwoord hierdie gevoel, met verwysing na slagoffers van seksuele misdade, soos volg:

First, the investigation and pre-trial phases are demeaning, invasive, and confusing to victims, which compel them to acquiesce to less-aggressive prosecution strategies … Second, cultural stereotypes about women and people of color permeate prosecutors’ decision-making process … Third, the criminal justice process silences and subordinates sex crime victims.

Kinderslagoffers ervaar die strafregstelsel en howe dikwels as traumaties omdat daar onsensitief teenoor die slagoffers opgetree word.109 Binne ’n Suid-Afrikaanse konteks skryf Chetty110 oor kinderverkragtingslagoffers se ervaring as getuies. Hulle voel dat hulle nie vereer word vir hul dapperheid om te getuig nie, maar dat hulle oor die hoof gesien, geïgnoreer en uitgesluit word deur die persone wat veronderstel is om hulle te ondersteun.

’n Verdere probleem is dat ’n strafsaak soms ernstiger gevolge vir die slagoffer inhou as wanneer daar geen vervolging ingestel is nie. Banks en Nøhr111 verwys na ’n geval in Palestina waar ’n veertienjarige dogter seksueel deur haar vader aangerand is. Hoewel die skoolhoof en maatskaplike beampte statutêr verplig was om hierdie aangeleentheid aan te meld, sou dit beteken dat hulle gesien sou word as mense wat met die vyand – die Israeliese owerheid – saamwerk. Dit sou ook beteken dat die dogter uit die uitgebreide gesin weggeneem sou word. Dit kon moontlik haar lewe in ’n gemeenskap waar moord om eer te beskerm nog voorkom, in gevaar stel.112 Die aangeleentheid is sonder ’n regsproses na dialoogvoering met die vader bygelê, hoewel hierdie optrede streng gesproke onwettig was.113

In Suid-Afrika dui navorsing daarop dat 50% van meisies en 60% van seuns nie seksuele aanranding aangemeld het nie weens vrees vir die gevolge van ’n hofsaak. In Nederland het laerskoolonderwyseresse aangedui dat hulle eerder nie moontlike gevalle van kindermishandeling aanmeld nie omdat slagoffers na die aanmelding slegter daaraan toe kan wees.114

In die lig van bogenoemde is dit duidelik dat ’n alternatiewe benadering tot seksuele oortredings wat veral die slagoffers sal bemagtig, noodsaaklik geword het. Soos uit die bespreking in die volgende paragraaf sal blyk, voldoen herstellende geregtigheid aan hierdie vereistes.

3.6 Kinderslagoffers en kinderoortreders

Ander voorbeelde waar herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings gebruik word, is in gevalle van kinderslagoffers, slagoffers van kerklike geweld en kinderoortreders.

Gal (2011) spits haar navorsing toe op kinderslagoffers van seksuele oortredings. Sy bespreek herstellende geregtigheid en slagoffer-oortreder-bemiddelingsprojekte in Nieu-Seeland, Australië en Kanada wat spesifiek met kinderslagoffers verband hou. Een van die wyses waarop kinderslagoffers in Kanada gehelp word, is om hulle toe te laat om vooraf ’n persoonlike verklaring voor te berei wat dan deur die kind self of iemand uit die ondersteuningspan gelees word.115 Soos in die geval met ander herstellendegeregtigheidsprojekte was die herviktimisering van slagoffers ’n moontlike probleem. Sy wys op navorsing wat daarop dui dat dit nie ’n wesenlike probleem is nie, hoewel tekens van manipulasie wel gevind is.116 Volgens die navorsing was van die belangrikste voordele van herstellende geregtigheid dat gevalle van seksuele geweld teen kinders in die ope gebring is, gesinsbande verbeter het en gevalle van kindermolestering en -verwaarlosing gedaal het.117

Kinders was ook meermale die slagoffers van seksuele molestering in kerke. In die afgelope vier dekades is veral die Rooms-Katolieke Kerk deur berigte hieroor geruk. In Kanada het slagoffers op ’n proses van herstellende geregtigheid en bemiddeling eerder as op regstappe besluit om sodoende die bisdom tot verantwoording te roep en vergoeding te beding. Vir die partye was die voordele van so ’n proses onder meer dat ’n wye verskeidenheid uitkomste, soos verskonings vir die fisieke en seksuele mishandeling, billike finansiële vergoeding vir pyn en lyding asook dekking van mediese uitgawes en die beskikbaarstelling van beradingsdienste beding kon word. Die regskoste is ook in ’n groot mate beperk en die slagoffers kon bemagtig word.118

In die VSA is herstellendegeregtigheidsirkels gebruik om die geskil tussen slagoffers en die Milwaukee-aartsbisdom te bemiddel. Die inligting uit die verrigtinge dui daarop dat die sirkels gehelp het om die slagoffers se vertroue in die instelling te verbeter. Die sirkels is verfilm en word as voorbeeld in verskeie projekte nagevolg.119

’n Verdere ontwikkeling in die VSA is die Restorative Justice Council on Sexual Misconduct in Faith Communities wat in 2003 in Minnesota tot stand gebring is. Die doel daarvan was om verantwoordbaarheid vir oortreders, heling en herstel vir slagoffers en geloofwaardigheid vir geloofsgemeenskappe in geskille tussen kerklike instellings en slagoffers deur mediasie te weeg te bring. Die proses is aantreklik vir slagoffers omdat hulle ware geregtigheid daarin beleef en die oortredende instelling tot erkenning van aanspreeklikheid en berou gebring word.120

In sy bespreking van die herstellendegeregtigheidsprosesse in gevalle van kerklike oortredings, wys Gavrielides121 daarop dat hoewel daar nie voldoende empiriese data bestaan om die prosesse volledig te evalueer nie, navorsingsresultate tog daarop dui dat dialoogvoering ’n belangrike onderdeel van hierdie prosesse is. Hy beklemtoon dat gewaak moet word teen herviktimisering, dat die proses vrywillig moet wees en dat dit beslis nie as ’n maklike uitweg of maklike uitweg (“soft option”) beskou kan word nie. Soos hy dit stel: “[I]t is tough and it entails pain.”122 Dit is in teenstelling met die regsproses wat baie slagoffers laat met “a lingering feeling of state neglect and pain”.123 Hy beskou ook die feit dat die oortreder iets ingevolge die ooreenkoms moet doen as ’n straf, wat hy “herstellende straf” noem. Dat herstellende geregtigheid beslis nie ’n maklike uitweg124 is nie, word ook deur ’n deelnemer aan Clark125 se navorsing bevestig.

Herstellende geregtigheid word reeds in verskeie jurisdiksies gebruik waar kinders die oortreders is.126 Dit word ook in Suid-Afrika statutêr gesanksioneer in die Wet op Kindergeregtigheid.127 Die wet het ten doel om herstellende geregtigheid te gebruik in strafsake waarby kinders betrokke is met die oog daarop om die kinderoortreder, die slagoffer, hul families en die gemeenskap byeen te bring om die nadeel, behoeftes en aanspreeklikheid te identifiseer en te hanteer deur die erkenning van aanspreeklikheid, vergoeding van skade, maatreëls om herhaling te voorkom en om versoening tussen die partye te bevorder.128 Die wet het slagoffers se posisie, ten minste ten opsigte van jong oortreders, wesenlik verander. Waar ’n slagoffer se rol ingevolge die Strafproseswet[129] beperk is tot dié van getuie, om by pleitooreenkomsverrigtinge betrokke te wees en om voorleggings by ’n oortreder se paroolverrigtinge te maak,130 is die slagoffer kragtens eersgenoemde wet, ten minste in teorie, ’n sentrale deel van die proses.131

3.7 Opsomming

Uit die bespreking van internasionale teorie en praktyk kan tot die volgende gevolgtrekkings gekom word:

  • Baie slagoffers, insluitende kinderslagoffers, is nie gemaklik met die wyse waarop hulle in die bestaande regsprosesse hanteer word nie. Dit blyk onder meer uit die lae aanmeldingskoers en ontevredenheid wat deur slagoffers en uitgespreek is.132
  • ’n Benadering van herstellende geregtigheid kan in gepaste gevalle van seksuele oortredings suksesvol gebruik word as alternatief vir die bestaande strafregstelsel of om die bestaande stelsel te ondersteun.
  • Wanneer ’n proses van herstellende geregtigheid gevolg word, moet die grondbeginsels van herstellende geregtigheid steeds gevolg word, soos dat die oortreder bereid moet wees om aanspreeklikheid te aanvaar, die proses vrywillig is en alle partye wat by die saak betrokke is, toegelaat behoort te word om ’n bydrae te lewer.133
  • Prosesse van herstellende geregtigheid bemagtig slagoffers en stel hulle in staat om weer beheer oor hul lewens en omstandighede te neem.
  • Die herstellendegeregtigheidsproses is nie beperk tot ’n “vonnisopsie” nie, maar kan op verskillende tye geïnisieer en deurgevoer word. Indien die slagoffer nie bereid is om ’n hofproses deur te gaan nie, kan prosesse van herstellende geregtigheid voor die hofsaak gebruik word. As dit wel deel van die strafproses is, kan die aangeleentheid voor die verhoor ’n aanvang neem, tydens die verhoor maar voor uitspraak, na skuldigbevinding maar voor vonnis, of na vonnis ingestel word.
  • Prosesse van herstellende geregtigheid is nie ’n “maklike uitweg” nie en die gemeenskap se strewe om toe te sien dat ernstige misdade gepas hanteer word, word beskerm deur persone wat die gemeenskap verteenwoordig deel van die proses te maak.
  • Dit is belangrik dat verwysings vir herstellende geregtigheid met omsigtigheid bejeën word en dat daar nie ’n ongedefinieerde benadering gevolg word nie.
  • Om te bepaal of ’n geval ryp vir herstellende geregtigheid is, kan ’n tweeledige toets aangelê word: eerstens moet objektief bepaal word of die partye geskik is vir die proses en tweedens, subjektief, of die besondere omstandighede van die saak ’n herstellendegeregtigheidsbenadering ondersteun.
  • Aan die negatiewe kant neem herstellendegeregtigheidsprosesse lank en sluit dit verskillende professionele, opgeleide rolspelers in.

 

4. Die twee uitsprake in die hoogste hof van appèl in die lig van internasionale praktyk

Wanneer die twee uitsprake in die lig van internasionale praktyk beoordeel word, val die volgende op: eerstens was die hof in beide gevalle korrek om aan te dui dat seksuele oortredings ernstige oortredings is wat traumaties is vir die slagoffers en ander persone wat daarby betrokke is.134 Hierdie trauma word onder andere weerspieël in die groot aantal gevalle van seksuele oortredings wat nie aangemeld of suksesvol in die hof afgehandel word nie.135 Die hof was ook in beide gevalle korrek om aan te toon dat prosesse van herstellende geregtigheid nie sonder meer in alle gevalle toegepas kan word nie. Dit is inderdaad korrek dat die ondeurdagte toepassing daarvan herstellende geregtigheid sy geloofwaardigheid sal ontneem.136

Die hof was nie korrek om herstellende geregtigheid bloot tot ’n “vonnisopsie” te reduseer nie. Soos uit die bespreking en opsomming hier bo blyk, is herstellende geregtigheid ’n eiesoortige wyse om geregtigheid te bewerkstellig wat afsonderlik of ter ondersteuning van die bestaande regstelsel aangewend kan word. Die siening van die hof dat herstellende geregtigheid net ’n vonnisopsie is, is een van die belangrikste gevaarpunte in die uitsprake, omdat dit die persepsie kan skep dat die hoogste hof van appèl herstellende geregtigheid as niks meer as ’n vonnisopsie beskou nie.

Die hof het in beide aangeleenthede ook nie die nodige gewig aan die rol van die slagoffer verleen nie. Alhoewel dit in beginsel korrek is dat die slagoffer se wense nie allersoorheersend is nie,137 is herstellende geregtigheid gegrond op die bemagtiging van al die rolspelers. Die doel daarvan is om as’t ware eienaarskap van die oortreding aan die partye wat daarby betrokke is, terug te gee,138 ’n beginsel wat ook in die Dienshandves139 verwoord word: “Die uiteindelike doelwit is slagofferbemagtiging deur in slagoffers se behoeftes te voorsien, hetsy materieel of emosioneel.” Alhoewel die hof na die betrokke handves verwys het, is die riglyne daarin nie toegepas nie.

Dit sou die hof gebaat het om vollediger ondersoek in te stel na die beginsels van sowel herstellende geregtigheid as na die verskillende prosesse wat daarby betrokke is. Trouens, dit is moeilik om die hof se uitspraak in Thabethe te verstaan in die lig daarvan dat ’n kenner as amicus curiae opgetree het en die hof die voordeel van vorige uitsprake wat na herstellende geregtigheid verwys het, tot sy beskikking gehad het. Indien die hof wel in beide gevalle meer op die beginsels van herstellende geregtigheid gefokus het, sou dinge anders verloop het.

  • Die hof in Thabethe sou beslis het dat voldoende gronde bestaan om die aangeleentheid te bereg ooreenkomstig die beginsels van herstellende geregtigheid. In hierdie geval het die oortreder skuldig gepleit,140 sy samewerking gedurende die proses gegee, slagoffer-oortreder-bemiddeling reeds voor vonnis voltooi, aangebied om vergoeding te betaal en gepoog om hom met die slagoffer te versoen.141 Die slagoffer het ook aangedui dat dit nie in die familie se belang is dat die oortreder gevangenisstraf opgelê word nie.
  • Die hof het in Seedat korte mette met die verwysing na herstellende geregtigheid gemaak deur daarop te wys dat die oortreder steeds daarop aangedring het dat hy onskuldig is. Daar kon dus nie sprake van herstellende geregtigheid wees nie.

In stede daarvan om op herstellende geregtigheid te fokus het die hof in beide gevalle swaar op die belange van die gemeenskap en die afskrikwaarde van vonnis gesteun. Alhoewel dit belangrik is dat hierdie faktore in ag geneem word, kon die hof in beide gevalle daarvan kennis geneem het dat herstellende geregtigheid die gemeenskap se belange kan beskerm deur byvoorbeeld, soos wat McElrea142 voorstel, ’n polisiebeampte as gemeenskapsverteenwoordiger in elke proses in te sluit. Die hof kon ook self die gemeenskap se belange voorgehou het (soos wat hy inderdaad gedoen het),143 maar dan teenoor die beginsels van herstellende geregtigheid waar die belange van die rolspelers ten opsigte van herstellende geregtigheid voorrang behoort te geniet. Aan die ander kant is dit ook belangrik om in gedagte te hou dat herstellende geregtigheid nie ’n “maklike uitweg” is nie en dat die proses self afskrikwaarde inhou. Hierdie afskrikwaarde blyk onder meer daaruit dat die oortreder eers skuld moet erken, dat hy sy slagoffer moet ontmoet en vrae oor die gebeure moet beantwoord.144

 

5. Ten besluite

Die doel van die artikel was om vas te stel of dit prakties en geregverdig is om die beginsels van herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings te gebruik. Die bespreking het aangedui dat sodanige beginsels in verskillende jurisdiksies in gevalle van seksuele oortredings met omsigtigheid toegepas word. Dit moet gesien word teen die agtergrond van die ongemak wat onder veral slagoffers met die bestaande regstelsel voorkom. Die bespreking van internasionale praktyk het ook aangedui dat die hoogste hof van appèl klaarblyklik verkeerd was in sy benadering om herstellende geregtigheid slegs as ’n vonnisopsie te beskou en dit nie in die Thabethe-saak toe te pas nie.

Suid-Afrikaanse howe, en die hoogste hof van appèl in die besonder, behoort deur ’n ander lens na geregtigheid te kyk wanneer seksuele oortredings bereg word. ’n Benadering wat primêr op die slagoffer en nie op straf en die gemeenskap se belange fokus nie, word deur die Dienshandves145 waarna die hoogste hof van appèl in Matyityi146 verwys, geïmpliseer. Dit kan deur die toepassing van die beginsels van herstellende geregtigheid ’n werklikheid gemaak word. Dit is nodig dat ons hoogste howe hierdie benadering ondersteun om rigting aan laer howe te verleen. Ons gee toe dat heelwat opleiding en lensverstellings nog nodig is voordat herstellende geregtigheid in ’n bruikbare “derde lens”, soos Gal147 dit stel, sal ontwikkel waardeur geregtigheid veral ten opsigte van seksuele oortredings gesien sal word. Ons sien in afwagting uit na die eerste geleentheid waar die hoogste hof van appèl wegbeweeg van sy straf- en gemeenskapsbenadering na ’n ware slagofferbemagtiging en na heling.

Die ironie is natuurlik dat as herstellende geregtigheid doeltreffend in gepaste gevalle van seksuele oortredings toegepas word, dit moontlik nie weer vir die hoogste hof van appèl nodig sal wees om daaroor te beslis nie, omdat prosesse van herstellende geregtigheid in gepaste gevalle voldoende behoort wees om die aangeleentheid tot bevrediging van al die partye af te handel.

 

Bibliografie

Armour, M. 2012. Restorative justice: some facts and history. Tikkum (Winter), ble. 25–6, 64–5.

Banks, S. en K. Nøhr. 2011. Case study: working with sexual abuse in east Jerusalem. Ethics and Social Welfare, 5(3):298–305.

Borton, I.M. 2008. Victim offender communication in felony cases: an archival analysis of Ohio's office of victim services dialogue program. Ongepubliseerde PhD–proefskrif, Bowling Green State Universiteit.

Centre for Innovative Justice (CIJ). 2014. Innovative justice responses to sexual offending – pathways to better outcomes for victims, offenders and the community. Melbourne: RMIT University.

Chetty, N. 2006. Testimonies of child-rape victims in South African courts. Codicillus, 47(2):24–45.

Choi, J.J. en M.J. Gilbert. 2010. “Joe everyday, people off the street”: a qualitative study on mediators’ roles and skills in victim–offender mediation. Contemporary Justice Review, 13(2):207–27. http://dx.doi.org/10.1080/10282581003748305 (16 Februarie 2016 geraadpleeg).

Choi, J.J., M.J. Gilbert en D.L. Green. 2013. Patterns of victim marginalization in victim-offender mediation: some lessons learned. Crime, Law & Social Change, 59:113–32. http://dx.doi.org/10.1007/s10611-012-9382-1 (16 Februarie 2016 geraadpleeg).

Clark, J.N. 2012. Youth violence in South Africa: the case for a restorative justice response. Contemporary Justice Reviews, 15(1):77–95.

De Klerk, K.L. 2012. The role of the victim in the criminal justice system: a specific focus on victim offender mediation and victim impact statements. Ongepubliseerde LLM-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Departement van Korrektiewe Dienste (DKD). 2008. Orientation manual on restorative justice: manual for facilitators. Pretoria: Direktoraat Korrektiewe Programme.

Du Toit, D.D. 2015. Die siening van proefbeamptes met betrekking tot die bydrae van afwentelingsprogramme vir manlike jeugoortreders om hermisdaadpleging te voorkom. Ongepubliseerde MMW-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Eriksson, F. 2008. Victim-offender mediation in Sweden and South Africa. Ongepubliseerde LLM-verhandeling, Universiteit van Gothenburg.

Gal, T. 2011. Child victims and restorative justice. New York: Oxford University.

Gavrielides, T. 2012. Clergy child sexual abuse and the restorative justice dialogue. Journal of Church and State, 55(4):617–39. http://dx.doi. org /10.1093/jcs/css041 (10 Februarie 2016 geraadpleeg).

Gehm, J.R. 1998. Victim-offender mediation programs: an exploration of practice and theoretical frameworks. Western Criminology Review, 1(1). http://wcr.sonoma.edu/v1n1/gehm.html (16 Februarie 2016 geraadpleeg).

Hamman, A. en N. Windell. 2017. Vergoedingsboetes in strafregtelike verrigtinge – ’n vars perspektief, LitNet Akademies, 14(1).

Hargovan, H. 2007. Restorative approaches to justice: “compulsory compassion” or victim empowerment? Acta Criminologica, 20(3):113–23.

—. 2015. Reconciling restorative justice and victim participation. SA Crime Quarterly, 54:55–64. http://dx.doi.org/10.4314/sacq.v54i1.5 (17 Augustus 2016 geraadpleeg).

Howard, P. 2009. Restorative practice in schools. Londen: CfBT Education Trust.

Joubert, J.J. (red.). 2011. Strafprosesreghandboek. 10de uitgawe. Kaapstad: Juta & Kie.

Kasinga, F., J. Mbwambo, N. Hogan, L. Nystrom, M. Emmelin en G. Lindmark. 2013. Parents’ experiences of reporting child sexual abuse in urban Tanzania. Journal of Child Sexual Abuse, 22:481–98.

Keenan, M. en E. Zinsstag. 2014. Restorative justice and sexual offenses: can “changing lenses” be appropriate in this case too? Monatsschrift für Kriminologie und Strafrechtsreform, 97:93–106.

Liebenberg, E., J. Hay en R. Reyneke. 2016. Die ontwikkeling van ’n herstellendegeregtigheidsprogram as vernuwende benadering tot die hantering van uitdagende leerdergedrag in Suid-Afrikaanse skole. LitNet Akademies, 13(2):435–68.

McAlinden, A.M. 2008. Restorative justice as a response to sexual offending: addressing the failings of current punitive approaches. Sexual Offender Treatment, 3(1):1–12.

McElrea, F.W.M. 2004. Restorative justice and sexual abuse – a New Zealand perspective. Lesing gelewer by die simposium van die Australian & New Zealand Association for the Treatment of Sexual Abusers. 17 April 2001.

McGlynn, C., N. Westmarland en N. Godden. 2012. “I just wanted him to hear me”: sexual violence and the possibilities of restorative justice. Journal of Law and Society, 39(2):213–40.

Mercer, V., K.S. Madsen, N. Keenan en E. Zinsstag. 2015. Doing restorative justice in cases of sexual violence – a practice guide. Leuven: Leuven Institute of Criminology.

Muller, K. 2000. The effect of the accusatorial system on the child witness. Child Abuse Research: A South African Journal 1(2):13–23.

Nabudere, D.W., M. Garvey en A. Velthuizen. 2011. Restorative justice and knowledge management in Africa: a multidimensional approach. Indilinga – African Journal of Indigenous Knowledge Systems, 10(2):153–70.

Owens, M., D. Lambrechts en J. Prinsloo. 2001. Child witnesses in the criminal justice system. Acta Criminologica, 14(2):25–41.

Plaatjies, M.F. 2008. A model for implementation of restorative justice in the South African correctional system. Ongepubliseerde DLitt et Phil-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

Reyneke, M. 2011. The right to dignity and restorative justice in schools. Potchefstroom Electronic Review, 14(6):129–71. http://dx.doi.org/10.4314/pelj.v14i6.5 (17 Augustus 2016 geraadpleeg).

Sana, E.A., A.A. Melencio-Herrera, A.A. Avellano, K. Legarda, N. Vilches en B.J. Madrid. 2014. Competency enhancement training for Philippine family court judges and personnel handling child abuse cases. Child Abuse Review, 23:324–33.

Schols, M.W.A., C. de Ruiter en F.G. Ory. 2013. How do public child healthcare professionals and primary school teachers identify and handle child abuse cases? A qualitative study. Biomedical Public Health, 13:807–23.

Small, J.L. 2015. Classing sex offenders: How prosecutors and defense attorneys differentiate men accused of sexual assault. Law & Society Review, 49(1):109–41.

Songca, R. en M. Karels. 2016. Geregtelike en wetgewende reaksies op seksuele misdade deur en teen kinders in Suid-Afrika en die potensiële gebruik van herstellendegeregtigheidspraktyke. LitNet Akademies, 13(1):444–78.

Steyn, F. en A. Lombard. 2013. Victims’ experiences of restorative mediation: a developmental social work perspective. Social Work / Maatskaplike Werk, 49(3):332–53.

Suid-Afrika (Departement van Justisie en Grondwetlike Ontwikkeling). 2007. Dienshandves vir misdaadslagoffers in Suid-Afrika. Pretoria: Staatsdrukker. http://www.justice.gov.za/vc/docs/vc/2007%20Service%20charter%20afr.pdf (15 November 2016 geraadpleeg).

Toews, B. 2013. Toward a restorative justice pedagogy: reflections on teaching restorative justice in correctional facilities. Contemporary Justice Review, 16(1):6–27. http://dx.doi.org/10.1080/10282580.2013.769308 (31 Julie 2016 geraadpleeg).

Vaandering, D. 2011. A faithful compass: rethinking the term restorative justice to find clarity. Contemporary Justice Review, 14(3):307–28.

Van der Merwe, A. 2013. A new role for crime victims? An evaluation of restorative justice procedures in the Child Justice Act 2008. De Jure, 46(4):1022–38.

Van der Merwe, A. en A. Skelton. 2015. Victims’ mitigating views in sentencing decisions: A comparative analysis. Oxford Journal of Legal Studies, 35(2):355–72.

Venter, A. 2005.Guidelines for victim-offender mediation for probation officers in South Africa. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

Verenigde Nasies (Kantoor vir dwelms en misdaad). 2006. Handbook on restorative justice programmes. New York: Verenigde Nasies.

 

Eindnotas

1 Borton (2008:1).

2 DKD (2008:19); Gehm (1998:7); Howard (2009:5); Nabudere e.a. (2011:165); Steyn en Lombard (2013:333).

3 Vaandering (2011:311); Verenigde Nasies (2006:6).

4 Choi e.a. (2013:114); Hargovan (2015:55); Owens e.a. (2001:38); Reyneke (2011:139); Small (2015:111).

5 McAlinden (2008:3); Plaatjies (2008:123).

6 DPP v Thabethe [2011] ZASCA 186 par. 20; Mkhize v S [2014] ZASCA 52 par. 20.

7 S v Maluleke 2008 1 SACR 49 (T).

8 Sien Eriksson (2008:44) se bespreking van die saak.

9 Dikoko v Mokhatla 2006 6 SA 235 (KH).

10 Dikoko par. 69: “The goal should be to knit together shattered relationships in the community and encourage across-the-board respect for the basic norms of human and social inter-dependence.”

11 Dikoko par. 114. Die meerderheidsuitspraak van Moseneke WnHR het nie daarmee gehandel nie omdat dit ’n aangeleentheid was wat nooit voor die hof a quo gedien het en dus nie voor die hof was nie (par. 86).

12 Ander sake in die konstitusionele hof waar na herstellende geregtigheid verwys word, sluit in S v M (Centre for Child Law as amicus curiae) 2008 3 SA 232 (KH) en The Citizen 1978 (Pty) Ltd v McBride (Johannesburg and others, amici curiae) 2011 4 SA 191 (KH).

13 Songca en Karels (2016).

14 Songca en Karels (2016:466).

15 Songca en Karels (2016:453–5).

16 In S v Matyityi 2011 1 SACR 40 (HHA) het die hof slegs daarna verwys. Sien par. 2.1 hier onder.

17 S v Thabethe [2009] JOL 23082 (T); 2009 2 SACR 62 (T).

18 S v Seedat 2015 2 SACR 612 (GP).

19 In S v Matyityi.

20 Mkhize v S [2014] ZASCA 52.

21 Mkhize v S par. 21. Die hof bevind egter in die volgende paragraaf dat ’n opgeskorte vonnis wel gepas is, wat moeilik te rym is met die bekommernis oor ’n “verkeerde boodskap” in par. 21.

22 Vgl. ook Hamman en Windell (2017).

23 Songca en Karels (2016:456–7).

24 Van der Merwe en Skelton (2015:361).

25 DPP v Thabethe par. 2. Die volledige vonnis word ter wille van die vernuwende aard daarvan aangehaal: “Ten years imprisonment, suspended for five years on condition that:

(a) The accused is not convicted, during the period of suspension, of a crime involving violence or a sexual element or both;
(b) That he remain in the employment of Mr Roussow unless he is laid off [through no fault of his own];
(c) In such event, he must immediately do everything necessary to find alternative employment;
(d) From his income, at least 80% must be devoted to the support of the victim and her family. In particular the accused must accept responsibility for the victim’s schooling and, if applicable, for her tertiary education;
(e) Such support for the family is to continue even if his relationship with the victim’s mother is terminated for whatever reason;
(f) The accused must report on one day each weekend (subject to his work program, [sic] which normally entails working one day each weekend) to the probation officer at Delmas and participate in any program [sic] that such officer might prescribe;
(g) Such programs [sic] must include a Sexual Offender’s Program [sic] to be attended at the accused’s cost;
(h) The accused is to perform 800 hours of community service of a nature to be determined by the probation officer during the period of suspension. (This represents the maximum number of hours the accused can serve as he is only available on one day of every weekend.)”

26 DPP v Thabethe parr. 8, 11(q); Songca en Karels (2016:457).

27 Songca en Karels (2016:456 vn. 94).

28 DPP v Thabethe par. 20.

29 Ibid.

30 DPP v Thabethe par. 21.

31 S v Matyityi.

32 S v Matyityi parr. 16, 17. Sien Van der Merwe en Skelton (2015) wat die verskil tussen Matyityi en Thabethe uitwys. In teenstelling met Thabethe, wat volle slagofferdeelname gehad het, het Matyityi geen slagofferimpakverklaring of ander inligting t.o.v. die slagoffers gehad nie.

33 Suid-Afrika (2007).

34 DPP v Thabethe par. 22.

35 DPP v Thabethe parr. 7, 30.

36 Songca en Karels (2016:459). Hul mening word ondersteun deur feite wat uit die saak blyk, soos dat die oortreder berou getoon het, aanspreeklikheid erken het, gepoog het om hom met die slagoffers te versoen en bereid was om ’n ooreenkoms te sluit om die nadeel wat die slagoffers gely het, te heel.

37 In die persoon van me. Skelton, as amicus curiae, wat reeds verskeie artikels oor herstellende geregtigheid gepubliseer het – DPP v Thabethe par. 15.

38 S v Seedat parr. 1, 31.

39 S v Seedat par. 2.

40 S v Seedat par. 39.

41 S v Seedat par. 31.

42 Seedat v S [2016] ZASCA 153 (3 Oktober 2016) par. 14.

43 Seedat v S par. 27.

44 S v Seedat par. 48.

45 Ibid.

46 S v Seedat par. 50: “[S]entencing of the accused is suspended for a period of five years on the following conditions”.

47 Seedat v S par. 19.

48 Seedat v S parr. 21, 28.

49 Seedat v S par. 30.

50 51 van 1977.

51 Seedat v S parr. 36, 38.

52 Seedat v S par. 38.

53 Seedat v S par. 39.

54 Seedat v S par. 40.

55 Seedat v S par. 43.

56 Seedat v S par. 36.

57 DPP v Thabethe par. 20; Seedat v S par. 38.

58 Ibid.

59 DPP v Thabethe parr. 19, 20; Seedat v S par. 38.

60 DPP v Thabethe par. 20; Seedat v S par. 39.

61 DPP v Thabethe par. 22; Seedat v S par. 38.

62 DPP v Thabethe par. 21: “This does not mean his/her views are decisive.”; Seedat v S par. 39: “[H]er views are not the only factor to be taken into account.”

63 Gal (2011:123).

64 Choi e.a. (2013:1); McAlinden (2008:319).

65 Armour (2012:26); Songca en Karels (2016:454); Verenigde Nasies (2006:15, 20). Herstellende geregtigheid het in 1989 statutêre sanksionering verkry met die Children, Young Persons and their Families Act. Sien ook die bespreking van Van der Merwe en Skelton (2015:365–6).

66 McElrea (2004:7–8).

67 McElrea (2004:9). T.o.v. die gesinsgroepkonferensie sê hy: “Judges do not attend such conferences, but I heard later from that officer that it had been a wonderful experience for them, enabling them to say how the offending had affected them, to put their questions about the incidents, to receive a face to face apology, and to have a say in the outcome plan that went forward to the Youth Court as a sentencing recommendation.”

68 McElrea (2004:10).

69 McElrea (2004:12).

70 McGlynn e.a. (2012:220).

71 McGlynn e.a. (2012:221).

72 Ibid.

73 McAlinden (2008:4); McGlynn e.a. (2012:10).

74 CIJ (2014:6).

75 CIJ (2014:36).

76 CIJ (2014:47).

77 CIJ (2014:48).

78 CIJ (2014:50).

79 CIJ (2014:55).

80 CIJ (2014:76).

81 CIJ (2014:79).

82 CIJ (2014:82).

83 Keenan en Zinsstag (2014:93–4).

84 Keenan en Zinsstag (2014:95).

85 Keenan en Zinsstag (2014:96).

86 Keenan en Zinsstag (2014:97).

87 Keenan en Zinsstag (2014:98–9).

88 Keenan en Zinsstag (2014:100–1).

89 Keenan en Zinsstag (2014:103).

90 Mercer e.a. (2015:11).

91 Ibid.

92 Mercer e.a. (2015:13).

93 Mercer e.a. (2015:15).

94 Mercer e.a. (2015:17–9).

95 Mercer e.a. (2015:20).

96 Mercer e.a. (2015:30–2).

97 Mercer e.a. (2015:33, 37).

98 Mercer e.a. (2015:33).

99 Mercer e.a. (2015:44, 46).

100 Steyn en Lombard (2013:333).

101 De Klerk (2012:5); Muller (2000:13).

102 Toews (2013:7).

103 Steyn en Lombard (2013:333–4).

104 Plaatjies (2008:67).

105 Plaatjies (2008:69).

106 Armour (2012:25).

107 Choi en Gilbert (2010:207); De Klerk (2012:3); Hargovan (2007:114);Venter (2005:19).

108 Small (2015:111).

109 Sana e.a. (2014:325, 329).

110 Chetty (2006:27).

111 Banks en Nøhr (2011).

112 Banks en Nøhr (2011:300).

113 Banks en Nøhr (2011:301).

114 Kasinga e.a. (2013:482); Schols e.a. (2013:813).

115 Gal (2011:146).

116 Gal (2011:147).

117 Gal (2011:147–8).

118 Gavrielides (2012:634).

119 Ibid.

120 Gavrielides (2012:635).

121 Gavrielides (2012:636, 639).

122 Gavrielides (2012:637).

123 Gavrielides (2012:638).

124 Gavrielides (2012:637).

125 Clark (2012:86).

126 McElrea (2004:9); McGlynn e.a. (2012:10); Verenigde Nasies (2006:27).

127 75 van 2008. Alhoewel die betrokke wet in Engels gepubliseer is as die Child Justice Act word hierdie Afrikaanse titel reeds wyd gebruik. Sien bv. Du Toit (2015) se talle verwysings daarna; Joubert (2011:334) en die gebruik daarvan in die populêre media en op die internet.

128 Voorrede tot die Wet op Kindergeregtigheid.

129 Strafproseswet 51 van 1977.

130 Artt. 105A(b)(iii) en 299A van die Strafproseswet.

131 Van der Merwe (2013:1022). Sy wys egter in haar slotsom (2038) daarop dat, ten spyte van die bedoeling van die Wet op Kindergeregtigheid, slagoffers steeds in die praktyk nie sentraal staan in die prosesse wat in die wet vervat word nie.

132 Choi en Gilbert (2010:207); De Klerk (2012:3); Hargovan (2007:114);Venter (2005:19).

133 ’n Goeie opsomming van die inhoud en doel van herstellende geregtigheid is te vinde in die uitspraak van Sacks R in Dikoko par. 114: “The key elements of restorative justice have been identified as encounter, reparation, reintegration and participation. Encounter (dialogue) enables the victims and offenders to talk about the hurt caused and how the parties are to get on in future. Reparation focuses on repairing the harm that has been done rather than on doling out punishment. Reintegration into the community depends upon the achievement of mutual respect for and mutual commitment to one another. And participation presupposes a less formal encounter between the parties that allows other people close to them to participate.”

134 DPP v Thabethe parr. 16, 18; Seedat v S par. 40.

135 Kasinga e.a. (2013:482); Schols e.a. (2013:813).

136 DPP v Thabethe par. 21.

137 DPP v Thabethe par. 15.

138 Plaatjies (2008:24).

139 Suid-Afrika (2007:4) (ons kursivering).

140 Skulderkenning is ’n voorvereiste vir herstellende geregtigheid. Sien Keenan en Zinsstag (2014:103).

141 DPP v Thabethe par. 11.

142 McElrea (2004:12).

143 DPP v Thabethe par. 20; Seedat v S par. 40.

144 Gavrielides (2012:637); McGlynn e.a (2012:218).

145 Suid-Afrika (2007).

146 S v Matyityi par. 16.

147 Gal (2011:9). 

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings en die uitsprake van die hoogste hof van Appèl in DPP v Thabethe en Seedat v S appeared first on LitNet.

Die rol van ’n veeltalige selfoonvakwoordeboek in die ontwikkeling van konsepgeletterdheid vir onderwysstudente in die ekonomiese en bestuurswetenskappe

0
0

Die rol van ’n veeltalige selfoonvakwoordeboek in die ontwikkeling van konsepgeletterdheid vir onderwysstudente in die ekonomiese en bestuurswetenskappe

Carina America en Michele van der Merwe, Departement Kurrikulumstudie, Universiteit Stellenbosch

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Van die vele uitdagings van nuwelingstudente aan universiteite is nie net om ’n meer algemene akademiese woordeskat te ontwikkel nie, maar ook om die vakwoordeskat van hulle studierigting te bemeester. Vir baie studente blyk die ontwikkeling van konsepgeletterdheid ’n besondere uitdaging te wees. Die doel van hierdie studie is om te beskryf hoe die gebruik van ’n veeltalige selfoonwoordeboek, MobiLex,1 kan bydra tot die verbetering van die konsepgeletterdheid van onderwysstudente in die ekonomiese en bestuurswetenskappe. Die geletterdheidsbehoeftes van nuwelingstudente in ’n ekonomiese en bestuurswetenskappe-klas word beskryf deur melding te maak van die studente se verskillende huistale, asook die onderrigtaal van dosente. Daar word aangevoer dat MobiLex in die leksikografiese behoeftes van Afrikaanssprekende en Xhosasprekende ekonomiese en bestuurswetenskappe-onderwysstudente in ’n veeltalige omgewing kan voorsien. Die belangrikheid van die onderrig van ’n gespesialiseerde vakwoordeskat word ondersteun binne die teoretiese raamwerk van die leksikografiese gebruikersperspektief, woordeboekfunksies en konsepgeletterdheid. Die nut van ’n selfoonvakwoordeboek in ’n veeltalige tersiêre-onderwysmilieu word ondersoek en bespreek. Dit is veral studente wat in hulle tweede of derde taal moet studeer wat toenemende steun benodig in die ontwikkeling van ’n vakwoordeskat. Die metodologie in dié beskouingsartikel is ’n dokumentontleding van elektroniese woordeboeke en tersaaklike woordeboekfunksies. Verskeie elektroniese woordeboeke word ondersoek en woordeboekartikels word krities bespreek om te verifieer of hulle aan die bepaalde vereistes van ekonomiese en bestuurswetenskappe-onderwysstudente kan voldoen. Dit blyk uit die bespreking dat nie een van dié woordeboeke aan die uiteenlopende leksikografiese vereistes van ’n klas veeltalige studente kan voldoen nie. As oplossing vir dié probleem word ’n pasgemaakte, veeltalige selfoonvakwoordeboek, naamlik MobiLex, voorgestel. Dié vakwoordeboek is drietalig, naamlik Afrikaans, Xhosa en Engels.

Trefwoorde: akademiese geletterdheid; digitale wêreld; ekonomiese en bestuurswetenskappe; geletterdheidspraktyke; konsepgeletterdheid; selfoonwoordeboek; vakwoordeboek; veeltalige onderrig; woordeskat.

 

Abstract

The role of a multilingual cell phone LSP (language for specific purposes) dictionary in the development of concept literacy for economic and management sciences education students

Novice students at universities do not only need to develop a more general academic vocabulary, they also need to master the subject vocabulary of their chosen course of study. This entails having access to tools and methods to decode subject vocabulary, and thereby developing a deeper understanding of its concepts. For many students, the development of concept literacy remains a huge challenge. Concept literacy can be described as the ability to read and understand subject-specific vocabulary and language forms as part of how knowledge is constructed in the discipline (Young 2005:8). The purpose of this study is to illustrate how the use of a multilingual mobile dictionary, MobiLex, can be beneficial for the improvement of concept literacy for economic and management sciences (EMS) education students. The article elaborates on EMS students’ literacy needs within a multilingual context where the language of teaching and learning is not necessarily the home language of the students. The students’ lexicographical needs are further deliberated on and it is argued that dictionaries, and especially LSP dictionaries, have an important role to play in the clarification of subject vocabulary. Students that receive university education in a language other than their mother tongue need considerably more support with the development of concept literacy. The importance of concept literacy with reference to MobiLex is advocated, underpinned by the theoretical framework of lexicographical user perspective, dictionary functionality and concept literacy.

Disciplinary texts vary in their choice of words, in the background knowledge that is assumed, in specialised vocabulary, as well in particular forms of writing (Seligmann 2013:61). For students to become familiar with the topics and specialised vocabulary in EMS, they need to be taught how to use this “language” a very specific way. The integration of literacy practices in EMS will allow students to become confident in expanding their competency in the “lexicon” of the discourse. EMS disciplinary development is therefore dependent on academic literacy practices which will equip students to use subject-related vocabulary in a meaningful way in their writing and talking about the content of the subject, for example drawing up a business plan which requires specific texts, structure and writing style. In order to do this, students have to understand the subject knowledge, know the specific vocabulary of the discourse and be able to communicate the plan effectively. Also, while some words are used in everyday communication, when applied to EMS their meaning will differ from their usual meaning; for example, demand in everyday language can mean “forceful statement in which you say that something must be done or given to you” and can relate to the word demanding, which could mean “asking, especially with authority” (Merriam Webster 2015). In EMS, however the word demand has a specific meaning, namely the need and ability to purchase a commodity or service.

The importance of academic vocabulary for comprehension is well documented (Antonacci en O’Callaghan 2011:10). Multilingual glossaries in an economics course illustrate that the effective use of students’ primary languages deepens the students’ understanding of economics concepts (Paxton 2007; 2009 and Madiba 2014:78). In Madiba’s study, students were asked to define and to distinguish between concepts, for example to define the words deficit and loss and then to distinguish between them. In this instance, the findings showed that students not only understood the respective words, but that being able to distinguish between the words also “show[ed] development or progression in their conceptualisation of the concepts” (Madiba 2014:84). There is a growing body of literature on the difficulties experienced by students studying in their second language at higher education institutions (Mashiyi 2014:145). There is an increasing reliance on English as academic convention and medium of instruction at multilingual campuses (Van der Walt 2013), for example in Afrikaans and English, academic texts and terminology are established while African languages are regarded as underdeveloped for supporting tertiary education. This places an even heavier burden on EMS students whose mother tongue is not English or Afrikaans and who have to study in their second or third language. The development of multilingual academic materials and the accessibility of terminology could be a useful place to start to aid the learning process. Continued use of these resources may expand the students’ vocabulary and eminent confidence in “using one language to make meaning in another” (Williams 2002:2), for example, the use of electronic translations and comparing terminology in English with Afrikaans and/or Xhosa with the aim of facilitating understanding and improving students’ performance.

Given the emphasis placed on subject matter content knowledge in the first year, students should be encouraged to expand their repertoire of the subject vocabulary in order to develop a deeper understanding of and fluency in their interaction with the EMS discourse. Much of the students’ difficulty in comprehension starts with the unfamiliarity of EMS texts. Seligmann (2013:98) warns that if students’ academic vocabulary is not developed sufficiently, it will slow down their reading and comprehension ability. Technology provides the opportunity to develop academic vocabulary for students because of its accessibility and the wide range of applications, which can assist learners in their studies. For example, the use of a digital dictionary in a variety of languages can assist students with the learning of (new) concepts, which could enhance their conceptual understanding of the content and context of the information. If EMS students have access to an easily accessible, user-friendly tool that translates words and explains difficult terms, it will strengthen their confidence in the learning and understanding of concepts.

The methodology in this reflective article is a document analysis of electronic dictionaries and their applicable dictionary functions. Various dictionaries were analysed critically and it was found that none of them could fulfil the lexicographical requirements of a multilingual class of EMS education students. This study investigates the user perspective by referring to user situations regarding concept literacy and user needs and as a solution to the problem a custom-made, multilingual cell phone LSP dictionary is proposed. The LSP dictionary is trilingual, namely Afrikaans, Xhosa and English, and its conceptualisation as well as data collection are described.

Keywords: academic literacy; cell phone dictionary; concept literacy; digital world; economic and management sciences (EMS); literacy practices; LSP dictionary; multilingual education; vocabulary

 

1. Inleiding

Van die belangrike uitdagings vir Suid-Afrikaanse universiteite is hoë innames van potensieel onvoorbereide nuwelingstudente (Van Staden en Nel 2016; Weideman 2006). Weideman (2006:82) beskryf ’n ingryping in die aanbied van akademiesegeletterdheidskursusse om aan studente bystand te verleen in die ontwikkeling van taalvaardighede en -vermoëns. Akademiesegeletterdheidsaktiwiteite sluit dikwels aktiwiteite soos lees, skryf, praat binne ’n bepaalde akademiese dissipline in, en wat kritiese denke stimuleer. ’n Belangrike onderbou tot kritiese denke is die vermoë om nie net algemene akademiese woordeskat te ontwikkel en onderskei nie, maar ook om die vakwoordeskat van hulle studierigting te bemeester en korrek toe te pas. Daar word van voor- en nagraadse studente in die vakgebied ekonomiese en bestuurswetenskappe (voortaan EBW) verwag om ’n verskeidenheid leeruitkomste te bemeester wat die ontwikkeling van besigheidgevallestudies, kritiese-ontleding-aktiwiteite, skryf en interpretering van navorsingsverslae, groepprojekte en mondelingse aanbiedinge insluit (Akhras 2013). Dit word ook van EBW-studente verwag om komplekse tekste te kan begryp en hul opinies daaromtrent te kan formuleer en te kommunikeer (Van Staden en Nel 2016:1233). Sulke aktiwiteite benodig vakdissiplinêregeletterdheidsvaardighede wat die aanleer van ’n groot aantal vakterme insluit. Die ontwikkeling van studente se begrip van vakterme en die omvang van hulle vakterminologiese register is veral deurslaggewend wanneer studente nie in hul moedertaal studeer nie (Maistry 2001:166).

Die akademiese vaardighede en intellektuele vereistes wat van EBW-onderwysstudente verwag word, berus nie net op ’n stewige grondslag van vakdissiplinêre kennis nie, maar studente moet ook oor die vermoë beskik om ’n wye spektrum tekste te kan lees, vertolk en krities te ontleed. Studente wat nie vlot kan lees nie en nie verstaan wat hulle lees nie, kan uiteraard nie uit die tekste leer nie. Lees gee blootstelling aan en vertroudheid met die tegniese terme van die inhoudskennis en die konteks waarbinne die terme gebruik word. Om toegang te verkry tot ’n tekstuele repertoire van “besigheidstaal” moet EBW-onderwysstudente eers die woordeskat waarin die kennis aangebied word, verstaan. Soos ander dissiplines, byvoorbeeld in Islamitiese studies waar “maktab”-geletterdheid in Moslemskole aangebied word (Pahl en Rowsell 2013:10), asook wiskundige en wetenskaplike geletterdheid, het EBW ’n eie teksaanbieding, kenniskonstruksie en metodes om daardie kennis te ondersoek.

Brooman-Jones, Cunningham, Hanna en Wilson (2011) is van mening dat akademiese geletterdheid en veral taalbevoegdheid verhoog kan word deur middel van vakspesifieke akademiese aktiwiteite en assesseringstake. Akademiese woordeskat, en spesifiek vakwoordeskat, vorm die onderbou van diepleer; m.a.w. diepleer kan nie plaasvind indien die student nie weet wat sekere terme beteken en hoe dit in bepaalde kontekste gebruik word nie. Van Staden en Nel (2016:1233) is van mening dat “studente wat ’n diepleer-benadering volg kan basiese asook gevorderde begrippe en inligting oor enige onderwerp in hul langermyn-geheue stoor.” Verder voer hulle aan dat studente wat nuwe konsepte of inligting met bekende konsepte en vorige kennis integreer, gewoonlik meer selfstandig leer en nuwe betekenis en idees ontwikkel. Konsepgeletterdheid wat diepleer fasiliteer, stel studente in staat om hul eie stem te ontwikkel en om krities met akademiese konsepte om te gaan.

Konsepgeletterdheid verwys na studente se vermoë om leerareaspesifieke woorde, terminologie en verwante taalvorme wat deel van die kennisgenerering in die inhoudsareas vorm, te lees, te verstaan en te gebruik (Young, Van der Vlugt en Qanya 2005:8). Konsepgeletterdheid kan ontwikkel word deur sinvolle en waardevolle aktiwiteite wat die vakwoordeskat van studente verryk, byvoorbeeld deur die gebruik van ’n vakwoordeboek (Nkomo en Madiba 2011:145). Madiba (2010:233) beskryf die korpusgebaseerde Multilingual Concept Glossary Project by die Universiteit van Kaapstad en argumenteer dat ’n veeltalige glossarium konsepgeletterdheid van veral addisioneletaalsprekers (d.w.s. wat nie in hulle eerste taal onderrig ontvang nie) kan verbeter. Hy wys daarop dat die opvoedkundige waarde van vakwoordeboeke wyd deur navorsers van akademiese geletterdheid erken word. Madiba (2010:226) baseer sy navorsing op die teoretiese raamwerk van konseptuele problematiek, asook Vygotsky se sosiokulturele konstruktivisme.

Taljard (2015:388) verantwoord die totstandkoming van ’n opvoedkundige termbank (Open Education Resource Term Bank, oftewel OERTB) vir universiteite met vrye toegang as volg: “Die doel van OERTB is om ’n terminologiese instrument wat as opvoedkundige ondersteuningsmiddel vir alle Suid-Afrikaanse studente kan dien, te skep.” Volgens Taljard (2015:338) studeer die meerderheid studente nie deur middel van hulle sterkste taal, naamlik hulle moedertaal, nie en word hulle ook nie daarin onderrig nie. Taljard (2015:338) gaan vanaf die standpunt uit dat die OERTB ondersteuning met konseptualisering van vakinhoud sal bied met behulp van verduideliking en verklaring van vakterminologie en konseptuele inligting oor die betekenis van terme. Die OERTB word beplan as ’n organiese instrument waar terminologie binne werklike opvoedkundige situasies ontwikkel word.

Woordeboeke, en veral vakwoordeboeke, het ’n belangrike rol te speel in die verklaring van vakwoordeskat. Fuertes-Olivera en Tarp (2014:7) definieer vakleksikografie as volg:

the branch of lexicography concerned with the theory and practice of information tools covering areas outside general cultural knowledge and the corresponding Language for General Purposes (LGP); this is mainly, but not exclusively, disciplines related to technology, industry, trade, economic life, law, natural and social sciences, and humanities. (Skrywers van hierdie artikel se kursivering)

Uit die definisie blyk dit onder andere dat woordeboeke vir ekonomiese en bestuurswetenskappe by uitstek as vakwoordeboeke gereken kan word. Maistry (2001:166) illustreer hoe uitdagend dit is vir niemoedertaal-Engelssprekende studente om ekonomiese konsepte te verduidelik, juis omdat hulle dit moeilik vind om ekwivalente terme in byvoorbeeld Xhosa of Zoeloe op te spoor. Vakwoordeboeke kan dus ’n groot bydrae lewer tot die uitbreiding van ’n student se vakkennis en sodoende akademiese prestasie bevorder. Die vraag ontstaan egter hoe EBW-onderwysstudente se konsepgeletterdheid verbeter kan word en wat die leksikografiese behoeftes van Afrikaanssprekende en Xhosasprekende EBW-onderwysstudente in ’n veeltalige omgewing is.

In dié artikel word die ontwikkeling van konsepgeletterdheid en die waarde van die uitbreiding van vakwoordeskat asook die geletterdheidskomponent in die EBW-kurrikulum van die Fakulteit Opvoedkunde aan die Universiteit Stellenbosch verduidelik. Leksikografiese behoeftes van EBW-onderwysstudente binne ’n veeltalige omgewing word in ’n teoretiese raamwerk volgens die beginsels van die leksikografiese gebruikersperspektief en woordeboekfunksies beskryf en ten slotte word na MobiLex as ’n pasgemaakte vaktaalwoordeboek vir EBW-terme verwys. MobiLex is die vakwoordeboekprojek van die Fakulteit Opvoedkunde aan Stellenbosch-universiteit. Die woordeboek is drietalig en is toeganklik op enige draagbare toestel, byvoorbeeld ’n slimfoon of ’n tablet. Met verwysing na tersaaklike woordeboekfunksies word gepoog om die rol van ’n vakwoordeboek in die ontwikkeling van konsepgeletterdheid te definieer en sodoende die wisselwerking tussen vakleksikografie en pedagogie te versterk.

 

2. Ontwikkeling van konsepgeletterdheid en die waarde van die uitbreiding van vakwoordeskat

Vakdissiplines se tekste verskil wat betref woordkeuse, veronderstelde agtergrondkennis, gespesialiseerde woordeskat sowel as spesifieke skryfvorme (Seligmann 2013:61). Alhoewel daar verskeie studies oor entrepreneurskap en finansiële geletterdheid bestaan (Pérez-Bustamante 2014; Tustin 2010), is daar beperkte literatuur oor konsepgeletterdheid in EBW-onderrig. Om studente vertroud te maak met die onderwerpe en gespesialiseerde woordeskat van EBW, moet hulle onderrig word om die vaktaal op ’n baie spesifieke wyse te gebruik. Die integrasie van geletterdheidspraktyke in EBW-klasse sal studente selfvertroue gee om hul vaardigheid betreffende die vakwoordeskat van die diskoers uit te brei. Dissiplinêre ontwikkeling by EBW is dus afhanklik van akademiesegeletterdheidspraktyke wat studente sal toerus om vakgerigte woordeskat op ’n betekenisvolle wyse te gebruik wanneer hulle skryf of praat oor die inhoud van hul vak (Pérez-Bustamante 2014; Akhras 2013). ’n Voorbeeld hiervan is die opstel van ’n besigheidsplan wat ’n spesifieke teksstruktuur en skryfstyl vereis. Vir studente om dit suksesvol te kan doen, moet hulle die vakinhoud verstaan en die spesifieke woordeskat van die diskoers ken.

Dit gebeur ook dat sommige woorde in taal vir algemene gebruik (TAG) aangewend word, maar dat dieselfde woord ’n ander betekenis het as dit vir taal vir spesifieke gebruik (TSG) aangewend word. Die woord vraag beteken byvoorbeeld in TAG om iets te wil weet of om iets te vra, terwyl dit in TSG ’n meer gespesialiseerde betekenis in ’n ekonomiese konteks het, naamlik die “hoeveelheid van ’n produk of diens wat voornemende kopers kan bekostig en bereid is om aan te koop” (Mohr en Fourie 2008:116).

Die belangrikheid van akademiese woordeskat om begrip te bevorder, is goed gedokumenteer (Hibbert en van der Walt 2014; Antonacci en O’Callaghan 2011; Nkomo en Madiba 2011). Met die gebruik van veeltalige vakwoordelyste in ’n ekonomiekursus het Madiba (2014:78) getoon dat die effektiewe gebruik van studente se huistale hulle begrip van ekonomiese konsepte bevorder. Niemoedertaal-Engelssprekende studente wat aan Engelsmedium-universiteite studeer, ervaar byvoorbeeld dikwels konsepte konseptueel en linguisties moeiliker as moedertaal-Engelssprekende studente. Veeltalige vakwoordelyste vervul dus hierdie behoefte van niemoedertaalsprekende studente en word al hoe meer as ’n wonderkuur gesien (Madiba 2014:68).

Aansluitend hierby is Madiba (2014) se studie waarin studente wat veeltalige vakwoordelyste gebruik het, gevra is om konsepte te definieer en te onderskei, byvoorbeeld om die woorde tekort en verlies te definieer en dan tussen hulle te onderskei. In hierdie geval was die bevindinge dat studente nie net die onderskeie woorde verstaan het nie, maar dat hul vermoë om tussen die woorde te onderskei, toon dat ontwikkeling of progressie plaasgevind het in hul konseptualisering van die konsepte (Madiba 2014:84).

Mashiyi (2014:145) is van mening dat studente aan hoëronderwysinstellings toenemend probleme ondervind juis omdat hulle in hul tweede taal studeer. Afrikaans en Engels word as gevestigde akademiese tale beskou en daar word voortdurend akademiese tekste en terminologie in beide tale geskep. Daar is by veeltalige kampusse ’n toenemende afhanklikheid van Engels as akademiese konvensie en onderrigmedium (Van der Walt 2013). In teenstelling word Afrikatale beskou as nie voldoende ontwikkeld om vir tersiêre onderrig aangewend te word nie (Hibbert en Van der Walt 2014). Dit plaas ’n nog groter las op EBW-onderwysstudente met ’n ander moedertaal en wat in hul tweede of derde taal moet studeer. Die ontwikkeling van veeltalige akademiese materiaal en die toeganklikheid van terminologie kan ’n nuttige vertrekpunt wees om die leerproses te bevorder. Binne so ’n veeltalige konteks is die multimodale benadering tot konsepgeletterdheid veral gepas om die studente se woordeskat te verbeter (Madiba 2014). ’n Voorbeeld hiervan is die gebruik van elektroniese vertalings en die vergelyking van terminologie in Engels en Afrikaans en/of Xhosa met die doel om begrip te bevorder en studente se prestasie te verbeter.

 

3. Meer oor die EBW-kurrikulum

Hierdie navorsing geskied binne die konteks van die Universiteit Stellenbosch se opleiding van EBW-onderwysstudente. Die EBW-kurrikulum vir die B.Ed.-kursus word bespreek binne dié spesifieke konteks, asook die spesifieke leeruitkomste met die klem op die minimumvereiste vir onderwysopleiding (DHOO 2011:8). Een van die minimumvereistes is fundamentele leer, wat die integrasie van akademiese geletterdheid en die vermoë om informasiekommunikasietegnologie aan te leer, insluit. Die integrasie van tegnologie in hoër onderwys is noodsaaklik om tred te hou met die snelle ontwikkeling van kennis en terselfdertyd word nuwe pedagogiese benaderings ontwikkel om studente te help presteer. Hierdie generasie studente se multidissiplinêre vaardighede word ontwikkel en benodig ’n sterk geletterdheid en “tegnologie-slim” ondersteuning (Akhra 2013:333). MobiLex het dus ’n bepaalde ondersteuningsrol te vervul ten opsigte van tegnologie.

As gevolg van ’n mededingende globale ekonomie en ’n snelgroeiende tegnologiese omgewing word daar toenemend van studente verwag om gevorderde inligting te lees en te verstaan (Akhra 2013). As deel van die uittreevereistes soos deur DHOO (2011) hier bo gestipuleer is dit vir EBW-onderwysstudente nie net goeie vakinhoudskennis wat belangrik is nie, maar ook hoe hulle die pedagogiese beginsels van onderrig en leer daarmee kan integreer. EBW-vakinhoud word parallel met duidelike opvoedkundige doelwitte bekendgestel en geïntegreer met pedagogiek, byvoorbeeld praktyke van onderrig en leer, kurrikulumaspekte, klaskamerbestuur, ens. EBW is verpligtend vir alle B.Ed.-eerstejaarstudente en handel hoofsaaklik oor vakinhoudskennis om te verseker dat studente ’n stewige onderbou het voordat hulle na die tweede jaar vorder.

Die vakinhoud vir die EBW-kursus in die eerste jaar is gestruktureer om drie inleidende fokusareas te dek: besigheidsbestuur, ekonomie en rekeningkunde. Studente word bekendgestel aan die begrip van die ekonomiese siklus binne die konteks van die ekonomiese probleem, algemene bestuursbeginsels, blootstelling aan rekeningkunde en entrepreneurskap. Daarbenewens word die eerstejaaronderwysstudente bekendgestel aan die ontwikkeling van ’n postapartheid skoolkurrikulum, herstrukturering en die konteks van EBW in die Suid-Afrikaanse skoolkurrikulum. Studente word aangemoedig om krities te evalueer hoe ekonomiese aktiwiteite en die proses om rykdom te skep, verband hou met die verantwoordelike gebruik van hulpbronne.

Ten einde aan die vereistes van die assesserings in die tweede tot vierde jaar te voldoen, moet studente ’n sekere vlak van akademiese skryfvaardigheid aan die einde van hulle eerste jaar bereik. Dosente word grootliks gelei deur die verwerwing van akademiese woordeskat soos blyk uit die evaluering van hul studente se vordering (Antonacci en O’Callaghan 2011:13), en assessering van die begrip van akademiese konsepte is fundamenteel in die eerstejaarkursus.

Die onderrigmedium in die EBW-klas is tans Engels en Afrikaans deur middel van kodewisseling. Kodewisseling verwys na die gebruik van sowel Engels as Afrikaans binne dieselfde lesing. Die studente wat ingeskryf is vir die eerstejaarkursus is merendeels moedertaal-Afrikaanssprekende studente. Sommige van die Engels-ingeskrewe eerstetaalstudente se moedertaal is ’n Afrikataal, soos Xhosa of Zoeloe, wat beteken dat hulle moontlik probleme met die onderrigmedium van die kursus kan ondervind. Die voorgeskrewe handboek is beskikbaar in Afrikaans en Engels. Bykomende notas word in Afrikaans en Engels deur die dosent voorsien vir die onderwerpe wat nie in die handboek vervat is nie. Die handboek het aan die einde van elke hoofstuk ’n woordelys, wat hulp verleen met konsepgeletterdheid aan veral die studente wat beperkte vaardigheid in Engels en Afrikaans het.

 

4. Die geletterdheidskomponent in die EBW-kurrikulum

In ’n EBW-lees-praat-skryf-projek is bewys dat die insluiting van ’n doelbewuste, konsekwente geletterdheidskomponent tot EBW-vakinhoud, kritiese en reflektiewe denke by die studente kan teweegbring (America 2014). In dié projek was studente betrokke by vier aktiwiteite vir agt agtereenvolgende weke: eerstens, die daaglikse lees van die sakedeel van ’n koerant; tweedens, ’n weeklikse bespreking binne tutoriaalgroepe; derdens, samevatting deur middel van ’n skriftelike opsomming; en laastens ’n kort vasvra elke tweede week oor die afgelope weke se sakenuus. Die belangrike uitkoms van die lees-praat-skryf-projek was dat die kritiese lees studente in staat gestel het om die relevansie van die teks beter te verstaan. Met die bespreking (praataktiwiteit) het studente aangevoer dat hulle al hoe meer selfvertroue opgebou het om oor sakenuus te gesels. Met opsommings (skryf) kon hulle krities reflekteer oor wat hulle gelees en bespreek het. Met ander woorde, die teks wat uit besigheidskonsepte bestaan, is ontdek, ondervra en bevraagteken. America (2014) is van mening dat daar doelbewuste pogings aangewend moet word om leesverwante aktiwiteite in EBW aan te moedig om vakterminologie te verstaan en onder andere kritiese denke te stimuleer.

As die klem wat geplaas word op kennis van vakinhoud in die eerste jaar in ag geneem word, moet studente aangemoedig word om hul repertoire van die vakwoordeskat uit te brei ten einde ’n dieper begrip en vlotheid in hul interaksie met die EBW-diskoers te ontwikkel. Om omvattend te lees en om dit te doen as ’n doelbewuste en volgehoue aktiwiteit, soos die voortdurende lees van (sake)nuusblaaie, kan studente help om nie net EBW-inhoud te verstaan nie, maar ook krities te begin dink oor besigheid in die samelewing (America 2014). Baie van die probleme wat studente met begrip ondervind, is die gevolg van die vreemdheid van EBW-tekste. Seligmann (2013:98) waarsku dat indien studente se akademiese woordeskat nie voldoende ontwikkel word nie, dit hul lees- en begripsvermoë sal vertraag.

Akademiese woordeskat is konseptueel meer kompleks as alledaagse taal en dissiplinêre inhoud, soos byvoorbeeld in EBW, waar ’n spesifieke stel konsepte en prosesse sistematies onderrig moet word. Inhoudsgeletterdheid stel studente in staat om hul eie stem te ontwikkel en om krities om te gaan met akademiese konsepte eerder as om definisies uit die kop te leer (Madiba 2014:74). Ten einde die konsepte krities te evalueer en te interpreteer, moet studente ingelig wees oor die EBW-leerarea om die verband met die inhoud te kan insien.

’n Tipiese akademiese teks (Peters, Jones, Smith, Winchester-Seeto, Middledorp en Petocz 2008:222) bestaan uit vier woordeskatkategorieë, naamlik hoogs frekwente alledaagse woorde, akademiese woordeskat van tersiêre opleiding, vakwoordeskat beperk tot spesifieke vakdissiplines en laefrekwensiewoorde wat nie (direk) verband hou met die vakgebied nie. ’n Vakwoordeboek kan ’n groot ondersteunende rol speel in die verheldering, verduideliking, resepsie en vertaling van vakkonsepte tydens die lees van ’n akademiese teks.

Die vier woordeskatkategorieë (Peters e.a. 2008:222) kan aan die hand van die onderstaande teks oor die begroting geïllustreer word:

Die land benodig vinniger inklusiewe ekonomiese groei om sy ontwikkelingsdoelwitte te bereik en sy openbare finansies te verbeter. Hierdie soort groei is afhanklik van verhoogde vlakke van vertroue en belegging deur die privaatsektor. Dit sal bereik word deur verbeterde samewerking tussen die regering en die sakesektor. Die regering sal in vennootskap met die privaatsektor in infrastruktuurprojekte, ondernemerskap, vaardigheidsontwikkelingsprojekte en die onafhanklike kragprodusentprogram, wat kragvoorsiening sal laat toeneem, belê. Hierdie vennootskap met die privaatsektor, ’n groeiende toerismesektor, minder arbeidsonrus en beter wêreldwye groeitoestande behoort ’n oplewing in ekonomiese groei oor die medium termyn te ondersteun. (Republiek van Suid-Afrika 2016)

Wanneer dié teks ontleed word, kan die volgende voorbeelde van woordeskatkategorieë onderskei word:

  • hoogs frekwente alledaagse woorde: die, land, groei, om, sy, te, en, verbeter, is, van, deur, sal, word, tussen, regering, met, wat, laat, met, ’n, minder, beter, oor
  • akademiese woordeskat van tersiêre opleiding: inklusiewe, ontwikkelingsdoelwitte, vertroue, oplewing, medium termyn
  • vakwoordeskat beperk tot spesifieke vakdissiplines: ekonomiese groei, openbare finansies, sakesektor, vennootskap, privaatsektor, infrastruktuurprojekte, ondernemerskap, vaardigheidsontwikkelingsprojekte, kragprodusentprogram, toerismesektor, arbeidsonrus
  • laefrekwensiewoorde wat nie (direk) verband hou met die vakgebied nie: verbeterde, samewerking, afhanklik, bereik, wêreldwye, ondersteun.

EBW-studente word gereeld met bogenoemde soort tekste gekonfronteer en dan moet hulle oor die nodige vakwoordeskat, asook akademiese woordeskat beskik om dit suksesvol te verstaan, ontleed en interpreteer. Vakwoordeskat word in MobiLex opgeneem en indien die student nie vakspesifieke konsepte in bogenoemde teks verstaan nie, of die vertaling van sekere terme wil naslaan, kan dit deur middel van MobiLex geskied.

Bostaande voorbeeld hou ook verband met konsep- en taalgeïntegreerde onderrig of sogenaamde CLIL (Content and Language Integrated Learning), met ander woorde die toepassing van konsepgeletterdheid op ’n spesifieke vakdissipline deur die medium van taal (The British Council 2013). Binne CLIL word daar onderskeid getref tussen vakspesifieke taal, akademiese taal en algemene taal.

In EBW kan sommige woorde moontlik te abstrak vir die studente wees en daarom sal ’n hulpmiddel wat byderhand is om die kleinste eenheid of kern van die woord en sy variante in ’n besigheidskonteks in hul moedertaal te vertaal, baie nuttig wees, byvoorbeeld om te onderskei tussen begrippe soos franchise, franchisering, franchisegewer en franchisenemer. ’n Verdere stap kan wees om dit byvoorbeeld te koppel aan sinonieme of verwante woorde. Hierdie proses sal van studente vereis om hul voorkennis te gebruik en om op verskillende wyses aan konsepte te dink (Antonacci en O’Callaghan 2011:45). Daarbenewens kan studente begin om ’n spesifieke woord met ’n spesifieke onderwerp in EBW te assosieer en op dié wyse die woorde op grond van hul konteks en/of ooreenkomste te kategoriseer of te groepeer.

 

5. Leksikografiese behoeftes van Afrikaanssprekende en Xhosasprekende EBW-onderwysstudente in ’n veeltalige omgewing

Die MobiLex-projek2 word deur die Fakulteit Opvoedkunde ontwikkel as deel van die fakulteit se taalplan en sluit aan by strategiese doelwitte om veeltaligheid van studente te bevorder en te ontwikkel. Die hersiene Taalbeleid van Stellenbosch-universiteit maak voorsiening vir die ontwikkeling van meertalige woordelyste met Afrikaans as een van die tale (Universiteit Stellenbosch 2016:9). Die doelwit van MobiLex is onder meer om studente te ondersteun in die ontwikkeling van konsepgeletterdheid in verskillende eerstejaarmodules (met verdere uitbreiding na alle voorgraadse modules) van die Departement Kurrikulumstudie. Studente moet in ’n veeltalige omgewing kan funksioneer en benodig ondersteuning, veral waar die taal van onderrig en leer nie hulle moedertaal is nie. In hierdie afdeling word daar op Afrikaanssprekende en Xhosasprekende studente gekonsentreer, aangesien daar minder leksikografiese vakbronne in dié tale bestaan as in Engels.

Met die ontwikkeling van die MobiLex-projek is navorsing onderneem om die persepsies van eerstejaaronderwysstudente in die Fakulteit Opvoedkunde oor die gebruik van vakwoordeboeke op slimfone te toets. Die taalprofiel, woordeboekgewoontes, voorkeur vir woordeboekgebruik op slimfone, en naslaangedrag van eerstejaarstudente is met behulp van vraelyste getoets. Die groot meerderheid van studente (96%) het aangedui dat hulle gebruik sal maak van ’n selfoonwoordeboek waarin vakterme verduidelik word indien dit beskikbaar is. Hulle het dit ook as ’n wesenlike behoefte geïdentifiseer.

In die voorgenoemde navorsing word ook verwys na woordeboekfunksies van woordeboeke wat studente benodig. Volgens die teoretiese raamwerk van die funksieteorie vir leksikografie onderskei Tarp (2008:84) tussen kognitiewe en kommunikatiewe funksies van woordeboeke. Eerstens word kognitiewe funksies bespreek na aanleiding van sekere woordeboekvoorbeelde. Kognitiewe funksies help gebruikers met algemene, kulturele en ensiklopediese data, asook spesifieke data oor die vakgebied en data oor taal. Kognitiewe funksies van vakwoordeboeke is ter sake om gebruikers (studente) byvoorbeeld te help met woordeskatleer en om van die wêreld te leer. Hierdie woordeboekfunksietipes skakel dus met konsepgeletterdheid waar daar van studente verwag word om oor die nodige vakwoordeskat te beskik om die vakgebied te kan verstaan. O’Hara en Pritchard (2009:11) wys daarop dat studente definisies van terme, asook kontekstuele inligting oor terme moet bekom, asook herhaalde blootstelling en geleenthede om dit te leer en weer te leer. Dié stelling ondersteun die resepsie, produksie en kognitiewe funksies van vakwoordeboeke.

Indien daar na ’n vakwoordeboek oor EBW op die Suid-Afrikaanse leksikografiese toneel gesoek word om vakwoordeskat aan ’n Afrikaanssprekende student te verduidelik en dit te ontwikkel, kan die gebruiker van die Entrepreneurskapwoordeboek op VivA-app,3 beskikbaar op selfone, gebruik maak. Ter illustrasie word die term entrepreneur en ’n afleiding daarvan, entrepreneurskap, soos dit op VivA-app gedefinieer word, bespreek. Die term is algemeen bekend, maar dit is ook te verwagte dat studente die korrekte vakinhoud van die konsep moet ken. Met die deurlees van die betekenisverklaring is dit duidelik dat daar met die ontwikkelaar van Termfinder, Pam Peters, saamgestem kan word dat (elektroniese) vakwoordeboeke en glossaria feitlik nooit op nuwelingstudente as gebruikers gerig is nie en nie voldoende deur hulle verstaan word nie (Peters e.a. 2008:220). Die betekenisverklaring kan moontlike verwarring onder eerstejaarstudente skep, veral dié met gebrekkige vakkennis, wat juis die gebruikers behoort te wees wat die verklaring van die term sal naslaan wanneer die dosent dit in die klas gebruik of tydens die skryf van ’n taak. Die verdere nadeel van die te lang definisie is dat dit nie in die skerm van ’n selfoon pas nie.

Indien die term nageslaan word (op ’n selfoon), word die volgende inskrywing gevind:

Voorbeeld 1: entrepreneur op VivA-app:

entrepreneur

Vertaling(s): entrepreneur

Ondernemer

Definisie(s): Die entrepreneur is ’n persoon of groep persone wat deur middel van sy/hul eiesoortige talente en vermoëns die inisiatief neem om ’n aanvanklike idee of innovasie deur te voer tot ’n nuwe onderneming in gang deur die kapitaalbehoefte en natuurbronne te bekom en te kombineer en ook in die verlangde bestuursbehoeftes te voorsien. Dit lei gewoonlik tot die stigting van ’n klein tot mediumgrootte onderneming. Die ondernemer is die persoon wat die inisiatief neem om ’n nuwe onderneming te begin of te stig. Hy is die bewegende krag in die vryemarkstelsel en hy het groot invloed op produksie, verbruik en die verdeling van geproduseerde goedere en dienste. Hy verskaf kapitaal en lei die produksie deur ’n keuse te maak tussen verskillende moontlike kombinasies van produksiefaktore om daarmee die behoeftebevrediging van die gemeenskap te dien. Hy dra die uiteindelike risiko en geniet as beloning die wins.

Tydens die ontwikkeling van EBW-terme vir MobiLex is op meer gepaste betekenisbeskrywings van entrepreneur en entrepreneurskap deur die woordeboekredaksiebesluit, naamlik:

entrepreneur verwys na iemand wat die risiko loop om die produksiefaktore naamlik kapitaal, arbeid en natuurlike hulpbronne op so ’n manier te organiseer dat dit ’n produk en/of diens lewer en om sodoende ’n wins te maak.

entrepreneurskap is waar die produksiefaktore, naamlik arbeid, natuurlike hulpbronne en kapitaal aangewend en georganiseer word deur persone wat die moontlikhede raaksien en bereid is om ’n risiko te loop om goedere te produseer of dienste te lewer met die verwagting dat dit ’n opbrengs sal lewer.

Bostaande betekenisverklarings is meer gepas vir eerstejaarsvlak en sal moontlik beter in studente se leksikografiese behoeftes kan voorsien.

Betekenisverklarings van terme word wel in MobiLex ook in Xhosa verskaf en sodoende word leksikografiese ondersteuning aan studente verleen met die verstaan van konsepte wat in ’n vakgebied soos EBW aangebied word. Dit kan as ’n groot verbetering op die huidige leksikografiese gebruiksituasie van Xhosasprekende eerstejaarstudente beskou word.

Indien daar na ’n vakwoordeboek oor EBW op die Suid-Afrikaanse leksikografiese toneel gesoek word om vakwoordeskat aan ’n Xhosasprekende student te verduidelik of dié student se vakwoordeskat te ontwikkel, kom die gebruiker bedroë daarvan af, want daar kan nie so ’n woordeboek gevind word nie. Aangesien die term entrepreneurskap ook in algemene taal gebruik word, kan die gebruiker verwag dat elektroniese woordeboeke soos FREELANG Xhosa-English and English-Xhosa online dictionary, Dicts.info English to Xhosa dictionary, asook Glosbe English-Xhosa dictionary moontlik die term kan bevat. Dit blyk egter nie die geval te wees wanneer die terme nageslaan word nie. Dié terme is nie in die woordeboeke opgeneem nie en kan dus nie in die kognitiewe leksikografiese behoeftes van Xhosasprekers voorsien nie.

Tweedens word kommunikatiewe funksies van woordeboeke bespreek en word ’n ontleding van tersaaklike woordeboeke gedoen. Kommunikatiewe funksies (Tarp 2008:84) van woordeboeke help gebruikers met probleme rakende teksproduksie in die moedertaal of addisionele taal, teksresepsie in die moedertaal of addisionele taal, sowel as die vertaling van tekste vanuit die moedertaal na die addisionele taal en omgekeerd. Die kommunikatiewe funksie van ’n vakwoordeboek verwys na voorbeelde waar studente voldoende moet kan lees en skryf in terme van ekonomiese en bestuurswetenskappe. As die klem wat geplaas word op kennis van vakinhoud in die eerste jaar in ag geneem word, moet studente aangemoedig word om hul repertoire van die vakwoordeskat uit te brei ten einde ’n dieper begrip en vlotheid in hul interaksie met die EBW-diskoers te ontwikkel. Om omvattend te lees en om dit te doen as ’n doelbewuste en volgehoue aktiwiteit, soos die voortdurende lees van (sake)nuusblaaie, kan studente help om nie net EBW-inhoud te verstaan nie, maar om ook krities te begin dink oor ekonomie in die samelewing (America 2014). Tydens ’n leesprojek waar daar van studente verwag word om op ’n deurlopende basis die sakegedeelte van koerante te lees, te verstaan en weer te gee, is die teksresepsiegedeelte in die moedertaal of addisionele taal van groot belang. Met die skryf van ’n sakeplan word sekere terminologie benodig en dit verwys weer na die teksproduksiefunksie waar die vakwoordeboek ’n belangrike rol te speel het. Wanneer ’n student na ’n lesing in ’n addisionele taal moet luister en vakkonsepte moet verstaan, is vertaling van konsepte noodsaaklik en sluit dit aan by die kommunikatiewe woordeboekfunksie.

Vir die vertaling van vakkonsepte in EBW kan ’n Afrikaanssprekende student dit oorweeg om die Ekonomiese en bedryfswoordeboek as naslaanbron te gebruik. Die term entrepreneurskap word weer as voorbeeld gebruik). In die voorwoord word die volgende duidelik gestel:

Die Ekonomiese en bedryfswoordeboek beskryf die terrein van sowel die makro- en mikro-ekonomie as die bedryfslewe. Dit bevat die belangrikste en mees gebruiklike terme van die bedryfsekonomie in al sy onderdele, soos bemarking, produksie, finansiering en kosteberekening, asook die belangrikste en mees gebruiklike tegniese en vakterme uit die landboubedryf, mynbou, die bou- en staalbedryf, tekstielbedryf en ander bedryfstakke uit die nywerheid. Die versekeringswese en groot- en kleinhandel uit die dienstesektor word gedek. Daarby is ’n verskeidenheid terme uit verwante vakgebiede ingesluit, soos vakwoorde uit die wiskunde, statistiek, handelsreg en rekenaarkunde. (Steenkamp en Reynders 2004)

Die beskrywing van die onderwerpsvelde klink baie gepas en dit wil voorkom asof die Afrikaanssprekende student se vertalingsbehoeftes in terme van ’n vakwoordeboek vervul kan word. In die voorwoord word hierdie woordeboek as ’n “noodsaaklike naslaanwerk gerig op die behoeftes van dosente en studente, onderwysers en skoliere, die skrywers van handboeke, vertalers, joernaliste en ander mediawerkers, staatsamptenare en sakelui” (ons kursivering) beskryf. Dit word egter duidelik in die voorwoord genoem dat die woordeboek ’n eenrigtingwoordeboek, Engels–Afrikaans, is. Die tweetalige titel op die voorblad kan dus as misleidend geïnterpreteer word, naamlik dat dit ’n tweerigtingwoordeboek is, soos die meeste vertalende, tweetalige woordeboeke in Suid-Afrika. Dit is eers by nadere ondersoek en ’n deurblaai van die woordeboek dat die gebruiker sal besef dat dit ’n eenrigtingwoordeboek is met slegs vertalings vanaf Engels na Afrikaans.

Die Afrikaanssprekende student sal dus bedroë daarvan afkom in sy/haar soektog.

Eerstens sal die student moet weet dat entrepreneurskap met entrepreneurship vertaal kan word. Wanneer entrepreneurship nageslaan word, word dit egter vertaal met ondernemerskap. Die vertaling ondernemerskap kan verwarrend vir die student wees.

Tans is die mees gebruikte term in die EBW-klas (deur die dosent) entrepreneur en nie ondernemer nie, aangesien entrepreneur as ’n meer omvattende term beskou word wat vernuwing en kreatiewe denke beklemtoon. Verdere verwarring kan veroorsaak word deur die aanduiding dat entrepreneur ’n nie-aanbevole term is, veral gesien in die lig dat dit die voorkeurterm van die dosent in die klas is. Die gebruiker word dus onbevredig gelaat ná ’n onsuksesvolle soektog.

Vergelyk die volgende artikels uit Ekonomiese en bedryfswoordeboek:

Voorbeeld 2: entrepreneurship

entrepreneurship: ondernemerskap.

Voorbeeld 3: entrepreneur

entrepreneur (business undertaker, enterpriser, undertaker): ondernemer, ook (nie aanbeveel nie) entrepreneur

Vir die vertaling van ’n meer gebruiklike term soos entrepreneur kan ’n Xhosasprekende student in elektroniese woordeboeke soos FREELANG Xhosa-English and English-Xhosa online dictionary, Dicts.info English to Xhosa dictionary, asook Glosbe English-Xhosa dictionary gaan soek. Die soektog word in Engels gedoen, aangesien Engels een van die tale van onderrig in die klas is. Dit lewer egter geen sukses op nie. Indien die gebruiker vasberade is en bereid is om meer as een soektog te doen, kan die term in die Xhosa live dictionary gevind word, soos hier onder geïllustreer.

Voorbeeld 4: Artikel van entrepreneur in Xhosa live dictionary

entrepreneur: usomashishini (oo-)

In MobiLex word vertalings in Afrikaans, Engels en Xhosa verskaf en die gebruiker kan dus suksesvolle soektogte na vertalings uitvoer soos die behoefte aan vertalings ontstaan. Met die gebruik van MobiLex in ’n verskeidenheid tale kan dit studente help met die leer van (nuwe) konsepte wat hul konseptuele begrip van die inhoud en konteks van die inligting kan verbeter, asook kennis van die addisionele taal bevorder.

Uit bostaande voorbeelde van woordeboekdefinisies uit ’n verskeidenheid woordeboeke, kan dit afgelei word dat daar nie ’n vakwoordeboek bestaan wat konsepte op ’n eenduidige en doeltreffende wyse aan eerstejaarstudente in die vak ekonomiese en bestuurswetenskappe kan oordra nie. Dit blyk problematies vir dosente en studente te wees, aangesien daar nie toepaslike, gebruikersvriendelike en akademies-gefundeerde instrumente vir leerondersteuning in die veeltalige lesinglokaal is nie. Dit word selfs meer uitdagend as studente in hulle tweede of derde taal moet studeer.

 

6. ’n Pasgemaakte vakwoordeboek vir opvoedkunde-studente

Vervolgens ’n beskrywing van die ontwerp en funksionering van die MobiLex-projek.

Volgens Gouws (2006:73) word daar in ’n gebruikersgedrewe leksikografie van die standpunt uitgegaan dat die gebruiker, die gebruiker se behoeftes, die gebruikersituasie en die gebruiksituasie bepalend is vir die leksikografiese aanbod. Hierdie benadering gaan daarvan uit dat die vasstelling van die gebruiker gevolg word deur ’n vasstelling van die leksikografiese funksies van die betrokke woordeboek en daarna volg die vasstelling van die relevante leksikografiese strukture en uiteindelik die keuse van die data wat op makro- en mikrostrukturele vlak aangebied moet word. In die beskrywing word na die teikengebruiker, toegangstruktuur en mikrostruktuur van die woordeboek, asook funksies en doel van die woordeboek verwys.

MobiLex kom van die Engels mobile lexicon, wat verwys na ’n woordeboek wat toeganklik is op enige draagbare toestel soos ’n selfoon of ’n tablet. Dit is ’n webgebaseerde vakwoordeboek vir universiteitstudente wat binne die Fakulteit Opvoedkunde studeer, met tans ’n spesifieke fokus op eerstejaarstudente. Studente en personeel het toegang tot die vakwoordeboek by http://www0.sun.ac.za/mobilex.

Die woordeboek word deur ’n leksikografiese span bestaande uit ’n leksikograaf, vakkundiges in die Fakulteit Opvoedkunde en vertalers van die Taalsentrum saamgestel. Soos Gouws (2006:78) tereg argumenteer, bepaal die aard van die woordeboek, die gebruiker en die tipe stof wat in die woordeboek aan bod kom, wie almal lede van die span moet wees. Dit word vandag gevolglik in die vakleksikografie aanvaar dat dit spanwerk is waar leksikograaf en vakkundige en dikwels ook die terminoloog moet saamwerk om die beste moontlike woordeboekproduk tot gevolg te hê.

Figuur 1 toon ’n skermskoot van die tuisblad van MobiLex waar die gebruiker gaan uitkom met die naslaan van die MobiLex-skakel. Slegs US-studente en -personeel het toegang tot opvoedkunde-terminologie, wat EBW-vakterminologie insluit.

Figuur 1: Tuisblad van MobiLex

Met die skryf van dié artikel is die terminologiedatabasis van EBW-terme in sy ontwikkelingstadium en voorbeelde waarna hier verwys word, is nog nie in MobiLex opgeneem nie.

Die woordeboek is pasgemaak om in vakspesifieke behoeftes van opvoedkundestudente te voorsien. Dit is ontwerp om vakinhoudelike behoeftes, sowel as taalkundige (vertalings-) behoeftes te vervul. Met die teikengebruiker bekend aan die leksikograaf, is dit belangrik dat die struktuur van die woordeboek, die relevante datadistribusie en die voorsiene leksikografiese funksies met mekaar ooreenstem.

Figuur 2 toon ’n skermskoot van MobiLex om die toegangstruktuur van die woordeboek te illustreer. Die toegangstruktuur van MobiLex is ontwerp om vinnige, doeltreffende toegang tot terminologie te verseker. Woordeboekdata word tematies georden volgens vakrigtings (modules) en die gebruiker verkry toegang tot die data deur op een van die vakrigtings te klik en dan met ’n verdere soektog voort te gaan.

Figuur 2: Toegangstruktuur van MobiLex

Toegang tot die makrostruktuur van die woordeboek word verkry deur die bepaalde soekterm in die soekbalk te tik. Daar is ook ’n alfabetdeeltrajek wat verskyn tydens ’n soektog as deel van die inkrementele soekfunksie. Ekstrapolering van alfabetletters vind tydens ’n soektog plaas en met dié gebruikersgerigte tegniek kan gebruikers terme makliker vind. Wanneer ’n gebruiker byvoorbeeld twee alfabetletters intik om ’n term op te soek, verskyn al die terme in die databasis wat met dié twee alfabetletters begin op die skerm en die gebruiker kan makliker die term vind wat gesoek word. Met die intik van “en”, sal die terme entrepreneur en entrepreneurskap byvoorbeeld verskyn. Dit verleen ook hulp indien die gebruiker ’n term verkeerd spel of nie seker is van die spelling nie, byvoorbeeld van entrepreneur. Eerstejaarstudente is dikwels onseker van die spelling van sulke woorde, soos hier bo genoem. Die naslaan van korrekte spelling kan ondersteuning verleen tydens die produksie van tekste deur die student.

Tydens ’n soektog op MobiLex kan gebruikers na ’n spesifieke vakterm soek en dan die vertaalekwivalent in Afrikaans, Xhosa en Engels vind. Twee vertaalekwivalente word dus per lemma verskaf. Indien die niemoedertaalsprekende student EBW-terme in die addisionele taal of tweede addisionele taal in die lesing hoor, of in die notas of naslaanwerk lees, kan die vertaling dus in die moedertaal gevind word. Die toegangstruktuur van MobiLex verskaf aan die gebruiker ’n keuse van die doeltaal, naamlik Afrikaans, Xhosa of Engels.

In Figuur 3 word die artikelstruktuur van MobiLex vertoon en Afrikaans is as doeltaal gekies.

Figuur 3: Artikelstruktuur van MobiLex

Die mikrostruktuur van MobiLex is eenvoudig en neem die gebruiker in ag deur maklik-verstaanbare betekenisverklarings te gebruik. Betekenisverklarings van vakterme word in die nageslaande brontaal verskaf, wat Afrikaans of Xhosa of Engels kan wees. In die verskafte voorbeeld van deskriptief word die betekenisverklaring dus in Afrikaans verskaf, aangesien dit die nageslaande brontaalwoord is. Slegs een datatipe word in die mikrostruktuur verskaf, naamlik semantiese inligting.

Definisies of betekenisverklarings is aangepas vir die akademiese vlak van nuwelingstudente met die doel om die verwerwing van kernbegrippe en kernkonsepte in die onderskeie vakgebiede te ondersteun. Maklik verstaanbare taal word in die verklaring van begrippe gebruik, soos vroeër in die artikel deur Mohr en Fourie (2008:116) verduidelik in die verklaring van die term vraag in ’n ekonomiese konteks. Die vraag na ’n produk is wanneer die persoon die produk wil hê, maar ook oor die middele moet beskik om die produk te kan koop.

Vergelyk ook die betekenisverklaring van ekonomiese stelsel: “die stelsel wat gekies word om ’n land se behoeftes te bevredig met die beskikbare bronne”. Met maklik-verstaanbare taal en eenduidige kommunikasie poog die woordeboek om gebruikers se behoeftes in ag te neem.

 

4. Slot

Vir studente om vakwoordeskat en dus konsepgeletterdheid op universiteitsvlak te bemeester, het vakwoordeboeke ’n beduidende rol te speel. Vakwoordeboeke word dikwels opgestel met vakkundiges as teikengebruikers en voldoen nie noodwendig in die behoeftes van voorgraadse studente nie. Voorgraadse en veral nuwelingstudente moet konsepwoordeskat bemeester om voldoende te kan luister, praat, lees en skryf in die relevante vakgebied. In ’n veeltalige tersiêre-onderwysmilieu waar studente in hulle tweede of derde taal onderrig ontvang, kan vakwoordeboeke belangrike ondersteuning lewer in die ontwikkeling van vakwoordeskat.

Wanneer vakwoordeboeke in die Suid-Afrikaanse omgewing en ook in die aanlyn omgewing ondersoek word, word dit duidelik dat daar nie voldoende leksikografiese bronne vir die naslaan van EBW-terminologie bestaan nie. Daar kan nie in gebruikersbehoeftes in terme van kognitiewe en kommunikatiewe funksies van woordeboeke voorsien word nie, veral nie ten opsigte van Afrikaanssprekende en Xhosasprekende studente nie. Met die ontwikkeling van MobiLex word die geleentheid geskep om akademiese ondersteuning binne ’n veeltalige konteks te verskaf.

Volgens Alberts (2010:600) speel terminologie ’n bepalende rol in taalontwikkeling en die bevordering van veeltaligheid. Inligtingsoordrag, assimilasie en herroeping moet volgens Alberts (2010:600) in die huistaal geskied, aangesien dit bewys is dat inligting die beste ingewin (dekoderingsproses) en oorgedra (enkoderingsproses) word met behulp van die eerste taal. Vakwoordeskat bewerkstellig eenduidige kommunikasie, en misverstande en kommunikasiegapings word sodoende verhoed. Alberts (2010:600) beskou terminologie, en by implikasie vakwoordeboeke, dus as ’n strategiese bron wat ’n belangrike rol te speel het in die funksionele ontwikkeling van tale en hulle gebruikers. Sy wys daarop dat effektiewe ekonomiese, wetenskaplike en tegnologiese oordrag en assimilasie van kennis en vaardighede tussen vakspesialiste en leke plaasvind, asook die ontwikkeling van kommunikasievaardighede deur middel van die gebruik van korrekte terminologie. MobiLex bied ’n naslaanbron van vakinligting aan EBW-onderwysstudente wat te eniger tyd beskikbaar en toeganklik is.

 

Bibliografie

Woordeboeke

Arangies en Havenga, 2015. Entrepreneurskapwoordeboek: VivA-app. Selfoontoepassing
(26 Augustus 2016 geraadpleeg).

Dicts.info English to Xhosa dictionary. http://www.dicts.info/dictionary.php?l1=English&l2=Xhosa (24 Augustus 2016 geraadpleeg).

FREELANG Xhosa-English and English-Xhosa online dictionary. http://www.freelang.net/online/xhosa.php (24 Augustus 2016 geraadpleeg).

Glosbe English-Xhosa Dictionary. http://glosbe.com/en/xh (24 Augustus 2016 geraadpleeg).

Merriam Webster Dictionary. http://www.merriam-webster.com/dictionary/demand (11 September 2015 geraadpleeg).

Steenkamp, W.F.J. en H.J.J. Reynders. 2004. Ekonomiese en bedryfswoordeboek Engels-Afrikaans. Dictionary of economics and business English-Afrikaans. Pharos Dictionaries. Kaapstad: NB Uitgewers.

Xhosa for travelers. http://www.travlang.com/languages/cgi-bin/langchoice.cgi?page=main&lang1=english&lang2=xhosa (26 Augustus 2016 geraadpleeg).

Xhosa Live Dictionary. http://www.gononda.com/xhosa (24 Augustus 2016 geraadpleeg).

Ander

Akhras, C. 2013. Interactive Technology: Enhancing Business Students’ Content. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 83:332–6.

Alberts, M. 2010. National Language and Terminology Policies – A South African Perspective. Lexikos, 20:599–620.

America, C.2014. Integrating literacy practices in business education: Pedagogic intentions for teacher training. Per Linguam, 30(3):16–25.

Antonacci, P.A. en C.M. O’Callaghan.2011. Developing content area literacy: 40 strategies for middle and secondary classrooms. Los Angeles: SAGE Publications, Inc.

Brooman-Jones, S., C. Cunningham, L. Hanna en D.N. Wilson. 2011. Embedding academic literacy – A case study in Business at UTS: Insearch. Journal of Academic Language & Learning, 5(2):1–13.

DHOO (Departement van Hoër Onderwys en Opleiding). 2011. National Qualifications Framework Act 67 of 2008. Policy on the minimum requirements for teacher education qualifications. Staatskoerant Nr. 34467, 583:1–64. Pretoria.

Fuertes-Olivera, P.A. en S. Tarp. 2014. Theory and practice of specialised online dictionaries. Lexicography versus terminography. Berlyn: De Gruyter.

Gouws, R.H. 2006. Leerdergedrewe leksikografie. Tydskrif vir Taalonderrig, 40(1):72–84.

Hibbert, L. en C. van der Walt (reds.). 2014. Multilingual universities in South Africa: Reflecting society in higher education. Bristol, Buffalo, Toronto: Multilingual Matters / Channel View Publications.

Ivanič, R., R. Edwards, D. Barton, M. Martin-Jones, Z. Fowler, B. Hughes, G. Mannion, K. Miller, C. Satchwell en J. Smith. 2009. Improving learning in college. Rethinking literacies across the curriculum. Londen: Routledge.

Jackson, F. 2009. EAP Course design within a context of institutional change and cross-disciplinary collaboration: Factors shaping the creating of “writing for commerce”. Per Linguam, 25(2):61–81.

Madiba, M. 2010. Fast-tracking concept learning to English as an additional language (EAL) students through corpus-based multilingual glossaries. Alternation – Interdisciplinary Journal for the Study of the Arts and Humanities in Southern Africa, 17(1):225–48

—. 2014. Promoting concept literacy through multilingual glossaries: A translanguaging approach. In Hibbert en Van der Walt (reds.) 2014.

Maistry, M. 2001. The challenges of teaching economics in an under-resourced black South African school. Perspectives in Education, 19(1):159–71.

Mashiyi, N. 2014. Tertiary educators’ reflections on language practices that enhance student learning and promote multilingualism. In Hibbert en Van der Walt (reds.) 2014.

Mohr, P. en L. Fourie. 2008. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Nkomo, D. en M. Madiba, 2011. The compilation of multilingual concept literacy glossaries at the University of Cape Town: A lexicographical function theoretical approach. Lexikos, 21:144–68.

O’Brien, D.G., R.A. Steward en E.B. Moje. 1995. Why content literacy is difficult to infuse into secondary school: Complexities of curriculum, pedagogy, and social culture. Reading Research Quarterly, 30(3):442–63.

O’Hara, S. en R. Pritchard. 2009. Teaching vocabulary with hypermedia. Boston: Pearson.

Pahl, K. en J. Rowsell. 2013. Literacy and Education. Londen: Sage Publications Ltd.

Paxton, M.I.J. 2007. “You would be a master of a subject if taught in Xhosa ...”: An Investigation into the complexities of bilingual concept development in an English medium university in South Africa. The International Journal of Learning, 14(6):61–7.

—. 2009. “It’s easy to learn when you are using your home language but with English you need to start learning language before you get the concept”. Bilingual concept development in an English medium university in South Africa. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 30(1):1–15.

Pérez-Bustamante. G. 2014. Developing entrepreneurial literacy at university: A hands-on approach. International Journal of Multidisciplinary Comparative Studies, 1(2):57–75.

Peters, P., A. Jones, A. Smith, T. Winchester-Seeto, J. Middledorp en P. Petocz. 2008. Termfinder: Creating online termbanks of technical terms for early university study. Journal of Applied Linguistics, 3(2):219–48.

Republiek van Suid-Afrika. 2016. Budget 2016 – Die publiek se gids. A joint publication between National Treasury and the South African Revenue Services. Pretoria: Staatsdrukkery.

Seligmann, J. 2013. Academic literacy for education students. Kaapstad: Oxford University Press.

—. 2015. Academic literacy for education students. Kaapstad: Oxford University Press.

Taljard, E. 2015. Collocations and grammatical patterns in a multilingual online term bank. Lexikos, (25):387–402.

Tarp, S. 2008. Lexicography in the borderland between knowledge and non-knowledge; general lexicographical theory with particular focus on learner’s lexicography. Berlyn, New York: De Gruyter.

The British Council. 2013. Content and language integrated learning. http://www.teachingenglish.org.uk/article/content-language-integrated-learning (29 Julie 2016 geraadpleeg).

Tustin, D.H. 2010. An impact assessment of a prototype financial literacy flagship programme in a rural South African setting. African Journal of Business Management, 4(9):1894–902.

Universiteit Stellenbosch. 2016. Taalbeleid van die Universiteit Stellenbosch. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch.

Van der Walt, C. 2013. Multilingual higher education: Beyond English medium orientations (Vol. 91). Londen: Multilingual Matters. Multilingual Matters / Channel View Publications.

Van Staden, L. en C. Nel. 2016. Leerbenaderings en akademiese prestasie van EBW-onderwysstudente. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50(4–2):1227–44.

Vockell, E.L. en K. Cusick. 1995. Teachers’ attitudes toward using newspapers in the classroom. The Clearing House, 68(6):359–62.

Weideman, A. 2006. Assessing academic literacy in a task-based approach. Language matters, 37(1):81–101.

Williams, C.2002. Extending bilingualism in the education system. Education and lifelong learning committee ELL-06-0-2 (20 September 2015 geraadpleeg).

Young, D., J. van der Vlugt en S. Qanya. 2005. Understanding concepts in mathematics and science. A multilingual learning and teaching resource book in English, Xhosa, Afrikaans and Zulu. Kaapstad: Maskew Miller.

 

Eindnotas

1 MobiLex is toeganklik vir Universiteit Stellenbosch-dosente en -studente by http://www0.sun.ac.za/mobilex.

2 Die vakwoordeboek word deur ’n leksikografiese span bestaande uit ’n leksikograaf, vakkundiges in die Fakulteit Opvoedkunde en vertalers van die Taalsentrum saamgestel. Soos Gouws (2006:78) tereg argumenteer, bepaal die aard van die woordeboek, die gebruiker en die tipe stof wat in die woordeboek aan die orde kom, wie almal lede van die span moet wees. Dit word vandag gevolglik in die vakleksikografie aanvaar dat dit spanwerk is waar leksikograaf en vakkundige en dikwels ook die terminoloog moet saamwerk om die beste moontlike woordeboekproduk tot gevolg te hê.

3 Sentrum vir Tekstegnologie. 2015. Woordeboekportaal-app van die Virtuele Instituut vir Afrikaans (VivA) [Version 1.0.0].

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Die rol van ’n veeltalige selfoonvakwoordeboek in die ontwikkeling van konsepgeletterdheid vir onderwysstudente in die ekonomiese en bestuurswetenskappe appeared first on LitNet.

Persoonlike klankversterking vir ’n onderwyser met stemprobleme

0
0

Persoonlike klankversterking vir ’n onderwyser met stemprobleme

Salomé Geertsema en Mia le Roux, Departement Spraak-Taalpatologie en Oudiologie, Universiteit van Pretoria

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Onderwysers ervaar gereeld stemprobleme as gevolg van funksionele stemhiperfunksionering (die oormatige en verkeerde gebruik van stemgewing) en dit blyk dat beroepsverantwoordelikhede dikwels die suksesvolle implementering van gebruiklike instandhoudingstrategieë bemoeilik. Die oogmerk van hierdie enkelgevalstudie was om die gebruikswaarde van persoonlike stemversterking as ’n aanvullende opsie vir onderwysers met beroepsverwante stemprobleme te ondersoek. Spesifieke perseptuele en akoestiese stemeienskappe van ’n onderwyseres is voor en na ’n periode van gebruiklike instandhouding, en ook voor en na ’n periode waartydens ’n stemversterkingsapparaat as aanvullende strategie tot gebruiklike instandhouding aangewend is, geëvalueer. Tydens die studie is ’n volhardende stembandnodule in die belang van die proefpersoon chirurgies verwyder. Hierdie ad hoc-verandering aan die ontwerp was noodsaaklik, alhoewel nie aanvanklik beplan nie. Die navorsingsontwerp is daarvolgens aangepas en die ondersoek het gevolglik ’n voor- en ’n nachirurgiefase ingesluit, en etiese goedkeuring is vir beide fases verkry. Die perseptuele en akoestiese ontleding van stemkwaliteit het die positiewe effek van die chirurgiese ingreep bevestig. Alhoewel ’n paneel luisteraars nie ’n verbetering in die proefpersoon se stemkwaliteit opgemerk het nie, het verskeie van die akoestiese stemparameters verbeter of genormaliseer na die gebruik van die persoonlike stemversterking as ’n aanvullende instandhoudingstrategie. Die gevolgtrekking is dat persoonlike stemversterking, as ’n strategie aanvullend tot gebruiklike instandhouding, van waarde kan wees vir onderwysers wat beroepsverwante stemprobleme ervaar.

Trefwoorde: akoestiese stemeienskappe; funksionele stemhiperfunksionering; funksionele stemprobleme; onderwysers; perseptuele stemeienskappe; professionele stemgebruikers; steminstandhouding; stemprobleme; stemversterking

 

Abstract

Personal amplification for a teacher with voice problems

Successful communication depends partly on the optimal use of voice. A large portion of the South African population depends on this optimal use of voice for their occupations. Voice problems for the professional voice user in particular therefore impact negatively on their livelihood. It is, however, especially professional voice users who are at risk of developing functional voice problems. One such a population is teachers. Teachers frequently experience voice problems due to functional voice hyperfunction (the excessive and incorrect use of voice). The South African school milieu with its high learner to teacher ratio, as well as the multilingual and multicultural nature of the learners, contribute to this vocal hyperfunction because of a higher level of background noise and the need to repeat instructions. Furthermore, it appears that these occupational responsibilities often complicate the successful implementation of the usual vocal exercise maintenance strategies.

The main objective of this single-case study was to investigate the application value of personal amplification as an augmentative option for teachers with occupationally related voice problems. Subsidiary aims were to determine specific aspects before and after the usual vocal exercise maintenance strategies. In addition to these, aspects pertaining to the effect of the usual maintenance in combination with personal sound amplification were investigated. The subsidiary aims were therefore to compare and analyse these strategies perceptually and acoustically.

Specific perceptual and acoustic voice characteristics of a teacher were evaluated. These evaluations took place before and after a period during which a voice amplification device was used as a supportive strategy to the usual maintenance strategies. Qualitative and quantitative comparison of the data took place by comparing the results of the various evaluations in phases 1 and 2.

During this study, the participant displayed a persistent nodule of the vocal cord, which had to be surgically removed in the best interest of the participant. This ad hoc adaptation to the research design was necessary although not initially planned. The research design was accordingly adapted, and the investigation therefore included a pre- and post-surgical phase. Ethical clearance had been obtained for both phases.

Perceptual evaluations: Average scale evaluations of the individual participants of the listeners’ panel (there were six listeners) were calculated to determine the final listener panel score. These evaluations were done using a rater’s scale form on which the listener panel evaluated the spontaneous answers to questions and a paragraph of reading according to eight combined speech stimuli. Listeners had to rate the extent to which voice quality deviated or not. During evaluations 1–3 the six listeners concurred in general that the participant’s use of voice, sounded moderately impaired. The surgical intervention improved the participant’s use of voice, according to the perceptual evaluation. The evaluation that was completed after the two maintenance strategies were implemented indicated a further normalisation of the voice quality of the participant. During the second phase no obvious difference between the effects of the various maintenance strategies was noted. The most obvious difference was the improvement in auditory perceptual voice quality after surgical intervention.

Acoustic analyses: Various parameters related to voice quality were measured with the Multi Dimensional Voice Programme (MDVP) and compared. The average of the three measurements during each evaluation was calculated for each of the parameters. The results of the first and second reversed phase were compared to serve as a control. During evaluation 1–5 the fundamental frequency (F0) was within the norm for female speakers of the age group of the participant. However, this parameter increased slightly during evaluation 6–8. The F0 is related to the mass of the vocal cords. A lower mass results in an increase in the F0. The removal of vocal cord nodules (such as before evaluation 6) and the resultant reduction of mass will lead to a higher F0. This increased F0 was evidenced by the results of the second phase.

The perceptual and acoustic analysis of voice quality corroborated the positive effect of the surgical intervention. Although the listeners’ panel did not notice the improvement in the participant’s voice quality, various acoustic voice parameters improved after the use of the personal voice amplification as an additional maintenance strategy. The conclusion was made that personal voice amplification as an augmentative strategy to usual vocal exercise maintenance strategies could be of value to teachers who experience occupation-related voice problems. The combined strategy had a positive influence on most of the acoustic parameters, although the listeners did not note the same level of difference.

This study has added value to evidence-based practice in the field of voice therapy. Similar studies in which participants with organic voice pathologies (such as vocal cord nodules) are compared with studies of participants with healthy vocal cords may also shed more light on the mechanism of functional voice hyperfunction (Boone, McFarlane, Von Berg and Zraick 2009). The use of physiological methods of analyses could, for example, be used to trace the subtle changes in voice. The results of the present study confirmed that there is a definite need for further research to highlight the role of a single listener or a panel of listeners in detecting voice pathologies. Acoustic parameters and terminology describing the perceptually/auditorily detectable correlates also have to be studied in depth. Furthermore, the value of voice amplification for patients with Parkinson’s disease, for example, could be explored as well. Results of the present study may serve as a starting point to motivate funding of such amplification apparatus by the medical aid companies. The availability of these apparatuses in South Africa specifically must be considered due to high importing costs. Linking with local electronic engineers for the design of similar, but more cost-effective amplification apparatus than the model used in the present research may also provide work and study opportunities within the South African context.

Keywords: acoustic voice properties; functional voice hyperfunction; functional voice problems; perceptual voice properties; professional voice users; teachers; voice amplification; voice maintenance; voice problems

 

1. Inleiding

Gesonde stemgewing speel ’n belangrike rol by enige spreker se vermoë om te kommunikeer. Mondelinge kommunikasie kan ’n sosiale of beroepsfunksie hê. ’n Groot deel van die bevolking in Suid-Afrika is afhanklik van normale stemgewing in hul beroep, en die implikasies van stemprobleme by veral die professionele stemgebruiker is ingrypend. Dit is egter juis professionele stemgebruikers wat ’n groter risiko loop om funksionele stemprobleme te ontwikkel vanweë die hoë eise wat hul beroep aan hul stemgewing stel (Cielo, Ribeiro en Hoffmann 2015). Instandhouding is ’n belangrike doelwit van stemterapie by sprekers wat oormatige eise stel ten opsigte van stemgebruik, maar gebruiklike terapieriglyne is dikwels nie volledig uitvoerbaar binne die beroepsmilieu van die professionele stemgebruiker nie (John en Das Poduval 2015). Hierdie studie het gekyk na funksionele stemprobleme as beroepsrisiko en ondersoek alternatiewe in die benadering tot instandhouding vir die onderwyser as professionele stemgebruiker.

Stemgewing vereis die koördinering van uitvloeiende pulmoniese lug en stembandsluiting (Raphael, Borden en Harris 2011). Die intrinsieke larinksspiere is verantwoordelik vir sluiting en opening van die stembande. Geslote stembande blokkeer die lugweg en verhoed dat lug in en uit die longe beweeg. Geopende stembande lei tot ’n oop glottis wat in- en uitaseming toelaat (Behrman 2013). Stemlose klanke, soos /p/, /t/, en /k/, word met ’n oop glottis geartikuleer. Hierdie oop glottis laat ’n ongehinderde vloei van lug vanaf die longe toe, sonder enige vibrasie van die stembande (Raphael e.a. 2011). Stemhebbende klanke word geartikuleer met die stembande wat vibreer. Vibrasie vind plaas wanneer die hoër subglottale lugdruk teen die geslote stembande druk en die weerstand van die geslote stembande oorkom (Behrman 2013).

Stemkwaliteit word as afwykend waargeneem wanneer normale stembandvibrasie belemmer word deur faktore wat die massa, veerkragtigheid en/of spanning van een of albei stembande beïnvloed. Die faktore kan funksioneel, organies en/of psigies van aard wees. Hiperfunksionering tydens stemgewing vind gewoonlik plaas op die vlak van die stembande. Hierdie hiperfunksionering kan die volgende insluit: oormatig harde spraak, langdurige spraak sonder rusperiodes, spraak met ’n harde glottale aanslag, spraak met ’n te lae of te hoë toonhoogte, skree, hoes, en oormatige skoonmaak van die keel (Stemple, Glaze en Klaben 2010). Primêr organiese oorsake kan insluit verlammings, neurologiese toestande soos Parkinsonisme en serebrale gestremdheid, kwaadaardige patologieë soos stembandkarsinome, goedaardige patologieë soos granulomas of poliepe, direkte of indirekte trauma aan die stembande, vaskulêre toestande soos bloeding, sistemiese siektes soos hormonale en immunologiese probleme (byvoorbeeld HIV) en bakteriese, virale en fungale infeksies (Verdolini, Rosen en Branski 2006; Vilkman 2004). Primêr psigogene oorsake kan lei tot afonie (afwesigheid van stemgewing) en disfonie (afwykende stemgewing) as gedragsreaksies op emosionele probleme en stres.

Heel dikwels is daar ’n wisselwerking tussen die oorsaaklike faktore en word ’n probleem verder vererger deur sekondêre organiese gevolge. ’n Stemprobleem wat primêr funksioneel van aard is, kan vererger word deurdat ’n sekondêre organiese probleem soos stembandnodules ontwikkel, wat die stemkwaliteit verder beïnvloed. Colton, Casper en Leonard (2006), Aronson en Bless (2009) asook Timmermans, De Bodt en Wuyts (2002), beskou oorsake van stemprobleme as voorkombaar of nievoorkombaar. Hulle gee ’n klassifikasie van vatbaarheidsfaktore (soos die individuele histologiese verskille, basiese sellulêre samestelling en indringende patogene toestande wat verskil van persoon tot persoon, en dus sekere persone meer vatbaar maak vir stemprobleme as andere); en ander oorsaaklike faktore soos angs, stres, spannings- en emosionele faktore; omgewingsfaktore; fisiologiese en gesondheidsfaktore en fonatoriese faktore (waaronder stemhiperfunksionering). Met uitsondering van die vatbaarheidsfaktore is die meeste van hierdie faktore tot ’n groot mate voorkombaar.

Van die totale werkerspopulasie in die VSA is ongeveer 25% professionele stemgebruikers (Roy, Merrill, Gray en Smith 2005). Om hierdie populasie se samestelling te omskryf, het Kaufmann en Isaacson (1991) ’n viervlakskaal van stemgebruik saamgestel, wat die volgende behels: ’n sanger/akteur (vlak I) word geklassifiseer as ’n topklas uitvoerende stemgebruiker; ’n dosent/predikant (vlak II) as ’n professionele stemgebruiker; ’n onderwyser/prokureur (vlak III) as ’n professionele stemgebruiker met ’n verminderde mate van stemgebruik; en ’n klerk of arbeider (vlak IV) as ’n nieprofessionele stemgebruiker wat nie in ’n groot mate van sy of haar stem gebruik maak in die beroepsopset nie. Alhoewel hierdie omskrywing ’n dosent in ’n werksopset stel wat meer van die stem vereis as dié van ’n onderwyser, is dit nie noodwendig die geval in Suid-Afrika nie. Om ’n onderwyser ook op vlak II te stel, sou moontlik ’n beter voorstelling wees. Dit is ook onrealisties om aan te neem dat die funksionele en psigogene impak van stemprobleme op byvoorbeeld ’n onderwyser minder is as op ’n sanger of akteur.

Volgens die International Classification of Functionality, Disability and Health (World Health Organization 2001), word ’n mate van onvermoë om ’n beroep te beoefen weens siekte, beter beskryf in terme van die beperking van die aktiwiteite wat daardie beroep vereis. Die mate waartoe die beoefening van die beroep self beperk word, word beter beskryf in terme van die beperking van deelname aan die beroep. Die omskrywing impliseer dat die professionele stemgebruiker met ’n beperkte mate van stemgebruik (vlak IV) met die ontstaan van stemprobleme eerstens minder aktief sal wees (beperking van aktiwiteite) terwyl vlak I se stemgebruikers by die aanvang van stemprobleme byvoorbeeld alreeds ’n verlies aan inkomste begin toon. Namate die probleem toeneem, begin die laervlak-stemgebruiker aktiwiteite totaal vermy (beperking in deelname), wat dan by hierdie groep stemgebruikers ook toenemend finansiële implikasies by opvolgende vlakke inhou. ’n Suid-Afrikaanse ondersoek van Smith, Verdolini, Gray, Nichols, Lemke, Barkmeier, Dove en Hoffman (1996) het getoon dat 47% van die professionele stemgebruikers wat as proefpersone opgetree het, se stemprobleme hulle werksituasies ten tye van die ondersoek ernstig benadeel het. Vorige werksituasies van 53% van die persone is benadeel, terwyl 76% van die persone se toekomstige werksituasies benadeel sal word. ’n Geldige argument kan gestel word dat stem- of spraakverlies tans een van die grootste werksbeperkings vir stemgebruikers met ’n groot mate van professionele stemgebruik inhou. Verlies van stem is vergelykbaar met die verlies van ’n ledemaat in vroeëre industriële dekades (Dietrich, Verdolini, Gartner-Schmidt en Rosen 2008; Vilkman 2004). Stemverlies en stemprobleme kan vir die individu ernstige finansiële implikasies, asook implikasies vir sy beroepsloopbaan, inhou.

Die Suid-Afrikaanse skoolmilieu van groot klasse en die verskillende taal- en kultuurgroepe aan wie in dieselfde klas onderrig gegee moet word, stel unieke eise, aangesien agtergrondsgeraas toeneem en stellings herhaal moet word. Swak begrip van die klaskamervoertaal by tweedetaalleerders kan ook eise in dié verband stel. Smith e.a. (1996) se studie sonder spesifiek verhoogde agtergrondsgeraas (65%) en die nodigheid van herhaling (58%) uit as van die mees algemene kommunikasieprobleme wat tot stemprobleme kan lei, omdat dit aanleiding kan gee tot misbruik en wangebruik van die stem. Hierdie probleem word nie uitsluitlik net in die klas ondervind nie. Speelgronde en velde waar buitemuurse aktiwiteite plaasvind, maak deel uit van die werksomgewing waar onderwysers daagliks hulle tyd te midde van agtergrondsgeraas spandeer. Verder word onderwysers ook deurentyd blootgestel aan leerders wat gereeld aansteeklike boonstelugweginfeksies het. Wanneer die onderwyser self so ’n infeksie ontwikkel, kan dit daartoe lei dat organiese stemprobleme die reeds bestaande funksionele stemprobleme vererger (Cantor Cutiva, Vogel en Burdorf 2013; Welham en Maglagan 2003).

Al hierdie wisselwerkende faktore kan verreikende implikasies hê vir die onderwyser se vermoë om sy beroep te beoefen en kan ook sy/haar gesondheid beïnvloed. Stemprobleme wat lei tot swak skoolbywoning, en in sommige gevalle tot die totale staking van werksaamhede, kan bydra tot die spanning en stres waaraan onderwysers onderwerp word. Suid-Afrika se hoë werkloosheidsyfers, beheerliggaamposte wat nie altyd dieselfde verlofvoordele as ’n staatsaanstelling bied nie, asook ’n beperking op bydraes tot ’n mediese fonds, maak inperking of staking van aktiwiteite baie moeilik en is in die meeste gevalle nie moontlik nie. ’n Gevolglike verwaarlosing van stemprobleme word vererger deur Suid-Afrikaanse onderwysers se algemene onkunde oor stemprobleme (Van der Merwe, Van Tonder, Pretorius en Crous 1995). Die spanning wat die ervaring van stemprobleme meebring, is deur verskeie studies bevestig met behulp van vraelyste soos byvoorbeeld die Voice Handicap Index (VHI) (Roy, Gray, Simon, Dove, Corbin-Lewis en Stemple 2001) en lei tot eise ten opsigte van stemgewing wat die onderwyser op die lang duur nie kan volhou nie.

Funksionele stemhiperfunksionering is die gevolg van oormatige stemgebruik en verkeerde stemgebruik (wangebruik) wat, indien dit onbehandeld bly, tot sekondêre organiese stemprobleme kan lei. Terapie is gevolglik daarop gerig om stemgebruik te verminder (met behulp van ’n stemrus- of stemverminderingprogram) en om hiperfunksionering uit te skakel (op die vlak van asemhaling, stemgewing en natrilling) en ook stem-liggaam-integrasie te optimaliseer (Roy e.a. 2001; Behlau en Oliveira 2009). Gereelde hidrasie van die stembande is ook noodsaaklik (Van Wyk, Cloete, Hattingh, Van der Linde en Geertsema 2016).

Fasiliteringstegnieke is die grondslag vir ’n benadering waardeur ’n modelstem ontwikkel en vasgelê word, selfmonitering van die stem ontwikkel word, en oordrag na alledaagse situasies bewerkstellig word (Van der Merwe 2002). Hierdie fasiliteringstegnieke kan beskou word as deel van ’n strategie vir instandhouding. ’n Omvattende ingrypingsprogram vir funksionele stemhiperfunksionering, soos oorsigtelik opgesom deur Groenewald (2002), inkorporeer dan ook alle subsisteme betrokke by stemgewing, dit wil sê liggaamshouding of ontspanning, asemhaling, fonasie en natrilling. Stemterapie vir funksionele stemhiperfunksionering is gemik op die uitskakeling van foutiewe en oormatige stemgebruik. Instandhouding word as die mikpunt gestel. Deur eers inligting aan die kliënt te verskaf, identifikasie van hiperfunksionering en ander negatiewe faktore te doen, eliminasie van hiperfunksionering en ander verwante faktore te bewerkstellig, en ’n so goed moontlike model van stemgewing daar te stel en hierdie model vas te lê, word daar gepoog om die las wat op die stembande geplaas word, so klein moontlik te maak. Deurgaans ontwikkel die kliënt dan ’n bewustheid van sy stemgebruik en ’n vermoë om homself te monitor. ’n Stemgebruiker se kennis en insig ten opsigte van gesonde stemgewing speel ’n belangrike rol by gesonde stemgebruik. Dit is dus belangrik dat persone met funksionele stemprobleme voldoende inligting omtrent normale stemfunksionering en steminstandhouding ontvang as deel van stemterapie.

Min studies kon tot op hede die langtermyneffektiwiteit van behandelingsprogramme op onderwysers bepaal (Roy e.a. 2001; Williams 2003). Die VARP (Vocal Abuse Reduction Program) (Roy e.a. 2001) het ’n mate van datagebaseerde sukses behaal wat oor die korttermyn gevalideer is, en is geskik vir selfgebruik, aangesien die program grootliks op selfhanteringstrategieë gebaseer is, dit wil sê die pasiënt monitor sy eie stemgedrag. Stemrus of stemreduksie as enkele bydraende hulptegniek vir veral onderwysers met stemhiperfunksionering wat sekondêre en tersiêre stemprobleme ondervind, word dikwels as basis in instandhoudingsprogramme beskou. Stemrus is egter ook kontroversieel en moet tot hoogstens ’n paar dae beperk word. Dit los, as alleenstaande instandhoudingsprogram, nie die onderliggende oorsaak van die probleem op nie. Volledige stemrus kan twee tot ’n maksimum van vier dae duur (Van der Merwe en Groenewald 1997), en word gewoonlik gevolg deur ’n verlengde tydperk van relatiewe stemrus – met ander woorde verminderde stemgebruik.

Die gebruik van algemene of persoonlike klankversterking is nie ’n nuwe gedagte nie. Klankversterking is oorspronklik veral vir pasiënte met nodules, Parkinsonisme, meervoudige sklerose, Guillain-Barré-sindroom en ander neurologiese afwykings aanbeveel (Verdolini, Rosen en Branski 2006). ’n Studie van Smith, Kirchner, Taylor, Hoffman en Lemke (1998) het getoon dat minder as 3% van alle onderwysers in Amerika ’n persoonlike klankversterkingsisteem gebruik, en dat vroue twee keer meer as hul manlike eweknieë gevoel het dat hulle daarby baat sal vind. Persoonlike klankversterking is ’n alternatiewe of aanvullende benadering tot instandhouding. Die term persoonlike klankversterking ontleen hom aan die oudiologie (Stach 1998). ’n Klein draagbare stemversterkingstoestel word aan die liggaam gedra en versterk die stem tot so ’n mate dat spanning op die stem verminder word. Die spreker se stemluidheid en toonhoogte neem af en minder herhaling in agtergrondsgeraas is nodig omdat die spreker se stem tot ’n voldoende luidheid versterk word en spraakverstaanbaarheid verhoog word (Lennox 2001).

Die gebruik van ’n klein, ligte, draagbare, duursame en bekostigbare klankversterker, kan ook ’n praktiese oplossing wees vir die onderwyser in Suid-Afrika wat probleme met funksionele stemhiperfunksionering ondervind. Die vervaardigers en bemarkers voer aan dat die apparaat aanpasbaar is by die verskillende omgewings en toelaat dat die persoon kan rondbeweeg. Die apparaat kan ook moontlik stemspanning verlig vir die spreker in situasies waarin die agtergrondsgeraas hoog is, die stem rus om verdere skade te verhoed, kans gee vir genesing, en luisteraarsbegrip bevorder (Lennox 2001). Die hoofrede vir ’n algehele verbetering in stemgewing is dus volgens die vervaardigers dat die stemhiperfunksionering met betrekking tot verhoogde luidheid en glottale spanning verbeter, wat beteken dat die persoon nie so hard hoef te praat nie, en dat glottale spanning sodoende afneem. Veral die onderwyser wat stemprobleme ervaar as gevolg van die eise wat sy of haar beroep stel, kan gevolglik baat vind by die gebruik van persoonlike klankversterking, aangesien dit die eise wat daagliks aan die stem gestel word, grootliks kan verlig.

Aangesien baie Suid-Afrikaanse onderwysers in ’n posisie is waar medieseversekeringsfondse nie noodwendig kan vergoed vir verlies aan inkomste as gevolg van ’n stemprobleem nie en klankversterking nie in alle klaskamers voorsien kan word nie, mag ’n persoonlike en bekostigbare klankversterkingsapparaat ’n ideale langtermynoplossing bied, en behoort dit aanklank te vind by onderwysers met stemprobleme wie se werksituasies alreeds in gedrang is. Die gedagte is egter nie om ’n gebruiklike benadering tot instandhouding in hierdie populasie te vervang nie, maar om dit aan te vul deur die gebruik van persoonlike klankversterking in situasies wat hoë stemeise stel. So ’n aanvullende strategie sou dus ook voorkomend eerder as regstellend van aard wees.

Die navorsingsvraag is dus: Kan persoonlike klankversterking as ’n aanvullende instandhoudingstrategie prakties bruikbaar en van waarde wees vir die Suid-Afrikaanse onderwyser met funksionele stemhiperfunksionering?

 

2. Metode

Die doel van die studie was om die gebruikswaarde van persoonlike klankversterking, as ’n strategie aanvullend tot gebruiklike instandhouding, by ’n onderwyseres met funksionele stemhiperfunksionering te ondersoek. Die subdoelstellings was daarop gemik om bepaalde aspekte, voor en na die implementering van ’n periode van gebruiklike instandhouding (GI) en ’n periode van gebruiklike instandhouding in kombinasie met persoonlike klankversterking
(GI + V), te ondersoek. (Die gekombineerde strategie word voortaan na verwys as ’n aanvullende strategie.) Die volgende subdoelstellings is derhalwe gestel: om die proefpersoon se stemkwaliteit voor en na die implementering van ’n gebruiklike en aanvullende instandhoudingstrategie perseptueel en akoesties te ontleed en te vergelyk.

2.1 Navorsingsontwerp

Hierdie studie is ’n verkennende pretoets-posttoets-enkelgevalstudie met ’n kwasi-eksperimentele ontwerp. Die navorsingsontwerp word grafies voorgestel deur die volgende formule, waar evaluasie 1 (Ev1) tot evaluasie 3 (Ev3) herhaalde evaluasies is waarmee ’n basislyn of verwysingspunt bepaal word en Ev4 tot Ev8 deurlopende evaluasies is. A is ’n enkele gebruiklike instandhoudingstrategie (GI)en B die byvoeging van persoonlike klankversterking as ’n aanvullende instandhoudingstrategie (GI + V). C stel ’n onbeplande noodgedwonge chirurgiese ingreep voor.

Ev1–Ev2–Ev3–(A)–Ev4–(A+B)–Ev5 C Ev6–(B+A)–Ev7–(A)–Ev8

 

Hierdie ontwerp het voorts gebruik gemaak van die ad hoc-aanpasbaarheid van die enkelgevalstudie (Connell en Thompson 1986). Die proefpersoon het na afloop van die eerste fase van die studie steeds ’n unilaterale stembandnodule gehad, wat op aandrang van die oor-, neus- en keelarts in die proefpersoon se belang, na afhandeling van die eerste fase van die ontwerp, verwyder moes word. Alhoewel dit ’n onbeplande verwikkeling was, het dit die geleentheid geskep om die eksperiment in ’n tweede fase te herhaal met “fisiologies gesonde”/“herstelde” stembande. Die navorsingsprotokol is dus volgens die veranderde ontwerp aangepas en die ondersoek het gevolglik ’n voor- en ’n nachirurgiefase ingesluit. Etiese goedkeuring is vir beide fases verkry.

Die navorsingsontwerp sluit dus twee fases in: een voor en een na die verwydering van die stembandnodule. Skoolvakansies, waartydens stemgebruik nie vir beroepsbeoefening gebruik is nie, moes noodwendig binne die ontwerp geakkommodeer word. Die eerste fase van die ontwerp is voorafgegaan deur evaluasies 1–3wat as ’n aanvangsevaluasie of as verwysingsinligting gedien het. Tydens evaluasies 1–3 is die stembande eenmalig en die stemkwaliteit by drie geleenthede geëvalueer. Die aanvanklike drie evaluasies is voor die implementering van die instandhoudingstrategieë voltooi en dien hier dieselfde doel as ’n basislyn. Die toetsbattery het egter uiteenlopende aspekte ondersoek en dit was as gevolg van die spesifieke aard van byvoorbeeld die fisiese evaluasie nie tersaaklik geag om die volledige toetsbattery twee maal te herhaal nie. Daar word vervolgens nie na ’n basislyn verwys nie en die term Ev1–3word in die plek daarvan gestel.

2.2 Proefpersoon

Inligting ten opsigte van die proefpersoon en haar stemprobleem is vanuit persoonlike lêers van die stemkliniek van die Departement Spraak-Taalpatologie en Oudiologie, Universiteit van Pretoria geneem. Die proefpersoon is ’n 29-jarige onderwyseres wat ten tye van die studie aan ’n laerskool in Pretoria klasgegee het. Sy het in ’n asbesklaskamer klasgegee en was tydens die studie deurlopend by buitemuurse aktiwiteite betrokke. Sy het ’n geskiedenis van funksionele stemhiperfunksionering en unilaterale stembandnodules, soos gediagnoseer deur ’n oor-, neus- en keelarts en terapeute, gerapporteer. Sy het vir vyf maande stemterapie ontvang, waartydens gefokus is op steminstandhouding en die uitskakeling van stemhiperfunksionerings op die vlak van fonasie, respirasie en resonansie. Die navorsers het gebruik gemaak van fasiliteringstegnieke soos voorgestel deur Boone e.a. (2009). Die beginsels van stemhigiëne, stemrus en ’n stemgebruikverminderingsprogram (Voice Use Reduction Program – VURP) (Van der Merwe 2004) en omgewingsmanipulasietegnieke is ook met haar behandel.

Vorderingsverslae van hierdie terapie dui daarop dat tydelike sukses met hierdie konvensionele steminstandhoudingstegnieke behaal is, maar dat die proefpersoon nie die nodige steminstandhouding te alle tye in die werksopset kon toepas nie en die stembandtoestand en stemgewing het, veral aan die einde van skoolweke en -termyne, baie verswak. Stemgebruik het wel na naweke en vakansies, waartydens stemrus/-vermindering moontlik was, opvallend verbeter. Geen ander primêr organiese patologie, buiten die teenwoordige stembandnodule, is waargeneem tydens ’n indirekte laringoskopie aan die einde van die periode van stemterapie nie. Minimale edeem van die stembande is wel aangeteken.

2.3 Etiese aspekte

Tydens die verloop van hierdie studie is die belange van die proefpersoon as prioriteit beskou en is, soos reeds genoem, die navorsingsontwerp aangepas om chirurgiese verwydering van ’n stembandnodule te akkommodeer. Om die proefpersoon te beskerm teen moontlike onetiese optrede aan die navorsers se kant, het die projek etiese klaring van die Navorsings- en Etiekkomitee van die Universiteit van Pretoria verkry. Die proefpersoon het ingeligte toestemming tot die studie en gebruik van enige data voortspruitend uit die studie verleen alvorens daar met die navorsing voortgegaan is. Die proefpersoon is deeglik ingelig oor wat die studie en die ondersoeke sou behels en insake haar regte tydens en na afloop van die studie. Alle inligting wat uit vorige rekords en uit die studie self spruit, is as ten volle vertroulik hanteer.

2.4 Materiaal en apparaat

2.4.1 Instandhoudingstrategieë (GI)

Hierdie strategieë bestaan uit:

Gestruktureerde stemrus/-verminderingsprogram gebaseer op die VURP (Van der Merwe 2004).
Tersaaklike fasiliteringstegnieke wat op geïdentifiseerde stemhiperfunksionerings gerig is (Boone e.a. 2009).
Stemhigiëneriglyne (Boone e.a. 2009).
Omgewingsmanipulasie.
Selfmonitering.

2.4.2 Persoonlike klankversterking as aanvullende instandhoudingstrategie (GI+V)

Die Luminaud Chattervox Stemversterker (Luminaud Inc.) is ’n ligte, draagbare, battery-aangedrewe toestel met ’n kopstuk- of aanknipmikrofoon. Die uitsetvolume is verstelbaar en dit bring mee dat die proefpersoon se eie stem dus nie onnodig ingespan word teen ’n luidheid wat skadelik is vir die fisiese toestand van die stembande nie. Die mikrofoon is aan ’n ligte kopstuk gekoppel wat gemaklik om die ore haak, en die posisie voor die mond is verstelbaar. Die versterker word in ’n doelgemaakte sakkie aan ’n band om die lyf gedra. Die nominale wins wat voor terugvoer verkry word, is 15dB vir die kopstukmikrofoon. Die ouditiewefrekwensierespons is ± 3dB by 100 Hz – 10 KHz.

2.4.3 Perseptuele en akoestiese evaluasie van stemkwaliteit

Die Multi Dimensional Voice Program-(MDVP-) sagteware-opsie is gebruik vir vaslegging van digitale stemopnames (Kay Elemetrics 1993). ’n Ervare luisteraarspaneel van ses lede, wat vier spraak-taalterapeute en twee stemboukundiges ingesluit het, het na die stemopnames (spontane aaneenlopende spraak en leesstuk) geluister en die proefpersoon se stemkwaliteit aan die hand van ’n evaluasievorm (Bylaag A) beoordeel. ’n Paragraaf foneties gestandaardiseerde Afrikaanse prosa (Pienaar en Hooper 1941) is deur die proefpersoon gelees.

2.5 Data-ontleding en verwerkingsprosedures

Kwalitatiewe en kwantitatiewe vergelyking van data het telkens geskied deur die resultate van die verskillende evaluasies in fase een en twee te vergelyk.

Aanvangsevaluasies word vergelyk met evaluasies na afloop van die onderskeie periodes van gebruiklike en aanvullende instandhouding. Die impak van die instandhoudingstrategieë gedurende die eerste en die omgekeerde fase is ook vergelyk.

2.5.1 Perseptuele beoordeling

Gemiddelde skaalbeoordelings van die individuele luisteraarbeoordelings is in ag geneem om die finale luisterpaneelbeoordelings te bepaal. Dit is gedoen met behulp van ’n beoordelingskaalvorm waarop die paneel van luisteraars die spontane vrae en leesstuk aan die hand van agt voorbeelde van gekombineerde spraakstimuli moes beoordeel. Die voorbeelde was gekose opnames van geleeste en gesproke sinsuitinge wat tydens die agt evaluasie-opnames opgeneem is. Die luisteraars moes by elke paar stimuli beoordeel tot watter mate stemkwaliteit afwykend is, al dan nie. Die skaalvorm is ingedeel van 0 tot 6, waar 6 abnormale stemkwaliteit, 4 redelik afwykende stemkwaliteit, 2 tot ’n mate afwykende stemkwaliteit en 0 normale stemkwaliteit verteenwoordig. Die datapunte 1, 3 en 5 is nie beskryf nie, maar gee die luisteraars geleentheid om aan te dui of die stemkwaliteit êrens tussen die genoemde beskrywing val. Die skaalbeoordelings van die onderskeie opnames is kwalitatief vergelyk.

2.5.2 Akoestiese ontledings

Verskeie parameters (22+) wat met stemkwaliteit verband hou, is gemeet met die MDVP (Kay Elemetrics, Lincoln Park) en vergelyk. Die gemiddeld van die drie metings tydens elke evaluasie is vir elk van die parameters bereken. Die resultate van die eerste en die tweede, omgekeerde, fase is ook vergelyk om as kontrole te dien.

 

3. Resultate en bespreking

Die resultate word, waar nodig, in tabelle saamgevat. Resultate word ook uitgebeeld met lyngrafieke en sektorkaarte waar noodsaaklik vir verdere klarigheid.

3.1 Perseptuele beoordeling

Tydens evaluasies 1–3 het die ses luisteraars grootliks saamgestem dat die proefpersoon se stemgewing matig afwykend klink. Die spreiding van die skaalbeoordelings by hierdie drie geleenthede was slegs 0,34 (tussen 2,83 en 3,17) (figuur 1). Die stemgewing het volgens die luisteraars tydens die eerste fase se GI-periode meer afwykend geklink, en nog effens meer afwykend tydens die eerste fase se opvolgende GI+V-periode. Al die beoordelings tot op hierdie stadium val tussen gering en redelik afwykend. Die chirurgiese ingreep het ’n groot verbetering in die beoordeling van die proefpersoon te weeg gebring, en na die ingreep het die beoordelaars se persepsie van die proefpersoon se stemgewing net verbeter. Die proefpersoon se stemkwaliteit is op dié stadium as tussen gering afwykend en normaal beoordeel. Die beoordeling, wat na die implementering van die twee instandhoudingstrategieë gemaak is, toon albei ’n verdere normalisering van die stemkwaliteit. Tydens die tweede fase kon geen merkbare verskil tussen die effek van die onderskeie instandhoudingstrategieë opgemerk word nie, en die duidelikste verskil is die verbetering in hoorbare stemkwaliteit na die chirurgiese ingreep.

3.2 Akoestiese ontledings

Tabel 1 dui die gemiddelde akoestiese metings per evaluasie aan. Die donkerder-geskakeerde selle van die tabel dui metings aan wat buite die norm geval het.

Tabel 1. Akoestiese metings

Para-
meter

Definisie
(Kay Elemetrics 1993)

Norm

Ev 1–3

Gem voor
1e fase

Ev 4

Na 1e fase GI

Ev 5

Na 1e fase GI
+V

Ev 6

Voor
2e fase

Ev 7

Na 2e fase GI
+ V

Ev 8

Na 2e fase GI

Fo (Hz)

Gemiddelde fundamentele frekwensie

±217Hz

202,53

247,14

244,75

256,50

258,13

254,76

vFo (%)

Fundamentele frekwensieverandering verteenwoordigend van relatiewe standaard-afwyking van periode tot periode berekende F0

<1,10%

1,42

1,44

1,33

0,93

0,94

0,96

Bew (%)

Bewe-persentasie is ’n evaluasie van die toonhoogteperiode in die stemvoorbeeld

<1,04%

1,32

1,55

1,46

1,0

0,91

1,31

RAP (%)

Die Relative Average Pitch Perturbation is ’n evaluasie van veranderlikheid van toonhoogte-periode in die stemvoorbeeld (gelykmakingsfaktor van 3 periodes)

<0,68%

0,80

0,96

0,90

0,60

0,55

0,55

Glim (%)

Glim-persentasie is ’n evaluasie van veranderlikheid van piek-tot-piek–amplitude- stemvoorbeeld (gelykmakingsfaktor van 11 periodes)

<0,35%

4,45

4,62

3,75

2,46

2,41

2,59

APQ (%)

Amplitude Perturbation Quotient is ’n evaluasie van veranderlikheid van piek-tot–piek- amplitude- stemvoorbeeld

<3,07%

3,12

3,07

2,49

1,67

1,67

1,74

vAm(%)

Piek-amplitude-verandering is relatiewe standaard-afwyking van periode tot periode berekende piek-tot-piek-amplitude

<8,20%

10,60

8,20

14,43

10,71

8,48

7,02

NHR

Noise-to-Harmonic Ratio is die gemiddelde ratio van energie van inharmoniese komponente in omvang 1 500–4 500 Hz. Dis ’n algemene evaluasie van geraasteenwoordigheid in ontlede sein

<0,19

0,14

0,13

0,12

0,11

0,10

0,11

SPI

Soft Phonation Index is die gemiddelde ratio van laer frekwensie (70–1 600 Hz) tot die hoër frekwensie (1 600–4500 Hz) harmoniese energie

<14,12

9,85

13,10

11,50

14,39

13,17

12,29

 

3.2.1 Gemiddelde grondtoon: F0

Die resultate van die F0 is saamgevat in tabel 1. Die F0 verwys na die gemiddelde fundamentele frekwensie van die stemsein en word waargeneem as die gemiddelde toonhoogte van die stem (Kay Elemetrics 1993). Die F0-waarde het tydens Ev1 tot 5 binne die norm vir vroue van die proefpersoon se ouderdomsgroep geval, maar het effens gestyg vir die Ev 6 tot 8. F0 is direk verwant aan die massa van die stembande. ’n Kleiner massa veroorsaak dus ’n toename in F0 (Stemple 2001). Die verwydering van stembandnodules (soos voor Ev6) en die gevolglike vermindering van massa en afwesigheid van edeem sal noodwendig tot verminderde massa en ’n hoër F0 lei. Hierdie verhoogde F0 word weerspieël in die resultate van die tweede fase. Hoewel die F0 in hierdie fase hoër as normaal is, kan dit, gesien in die lig van die oorspronklike patologie, as aanduiding van verbeterde stemkwaliteit gesien word. Verskille tussen ’n individu se fundamentele frekwensie tydens aaneenlopende spraak en tydens volgehoue fonasie soos die /a/-uiting wat in akoestiese metings gebruik word, is ook ’n faktor wat deurentyd in gedagte gehou moet word.

Murry, Brown en Morris (1995) het gevind dat die jong mans in hulle studie die volgehoue fonasie op ’n beduidend laer F0 geproduseer het as die aaneenlopende spraakuitings. Jong en ouer vroue, en ouer mans, het, daarenteen, ’n beduidend hoër F0 tydens volgehoue fonasie geproduseer. Sprekers wat hulle luidheid verhoog (’n onwillekeurige manier van die proefpersoon as haar stem moeg raak en meegee), verhoog ook hulle gemiddelde F0 (Schiwitz 2011), ’n aanduiding dat die proefpersoon ten spyte van die gebruik van die stemversterkingsapparaat, moontlik nog steeds haar stem se luidheid verhoog het as sy laringeale uitputting ervaar het. Verlengde stemgebruik veroorsaak ook ’n beduidende toename in F0 (Stemple, Stanley en Lee 1995), ’n bevinding wat, soos genoem, ook nie positief beïnvloed is deur die onderskeie periodes GI en GI + Vnie.

Kop-ekstensie, wat as moontlike kompensasietegniek deur die proefpersoon aangewend word om haar stemgewing so normaal moontlik te hou, kon ook ’n bydraende rol gespeel het. Die navorser het deurgaans gevind dat die proefpersoon tydens die gebruik en inoefening van die gebruiklike stemterapietegnieke die geneigdheid het om haar kop te lig en ken effens na vore te bring om stemgewing te normaliseer as die stem meegee. Hierdie gewoonte was redelik vasgelê en moeilik om te verander. Vorige riglyne wat die proefpersoon in gebruiklike stemterapie ontvang het, het ook hiervan en van die direkte nek- en laringeale spanning wat dit tot gevolg gehad het, melding gemaak. ’n Studie deur Lin, Jiang, Noon en Hanson (2000), het bevind dat kop-ekstensie sonder tongprotrusie ’n toename in F0 tot gevolg kan hê. Die deurgaanse verhoging in F0 (soos aangedui in tabel 1) kan dus ook moontlik sy oorsprong by die genoemde gewoonte van die proefpersoon hê.

3.2.2 Metings wat verband hou met korttermyn frekwensiefluktuasies

Die resultate is saamgevat in tabel 1 en word uitgebeeld in figuur 1. Metings wat verband hou met periode-tot-periode-fluktuasies in die klankgolf sluit in vF0, Bew en RAP.

Figuur 1. Akoestiese metings wat verband hou met korttermyn frekwensiefluktuasies

3.2.2.1 vF0

Hierdie meting gee ’n aanduiding van die verandering in fundamentele frekwensie op grond van die relatiewe standaardafwykings van die periode-tot-periode berekende grondtoon (Kay Elemetrics 1993). Dit dui op die reëlmaat in die vibrasiepatroon van die stembande met betrekking tot die vibrasietempo.

Eerste fase

Soos grafies voorgestel in figuur 1 is daar ’n minimale verskil tussen die eerste evaluasies wat die eerste fase van GI voorafgegaan het, en is al drie metings opvallend hoër as die norm van 1.1. Die vF0-metings wat geneem is na die eerste periode van GI, is gering hoër as die gemiddeld van die aanvanklike evaluasies, terwyl die vF0-meting wat na die GI+ V-periode geneem is, merkbaar laer is as die evaluasie na die instandhoudingstrategie sonder klankversterking, alhoewel nog steeds buite die norm. Dit dui op ’n verminderde periode-tot-periode-verandering in die F0 na gebruik van die stemversterking. Die effek van die chirurgiese ingreep is duidelik waarneembaar in die meting wat na die verwydering van die nodules (maar voor die aanvang van die tweede, omgekeerde, fase se beroepsverwante stemgebruik met ’n gebruiklike instandhoudingstrategie GI) gemaak is. Op hierdie stadium is die berekende vF0 93%, wat binne die normale perk van 1,10% val.

Tweede fase

By die meting wat volg op die tweede GI +V-periode is die vF0 steeds binne die norm en feitlik dieselfde as voor die aanvang van hierdie periode van beroepsverwante stemgewing met versterking. Na die tweede periode van GI (sonder versterking) is die vF0 gering hoër, alhoewel nog binne normale perke.

Dit blyk dat die gebruik van stemversterking tydens die onderskeie fases se periodes GI + V ’n positiewe invloed op die vF0 het, en aanleiding gee tot laer vF0-waarde as wat in albei periodes van GI opgemerk word. Die chirurgiese ingreep het egter duidelik die grootste positiewe bydrae gelewer tot die normalisering van hierdie parameter, en die verwydering van die unilaterale nodule het, soos verwag kon word, ’n verbetering in die reëlmaat van die stembandvibrasie te weeg gebring.

3.2.2.2 Bewe (Bew%)

Bewe is die persentasiewaarde van die veranderlikheid van die toonhoogteperiode. Dit is verteenwoordigend van relatiewe periode-tot-periode-korttermynveranderlikheid (Kay Elemetrics 1993). Tabel 1 en figuur 1 dui aan dat die bewepersentasiewaarde soos bepaal tydens die drie beskikbare voorafgaande evaluasies (voor die eerste fase se periode GI) buite die norm val (1,32% teenoor die norm van 1,04%).

Eerste fase

Na die eerste-periode-GI wyk die bewepersentasie meer af van die norm(1,55%), as met die aanvanklike evaluasies 1–3, wat op verhoogde onreëlmatigheid van die stembandvibrasies dui. Na die periode GI + V het hierdie waarde merkbaar verbeter, en is dit effens beter (1,44%) as die aanvanklike evaluasies 1–3 se waardes (1,32%), alhoewel dit nog die normwaarde van 1,10% oorskry.

Tweede fase

Tydens evaluasie 6, wat gevolg het na die verwydering van die stembandnodule, is die bewewaardes binne die norm. ’n Verdere verbetering in hierdie waarde (1,0%) is opgemerk na die periode GI + V, waartydens ’n persentasiewaarde weer eens binne die norm (0,91%) gemeet is. Die opvolgende periode GI het egter weer ’n persentasiewaarde afwykend van die norm (1,31%) gelewer.

Die bewemetings bevestig grootliks die F0-metings en dui ook op ’n positiewe invloed wat die gebruik van stemversterking het. Die chirurgiese ingreep lewer hier ook ’n groot positiewe bydrae om die bewewaarde binne die norm te bring. Die tweede fase se periode van GI (sonder versterking) het egter die bewewaarde weer buite die norm laat val (1,31% teenoor die norm van 1,04%), ten spyte van die afwesigheid van die stembandnodules.

Toename in bewepersentasiewaarde word deur verskeie navorsers positief gekoppel met die erns van disfonieë (Yu, Quaknine, Revis en Giovanni 2001). Die teenwoordigheid van ’n stembandnodule impliseer die teenwoordigheid van ’n disfonie, wat duidelik weerspieël word in die verbetering in die bewewaarde nadat die nodule chirurgies verwyder is. Die beweresultate dui op ’n oënskynlik positiewe effek van stemversterking wat tot die normalisering van die reëlmaat in stembandvibrasies gelei het.

3.2.2.3 Relatiewe Amplitude-pertubasie (Relative Amplitude Pertubation) (RAP%)

Die relatiewe gemiddelde-toonhoogte-perturbasie gee ’n aanduiding van die veranderlikheid van die toonhoogteperiode teen ’n gelykmakingsfaktor van drie periodes (Kay Elemetrics 1993). Soos aangedui in tabel 1 en voorgestel in figuur 1 val die aanvangsmeting buite die norm. Soos in figuur 1 aangedui word, val die drie beskikbare voorafgaande metings buite die norm (met ’n gemiddeld van 0,81% teenoor die norm van 0,68%).

Eerste fase

Die RAP-persentasie wat tydens die aanvanklike evaluasies 1–3 gemeet is, het van die norm afgewyk. Na die eerste-periode-GI het hierdie waarde nog verder van die norm -(0,68%) afgewyk. Na die eerste-periode-GI + V het die RAP-waarde weer effens verbeter, alhoewel dit steeds van die norm afgewyk het.

Tweede fase

Die RAP-waardes wat tydens die evaluasie 6, na die verwydering van die nodule, verkry is, is binne die norm (0,68%), en dui dus op normaliteit van die vibrasiepatroon. Na die periode GI, het hierdie waarde verder verbeter en hierdie verbetering is volgehou.

Dit is duidelik dat stemversterking, tydens die eerste fase, ’n positiewe bydrae tot die verbetering van die vibrasiereëlmaat se waarde bygedra het, maar alhoewel die stemversterking ook in die tweede fase ’n positiewe effek gehad het, was dit nie in hierdie fase meer positief as die effek van GI nie. Die chirurgiese ingreep het die RAP binne die norm gebring, en het dus, soos verwag kon word, ’n positiewe effek op die reëlmaat van die stembandvibrasies gehad. ’n Verhoogde RAP-waarde is al positief verbind met verlengde stemgebruik, en dus ook stemuitputting (Behrman, Rutledge, Hembree en Sheridan 2008; Chan 1994).

Die onderskeie metings wat verband hou met korttermyn frekwensiefluktuasies het mekaar grootliks ondersteun, en die patroon wat die fluktuasiewaardes gevolg het, beklemtoon die positiewe invloed wat die chirurgiese ingreep en stemversterking op die proefpersoon se stemgewing gehad het.

3.2.3 Metings wat verband hou met korttermyn amplitudefluktuasies

Metings wat verband hou met korttermyn amplitudefluktuasies sluit onder andere in Glim, APQ en vAm. Die resultate is opgesom in tabel 1 en word voorgestel in figuur 2 en word daarvolgens bespreek.

Figuur 2. Akoestiese metings wat verbandhou met korttermyn amplitude fluktuasies

3.2.3.1 Glim (Glim%)

Glim is die persentasiewaarde wat geheg word aan die veranderlikheid van die piek-tot-piek-amplitude (Kay Elemetrics 1993). Dit is verteenwoordigend van die relatiewe korttermyn periode-tot-periode-veranderlikheid van die piek-tot-piek-amplitude. Die glimwaarde tydens die aanvangsevaluasies 1–3 is buite die norm van 0,35%.

Eerste fase

Die persentasiewaardes wat tydens die aanvanklike evaluasies 1–3 gemeet is, is afwykend van die norm van 0,35%. Na die eerste-periode-GI het hierdie waarde verder gestyg (4,62%). Na die eerste-periode-GI + V het hierdie waarde effens gedaal (3,75%), maar was nog steeds afwykend van die norm (0,35%).

Tweede fase

Die persentasiewaardes wat tydens evaluasie 6 gemeet is, na die noduleverwydering, het weer op ’n effense agteruitgang gedui, en is dus nog steeds afwykend van die norm (0,35%). ’n Effense verbetering is opgemerk na die periode GI + V, wat weer effens agteruitgegaan het soos gemeet na die periode GI. Beide metings is egter afwykend van die norm.

Glimwaardes het tydens al die evaluasies van albei fases buite die norm van 0,35% geval, maar daar is ’n duidelike daling van die glimpersentasie opgemerk na beide fases se periodes GI + V, wat op die positiewe effek van die stemversterking dui.

Die positiewe invloed van stemversterking en chirurgiese behandeling blyk uit die verlaagde glimwaarde, wat, soos verwag kon word, na die verwydering van die nodule opgemerk is. ’n Studie van Omori, Kojima, Kakani, Slavit en Blaugrund (1997) het aangedui dat ’n hoër glimpersentasie verband hou met patologiese stemme, veral dié wat strukturele afwykings soos stembandnodules het. ’n Toename in glimpersentasie word verder, alhoewel nie noodwendig altyd nie, geassosieer met ’n stem wat perseptueel as hees geklassifiseer word (Omori e.a. 1997). Die duidelike verbetering na die chirurgiese ingreep ondersteun hierdie bevinding.

3.2.3.2 Amplitude-pertubasie-kwosiënt (Amplitude Pertubation Quotient) (APQ%)

Die amplitude-pertubasie-kwosiënt gee ’n evaluasie van die veranderlikheid van die piek-tot-piek-amplitude binne die ontlede stemvoorbeeld teen ’n gelykmakingsfaktor van 11 periodes (Kay Elemetrics 1993). Die resultate van die APQ-metings is opgesom in tabel 1 en word voorgestel in figuur 2.

Eerste fase

Die aanvanklike evaluasies 1–3 se APQ-waardes het afgewyk van die norm van 3,07%. Die eerste-periode-GI se gemete persentasiewaardes het tot so ’n mate verbeter dat dit binne die norm geval het. Na die periode GI + V het die waarde nog verder gedaal, wat op ’n verbetering in stemkwaliteit dui na die implementering van ’n instandhoudingstrategie en veral na die gebruik van die stemversterker.

Tweede fase

Na die verwydering van die nodule het die APQ-waarde effens gestyg, maar dit het steeds binne die norm (3,07%) geval. Na die periode GI + V is dieselfde waarde na die chirurgiese ingreep verkry. Na die periode GI het daar egter weer ’n effense styging in die persentasiewaarde voorgekom, met ander woorde ’n effense agteruitgang is opgemerk. Al die APQ-waardes wat gedurende die tweede fase bepaal is, was egter nog binne die norm (3,07%).

Die positiewe invloed van beide stemversterking en die chirurgiese verwydering van stembandnodules blyk uit hierdie resultate. Die feit dat die APQ-waarde na die GI-periode in die eerste fase hoër was en dat dit weer toegeneem het tydens die tweede fase se periode van GI, dui daarop dat die gebruiklike instandhouding nie so ’n positiewe effek op die reëlmaat van die stembandvibrasies gehad het nie.

3.2.3.3 vAm

Die piek-amplitude-verandering (vAm) verteenwoordig die relatiewe standaardafwyking van die periode-tot-periode berekende piek-tot-piek-amplitude. Dit weerspieël die langtermyn amplitudeveranderings (Kay Elemetrics 1993).

Eerste fase

Die aanvanklike evaluasies se gemete persentasiewaardes val almal buite die norm van 8,20%. Na die eerste-periode-GI is die vAm-waarde effens nader aan die norm, en hierdie waarde het op die normgrens geval. Die eerste-periode-GI + V se gemete persentasiewaarde val egter weer buite die norm.

Tweede fase

’n Laer vAm-waarde, aanduidend van ’n verbetering, is na die verwydering van die nodule verkry. Hierdie waarde het egter steeds buite die norm van 8,20% geval. Na die periode GI + V is daar ’n verdere daling, en dus verbetering, in die persentasiewaarde genoteer, alhoewel dit steeds net buite die norm was. Na die periode GI het daar weer ’n afname, en dus verbetering, in die waarde ingetree. Hier was die waarde egter binne die norm.

Dit blyk dat die chirurgiese ingreep ’n duidelike invloed op hierdie parameter gehad het, soos verwag kon word. Die gebruiklike instandhouding alleen (GI) het tydens beide fases ’n positiewe invloed op die vAm-metings gehad, en alhoewel die gebruik van stemversterking nie ’n verbetering in die vAm-waarde van die eerste fase te weeg gebring het nie, het dit tog tot ’n verlaging van die vAm-waarde van die tweede fase gelei.

Die verskillende metings wat met amplitudefluktuasies verband hou, het min of meer dieselfde tendens van verbetering/agteruitgang gevolg. Alhoewel sommige van die parameters egter deurgaans buite die norm geval het, is ’n positiewe verbetering ter ondersteuning van die gebruik van stemversterking, asook die chirurgiese ingreep, opgemerk.

3.2.4 Metings wat verband hou met ruisenergie in die klankgolf

Metings wat verband hou met die ruisenergie in die klankgolf, sluit onder andere in NHR (Noise Harmonic Ratio) (sein-tot-geraas-metings) en SPI (Soft Phonation Index) (sagte-fonasie-indeks). Resultate is vanweë die relatiewe normgerigte aard slegs saamgevat in tabel 1.

3.2.4.1 Sein-tot-ruis-ratio (Noise Harmonic Ratio) (NHR)

Die sein-tot-ruis-ratio is die gemiddelde verhouding tussen die energie van die nieharmoniese komponente in die spektrum 1 500–4 500 Hz en die harmoniese komponente in die spektrum 70–4 500 Hz (Kay Elemetrics 1993). Dit evalueer die geraas wat in die akoestiese sein teenwoordig is.

Eerste fase

Tabel 1 wys dat die NHR wat bepaal is tydens die aanvanklike evaluasies 1–3 telkens binne die norm van 0,19 geval het . Met die eerste-periode-GI het die ratio min of meer dieselfde as in die eersgenoemde evaluasies gebly, en effens gedaal (en dus verbeter) na die periode GI + V. Al hierdie ratio’s is egter binne die norm.

Tweede fase

Na verwydering van die stembandnodule het die ratio effens gestyg, alhoewel steeds binne die norm. Na die periode GI + V het die ratio effens gedaal binne die norm, en weer effens gestyg na die periode GI. Al hierdie ratio’s is egter binne die norm van 0.19.

Ten spyte daarvan dat die waardes deurgaans binne die norm val, hou die laer waardes verband met stemversterking en die chirurgiese ingreep. Die aanvullende instandhoudingstrategie beïnvloed die geraaskomponent van stemgewing dus voordelig.

3.2.4.2 Sagte-fonasie-indeks (Soft Phonation Index) (SPI)

Die sagte-fonasie-indeks gee ’n beeld van die harmoniese struktuur van die klankspektrum. Dit is die gemiddelde verhouding tussen die laer-frekwensie harmoniese energie (70–1 600 Hz) en die hoër-frekwensie harmoniese energie (1 600–4 500 Hz) (Kay Elemetrics 1993).

Eerste fase

Tydens die aanvanklike evaluasies 1–3 het die gemete ratio binne die norm van 14,12 geval. Die eerste-periode-GI het ’n hoër ratio, en die eerste-periode-GI + V ’n effens laer ratio. Beide val egter binne die norm.

Tweede fase

Die periode na die nodule verwyder is het ’n hoër ratio, wat buite die norm (14,12) val, gelewer. ’n Verbeterde ratio, binne die norm, is aangeteken na die periode GI + V, en die periode GI se ratio was nog laer binne die norm (14,12) as die eersgenoemde.

Die positiewe invloed wat stemversterking op SPI as akoestiese parameter het, blyk uit hierdie resultate. Dit is egter duidelik dat ’n chirurgiese ingreep ’n versteuring in die harmoniese struktuur van die klankspektrum tot gevolg het.

Die akoestiese metings wat verband hou met sein-tot-ruis-verhoudings, het deurgaans binne die norm geval, met uitsondering van die SPI-waarde wat na die verwydering van die nodule gemeet is. Hierdie parameters is nie besonder beïnvloed deur die onderskeie instandhoudingstrategieë nie, alhoewel effense verbetering (binne die norm) vir beide parameters soms, ooreenstemmend tot mekaar, opgemerk is. Die verwydering van die nodule het egter ’n opmerklike negatiewe invloed op die SPI-waarde gehad. Die rede hiervoor kan moontlik by ’n oorsaak tydens die opname gesoek word, aangesien dit nie ooreenstem met die ander resultate tydens dieselfde opname nie. Dit is moontlik dat die proefpersoon doelbewus sagter foneer het omdat sy steeds bewus was van die chirurgie. ’n Laer luidheid het ’n hoër SPI tot gevolg (Kay Elemetrics 1993).

3.3 Vergelyking van akoestiese en perseptuele data

Gelfer (1988) bespreek die voor- en nadele verbonde aan perseptuele/luisteraarsbeoordeling, en noem dat dit altyd belangrik is om die resultate te vergelyk met akoestiese metings. Die rede hiervoor is, onder andere, die verskil in interpretasie van definisies van stemkwaliteit, asook die onderskeie luisteraars se persoonlike gevoelens en persepsies teenoor die spraakvoorbeeld wat beoordeel word.

Die beoordeling van die proefpersoon se stemkwaliteit bevestig die algemene neiging wat deur die akoestiese resultate aangetoon is, naamlik dat die chirurgiese ingreep die proefpersoon se stemgewing positief beïnvloed het. Die luisteraars stem ook saam dat die eerste drie evaluasies die stemkwaliteit as gering tot matig afwykend aangeslaan het, en dat amper al die akoestiese parameters vir die genoemde evaluasies afwykend van die norm is. Daar is egter opgemerk dat die fundamentele frekwensie en sein-tot-geraas-parameters binne normale perke vir die eerste drie evaluasies geval het. Die beoordelaars is aangeraai om te luister na die stemkwaliteit, wat geraaskomponente ingesluit het in die omskrywing, en hierdie resultate stem dus nie ooreen nie.

Die effense verbeterings wat tydens die GI+V-periodes vir die onderskeie fases tydens die akoestiese metings opgemerk is, stem ook nie met die beoordelaars se persepsie van die proefpersoon se klankkwaliteit ooreen nie. Die fisiese toestand van die stembande stem ooreen met die aanvangsevaluasies, aangesien die stembande hier nog effens rooi en geswel was, soos ook tydens die eerste-periode-GI. Die verbetering in stembandtoestand wat tydens die eerste fase se periode van GI+V ingetree het, word dus ondersteun deur die akoestiese resultate, maar nie deur die luisteraarsbeoordeling nie.

 

4. Gevolgtrekking

Hierdie enkelgevalstudie het ten doel gehad om die waarde van persoonlike klankversterking as ’n aanvullende hulpmiddel vir ’n onderwyseres met funksionele stemprobleme te ondersoek. Die gekombineerde stemversterkingstrategie het oor die algemeen ’n positiewe invloed op die fisiese toestand van die proefpersoon se stembande, die chirurgiese ingreep ten spyt. Die gekombineerde strategie het ’n positiewe invloed op die meerderheid akoestiese parameters, alhoewel die luisteraars nie ’n duidelike invloed opgemerk het wat die aanwending van die onderskeie instandhoudingstrategieë betref nie.

4.1 Kritiese evaluasie van die studie

Enkelgevalstudies het spesifieke voor- en nadele. Die huidige studie kan dien as ’n loodsstudie vir soortgelyke toekomstige studies, waar dit aanbeveel word dat ’n groter steekproef gebruik sal word. Voordele verbonde aan hierdie studie is dat dit ’n omvattende enkelgeval-navorsing behels, wat ’n wye verskeidenheid tipes data met ’n ryk beskrywing insluit. Sekere leemtes van vorige studies wat stemprobleme by onderwysers ondersoek het, het direkte aandag ontvang deur die deurlopende bepaling en monitering van die fisiese toestand van die proefpersoon se stembande (Roy e.a. 2002). Die nadele verbonde aan perseptuele beoordeling is tot ’n mate beperk deur van aaneenlopende spraakvoorbeelde, eerder as enkele vokaaluitings, gebruik te maak (Yu e.a. 2001). In teenstelling is daar van herhaalde uitings van /a/ gebruik gemaak vir akoestiese doeleindes, ’n metode wat ook baie suksesvol blyk te wees (Yang en Mu 1989; Parsa en Jamieson 2001). Triangulering van die data het voorts die geldigheid van die huidige studie verhoog, aangesien akoestiese ontledings en perseptuele evaluasies ter ondersteuning van mekaar uitgevoer is.

Die sukses van enige instandhoudingstrategie is, soos reeds genoem, onder andere toe te skryf aan die kliënt se entoesiasme en toepassing buite die terapiesituasie (Boone e.a. 2009). Die proefpersoon het in alle opsigte haar volle samewerking gegee, en data wat verkry is, kan as betroubaar en geldig aanvaar word. Die gebruik van stemversterkingsapparate in die klaskamer kom selde voor, alhoewel opnames toon dat veral onderwyseresse voel hulle sal definitief daarby baat vind (Smith e.a. 1998; Roy e.a. 2002). Hierdie studie het die voordele verbonde aan die gebruik van stemversterking by ’n onderwyseres uitgewys, en sodoende ’n groot leemte in die literatuur aangesny terwyl daar terselfdertyd ’n basis vir verdere navorsing geskep is.

4.2 Kliniese implikasies en aanbevelings vir verdere navorsing

Hierdie studie dra by tot bewysgebaseerde praktyk op die kliniese gebied van stemterapie. Soortgelyke studies wat proefpersone met organiese stembandpatologieë (soos stembandnodules) vergelyk met proefpersone met “fisies gesonde” stembande, mag ook meer lig werp op die meganisme van funksionele stemhiperfunksionering, wat nie altyd goed verstaan word nie (Boone e.a. 2009). Hier kan die gebruik van fisiologiese ontledingsmetodes ook bydra om die subtiele veranderinge in stemgewing te bepaal en te ontleed. Die huidige studie het egter opnuut weer daarop gedui dat daar ’n groot behoefte bestaan vir verdere navorsing om die rol van perseptuele beoordelaars uit te stip. Akoestiese parameters en terme wat hulle perseptueel/ouditief waarneembare korrelate omskryf, kan en moet ook nog verder grondig nagevors word (Fex 1992). Die gebruikswaarde van stemversterking by byvoorbeeld neurogene stemprobleme soos Parkinsonisme kan moontlik ondersoek word. Die terapeut in die kliniese opset kan met welslae stemversterkingsapparate vir kliënte met unieke stemprobleme aanbeveel, as deel van ’n aanvullende wyse van kommunikasie.

Resultate van die huidige studie, asook voortgesette navorsing op die gebied, kan as motivering dien vir befondsing van stemversterkingsapparate deur die mediese fondse. Die kwessie van beskikbaarheid van stemversterkingsapparate in Suid-Afrika moet ook aangesny word. Die koste van die invoer van stemversterkingsapparate is, as gevolg van die wisselkoers, hoog en bemoeilik die aankoop van die apparaat deur kliënte in Suid-Afrika. Skakeling met plaaslike elektroniese ingenieurs vir die ontwerp of aanpassing van soortgelyke, meer bekostigbare stemversterkingsapparate, skep ook werks- en studiegeleenthede binne die Suid-Afrikaanse konteks.

4.3 Slotopmerking

Die belang van stemrus in terapie vir funksionele stemprobleme word algemeen aanvaar en is die basis van die ingrypingstrategie (Van der Merwe en Groenewald 1997). Praktiese haalbaarheid van effektiewe stemrus en die volgehoue toepassing van fasiliteringstegnieke, veral by ’n beroep wat hoë eise aan die stem stel, is tot ’n mate suksesvol (Hazlett, Duffy en Moorhead 2011). Stemversterkingstegnologie is beskikbaar en kan gebruik word om die funksionele eise op die stemstruktuur, as gevolg van beroepseise, tydelik of permanent te verlig. Die persoonlike stemversterkingsapparaat word reeds algemeen in onder andere die VSA gebruik, maar is minder algemeen in Suid-Afrika. Die rede hiervoor is waarskynlik beperkte toeganklikheid vir alle persone met funksionele disfonie weens die sosio-ekonomiese verskille in die plaaslike konteks. Die apparaat kan egter beslis as ’n opsie aangebied word vir persone wat dit wel kan bekostig. Die apparaat is ook ’n alternatief vir persone met onvoldoende stemvolume as gevolg van die verskeie patologieë, soos genoem. Die navorsers het dus nie alleen die bruikbaarheid van so ’n instandhoudingstegniek aangedui nie, maar resultate is ook van waarde by inligting en riglyne aan voornemende gebruikers.

 

Bibliografie

Aronson, A.E. en D. Bless. 2009. Clinical voice disorders. 4de uitgawe. New York: Thieme.

Behlau, M. en G. Oliveira. 2009. Vocal hygiene for the voice professional. Current Opinion Otolaryngology Head and Neck Surgery, 17:149–54.

Behrman, A. 2013. Exercises for voice therapy. 2de uitgawe. New York: Plural Publishing Inc.

Behrman, A., J. Rutledge, A. Hembree en S. Sheridan. 2008. Vocal hygiene education, voice production therapy, and the role of patient adherence: a treatment effectiveness study in women with phonotrauma. Journal of Speech Language and Hearing Research, 51:350–66.

Boone, D.R., S.C. McFarlane, S.L. von Berg en R.I. Zraick. 2009. The voice and voice therapy. 8ste uitgawe. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Cantor Cutiva, L.C., I. Vogel en A. Burdorf. 2013. Voice disorders in teachers and their associations with work-related factors: A systematic review. Journal of Communication Disorders, 46:143–55.

Chan, R.W.K. 1994. Does the voice improve with vocal hygiene education? A study of some instrumental voice measures in a group of kindergarten teachers. Journal of Voice, 8(3):279–91.

Cielo, C.A, V.V. Ribeiro en C.F. Hoffmann. 2015. Vocal symptoms of future professional voice users. Revista CEFAC, 17(1):17–29.

Colton, R.H., J.K. Casper en R. Leonard. 2006. Understanding voice problems: A physiological perspective for diagnosis and treatment. 3de uitgawe. New York: Lippincott Williams and Wilkens.

Colton, R.H. en J.K. Casper. 1992. Understanding voice problems: A psychological perspective for diagnosis and treatment. Baltimore: Wilkens and Wilkens.

Connell, P.J. en C.K. Thompson. 1986. Flexibility of single-subject experimental designs. Part III: Using flexibility to design or modify experiments. Journal of Speech and Hearing Disorders, 51:204–14.

Dietrich, M., K. Verdolini, J. Gartner-Schmidt en C.A. Rosen. 2008. The frequency of perceived stress, anxiety, and depression in patients with common pathologies affecting voice. Journal of Voice, 22(4):472–88.

Fex, S. 1992. Perceptual evaluation. Journal of Voice, 6:155–8.

Gelfer, M.P. 1988. Perceptual attributes of voice: development and use of rating scales. Journal of Voice, 2(4):320–6.

Groenewald, E. 2002. Funksionele stemhiperfunksie: gestruktureerde riglyne vir die beplanning en uitvoer van terapie. Klinika: Toepassings in Kliniese Praktyk van Kommunikasiepatologie, Monograaf 2. Universiteit van Pretoria: Departement van Kommunikasiepatologie.

Hazlett, D.E., O.M. Duffy en S.A. Moorhead. 2011. Review of the impact of voice training on the vocal quality of professional voice users: implications for vocal health and recommendations for further research. Journal of Voice, 25:181–91.

John, R. en J. Das Poduval. 2015. Voice training for professional voice users. International Journal of Scientific Reports, 1(1):65–8.

Kaufmann, T.J. en G. Isaacson. 1991. The spectrum of vocal dysfunction. Otolaryngologic Clinics of North America: Voice Disorders, 24:985–8.

Kay Elemetrics Corporation. 1993. Operations manual: Multi-Dimensional Voice Program (MDVP). Model 4305.

Lennox, D. 2001. Personal Voice Amplification. Aanlyn beskikbaar: info@luminaud.com (27 Julie 2016 geraadpleeg).

Lin, E., J. Jiang, S.D. Noon en D.G. Hanson. 2000. Effects of head extension and tongue protrusion on voice perturbation measures. Journal of Voice, 14(1):8–16.

Murry, T., W.S. Brown en R.J. Morris. 1995. Patterns of Fundamental frequency for three types of voice samples. Journal of Voice, 9(3):282-9.

Omori, K., H. Kojima, R. Kakani, D. Slavit en S.M. Blaugrund. 1997. Acoustic characteristics of rough voice: Subharmonics. Journal of Voice, 11(1):40–7.

Parsa, V. en D.G. Jamieson.2001. Acoustic discrimination of pathological voice: sustained vowels versus continuous speech. Journal of Speech, Language and Hearing Research, 44:327–9.

Pienaar, P. de V. en A.G. Hooper. 1941. ’n Engels-Afrikaanse fonetiese leesboek. Johannesburg: Witwatersrandse Universiteitspers.

Raphael, L.J., G.J. Borden en K.S. Harris. 2011. Speech science primer physiology, acoustics and perception of speech. 8ste uitgawe. New York: Lippincott Williams and Wilkens.

Roy, N., R.M. Merrill, S.D. Gray en E.M. Smith 2005. Voice disorders in the general population: prevalence risk factors, and occupational impact. Laryngoscope, 115(11):1988–95.

Roy, N., S.D. Gray, M. Simon, H. Dove, K. Corbin-Lewis en J.C. Stemple. 2001. An evaluation of the effects of two treatment approaches for teachers with voice disorders: A prospective randomized clinical trial. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 44:286–96.

Roy, N., B. Weinrich, S.D. Gray, K. Tanner, S.W. Toledo, H. Dove, K. Corbin-Lewis en J.C. Stemple. 2002. Voice amplification versus vocal hygiene instruction for teachers with voice disorders: a treatment outcomes study. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 45:625–38.

Schiwitz, A.C. 2011. The effect of task type on speaking fundamental frequency in women. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Auburn University.

Smith, E., H.L. Kirchner, M. Taylor, H. Hoffman en J.H. Lemke.1998. Voice problems among teachers: differences by gender and teaching characteristics. Journal of Voice, 12(3):328–34.

Smith, E., K. Verdolini, S. Gray, S. Nichols, J. Lemke, J. Barkmeier, H. Dove en H. Hoffman. 1996. Effect of voice disorders on quality of life. Journal of Medical Speech-Language Pathology, 4(4):223–4.

Stach, B.A. 1998. Clinical audiology: an introduction. San Diego: Singular.

Stemple, J.C., L.E. Glaze en B. Klaben. 2010. Clinical voice pathology: Theory and Management. 6de uitgawe. New York: Plural Publication.

Stemple, J.C.2001. Voice research: so what? A clearer view of voice production, 25 years of progress; the speaking voice. Journal of Voice, 7(4):293–300.

Stemple, J.C., J. Stanley en L. Lee. 1995. Objective measures of voice production in normal subjects following prolonged voice use. Journal of Voice, 9(2):127–33.

Timmermans, B., M.S. De Bodt en F.L. Wuyts. 2002. Poor voice quality in future elite vocal performers and professional voice users. Journal of Voice, 16:372–82.

Van der Merwe, A. 2002. Studiehandleiding: Spraak-Taalpatologie 201- Stemafwykings. Ongepubliseerde studiegids. Pretoria: Departement van Kommunikasiepatologie, Universiteit van Pretoria.

Van der Merwe, A. 2004. The voice use reduction program. American Journal of Speech-Language Pathology, 13:208–18.

Van der Merwe, A. en E. Groenewald. 1997. Voice conservation in a case of acute vocal trauma. Klinika: Toepassings in Kliniese Praktyk van Kommunikasiepatologie, Monografie 2. Universiteit van Pretoria: Departement Kommunikasiepatologie.

Van der Merwe, A., M. van Tonder, E. Pretorius en H. Crous. 1995. Stemprobleme by enkele groepe professionele stemgebruikers: Implikasies vir voorkoming. The South African Journal of Communication Disorders, 42:41–51.

Van Wyk, L., M. Cloete, D. Hattingh, J. van der Linde en S. Geertsema. 2016. The effect of hydration on the voice quality of future professional vocal performers. Journal of Voice, 31(1). DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.jvoice.2016.01.002.

Verdolini, K. en L.O. Ramig. 2001. Review: Occupational risks for voice problems. Logopedics and Phonology, Vocology, 26:37–44.

Verdolini, K., C.A. Rosen en R.C. Branski. 2006. Classification manual of voice disorders. Hove UK: Psychology Press.

Vilkman, E. 2004. Occupational safety and health aspects of voice and speech professions. Folia Phoniatrica Logopaedica, 56:220–53.

Welham, N.V. en M.A. Maglagan. 2003. Vocal fatigue: current knowledge and future directions. Journal of Voice, 17:21–30.

Williams, N.R. 2003. Occupational groups at risk of voice disorders: a review of the literature. Occupational Medicine, 53:456–60.

World Health Organization. 2001. International classification of functionality, disability and health. Genève.

Yang, S. en L. Mu. 1989. A study of the mechanism of functional dysphonia. Journal of Voice, 3(4):337–41.

Yu, P., M. Quaknine, J. Revis en A. Giovanni. 2001. Objective voice analysis for dysphonic patients: A multiparametric protocol including acoustic and aerodynamic measurements. Journal of Voice, 15(4):529–54.

 

Bylaag A

Perseptuele beoordeling

Instruksies

Baie dankie dat u bereid is om aan die luisteraarsessie deel te neem. Ons gaan agt opnames voorspeel. Dit is voorbeelde van dieselfde spreker wat opgeneem is oor ’n verloop van tyd. Luister asseblief noukeurig na elkeen van die opnames en beoordeel dan elke opname aan die hand van die skaal hier onder. Neem aspekte soos asemrigheid, stembreuke, growwe, en krapperige of geforseerde stemkwaliteit in ag wanneer u die normaliteit van die stem, al dan nie, beoordeel.

Indien u onseker is, mag u vra om weer na die voorbeeld te luister.

Luister nou eers na die volgende voorbeelde om ’n idee te kry van die uiterstes in die spreker se stemkwaliteit.

Skaal

OPNAME

Erg Afwykend

(6)

(5)

Redelik afwykend

(4)

(3)

Tot ’n mate afwykend

(2)

(1)

Normaal

(0)

A

             

B

             

C

             

D

             

E

             

F

             

G

             

H

             

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Persoonlike klankversterking vir ’n onderwyser met stemprobleme appeared first on LitNet.

Praktyke met betrekking tot visuele voorstellings in ’n Afrikaans Huistaal-handboekreeks na apartheid

0
0

Praktyke met betrekking tot visuele voorstellings in ’n Afrikaans Huistaal-handboekreeks na apartheid

Alta Engelbrecht, Departement Geesteswetenskaplike Opvoeding, Universiteit van Pretoria

LitNet Akademies Jaargang 14(1)
ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Op 14 Februarie 2016 kondig die minister van onderwys, Angie Motshekga, ’n taakspan aan om stereotipering en ongelykheid ten opsigte van voorstellingspraktyke in skoolhandboeke te ondersoek. Enkele soortgelyke ondersoeke oor handboeke is wel sedert 2003 gedoen. Hierdie artikel lewer verslag oor so ’n studie wat in 2009 gedoen is. As ’n oorgangspublikasie vanaf apartheid na demokratisering het die reeks, wat lank die topverkoper in die land was, doelbewus die flagrante veralgemenings, uitsluitings en wanvoorstellings van die verlede probeer regstel. Dit is belangrik dat daar kennis geneem word van hierdie navorsing en die bevindinge daarvan, aangesien dit lig mag werp op die verantwoordelikheid van skoolhandboekskrywers ten opsigte van positiewe kulturelevoorstellingspraktyke in Suid-Afrika, soos deur die Minister se aankondiging weerspieël word.

Die kontekstualisering en die literatuurstudie ondersoek die verantwoordelikheid van handboekskrywers in die konstruksie van sosiopolitiese paradigmas binne die dieper magswerking van die verskuilde kurrikulum, terwyl die teoretiese lens meestersimbole vanuit die apartheidsera voorhou waaraan die voorstellings in die handboekreeks gemeet kan word. ’n Tematiese ontleding van die visuele materiaal is as navorsingsmetode gebruik. Die ontledingseenhede het uit alle visuele materiaal waarin mense van kleur voorkom, bestaan. Dit sluit die tekstuele toeligting van die visuele materiaal in, soos byvoorbeeld onderskrifte of vrae en opdragte wat met die visuele materiaal verband hou. Die ontleding probeer bepaal in welke mate die visuele materiaal stereotiperingbevestigend of stereotiperingdeurbrekend is. Die bevindinge dui aan dat Afrikaans as sogenaamde witmanstaal sodanig gedemitologiseer is dat geen tekens van taalstereotipering gevind kon word nie. Visuele tekste in die datastel, sowel as die opdragte en inligting wat die visuele materiaal kontekstualiseer, kan sonder uitsondering as teensimbole geklassifiseer word, wat die eise van die ontwikkeling van ’n sigbare "nuwe Suid-Afrika" fasiliteer. Verder word daar weens die morele en politieke druk deur handboekvoorskryfkomitees in Suid-Afrika doelbewuste (hoewel soms kosmetiese) pogings aangewend om enige vorm van ongelykevoorstellingspraktyke uit Afrikaanse handboeke te weer. Negatiewe houdings en persepsies, sowel as enige vorm van ongelykevoorstellingspraktyke, is in hierdie oorgangsreeks reggestel.

Trefwoorde: apartheidmeestersimbole; huistaalhandboeke; stereotiperingdeurbreking; tematiese ontleding; Uitkomsgebaseerde Onderrig-kurrikulum; visuele materiaal; voorstellingspraktyke

 

Abstract

Practices pertaining to visual representation in an Afrikaans home language textbook series after apartheid

On 14 February 2016, the Minister of Basic Education, Angie Motshekga, announced that a task team should investigate stereotyping and inequality pertaining to representational practices in school textbooks. The researched field of textbooks in Afrikaans was prominent during the heyday of apartheid, when authors such as Esterhuyse (1986), Webb (1992) and Du Plessis and Du Plessis (1987) showcased the ludicrousness of overt stereotypical representations in (specifically) Afrikaans textbooks. Because of this research, publishers on the eve of a new dispensation were alerted to the impetus of change and intervention in representational practices in textbooks. The importance of identifying stereotyping and inequality in school textbooks has again been brought to the foreground by the minister’s recent call for investigating prejudice and inequality in South African textbooks. However, since democracy dawned on South Africa, not many studies have been conducted that explore the extent to which transitional publications have addressed these myths of the past. This article reports on such a study that was carried out in 2009 on an OBE textbook series published between 1997 and 2005. As a transitional publication between apartheid and democratisation, this series intentionally addressed the misrepresentations, generalisations and exclusions from the past. Cognisance of the findings of this research is imperative for future research, as it presents a basis for comparison in similar studies.

The contextualisation and the literature study probe the responsibility of textbook writers in the construction of socio-political paradigms within the deeper power balance of the hidden curriculum. Issues in the literature on textbook representation, such as overt attempts to help create a new cultural reality, new mutations and manifestations of ethnocentrism and prejudice as well as confronting sensitive issues to counter stereotypical representations, are described in the literature study. Through the theoretical lens master symbols from the apartheid era as criteria by which to measure the representations in the textbook series. These master symbols were derived from an influential study when 53 South African textbooks were analysed by Du Preez (1986) to establish 12 master symbols in textbooks of different subjects. Two master symbols were chosen to inform the conceptual framework, namely (i) white people are superior and black people are inferior; and (ii) white Afrikaners have a special relationship with God. These two symbols were chosen because of their relation to white dominance and the Christian national education system during the apartheid era.

A thematic analysis of the visual material was employed as the research method. The units of analysis consisted of all visual examples where people of colour were represented in an Afrikaans Home Language textbook series. Textual elucidation of the visual material, such as captions and questions, or assignments relating to the visual material, was also considered. The analysis tries to identify ways in which the visual material confirms or contradicts set stereotypical beliefs from the past. Are there still power relations underpinning these visual representations and are different cultural perspectives presented? Do shared values and similarities rather than differences inform representations? Do the apartheid fallacies about Afrikaans still serve as a lens and filter to make meaning of a new dispensation? Is ethnocentric material still evident? Can all learners identify with the visual representations in the textbook series?

Based on the assumption that textbooks serve as a mirror of the social and political order, the purpose of this qualitative study is to determine the extent to which an Afrikaans language textbook series fosters cultural stereotyping. The findings are presented as indicators derived from the thematic analysis of the visual representation in the textbooks. Traces of the myth that Afrikaans is a white man’s language and signs of apartheid master symbols could not be found in the textbooks. Standard Afrikaans was no longer the undisputed norm and demythologisation of the history of Afrikaans freed the language of its previous apartheid enclaves.

Visual texts, as well as the assignments and information contextualising the visual material, can without a doubt be classified as counter-symbols that facilitate the claims of the development of a tangible “new South Africa”. However, because of their highly politicised past, the Afrikaans textbooks intentionally over-emphasise a utopian “new South Africa" where race and difference are non-issues.

The three main themes that emerged from the data set were: (i) attempts to offer all learners the chance to identify with the visual material in the textbooks; (ii) attempts to include rather than exclude all speakers of Afrikaans; and (iii) to present the vision of constantly working towards nation building. Inculcation of positive, new and binding values were found throughout the data set. Identifiable language variation representations were artistically applied to enable all learners to participate with empathy towards a future inclusive South African vision. The extensive use of role models from the whole race spectrum, non-exclusive names, addresses, and places in South Africa, identifiable illustrations and authentic examples of regional languages such as Griqua and Northern Cape Afrikaans all added to the claim of counter-stereotypical representations in this transitional publication. No exclusivity pertaining to Afrikaans was detected; instead, nation-building was facilitated by the intentional construction of “we” as referring to all South Africans. Exercises and assignments linked to the visual material tend to focus on similarities between people from different origins, rather than differences. In this regard, emotion as a human characteristic was powerfully portrayed to encompass differences between people from different origins. In the data set diversity is also presented as a normal, everyday phenomenon, rather than a problem that has to be dealt with.

Furthermore, the article asks the question whether moral and political pressure on textbook prescribing committees in South Africa has perhaps led to intentional (although perhaps cosmetic) attempts to disregard any form of unequal representational practices in Afrikaans textbooks. It can be concluded that this transitional series untangled and dispersed attitudes and perceptions that had been fossilised for many years and can serve as a barometer for further research now being called for after a decade of democracy.

Key words: apartheid master symbols; counter-stereotyping; demythologisation; diversity; equality; hidden curriculum; home language textbooks; Outcomes-based Education curriculum; representational practices; thematic analysis; visual material; visual representation

 

1. Inleiding

Met die bekendstelling van die gewysigde Suid-Afrikaanse kurrikulum op 6 Julie 2010 (Motshekga 2010) word die terugkeer na handboekgebaseerde onderrig allerweë verwelkom (Breed 2010; Pretorius 2012; Cloete en Engelbrecht 2014). Op 14 Februarie 2016 kondig die minister van onderwys, Angie Motshekga, ’n taakspan aan om stereotipering en ongelykheid in die voorstellingspraktyke van skoolhandboeke te ondersoek (Govender 2016). Omdat leerders van verskillende kulture dieselfde handboeke gebruik, behoort handboeke van vooroordele gestroop te wees. Dit is die ononderhandelbare, sosiale verantwoordelikheid van alle handboekskrywers, in die besonder in ’n postapartheid Suid-Afrika (Höpken 2006; McCall 2005; McKinney 2005). Hierdie artikel doen verslag oor ’n 2009-studie oor ’n handboekreeks wat geskryf is vir die postapartheid Uitkomsgebaseerde Onderrig-kurrikulum (UGO-kurrikulum) wat in 2005 in werking getree het. Dit speur na hoe ’n topverkoper-huistaalreeks die vooroordele en ignorering ten opsigte van niewit Afrikaners en Suid-Afrikaners van die verlede hanteer. Die artikel poog om as ’n vergelykingsbasis te dien, of ten minste by te dra tot die kennisveld van voorstellingspraktyke in handboeke in Suid-Afrika, wat nou op aandrang van die Minister ondersoek gaan word (Govender 2016).

 

2. Kontekstualisering

Apple en Christian-Smith (1991:97) verwys na die oorbruggingsrol van die handboek wanneer ’n nuwe realiteit ’n uitgediende realiteit vervang:

The politics of the text takes on special importance, because textbooks often represent an overt attempt to help create a new cultural reality … they create entirely new kinds of governments, new possibilities for democratic political, economic, and cultural arrangements. In these situations, the role of education takes on even more importance, since knowledge, new ethics and a new reality seek to replace the old.

[Die politiese inslag van tekste is besonder belangrik, omdat handboeke dikwels ’n poging is om ’n nuwe kulturele realiteit te skep … hulle kan nuwe soort regerings skep, asook nuwe moontlikhede vir demokratiese politiese, ekonomiese en kulturele gebruike. In sodanige situasies is die rol van opvoeding selfs meer belangrik, omdat kennis, nuwe etiese perspektiewe en ’n nuwe werklikheid poog om die uitgediende te vervang.] (Skrywer se vertaling).

Die nuwe demokratiese Suid-Afrika bestaan reeds sedert 1994. Dit is noodsaaklik en tydig om terugskouend te kyk na hoe suksesvol Afrikaanse taalhandboeke in die omkering van die vorige bedeling se oningeligte en met vooroordeel gevulde voorstellingspraktyke was (Esterhuyse 1986; Webb 1992).

Twee vertrekpunte in hierdie ondersoek is belangrik. Die eerste is dat ’n Huistaal-taalhandboek die wêreld van alle moedertaalsprekers van die taal behoort te weerspieël. Die helfte van die Afrikaanse gemeenskap is bruin mense (Esterhuyse 1986), tog is Afrikaans gedurende apartheid as die alleenbesit van die blanke Afrikaner geprojekteer (Engelbrecht 2003; 2010). Word die ignorering en stilswye ten opsigte van die religieuse en die sosiolinguistiese werklikhede van die Afrikaanssprekende taalgemeenskap in die steekproef reggestel?

Die tweede vertrekpunt is dat tradisionele rassisme, diskriminasie, etikettering en growwe veralgemenings moontlik minder voorkom as in die verlede, maar dat daar terselfdertyd voortdurend nuwe mutasies en manifestasies van etnosentrisme is, wat die ondersoek na stereotipiese voorstellings kompliseer (Rudman 2004; Montgomery 2005). In hierdie artikel word daar beoog om nie bloot na voor die hand liggende, negatiewe voorstellingspraktyke te soek nie, maar eerder om verskuilde stereotiperingstegnieke (of dan wel die teenoorgestelde, naamlik stereotiperingdeurbrekende tegnieke) binne die dieper magswerking van die nie-amptelike kurrikulum te ondersoek. Die artikel fokus op die visuele materiaal in ’n Huistaal-taalhandboekreeks, Afrikaans ons taal graad 10-12, om die volgende navorsingsvraag te beantwoord: Hoe word visuelevoorstellingspraktyke in ’n Huistaal-taalhandboekreeks gebruik om die vestiging van ’n demokratiese Suid-Afrika te fasiliteer?

 

3. Literatuurstudie

In die tagtiger- en negentigerjare van die vorige eeu het heelwat outeurs rassisme in Suid-Afrikaanse handboeke ondersoek (Dean, Hartmann en Katzen 1983; Chernis 1990; Esterhuizen 1986). Ondersoeke van verteenwoordigingspraktyke in Afrikaans Huistaal-handboeke was ook redelik algemeen (Du Plessis en Du Plessis 1987; Esterhuizen 1986; Webb 1992). In hierdie tyd het ’n sosiolinguistiese ondersoek, Taalapartheid en Skoolafrikaans (Esterhuyse 1986), ontstellende taalstereotipering in twee veelgebruikte handboekreekse, Afrikaans my taal en Ons moedertaal, ten opsigte van bruin Afrikaanssprekendes uitgewys. Taalstereotipering begin, volgens daardie studie, by die implementering van Algemeen-Beskaafde Afrikaans(’n term wat setel in die koloniale geloof dat die blanke die beskawing na Suid-Afrika gebring het). Voorts word die bestaan van die Kaaps-Afrikaanse variant en gemeenskap in hierdie handboeke geïgnoreer. Nie net word die unieke woordeskatkarakter van Kaaps verswyg nie, maar ook kom die idiome en afkortings in hierdie handboeke uitsluitlik uit die milieu van die blanke Afrikaanssprekende (die treklewe, boerdery en die Christelike godsdiens). Waar daar wel na die Moslemgeloof verwys word (die geloof van die meerderheid bruin Afrikaanssprekendes), is dit dikwels neerhalend, byvoorbeeld waar die woord "kramat" verduidelik word as die "heilige" graf van ’n “Mohammedaan”. (Die implikasie van die aanhalingstekens is dat die graf nie werklik heilig is nie.) Die woord "Mohammedaan" word ook deur die Moslems as ’n skeldwoord beskou en dra by tot die stereotipering in die handboek (Esterhuyse 1986).

Esterhuyse (1986) en Webb (1992) verwys ook na die pogings van hierdie ondersoekte handboeke om die taal van bruin mense uit te beeld as (slegs) humoristies met die gevolg dat die sogenaamde "jollie-hotnot"- of hanswors-stereotipe versterk word. Ook die ontkenning van die Maleier- en Khoikhoi-bydrae tot die ontstaan van die taal en die feit dat name, vanne, plekname en adresse van slegs wit mense in die handboeke voorkom, toon die eksklusiewe en elitistiese benadering van Afrikaanse handboeke tydens apartheid. Hierdeur is die stem van die bruin Afrikaanssprekendes stilgemaak, wat daartoe gelei het dat hierdie tipe Afrikaans gestigmatiseer is. Sprekers wat van Standaardafrikaans afgewyk het, is as minderwaardig of barbaars geëtiketteer (Van der Merwe 2000).

Dit is belangrik om hier te noem dat handboeke op hierdie stadium nog weinig illustratiewe materiaal bevat het nie. Eers in die laat negentigjare, saam met die kommunikatiewe benadering in taalonderrig, het visuele materiaal inhoud in handboeke daadwerklik begin ondersteun. Kommunikatiewe handboeke was verder daarop gerig om alle gebruikers van ’n taal gemaklik te laat voel. Hierdie benadering was glad nie in die destydse gesegregeerde apartheidsgemeenskap vol vooroordele en stereotiperings welkom nie (Pienaar 1995).

Pheiffer (1992:85) beweer die volgende in ’n oorsig oor die standaard van Afrikaanse ondersteuningsmateriaal aan die Universiteit van die Witwatersrand:

The standard Afrikaans textbook was referred to as “drab and bore” (sic). Unfortunately, through the use of particular texts, examples and terminology, there has also often been an entrenchment of racial stereotypes in particular and Nationalist ideology in general.

[Die standaard Afrikaanstaalhandboek is as vaal en vervelig beskou. Ongelukkig het die gebruik van bepaalde tekste, voorbeelde en terminologieë dikwels rasstereotipering in die besonder en Nasionalistiese ideologie in die algemeen verskans.]

In hierdie verband kan die normdeurbrekende rol van die handboekreeks Ruimland (Esterhuyse, Pienaar, Gouws, Botha en Links 1989) in die vorming van ’n nuwe, formele en verskuilde kurrikulum tydens die laaste jare van apartheid, nie onderskat word nie (Pieterse 1994; Engelbrecht 2003). Met verwysing na die vernuwende, kommunikatiewe onderrigmetodes wat daarin voorkom, asook die bevryding van die vroeëre onderliggende nasionalistiese ideologie, verwys Pheiffer (1992:85) na hierdie handboek as the new face of Afrikaans”. Om as ’n veranderingsagent op te tree, het hierdie handboek ’n nuwe stabiele wêreld probeer skep waar mense as individue uitgebeeld is en ooreenkomste eerder as verskille die fokus was – ten spyte van (en te midde van) ’n politieke era wat deur rassespanning en politieke onsekerheid gekenmerk is. Hierdie handboeke het duidelik getoon dat handboeke nie altyd bloot spieëlbeelde behoort te wees van die sosiale wêreld waarin hulle voorkom nie, maar dat hulle eerder die beoogde of ideale werklikheid behoort te antisipeer en te verteenwoordig, sodat dit die pas kan aandui van die sosiale werklikheid wat bereik behoort te word (Engelbrecht 2003).

Afgesien van hierdie studie oor Ruimland is slegs een ander studie oor ’n postapartheid Afrikaans Huistaal-handboek gedoen, en wel deur Kusendila (2003), wat Afrikaanse en Vlaamse huistaal-taalhandboeke ten opsigte van die vergestalting van identiteit vergelyk. Sy bevind dat die handboekreeks Raamwerk (Traut, Gouws, Peacock en Snyman 2001) ’n nuwe humanistiese ideaal nastreef deur ’n inklusiewe multikulturele aanslag waarin “eenheid deur verskeidenheid” die leuse is.

Binne hierdie kennisveld is daar slegs hierdie twee studies ten opsigte van voorstellingspraktyke in Afrikaans Huistaal-handboeke na apartheid gedoen. Die beoogde bydrae van hierdie artikel is om deur ’n tematiese ontleding te probeer vasstel in watter mate die taalhandboek Afrikaans ons taal die (destydse) nuwe demokratiese Suid-Afrikaanse ideaal verteenwoordig. Kennisname van die bevindinge van hierdie navorsing mag, in antwoord op die onlangse wekroep deur die Minister (Govender 2016), lig werp op hoe positiewe kulturelevoorstellingspraktyke in Suid-Afrika bereik kan word.

Die navorsingsvraag (Hoe word visuelevoorstellingspraktyke in ’n Huistaal-taalhandboekreeks gebruik om die vestiging van ’n demokratiese Suid-Afrika te fasiliteer?) rig hierdie studie tot ’n genuanseerde ondersoek. Is daar byvoorbeeld steeds Eurosentriese reste in die boeke teenwoordig? In watter mate word sensitiewe kwessies (veral rondom politiek en godsdiens) hanteer? Is daar effektiewe destereotiperingstrategieë om die diepgewortelde persepsies van die verlede reg te stel? Hoe eerlik en outentiek is hierdie tegnieke? In ’n studie oor geskiedenishandboeke in Suid-Afrika na 1994 word byvoorbeeld bevind dat swart-wit-rolomkering aangewend word om die flagrante voorstellings van die verlede reg te stel (Engelbrecht 2008). Montgomery (2005) weer redeneer dat handboeke in Kanada, in teenstelling met die Kanadese werklikheid, die beeld van ’n natuurlike, antirassistiese en onproblematiese staat konstrueer. Is dit moontlik dat Afrikaans-handboeke ter wille van konformering aan politieke korrektheid en goedkeuring deur departementele komitees dieselfde doen? Kusendila (2003) beweer byvoorbeeld in haar ondersoek dat ’n ideale prentjie van hoe ’n gemeenskap behoort te funksioneer in die handboekreeks Raamwerk gekonstrueer word, maar ook dat ander tale en hul sprekers nie werklik in die reeks ’n stem kry nie, aangesien almal (swart of wit) voorgestel word asof hulle van huis uit Afrikaanssprekend is.

 

4. Teoretiese raamwerk

Die teoretiese basis vir hierdie artikel is die (destydse) kontensieuse ondersoek na meestersimbole in Suid-Afrikaanse handboeke (Du Preez 1983). Du Preez het tydens apartheid 53 handboeke in verskillende dissiplines ondersoek ten einde uiteindelik 12 meestersimbole te identifiseer wat die kern van die Afrikaner se identiteit vorm.

Wanneer simbole herhaaldelik bevestig word, ontwikkel dit binne ’n gemeenskap as meestersimbole met uitsonderlike manipuleringsmag, omdat dit onvoorwaardelik aanvaar word en dus nooit bevraagteken word nie. Hierdie meestersimbole berus op veralgemening en laat nie uitsonderings van enige aard toe nie. Wanneer mense hulle met hierdie meestersimbole identifiseer, verbeter hulle sosiale aansien ook daardeur, aangesien meestersimbole die bestaande sosiale orde regverdig en ’n persoon veilig laat voel omdat hy/sy deel van die meerderheid is wat op ’n bepaalde manier dink. Hoe meer hierdie meestersimbole dus geïnternaliseer word, hoe meer word dit die maatstaf waarmee alle ervarings en aktiwiteite (ook ten opsigte van ander kulture en gelowe) gemeet word. Hoe sterker iemand met hierdie meestersimbole identifiseer, hoe moeiliker raak dit om met enige ander sisteem te identifiseer en hoe minder kan hy of sy waardering of begrip vir enige ander sisteem toon. Selfregverdiging en vooroordeel teen alles wat anders is, is die noodlottige gevolg (Du Preez 1983).

Die 12 meestersimbole in Du Preez (1983) se studie is: (i) wetlike gesag word nooit bevraagteken nie; (ii) wit mense is meerderwaardig, terwyl swart mense minderwaardig is; (iii) die Afrikaner het ’n spesiale verhouding met God; (iv) Suid-Afrika behoort regmatig aan die Afrikaner; (v) die Afrikaner is ’n “boervolk"; (vi) Suid-Afrika is ’n bedreigde land; (vii) Suid-Afrika en die Afrikaner is geïsoleerd; (viii) die Afrikaner is militêr vernuwend; (ix) die Afrikaner word van verskillende kante af bedreig; (x) die wêreld se opinie oor Suid-Afrika is belangrik; (xi) Suid-Afrika is ’n leier in Afrika; en (xii) die Afrikaner het ’n Godgegewe taak in Afrika.

Die volgende twee meestersimbole is op hierdie ondersoek van toepassing, omdat dit verbind kan word aan voorstellingspraktyke in handboeke: wit mense is meerderwaardig en swart mense is minderwaardig, en die wit Afrikaner het ’n besondere verhouding met God.

Die eerste simbool vorm die basis van wit oorheersing gedurende apartheid en was daarom ’n logiese keuse. Die tweede simbool is toepaslik weens die verbintenis met die Christelik-Nasionale-onderwysstelsel van die apartheidsera.

Die gekose simbole word nou kortliks bespreek.

4.1 Wit mense is meerderwaardig; swart mense is minderwaardig

Die hoogste waarde in die apartheidsimbolesisteem was die voortbestaan van die dominante wit kultuur. Geloof in tegnologiese ontwikkeling en die hoë beskawingstandaarde van die wit Afrikaner is ingemessel in die identiteit van die Afrikaner. Nog ’n fundamentele veralgemening wat hierdie meestersimbool voed, is die geloof dat God vooraf besluit het dat daar altyd ’n onderskeid tussen wit en swart sal wees en dat swart mense altyd teenoor wit mense minderwaardig sou wees (Du Preez 1983).

4.2 Die Afrikaner het ’n besondere verhouding met God

Die Bybelse opdrag van God dat die heidene bekeer moet word tot die Christelike beskawing, vorm die rasionaal vir hierdie meestersimbool. Die Groot Trek na die binneland (1835–8) en die jaarlikse viering van die Slag van Bloedrivier (1838) as die dag waarop God oorwinning aan die Afrikanervolk oor die heidene gegee het, is voorbeelde van die dominante rol wat godsdienstige meestersimbole in die Afrikanermeestersimboolsisteem speel. Die Afrikaners, soos die Israeliete van ouds, het hulleself as God se uitverkore volk beskou. Hul Godgegewe taak was om die heidene te kersten (Du Preez 1983:78).

In Du Preez se navorsing is ook religieuse temas gevind wat God se inspraak op alle vlakke van die Afrikaner se lewe (individueel, familie en die regering) beklemtoon. Calvinisme, die religieuse doktrine van die wit Afrikaner, akkommodeer nie ander gelowe of sienswyses nie. Daarom is daar slegs toevallig na ander gelowe verwys in die handboeke wat Du Preez ondersoek het, maar daar is geen getuienis daarvan dat ’n Opperwese ooit hierdie gelowe erken het nie. Daar is dus ’n element van eksklusiwiteit te bespeur in die feit dat ander gelowe se tradisies en gebruike in die handboeke geïgnoreer is.

4.3 Teensimbole

Teensimbole ontstaan wanneer lede van ’n gemeenskap hul eie meestersimbole bevraagteken. Wanneer mense vinniger verander as wat hulle meestersimbole verander, word hulle vervreem van hulle binnegroep se simbolesisteem en verruil dan hierdie meestersimbole vir presies die teenoorgestelde simbole. Sosiopolitiese paradigmaskuiwe, aanpassing by ’n nuwe demokratiese Suid-Afrika en bereidheid om die diskriminerende verlede te konfronteer, is getuienis van nuwe ideologiese perspektiewe. Die teensimbool sensitiwiteit ten opsigte van alle kulture en godsdienste word in die data nagespeur aangesien Du Preez (1983) dit kategories stel dat vreedsame naasbestaan in Suid-Afrika moontlik is net as die tradisionele meestersimboolsisteem verruil kan word vir ’n meer algemeen-Suid-Afrikaanse simboolsisteem. Die ontleding sal enersyds sensitief wees vir die uitsluiting van ander kulture en gelowe en andersyds vir teensimbole wat wel in die betrokke handboekreeks voorkom.

 

5. Metodologie

Tematiese ontleding is ’n navorsingsmetode waarvolgens die inhoud afgebreek word tot die sentrale temas binne die datastel. Tematiese ontleding ondersoek sosiaal-geproduseerde patrone deur die mate waarin gebeure, realiteite, betekenis, ervaringe en dies meer die effek is van die diskoerse wat binne ’n gemeenskap funksioneer (Joubert, Hartell en Lombard 2016). Die temas weerspieël patroonmatige betekenis wat verband hou met die navorsingsvraag van die ondersoek en word verkry deur ’n prosedure wat uit ses stappe bestaan, naamlik: bekend raak met die data, die skep van aanvanklike kodes, soeke na temas, hersiening van temas, verfyning en benoeming van temas, lewering van die verslag (Braun en Clarke 2006).

Die ontledingseenhede in hierdie ontleding het bestaan uit die visuele materiaal in die steekproef waarin mense van kleur voorkom. Dit sluit alle visuele genres, soos advertensies, illustrasies en foto's, in. Die konteks waarin die visuele materiaal ingebed is, is ook in ag geneem, byvoorbeeld byskrifte by foto's, leesstukke wat die visuele materiaal ondersteun en aktiwiteite en opdragte wat gekoppel word aan die illustratiewe materiaal. Die ontledingseenhede is ondersoek om te bepaal wat die visuele materiaal aangaande verteenwoordiging van kulture (anders as wit) in die steekproef openbaar.

 

6. Steekproef

Die keuse van ’n reeks is vergemaklik deur die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel waarvolgens boeke aan die onderwysdepartement voorgelê moet word alvorens dit goedgekeur en amptelik voorgeskryf mag word. Ek het gevolglik slegs goedgekeurde boeke oorweeg. Die handboekreeks in die steekproef was ten tye van die ondersoek die topverkoper en dus ’n veelgebruikte boek wat uitstekend in die mark gevaar het. Afrikaans ons taal graad 10­–12 het die jong volwassene van 15–18 as teikengroep en die veronderstelling was dat simbole en teensimbole moontlik duideliker binne hierdie ouderdomsgroep identifiseerbaar sou wees.

 

7. Verslag van die tematiese ontleding van Afrikaans ons taal

Verslag word nou gelewer van die bevindinge van die studie. Voorbeelde uit die visuele materiaal word gebruik om die data en die literatuurstudie met betrekking tot die navorsingsvraag te sintetiseer.

7.1 Inleiding

Die titel van die boek is reeds aanduidend van ’n paradigmaskuif ten opsigte van inklusiwiteit. Die plan van die uitgewer was dat die nuwe reeks die destydse topverkoper, Afrikaans my taal (AMT) sou vervang, aangesien laasgenoemde reeks verouderd begin raak het en nie aan die vereistes van die (destyds nuwe) kommunikatiewe benadering voldoen het nie (Pienaar 1995). Hierdie is dieselfde handboek waarvan Esterhuyse (1986) getuig dat dit met stereotipes belaai is en die taaldemografiese werklikheid van Afrikaans ignoreer (sien die eerste twee paragrawe onder “Literatuurstudie” hier bo). Tydens ’n vergadering van die outeurs met die uitgewer is konsensus bereik dat AMT op die een of ander manier as titel behou moes word. Herkenbaarheid in die mark van die “staatmaker”-taalboek van die afgelope 25 jaar was ’n belangrike oorweging. Die nuwe titel sou egter ook inklusiwiteit moes suggereer. Die naam is gevolglik na Afrikaans ons taal (AOT) verander. AOT se evolusie vanaf AMT moes die boodskap duidelik oordra dat Afrikaans nie (meer) die alleenbesit van die wit Afrikaner is nie, maar ’n tuiste aan alle voorheen gemarginaliseerde taalgebruikers bied (Pienaar 2003).

7.2 Aanvanklike ideelys

Figuur 1 gee ’n aanduiding van die aanvanklike ideelys waaruit die kategorieë ontwikkel het, waarna die temas wat uit die ontleding gekristalliseer het, bespreek word.

Figuur 1: Tematiese kaart: Afrikaans ons taal

Die ideelys som die inhoudelike terreine (alledaagse lewe, glanswêreld, sosiaal-politieke wêreld en letterkunde) en die gepaardgaande onderafdelings van die boek op. Dit het die eerste twee stappe van die tematiese ontleding, te wete bekend raak met die data en die skep van aanvanklike kodes gefasiliteer. Hierdie ideelys verteenwoordig die eerste stap van die ontleding: ’n beskrywing van wat uitdruklik in die steekproef gevind is. Hierna het die soeke na temas asook die hersiening en verfyning daarvan oor die spektrum van die vier genoemde terreine begin (die interpretasie van die data).

Die produk van al die fases van die tematiese ontleding word vervolgens (saam met die literatuurkontrole as die evalueringsfase) aangebied.

7.3.1 Tema: Diversiteit as ’n normale, alledaagse verskynsel

Diversiteit behoort as ’n normale, alledaagse verskynsel voorgestel te word sodat alle leerders hulle met die materiaal kan identifiseer (McKinney 2005; Sierens 2007). Alledaagse situasies van "wat ons doen, doen hulle ook" kom deurgaans voor, soos die illustrasie van ’n Moslemmeisie wat oor haar selfoon praat (figuur 2). Die leesstuk waarin die illustrasie ingebed is, is ’n tegniese beskrywing van ’n nuwe selfoon op die mark en die meisie word bloot as een van die verbruikers voorgestel. Deur ’n Moslemmeisie as verbruiker te gebruik, word die ontkenning van die bruin spraakgemeenskap van die verlede reggestel.

Die leerders kry na aanleiding van figuur 3 die opdrag om uit ’n collage van emosies een foto te kies en daaroor te skryf. Dit is duidelik dat die collage poog om emosies van Suid-Afrikaners oor die hele kulturele spektrum te verteenwoordig. Die opdrag om die karakters se emosies empaties te verken, is op sigself ’n stereotiperingdeurbrekende oefening, aangesien dit op die ooreenkomste, eerder as die verskille, tussen mense van diverse afkoms konsentreer (Sierens 2007). Nie alleen bied dit aan alle leerders ten opsigte van diverse leefwêrelde identifisering nie, dit breek ook op twee maniere deur etnies-kulturele grense. Eerstens word die leerder gelei om verskillende emosies by anders-as-wit karakters te herken, en tweedens kies die leerder ’n emosie, ongeag of die karakter wat die emosie uitbeeld, van sy eie kultuurgroep is of nie. Hiermee saam hang die tegniek om tienerfoto’s met ’n spraakborrel daarby, waarin die karakter dan "iets sê", te gebruik. Hierdie tegniek kom sistematies oor die hele datastel voor. Dit is opvallend dat die hersiene uitgawe besonder swaar op hierdie tegniek leun. Die twee karakters in die dialoog is feitlik sonder uitsondering wit en swart (AOT 11/12, bl. 10; AOT 10:92).

Figuur 2: Uitbeelding van alledaagse situasies (Afrikaans ons taal 11/12, bl. 44)

Figuur 3:Emosies oor die kulturele spektrum heen (Afrikaans ons taal 11/12, bl. 186)

Figuur 4:Ander kulture in die beroepswêreld (Afrikaans ons taal 11/12, bl. 190)

Figuur 4 is ’n advertensie waarin ’n werkster van ’n versekeringsmaatskappy se menslike kant beskryf word om ook die menslike kant van die versekeringsmaatskappy te illustreer. Die swart vrou, Lethabo, word as ’n sterk vrou uitgebeeld wat benewens haar werk en die opvoeding van haar drie kinders ook nog haar passie vir poësie en rap-musiek uitleef. Die mens agter die stem oor die telefoon word geprojekteer as iemand wat vir alle Suid-Afrikaners omgee en vir die lewe in al sy fasette respek toon. Die advertensie slaag daarin om die leser te laat besef dat wanneer iemand met mense werk, daar veel meer is as wat die oog (van die verbruiker) sien, of in hierdie geval wat die oor hoor. Die foto ondersteun die beeld wat deur die woordteks van ’n vriendelike, eerlike, interessante en geloofwaardige vrou geskep word. Die vrae en opdragte na aanleiding van die advertensie dra by tot insig in die werking van die advertensiebedryf, terwyl dit terselfdertyd die vrou as ’n effektiewe werker en ’n goeie Suid-Afrikaanse burger uitbeeld. Afrikanermeestersimbool 1 (swart mense is minderwaardig), word deur deur hierdie uitbeelding aangespreek. Die leerders word in die meegaande opdrag (AOT 11/12, bl. 190)geassesseer wanneer hulle Lethabo in ’n rolspeloefening naboots, wat ongetwyfeld die inskerping van haar positiewe waardes en lewensingesteldheid tot gevolg behoort te hê. Ten slotte is die herhaaldelike gebruik van rolmodelle oor die hele rasspektrum heen ook aanduidend van identifiseringsmoontlikhede wat doelbewus geskep word, byvoorbeeld die Kaapse sepie-akteur David Johnson (AOT 11/12, bl. 193) en die sportheld Paul Adams (AOT 11/12, bl. 32).

7.3.2 Tema: Pogings tot taalinsluiting

Van die drie temas is die poging tot taalinsluiting ongetwyfeld die sterkste. Taalvariëteit as deel van die Afrikaanse kurrikulum blyk duidelik uit die visuele ruimte wat in AOT aan taalvariasie afgestaan word.

Hier is nie sprake van terloopse verwysings na variante nie; die datastel poog doelbewus om taalstereotipering te deurbreek en aan variante erkenning te gee. Uittreksels met outentieke en interessante voorbeelde van Griekwa-Afrikaans (figuur 5), Kaaps (figuur 6) en Noord-Kaaps (Namakwalands) (figuur 7) dra die boodskap dat alle Afrikaanssprekende leerders se manier van praat geag word, en nie (soos in die verlede) geïgnoreer word nie (Van der Merwe 2000). Die voorbeelde is geensins stigmatiserend nie. Inteendeel, die sprekers word telkens, in teenstelling met die "jollie-hotnot"-stereotipe tydens die apartheidsjare (Esterhuyse 1986), deur die taalgebruik as gasvry, hartlik en beskaafd voorgestel. Die doelbewuste klem op taalvariasie en die wyse waarop taalpurisme daardeur gerelativeer word, bied op ’n berekende wyse aan die voorheen gemarginaliseerde dele van die Afrikaanse spraakgemeenskap voorstellingsruimte (Pheiffer 1992; Webb 1992).

Figuur 5: Griekwa-Afrikaansspreker (Afrikaans ons taal 10, bl. 79)

 

Figuur 6: Kaapsspreker (Afrikaans ons taal 11/12, bl. 79)

Figuur 7: Noord-Kaaps-/Namakwalandssprekers (Afrikaans ons taal 11/12, bl. 80)

Op bl. 3 van AOT 10 word die hoofstuk geopen met ’n groot illustrasie van ’n kind wat gedoop word (figuur 8). Verskillende vrae oor die emosionele waarde van name, byname, doopname, plekname en die herkoms van vanne word saam met die illustrasie bespreek. Die voorbeelde wat gebruik word, is merendeels tipiese "wit" Afrikaans, maar twee oefeninge deurbreek hierdie "wit" norm. Die een is ’n tabel wat die oorspronklike betekenis van name aandui. Veel meer as net "wit" name kom hierin voor, byvoorbeeld die Xhosa-name Nkululeku, Zolile, Nothando, Sipho en Themba, asook tipiese Indiërname soos Aziz, Achmat en Fatima. Tweedens is daar ’n blokkiesraaisel wat voltooi moet word op grond van die inligting in die uittreksel, waarin die leerders op stimulerende wyse genoop word om kennis te neem van "ander" name. Ook die adresse en plekname is nie meer net "tipies wit" nie (Van der Merwe 2000). Tradisioneel "bruin" dorpe soos Suurbraakword genoem, en daar is selfs ’n oefening waar die leerders moet soeklees om die Van der Merwes in Mitchellsplein op te spoor.

In die illustrasies by tekste in hoofstuk 1 (AOT 10) is van die sogenaamde butterscotch-tegniek gebruik gemaak wat die karakters sodanig voorstel dat ras nie maklik herkenbaar is nie. In die eerste illustrasie op bl. 3 (figuur 8) is al die karakters byvoorbeeld ingekleur (en kom dus “minder wit” voor), alhoewel ander onderskeidende kenmerke, soos die karakters se hare, afgewissel word. Die vrou wat die baba in die illustrasie vashou, lyk wit, terwyl die man langs haar se hare soos dié van ’n swart man lyk. Die meisie op bl. 7 met die tipiese “wit” naam (Antjie/Anna/Ansie) lyk amper Oosters. Die butterscotch-tegniek is net ná die beëindiging van apartheid algemeen in handboeke aangewend in ’n poging om die hoogs sensitiewe rassekwessie te hanteer en meer mense met die illustrasies te laat identifiseer (Engelbrecht 2008).

Figuur 8: Die butterscotch-tegniek (Afrikaans ons taal 10, bl. 6)

Op bl. 28 (AOT 10) sowel as op bl. 47 (AOT 11/12) word deur visuele illustrasies aan die Bo-Kaapse Maleiertaal (volgens Van Rensburg 1997 die oudste opgetekende Afrikaans), erkenning gegee. In die meegaande leesstuk (AOT 10, ble. 28–9), "’n Taalkombers vir almal" (ook visueel uitgebeeld deur verskillende mense wat onder een kombers lê), word voorheen versweë feite oor Afrikaans gegee:

In die Bo-Kaap en Distrik Ses is ’n Maleiertaal (“Malayo”) gepraat. Hollands is met Maleis vermeng en in Afrikaans is gepraat, in Arabies gebid, in Hollands gesing en in Engels gelees. Die vroegste Afrikaanse boeke is deur die Moslemgemeenskap in die Bo-Kaap geskryf. Die eerste geskrewe Afrikaans was die Afrikaanse vertaling van die Koran deur Achmat van Bengale in 1807. So vroeg as 1815 het Arabies-Afrikaanse geskrifte ontstaan, waarvan baie verlore gegaan het.

In dieselfde leesstuk in die 2005-uitgawe word die nuutste taaldemografiese sensussyfers ingesluit, en kry die leerders die opdrag om ’n opsomming van hul nuutverworwe kennis te maak, waardeur inligting geïnternaliseer kan word. Van implisiete stereotipering, waarvolgens die bydrae van sekere groepe omseil of verswyg word (Van der Merwe 2000), is hier nie sprake nie. Dit is duidelik dat daar doelbewus op ooreenkomste eerder as verskille (Sierens 2007; Engelbrecht 2008) gefokus word. Die trefkrag van taalverskeidenheid word beklemtoon en taalpurisme word selfs gekritiseer.

Dit is ook belangrik dat die variëteite nie verabsoluteer word as dat dit altyd net deur bruin mense gebruik sou word nie. In figuur 7 word daar byvoorbeeld wit mense en in figuur 5 en 6 bruin mense gewys wat dialektiese variëteite gebruik. In die meegaande teks word ook pertinent genoem dat sekere geografiese variëteite die gevaar loop om te verdwyn, weens die feit dat die meeste sprekers in die groot stede Standaardafrikaans begin praat. Hierdeur word die stereotipering dat alle bruin mense Kaaps en nie Standaardafrikaans praat nie, deurbreek, en val die klem op ooreenkomste eerder as verskille. Die swart nuusleser se super-Standaardafrikaans op bl. 75 van AOT 10 bevestig hierdie siening. Ook in die letterkundige tekste wat in die handboek gebruik word, blyk die doelbewuste poging tot taalinsluiting en die deurbreking van taalstereotipering uit die verlede. Vyf tekste deur bruin skrywers word visueel voorgestel, waaronder Driekie van die Bo-Kaap (AOT 11/12, bl. 44), drie gedigte deur die bekende digter Adam Small, (AOT 11/12, bl. 21 AOT 11/12, bl. 63; AOT 10, bl. 31) en die Kaapse drama (weer deur Small) Kanna hy kô hy toe (AOT 11/12, bl. 127). Die klem lê wat die letterkunde betref, meer op Kaaps as byvoorbeeld op Griekwa-Afrikaans, alhoewel daar met betrekking tot geskiedenis en volkshelde meer aan die Griekwas erkenning gegee word, soos ek weldra by die derde tema sal aantoon.

7.3.3 Tema: Pogings tot nasiebou

Aan die begin van hierdie artikel is daar gevra tot watter mate die sensitiewe apartheidsverlede in die handboeke geïgnoreer of omseil word. In hierdie datastel is dit beslis nie die geval nie. In vier semantiese episodes word die verlede direk behandel. In AOT 10, bl. 92 en AOT 11/12, bl. 10spreek verskillende rolspelers (tieners vanuit diverse agtergronde, sowel as die voormalige Minister van Onderwys) hulle via visuele spraakborrels uit oor die belangrikheid daarvan om van die geskiedenis en die pyn wat dit veroorsaak het, kennis te neem. Langs die voorblad van Die swerfjare van Poppie Nongena deur Elsa Joubert (AOT11/12, bl. 11) word uitvoerig berig oor die stryd van die hoofkarakter Poppie teen die destydse pas- en apartheidswette.

Figuur 9:Verteenwoordiging van voorheen benadeelde groepe (Afrikaans ons taal 11/12, bl. 186)

Figuur 10: Uitsettingsverhale (Afrikaans ons taal 11/12, bl. 62)

Vervolgens is daar ’n uitgebreide gedeelte oor die uitsetting van inwoners uit die woongebied Distrik Ses, en figuur 9 toon hoe die eertydse Suid-Afrikaanse staatspresident, Nelson Mandela, die sleutels aan mense teruggee van huise waaruit hulle jare tevore verban is. Op die volgende bladsy vertel twee van die mense dan ook in die Kaapse variant hulle verhaal van uitsetting (figuur 10). Hierdie twee persone se waardigheid en emosies word met groot piëteit geïllustreer. Daar word ook in die opdrag na aanleiding van die illustrasies van die leerders verwag om as een van die karakters ’n dagboekinskrywing te skryf – ’n opdrag wat empatie met die omstandighede en karakters veronderstel en stereotiperingdeurbrekend is. Net hierna is daar ’n volgende persoon op dieselfde treffende wyse geïllustreer, hierdie keer ’n Griekwaleier, Le Fleur, wat destyds met die apartheidsregering grondgebied en die Griekwa-identiteit onderhandel het (AOT 11/12, bl. 65). Hy word as ’n held uitgebeeld en vereer. Griekwa‑Afrikaanssprekende leerders sal ongetwyfeld hiermee kan identifiseer.

Figuur 11: Werklikhede van Afrika (Afrikaans ons taal 10, bl. 159)

Nie net die verlede nie, maar ook die hede en toekoms, word in belang van nasiebou ingespan. Die hede word realisties uitgebeeld, byvoorbeeld in figuur 11, wat die werklikhede van Afrika hanteer sonder dat dit ’n neerbuigende ondertoon het. Die illustrasie verbeeld ’n plattelandse gebied, ver van die stad en tegnologiese vooruitgang. Hierdie illustrasie bevorder begrip vir die spesiale omstandighede in Afrika sonder dat dit die vasteland as problematies (arm, honger en primitief) voorstel. Die oorspronklike uitgawe het geen verklarende dialoog gehad nie. Die dialoog in die 2005-uitgawe (AOT 10, bl. 159) relativeer die situasie deur waarneming van binne eerder as evaluering van buite (Montgomery 2005). Die Handves van Menseregte (AOT 11/12, bl. 52), sowel as die visuele uitbeelding van die Suid-Afrikaanse Grondwet (AOT11/12, bl. 53), verteenwoordig die huidige nuwe waardes in die "nuwe" Suid-Afrika (sien ook die uitvoerige verwysings na menseregte in die inhoudsopgawe van AOT 11/12; figuur 9). Dit is ook nie toevallig dat swart en wit karakters in die voorgestelde "visuele oplossing" vir konflikhantering gebruik word nie. Foto’s van rolmodelle en skoolkoerantredaksies is doelbewus ná die eerste uitgawe aangepas. Die (uitsluitlik wit) redaksie van Hoërskool Brackenfell is in die 2005-uitgawe weggelaat, sodat die redaksie meer verteenwoordigend kan lyk, byvoorbeeld AOT 10, ble. 141 en 143. Daar is in die eerste uitgawe ook geen swart rolmodelle uit die glans-, sport- of vermaaklikheidswêreld nie. Wat die toekoms betref, beeld twee foto’s die voormalige President se visie vir Suid-Afrika visueel uit. In AOT 11/12, bl. 187 word versinnebeeld hoe mense met verskillende identiteite kan saamleef, en dat probleme soos MIV en Vigs hanteer moet word. Leerders kry die opdrag om, na aanleiding hiervan, vir die President ’n toespraak te skryf. Die leerders word genoop om empaties deel te neem aan ’n toekomsvisie vir Suid-Afrika, soos wat die swart tienerseun in die foto in AOT 11/12, bl. 27 doen. Die bevindinge ten opsigte van die datastel dui duidelike en doelbewuste deurbreking van vroeëre meestersimbole aan.

7.4 Bespreking van die bevindinge

Van Du Preez (1983) se bevindinge dat Suid-Afrikaanse handboeke op wit meerderwaardigheid en Calvinistiese veroordeling van ander gelowe berus, is in hierdie datastel geen sprake nie. Die kru stereotiperings tydens apartheid het heeltemal verdwyn. Die nuwe naam van die reeks (Afrikaans ons taal) suggereer reeds inklusiwiteit. Kennis wat deur illustratiewe materiaal aan die leerder oorgedra word, is doelbewus gekonstrueer om ongelyke sosiale magsverhoudinge te neutraliseer. Die datastel stel diversiteit as ’n normale, alledaagse verskynsel voor en bied op ’n berekende wyse voorstellingsruimte aan die voorheen gemarginaliseerde Afrikaanse gemeenskap. Taalstereotipering (Esterhuyse 1986) word heeltemal deurbreek. In die letterkundige tekste en die illustrasies word herkennings- en vereenselwigingsmoontlikheid deur outentieke voorbeelde van byvoorbeeld Griekwataal, Kaaps en Noord-Kaaps/Namakwalands gebied. Die verlede, hede en toekoms word deurgaans aan nasiebou verbind. ’n Nuwe "ons" as "alle Suid-Afrikaners" word gekonstrueer deur op ooreenkomste eerder as verskille tussen diverse Suid-Afrikaners te fokus (Sierens 2007). Die visuele materiaal, sowel as die gepaardgaande leesstukke of opdragte, gaan empaties met mense van verskillende rasse se emosies om. Daar is geen ignorering of omseiling van sensitiewe kwessies nie. In vier semantiese episodes word die impak van die apartheidsverlede direk bespreek. Die huidige probleme wat die land in die gesig staar, soos die impak van MIV en Vigs, infrastruktuurprobleme soos die verskaffing van elektrisiteit, en harmoniese saambestaan tussen mense van verskillende identiteite word sonder kulturele stereotiperingmites genoem. Inskerping van positiewe, nuwe en bindende waardes (Webb 1992; Rice 2005) is ’n belangrike motief in die datastel.

Montgomery (2005) se betoog dat ’n staat onproblematies en nierassig voorgestel kan word terwyl dit nie in die werklikheid weerspieël word nie, mag moontlik hier van toepassing wees. Tog moet in gedagte gehou word dat hierdie reeks as ’n oorbruggingsreeks geskryf is en dat die verbeelde werklikheid van hoe die ideale samelewing behoort te funksioneer, ook die sosiopolitiese verantwoordelikheid van die handboek is. In hierdie geval het die handboek doelbewus die pas aangegee vir die beoogde sosiale werklikheid wat deur transformasie in Suid-Afrika bereik kan word (Höpken 2006; McCall 2005; McKinney 2005).

 

8. Slot

Uit die literatuurstudie, die teoretiese raamwerk en die Minister van Onderwys se wekroep tot ondersoeke van hierdie aard, blyk die tersaaklikheid van hierdie artikel duidelik. Afrikaanse handboeke tydens die oorgangsjare na demokrasie toon ’n duidelike en doelbewuste deurbreking van ou apartheidsimbole. Inskerping van positiewe, nuwe, saambindende waardes is deurgaans in die datastel gevind. Die trefkrag van taalverskeidenheid is kunstig aangewend sodat leerders genoop word om empaties aan ’n toekomsvisie vir Suid-Afrika te bou. Die herhaaldelike gebruik van rolmodelle oor die hele rasspektrum heen, asook die adresse, name en plekname wat nie meer eksklusief wit is nie, die illustrasies waarmee meer mense hulle kan vereenselwig en outentieke voorbeelde van streektale soos Griekwataal en Noord-Kaaps, versterk hierdie aanspraak. Daar is geen eksklusiwiteit meer ten opsigte van Afrikaans nie en nasiebou word gefasiliteer deur ’n nuwe "ons as alle Suid-Afrikaners" te konstrueer. Oefeninge en opdragte fokus op ooreenkomste eerder as verskille tussen mense van diverse afkoms en verteenwoordig emosies van Suid-Afrikaners oor die hele kulturele spektrum heen. Diversiteit is as ’n normale, alledaagse verskynsel in die datastel voorgestel. Hierdie bevindinge dien as ’n vergelykingsbasis vir verdere ondersoek na handboeke wat vir die Kurrikulum en assesseringsbeleidsverklaring (KABV) geskryf is, soos deur die Minister van Onderwys versoek.

 

Bibliografie

Apple, M.W. en L.K. Christian-Smith (reds.). 1991. The politics of the textbook. New York: Routledge Roland.

Breed, J. 2010. Persverklaring deur Jopie Breed, president van die SAOU, op 6 Januarie.

Braun, V. en V. Clarke. 2006. Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3:77–101.

Chernis, Richard E. 1990. The past in the service of the present: A study of South African history syllabuses and textbooks 1839–1990. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Universiteit van Pretoria.

Cloete, D.J. en A. Engelbrecht (reds.). 2014. Afrikaansmetodiek deur ’n nuwe bril. Kaapstad: Oxford.

Dean, E., P. Hartmann en M. Katzen. 1983. History in black and white: An analysis of South African school history textbooks. Parys: Unesco.

Du Plessis, H. en T. Du Plessis (reds.). 1987. Afrikaans en taalpolitiek, 15 opstelle. Pretoria: HAUM.

Du Preez, J.M. 1983. Africana Afrikaner: Meestersimbole in Suid-Afrikaanse skoolhandboeke. Alberton: Librarius Felicitas.

Engelbrecht, A. 2003. Who moved the textbook? A case study describing how ideological change in South Africa manifested itself in terms of racial representation in a transitional Afrikaans language textbook series. Ongepubliseerde MEd-verhandeling. Universiteit van Pretoria.

—. 2008. The impact of role reversal in representational practice in history textbooks after apartheid. South African Journal of Education, 28(4):519–41.

—. 2010. Vinkel en koljander? ’n Diversiteitsperspektief op Afrikaanse en Nederlandse moedertaal-taalhandboeke. Tydskrif vir Taalonderrig, 44(2):88–104.

—. 2012.“Ons” en “hulle”: ’n Ondersoek na kultuurstereotipering in ’n Vlaamse moedertaal-taalhandboekreeks, Markant. Acta Academica, 44(2):21–40.

Esterhuyse, J. 1986. Taalapartheid en Skoolafrikaans. Emmarentia: Taurus.

Esterhuyse, J., J.P. Pienaar, S. Gouws, K. Botha en T. Links. 1989. Ruimland 8. Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Govender, P. 2016. Racist textbooks brought to book. Sunday Times, 14 Februarie.

Hamman, H.J.R., B.J. Esterhuizen, A. Van Niekerk en M. Le Cordeur, 1998. Afrikaans ons taal 10 (1ste uitgawe).Kaapstad: Maskew Miller Longman.

—. 2005. Afrikaans ons taal 10 (2de uitgawe). Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Höpken, W. 2006. Textbooks and conflicts: Experiences from the work of the George Eckert Institute for International Textbook Research. Referaat gelewer by die Wêreldbank, Maart 24–26, Washington, DC.

Joubert, I., C. Hartell en K. Lombard, (reds.). 2016. Navorsing. ’n Gids vir die beginnernavorser. Pretoria: Van Schaik.

Kusendila, B. 2003. Language education and national identity – A comparative study of Flemish and Afrikaans L1 instruction materials since 2000. Ongepubliseerde MEd- verhandeling. Universiteit van Kaapstad.

Le Cordeur, M., H.J.R. Hamman, B.J. Esterhuizen en A. Van Niekerk. 1999. Afrikaans ons taal 11/12.Kaapstad: Maskew Miller Longman.

—. 2007. Afrikaans ons taal 11/12 (2de uitgawe).Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Marsden, William E. 2001. The school textbook: Geography, history and social studies. Londen: Woburn.

McCall, J. 2005. Books and the nation: Aspects of publishing and national identity. Referaat gelewer by die Universiteit van Pretoria, 6 September.

McKinney, C. 2005. Textbooks for diverse learners. A critical analysis of learning material used in South African schools. Pretoria: RGN.

Montgomery, K. 2005. Imagining the anti-racist state: Representations of racism in Canadian history textbooks. Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 26(4):427–42.

Motshekga, A. 2010. Statement by the Minister of Basic Education, Mrs Angie Motshekga, MP on the progress of the review of the National Curriculum Statement, Tuesday 06 July. http://www.education.gov.za/Newsroom/PressReleases/tabid/347/ctl/Details/mid/1017/ItemID/2946/Default.aspx (22 November 2011 geraadpleeg).

Pheiffer, F. 1992. A new Afrikaans school textbook suitable for teaching university students of Afrikaans. Southern African Journal of Applied Language Studies, 1(1):83–8.

Pienaar, J. 1995. Vernuwing in Afrikaanse taalhandboeke. Cape Librarian, 39(5):32.

—. 2003. E-poskorrespondensie op 3 September met skrywer.

Pieterse, H.J. 1994. Taalpolitiek en “Alternatiewe Afrikaans”. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Universiteit van Suid-Afrika.

Pretorius, M.H. 2012. Drama-opleiding: ’n Ondersoek na die aard, implementering en uitkomste van kurrikula in Suid-Afrikaanse skole. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Universiteit Stellenbosch.

Rice, N. 2005. Guardians of tradition: Presentations of inclusion in three introductory special education textbooks. International Journal of Inclusive Education, 9(4):405–29.

Rudman, A.L. 2004. Sources of implicit attitudes. American Psychological Society,13(2):79–82.

Sierens, S. 2007. Diversiteit in leren, leren in diversiteit: Burgerschapvorming en gelijke leerkansen in een pluforme samenleving. Gent: Steunpunt Diversiteit en Leren.

Traut, J., S. Gouws, S. Peacock en H. Snyman. 2001. Raamwerk 10. Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Van der Merwe, C.D. 2000. Multi-cultural education: Panacea to racism in the 21st century. Education Practice, 4:28–34.

Webb, V.N. 1992. Afrikaans na apartheid. Pretoria: Van Schaik.

 


LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.


The post Praktyke met betrekking tot visuele voorstellings in ’n Afrikaans Huistaal-handboekreeks na apartheid appeared first on LitNet.

Viewing all 715 articles
Browse latest View live