F.V. Engelenburg tydens die Anglo-Boereoorlog: ’n oorsig
Linda (L.E.) Brink, Departement Geskiedenis, Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus)
|
|
LitNet Akademies Jaargang 13(3)
|
ISSN 1995-5928
|
|
|
Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.
|
|
Opsomming
Frans Vredenrijk Engelenburg (1863–1938) kan as een van die leidende Afrikaans-Nederlandse intellektuele van die 19de en 20ste eeu beskou word. Tog is sy bydrae op talle terreine in die geskiedenis van Suid-Afrika nooit volledig opgeteken nie. Ook is sy invloed op die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) en die Transvaalse samelewing nie voorheen nagevors nie.Geen omvattende werk is nog oor Engelenburg geskryf nie. ’n Paar biografiese sketse het wel ná sy dood verskyn en daar is ook in ’n aantal geskrifte kursoriese verwysings na hom.
In die bestaande Suid-Afrikaanse geskiedskrywing is daar weinig inligting oor Engelenburg se rol gedurende die Anglo-Boereoorlog (ABO) (1899–1902). Die aantal verwysings na hom, byvoorbeeld in die Leyds-biografie deur L.E. van Niekerk en in die werk van O.J.O. Ferreira oor die Boere-geïnterneerdes in Portugal, verskaf nie voldoende inligting om ’n idee te vorm van die besondere bydrae wat Engelenburg gedurende die oorlog aan die ZAR-regering en die Boerebevolking gelewer het nie. In die Biografiese Woordeboek, Deel I, verskyn wel ’n artikel oor Engelenburg, maar met slegs verwysing na sy rol heel aan die begin van die oorlog. Engelenburg was een van ’n paar prominente persone wat in die buiteland gebore is en grootgeword het en gedurende die oorlog die ZAR in hulle persoonlike hoedanigheid bygestaan het. In dié verband kan veral ’n paar ander name uitgesonder word, byvoorbeeld Herman Coster, wat in die 1890’s uit Nederland na die ZAR verhuis het. Hy het vroeg in die oorlog sy lewe aan die front verloor. Soos Coster, was heelparty Nederlandse immigrante lede van die Hollanderkorps en op 21 Oktober het ’n groot groep van die korps in die Slag van Elandslaagte gesneuwel. Nog ’n persoon wat sy lewe vir die Boeresaak opgeoffer het, was die Franse kolonel Georges De Villebois-Mareuil, wat op 5 April 1900 naby Boshoff in die Vrystaat gesneuwel het.
Aan die hand van beskikbare argivale bronne en ’n aantal sekondêre werke word in hierdie artikel die rol geskets wat Engelenburg homself gedurende die oorlog opgelê het. Hy het nie aan gevegte aan die verskillende fronte deelgeneem nie, maar daar was ander belangrike sake waaraan hy aandag bestee het en wat ’n verskil gemaak het in die lewe van die burgers te velde. Toe hy in Julie 1900 noodgedwonge na Europa uitgewyk het, het hy in Portugal aan die Boeregeïnterneerdes en in Brussel aan W.J. Leyds hulp verleen. Hoewel hy nie gedurende die oorlog prominent op die voorgrond was nie, het hy, eie aan sy teruggetrokke geaardheid, die Boere en die Republiek se saak op ’n besondere wyse bevorder.
Trefwoorde: Anglo-Boereoorlog; Boeregeïnterneerdes; Boererepublieke; Britse imperialisme; De Volksstem; Delagoabaai; F.V. Engelenburg; gesantskap; Haagse konferensie; Hollanderkorps; oorlogskorrespondente; Portugal; Uitlanders; velduitgawe; Vrede van Vereeniging; W.J. Leyds; Zuid-Afrikaansche Republiek.
F.V. Engelenburg during the Anglo-Boer War: an overview
Abstract
F.V. Engelenburg (1863–1938) is regarded as one of the leading Afrikaans-Dutch intellectuals of the 19th and 20th centuries. Current South African historical records contain little information about the role Engelenburg played during the Anglo-Boer War (1899–1902). The number of references to him, such as in the Leyds biography by L.E. van Niekerk and the work by O.J.O. Ferreira on the Boer internees in Portugal, do not provide sufficient information to form an idea of the contribution that Engelenburg made to the Transvaal government and the Boers during the war. The South African biographical dictionary, Volume I contains an article on Engelenburg, but merely makes reference to his role at the very beginning of the war. Engelenburg was one of a few prominent people who were born and grew up in another country, but who helped the Zuid-Afrikaansche Republic during the war in their personal capacity. Other names that may be singled out in this regard include Herman Coster, who moved from the Netherlands to the Transvaal in the 1890s and who lost his life at the front early in the war. Like Coster, many Dutch immigrants were members of the Dutch Corps, and on October 21, 1899 a large group of the corps was killed at the Battle of Elandslaagte. Another person who sacrificed his life for the Boer cause, the French Colonel Georges de Villebois-Mareuil, was killed near Boshoff in the Free State on 5 April 1900.
Frans Vredenrijk Engelenburg was born in Arnhem into a prominent Dutch family in 1863. After completing his schooling he went on to qualify as a lawyer at the University of Leiden. Following his doctoral studies he tried to start an advocate’s practice in The Hague, but after a year he abandoned the legal profession and became a journalist at a newspaper in that city. He had been at the paper for only a year when he came to South Africa in 1889. While still a student in Leiden he had noted that there was a need in the Transvaal for foreigners with specific skills. Barely a month after his arrival in Pretoria, Engelenburg was appointed editor-in-chief of De Volksstem. He soon became known as a political commentator, in particular criticising the British government's interference in the affairs of the Transvaal. Like many of his countrymen he was, on his arrival in the Transvaal in 1889, initially negative about the Afrikaners. In correspondence with his friends and acquaintances he did not hide his critical attitude towards the "petty" rural Transvaal people. However, in the months before the outbreak of the war, and especially during the war, he underwent a spiritual transformation and identified strongly with the right of the Republican Government to take a stand against the imperial threats.
This article makes use of available archival sources and a number of secondary sources to outline the role played by Engelenburg during the war. Although he never participated in battles on the different fronts, he attended to other important issues which made a difference in the lives of the “burghers” in the field. When he was forced to flee to Europe in July 1900 he assisted the Boer internees in Portugal as well as W.J. Leyds in Brussels. Although he was not, owing to his reclusive nature, at the forefront of the war, he supported the Boers’ and the Republic's cause in a special way.
In the last decade of the 19th century Britain tried increasingly to get a grip on the ZAR, and after gold was discovered on the Witwatersrand, Britain interfered constantly in the ZAR’s domestic affairs. It is well known that during the Anglo-Boer War a special relationship between the Netherlands and the ZAR existed. The actions of the British Empire in South Africa during the war were strongly condemned and the Dutch openly gave their support to the republics of the Orange Free State and Transvaal. Dutch citizens who lived in the Transvaal even took up arms against Britain.
Engelenburg and Leyds were good friends. Shortly after his arrival in Brussels in 1898, Leyds, as an envoy of the ZAR, made numerous unsuccessful attempts to convince the Republican government that Engelenburg should be sent to Europe to assist him in Brussels. Engelenburg's extended stay in South Africa, however, gave him first-hand experience of the events before and during the war. Until the last, Engelenburg hoped that a solution would be found, but when it seemed that war was inevitable, he prepared to go to the front. Nevertheless, we know little about the role of Engelenburg during the war. Like Leyds, he was an advisor to Paul Kruger, but more important is the fact that, as the highly regarded editor of De Volksstem and also as a foreign correspondent for European media in the years that preceded the war, he meticulously set out the republican case in the dispute instituted by the British Empire. Personally Engelenburg was opposed to armed conflict, but by 1899, when war seemed to be inevitable, he went over completely to the Boer side.
The Anglo-Boer War broke out on 11 October 1899. Engelenburg had already prepared for war and to go to the battlefront. In the midst of the war activities, as a Dutchman and as editor-in-chief of De Volksstem he played an important role in support of the ZAR. He published a field edition of De Volksstem under increasingly difficult circumstances in order to keep the people in the cities abreast of events on the battlefield. Compared with the British reports of the day, which were very one-sided, there was little information on the Boers who made it abroad. Engelenburg's versatility and his transnational identity came in handy during the war and he played a key role in sending reports about the war to other countries to promote the cause of the Boers.
When the British took Pretoria on 5 June 1900, Engelenburg was told by the British military authorities to go to the Cape Colony. However, he obtained permission from the British administration in Pretoria to go to Europe. On 4 June the publication of De Volksstem stopped and the paper appeared again only after the war. Like many Dutch in South Africa, Engelenburg had interesting experiences during the war before he left the country. In Europe, however, he maintained a low profile since he had defied the British administration's instructions to go to London. For most of the rest of the war he lived and worked in Portugal and was a great support for the Boer internees who were detained in various towns around Lisbon. He made their life more bearable and made sure that they had enough food and clothing and that their children received an education. At the same time he assisted Leyds in various ways. Engelenburg returned to the ZAR only after the war.
This article is presented in a biographical format and describes Engelenburg’s life during the war. The issues that will be given special attention include the local and global environment on the eve of the war. Various preparations that were made for the war are described, among others how Engelenburg positioned De Volksstem to keep the burghers at the front and the residents in the towns informed about what was going on. The inevitability of war meant that the community prepared itself well. During the war the Dutch Corps aligned itself with the Boer side. The article further shows how Engelenburg assisted the Boers in Portugal. Before returning to South Africa, Engelenburg also finalised matters that had been pending since before the war.
During the war, Engelenburg was present during the Battle of Elandslaagte and the Battle of Colenso. He experienced the losses on the Boer side intensely, because he personally knew many of the Boers who were killed on the battlefields. His compassion, but also his admiration for the Afrikaners who had to fight against a superior force of British soldiers, grew daily. He was the eyes and ears of the Transvaal people and always showed great empathy with their situation. The knowledge and insight about the Boers’ cause that Engelenburg gained during the war in South Africa, as well as in Europe, prepared him for the role he would play after the war in South Africa. As an objective outsider with knowledge of the inner circles of the Afrikaner leaders in the Republics he strongly supported Afrikaner independence and would after the war give the new political and cultural leadership valuable advice and insights. As a journalist, Engelenburg had a critical but deep insight into the political emergence during the post-war period.
Engelenburg’s sojourn in Europe during the war, and his repeated visits to Europe and Britain after the war, made him an increasingly cosmopolitan and independent thinker as he gained valuable insights during the first three decades of the 20th century. The knowledge he gained during the war relating to the Afrikaner and his situation in South Africa prepared him for the role he would play in the 20th-century Transvaal.
Keywords: Anglo-Boer War; Boer internees; British imperialism; Delagoa Bay; De Volksstem; Dutch Corps; embassy; field issue; F.V. Engelenburg; Hague Conference; Peace of Vereeniging; Portugal; republics; South African Republic; “Uitlanders”; war correspondents; W.J. Leyds
1. Inleiding1
Dit is alombekend dat daar tydens die Anglo-Boereoorlog ’n spesiale verhouding tussen Nederland en die ZAR bestaan het. Die optrede van die Britse ryk in Suid-Afrika tydens die oorlog is skerp veroordeel en die Nederlanders het openlik hulle steun aan die Boererepublieke van die Oranje-Vrystaat en Transvaal gegee. Nederlanders wat in Transvaal gewoon het, het selfs die wapen teen Brittanje opgeneem. In die buiteland het W.J. Leyds, ’n vertroueling van president Paul Kruger en sy regering, waardevolle werk as gesant van die ZAR in die Belgiese hoofstad, Brussel, gelewer. Ons weet egter min van die rol van dr. F.V. Engelenburg tydens die oorlog. Net soos Leyds was hy ’n raadgewer van Kruger. Belangriker is die feit dat hy as die hoogaangeskrewe redakteur van De Volksstem en buitelandse korrespondent van Europese media in die jare wat die oorlog voorafgegaan het, nougeset die republikeinse saak in die geskil met die Britse ryk gestel het. Persoonlik was Engelenburg gekant teen ’n gewapende botsing, maar teen 1899, toe oorlog onafwendbaar blyk te wees, het hy hom volkome aan Boerekant geskaar.
Frans Vredenrijk Engelenburg is in 1863 in Arnhem, Nederland, gebore; die Engelenburgs was ’n vooraanstaande Nederlandse familie. Hy het hom ná skool aan die Universiteit van Leiden as ’n regsgeleerde bekwaam. Ná sy doktorale studie het hy ’n advokatepraktyk in Den Haag aan die gang probeer kry, maar na ’n jaar het hy die regsberoep laat vaar en joernalis by die Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage geword. By dié koerant was hy ook slegs ’n jaar, waarna hy in 1889 na Suid-Afrika gekom het. Hy het reeds as student daarvan kennis geneem dat daar in Transvaal ’n behoefte was aan buitelanders met bepaalde vaardighede. Engelenburg is skaars ’n maand ná sy aankoms in Pretoria as hoofredakteur van De Volksstem aangestel. Hy het gou bekend geword as ’n politieke kommentator wat veral kritiek gelewer het op die Britse regering se inmenging in die sake van die ZAR. Soos baie van sy landgenote was hy, met sy aankoms in die ZAR in 1889, aanvanklik negatief teenoor die Afrikaners. Sy kritiese houding teenoor die landelike “kleingeestige” Transvalers het hy, in korrespondensie aan sy vriende en kennisse, nie weggesteek nie. In die maande voor die uitbreek van die oorlog, maar veral gedurende die oorlog, het hy egter ’n geestelike transformasie ondergaan en hom sterk vereenselwig met die reg van die republikeinse regering om teen die Britse imperiale bedreigings standpunt in te neem.
Brittanje het toenemend ’n houvas op die ZAR probeer kry en nadat goud aan die Witwatersrand ontdek is, het hy hom in die laaste dekade van die 19de eeu voortdurend in die ZAR se binnelandse aangeleenthede ingemeng en later doelbewus op oorlog afgestuur. Vir Brittanje wou dit voorkom of Delagoabaai (vandag Maputobaai) die sleutel tot die stryd tussen die ZAR en Brittanje ingehou het. Tot op die laaste het Engelenburg gehoop dat ’n oplossing gevind sou word, maar toe dit blyk dat oorlog onafwendbaar was, het hy hom voorberei om ook na die oorlogsfront te gaan.
Engelenburg en Leyds was goed bevriend. Reeds kort ná sy aankoms in Brussel in 1898 as gesant van die ZAR het Leyds sonder sukses talle pogings aangewend om die Republikeinse regering te oortuig dat Engelenburg na Europa gestuur moet word om hom in die gesantskantoor behulpsaam te wees. Engelenburg se verlengde verblyf in Suid-Afrika het hom egter eerstehands die gebeure laat deurmaak wat op oorlog sou afstuur.
Op 11 Oktober 1899 het die Anglo-Boereoorlog uitgebreek. Engelenburg het hom reeds voor die oorlog voorberei om na die gevegsfront te gaan. Te midde van al die oorlogsaktiwiteite het hy, as Nederlander en ook as hoofredakteur van De Volksstem,’n belangrike rol gespeel om die ZAR van hulp te wees. Hy het onder toenemend moeilike omstandighede ’n velduitgawe van De Volksstem uitgegee om die landsburgers op die hoogte te hou van gebeure op die slagvelde. In vergelyking met die Britse beriggewing van die dag, wat hoofsaaklik eensydig was, was daar min inligting van Boerekant wat die buiteland gehaal het. Engelenburg se veelsydigheid en sy transnasionale identiteit het gedurende die oorlog goed te pas gekom en hy het ’n sleutelrol daarin gespeel om berigte oor die oorlog na die buiteland te stuur om die saak van die Boere (ook “burgers” genoem) te bevorder.
Toe die Britte Pretoria op 5 Junie 1900 ingeneem het, is Engelenburg deur die Britse militêre owerheid aangesê om na die Kaapkolonie te gaan. Hy het egter by die Britse administrasie in Pretoria toestemming verkry om na Europa te gaan en het middel Julie daarheen vertrek. Op 4 Junie is die publikasie van De Volksstem gestaak en die koerant sou eers weer ná die oorlog verskyn. Soos baie Nederlanders in Suid-Afrika het hy tydens die oorlog interessante wedervaringe gehad voordat hy die land uit is. In die buiteland sou hy die Transvaalse saak in Europa bevorder.
In Europa het Engelenburg ’n lae profiel gehandhaaf, omdat hy die Britse administrasie se opdrag om hom in Londen aan te meld, verontagsaam het. Vir die grootste deel van die oorlog het hy in Portugal gewoon en gewerk en was hy van groot hulp vir die Boeregeïnterneerdes wat in verskillende dorpe rondom Lissabon aangehou is. Hy het hulle lewe draagliker probeer maak deur onder meer toe te sien dat hulle voldoende kos en klere gehad het en dat hulle kinders onderwys ontvang het. Terselfdertyd het hy Leyds op menige wyse met allerlei sake bygestaan. Engelenburg het eers ná die oorlog na die ZAR terugkeer.
Hierdie artikel word in ’n biografiese formaat aangebied om Engelenburg se doen en late gedurende die oorlog te beskryf. Die sake waaraan veral aandag gegee word, is die plaaslike en internasionale omgewing aan die vooraand van die oorlog. Verskeie voorbereidings wat voor die oorlog getref is, word beskryf, onder andere Engelenburg wat De Volksstem geposisioneer het om die burgers aan die front en die inwoners op die dorpe oor gebeure ingelig te hou. Die onvermydelikheid van die oorlog het meegebring dat die gemeenskap hom ook op oorlog voorberei het. Die Hollanderkorps was een van die vrywilligerkorpse wat aan Boerekant tot die stryd toegetree het. Engelenburg se bedrywighede aan die oorlogsfront word aan die hand van die beskikbare inligting weergegee, onder meer sy velduitgawe van De Volksstem. In die artikel word aangetoon op watter wyse hy die Boere in Europa bygestaan het. Voor hy na Suid-Afrika teruggekeer het, het Engelenburg eers sake wat sedert die oorlog nog hangende was, afgehandel.
![brink1]()
Illustrasie 1. Frans Vredenrijk Engelenburg, hoofredakteur van De Volksstem.
Bron: Engelenburghuis, Pretoria, Foto-album in die Engelenburgversameling.
2. Engelenburg en die plaaslike en internasionale omgewing aan die vooraand van die Anglo-Boereoorlog
In die laaste dekade van die 19de eeu het Engelenburg hom in die ZAR as ’n politieke kommentator onderskei. Hy was ’n onafhanklike en kritiese denker, en hoewel hy Paul Kruger gesteun het, het hy nie die President se regeringsbeleid blindelings aanvaar nie. Sedert sy aankoms in Pretoria in 1889 het Engelenburg allerlei kwessies te berde gebring. Sy Europese agtergrond het hom in staat gestel om die toestande en die alledaagse lewe in die ZAR in vergelykende perspektief met dié van Nederland te beoordeel. Hoewel hy die Afrikaners gekritiseer het oor hulle onbeholpe bestuurstyl,2 was sy negatiwiteit teenoor die Britse regering dieperliggend. Die grootste doring in sy vlees was Brittanje se inmenging in ZAR-aangeleenthede. As hoofredakteur van De Volksstem was hy in die ideale posisie om sy kommentaar en menings in sy hoofartikels aan die gemeenskap oor te dra en hulle ingelig te hou oor wat in die politieke arena gebeur.3
Ná die mislukte Jameson-inval (29 Desember 1895 tot 2 Januarie 1896) het die Britse regering sy aanslae teen die ZAR verskerp en geleidelik Britse troepe aan die grense van die ZAR en dié se bondgenoot, die Republiek van die Oranje-Vrystaat, saamgetrek. Die verhouding tussen die ZAR en Brittanje het toenemend gespanne geraak. Die botsende belange van Britse imperialisme en Afrikanernasionalisme sou in Oktober 1899 uiteindelik op oorlog tussen Groot-Brittanje en die twee Boererepublieke4 uitloop (Scholtz 2005:1, 4–6; Kemp 1941b:57–8, 120–2). Teen 1898 was die moontlikheid van ’n oorlog nie meer so onwaarskynlik nie. Engelenburg was van mening dat die Afrikaners in die Kaapkolonie ook deeglik hiervan bewus geword het: “Er heerst daar in de Kaapkolonie een onderling wantrouwen en een ‘rassenhaat’ – vergeef het dwaze woord – zoals waarvan outsiders zich geen denkbeeld kunnen vormen [...].”5
Brittanje se geduld met Portugal oor Delagoabaai het begin opraak. Die Britte se pogings dwarsdeur die laaste dekade van die 19de eeu om ’n verstandhouding met Portugal te bereik, het op niks uitgeloop nie. Duitsland en Frankryk sou ook nie toelaat dat Brittanje alleenreg op die Baai kry nie en ook nie dat ’n Anglo-Portugese ooreenkoms gesluit word nie. Derhalwe het die Britse regering van taktiek verander. Ná uitgerekte onderhandelinge het Brittanje en Duitsland ’n verstandhouding bereik wat uiteindelik tot die Anglo-Duitse verdrag van 1890 gelei het, asook ’n geheime verdrag in Augustus 1898 (Grenville 1964:190–4; Porter 1980:156–60). Engelenburg se hoop dat Duitsland ’n bondgenootskap met die ZAR sou sluit, is deur laasgenoemde verdrag verydel. Duitsland se veranderde houding was daaraan toe te skryf dat die Duitse ambassadeur in Londen, graaf Paul von Hatzfeld, en veral die pro-Britse saakgelastigde, Herman von Eckhardstein, alles in werking gestel het om gunstiger betrekkinge tussen Brittanje en Duitsland te bewerkstellig.6
Teen Augustus 1899 was dit duidelik dat Duitsland neutraal sou bly in die geval van oorlog in Suid-Afrika. Duitse neutraliteit het Brittanje se posisie teenoor die ZAR buitengewoon versterk (Leyds 1938:9, 40, 84, 174). Joseph Chamberlain, die Britse minister van kolonies sedert Junie 1895, se haas om Delagoabaai onder sy beheer te kry, moet teen die agtergrond van die situasie in Suid-Afrika beskou word. Vir Chamberlain wou dit voorkom of Delagoabaai die sleutel tot die stryd tussen die ZAR en Brittanje ingehou het. Die verdrag van 1898 het daarop neergekom dat dit Duitse inmenging in die suide van Mosambiek uitgesluit het en dat Duitsland Brittanje sou steun teen die inmenging van ’n derde moondheid. Soos verwag kon word, het die Anglo-Duitse verdrag heelwat kommentaar in die ZAR ontlok. Engelenburg het sy lesers daarop gewys dat dit ernstige gevolge vir die ZAR kon inhou, omdat ’n Britse oorname van Delagoabaai die Republiek aan die genade van John Bull sou uitlewer.7
Die Anglo-Duitse verdrag het egter nie, soos wat allerlei gerugte dit wou hê, op die besetting van Delagoabaai neergekom nie. Brittanje was nie sodanig geïnteresseerd in die verkryging van die baai nie, maar was bekommerd oor die wapens en ammunisie wat die ZAR ingevoer het (Edwards 1988:324). Die Portugese premier het geweier om die invoer van wapens stop te sit alvorens daar vasgestel kon word hoeveel krygsmateriaal die ZAR gedurende die laaste jaar deur Delagoabaai ingevoer het. Die Portugese regering was wel bereid om by die ZAR-regering navraag te doen oor die groot hoeveelheid krygsmateriaal wat ingevoer word en het ook gesinspeel op die noodsaaklikheid van addisionele waarborge oor die eindbestemming van die goedere in die toekoms (Edwards 1988:326).Die uitvoering van die verdrag is deur die aankoms in Delagoabaai van ’n groot hoeveelheid krygsmateriaal aan boord van ’n Duitse skip verhaas. Die goewerneur van Lourenço Marques is daarop beveel om alle krygsmateriaal wat vir die ZAR bestem was, op ’n veilige plek te bewaar. Die Portugese optrede was nie ’n verrassing vir die ZAR-regering nie. Die regering het lank reeds voorsien dat Portugal voor Britse druk kon swig, maar het onraad bemerk eers nadat daar nie op hulle herhaalde versoeke om die ammunisie te ontskeep, ag geslaan is nie. Al Kruger se pogings het op niks uitgeloop nie en hy is aangeraai om hom tot die Portugese regering te wend (Edwards 1988:325).
Engelenburg het dit “haatlik” gevind dat die Portugese nie die ZAR-regering betyds gewaarsku het dat hulle nie meer ammunisie sou deurlaat nie. Dit het die regering “een gek figuur” laat slaan, het hy aan Leyds geskryf.8 Die indirekte skuld het Engelenburg gelê voor die deur van generaal Piet Joubert, die ZAR se kommandant-generaal, wat ter elfder ure nog ammunisie en krygsmateriaal nodig gehad het, terwyl hy drie volle jare tyd en geld gehad het om alles te bestel. Engelenburg het dit beskou as “een grote disgust tegen Joubert bij de Volksraads-lede. Joubert werkt in stilte tegen Kruger en vice versa.”9
Aan die vooraand van die oorlog het Engelenburg ’n waarskuwing aan die Afrikanergemeenskap gerig om gereed te wees vir enige gebeurlikheid.10Hy het die Transvalers se aandag daarop gevestig dat die Republiek geen hulp van buite te wagte moes wees nie, maar hy was oortuig daarvan dat die republieke sterk genoeg was om alle aanslae van die Britse regering, hetsy op politieke of militêre gebied, af te slaan.11 Hy was egter gekant teen ’n gewapende botsing met Brittanje en het vas geglo dat dit nie sou plaasvind nie. As rede het hy aangevoer dat Brittanje dit nie sou waag om oorlog te maak nie en dat die ZAR-regering by magte sou wees om alle vraagstukke op te los.12 Terselfdertyd het Engelenburg aan Leyds geskryf dat die forte rondom Pretoria volgemaak is met proviand en dat die burgers gewaarsku is oor moontlike oorlog. ’n Paar kanonne sou na die Natalse grens gestuur word en die Vrystaat is ook reeds gewaarsku oor ’n moontlike oorlog. “Ik voor mij houdt de bedreigingen der Engelsen voor pure ‘bluff’ en geloof dat de Transvalers dit ‘bullying’ zullen weerstaan,” het hy opgemerk.13
Intussen het Leyds op 9 April 1899 aan Engelenburg geskryf dat die posisie van Brittanje buitengewoon sterk is. Duitsland was in koalisie met Brittanje teen die Boere; Frankryk was onmagtig om iets te doen; Rusland was onwillig om by ‘n oorlog in Suid-Afrika betrek te word; en Italië was gereed om saam met Brittanje oorlog teen die ZAR te voer (Leyds 1938:9–10).
Terwyl die verhouding tussen die ZAR, Brittanje en Portugal toenemend versleg het, was ook die betrekkinge tussen die ZAR en Nederland nie na wense nie. Volgens M. Kuitenbrouwer was die delikate situasie tussen Nederland en die Ooste ten tye van die Jameson-inval in die ZAR aan die einde van 1895 die rede waarom die Nederlandse regering nie kon bekostig om die Britte uit te daag nie. Gevolglik is ’n streng beleid van neutraliteit sedert 1896 gehandhaaf. Die feit dat die Britte die beste toegang tot die kommunikasielyne met Suid-Afrika gehad het en dus die mediadekking van gebeure beheer het, was ’n sterk herinnering daaraan dat Nederland nie onafhanklike ondersese kabels na Nederlands-Oos-Indië besit het nie en afhanklik was van die Britse netwerk (M. Kuitenbrouwer 1985:177; V. Kuitenbrouwer 2012:57).
Die oorlogswolke in Transvaal was steeds aan die saampak, maar op 2 Junie 1899 het Engelenburg geskryf dat dit wou voorkom of alles rustiger in Pretoria is. Baie mense het wel uit Transvaal padgegee uit vrees vir oorlog, maar hy het geglo dat die trekbeweging sy krag verloor het, want die mense het al hoe minder te kenne gegee dat hulle die Republiek wou verlaat. Engelenburg het nogtans geglo dat die rustigheid net tydelik was.14 Enkele weke later het dit selfs gelyk of die gevaar van oorlog voorlopig afgeweer was omdat die Vrystaat en die Afrikaners in die Kaapkolonie hulle steun aan Transvaal gegee het. Engelenburg het geweet dat konflik op die lange duur moeilik vermy sou kon word, maar hy was bly dat dit nog nie plaasgevind het nie. Ofskoon die Boeremag na sy oordeel sterk was, het hulle nog ’n paar jaar tyd nodig gehad om hulle op militêre gebied beter voor te berei.15
Ten spyte van die ontdekking van die Witwatersrandse goudvelde in 1886 het dit nog nie aan Transvaal die ekonomiese vermoë verleen om ’n sterk weermag op te bou nie. Vir die handhawing van sy veiligheid na buite moes die Republiek hom verlaat op die burgers, wat wel in kommando’s georganiseer was, maar geen militêre opleiding geniet het nie. Ná die Jameson-inval het die Transvaalse regering tog die artilleriekorps uitgebrei, maar van ’n weermag was daar geen sprake nie (Scholtz 1977:156). Engelenburg was duidelik bewus van bykans al die leemtes in die mondering van die ZAR, maar het geglo indien hulle die nodige tyd gegun word, die Transvalers ’n gedugte opponent sou wees.16
Ook die Britte was duidelik daarop bedag. Die Britse regering het dus opdrag gegee dat Alfred Milner reëlings met Kruger tref vir ’n samesprekings oor al die hangende geskilpunte, veral die stemregkwessie (Headlam 1931:360–1). Op versoek van die Britse regering is M.T. Steyn en die eerste minister van die Kaapkolonie, W.P. Schreiner, gevra om as bemiddelaars tussen die Britse hoë kommissaris en die Transvaalse staatspresident op te tree op ’n konferensie wat in Mei 1899 in Bloemfontein gehou sou word (terugskouend, dus, vier maande voor die uitbreek van die oorlog – Headlam 1931:365–8, 404–26). Daar is oor onder meer stemreg aan Uitlanders onderhandel. Kruger was gewillig om volle stemreg aan vreemdelinge te verleen ná verblyf van sewe jaar in plaas van 14 jaar. Milner was nie daarmee tevrede nie en wou dit tot vyf jaar verminder. Sy standpunt was dat die Uitlanders ná naturalisasie ten spoedigste in staat gestel moes word om verteenwoordigers na die Eerste Volksraad17 te stuur en hulle invloed daar te laat geld. Kruger was daarteen gekant, want hy was van mening dat dit sou beteken dat hy die onafhanklikheid van sy burgers sou moes prysgee (Kruger 1902:176–7; Ploeger 1990:1.13, 1.14).
Engelenburg, wat die konferensie in Bloemfontein bygewoon het, het daarna vir Leyds geskryf dat hy nie kop of stert van die byeenkoms kon uitmaak nie.18 Hy het nie geweet wat die Britse regering se doel met die konferensie was nie en het die ZAR-regering aangeraai om geen enkele toegewing meer te maak nie, want Kruger moes nie die indruk skep dat Transvaal ’n oorlog wou vermy deur toegewings nie.19 Engelenburg het De Volksstem se lesers gemaan om geen oorlog te verwag nie, maar om steeds op hul hoede te wees.20 Intussen het die gespanne situasie nie verbeter nie. Engelenburg het die algemene gevoel in die ZAR aan Leyds soos volg beskryf: “Enfin, het is misére genérale, en de economiese toestand verergert.”21
Die Britse hoë kommissaris het intussen opdrag ontvang dat indien geen toegewings van die ZAR-regering verkry kon word nie, die diplomatieke offensief dadelik hervat en tot militêre magsvertoon oorgegaan moes word. As daarop geen diplomatieke oorwinning volg nie, dan sou, volgens Milner, oorlog as die enigste alternatief oorbly. Onder sulke omstandighede sou dit beter wees om eerder dadelik te veg as oor vyf of tien jaar, want teen daardie tyd sou Transvaal sterker en vyandiger wees (Headlam 1931:384–5). Chamberlain het op 12 Julie 1899 ’n smalende boodskap aan Kruger gestuur en geskryf dat hy laag moes daal om in Nederlands vir Kruger te skryf. Om in Frans te skryf, met al die boeke wat hy kon raadpleeg, sou hom beter gepas het. As die linguis van die kabinet, is hy egter teen sy sin gevra om die brief in Nederlands te skryf:
Goeden morgen, mijnheer. Ik hoop dat Mevrouw Krüger is zeer wel. Why that’s almost English. Dutch not so difficult after all. But I can’t do much with this dictionary. Haven’t a phrase-book. Nothing like that French one, with the proverbs. Warm weder, is het niet? Maar gij zijt koel, you are uncommonly cool. Niet goed hoewel. You will have to climb down. Ik wensch U goeden dag. J. Chamberlain.22
Behalwe dat hy neerhalend gepraat het van die Nederlandse taal, wat Kruger na aan die hart gelê het, het die boodskap dit duidelik gemaak dat Chamberlain wou hê dat Kruger groter toegewings moes maak.
Teen Julie 1899 was dit duidelik dat ook Portugal in die komende stryd nie aan die kant van die Republiek sou staan nie en dat Delagoabaai tot die beskikking van Brittanje sou wees. In duidelike taal het Engelenburg sy groot teleurstelling met Portugal te kenne gegee. Hy het gemeen dat indien Portugal ten gunste van ’n vreemde moondheid afstand van Mosambiek sou doen, dit nie net vir die Portugese volk ’n verlies sou wees nie, maar ook vir die Transvalers ’n teleurstelling, veral indien die vyandige moondheid Lourenço Marques en Delagoabaai tot nadeel van die Afrikaners sou wou gebruik.23
3. Engelenburg en De Volksstem aan die vooraand van die Anglo-Boereoorlog
De Volksstem was gedurende die laaste dekade van die 19de eeu een van die min koerante in Suid-Afrika wat die Kruger-regering goedgesind was en die Afrikaners en Nederlanders se saak bevorder het. Sedert die ontstaan van De Volksstem in 1873 het dié koerant weinig kommentaar oor Afrikaans gelewer, maar daar is bepaald stelling teenoor Engels ingeneem. Toe Engelenburg in 1889 as hoofredakteur aangestel is, het hy met die bestaande taalbeleid van die koerant voortgegaan. As Nederlander het hy om verstaanbare redes Nederlands gesteun. Vir Afrikaans het hy weinig geesdrif getoon en in 1893 was hy steeds van mening dat die publiek in die Kaapkolonie, nes elders in Suid-Afrika, Nederlands bo Afrikaans verkies het: “De beschaafde Afrikaners gevoelen dat zij hun taal zouden vernederen door die te buigen naar de behoeften van een weinig beschaafde “minderheid.”24
Die ingewikkelde Nederlandse spelvorme het dit egter vir die Afrikaanse kind baie moeilik gemaak om in Nederlands onderrig te word. Gedurende 1895 het Engelenburg in De Volksstem verskeie artikels geplaas oor die voor- en nadele van die vereenvoudigde Nederlandse spelling (Kollewijnspelling).25 Hy was ’n groot voorstander van dié spelwyse en was die eerste redakteur wat, in 1895, die vereenvoudigde Nederlandse spelling in ’n openbare blad ingevoer het, ruim tien jaar voor dit algemeen aanvaar is (Engelenburg 1897:359). Hy het toe nog steeds ’n afkeer van Afrikaans getoon.26 Engelenburg se voorkeur vir die vereenvoudigde Nederlandse spelling was voor 1900 dus nie om Afrikaans te bevorder nie, maar eerder om die Afrikaanse kind nader aan die Nederlandse taal te bring. Hy het egter ná die Jameson-inval van 1895, begin 1896, besef dat Afrikaans bestaansreg het, maar dan slegs as ’n sieraad vir diegene wie se moedertaal dit was. Hy het dit toe nog nie as ’n taal uit eie reg beskou nie. Hy het wel ná die inval tot ander insigte oor die Transvaalse Afrikaners gekom toe hy besef het dat hulle alles in die stryd sou werp om hulle onafhanklikheid van die Britse regering te behou. Engelenburg was van mening dat die Jameson-inval meegebring het dat die Afrikanergemeenskap ’n sterker behoefte aan ’n eie nasionaliteit ontwikkel het (Engelenburg 1897:357). Hy het die spanningsvolle tydperk vóór die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog intens saam met hulle meegemaak en sy meegevoel met, maar ook sy bewondering vir, die Afrikaners wat teen ’n oormag van Britse soldate sou moes veg, het daagliks gegroei. Gedurende die oorlog, maar veral daarná, sou Engelenburg sy volle gewig by die Afrikanergemeenskap en die Afrikaanse taal ingooi.
In die eerste maande van 1899 het Engelenburg nog gehoop dat die ZAR met betrekking tot die naderende krisis ’n oplossing sou kon bewerkstellig, ongeag of oorlog of vrede daaruit voortvloei. Hy het gemeen dat dit tyd geword het dat die Londense dreigemente tot ’n einde kom. Engelenburg was van plan om teen die middel van 1899 na Europa te gaan. Hoewel hy reeds sy kaartjie vir die bootreis ontvang het, het hy nie kans gesien om in die onsekere toestande weg te gaan indien sy teenwoordigheid dalk in Pretoria benodig sou word nie. Sy plan om na Europa te vertrek het hy laat vaar toe die oorlogswolke weer dreigend saamgepak het.27 Oor sy eie lewe gedurende dié tydperk het hy gemeen: “[W]are ik in Nederland gebleven, zou [het] een geheel ander bestaan geweest zijn, minder ge-agiteerd, minder bewegelijk, maar ook geheel on-interessant.”28
Hy was vas oortuig daarvan dat sy toekoms by die Afrikaners gelê het en dat dit opheffend vir hom was om te kon meewerk aan hulle sukses in die aanvangsworstelinge.29
Engelenburg was teen 1899 eienaar van die De Volksstem-koerant, wat finansieel goed gevaar het, en ook eienaar van twee erwe in Arcadia wat hy in 1898 gekoop het om later ’n huis op te bou. Daarby het hy in 1895 burgerskap van die ZAR verkry. Dit is dus te verstane dat hy hom tien jaar ná sy aankoms in Suid-Afrika al hoe meer ’n Transvaler gevoel het.
Hy het in hierdie moeilike tyd in die ZAR se geskiedenis ook ’n duidelike geestelike meelewing met die Afrikaners openbaar. Op Sondag 20 Augustus 1899 het hy ’n diens in die Gereformeerde Kerk in Kerkstraat-Wes bygewoon wat deur Paul Kruger gelei is. Hy het dit beskryf as ’n plegtige en aandoenlike oggend en het gewens dat die mense in Brittanje die erns kon gadeslaan waarmee die Transvalers besiel was.30 Teen daardie tyd was Engelenburg oortuig dat oorlog binnekort sou uitbreek. Die hele volk was gereed vir oorlog en het gereed gestaan om te doen wat hulle kon.31 Engelenburg was self ook gereed om na die Natalgrens te vertrek. Sy twee ryperde het gereed gestaan en hy het ’n voorgevoel gehad dat die Britte ’n goeie drag slae sou kry.32
Net voor die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog het Kruger die Engelse media, onder meer die Pretoria News en The Star en ander koerante wat die ZAR nie goedgesind was nie, toegemaak. De Pers en The Press, wat die Krugerregering gesteun het, het self besluit om hulle deure vir die duur van die oorlog te sluit. De Volksstem was een van die min koerante van die ZAR wat toegelaat is om nuus oor die oorlog te rapporteer. Wat die verspreiding van De Volksstem betref, is die koerant voor die oorlog in al vier die Suid-Afrikaanse gewestes, naamlik die Kaapkolonie, Natal, die Oranje-Vrystaat en Transvaal, gelees. Omdat die blad se grootste sirkulasiegebied die Transvaalse platteland was, het De Volksstem waarskynlik groter verspreidingsprobleme gehad as ander blaaie, wat hoofsaaklik ’n gekonsentreerde stedelike lesersgroep gehad het. Voor die oorlog is in Pretoria van verteenwoordigers gebruik gemaak wat die koerant verkoop het en verder is aflewering deur perderuiters gedoen.33 Teen middel September 1899, ongeveer drie weke voor die uitbreek van die oorlog, is lesers buite Pretoria gewaarsku dat die koerant slegs aan die gewone adresse gestuur sou word, solank die posdiens nog in werking was. Deur ’n kennisgewing in De Volksstem het Engelenburg die lesers ingelig dat aflewerings in Pretoria deur perderuiters gestaak sou word indien ’n oorlog sou uitbreek.34 Hy het voorgestel dat indien oorlog uitbreek, die intekenaars die koerant daagliks by De Volksstem se kantore kon kom afhaal.35 Aflewering aan die plattelandse lesers het deur middel van die spoorweg- en posverbindings plaasgevind, maar sou in die geval van oorlog gestaak moes word. As alternatief kon lesers in die afgeleë distrikte ’n gesamentlike plan maak en ’n boodskapper na die koerant se kantoor stuur om hulle koerante te kry.36 Kort nadat oorlog verklaar is, is ’n nuwe stelsel van daaglikse aflewering ingestel. Jong seuns het die koerant in die strate van Pretoria verkoop en die geld wat so verdien is, was ’n welkome aanvulling van die karige inkomste van die vroue wat alleen tuis agtergebly het nadat hulle eggenote en ouer seuns na die oorlogsfront vertrek het.37
Engelenburg was bekommerd omdat sy koerant reeds voor die oorlog finansieel groot skade begin ly het. Die advertensie-inkomste het verminder en hy kon nie van sy kantore verhuur kry nie. Om die koerant volstoom aan die gang te hou “wordt zelfs voor een joernalist afmattend”, het hy geskryf.38 As sakeman het Engelenburg ’n moontlike geleentheid gesien om De Volksstem se finansies gedurende die oorlog aan te vul en het hy dit oorweeg om ook ’n Engelse koerant uit te gee wat die ZAR goedgesind was en die saak van die Boere in die buiteland en onder die Engelssprekendes in Suid-Afrika, kon stel. Hy het vir Leyds geskryf dat hy daaraan dink om ’n weekblad, soortgelyk aan The Economist, Critic en South Africa, uit te gee. Hy sou dan vir ene Short39 as vertaler gebruik.40 Engelenburg was van mening dat as die regering £60 per maand sou bydra, hy die balans van die Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorweg Maatschappij (NZASM) en van Sammy Marks en andere sou kry. Vir £60 per maand sou die regering minstens 250 eksemplare per week ontvang wat hy as ruilnommer of as gratis eksemplare na kollegas in Europa en Amerika en elders in Suid-Afrika kon stuur, want “[E]lke41 belangrijke koerant zal The Weekly Volksstem ontvangen.”42 Engelenburg het gereken dat die uiteindelike inkomste ’n bonus vir die Volksstem-besigheid sou wees, al sou dit aanvanklik ’n erg beskeie koerantjie wees. Hy het versoek dat indien Leyds die gedagte steun, hy ’n formele brief aan die regering skryf.43 Geen spoor kon egtertot nou gevind word dat Engelenburg wel so ’n koerant uitgegee het nie.
Leyds se werk as gesant van die ZAR in Europa het vele fasette gehad, onder meer die bestuur van ’n pro-Boer-persveldtog. Engelenburg was goed ingelig oor wat op die politieke front in Suid-Afrika aan die gang was en was die ideale persoon om ’n bydrae te lewer (Van Niekerk 1978:15). Kort voor die uitbreek van die oorlog het Leyds by William B. Fitts, die verteenwoordiger van die North American Review, aanbeveel dat die redakteur van De Volksstem ’n bydrae oor die oorlogstoestand in Suid-Afrika skryf. Leyds het via G. Pott, die konsul-generaal in Mosambiek, vir Engelenburg gevra om so ’n artikel te skryf.44 Engelenburg het dadelik daarmee begin en het gehoop dat dit die nodige aandag sou trek, veral as Leyds sou help om die inhoud wyd bekend te maak.45 Engelenburg se artikel, “A Transvaal view of the South African question”,was een van drie artikels wat in 1899 in New York in die North American Review verskyn het, met die oorkoepelende tema “Britain and the Boers: both sides of the South African question” (Engelenburg 1899:437–72). Dit was die eerste pro-Boer-bydrae wat in dié gesaghebbende publikasie verskyn het. Sydney Brooks (“England and the Transvaal”) en A. Diplomat (“A vindication of the Boers”) was die skrywers van die ander twee artikels (Brooks 1899:473–80; Diplomat 1899:481–7). Engelenburg het £40 vir sy artikel ontvang.46 Bykomend tot sy besige program by sy eie koerant het hy ook, soos voor die oorlog, as korrespondent vir die internasionale pers opgetree. Hy het steeds werk vir die Franse nuusagentskap Havas gedoen, en was spesiale korrespondent vir The New York Journal van William Randolph Hearst, asook ’n aantal koerante in die Nederlande en Nederlands-Oos-Indië.47
Teen 30 September 1899 was De Volksstem, nou die enigste koerant wat in Pretoria verskyn het, een van die min oorblywende skakels tussen die mense van Pretoria, die gebeure aan die oorlogsfront en die buitewêreld (Behrens 1955:356).48 Voor die oorlog, toe daar ook ander koerante in omloop was, het De Volksstem die grootste sirkulasie gehad. Op 1 Januarie 1895 het De Volksstem as ’n dagblad begin verskyn nadat dit jare lank twee maal per week uitgegee is. Agtien maande later kon Engelenburg verklaar dat die koerant goed vooruitgegaan het in leserstal en in gehalte: “Als eenig Hollands dagblad in Zuid-Afrika maakt hij geen al te slecht figuur.”49 Dit sou waarskynlik nie verkeerd wees om te beweer dat die koerant se oplaag ná die uitbreek van die oorlog tot 4 Junie 1900 verder vergroot het nie.
Engelenburg het gesorg dat die oorlogskorrespondente goed georganiseer is. Meer as 25 korrespondente is in verskillende dele van die land ontplooi en sommige moes saam met die kommando’s beweeg.50 Op 14 Oktober 1899 het papierskaarste Engelenburg laat besluit om sy koerant tydelik te verklein en die koerant het daarna slegs twee bladsye beslaan.51 Dit is waarskynlik ook gedoen vanweë die feit dat die personeel by die Pretoria-kantoor uitgedun was – hulle is feitlik almal opgeroep vir diens op die verskillende oorlogsterreine.
4. Engelenburg en die onvermydelikheid van oorlog
Teen September 1899 was daar klaarblyklik min kans dat die diplomatieke stryd tussen die Zuid-Afrikaansche Republiek en Groot-Brittanje sonder ’n militêre botsing geskik sou kon word. Nogtans was Engelenburg steeds van mening dat ’n vreedsame oplossing gevind kon word. Hy het in daardie stadium nog gedink dat die oorlog wat Brittanje op die ZAR wou afdwing, vermy sou kon word, en indien die Britse regering nie sy optrede wou staak nie, die ZAR uit selfverdediging sou moes optree.52 Hy het ontken dat die Transvaalse regering aggressief was en was van mening dat dit eerder die Britte was wat die Republiek in die stryd ingedwing het. Transvaal het volgens hom voldoende jobsgeduld teenoor die Britse uittarting aan die dag gelê, want “tot op die laaste oomblik is gehoop dat Engeland die onmenslike en barbaarse van die oorlog, wat ’n skandvlek in die Britse geskiedenis sou bly, sou insien [...]”.53
Van Julie 1899 tot die uitbreek van die oorlog op 11 Oktober het ’n groot uittog uit Pretoria plaasgevind. Britte, swart mense en bruin mense het hulle goed inderhaas gepak en gevlug. Met spesiale treine wat deur die regering beskikbaar gestel is, het mans, vroue en kinders na Natal of die Kaap vertrek. Hulle het die oorlog so gevrees dat baie in oop steenkooltrokke gevlug het, gepak soos ’n “ton haringvisse”.54 Verder het die regering besluit dat Indiërs, Arabiere en Chinese onmiddellik die land moes verlaat.55 Sommige winkels en ook die banke is toegelaat om oop te bly. Hulle moes hulle personeel egter beperk tot ’n getal wat deur die regering voorgeskryf is.56 Aan sekere Britse onderdane wat die ZAR goedgesind was, is permitte uitgereik om in die ZAR aan te bly. Hulle mog egter nie hulle woongebied verlaat sonder spesiale verlof nie.57
Oor die algemeen het die Nederlanders in Pretoria geweet dat die stryd van die Boere ook hulle stryd vir vryheid en reg was. Min Nederlanders het Suid-Afrika aan die vooraand van die oorlog verlaat, in teenstelling met ander groepe buitelanders, soos hier bo beskryf (Schutte 1968:54).
In hierdie vooroorlogse staat van onsekerheid het die misdaadsyfer in Pretoria begin styg en het huisbrake en diefstal meer dikwels voorgekom.58 Huisvroue het kruideniersware en voorrade opgekoop en in hulle huise geberg (Spies 1959:25). Teen middel September 1899 het die dorpsbewoners skietoefeninge begin bywoon. Selfs die vroue het skietlesse geneem.59 Engelenburg het gedurende die dae voor die uitbreek van die oorlog die situasie in Pretoria in De Volksstem beskryf en ’n duidelike beeld gegee van die spanning waarin die volk van April tot einde September 1899 verkeer het. Die “aanhoudende geweerschoten” elke aand kon ná werk gehoor word en hy het verduidelik dat die inwoners van Pretoria druk besig was om hulle “vertrouwd te maken met de oorlogs-instrumenten”.60 As die enigste kommunikasiemedium was De Volksstem gedurende hierdie vooroorlogse tyd ’n waardevolle propagandawerktuig in die hande van die ZAR-regering.61 Heelwat ruimte is afgestaan aan korrespondensie wat van die publiek ontvang is. Die oorgrote meerderheid van die briefskrywers het by die regering aangedring om geen toegewings te maak nie, maar die ondraaglike spanning te verbreek en liewer oorlog te voer. Aan die ander kant het dit ook geblyk dat ’n aansienlike deel van die volk teen oorlog gekant was. Ten einde die gevoelens van die volk te toets, het Engelenburg ook briewe van die teenstanders geplaas.62
5. Engelenburg en die Hollanderkorps
Heelparty Nederlanders het tot die stryd toegetree. Soos die Duitsers, Iere en Skandinawiërs het die Nederlanders hulle al voor die uitbreek van die oorlog in ’n vrywilligerkorps, bekend as die Hollanderkorps, georganiseer (Plokhooij 1901:2). Die leidende figure in die oprigting van die Hollanderkorps was H.J. Coster, voormalige staatsprokureur, en C.G. de Jonge, gewese inspekteur van onderwys. Op 7 September 1899 is ’n kommissie verkies met die doel om die oprigting van ’n amptelike korps te ondersoek. Twee weke later het hulle op ’n algemene vergadering van sowat 800 Nederlanders in die Caledonian Hall verslag gedoen.63 ’n Eie Hollandse korps sou tot stand gebring word, met sy eie offisiere en kommissariaat onder bevel van die kommandant-generaal van die ZAR. Die korps sou uit twee afdelings bestaan, naamlik ’n “garnisoendiens” vir die bewaking van Pretoria en ’n “velddiens”, wat as berede infanterie saam met die Boeremagte sou optrek.64 Die werwing van lede het spoedig begin. Volgens ’n besluit van die Uitvoerende Raad is alleen die Pretoriase en Johannesburgse Nederlanders toegelaat om by die Hollanderkorps aan te sluit.65 Op 22 September het die korpslede weer in die Caledonian Hall vergader. Die afdeling velddiens is in pelotons onderverdeel, onder leiding van onderskeidelik luitenante H.J. Coster, C.G. de Jonge, J.C. Goldman, R.W. Nijenes, K. van Rijsse, en ’n sekere Lesturgeon en De Kiewit.66 Op 14 Augustus het veldkornet Melt Marais in Pretoria wapens, ammunisie, perde, saals en tooms uitgedeel aan alle manskappe wat nog nie toegerus was nie.67 Soos die Boerekommando’s het die korpslede geen uniforms gedra nie. Heelparty oefensessies is voor die uitbreek van die oorlog gehou omdat baie van die manskappe nog nooit geskiet of ’n perd gery het nie (Plokhooij 1901:3). Engelenburg was nie ’n lid van die korps nie en daar kan dus aanvaar word dat hy van die begin af besluit het om nie fisies aan die oorlog deel te neem nie, hoewel hy ook ’n bandelier met geweerpatrone ontvang het. Hy was ’n joernalis in murg en been en wou eerstehands beleef wat aan die oorlogsfront gebeur en daaroor rapporteer. Hy was dus self gereed om na die front te gaan indien oorlog uitbreek.68 Engelenburg het ’n voorsprong bo die korpslede gehad, omdat hy sedert sy kinderjare in Nederland perd gery het (Brink 2010:25) en die wildste perd kon tem (Wallach 1945:10–1).
Volgens Engelenburg was die artillerie ook gereed, en toe hy een van die forte op 12 Augustus 1899 besoek het, was die maneuvers van die artilleriste verbasend goed. Hy het egter nog steeds nie geglo dat die Britse regering tot oorlog sou oorgaan nie. Hy het die toestande in die dae van afwagting as “erg afmattend” beskryf. Daar het min in Pretoria gebeur en verskeie winkels het hulle personeel laat gaan of op halfsalaris geplaas. “Zouden ze ons langzaam willen doen doodbloeien?” het hy gevra.69
Gedurende September 1899 het burgers uit al die uithoeke van Transvaal in Pretoria byeengekom om by kommando’s aan te sluit. Wapens is ook aan hulle uitgedeel. Elke burger moes sy ou geweer inlewer en het ’n Mauser en 100 patrone ontvang. Vir die burgers wat nie perde gehad het nie, is perde summier van die publiek gekonfiskeer.70 Die eerste groep burgers het op 28 September na die grense vertrek en gedurende die volgende paar dae het nog groepe gevolg (Van Vreden 1955:92).71 Alle treine, die spoorweglyne en die NZASM is onder direkte beheer van kommandant-generaal Piet Joubert geplaas met die doel om die kommando’s en hulle perde en toerusting te vervoer (Van der Wall Bake en Bruchner 1910:105).72 In ’n brief van J.A. van Kretschmar van Veen in April 1900 aan die NZASM-direksie in Amsterdam het hy dit duidelik gestel dat die maatskappy in Transvaal té betrokke was by die oorlog. Van Veen het die direksie daarop gewys dat hy nie sy aanmaning tot strenge neutraliteit in die oorlog kon uitvoer nie omdat die NZASM ’n morele plig teenoor die ZAR gehad het om die republiek soveel as moontlik in die oorlog by te staan (Coetzee 1940:157).
Die spanning in Pretoria was teen die begin van Oktober byna ondraaglik en op 2 Oktober het Engelenburg in De Volksstem geskryf dat daar in 1880 in Transvaal ’n klein volk was wat deur God se goedheid groot geword het. Deur God se seën het die ZAR en die Vrystaat een geword. Die groot manne van 1880 lewe nog en die Leeu van Rustenburg73 was steeds besiel om vir sy volk se vryheid te veg. “Slim Piet Joubert” het ook gereed gestaan om sy burgers in die stryd te gaan voer.74 Ten spyte van die negatiewe gevoelens wat Engelenburg sedert 1895 teenoor Piet Joubert gekoester het, het hy die generaal nou aangeprys as ’n “slim” man. Hy wou die burgers se moreel hoog hou en aan die vooraand van die oorlog sou dit niemand baat as hy die generaal in ’n swak lig stel nie. In Nederland en België en in ander dele van Europa was Transvaal se ou vriende gereed om morele steun aan Transvaal te bied.75
Naby die grense van die twee Republieke het verskeie Boerekampe tot stand gekom. Die hoofmag van die Boere sou Natal later binneval en het uit drie afdelings bestaan. Die vernaamste afdeling het onder die persoonlike bevel van Piet Joubert te Zandspruit, naby Volksrust en Wakkerstroomnek, saamgetrek. Ná heelwat oponthoud het die Hollanderkorps op 3 Oktober 1899 met sowat 130 lede van Pretoria-stasie na die hooflaer te Zandspruit vertrek (Plokhooij 1901:3).76 Die vertrekkende korps is deur vroue, kinders en belangstellendes na die stasie vergesel. Onder ’n gejuig van ’n groot menigte het die Hollanderkorps om ongeveer 16:30 vertrek. Die res van die afdeling velddiens het drie dae later gevolg (Plokhooij 1901:4). Ná ’n lang reis van twee dae het hulle by die hooflaer van Piet Joubert aangekom. By Zandspruit was daar toe reeds sewe kampe van verskillende burgerkommando’s en van die Staatsartillerie.77
Engelenburg het reeds die oggend van 3 Oktober per trein vertrek, gewapen, maar ook met pen in die hand. Later daardie oggend, om 11:45, het hy in Volksrust aan sy aangetroude tante, Marie Koopmans-De Wet van Kaapstad, ’n telegram gestuur met die bewoording: “Op commando uitgegaan wees hartelijk gegroet alsook miss Margaret.”78 Hy het dieselfde dag die Pretoria-laer besoek en die volgende dag daaroor in De Volksstem berig: “Heden morgen bracht ik een bezoek aan het Pretoria lager en trof vele dorpsvrienden aan die gister per trein gekomen zijn.”79
![brink2]()
Illustrasie 2. Perde van die Hollanderkorps word begin Oktober 1899 in veetrokke by Pretoria-stasie gelaai om na die oorlogsfront vervoer te word.
Bron: Foto-argief, NZAV, Amsterdam. C.D. van Lent-fotoversameling.
6. Engelenburg aan die oorlogsfront
Die tyd op Zandspruit is deurgebring met oefeninge, want al die lede van die Hollanderkorps was nog nie heeltemal tuis met ’n geweer of op ’n perd nie (Plokhooij 1901:5). Verveling was gou algemeen en die oorywerige Nederlanders het begin kla dat dit onverstandig en lafhartig van die regering was dat hulle nog nie oorlog verklaar het nie (Plokhooij 1901:1, 2, 5). Die jonger Nederlanders was driftig in hulle ywer en het die regering probeer aanpor tot oorlog (Plokhooij 1901:2). Cornelis Plokhooij80 was lid van die Hollanderkorps en het verklaar dat die Nederlanders “dom” was omdat hulle voortdurend gewens het dat die oorlog spoedig uitbreek sonder dat hulle werklik geweet het wat oorlog is. Hulle het gemeen dat die Boereleiers laks was omdat hulle nie eerste met die vyandelikhede wou begin nie (Plokhooij 1901:1).
Op 9 Oktober 1899 het die Transvaalse regering ’n ultimatum aan Groot-Brittanje gerig (Kemp 1941a:180–4). Die tyding van die ultimatum is met vreugde en geesdrif deur veral die Hollanderkorps begroet (Plokhooij 1901:5). In die ultimatum is onder meer geëis dat die verskille tussen die twee state vriendskaplik deur arbitrasie besleg word; dat die Britse troepe aan die grense onmiddellik onttrek word; dat alle troepeversterkings wat sedert 1 Junie 1899 in Suid-Afrika aangekom het, binne redelike tyd verwyder word; en dat die troepe wat reeds na Suid-Afrika onderweg was, by geen hawe aan wal gaan nie (Kemp 1941a:180–4; Kruger 1902:198–9).
Die Britse regering het die voorwaardes as onaanvaarbaar beskou en gevolglik het Brittanje en Transvaal met ingang 11 Oktober 1899 in ’n staat van oorlog verkeer (Kruger 1902:199). Die Vrystaat het, ingevolge sy verdrag van 1890 met die ZAR, Transvaal se oorlogspoging gesteun (Kruger 1902:167–8, 191, 206).81 Engelenburg het deur middel van sy blad alles in sy vermoë gedoen om oorlog te verhoed, maar daar was geen ander uitweg nie. Nadat die Kruger-regering oorlog verklaar het, het Engelenburg hom daarin berus en De Volksstem se lesers aangemoedig om gereed te maak, want “[d]e oorlog is dan verklaard en de uiteindelijke oplossing, hoe vreeselijk dan ook, heeft een gevoel van verlichting gebracht”.82
Saam met die krygsmag van generaal J.H.M. (Jan) Kock het ’n gedeelte van die Hollanderkorps op 13 Oktober Natal binnegeval en Charlestown en Newcastle beset. Teen dié tyd het die Hollanderkorps uit ongeveer 115 ruiters bestaan. Op Dinsdag 16 Oktober 1899 was Engelenburg nog op Newcastle. Hy het in die Bridge Hotel tuisgegaan en daardie aand het sy ete bestaan uit groenertjiesop, gestoofde skaapskenkels, koue bief, pannekoek en korentekoek.83 Dit is opvallend dat Engelenburg nie in die veld saam met die manskappe geslaap het nie. Om met ’n tikmasjien in die veld in ’n tent in wind en reën te werk, sou nie ’n maklike taak wees nie en waarskynlik was dit een van die oorweginge wat hom laat besluit het om soveel moontlik van sy werk in sy hotelkamer te doen. Hy was ook naby die telegraafkantoor en kon dus vinniger berigte na Pretoria stuur vir plasing in die koerant.
In die buitengewone uitgawe van De Volksstem op 16 Oktober het Engelenburg gerapporteer dat ’n berig per heliograaf ontvang is dat kommandant S.P. Erasmus met ’n kommando perderuiters in Newcastle aangekom het. In die Biggarsberg het daar 2 000 Britse soldate gelê wat nie ’n aanval gewaag het nie. Newcastle is sonder teenstand deur die Boere ingeneem. Die stasie te Charlestown is ook oorgeneem en by die telegraafkantoor het die Transvaalse vlag gewapper.84 Dieselfde dag het die regering besluit om die inhoud van al die winkels in Transvaal wat toegesluit was en waarvan die eienaars die dorp of land verlaat het, oor te neem en onder toesig van ’n kommissie te plaas. Die winkels is oopgebreek en ’n kwitansie uitgereik vir die goedere wat geneem is, waarna die winkels verseël is. Die regering het onderneem om die eienaars ná die oorlog daarvoor te vergoed.85
Onder druk van Brittanje is daar op 14 Oktober 1899, drie dae ná die uitbreek van die oorlog, ’n geheime Anglo-Portugese verdrag onderteken. Daarvolgens het die Britse regering en Portugal onderneem om nie mekaar se vyande te help nie en was Brittanje verplig om Portugal en sy kolonies te beskerm. Die Portugese regering het op sy beurt onderneem om vir die duur van die oorlog nie die deurvoer van krygsmateriaal na die ZAR via Mosambiek toe te laat of sy neutraliteit bekend te maak nie. Die verdrag het die ZAR van buitelandse hulp afgesny en Kruger se ideaal van ’n vrye toegang tot die see, vry van Britse invloed, finaal verydel (Edwards 1988:335).
Op 20 Oktober het Kock se mag, waaronder ook die Hollanderkorps en die Duitse korps, ongeveer 800 man altesaam, te Elandslaagte stelling ingeneem. Die volgende dag (Saterdag 21 Oktober 1899) is die Boerestellings deur ’n groot Britse krygsmag onder generaal sir J.D.P. (John) French aangeval en verslaan (Pakenham 1979:141–9).86 Hierdie veldslag, wat as die Slag van Elandslaagte bekend geword het, het ’n einde aan die Hollanderkorps se kortstondige bestaan gemaak. H.J. Coster, C.G. de Jonge en nog ses manskappe het gesneuwel, 20 is gewond, 35 krygsgevange geneem en twee is vermis.87Engelenburg, wat die slag meegemaak het, het dit in ’n spesiale uitgawe van De Volksstembeskryf. Aan die einde van die berig het hy geskryf: “Om zes uur heb ik het gevecht verlaten.”88Getrou aan die Europese tradisie van “veg tot die laaste man” het die Hollanderkorps pal bly staan in die aangesig van ’n oormag. Ná die Slag van Elandslaagte is die Hollanderkorps ontbind en het die oorblywende lede by Boerekommando’s aangesluit (Plokhooij 1901:33). As krygers in ’n afsonderlike eenheid was die Nederlanders te onervare en te oormoedig en nie vertroud met die Boere se besondere wyse van oorlogvoering nie (Plokhooij 1901:32).
7. Engelenburg en die velduitgawe van De Volksstem
Engelenburg was van mening dat hy beter dienste aan die saak van die Republieke kon bewys deur ’n velduitgawe van sy blad die lig te laat sien om die burgers ingelig te hou oor wat aan die verskillende fronte gebeur. Hy het ’n versoek gerig dat hy so ’n blad mag uitgee en met die nodige toestemming het hy kort daarna per telegram ’n setter en drukker, asook die nodige materiaal en ’n skryftafel aangevra.89
Die velduitgawe het hy genoem: De Volksstem – Veldtocht-Editie en onderaan die titel was die ZAR se leuse, “Eendracht Maakt Macht”, aangebring. In ’n spoorwegtrok van die NZASM, trok 20270, is ’n drukkery van Pretoria na Glencoe gestuur en in die trok het Engelenburg in Natal ’n daaglikse uitgawe uitgegee.90 Voortaan het Engelenburg ’n moeilike taak gehad om te vervul, naamlik om die moreel van die volk hoog te hou. In die uitvoering van dié selfopgelegde taak het hygetoon dat hy die siel en karakter van die Afrikaners verstaan. Hy het hulle lief en leed gedeel en geleer om die temperament van die Boer te begryp. Vertroue op God en geloof in die regverdigheid van die saak waarvoor geveg word, was sy slagspreuk (Badenhorst 1940:58).91 In sy pogings om die moreel van die burgers hoog te hou het Engelenburg die verloop van die oorlog besonder optimisties geskilder, al het dit soms moeilik gegaan. Sommige het hom sy optimisme kwalik geneem.92 Sy gees van vertroue het hy egter behou. Selfs in die donker dae toe Piet Cronjé homself aan die einde van Februarie 1900 met 4 000 burgers by Paardeberg in die Wes-Vrystaat aan lord Frederick Sleigh Roberts oorgegee het, het hy nog die burgers toegeroep: “Despereert niet! Houd moed! Blijft op God vertrouwen!”93 Roberts was in daardie stadium die opperbevelhebber van die Britse troepe in Suid-Afrika. Hy is vanaf 1900 deur Kitchener opgevolg.
Die joernalistieke waarde van De Volksstem gedurende die oorlog is later deur eietydse skrywers – veral Winston Churchill en R.H. Davis – ontleed. Volgens hulle was baie min, indien enigiets, wat gedurende die oorlog in De Volksstem gepubliseer is, akkuraat (Churchill 1900:155; Davis 1900:168). Engelenburg is ook beskuldig van partydige nuusdekking (Churchill 1900:155; Davis 1900:168). In sekere mate was die kritiek gegrond. Engelenburg het nie ’n geheim daarvan gemaak dat sy koerant die mondstuk van die Kruger-regering was nie.94 De Volksstem was nie slegs ’n belangrike kommunikasiemiddel wat nuus aan sy lesers verskaf het nie, maar as gevolg van die standpunt wat hy gereflekteer het, was dit ook ’n propagandamiddel vir die regering. Engelenburg het sy lesers verseker dat De Volksstem betroubare nuus sou verskaf, maar bygevoeg dat die koerant sou optree in diens van die regering.95 Volgens Engelenburg was dit sielsverheffend om vir die vaderland te ly en te stry. Die wêreld se oë was op die Boere gevestig en met intense aandag het die ganse beskaafde mensheid die ZAR se krygsdade gevolg. Hy het aangevoer: “Laat ons de lendenen omgord houden, opdat een eervolle vrede ons deel worde.”96
Die meriete van De Volksstem se joernalistieke akkuraatheid gedurende die oorlog sou miskien in twyfel getrek kon word, maar die invloed van dié koerant en die belangrikheid daarvan in die lewe van die mense van Pretoria was onteenseglik. Die kantore van De Volksstem in Pretoriusstraat was tot 4 Junie 190097 die middelpunt van die dorp se aandag. Engelenburg het gesorg dat die nuutste oorlogsnuus daagliks beskikbaar was. Lyste van gesneuwelde, gewonde en gevange Boere is in die voorste vensters van die Volksstem-gebou aangebring sodat die gemeenskap dit kon nagaan en onder mekaar kon bespreek (Schoeman 1972:222). De Volksstem van Pretoria en The Standard & Diggers’ News van Johannesburg was in daardie stadium feitlik die enigste kommunikasiekanale tussen die burgers te velde en hulle families by die huis en het ’n belangrike ondersteunende en sosiale rol gespeel (Leipoldt 1938:21). Vroue wat die burgers aan die front van kos en klere voorsien het, is deur De Volksstem bedank. ’n Berig in die koerant het die vroue tuis gerusgestel dat die kos aan die front verbeter het as gevolg van veldbakkerye (Pretorius 1991:59, 64, 66). Om die lewe vir die burgers in die veld ’n bietjie gemakliker te maak, het Engelenburg ’n tabakfonds gestig om hulle van tabak te voorsien.98 Hy was self ook lief vir sy tabak. Die algemene reaksie was baie goed en selfs Paul Kruger het £10 uit sy eie beursie bygedra. Heelparty winkeleienaars het ook geld geskenk en een winkelier het 1 000 lb (ongeveer 450 kg) tabak belowe. Op 23 November 1899 het die fonds reeds op £347 gestaan en is ’n groot versending pype, tabak en vuurhoutjies na die Natalse front gestuur.99 Firmas wat tot in Mei 1900 bygedra het, was onder andere Van Erkoms en Lewis & Marks.100 Die burgers was baie bly oor die ekstra tabak. N.J. Pretorius het ’n persoonlike brief van dank aan Engelenburg gestuur.101
Tot einde Mei 1900 en vroeg in Junie is The Standard & Diggers’ News en De Volksstem na die front gestuur, waar die burgers die koerante in blye afwagting ontvang het. Met die val van Pretoria op 5 Junie 1900 is die posdiens en dus ook die verspreiding van De Volksstem in die ZAR tot ’n einde gebring (Pretorius 1991: 132, 134).
8. Engelenburg by die Slag van Colenso
Hoewel die Portugese regering beloof het om Brittanje gedurende die oorlog te help, was die plaaslike bevolking in Mosambiek die Boere goedgesind en duidelik teësinnig om die Britte by te staan. Hulle het toegelaat dat allerlei goedere deur Delagoabaai die ZAR bereik. Talle vreemdelingvrywilligers wat aan Boerekant wou veg, het in Delagoabaai voet aan wal gesit en ongehinderd en met die medewete van die Portugese amptenare na Pretoria gereis (Wattel 1900:3). Op hierdie wyse het kolonel Georges De Villebois-Mareuil daarin geslaag om Pretoria in November 1899 te bereik en sy dienste vir die ZAR-regering aan te bied. De Villebois-Mareuil was voorheen kommandant in die Franse leër. Gedryf deur simpatie vir die Boere en deur bemiddeling van Leyds het hy na die ZAR gekom.102 Die regering het hom na Natal gestuur, waar die beleg van Ladysmith ’n aanvang geneem het. Hy het nie, soos sommige Europese dagblaaie beweer het, as bevelvoerende offisier opgetree nie, maar wou hom vertroud maak met die plaaslike toestande en die Suid-Afrikaanse gevegsmetodes.103 Op 13 Desember het hy op die terrein aangekom, waar hy en sy geselskap naby die telegraaf op die oewer van die Tugelarivier kamp opgeslaan het. Hy het, wanneer hy daarom gevra is, advies aan kommandant-generaal Piet Joubert en generaals Louis Botha en Burger gegee.104 Die dag nadat hy by Colenso aangekom het, het hy Botha en Engelenburg ontmoet. Daardie aand, 14 Desember, het hy Engelenburg vir ete genooi. Luitenant Ernest Galopaud het die ete voorberei (De Villebois-Mareuil 2000:24). Engelenburg en De Villebois-Mareuil het daarna heelwat tyd in mekaar se geselskap deurgebring, sekerlik om die oorlogsituasie te bespreek.
Kort voor die Slag van Colenso het die Boere hulle posisies teenoor die Britse soldate ingeneem. Die plan was dat die Boere sou toelaat dat die vyandelike troepe ongehinderd oor die brug tot op die noordelike Tugela-oewer beweeg en dat die Boere dan eers met die geveg sou begin. Op 1 Desember 1899 het Engelenburg die situasie soos volg beskryf: “Onze troepen liggen op ongeveer kanonschoot afstand van de vijand, die op ongeveer zes duizend man geschat wordt. Men verwacht eerstdaags hevig treffen.”105
Gedurende die paar dae van afwagting het die vyand die gebied voortdurend met kanonne gebombardeer. Die Boere het nie teruggeskiet nie, sodat die Britte moes aanneem dat dit ’n maklike weg sou wees om by Ladysmith te kom en dit in te neem. Die Boere se loopgrawe het die hele terrein gedek en omdat hulle kanonne die brug heeltemal onder skoot gehad het, was ’n terugtog van die Britte oor die rivier amper ondenkbaar. Die voortdurende kanonskote het die burgers ontsenu en generaal Botha moes al sy krag en vernuf gebruik om die ongeoefende burgers in hulle loopgrawe te hou.
Die oggend van 15 Desember, die dag waarop die Engelse Colenso aangeval het, het Galopaud, De Villebois-Mareuil en Engelenburg te perd vertrek en nadat hulle die spoorlyn gevolg het, het hulle hul tussen Colenso en die Bosrantheuwel (Hlangwane) links anderkant die Tugelarivier ingegrawe, waar hulle gemeen het die fokus van generaal Redvers Buller106 se offensief sou wees. Die aanval op die Boerestellings, wat wigvormig oor die vlakte versprei was, is soos verwag deur die Britse soldate uitgevoer en die Boere het die beweging netjies ontwrig. Die Britte het hulle met oorvloedige maar oneffektiewe grofgeskut vir die aanval voorberei. Die aantal kartetse wat De Villebois-Mareuil en Engelenburg sien val het voordat skrapnel rakelings tussen Galopaud se hoed en oor verbygeskiet het, was ongelooflik. Die Boere het eenvoudig skuiling tussen die koppies gesoek en in die rook van die Britte se grofgeskut is baie geld verspil sonder dat dit enige effek gehad het. Die Boere het die aanval met sukses afgeweer (De Villebois-Mareuil 2000:25–6). Engelenburg het die aanval op 15 Desember self beleef en het na Pretoria gesein dat die vyand teen sewe-uur die oggend sy aanvalslinie ontplooi en in die vlakte teenoor die Boere stelling ingeneem het. Hy het die verloop van die veldslag in De Volksstem beskryf: “De Franse kolonel De Villebois, die met Galopaud en mijzelf de veldslag bijwoonden en zich kalm onder het kanonvuur bewoog, prijst de moed en niet minder het krijgsbeleid diens officieren.”107
Engelenburg se “Oorlogs-indrukken” is in drie hoofartikels in De Volksstem geplaas, waarvan die eerste op 16 Desember 1899 verskyn het. Hy, en ook De Villebois-Mareuil, het die Boere se kalmte voor en ook ná ’n veldslag bewonder. Engelenburg het verduidelik:
De Franse kolonel met wie ik van het begin tot het einde de slag te Colenso, dd. 15 Desember doormaakte, was verbaasd over de singuliere kalmte welke, gedurende maar vooral na afloop van het gevecht, dat op een volkomen overwinning voor de Transvalers was uitgelopen, in hunne gelederen permanent was gebleven.108
In die amptelike verslae van Boeregeneraals en -kommandante oor hulle geslaagde krygsoperasies het Engelenburg vergeefs gesoek na verskoonbare trompetgeskal onder sulke omstandighede. Ewemin het hy uitroepe van “hoera!” van die kant van die Boere op die slagveld gehoor. Krygsgesange het hulle nog ontbreek. Die enigste bron van krag waaruit hulle, miskien onbewus, geput het, was gebed. Engelenburg het waargeneem dat die Afrikaners baie terughoudend was met uiterlike blyke van selfvertroue. Psigiese selfopwinding was vir hulle vreemd en hulle het ewemin gesoek na vooraf versterking vir die geveg in die gebruik van alkoholiese drank, soos wat die geval was by byna alle ander “beskaafde” leërs.109
Ná die Slag van Colenso het De Villebois-Mareuil en Galopaud die stelling by Ladysmith besoek en op 21 Desember het hulle weer eens na Colenso gegaan. Hulle het weer vir Engelenburg gesien, wat saam met hulle in die kamp by die Tugela was. 22 Desember was sonder militêre aksie en De Villebois-Mareuil het die tyd benut om ’n lang gesprek met Engelenburg te voer, wat aan hom interessante inligting oor die gewoontes van Boerefamilies verstrek het (De Villebois-Mareuil 2000:29).
Die namiddag van 28 Desember het Engelenburg en Galopaud na Pretoria vertrek (De Villebois-Mareuil 2000:38), waar hulle op Nuwejaarsdag 1900 aangekom het. Engelenburg was “nu hier om een beetje by te komen en de gestoorde ingewands-arbeid te herstellen”.110
De Villebois-Mareuil het hom daarna na die Vrystaat begewe. Hy is te Kroonstad tot generaal bevorder en met ’n klein kommando wat hy versamel het, het hy oos van Kimberley geopereer.
In Maart 1900 is die sogenaamde tweede Hollanderkorps opgerig, in werklikheid ’n vreemdelingelegioen onder bevel van De Villebois-Mareuil (Van Everdingen 1905:147). Ook hierdie vrywilligerskorps het spoedig tot ’n einde gekom. Op 5 April 1900 is De Villebois-Mareuil se mag van 50 Nederlanders en 25 Franse deur lord Paul Sanford Methuen111 naby Boshoff in die Vrystaat verslaan. De Villebois-Mareuil en ’n groot aantal manskappe het gesneuwel en die res is krygsgevange geneem (Van Everdingen 1905:154–5).
9. Engelenburg terug in Pretoria
Teen Januarie 1900 was Engelenburg nog vol moed dat die oorlog bevredigend vir die Boere sou afloop.112 Aan Leyds se vrou, Louise, het Engelenburg geskryf dat hy van die aanvang van die oorlog af die veldtog meegemaak het, eers saam met generaal Joubert, later op sy eie, toe weer met die een of ander kommando. Ná sy terugkeer van die oorlogsfront af het hy baie hard by die De Volksstem-kantoor gewerk. Die meeste van die joernaliste was uit na die slagvelde om nuus te versamel. Engelenburg het nie ’n idee gehad hoe lank die oorlog nog sou duur nie.113
Op 20 Februarie 1900 was Engelenburg nog in Pretoria en het hy aan staatsekretaris F.W. Reitz geskryf dat indien De Volksstem kon ophou om te verskyn, hy en drie of vier van die koerantpersoneel hulle vir krygsdiens beskikbaar sou stel. Reitz het egter gereken dat die voortsetting van die koerant van groter staatsbelang geag sou word as hulle teenwoordigheid aan die front. Indien die staatspresident en staatsekretaris sou besluit dat De Volksstem moes voortgaan, was dit noodsaaklik dat Engelenburg saam met die drie- of viertal persone in Pretoria bly.114 Behalwe die koerant wat in Pretoria uitgegee is, het De Volksstem voortgegaan om deur middel van die oorlogskorrespondente nuus van die oorlogsfront aan die volk te verskaf. Reitz was klaarblyklik van mening dat Engelenburg beter diens aan die regering kon lewer deur te sorg dat De Volksstem elke dag met die nuutste oorlogsnuus verskyn, want Engelenburg het nie weer na die oorlogsfront teruggekeer nie.
Engelenburg het op 8 Mei weer in die koerant ’n ernstige beroep op die burgers gedoen om voort te veg. Elke Transvaler was voor God verplig om sy “roer” te vat en sonder aarseling te doen wat hy in volle erns beloof het, naamlik om vir die ZAR te stry tot die laaste. Engelenburg het geweet dat die Afrikanergemeenskap se godsdienssin sterk is en hulle gemaan dat “[d]e straf Gods ons (zal) treffen wanneer we in de ure van gevaar de handen slap laten neer leggen”.115 Ongeveer ’n week later het hy ’n laaste beroep op die Boere gedoen om hulle eer te handhaaf en te veg tot redding opdaag.116
As politieke nuusblad het De Volksstem veel daartoe bygedra om die hande van die regering te sterk. As mondstuk van die regering het die koerant sy invloed laat geld ten einde die burgers om die regering te skaar en te staal vir die onverbiddelike stryd wat hy teen oorweldigende magte moes voer. Deur sy optrede het die blad steeds nader aan die hart van die mense gekom en die feit dat De Volksstem tydens die Anglo-Boereoorlog staande gebly het totdat alle bestaansmoontlikhede hom ontneem is, bewys dat dit die vertroue van beide regering en die publiek geniet het (Badenhorst 1940:58).117
10. Engelenburg en die inname van Pretoria
Ná die val van Bloemfontein op 13 Maart 1900 het die Britte op 3 Mei 1900 die groot opmars na Pretoria begin. Op 31 Mei was lord Roberts in Johannesburg, en op 5 Junie is Pretoria beset. Paul Kruger en die Transvaalse regering het Pretoria reeds op 29 Mei verlaat en met die Oosterspoorlyn na Machadodorp gereis, waar Kruger by sy aankoms ’n proklamasie uitgevaardig het dat dit voorlopig die setel van die regering sou wees (Kruger 1902:203).
Met die inname van Pretoria het Roberts opdrag gegee dat al die wonings deursoek word. Engelenburg se huurhuis in St. Andriesstraat is ook deursoek. Al wat hulle kon vind, was ’n leë bandelier en op grond daarvan het hulle hom gearresteer. By sy arrestasie was sy vennoot en jare lange vriend, Izaak Wallach, teenwoordig. Wallach het sy teenwoordigheid van gees behou en ’n groot fles met baie ou brandewyn, waarvan Engelenburg altyd ’n goeie voorraad gehad het, gevul en aan sy vriend gegee. Om sewe-uur die aand is Engelenburg onder begeleide na die ou aanklagtekantoor op die hoek van Pretorius- en Kochstraat (nou Bosmanstraat) geneem. Hy is in een van die vuil klein selle opgesluit sonder dat borgtog toegestaan is. Sy sel was in een van die oorgeblewe geboue waarin die Reformers van die Jameson-inval gehuisves is (Wallach 1945:4). Hy het later teenoor Wallach opgemerk dat die fles brandewyn sy lewe gered het. Die stank in die sel was onuithoudbaar. Engelenburg se saak is ’n paar dae uitgestel en steeds is borgtog geweier. Daarna is hy na die ou Sentrale Gevangenis oorgeplaas, wat later jare deur die SA Munt gebruik is. Daar was sy sel ’n bietjie geriefliker (Wallach 1945:4). Sonder borgtog is hy ook daar ’n paar dae aangehou. Eindelik is Engelenburg tot ’n boete van £20 of drie maande gevangenisstraf gevonnis. Die boete is betaal en Engelenburg is daarna vrygelaat (Wallach 1945:4).
Gedurende die paar dae ná sy vrylating is Engelenburg steeds as ’n oorlogsgevangene beskou. Hy was onder huisarres en kon dus nie meer vrylik in die hoofstad van die Republiek rondbeweeg nie. Op 6 Julie 1900 het hy die reëls oortree; waarskynlik het hy die huis sonder toestemming verlaat. Hy is weer gearresteer en in die tronk aangehou. Wyncko Tresling, een van De Volksstem se redaksielede, het ’n plan bedink om Engelenburg in die sel te gaan besoek en op een van Tresling se visitekaartjies het die assistentkommissaris van polisie ’n kort nota aan die Commandant of Jail geskryf: “Kindly allow Mr. W. Tresling to give food to Dr. Engelenburg and to see him on behalf of his wife.”118
Engelenburg was nie getroud nie, maar Tresling het dit as ’n verskoning gebruik om hom te sien. Hy is dieselfde dag vrygelaat en verder in huisarres gehou. Engelenburg en ook Wallach het daarna kennis gekry om die ZAR te verlaat en is aangesê om na Stellenbosch in die Kaapkolonie te gaan (Wallach 1945:4). Hy was van oordeel dat hy in daardie stadium en in dié omstandighede weinig in Suid-Afrika kon uitrig (Wallach 1945:23) en ná beraadslaging het hy en Wallach besluit om toestemming van generaal John Maxwell119 te vra om na Europa te gaan. Die versoek is toegestaan, mits hulle via Southampton reis en hulle in Londen aanmeld (Wallach 1945:3–5). Voor hulle vertrek na Europa het dit Engelenburg bygeval dat daar in sy kantoor belangrike dokumente was wat veral president Kruger nie sou wou hê in die Britte se hande moes beland nie. Hy het toe gou ’n plan bedink om die dokumente te gaan haal. Op 7 Julie het hy aan die hoofprovoos geskryf en gevra of hy dit sou oorweeg om aan hom ’n residensiële pas uit te reik. Engelenburg het genoem dat hy verplig was om daagliks by die hoofprovoos se kantoor aan te meld, maar sonder ’n pas kon hy op pad na dié se kantoor weer gearresteer word.120
Drie dae later, op 10 Julie 1900, het hy ’n pas van die hoofprovoos bekom wat hom gemagtig het om tot Saterdag 14 Julie 1900 gedurende die dag ongehinderd uit die huis te beweeg. Die pas het selfs daarvoor voorsiening gemaak dat hy die aande van 10 en 11 Julie tot 10 namiddag uit die huis kon wees.121 Om die belangrike dokumente uit sy kantoor te gaan haal, het Engelenburg sy allerdeftigste klere te voorskyn gehaal: manelpak en pluishoed, met alle denkbare medaljes, ordetekens en so meer wat hy in sy besit gehad het aangespeld, het hy in ’n rytuig geklim en reguit na die Volksstem-kantoor in Pretoriusstraat gery. Die gebou was gesluit en voor die deur het ’n militêre wag gestaan. Deftig maar kalm het Engelenburg uit die rytuig geklim, reguit na die voordeur gestap en die wag met ’n effens neerbuigende “Good morning” gegroet. Terwyl die wag, menende dat hy met ’n hoogwaardigheidsbekleër van die nuwe gesag te doen gehad het, die geweer gepresenteer het, het Engelenburg met sy eie sleutel die voordeur oopgesluit en dit agter hom weer dig toegemaak. In sy kantoor het hy al die waardevolle dokumente bymekaar gemaak en daarmee by die gebou uitgestap met die wag wat weer die geweer gepresenteer het. Engelenburg het sy groet herhaal en met die dokumente weggery (Wallach 1945:23).
Voor sy vertrek na Europa is ’n vergadering in Engelenburg se huis in St. Andriesstraat belê. Behalwe Engelenburg en Izaak Wallach was F.T. Nicholson en F.J. Schikkinger aanwesig. Daar is onder meer besluit om Nicholson volmag te gee om met die Volksstem-besigheid in Engelenburg en Wallach se belang volgens sy beste insigte te handel. By die Nederlandsche Bank kon geld getrek word, onder meer vir geval die Argus-Maatskappy onmiddellike betaling eis vir papier wat vir De Volksstem opgekommandeer is. In Pretoria het die drukpers van De Volksstem egter tot stilstand gekom (Ploeger en Orban 1960:19).
11. Engelenburg en Wallach vertrek na Europa
Middel Julie 1900 het Engelenburg en Izaak Wallach op ’n koue, stowwerige dag per trein in ’n tweedeklasrytuig uit Pretoria vertrek. Vooraf het Wallach ’n kosmandjie laat inpak met genoeg kos vir drie tot vier dae. Die trein is egter op Kroonstad vertraag, omdat generaal De Wet die spoorlyn beset het. Die passasiers kon van die Kroonstad-stasie af die geskut hoor. Wallach het van die trein afgeklim en toe die stasiemeester, ’n Britse kaptein, ontmoet wat hom vriendelik gegroet het omdat hy Wallach herken het as ’n ou krieketspeler. Die kaptein het aangebied dat Wallach enigiets kon kry wat hy en sy vriend nodig gehad het en op dié manier het hy bier en whisky in die hande gekry. Triomfantlik het Wallach met sy vonds na hulle kompartement gegaan. Engelenburg was baie ingenome daarmee, maar het as Nederlander voorkeur aan jenewer, en veral Bols-jenewer,122 gegee. Wallach het hom belowe dat hy dit vir hom in die hande sou kry (Wallach 1945:5).
Daardie namiddag het Wallach ’n welbekende Afrikaner-advokaat ontmoet wat voor die oorlog in Johannesburg gepraktiseer het. Tot sy verbasing was die advokaat in die uniform van ’n Britse offisier. Hy wou by Wallach die jongste nuus verneem en het verskoning gevra vir sy uniform, omdat hy “net maar regsadviseur by die Britse magte” is (Wallach 1945:5). Wallach het besluit om geen nuus aan die advokaat oor te dra nie. Laasgenoemde moes klaarblyklik aan die Britte genoem het dat Wallach en Engelenburg aan Boerekant was, want die volgende dag het hulle houding jeens die twee passasiers verander en het die stasiemeester geweier om enigiets verder aan hulle te gee. Engelenburg het toe nie die jenewer gekry wat sy vriend hom belowe het nie. Hulle is ook aangesê om nie weer op die platform te verskyn nie. ’n Halfuur later is ’n wag by hulle spoorwa geplaas. Die volgende aand, toe hulle kosmandjie leeg was, het hulle slegs Australiese “bully beef” en droë beskuitjies van die Britte ontvang. Volgens Wallach was alles baie onsmaaklik (Wallach 1945:5–6).
Ná vyf vermoeiende dae op die Kroonstad-stasie het dit die trein nog vier dae geneem om Kaapstad te bereik. Engelenburg en Wallach het besluit om na die Mount Nelson Hotel te gaan, aangesien die boot wat hulle na Europa moes neem, eers drie dae later sou uitvaar. Die Mount Nelson het sy deure net meer as ’n jaar tevore, op 6 Maart 1899, geopen. Dit was die eerste hotel in Suid-Afrika wat lopende warm en koue water aangebied het en het luukse akkommodasie vir passasiers van die Union- en die Castle-lyn-bote verskaf.123 Dit was dus ’n logiese besluit van Engelenburg en Wallach om eerste by die Mount Nelson Hotel vir akkommodasie aan te klop.
Lords Horatio Herbert Kitchener124 en Frederick Sleigh Roberts, generaal sir Redvers Henry Buller en die jong oorlogskorrespondent vir The Morning Post, Winston Churchill, het die Mount Nelson as hulle basis gebruik.125 Ofskoon dit in die middel van die winter was, het die hotelbestuurder Engelenburg en Wallach meegedeel dat hy nie vir hulle plek het nie en dat die hotel vol is. Omdat die hotel as basis vir die Britse offisiere gebruik is, kon die hotelbestuur sekerlik nie anders as om Engelenburg en Wallach weg te wys nie, aangesien hulle aan Boerekant was. Van daar het hulle toe na die Royal Hotel gegaan, waar dieselfde gebeur het. Ook by die Grand Hotel op die hoek van Adderley- en Strandstraat kon hulle nie plek kry nie. Die hotelle wou hulle nie akkommodeer nie en het geen rede verstrek nie. Van neutraliteit in Kaapstad was daar dus geen sprake nie.
By die White House Hotel het die bestuurder hulle meegedeel dat hy ’n wenk van die owerheid ontvang het om hulle nie in te neem nie. Hy het egter gedink dat dit onbillik sou wees en het besluit om hulle te akkommodeer. Die twee here was dus nie juis welkom in Kaapstad nie en die hotelbestuur het hulle toegelaat op voorwaarde dat Engelenburg verantwoordelikheid sou aanvaar vir enige skade wat aan die gebou aangerig word indien ’n klipgooiery sou plaasvind. As voorsorg het Engelenburg polisiebeskerming versoek, wat dadelik verskaf is (Wallach 1945:6). Die tweetal het spoedig daarna stil uit Kaapstad vertrek (Wallach 1945:6–7). Ten tye van Engelenburg se vertrek na Europa was Kruger en die ZAR-regering in Nelspruit, waar daar besluit is om Kruger deur Delagoabaai na Europa te stuur om daar die Boere se saak te bevorder. Die President het op 20 Oktober 1900 op die Gelderland vertrek (Meintjes 1974:247–50).
In Augustus 1900, op die boot op pad na Europa, het Engelenburg en Wallach hulle stil gedra met geen noemenswaardige voorvalle nie. By Madeira het hulle verneem van die verhoor van ’n staatsaanklaer van Johannesburg, dr. F.E.T. Krause, wat in Londen sou plaasvind. Krause is tydens die oorlog deur Kruger aangestel as spesiale kommandant vir Johannesburg. Krause wou ’n sekere Forster laat arresteer omdat dié onwettig inligting uit die aanklaer se kantoor aan die Britse magte verstrek het. Ná die inname van Johannesburg deur die Britte is Krause toegelaat om in die stad te bly, maar hy is later aangesê om na Brittanje te gaan. Terwyl hy in Brittanje was, het Forster in Johannesburg met sy anti-Boer-bedrywighede voortgegaan. Krause het briewe aan sy voormalige kollega, Cornelis Broeksma, gestuur met versoeke om op ’n regmatige manier van Forster ontslae te raak. Die Britte het die briewe onderskep en Broeksma is gearresteer. Krause is daarop in Londen in hegtenis geneem op aanklag van hoogverraad. Dié aanklag is later teruggetrek, maar Krause is skuldig bevind aan aanhitsing om moord te pleeg. Hy het twee en ’n halwe jaar in Brittanje agter tralies deurgebring (Van Rhyn 1977:491–2). Broeksma is in Johannesburg tereggestel.
By Madeira aangekom, is die eersteklaspassasiers op algemene versoek toegelaat om in Sint-Vincent aan land te gaan. Engelenburg het intussen besluit om nie in Londen aan te meld, soos die ooreenkoms was wat hy in Pretoria met die Britte aangegaan het nie. Die verhoor van F.E.T. Krause in Londen het hom en Izaak Wallach laat besluit om in Madeira af te klim. Hulle het hul bagasie bymekaar gemaak, ’n private boot gehuur en stilweg op die eiland verblyf gekry. Die meeste dames op die boot wou eers die volgende oggend die stad besoek, maar as gevolg van ’n paar manspassasiers wat die reëls oortree het, is die besoek die volgende oggend nie toegestaan nie (Hellemans 1901:219–20). Die mans wat die reëls oortree het, was waarskynlik Engelenburg en Wallach, wat besluit het om op Madeira agter te bly. Die boothet sonder hulle na Nederland vertrek. Op Madeira het die twee vriende sowat ses weke vertoef voordat hulle ’n boot gekry het om hulle na Lissabon te neem, waar hulle ’n ruk lank in die Continental Hotel tuisgegaan het.
12. Leyds en Engelenburg in Europa
Cornelis van Boeschoten het voor die oorlog uit die ZAR na Brussel verhuis om dr. Leyds by te staan. Van Boeschoten was ’n Nederlands-Transvaalse onderwyser en was van 1872 tot 1880 ’n skoolhoof in Pretoria. In 1881 is hy aangestel as sekretaris van die Uitvoerende Raad. Hy was die waarnemende staatsekretaris toe Leyds in 1895–96 in Europa was met ’n keelaandoening. Leyds het reeds vóór die aanvang van die oorlog besef dat Van Boeschoten nie bekwaam was vir die werk in die gesantskantore nie en het iemand in sy plek gesoek. Van Januarie tot Maart 1899 was Leyds in Pretoria om sekere sake in verband met sy werksaamhede as gesant met die ZAR-regering uit te klaar, asook sy verhouding met die regering. Hy het Engelenburg toe reeds probeer oorreed om na Europa te kom om die werk van Van Boeschoten oor te neem en in bevel te wees van die ZAR se belange in Brussel, van waar hy dan ook by die eventuele afwesigheid van Leyds in sy plek kon optree. Omdat daar weinig persone was wat vir die betrekking in aanmerking kon kom, het Leyds groot druk op Engelenburg geplaas om die pos te aanvaar indien die regering Engelenburg sou kies om na Brussel te gaan. Engelenburg het dit toe ernstig oorweeg, mits hy die voortsetting van De Volksstem, wat hy op stewige basis geplaas het, so kon reël dat hy nie sy belange daarin prysgee nie.126 Engelenburg was waarskynlik verlig toe die regering besluit het om hom nie na Europa te stuur nie, omdat hy gemeen het dat sy dienste in Suid-Afrika van meer waarde sou wees.
Leyds was met sy hande in die hare, want bykomend tot die uitgebreide korrespondensie met ’n aantal konsuls en ander semi-amptelike verteenwoordigers was hy toegegooi onder briewe van mense wat allerhande soorte hulp aangebied het, hulle beskikbaar gestel het om vir die Afrikaners te gaan veg of advies gegee het in die vorm van gevegstrategieë en duur uitvindsels van nuwe wapentuig. Hoewel die meeste briewe nie enige waarde gehad het nie, het Leyds sy personeel streng opdrag gegee om op elke brief te reageer omdat hy nie die risiko wou loop om die welwillendheid van die publiek te verloor nie (Van Niekerk 1980:60–1). As gevolg van dié opdrag was die gesantskap se kantoor baie besig gedurende die maande voor en tydens die Anglo-Boereoorlog. Leyds moes meer as ’n dosyn administratiewe beamptes aanstel. Sommige het slegs ’n paar weke lank diens gedoen, wat nie konsekwentheid in die administrasie van die kantoor bevorder het nie. Belangriker was die feit dat daar intern ’n konstante vrees vir spioenasie bestaan het. Van die permanente personeel het hulle ook nie juis as baie bekwaam bewys nie (V. Kuitenbrouwer 2010:99; 2012:111–2). Dit is dus te verstane dat Leyds alles probeer het om Engelenburg na Europa te laat kom. Benewens die feit dat Engelenburg ’n regsgeleerde was, kon hy hom in hoë kringe handhaaf en was hy agt tale magtig. Leyds sou hom met alle delikate situasies kon vertrou en hy sou die ideale persoon wees om mee saam te werk.
Ná ’n verblyf van ’n paar weke in Lissabon het Engelenburg na Parys gegaan, waar hy dr. Leyds ontmoet het (Wallach 1945:7). Van daar is die twee vriende na Hamburg in Duitsland vir samesprekings met bankiers. Tydens die Anglo-Boereoorlog was Leyds se grootste verantwoordelikheid en die saak wat hom die meeste bekommer het, die beheer van die ZAR se finansiële bates in Europa. Dié bates is by Labouchere Oyens & Kie., die ZAR se bankiers in Europa, belê. Niemand kon voorsien hoe lank die oorlog sou duur nie en Leyds moes sorg dra dat die fondse nie uitgeput raak nie. Die bates moes met die grootste versigtigheid hanteer word, want gedurende die oorlog is die fondse nooit uit Suid-Afrika aangevul nie. Leyds moes inteendeel gedurig uitbetalings doen. Uitbetalings moes gedoen word vir onder meer die lopende uitgawes van die gesantskap en konsulate, propaganda, die ZAR se rekeninge by die wapenfabrieke, en so meer. Vanselfsprekend moes die finansies van die ZAR en al die transaksies ten strengste geheim gehou word. Die Britse regering moes nooit weet hoe sterk of swak die finansiële toestand van die Boererepublieke was nie (Van Niekerk 1985:268–9).
In Junie 1900 het Labouchere Oyens & Kie. sonder enige voorafgaande mededeling eensklaps geweier om Leyds se verdere opdragte in verband met uitbetalings uit te voer. Hulle het vir die eerste keer sedert die ZAR ’n gevolmagtigde gesant gehad het, ’n skriftelike bewys geëis dat Leyds wel deur die ZAR gemagtig was om oor die fondse te beskik.
Op 24 Julie 1900 het die Uitvoerende Raad van die ZAR by Waterval-Onder kajuitraad gehou oor die middele wat aangewend kon word om te verhoed dat, al sou die Britte die oorlog wen, die Afrikanerdom sy identiteit verloor en vernietig word.127 Drie besluite is gevolglik geneem: Eerstens is Leyds gemagtig om alle gelde in Europa en Brittanje wat aan die ZAR behoort het, op te eis en van skuldenaars en depositarisse in te vorder. Hy moes alle aandele, middele en bates verkoop, verhandel, realiseer of verpand. Ten tweede is besluit om Leyds te magtig om al die bates op sy eie naam en krediet te plaas en ter beskikking van die regering te hou en dat hy die geld ná die oorlog sonder versuim op naam en krediet van ’n benoemde kommissie moes plaas. Die derde geheime besluit was dat indien die Britte die twee Boererepublieke verower, ’n kommissie benoem moes word om oor alle finansiële bates van die ZAR te beskik.128 Deur hierdie drie raadsbesluite is groot verantwoordelikheid op Leyds se skouers geplaas om die buitelandse bates van die ZAR persoonlik te beheer en oordeelkundig aan te wend vir die onvoorspelbare duur van die oorlog. Die besluite is onderteken deur S.J.P. Kruger (staatspresident), F.W. Reitz (staatsekretaris), S.W. Burger (lid uitvoerende raad), L.J. Meyer (lid uitvoerende raad) en L.J. Jacobsz (assistentstaatsprokureur).129 Bogenoemde besluite is reeds aan die einde van Mei 1900 voorlopig geneem en op 24 Julie amptelik bekragtig. Reeds op 29 Mei 1900 het die staatsekretaris in Pretoria via die ZAR se konsul-generaal in Mosambiek, G. Pott, die voorlopige besluit van die Uitvoerende Raad per brief aan Leyds in Brussel deurgegee. Dit is aan Leyds opgedra om alle sekuriteite van waarde, spoorwegaandele en dies meer wat aan die regering behoort het, onmiddellik te realiseer en die opbrengs daarvan op sy eie naam te belê. Die fonds sou later in opdrag van die ZAR-regering of van die president persoonlik op naam van ’n gesamentlike kommissie geplaas word as ’n nasionale fonds ter bevordering van die Afrikaner se saak.130
Leyds het ’n klein bedrag in die ZAR se rekening by die firma Labouchere Oyens en Kie. gelaat en die orige fondse en effekte getrek om elders te belê. Die onttrekking van die fondse en Leyds se magtiging was net betyds. Lord Roberts het die anneksasie van die ZAR formeel geproklameer en op 10 September 1900 het Joseph Chamberlain vir Labouchere Oyens & Kie. skriftelik daarvan in kennis gestel en geëis dat al die ZAR se bates by die bank bevries word. Hy het die bank gelas om verslag te doen van al die bates van die voormalige regering van die ZAR en gewaarsku dat daar geensins daaroor beskik mog word sonder Britse goedkeuring nie (Leyds 1931:296–7). Leyds het dit nie wenslik geag om al die fondse op sy naam by een bank te deponeer nie. Hy het die fondse onderverdeel en dit met die hulp van ’n paar vertrouelinge by verskillende banke belê. Ter wille van geheimhouding moes dié persone die fondse op hulle eie name deponeer. Dit is dan waarom Leyds Engelenburg in Hamburg, Duitsland, ontmoet het. Hy het aan Engelenburg die som van 1 430 426,35 Duitse mark oorhandig, asook agt effekte van £1 000 elk. Die geld moes Engelenburg op sy eie naam by ’n paar banke belê.131 Namens die ZAR het Leyds op 26 Januarie 1901 so ’n ooreenkoms ook met Jacobus Leonardus Cluysenaer, ’n spoorwegingenieur, en Cornelis Hendrik Beelaerts van Blokland, ’n broer van die vroeëre diplomatieke verteenwoordiger van die ZAR in Europa, G.J.T. Beelaerts van Blokland, aangegaan. Laasgenoemde is in 1898 oorlede. Cluysenaer en Cornelis Beelaerts van Blokland was albei van Den Haag.132 Uit daardie geheime fonds sou Leyds in samewerking met die Boereleiers die politieke en kulturele herstel van die Afrikanerdom ná die oorlog finansier (Leyds 1931:102–4).
13. Engelenburg in Portugal
Van Duitsland is Engelenburg eers na Amsterdam, waar hy drie tot vier weke vertoef het voordat hy na Lissabon teruggekeer het. In teenstelling met die verwagting was Engelenburg nie een van die leidende figure van die pro-Boer-beweging in Europa nie. Hy het vir die res van die oorlog in Europa ’n lae profiel gehandhaaf, omdat hy veronderstel was om in Engeland aan te meld maar dit nie gedoen het nie. Hy het besluit om in Lissabon te bly, waar hy as joernalis werksaam was en ook die geleentheid kon vind om vir die ZAR te werk.
Hy het gevind dat die mense in Portugal “verschrikkelijk onkundig van de ware toestanden” van die oorlog was. Die koue weer in Parys en Amsterdam het hom afgeskrik om soontoe terug te gaan. Hy het gevolglik vir hom ’n kantoor in Lissabon gekry by die adres 32a Rua do Jasmim,133 Praça do Principe Real, waar hy as korrespondent vir die Nieuwe Rotterdammer Courant opgetree het. W.J. de Kock beweer dat Engelenburg, nadat hy Suid-Afrika verlaat het, hom in 1900 by die personeel van die Algemeen Nederlandsch Verbond se koerant in Nederland aangesluit het en saam met Frederik Rompel daar werksaam was (De Kock 1949:368). Volgens argivale bronne was Engelenburg egter ná sy aankoms in Europa van 1900 tot einde 1901 in Portugal en, soos reeds gemeld, korrespondent van die Nieuw Rotterdammer Courant.
![brink3]()
Illustrasie 3. Gebou waar Engelenburg se kantoor in Lissabon was. Foto: Linda Brink, November 2011.
![brink4]()
Illustrasie 4. Hoek van Rua do Jasmim en Praça do Príncípe Real waar Engelenburg se kantoor was. Foto: Linda Brink, November 2011.
Hy het ’n wooneenheid met vier kamers, ’n kombuis en dies meer, vir ses maande gehuur en dit met net die nodigste gemeubileer. In die hotel waar hy eers tuisgegaan het, was dit byna onmoontlik om te werk. Dit het in die diplomatieke buurt in Lissabon gestaan.134 Engelenburg het hom daar met onlangse literatuur van Portugese skrywers besig gehou, volgens hom nie uit “onmiddellike weetgierigheid” nie, maar uit professionele pligsgevoel. Hy wou Portugal goed leer ken en het Portugese romans gelees wanneer hy tyd gekry het.135 Hy het ook sy tyd bestee aan ’n artikel van vyf bladsye met die titel “De schilderijen-verzameling van Damiaan de Goes”, wat in Januarie 1902 in Lissabon verskyn het. Van Goes was van 1523 tot 1544 ’n buitelandse politieke agent vir Portugal se koning Don Johan III (Engelenburg 1902a:1–5).
Engelenburg het gedurende sy verblyf in Lissabon ’n waardevolle diens aan die ZAR gelewer deur Leyds ingelig te hou oor die nuutste politieke ontwikkelinge, ook met betrekking tot die grens tussen Mosambiek en Transvaal. Hy het Leyds ingelig dat die troonrede van Don Carlos van Portugal op 2 Januarie 1901 (Gribble 1970:184–5)136 allesbehalwe goeie dinge vir die ZAR ingehou het. Dit het daaruit geblyk dat Portugal sy Britse alliansie bevestig het deur via Beira en Lourenço Marques hulp aan die Engelse militêre owerhede te verleen. Die openlike en plegtige bevestiging van die noue vriendskap en alliansie wat beide nasies verenig het en wat deur onlangse dade kragdadig geaksentueer is, het kommer by Engelenburg gewek. Die teenwoordigheid van die groot vlooteskader in die Taag wat die Britse koningin na Portugal gestuur het,137 het dus eintlik beteken dat Portugal Brittanje met ope arms ontvang het, ten koste van die verhouding van Portugal met die ZAR.
Engelenburg het ook verwys na ’n rede op 21 Januarie 1901 deur die heer Ferreira do Amaral.138 Hy was pas tot die adelstand verhef en sou moontlik as minister van mariene sake en kolonies aangestel word. Ferreira do Amaral het dit duidelik gemaak dat hy ’n voorstander van die alliansie met Brittanje was en het hom ten gunste daarvan uitgespreek dat die vloot vergroot word ter beskerming van die Asore en van Kaap Verde.139 Engelenburg het dit beskou as die nadere verwesenliking van die anglisering van Mosambiek. Hy was van mening dat die oomblik gunstig was vir die deurvoering van die planne van Brittanje en Duitsland met Mosambiek. As Ferreira do Amaral minister van kolonies sou word, was die kans goed dat Mosambiek oorgedra sou word of dat ’n geheime traktaat met Berlyn en Londen beklink sou word. Engelenburg was van mening dat indien die Britse regering vrede met die ZAR sluit, die moontlikheid bestaan het dat Portugal, Brittanje en Duitsland reeds planne vir Lourenço Marques gehad het – planne wat nie met Transvaalse belange sou strook nie. Engelenburg het onderneem om Leyds op die hoogte te hou van wat in Portugal gebeur.140
Uit sy kantoor in Lissabon het Engelenburg op 2 Januarie 1901 aan Leyds geskryf dat hy ’n sekere meneer Gerken, verbonde aan die Nederlandse konsulaat, gevra het om na die Portugese koning se paleis te gaan en Leyds se naam in die besoekersboek te skryf. Engelenburg was van mening dat Portugal, ondanks die Anglo-Portugese alliansie, die ZAR nog erken het. “Daarom juist dacht ik dat de Transvaalsche gezant zich moet laten gelden ten einde alhier geen stof te geven tot niet-langer-erkenning en ten einde tastbaar te doen blijken van het voortbestaan der Z.A.R.”141
Engelenburg was van mening dat dit voordelig was dat Gerken verskeie mense geken het en dat dit hom nie ontbreek het aan “brutale optrede” nie (volgens Engelenburg in die gunstige sin van die woord). Hy was egter oortuig dat Gerken nie selfstandig en op eie inisiatief kon handel nie en ook nie in finansiële sake goed onderlê was nie. Engelenburg was van mening dat daar plek vir iemand was wat moontlik in Lissabon vir die ZAR kon optree wanneer Leyds nie kon nie. Hy het Gerken egter steeds met foute en al verkies bo die Vrystaatse konsul-generaal in Lissabon, wat na sy mening ’n Duitser en niks werd was nie.142 Dié Duitser was H.P.N. Muller.143
14. Engelenburg en die Boeregeïnterneerdes in Portugal
Gedurende sy verblyf in Lissabon het Engelenburg met die Boeregeïnterneerdes in Portugal, wat in ses dorpies rondom Lissabon versprei was, in aanraking gekom. Die geïnterneerdes het op ’n besondere wyse in Portugal tereggekom (Van der Walt 1963:179).
Die Portugese owerheid se vrees dat die Boeremagte by Komatipoort hulle belangrike verbinding met die ZAR sou vernietig of moontlik op Portugese grondgebied met die Britse magte slaags sou raak, het die goewerneur-generaal van Mosambiek, kolonel Joaquim José Machado, in September 1900 laat besluit om geheime agente na Komatipoort te stuur ten einde die Boereleiers te oorreed om oor die Mosambiekse grens te kom en vrywillig die wapen neer te lê. Hulle sou in Mosambiek nie soos gevangenes behandel word nie, maar hulle sou eers ná die oorlog na die ZAR kon terugkeer.144 Van die Boere het toe besluit om na Mosambiek te gaan eerder as om in die hande van die Britse regering te val. Op 22 September 1900 is vroue en kinders per trein na Lourenço Marques vervoer en die klompie Boere die volgende dag. Onder die burgers was daar dié wat bitter graag die stryd wou voortsit, maar vanweë die feit dat hulle nie oor perde beskik het nie, verplig was om noodgedwonge na Komatipoort te gaan (Viljoen 1902:130–1). Volgens internasionale gebruik is die Boere wat die Mosambiekse grens oorgesteek het, deur die Portugese owerheid geïnterneer. Die Portugese van Mosambiek was simpatiek jeens die Boere en het hulle vriendelik ontvang. Tog het die owerheid gewaarsku dat diegene wat sou probeer om na die ZAR terug te keer, gevange geneem of doodgeskiet sou word. Teen die einde van September 1900 was daar meer as duisend Boeregeïnterneerdes in Mosambiek (Ferreira 1999:350). Die Britse owerheid het by die Portugese owerheid beswaar gemaak dat die Boere in Mosambiek geïnterneer is omdat dit vir hulle moontlik sou wees om na die ZAR terug te keer en dan weer by die kommando’s aan te sluit.
Ná diplomatieke onderhandelinge tussen Brittanje en Portugal is besluit om die geïnterneerdes op koste van die Portugese regering na Portugal te stuur.145 Ná afloop van die oorlog sou hulle gratis na Lourenço Marques of enige Suider-Afrikaanse hawe vervoer word (Leyds 1934a:164).146 Die feit dat Lourenço Marques aan die begin van die 20ste eeu ’n klein hawestadjie was en nie werklik oor die nodige infrastruktuur beskik het om die geïnterneerde Boere te huisves nie, het die Portugese besluit beïnvloed. Daarbenewens het ’n strawwe malaria-epidemie uitgebreek, wat die oorplasing van die geïnterneerdes na ’n gesonder oord genoodsaak het (Ferreira 1994:65). Voor hulle aankoms in Portugal is die Nederlandsch Zuid-Afrikaansch Comité gestig om die belange van die Boeregeïnterneerdes in Portugal te behartig. Die erevoorsitter van hierdie Comité was Hein Brücher, terwyl die Nederlandse konsul-generaal en terselfdertyd ook waarnemende Transvaalse konsul-generaal in Lissabon, C. George, as voorsitter en J.A. Gerken as visevoorsitter opgetree het. Die lede van die Comité was hoofsaaklik oud-Nederlanders wat in Lissabon gewoon en die geïnterneerdes se belange op die hart gedra het. ’n Vooraanstaande lid van die Comité was F.V. Engelenburg (Leyds 1934a:279).147
Die Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Vereniging (NZAV) in Amsterdam het ook, op aanbeveling van H. Wattel, ’n komitee op die been gebring wat bekend gestaan het as die Nederlandsch Christelik Nationaal Boeren Comité. Die doelstelling was dieselfde as dié van die Nederlandsch Zuid-Afrikaansch Comité, naamlik om die geïnterneerdes met raad en daad by te staan. Terwyl Engelenburg se komitee in Lissabon gesetel was, het die Nederlandsch Christelik Nationaal Boeren Comitéslegs ’n verteenwoordiger gehad wat in belang van die Boere opgetree het en aan Amsterdam verslag moes doen.148
Die geïnterneerdes is met drie skepe, die Benquella, die Zaire en die korvet Affonso d’Albuquerque, na Lissabon in Portugal gestuur, waar hulle van Maart tot Junie 1901 aangekom het. ’n Aantal siek persone is in ’n hospitaal in Lissabon opgeneem. Die ander is by vyf aanhoudingsplekke ingedeel, naamlik Abrantes, Alcobaça, Caldas da Rainha, Peniche en Tomar.149 Tien gevangenes (nege mans en ’n seun) wat in die tronk in Lourenço Marques aangehou en met die Affonso d’Albuquerque na Portugal vervoer is, is nie saam met die groot groep gestuur nie, omdat hulle as ondergrawers van gesag beskou is en dus ’n slegte invloed op die ander Boere kon hê. Hulle is ook nie saam met die ander gevangenes gehuisves nie, maar is na Forte de Sao Juliao da Barra by Oeirasgeneem.150 Engelenburg was teenwoordig by die aankoms in Lissabon van die uitgewekenes wat aan boord van die Benquella was. Volgens hom was geen dringende hulp nodig nie. Wat die passasiers van die Zaire betref, sou hulp en bystand beskikbaar wees soos nodig. Ene S.A. Smit was onder die gevangenes wat by Oeiras aangehou is. ’n Petisie is in Julie 1901 deur die groep in Oeiras opgestel om na ’n beter oord oorgeplaas te word, maar dit het weens die onwil van die fort se owerheid nie geslaag nie (Leyds 1934b:406–7). Smit het daarop namens die groep die verhaal neergeskryf van hoe generaal J.T. Pienaar hulle feitlik gedwing het om oor te gee, maar dat hulle geweier het – vandaar dat hulle as ondergrawers van gesag beskou is. Hy het die verhaal vir Engelenburg gegee, wat gesorg het dat dit in die buitelandse dagblaaie, onder meer die Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage geplaas is.151 Volgens ’n memorandum van die Kommissie te Lissabon was Pienaar nie ’n opregte verteenwoordiger van die Boerebelange nie, omdat hy aan die goewerneur-generaal in Mosambiek beloof het dat indien hy, sy vrou en hulle seuns in Lissabon kon woon, hy sy invloed sou aanwend om die vlugtelinge in Lourenço Marques te oorreed om hulle aan die Britse regering oor te gee.152 Pienaar is saam met die geïnterneerdes uit Lourenço Marques na Lissabon oorgebring, waar hy die rol van “generaal” gespeel het, hoewel die meeste burgers hom nie as sodanig erken het nie.153 Hy het geen invloed of aanhang gehad nie. Kommandant Mostert, met wie Engelenburg ook gepraat het, het wel nog ’n bietjie invloed op die mense gehad.
Engelenburg het die geïnterneerdes by die verskillende aanhoudingsplekke besoek. Dit het vir hom sindelik en netjies gelyk. Aan mej. M. Berdenis van Berlekom, verbonde aan ’n hulporganisasie te Middelburg, Nederland, het hy geskryf dat daar ’n behoefte aan warm onderklere by Caldas da Rainha bestaan en gevra dat geld gestuur word waarmee goedere aangekoop kon word.154 Hy het aan Leyds geskryf dat die gevangenes se toestand allesbehalwe bevredigend is. Van amptelike vrylating sou wel geen sprake wees nie en van wegloop ewemin. Hy self het hulpeloos gevoel. Volgens Engelenburg het die Portugese alles op eie houtjie gedoen en die behandeling van die gevangenes was van hulle kant goed.155 Slegs by Caldas da Rainha is gesinne gehuisves. Engelenburg en sy komitee was genoodsaak om sekere huisreëls daar toe te pas. Dit was onmoontlik om elke gesin van een of meer afsonderlike vertrekke te voorsien en daarom is tydelike gesinskeiding toegepas. Dit was egter nie maklik om dit by die mense tuis te bring dat die vroue en kinders in afsonderlike slaapsale moes woon nie. Tussen nege-uur saans en agtuur soggens was dit boonop ongeoorloof om mekaar oor en weer te besoek. Bedags kon mans by hulle gesinne wees, maar saans ná nege-uur moes elkeen na sy of haar eie slaapsaal gaan.156 Op 15 Mei 1901 moes hulle die gebou ontruim omdat dit met die aanbreek van die seisoen weer as ’n goewermentsbad – daar was ’n warmwaterbron – met ’n hotel in gebruik geneem sou word. Die naburige militêre hospitaal is aan die geïnterneerdes beskikbaar gestel.157
Gedurende die geïnterneerdes se verblyf in Portugal het die Comité te Lissabon geld en goedere uit verskillende lande namens die geïnterneerdes ontvang. Uit Rusland is byvoorbeeld 1 000 frank aan die Comité gestuur (Leyds 1934a:280). Die NZAV in Amsterdam het kiste met onder meer tydskrifte, boeke, pype, seep, sjokolade, skryfbehoeftes en speelkaarte aan die voorsitter van die komitee, C. George, gestuur sodat dit eweredig onder die geïnterneerdes versprei kon word (Ferreira 1994:87).158 Die Portugese regering het die skenkings uit Nederland van invoerregte vrygestel, maar beperkings op die invoer van tabak geplaas (Leyds 1934a:278). Engelenburg het ywerig gehelp en toegesien dat elke groep sy regmatige deel kry. In April 1901 het Engelenburg namens die Comité “een kist poederzeep voor uwe menschen” aan kommandant N.J. Grobler in Alcobaça gestuur (Ferreira 1994:87).159 Later het kiste met diverse goedere gevolg. Die Comité het twee kiste met psalm- en gesangboeke, asook leesboeke, uit Nederland na Alcobaça gestuur (Ferreira 1994:87).160 Nog later het kiste met skoolboeke vir verspreiding uit Nederland aangekom (Ferreira 1994:87).161
Een van die talle take van die Comité was om alle korrespondensie wat aan geïnterneerdes gerig was, te sorteer en te sorg dat dit die geadresseerdes bereik. Die Comité het ook die ou koeverte van briewe uit Suid-Afrika by die geïnterneerdes versamel en in Lissabon ten bate van hulle verkoop, waarskynlik aan seëlversamelaars (Ferreira 1994:86–7).162 O.J.O. Ferreira is van mening dat die koeverte wat uit Transvaal en die Vrystaat afkomstig was, skynbaar baie gewilder onder die Portugese kopers was as dié afkomstig uit die Kaapkolonie (Ferreira 1994:87).163 Op 4 Mei 1901 het Engelenburg aan kommandant Grobler in Alcobaça laat weet dat hy die meeste van die koeverte wat die kommandant aan hom gestuur het, reeds verkoop het teen 100 réis164 stuk. Die opbrengs uit die verkope was 3 700 réis, waarvoor hy ’n poswissel sou stuur nadat hy koste en versendingsgeld afgetrek het. Hy het Grobler laat weet: “Indien u nog meer enveloppen mij ter verkoop wilt toezenden, zal ik gaarne moeite doen deze te verkoopen en u de opbrengst te doen geworden.”165
Engelenburg het Grobler ook laat weet dat alle briewe voortaan deur die Caldas-comité gesorteer en versprei sou word, maar dat die beste kans om die koeverte van die hand te sit in Lissabon was en dat hy dit steeds namens die uitgewekenes sou verkoop.166 Twee weke later het Engelenburg aan Grobler geskryf dat daar ’n paar kiste met voorrade by sy kantoor bewaar word wat aan uitgeweke burgers geadresseer was. Waarskynlik was die burgers self verantwoordelik vir die versendingskoste, met die gevolg dat hy eers van Grobler wou verneem of dit die moeite en koste sou loon om die kiste aan hulle eienaars te stuur. “De namen op die kisten zijn als volgt: Leonard, Goudriaan, Anandale, Breedt, Oosthuizen, Malan, Calitz, Milliery en Van der Walt.”167 Daar is ook gesorg dat die Kersfees van 1901 feestelik vir die kinders aangebied word; dit het die Comité geheel en al uit private middele befonds. Die Comité het selfs vir drie Kersbome gesorg.168
Een van die vertakkinge van Leyds se werk in Brussel was sy geheime oorlogsbedrywighede, naamlik die insmokkel van boodskappe en oorlogsvoorrade na die Boere. In minstens een geval wat bekend is, was Engelenburg vir Leyds daarmee behulpsaam terwyl hy in Lissabon was, naamlik die uitsmokkel van ’n pakkie briewe wat in een van die Boeregeïnterneerdes se besit was. Onder die geïnterneerdes was Cornelis Plokhooij, wat sy opleiding as onderwyser in Nederland ontvang en in 1897 deur bemiddeling van die Nederlandse Fonds ten behoewe van “het Hollandsch Onderwijs in Zuid-Afrika” in die ZAR aangekom het. Van 1897 tot 1899 was hy aan die Oost-Eind School in Pretoria werksaam. Plokhooij het ook aan die Anglo-Boereoorlog deelgeneem en in Junie 1900 is hy deur die Britte gevange geneem en na Nederland gedeporteer. In Desember 1900 het hy na Parys gegaan, waar hy ’n aantal briewe ontvang het wat bestem was vir die Boereleiers in Suid-Afrika en waarin oor die situasie in Europa verslag gedoen is. Op 31 Desember het hy as die eerste van verskeie rapportgangers wat deur Leyds met geheime sendings belas is, met die briewe na Lourenço Marques vertrek (Mulder 1981:490–1). Dit is onbekend wat die werklike inhoud van die briewe was. Teen die tyd dat hy die hawe van Lourenço Marques bereik het, was Plokhooij platsak en het hy boonop malaria gekry. Hy het verneem dat ’n reis na Transvaal in daardie stadium gevaarlik sou wees omdat die Britte die grens met Mosambiek gepatrolleer het. Plokhooij het daarop besluit om sy sending te laat vaar om te verhoed dat die briewe in verkeerde hande beland. Hy is in Mosambiek geïnterneer en saam met ander geïnterneerdes op die Zaire na Portugal gestuur.
Plokhooij kon daarin slaag om uit die aanhoudingsplek te ontsnap, waarna hy na Lissabon gegaan en die pakkie briewe met sensitiewe inligting aan Engelenburg oorhandig het.169 Engelenburg was baie versigtig toe hy aan P.L.A. Goldman in Brussel geskryf het dat die briewe van Plokhooij nou in sy besit was: “Ingevolge uw laatste schrijven begaf ik mij naar de plaats waar ik de persoon in kwestie dacht te vinden.”170 Engelenburg het instruksies van Goldman gevra. Indien hy die briewe aan Goldman moes terugbesorg, sou hy verkies om dit per aangetekende pos aan hom te stuur, hoewel dit nie die veiligste manier was nie. Anders sou hy ’n betroubare persoon moes vind wat dit na Brussel kon neem. Hy het ook geskryf dat die “persoon in kwestie” oor twee weke by ’n hawe in die Middellandse See aan wal sou gaan en van daar noordwaarts sou reis.171 Engelenburg het dus nie in die brief Plokhooij se naam genoem nie, ook nie die hawe waar hy aan wal sou gaan nie en dat hy na Nederland op pad was nie. Volgens Engelenburg was Plokhooij in elk geval “buiten vervolgings-gevaar en zijne voorwerpen in mijn bezit”.172 Dit is nie bekend wat Goldman se instruksies aan Engelenburg was rakende die briewe in laasgenoemde se besit nie, maar Engelenburg het dit waarskynlik per aangetekende pos na Brussel gestuur. Plokhooij het van Lissabon oor Genua en Triëst na Nederland gegaan en op 3 Junie 1901 in Amsterdam aangekom.173
In November 1901 was Engelenburg nog in Lissabon en het hy ’n artikel van 19 bladsye oor die toestande in Suid-Afrika geskryf, wat in pamfletvorm uitgegee is. Dit het ook in die Jaarboek van de Maatschappij der Nederlands Letterkunde verskyn (Engelenburg 1902b:1265–84). Daarin het hy ’n paar wenke aan die hand gedoen om die vrede in die land te herstel. Die titel van die artikel was “Vredes-recepten voor Zuid-Afrika”. Volgens hom sou die aanneemlikste opsie vir die Boere wees dat daar ingegryp en ’n uitweg gevind word om die vrede te herstel en te sorg vir die welsyn van die huidige en die toekomstige generasie. Die sukses daarvan sou egter afhang van die blywende toekomstige verstandhouding van Boer en Brit. Hy het gepleit dat aan die Boererepublieke onbeperkte vryheid gegee word om – ongehinderd deur invloede van buite, hoe goed ook al bedoel – hulle huis in orde te hou, nie alleen om die ZAR se ontwil nie, maar ook omdat die Britse imperiale regering ruimskoots daarby sou baat (Engelenburg 1902b:1280).
15. Engelenburg se rol kort voor en net ná vredesluiting
Ná ’n jaar en ’n paar maande in Lissabon het Engelenburg na Brussel gegaan, waar hy vir die laaste gedeelte van die oorlog opnuut Transvaal gedien het deur op menige wyse hulp te verleen aan Leyds wanneer dié uitstedig was (De Kock 1945:23–4). Mevrou Leyds en die kinders het nie in Brussel gewoon nie, maar ter wille van die kinders se skoolopvoeding in Utrecht gewoon. Leyds het Engelenburg se hulp baie waardeer en op 1 April 1902 het hy in sy dagboek geskryf: “Engelenburg is onbetaalbaar in ijver en toewijding” (Leyds 1934b:672).
Op 31 Mei 1902 het die uitgeputte Boeremagte die stryd gewonne gegee en die Vrede van Vereeniging in Pretoria onderteken (Pretorius 2012:244). Die eed van getrouheid aan Brittanje moes ook deur die Boeregeïnterneerdes in die aanhoudingsplekke in Portugal afgelê word. Die uitgewekenes het op 18 Julie 1902 met die Bavarian na Suid-Afrika vertrek en op 4 Augustus in Tafelbaai aangekom.174 Die twee voormalige republieke, die ZAR en die Oranje-Vrystaat, is ná die Anglo-Boereoorlog in kroonkolonies omskep. Vir Brittanje was dit egter ’n vergeefse oorlog sover dit Afrikanernasionalisme betref het. Die oorlog het die eenheidsgevoel onder die Afrikaners versterk en die grondslag gelê vir die groot volksontwaking onder die Afrikaners wat die geskiedenis van Suid-Afrika in die 20ste eeu sou oorheers en waarvoor Engelenburg die voorbereidingswerk gehelp doen het.
Drie maande ná die vredesluiting het Engelenburg na Duitsland gegaan en aan die finansiële instansies waar hy die ZAR se geld namens Leyds belê het, opdrag gegee om die geld beskikbaar te stel. Hy het gedurende dié tyd ook na Düsseldorf gegaan om na ’n setmasjien vir De Volksstem te gaan kyk.175 Op 4 Augustus 1902 het hy aan Leyds ’n tjek gestuur vir ’n gedeelte van die geld wat hy in Duitsland belê het, plus die rente wat daarop verdien is.176 Op 6 Augustus het Leyds ontvangs daarvan erken. Die bedrag was ƒ653 164,25 (1 350 711, 90 Belgiese frank).177 Die res van die geld wat op belegging was, het Engelenburg op 2 en 7 Januarie 1903 in Utrecht aan Leyds oorhandig. Op 7 Januarie 1903 het Leyds ’n verklaring uitgereik dat al die geld wat hy in Hamburg aan Engelenburg toevertrou het, met rente terugontvang is: “Dr. Engelenburg heeft geen renumeratie in verband met deze transactie verlangd noch ontvangen. Voor welke bewaring en beheering, bij dezen door mij aan Dr. Engelenburg voornoemd volledige décharge wordt verleendt.”178
Ná die vredesluiting het Brittanje geen amptelike aankondigings uitgereik dat die republieke opgehou bestaan het en as kolonies by die Britse Ryk ingelyf is nie. Leyds wou weet wanneer hy as gesant die aankondiging moes maak. Hy het geen opdrag ontvang om dit te doen nie en het ook geen amptelike mededeling daaromtrent van sy regering ontvang nie. Leyds het in Brussel aangebly tot tyd en wyl al die sake afgehandel was, waarna hy die huur van die gesant se kantore en sy woonplek opgesê het.179 Hy het daarna na Utrecht verhuis om hom by sy gesin aan te sluit. Engelenburg was nog in Brussel woonagtig en het aangebied om die Yost-tikmasjien wat Leyds vir die kantoor in Brussel aangekoop het, oor te neem as ’n aandenking van sy werksaamhede in Brussel.
Hy het Leyds gewaarsku om voorbereid daarop te wees dat ’n geskinder sou plaasvind oor die groot somme geld wat laasgenoemde in één bank in Nederland gedeponeer het. Hy was van mening dat Nederland ’n baie klein land is waar elkeen hom met ander se sake bemoei. Aangesien Leyds se sake en die finansiële sy daarvan in ’n mate openbare kennis was, was die kans groot dat dit gou bekend sou word dat Leyds opnuut uit groot bedrae “ryk” geword en die geld in ’n Utrechtse bank opgestapel het. “Gesteld al dat de heeren V en K. hun monden houden – quod est demonstrandum – dan zwijgen mischien hunne klerken niet.” Leyds moes daarop voorbereid wees dat die storting van so ’n groot bedrag by die Utrechtse bankiersfirmatjie sóú uitlek.180
Aan die einde van die oorlog was daar ’n bedrag van ongeveer twee miljoen gulden in die fonds. Gedurende die onderhandelinge tussen die Boeregeneraals en die Britse regering met betrekking tot die toepassing van die Vrede van Vereeniging, wat plaasgevind het ’n paar maande nadat dit onderteken is, het Chamberlain by verskeie geleenthede geëis dat die geld aan die Britse owerheid oorhandig word.181 Louis Botha wou ingee, maar Leyds het volgehou dat die fonds nie geval het onder die voorwaardes van die Vredesverdrag nie, omdat dit vóór die Boere-oorgawe na hom oorgeplaas is. Hy het dus geweier om die geld te oorhandig.182 Intussen was Leyds bereid om op te tree as ’n trustee vir ’n komitee van prominente Afrikaners wat sou besluit oor projekte wat met die geld befonds moes word, op die voorwaarde dat die Britse regering nie enige seggenskap sou hê in hoe dit bestee word nie.183
Op 28 Augustus 1902 het Engelenburg uit Brussel aan Leyds, wat in daardie stadium in Groningen was weens die afsterwe van sy skoonsuster, geskryf dat hy daardie aand na Londen sou vertrek om Wallach te groet en vir hom laaste instruksies te gee voordat hy na Suid-Afrika vertrek. Wallach het ’n permit bekom en kon teruggaan. Engelenburg was haastig om ook terug te keer en was vol hoop dat Wallach, sodra hy in Pretoria aangekom het, ’n permit vir hom sou kon bewerkstellig.184
In Brussel het Engelenburg die huur van sy woonplek in die Rue Capouillet, waar hy die voorafgaande maande gewoon het, eers opgesê en daarna tydelik by Rue Berckmans no. 66 ’n kamer gehuur voordat hy na Suid-Afrika teruggekeer het. Teen daardie tyd was al die kantore wat Leyds as gesant gedurende die oorlog gebruik het, ook al ontruim. Engelenburg het aan Leyds geskryf dat dit maar stil was in Brussel wanneer hy verby die geslote huise in die Rues de Livourne en De Florence gestap het en waar elke stukkie Transvaalse nasionaliteit geleidelik uitgeblus is.185 Engelenburg kon eers in Januarie 1903 daarin slaag om na Suid-Afrika terug te keer.
16. Ten slotte
Reeds voor die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog het Engelenburg se siening oor die Afrikaners in die ZAR verander. Sedert die Jameson-inval, wat aan die einde van 1895 en begin 1896 plaasgevind het, het hy tot ander insigte oor die Transvaalse Afrikaners gekom toe hy besef het dat hulle alles in die stryd sou werp om hulle onafhanklikheid van die Britse regering te behou. Hy het die spanningsvolle tydperk vóór die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog met hulle meegemaak. As redakteur en politieke kenner het hy ’n sleutelrol voor en tydens die oorlog gespeel.
Aan die oorlogsfront was Engelenburg tydens die Slag van Elandslaagte en die Slag van Colenso teenwoordig. Die verliese aan Boerekant het hy intens beleef omdat hy baie van die gesneuwelde Boere persoonlik geken het. Sy meegevoel met, maar ook bewondering vir, die Afrikaners wat teen ’n oormag van Britse soldate moes veg, het daagliks gegroei. Hy was die oog en oor van die Transvaalse bevolking en het deurentyd groot empatie met hulle situasie getoon. Engelenburg het ook die Britse oorname van Pretoria op 5 Junie 1900 meegemaak en het besef dat hy ’n beter diens aan die Boere sou kon verleen deur na Europa uit te wyk. Die kennis en insig wat Engelenburg tydens die oorlog in Suid-Afrika, maar ook in Europa, oor die Afrikaners se saak verkry het, het hom voorberei op die rol wat hy ná die oorlog in Suid-Afrika sou speel. As objektiewe buitestander met ’n kennis van die binnekringe van die Afrikanerleiers in die Boererepublieke het hy hom vierkantig agter die Afrikaners geskaar en sou hy aan die nuwe politieke en kulturele leierskap waardevolle advies en nuwe insigte gee. As koerantman het Engelenburg ’n kritiese, maar diep insig gehad in die politieke ontluiking in die naoorlogse tydperk.
Engelenburg se verblyf in Europa tydens die oorlog, en ook sy herhaaldelike besoeke aan Europa en Brittanje ná die oorlog, het hom toenemend as ’n kosmopolitiese en vrygees na vore laat tree wat waardevolle insigte met sy leserspubliek in die eerste drie dekades van die 20ste eeu gedeel het. Die kennis wat hy tydens die oorlog met betrekking tot die Afrikaner en dié se situasie in Suid-Afrika opgedoen het, het hom voorberei op die rol wat hy in die 20ste-eeuse Transvaal sou speel.
Bibliografie
Argivale bronne
Nationaal Archief, Den Haag (NA, Den Haag)
W.J. Leydsversameling.
Nasionale Argief van Suid-Afrika, Kaapstad (NASA, Kaapstad)
F.S. Malanversameling.
Nasionale Argief van Suid-Afrika, Pretoria (NASA, Pretoria)
Argief van die ZAR, volume 90, Amptelike publikasies van die ZAR.
Argief van die Kommandant-generaal (KG), volumes 381 en 382.
Argief van die Meester van die Hooggeregshof (MHG), volume 54/00.
Argief van die Militêre Owerheid (MGP), volume 115.
Argief van die Staatsekretaris (SS), volumes 8057, 8060, 8131, 8291, 8306 en 8373.
Notule van die Tweede Volksraad, 1899.
Buitengewone Staatskoerant, 1899 (Staatsdrukkerij, Pretoria, 01.02.1899).
F.V. Engelenburgversameling.
W.J. Leydsargief (LA).
G.S. Prellerversameling.
Engelenburghuis, Pretoria
Ongeordende Engelenburgversameling.
Boeke en tydskrifartikels
Behrens, H.P.H. 1955. The Pretoria press story. In Engelbrecht e.a. (reds.) 1955.
Beyers, C.J. (red.). 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek IV. Durban, Pretoria: Butterworth en Kie., (SA) (Edms.) Bpk.
Breytenbach J.H. (red.). 1949. Gedenkalbum van die Tweede Vryheidsoorlog. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.
Brooks, S. 1899. England and the Transvaal. The North American Review,Oktober, ble. 473–80. New York: NAR Publishing Co.
Churchill, W.S. 1900. London to Ladysmith via Pretoria. Londen, New York: Longmans & Green.
Coetzee, D.J. 1940. Spoorwegontwikkeling in die Suid-Afrikaanse Republiek (1872–1899).Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.
Davis, R.H. 1900. With both armies in South Africa.New York: Charles Scribner's Son.
De Kock, H.C. 1945. Frans Vredenrijk Engelenburg 1863–1938. In Wallach (red.) 1945.
De Kock, W.J. 1949. Die werksaamhede van dr. W.J. Leyds en die Diplomatieke Korps van die Republieke tydens die oorlog. In Breytenbach (red.) 1949.
De Villebois-Mareuil, G.H.A.V. 2000. Vertaal deur J. Rossouw en D.P.M. Botes. Oorlogsdagboek van veggeneraal De Villebois-Mareuil.Pretoria: Protea Boekhuis.
Diplomat, A. 1899. A vindication of the Boers. The North American Review, Oktober, ble. 81–7. New York: NAR Publishing Co.
Engelbrecht, S.P., J.A.I. Agar-Hamilton, A.N. Pelzer en H.P.H. Behrens (reds.). 1955. Pretoria (1855-1955): geskiedenis van die stad Pretoria.Pretoria: Stadsraad van Pretoria.
Engelenburg, F.V. 1897. De spellings-kwestie met het oog op Zuid-Afrika. De Gids, 61:357–65.
—. 1899. A Transvaal view of the South African question. The North American Review, Oktober, ble. 437–72.New York: NAR Publishing Co.
—. 1902a. “De schilderijen-verzameling van Damiaan de Goes”, Oud-Holland, 19(4), Januarie 1902.
—. 1902b. Vredes-recepten voor Zuid-Afrika. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Leiden: E.J. Brill.
—. 1928. Genl. Louis Botha.Pretoria: J.L. van Schaik.
Ferreira, O.J.O. 1994. Viva os Boers! Boeregeïnterneerdes in Portugal tydens die Anglo-Boereoorlog, 1899–1902. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 1999. Portugal en die Anglo-Boereoorlog. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 39(3):343–63.
Grenville, J.A.S. 1964. Lord Salisbury and foreign policy: the close of the nineteenth century.Universiteit van Londen, Londen: The Athlone Press.
Gribble, F. 1970. The Royal House of Portugal. Washington, New York, Londen: Kennikat Press.
Headlam, C. (red.). 1931. The Milner papers: South Africa 1897–1905, vol. 1. Londen, Toronto, Melbourne, Sydney: Cassell.
Hellemans, Z. 1901. Met het Roode Kruis mee in de Boeren-Vrijheidsoorlog. Amsterdam: Koster.
Kemp, J.C.G. 1941a. Die pad van die veroweraar.Kaapstad, Bloemfontein, Port Elizabeth: Nasionale Pers Bpk.
—. 1941b. Vir vryheid en vir reg.Kaapstad, Bloemfontein, Port Elizabeth: Nasionale Pers Bpk.
Krüger D.W. en C.J. Beyers (reds.). 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers Beperk.
Kruger, S.J.P. 1902. Onder redakteurskap van F. Rompel. Gedenkschriften van Paul Kruger gedicteerd aan H.C. Bredell en P. Grobler.Amsterdam: Funke.
Kuitenbrouwer, M. 1985. Nederland en de opkomst van het moderne imperialisme: koloniën en buitenlandse politiek 1870–1920.Amsterdam: Bataafsche Leeuw.
Kuitenbrouwer V. 2012. War of words: Dutch pro-Boer propaganda and the South African war (1899–1902).Amsterdam: Amsterdam University Press.
Labuschagne F.J. en L.C. Eksteen (reds.). 1993. Verklarende Afrikaanse woordeboek.Pretoria: J.L. van Schaik.
Leipoldt, C.L. 1938. Dr. F.V. Engelenburg – knap joernalis en geleerde – raadsman van Kruger en Botha. Die Huisgenoot, 9 September, bl. 21.
Leyds, W.J. 1931. Derde verzameling: correspondentie 1900, deel I en deel II. Dordrecht: N.V. Geuze en Kie. Drukkerij.
—. 1934a. Vierde verzameling: correspondentie 1900–1902, deel 1.1, nrs. 175, 280 en 281. Dordrecht: N.V. Geuze en Kie. Drukkerij.
—. 1934b. Vierde verzameling: correspondentie 1900–1902, deel 1.2, nrs. 450 en 737. Dordrecht: N.V. Geuze en Kie. Drukkerij.
—. 1938. Eenige Correspondentie uit 1899 (zoogenaamde “Eerste Verzameling”). Amsterdam: N.V. Drukkerij en Uitgeverij J.H. de Bussy.
Meintjes, J. 1974. President Paul Kruger. A biography. Londen: Cassell.
Mulder, P.W.A. 1981. Plokhooij, Cornelis. In Beyers (red.) 1981.
Oberholster, J.J. (red.). 1973. Dagboek van Oskar Hintrager: saam met Christiaan de Wet Mei – September 1900. Christiaan de Wet-Annale 2. Elsiesrivier: Nasionale Boekdrukkery Bpk.
Pakenham, T. 1979. Vertaal deur L. Rousseau. Die Boere-oorlog. Johannesburg: Jonathan Ball Uitgewers.
Ploeger, J. 1990. Die lotgevalle van die burgerlike bevolking gedurende die Anglo-Boereoorlog, 1899–1902, deel 1. Pretoria: Staatsargiefdiens.
Ploeger, J. en H. Orban. 1960. Besonderhede in verband met De Volkstem en Wallachs’ drukkers en uitgewers maatskappy beperk. Pretoria: Wallachs’ Drukkers en Uitgewers Mpy. Bpk.
Plokhooij, C. 1901. Met den Mauser: persoonlijke ervaringen in den Zuid-Afrikaanschen Oorlog. Gorinchem: F. Duym.
Porter, A.N. 1980. The origins of the South African War: Joseph Chamberlain and the diplomacy of Imperialism 1895–1899. Manchester: Manchester University Press.
Pretorius, F. 1991. Kommandolewe tydens die Anglo-Boereoorlog 1899–1902. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2012. Almal se oorlog: die Anglo-Boereoorlog (1899–1902). In Pretorius (red.) 2012.
Pretorius, F. (red.). 2012. Geskiedenis van Suid-Afrika: van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg.
Scholtz, G.D. 1977. Die ontwikkeling van die politieke denke van die Afrikaner 1881–1899 IV. Johannesburg: Perskor-Uitgewery.
Scholtz, L. 2005. Why the Boers lost the war. Hampshire, New York: Palgrave MacMillan.
Schutte,G.J. 1968. De Hollanders in Krugers Republiek 1884–1899. Pretoria: Unisa Uitgewery.
Spies, F.J. du T. 1959. Uit die briewe van Arnold Theiler. Pretoriana, April, bl. 25.
Van der Wall Bake, R.W.J.C. en E. Bruchner (reds.). 1910. In Memoriam NZASM. Amsterdam: J.H. De Bussy.
Van der Walt, H.R. 1963. Die Suid-Afrikaanse Republiek in die Britse buitelandse en koloniale beleid (1881–1899). Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse Geskiedenis, 26(1):179. Kaapstad: Kaap en Transvaal Drukkers Bpk.
Van Everdingen, W. 1905. De oorlog in Zuid-Afrika: tweede tijdvak, deel II, Maart 1900 – Julie 1900. Delft: J. Waltman.
Van Niekerk, L.E. 1978. Dr. W.J. Leyds se geheime oorlogsbedrywighede. Historia, 23(1):15–31.
—. 1980. Dr. W.J. Leyds as gesant van die Zuid-Afrikaansche Republiek. Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis, 43(1):60–1. Pretoria: Die Staatsdrukker.
—. 1985. Kruger se regterhand: ’n biografie van dr. W.J. Leyds. Pretoria: J.L. van Schaik.
Van Rhyn, J.N.R. 1977. Krause, Frederick (Fritz) Edward Traugott. In Krüger en Beyers (reds.) 1977.
Viljoen, B.J. 1902. Mijne herinneringen uit den Anglo-Boeren-Oorlog. Amsterdam: Versluys.
Wallach, I. 1945. Die volmaakte “gentleman”: ter gedagtenis aan my groot en getroue vriend. In Wallach (red.) 1945.
Wallach, I. (red.). 1945. Die volmaakte “gentleman”. Pretoria: Die Volkstem Drukkery.
Wattel, H.M.J. 1900. Portugals houding in den oorlog tusschen Engeland en de Zuid-Afrikaansche Republieken. Amsterdam: Keizersgracht 258.
Ongepubliseerde verhandelinge en proefskrifte
Badenhorst, P.G. 1940. Die geskiedenis van De Volksstem, 1873–1900, D.Litt et Phil-proefskrif, Unisa.
Brink, L.E. 2010. ’n Biografie van die taalstryder F.V. Engelenburg tot met die stigting van die S.A. Akademie in 1909. MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.
—. 2015. Die lewe, werk en invloed van F.V. Engelenburg in Suid-Afrika (1889–1938), PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit.
Edwards, P. 1988. Die Zuid-Afrikaansche Republiek en Groot-Brittanje se stryd om Delagoabaai, 1889–1899. D.Phil-proefskrif, UOVS.
Kuitenbrouwer V. 2010. War of words: Dutch pro-Boer propaganda and the South African War (1899–1902). Ph.D-proefskrif, Universiteit van Amsterdam.
Schoeman, J.M. 1972. Koerantberiggewing oor die krisisdae 25 September tot 20 Oktober 1899: ’n kritiese metodologiese analise. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.
Van Vreden, C. de W. 1955. Pretoria en die Tweede Vryheidsoorlog, 11 Oktober 1899–5 Junie 1900. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.
Koerante
De Volksstem (Mikrofilm), 1896–1931.
Press Weekly Edition (Mikrofilm), 23 September 1899.
Pretoria News (Mikrofilm), 26 Oktober 1955.
Eindnotas
1 Hierdie artikel is gebaseer op L.E. Brink (2015) se doktorale studie aan die Noordwes-Universiteit.
2 Redaksionele kommentaar, “Gebrekkig financieel bestuur”, De Volksstem, 18.08.1894; Redaksionele kommentaar, “De koorden der beurs”, De Volksstem, 16.02.1891; Redaksionele kommentaar, “Ondervinding maakt wijs”, De Volksstem, 28.10.1889; Redaksionele kommentaar, “Onze invoer”, De Volksstem, 02.02.1895; Redaksionele kommentaar, “Onze toekomstige steenkool-industrie”, De Volksstem, 18.12.1890; Redaksionele kommentaar, “Departement van Landbouw”, De Volksstem, 20.03.1890; Redaksionele kommentaar, “Departement van Landbouw II”, De Volksstem, 24.03.1890.
3 Redaksionele kommentaar, “Britisch, Zuid-Afrikaansch, Transvaalsch”, De Volksstem, 24.03.1890; Redaksionele kommentaar, “Wat nu?”, De Volksstem, 03.07.1890; Redaksionele kommentaar, “De Swaziland-conventie”, De Volksstem, 07.08.1890; Redaksionele kommentaar, “Delagoabaai”, De Volksstem, 09.10.1890; Redaksionele kommentaar, "Hun hoofd kwijt", De Volksstem, 18.11.1896; Redaksionele kommentaar, "Portugese politiek I", De Volksstem, 19.01.1897; Redaksionele kommentaar, "Politieke verkleurmannetjies", De Volksstem, 28.03.1896; Redaksionele kommentaar, "Portugese politiek I", De Volksstem, 19.01.1897.
4 Die twee Boererepublieke was die Zuid-Afrikaansche Republiek en die Republiek die Oranje-Vrystaat.
5 Nationaal Archief (NA), Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 28.11.1898.
6 Nasionale Argief van Suid-Afrika (NASA), Pretoria, W.J. Leydsargief (LA), vol. 631, deel III, GR 1198/97, W.J. Leyds – Waarnemende staatsekretaris, 08.07.1897.
7 Redaksionele kommentaar, “De Anglo-Duitse entente”, De Volksstem 10.09.1898.
8 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 11.09.1899.
9 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 11.09.1899.
10 Redaksionele kommentaar, “Oorlogsgeruchten”, De Volksstem, 29.04.1899.
11 Redaksionele kommentaar, “Verkeerde indruk”, De Volksstem, 22.03.1899.
12 Redaksionele kommentaar, “Oorlogsgeruchten”, De Volksstem, 29.04.1899.
13 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 07.05.1899.
14 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg – M.M. Koopmans-De Wet, 02.06.1899.
15 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg – M.M. Koopmans-De Wet, 27.06.1899.
16 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg – M.M. Koopmans-De Wet, 27.06.1899.
17 Die Volksraad van die ZAR is in 1890 in twee kamers verdeel om die Boere beheer te gee oor staatsaangeleenthede, terwyl "buitelanders" (hoofsaaklik in die mynbedryf) steeds ’n sê kon hê in plaaslike aangeleenthede. Dis gedoen om Britse klagtes te vermy. Hierdie tweekamerwetgewer het bestaan uit ’n Tweede Volksraad wat alle blanke mans van 16 of ouer stemreg gegee het, en ’n Eerste Volksraad (die hoogste regeringsvlak in beheer van staatsbeleid) wat stemreg aan persone bo 30 met permanente eiendoms- en verblyfreg gegee het.
18 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 08.07.1899.
19 Redaksionele kommentaar, “Een politieke misgreep”, De Volksstem, 07.06.1899; Redaksionele kommentaar, “De voleindigde konferentie”, De Volksstem, 07.06.1899.
20 Redaksionele kommentaar, “Stemrechts-gedachten”, De Volksstem, 21.06.1899.
21 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 08.07.1899.
22 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 1846, vol. 190, J. Chamberlain – S.J.P. Kruger, 12.07.1899.
23 Redaksionele kommentaar, “Lourenzo [sic] Marques”, De Volksstem, 18.09.1898.
24 Redaksionele kommentaar, "Indrukken te Burgersdorp bij gelegenheid van het Taalfeest", De Volksstem, 25.01.1893.
25 De Volksstem, 11 en 31 Januarie, 4 en 12 Februarie, 18 en 21 Maart, 19 April, 10 Junie, 22 Julie, 1 Augustus, 25 September, 8, 26 en 28 Oktober 1895.
26 Redaksionele kommentaar, "Onze Afrikaanse taal", De Volksstem, 19.02.1896.
27 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg – M.M. Koopmans-De Wet, Maandag, 07.08.1899.
28 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg, Pretoria – M.M. Koopmans-De Wet, Kaapstad, 22.08.1899.
29 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg, Pretoria – M.M. Koopmans-De Wet, Kaapstad, 22.08.1899.
30 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg, Pretoria – M.M. Koopmans-De Wet, Kaapstad, 22.08.1899.
31 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg, Pretoria – M.M. Koopmans-De Wet, Kaapstad, 22.08.1899.
32 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg, Pretoria – M.M. Koopmans-De Wet, Kaapstad, 22.08.1899.
33 “De Volksstem”, De Volksstem, 16.09.1899 (Kennisgewing).
34 “De Volksstem”, De Volksstem, 16.09.1899 (Kennisgewing).
35 “De Volksstem”, De Volksstem, 16.09.1899 (Kennisgewing).
36 “De Volksstem”, De Volksstem, 16.09.1899 (Kennisgewing).
37 Anon., “Onze koerantenjongens”, De Volksstem, 30.10.1899.
38 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 11.09.1899.
39 Die voorletters van mnr. Short is onbekend.
40 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 03.03.1898.
41 In die oorspronklike teks is “elke” dubbel onderstreep.
42 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 03.03.1898.
43 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 03.03.1898.
44 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 14.08.1899.
45 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 14.08.1899.
46 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 5, sublêer 16, Redakteur, The North American Review, New York – F.V. Engelenburg, Pretoria, 20.09.1899.
47 NASA, Pretoria, G.S. Prellerversameling, A787, volumes 206–209. Op verskeie bladsye in die volumes is dokumentasie en fakture wat aantoon dat Engelenburg nuus voorsien het aan buitelandse nuusagentskappe en die internasionale pers.
48 Behrens, H.P.H. “The colourful past of the press”, Pretoria News, 26.10.1955.
49 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 41, F.V. Engelenburg – M.M. Koopmans-De Wet, 31.05.1896.
50 Anon., “English ‘Volksstem’”, De Volksstem, Special Edition,02.10.1899.
51 De Volksstem vanaf 14 Oktober 1899.
52 Redaksionele kommentaar, “Getrouw aan hun woord”, De Volksstem, 23.09.1899.
53 Redaksionele kommentaar, “Een zuiveringsproces”, De Volksstem, 30.09.1899.
54 Anon., “Daar gaan ze”, Speciale Editie van De Volksstem, 13.10.1899.
55 NASA, Pretoria, LA, vol. 681, deel I, bl. 72, Secretary Committee for reviewing British permits – State Secretary, Pretoria, 13.10.1899.
56 NASA, Pretoria, LA, vol. 682, deel I, bl. 70, Landdroskantoor – Staatsekretaris, 13.10.1899.
57 NASA, Pretoria, ZAR, vol. 16, Tweede Volksraadsnotules van die ZAR 1899, art. 940, 13.10.1899. Kyk ook Buitengewone Staats-courant, deel XIX, no. 1069, 20.10.1899.
58 Anon. “Twee branden”, De Volksstem, 04.10.1899.
59 Redaksionele kommentaar, “Is het genoeg?”, De Volksstem, 23.09.1899.
60 Redaksionele kommentaar, “Wat nu! Het begin van het einde”, De Volksstem, 27.09.1899.
61 Redaksionele kommentaar, “De huidige situatie”, De Volksstem, 15.04.1899; Redaksionele kommentaar, “Oorlogsgeruchten”, De Volksstem, 29.04.1899; Redaksionele kommentaar, “Diplomatieke schermutseling”, De Volksstem, 06.05.1899; Redaksionele kommentaar, “In naam des volks”, De Volksstem, 13.05.1899; Redaksionele kommentaar, “Schietwedstrijd”, De Volksstem, 13.05.1899; Redaksionele kommentaar, “Een twede appelkar omver”, De Volksstem, 17.05.1899; Redaksionele kommentaar, “Een nieuw komplot”, De Volksstem, 17.05.1899; Redaksionele kommentaar, “De Transvaalse toestand: Oorlogswolken”, De Volksstem, 17.05.1899; Redaksionele kommentaar, “De aanstaande ontmoeting tussen President Steijn, de Britse Hoge Kommissaris voor Z.A. en President Kruger”, De Volksstem, 20.05.1899; Redaksionele kommentaar, “Wat nu! Het begin van het einde”, De Volksstem, 27.09.1899; Redaksionele kommentaar, “De oorlogskansen”, De Volksstem, 12.08.1899; Redaksionele kommentaar, “Portugal’s houding”, De Volksstem, 19.08.1899; Redaksionele kommentaar, “Kunstmatige agitatie”, De Volksstem, 01.07.1899; Redaksionele kommentaar, “De Jameson-burgers”, De Volksstem, 24.05.1899; Redaksionele kommentaar, “De voleindigde konferentie”, De Volksstem, 07.06.1899; Redaksionele kommentaar, “Pretoria’s publiek”, De Volksstem, 21.06.1899; Redaksionele kommentaar, “Notulen der Bloemfontein Conferentie”, De Volksstem, 24.06.1899.
62 Lottering, B.C. (korr.), “Waarschuwing”, De Volksstem, 12.04.1899; Joubert, D.P. (korr.), “Weg met Engelse bemoeiingen”, De Volksstem, 19.04.1899; Esterhuizen, H. (korr.), “Een verdediging”, De Volksstem, 03.05.1899; Een Hollander (korr.), “God behoede Transvaal”, De Volksstem, 06.05.1899; Lottering, B.C. (korr.), “Uitlander-verplichtingen”, De Volksstem, 06.05.1899; Neethling, C.S. sr. (korr.), “Open brief. Aan de HEd. Regering der ZA Republiek”, De Volksstem, 24.05.1899; Loveday, P.K. (korr.), “Krijgsdienst door vreemdelingen”, De Volksstem, 10.05.1899; Wissink, H.N. (korr.), “De arme uitlander”, De Volksstem, 20.05.1899; Otto, M.H. (korr.), “Jameson-burgers. Geen knoeiers meer”, De Volksstem, 20.05.1899; Malan, Hercules (korr.), “Ernstige waarschuwing”, De Volksstem, 24.05.1899; Coetsee, Andreas (korr.), “Chamberlain’s verenigde kommissie”, De Volksstem, 12.08.1899; Lottering, B.C. (korr.), “Naar de grenzen”, De Volksstem, 30.08.1899; De Wet, S.D. (korr.), “Geen aarzeling meer!”, De Volksstem, 30.08.1899; Faure, D.P. (korr.), “Oorlog en daarna”, De Volksstem, 30.08.1899.
63 NASA, Pretoria, TAB, SS, 8057, R13356/99, 21.09.1899.Verslag.
64 NASA, Pretoria, TAB, SS, 8057, R13356/99, 21.09.1899. Verslag.
65 Redaksionele kommentaar, “De lendenen omgord”, De Volksstem, 09.09.1899.
66 NASA, Pretoria, TAB, SS, 8057, R13361/99, 27.09.1899. Verslag.
67 NASA, Pretoria, TAB, Argief van die Kommandant-generaal (KG), 381, 7246/99, 28.09.1899, 7248/99, 28.09.1899 en 7250/99, 28.09.1899; TAB, KG, 382, 7365/99 en 7349/99, 30.09.1899; TAB, SS, 8060, R13465/99, 27.09.1899.
68 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg, Pretoria – M.M. Koopmans-De Wet, Kaapstad, 22.08.1899.
69 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 14.08.1899.
70 Anon., “The situation”, Press Weekly Edition, 23.09.1899;Redaksionele kommentaar, “Getrouw aan hun woord”, De Volksstem, 23.09.1899.
71 Anon., “Troepen naar de grenzen”, De Volksstem, 30.09.1899.
72 Die outeurs was twee ouddirekteure van die NZASM. In Memoriam berus veral op die jaarverslae en ander amptelike gegewens en in ’n mate op herinneringe. Bruchner het Van Kretschmar in 1907 opgevolg toe hy lid van die Raad van Kommissarisse geword het.
73 President Paul Kruger.
74 Redaksionele kommentaar, ongetiteld, De Volksstem, 02.10.1899.
75 Redaksionele kommentaar, “Na 19 jaar”, De Volksstem, 04.10.1899.
76 Anon., “Vertrek der Hollanders”, De Volksstem, 07.10.1899.
77 Engelenburg, F.V. “De Pretoria-mensen”, De Volksstem, 04.10.1899.
78 NASA, Kaapstad, F.S. Malanversameling, A583, vol. 86, F.V. Engelenburg – M.M. Koopmans-De Wet, 03.10.1899. Telegram.
79 Engelenburg, F.V., “De Pretoria-mensen”, De Volksstem, 04.10.1899.
80 Cornelis Plokhooij het in 1897 na die ZAR gekom en het van 1897 tot 1899 onderwys gegee aan die Oost-Eind Skool in Pretoria.
81 NASA, Pretoria, ZAR, vol. 90, Amptelike Publikasies van die ZAR, Traktate van vriendskap en handel gesluit tussen die ZAR en die Oranje-Vrystaat 1889–1899.
82 Redaksionele kommentaar, “De ultimatum”, De Volksstem, 12.10.1899.
83 Engelenburghuis, Pretoria, Ongeordende Engelenburgversameling, Faktuur van die Bridge Hotel, 16.10.1899.
84 Engelenburg, F.V., “De Engelsen in de Biggarsberg”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 16.10.1899.
85 NASA, Pretoria, LA, vol. 681, deel I, Uitvoerende Raadsbesluit, art. 950, 16.10.1899.
86 Redaksionele kommentaar, De Volksstem, “De Slag bij Elandslaagte”, 22.10.1899.
87 NASA, Pretoria, ZAR, vol. 90, Amptelike Publikasies van die ZAR, Buitengewone Staatscourant der Zuid-Afrikaansche Republiek, ble. 1720–21, 18.11.1899. Sien ook Lohman, W.H. “Dr. H.J. Coster” in De Volksstem, 27.10.1899; Anon., “Hollander Korps”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 03.11.1899.
88 Engelenburg, F.V., “De slag bij Edanslaagte”, Speciale Editie van De Volksstem, 22.10.1899. In “Elandslaagte” word die “l” deur ’n “d” vervang, en die “d” voor die “s” word weggelaat, waarskynlik weens ’n gebrek aan genoeg letters.
89 Engelenburghuis, Pretoria, Ongeordende Engelenburgversameling, telegram wat op 21 Oktober 1899 van Elandslaagte aan De Volksstem-kantoor in Pretoria gestuur is.
90 De Volksstem – Veldtocht-Editie het van 27 Oktober 1899 tot die inname van Pretoria verskyn.
91 Redaksionele kommentaar, “In de ure van gevaar”, De Volksstem, 05.03.1900; Redaksionele kommentaar, “Bange dagen voorbij”, De Volksstem, 06.01.1900.
92 Redaksionele kommentaar, “De lendenen omgord”, De Volksstem, 21.02.1900.
93 Redaksionele kommentaar, “Bange dagen voorbij”, De Volksstem, 06.01.1900; Redaksionele kommentaar, “In de ure van gevaar”, De Volksstem, 05.03.1900.
94 Redaksionele kommentaar, “Is het genoeg?”, De Volksstem, 16.09.1899.
95 Redaksionele kommentaar, “Is het genoeg?”, De Volksstem, 16.09.1899.
96 Engelenburg, F.V., “Houdt Moed!”, De Volksstem – Veldtocht-Editie, Elandslaagte, 07.12.1899.
97 Die dag voordat Pretoria deur die Britte ingeneem is.
98 Engelenburg, F.V. “Ons tabak-fonds”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 31.10.1899.
99 Anon., “Allerlei”, De Volksstem – Veldtocht-Editie,Elandslaagte, Natal, 23.11.1899.
100 F.V. Engelenburg, “Ons tabakfonds”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 04.05.1900.
101 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 22, sublêer 64, N.J. Pretorius – F.V. Engelenburg, datum onbekend.
102 Anon. (waarskynlik F.V. Engelenburg), “Wijlen kol. De Villebois”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 11.04.1900.
103 Anon. (waarskynlik F.V. Engelenburg), “Wijlen kol. De Villebois”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 11.04.1900.
104 Anon. (waarskynlik F.V. Engelenburg), “Wijlen kol. De Villebois”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 11.04.1900.
105 Engelenburg, F.V., “Colenso, Vrijdag”, De Volksstem – Veldtocht-Editie, Elandslaagte, Natal, 02.12.1899.
106 Generaal Redvers Buller was opperbevelvoerder van die Britse magte aan die begin van die Anglo-Boereoorlog en het in November 1900 na Engeland teruggekeer.
107 Engelenburg, F.V., “Van de Editeur, Het grote gevecht. Goed niews. Ere onze dapperen. Colenso”, De Volksstem, Buitengewone Uitgave, 16.12.1899.
108 Engelenburg, F.V., “Oorlogs-indrukken van de Editeur I”, De Volksstem, 16.12.1899.
109 Engelenburg, F.V., “Oorlogs-indrukken van de Editeur I”, De Volksstem, 16.12.1899.
110 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 17.01.1900.
111 Lord Paul Sanford Methuen was die bevelvoerende generaal van die 1ste Divisie van die Britse magte gedurende die ABO.
112 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 17.01.1900.
113 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – L.W.S. Leyds, 17.01.1900.
114 NASA, Pretoria, TAB, SS, 8373, R5197x/100, F.V. Engelenburg – F.W. Reitz, 20.02.1900.
115 Redaksionele kommentaar, “De wil des volks”, De Volksstem, 08.05.1900.
116 Redaksionele kommentaar, “Gewapend verzet volhouden!”, De Volksstem, 17.05.1900.
117 Redaksionele kommentaar, “Zieltogerij”, De Volksstem, 23.08.1899; Redaksionele kommentaar, “Monniken-werk”, De Volksstem, 26.08.1899; Redaksionele kommentaar, “Klare wijn”, De Volksstem, 30.08.1899; Redaksionele kommentaar, “De lendenen omgord”, De Volksstem, 09.09.1899.
118 Engelenburghuis, Pretoria, Ongeordende Engelenburgversameling, Nota van die assistentkommissaris van polisie aan die kommandant van die gevangenis om W. Tresling toe te laat om Engelenburg in die tronk te besoek, 06.07.1900.
119 John Maxwell was ’n generaal in die Britse leër en was bevelvoerder van die 14de Brigade tydens lord Roberts se opmars na Pretoria. In 1900 is hy aangestel as militêre goewerneur van Pretoria en Wes-Transvaal en het tot Maart 1902 as sodanig gedien.
120 Engelenburghuis, Pretoria, Ongeordende Engelenburgversameling, F.V. Engelenburg, Pretoria – Provost Marshall, Pretoria, 07.07.1900.
121 Engelenburghuis, Pretoria, Ongeordende Engelenburgversameling, Pas nr. 3047A, 10.07.1900.
122 Bols-jenewer word in Nederland vervaardig. (Labuschagne en Eksteen (reds.). 1993. Verklarende Afrikaanse Woordeboek. Pretoria: J.L. van Schaik, bl. 304.)
123 Anon., “Mount Nelson Hotel” by http://www.capetownmagazine.com/mount-nelson-hotel (26 Oktober 2014 geraadpleeg).
124 Lord Horatio Herbert Kitchener was sedert 1900 opperbevelhebber van die Britse troepe in Suid-Afrika.
125 Anon., “Mount Nelson Hotel” by http://www.capetownmagazine.com/mount-nelson-hotel (26 Oktober 2014 geraadpleeg).
126 NASA, Pretoria, F.V. Engelenburgversameling, A140, band 10, sublêer 42, F.V. Engelenburg, Pretoria – M.M. Koopmans-De Wet, Kaapstad, 19.03.1899.
127 Die Uitvoerende Raad van die ZAR kon beswaarlik namens alle Afrikaners so ’n besluit neem. Die uitdrukking in die resolusie was egter beslis “die Afrikanerdom”.
128 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 1846, vol. 178, Geheime besluite van die Uitvoerende Raad van die ZAR, 24.07.1900.
129 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 1846, vol. 178, Geheime besluite van die Uitvoerende Raad van die ZAR, 24.07.1900.
130 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 1846, vol. 178, G. Pott, Lourenço Marques – W.J. Leyds, Brussel, 29.05.1900.
131 NASA, Pretoria, LA, vol. 368, deel II, Rekening en verantwoording, F.V. Engelenburg aan W.J. Leyds, 16.09.1902.
132 NASA, Pretoria, LA, vol. 367, deel II, Ooreenkomste met C.H. Beelaerts van Blokland en J.C. Cluysenaar, 26.01.1901.
133 Engelenburg het telkens die spelling “Jasmin” in sy korrespondensie gebruik, asook op sy briefhoofde, hoewel die korrekte spelling “Jasmim” is.
134 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 09.01.1901.
135 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 09.01.1901.
136 Don Carlos is in dieselfde jaar as Engelenburg gebore. Hy was die eerste Portugese koning wat vermoor is sedert koning Sebastian se dood in 1578. Don Carlos is in 1908 op 45-jarige leeftyd doodgeskiet terwyl hy saam met die koninklike familie in ’n oop voertuig gereis het. Sy oudste seun en troonopvolger, prins Luis Filipe, is ook in die aanval dood. Sy jongste seun, die 17-jarige prins Manuel, het ’n paar dae later die troon bestyg. Manuel se heerskappy is beëindig met die omverwerping van die koninkryk tydens die revolusie van 1910. Manuel het die res van sy lewe in ballingskap gewoon. Hy was die laaste koning van Portugal.
137 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 03.01.1901.
138 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 03.01.1901.
139 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 03.01.1901.
140 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 23.01.1901.
141 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 02.01.1901.
142 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Lissabon – W.J. Leyds, 03.01.1901.
143 Hendrik Pieter Nicolaas Muller (1859–1941) was ’n Duitse sakeman, diplomaat en voor en gedurende die Anglo-Boereoorlog konsul-generaal vir die Oranje-Vrystaat.
144 NASA, Pretoria, LA, vol. 93, deel I, Memorandum van De Commissie voor de Refugees uit de ZAR aan W.J. Leyds, 17.11.1900.
145 NASA, Pretoria, LA, vol. 62, deel I, GZR 1/01, gedeelte uit ongedateerde GZR 7394/00, Verslag van H.T.D. de Cock en H.C. de Bruyn Prince.
146 LA, vol. 93, deel II, ongedateerde vertaling (Nederlands) van die kennisgewing.
147 Vrystaatse Argiefbewaarplek (VAB), Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, F.V. Engelenburg, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 04.05.1901; H. Brücher, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 02.06.1901; J.A. Gerken, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 25.06.1901.
148 NASA, Pretoria, LA, vol. 93, deel II, ZZR 1953/01. Sien ook ZZR, R.AI, Snethlage – W.J. Leyds, 28.03.1901; GZR 1953/01, W.J. Leyds – C.E. George, 01.04.1901. Telegram.
149 NASA, Pretoria, LA, vol. 93, deel II, GZR 1953/01. Memorandum.
150 S.A. Smit (namens sy medegevangenes), “Zuid-Afrika” in Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage (Bijvoegsel tot het Avondblad), 19.08.1901.
151 S.A. Smit (namens sy medegevangenes), “Zuid-Afrika” in Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage (Bijvoegsel tot het Avondblad), 19.08.1901. Sien ook H.J. Emous, “Onbeschermden” in Algemeen Handelsblad, 01.02.1902; en NASA, Pretoria, LA, vol. 93, deel I, 94/01, 17.11.1900, in verband met die tien se aanhouding en die feit dat hulle soos misdadigers behandel is.
152 NASA, Pretoria, LA, vol. 93, deel I, GZR 94/01, Memorandum van Commissie – W.J. Leyds, 20.11.1900. Sien ook LA, vol. 93, deel II, GZR 1953/01, in verband met briefwisseling oor die saak.
153 NASA, Pretoria, LA, vol. 253, deel IV, W.J. Leyds – Edgar Roets. Brief ongedateer.
154 NASA, Pretoria, LA, vol. 823, deel II, F.V. Engelenburg – M. Berdenis van Berlekom, 28.03.1901 en 24.04.1901.
155 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 28.03.1901.
156 NASA, Pretoria, LA, vol. 93, deel II, Memorandum van Commissie – W.J. Leyds, 16.04.1900. Sien ook LA, vol. 93, deel I, Commissie – W.J. Leyds, 12.05.1901.
157 NASA, Pretoria, LA, vol. 93, deel I, korrespondensie oor die saak.
158 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, J.A. van Otterloo, Nijmegen – N.J. Grobler, Alcobaça, 04.06.1902.
159 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, F.V. Engelenburg, Lissabon – kmdt. N.J. Grobler, Alcobaça, 17.05.1901.
160 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, J.A. Gerken, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 25.06.1901; en J.A. Gerken, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 13.07.1901.
161 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, J.A. Gerken, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 19.08.1901.
162 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, F.V. Engelenburg, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 04.05.1901; A155/68/1, J.A. Gerken, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 13.07.1902.
163 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, J.A. Gerken, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 11.06.1902.
164 Die real (meervoud réis) was die geldeenheid van Portugal van ongeveer 1430 tot 1911.
165 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, F.V. Engelenburg, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 04.05.1901.
166 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, F.V. Engelenburg, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 04.05.1901.
167 VAB, Bloemfontein, Oorlogsmuseumversameling: Kmdt. N.J. Grobler, A155/68/1, F.V. Engelenburg, Lissabon – N.J. Grobler, Alcobaça, 17.05.1901.
168 NASA, Pretoria, LA, vol. 71, deel II, GZR 47.2, 21.12.1901. Memorandum.
169 NASA, Pretoria, LA, vol. 324, deel I, Handgeskrewe verslag van C. Plokhooij, Amsterdam, 18.07.1901.
170 NASA, Pretoria, LA, vol. 324, deel I, F.V. Engelenburg, Lissabon – P.L.A. Goldman, Brussel, 02.05.1901.
171 NASA, Pretoria, LA, vol. 324, deel I, F.V. Engelenburg, Lissabon – P.L.A. Goldman, Brussel, 02.05.1901.
172 NASA, Pretoria, LA, vol. 324, deel I, F.V. Engelenburg, Lissabon – P.L.A. Goldman, Brussel, brief ongedateer.
173 NASA, Pretoria, LA, vol. 324, deel I, Handgeskrewe verslag van C. Plokhooij, Amsterdam, 18.07.1901.
174 NASA, Pretoria, LA, vol. 206, deel I, R 4013/02, W.J. Greyling namens die Commissie voor de Refugeé’s, Caldas da Reinha – W.J. Leyds, 12.07.1902.
175 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 25.08.1902.
176 NASA, Pretoria, LA, vol. 368, deel II, F.V. Engelenburg – W.J. Leyds, 04.08.1902.
177 NASA, Pretoria, LA, vol. 368, deel II, W.J. Leyds – F.V. Engelenburg, 06.08.1902.
178 NASA, Pretoria, LA, vol. 368, deel II, W.J. Leyds, Utrecht, Januarie 1903.
179 NASA, Pretoria, LA, vol. 253, deel IV, Amptelike brief aan Canneel, Snethlage en Pierson, 12.11.1902.
180 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Amsterdam – W.J. Leyds, 30.12.1902.
181 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 1846, vol. 1183, H. Bertram, Koloniale kantoor, Londen – L. Botha, 23.10.1902; A.D. Elliot, Koloniale kantoor, Londen – L. Botha, 13.11.1902; A.D. Elliot, Koloniale kantoor, Londen – L. Botha, 16.11.1902; en A.D. Elliot, Koloniale kantoor, Londen – L. Botha, 02.12.1902.
182 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 1846, vol. 1182, W.J. Leyds – L. Botha, 08.12.1902.
183 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 1846, vol. 1182, W.J. Leyds – L. Botha, 08.12.1902.
184 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Brussel – W.J. Leyds, Groningen, 28.08.1902.
185 NA, Den Haag, W.J. Leydsversameling, 97, vol. 48, F.V. Engelenburg, Brussel – W.J. Leyds, 25.12.1902.
The post F.V. Engelenburg tydens die Anglo-Boereoorlog: ’n oorsig appeared first on LitNet.
