LitNet Akademies

Deliktuele aanspreeklikheid van plaaslike owerhede vir die versuim om infrastruktuur te onderhou André Mukheibir, Departement Privaatreg, Nelson Mandela Universiteit Hennie van As, Departement Publiekreg, Nelson Mandela Universiteit
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Deliktuele eise teen munisipaliteite vir skadevergoeding as gevolg van hul versuim om infrastruktuur in stand te hou, is niks nuuts nie. Oor die afgelope eeu het die toets vir die onregmatigheid van ’n late heelwat ontwikkel, dikwels in die konteks van munisipaliteitsake en in die kader van gebrekkige onderhoud. Aanvanklik was voorafgaande positiewe optrede (“prior conduct”) ’n vereiste vir aanspreeklikheid weens ’n late, maar hierdie vereiste is onomwonde afgeskaf in Minister van Polisie v Ewels 1975 3 SA 590 (A) as ’n noodsaaklike voorwaarde vir aanspreeklikheid weens ’n late. Die toets vir onregmatigheid van ’n late is of daar volgens die boni mores ’n regsplig op die verweerder rus om skade te voorkom. In Cape Town Municipality v Bakkerud 2000 3 SA 1049 (HHA) is dié toets deur die Hoogste Hof van Appèl bevestig vir ’n late deur munisipaliteite. Sedert hierdie beslissing het die toets vir die onregmatigheid van ’n late verdere wysigings ondergaan. In ’n aantal gewysdes het die howe die konseptuele volgorde van die elemente van onregmatigheid en nalatigheid omgeruil. In 2006 word die toets vir onregmatigheid herformuleer in Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v Advertising Standards Authority SA 2006 1 SA 461 (HHA). Hiervolgens word onregmatigheid beoordeel aan die redelikheid al dan nie om die verweerder aanspreeklik te hou. Ten spyte van die kritiek wat die benadering tot gevolg gehad het, word dit steeds deur die howe toegepas. Die vraag wat in die artikel gestel word, is of die ontwikkeling tred gehou het met die grondwetlike verpligting om die gemenereg te ontwikkel sodat dit “die gees, strekking en oogmerke” van die Handves van Regte bevorder. Benewens die grondwetlike verpligting om die gemenereg te ontwikkel, lê sowel die Grondwet as verskeie wette ’n plig op munisipaliteite om basiese dienste te voorsien. Die ontwikkeling van aanspreeklikheid weens ’n late word dus bespreek teen die agtergrond van munisipale wetgewing, asook die Grondwet.

Trefwoorde: deliktuele aanspreeklikheid; dienste; lates; munisipaliteite; onderhoudsplig; plaaslike owerhede

Abstract

Delictual liability of local authorities for failure to maintain infrastructure

The global population is becoming more and more urbanised. South Africa is no exception to this phenomenon. The pressure resulting from the influx into towns is exacerbated by aging infrastructure. At the same time there is a constitutional duty to deliver services and to take legislative steps to give effect to the rights contained in the Bill of Rights. This has had the result that there are two forces of simultaneous pressure on municipalities, namely the delivery of services with regard to the establishment of new infrastructure and the maintenance of existing infrastructure.

Delictual claims against municipalities as a result of failure to maintain infrastructure are not a new phenomenon. Over the past century the test for wrongful omissions has seen much development, often in the context of municipalities, and specifically the failure to maintain infrastructure.

The question raised in this article is whether this development has kept up with the constitutional imperative to develop the common law to promote the “spirit, object and purport” of the Bill of Rights. Apart from the constitutional imperative to develop the common law, the Constitution, as well as legislation, impose a duty on municipalities to provide basic services. The development of liability for omissions is discussed against the background of municipal legislation as well as the Constitution.

Initially “prior conduct” was a requirement for liability for omissions to ensue, but this requirement as a necessary condition for liability for an omission was unequivocally abolished in Minister van Polisie v Ewels 1975 (3) SA 590 (A). Instead, the question which had to be asked was whether, in the light of the legal convictions of the community, there was a legal duty upon the defendant to prevent harm. In Cape Town Municipality v Bakkerud 2000 3 SA 1049 (SCA) the test was confirmed to be applicable to municipalities by the Supreme Court of Appeal.

Since the decision in Bakkerud the test for wrongfulness of omissions has undergone further changes. In a number of decisions the conceptual order of wrongfulness and negligence was changed and the question regarding the wrongfulness of omissions was formulated in such a way as to assume negligence when testing for wrongfulness, such as, for example, in Minister of Safety and Security v Van Duivenboden 2002 6 SA 431 (SCA). In 2006 the test for wrongfulness was reformulated in the case of Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v Advertising Standards Authority SA 2006 1 SA 461 (SCA). In terms of the new test the question was whether it was reasonable under the circumstances to hold the defendant liable. Despite criticism levelled against this test, the courts continued to apply this test, inter alia in cases such as Trustees, Two Oceans Aquarium Trust and very recently in Minister of Police v K (case no. 403/2019) [2020] ZASCA 50 (6 May 2020). The test has also been applied in the context of municipality cases such as Van Vuuren v eThekwini Municipality 2018 1 SA 189 (SCA).

When deciding whether or not government institutions have a legal duty to prevent harm, legislative provisions have, according to Neethling en Potgieter (2015:66–9), to be taken into consideration. A legislative provision in itself is not enough to give effect to a legal duty. It is necessary to look at a multiplicity of factors to establish whether or not there is a legal duty to prevent harm. This was echoed in McIntosh v Premier of the Province of KwaZulu-Natal 2008 6 SA 1 (SCA). In Mashongwa v PRASA 2016 3 SA 528 (CC) the Constitutional Court held that wrongfulness does not flow directly from the infringement of a public law duty, but that the breach of the duty is a factor underlying the development of the private law in recognising a new form of wrongfulness.

The Constitution provides that government in South Africa consists of three interrelated spheres, namely national, provincial and local. The local sphere consists of municipalities that have to be established for the entire country and the executive and legislative powers of a municipality are vested in the municipal council. Municipalities are the owners of infrastructure, such as roads, public amenities, sewage and water and sanitation systems. Infrastructure is regarded as the cornerstone of social upliftment, public health and safety and is regarded as indispensable for economic development through the establishment of properly serviced premises.

The Constitution, according to Bekink (2006:289), creates a broad framework in which specific services that have to be delivered by municipalities, as well as the necessary infrastructure, have to be identified. The legislature is responsible for providing the detail in terms of which these matters are to be governed. Some of the most important laws include the Municipal Systems Act 32 of 2000, the Local Government: Municipal Structures Act 117 of 1998 and Local Government: Municipal Finance Management Act 56 of 2003. All these statutes have as their goal service delivery and development, or the support thereof.

Where failure to deliver a service results in danger, there is a legal duty to prevent harm. Failure to comply with this legal duty can give rise to delictual liability, as was seen in Van Vuuren, where the municipality had failed to provide for supervision at the municipal swimming pool.

The failure of local authorities to hold their officials and politicians accountable has resulted in municipalities not being able to reach their constitutional goals. This in turn has a negative impact on the quality of life of communities. There are two areas in particular where the impact is felt the most, namely the financial well-being of municipalities and the ability to create and maintain infrastructure.

The provisions of sections 1, 2, 8(1) and 39(2) of the Constitution confirm that the law of delict is subordinate to the Constitution. The courts developed general principles of the law of delict in cases such as Carmichele v Minister of Safety and Security 2001 4 SA 938 (CC) to give effect to section 39(2), but the development has not extended to the municipality cases. Apart from the application of section 28 in the Van Vuuren case, the courts have been paying lip service to the Constitution.

Keywords: delictual liability; duty to maintain; local government; municipalities; omissions; services

1. Inleiding

What is in a pothole? Not very much, except for an empty space showing what used to be a patch of the road.¹

Die wêreld se bevolking is besig om vinnig te verstedelik, en Suid-Afrika is geen uitsondering nie. 64% van die land se bevolking woon in stede of dorpe.² Dit is meer as China (54%), Indië (32%) en Nigerië (47%).³ Soos wat die bevolking verstedelik, word stede en dorpe die plekke waar, en die middele waardeur, daar aan burgerlike, politieke en sosio-ekonomiese regte gevolg gegee word of moet word.⁴ Volgens Pieterse is die gevolg hiervan dat meer aandag gegee word aan plaaslike regering as ’n middel vir die vestiging en handhawing van stedelike omgewings wat bevorderlik vir die verwesenliking van sulke regte is.⁵ Die druk van versnelde verstedeliking, wat veral deur die invloei vanaf die platteland as gevolg van ’n krimpende ekonomie en oorgrensmigrasie aangewakker word, word verder deur verouderde infrastruktuur vererger.⁶ Terselfdertyd is daar die grondwetlike verpligting om dienste te lewer⁷ en om redelike wetgewende en ander stappe te doen om in toenemende mate aan die regte wat in die Handves van Regte vervat is, uitvoering te gee.⁸ Dit bring mee dat twee kragte gelyktydig druk op munisipaliteite uitoefen – die lewering van nuwe dienste met die gepaardgaande vestiging van nuwe infrastruktuur aan die een kant en die instandhouding van bestaande infrastruktuur aan die ander kant. Eersgenoemde is egter bloot een van die faktore wat die vermoë van plaaslike owerhede beïnvloed om dienste te onderhou.

Oor die jare het die versuim om infrastruktuur te onderhou, of om dit behoorlik te onderhou, baie litigasie tot gevolg gehad, in so ’n mate dat appèlregter Marais in Cape Town Municipality v Bakkerud⁹ die mening uitgespreek het dat daar min probleme is wat regsgeleerdes so besig gehou het as deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late – in besonder die aanspreeklikheid van plaaslike owerhede. Hy verwys na laasgenoemde as ’n “particularly thorny issue”.¹⁰

Die ontwikkeling van deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late, of die versuim om skade te verhoed, is nóú verbonde aan die sogenaamde munisipaliteitsake. Sedert die 1912-beslissing in Halliwell v Johannesburg Municipal Council¹¹ tot meer onlangse sake soos Bakkerud, McIntosh v Premier of the Province of KwaZulu-Natal¹² en Van Vuuren,¹³ is deliktuele eise ingestel teen plaaslike en provinsiale owerhede weens ’n late, soos die versuim om slaggate in paaie te herstel of om behoorlik toesig by ’n munisipale swembad uit te oefen. ’n Voorbeeld van gebrekkige infrastruktuur wat tot skade aanleiding gee en wat dikwels voorkom, is dié van slaggate.¹⁴ Afhangende van die diepte en omvang van die slaggat kan dit voertuie beskadig en beserings tot gevolg hê.¹⁵ Hoewel daar verskeie oorsake van slaggate is, kan die meeste hiervan deur instandhouding voorkom word.¹⁶

Ingevolge die deliktereg kan aanspreeklikheid vir ’n late opgedoen word indien daar ’n regsplig op die verweerder rus om positief op te tree om skade te voorkom.¹⁷ Blote versuim (“mere omissions”) gee nie aanleiding tot aanspreeklikheid nie.¹⁸ Om met ’n eis vir skadevergoeding te slaag, moet die eiser kan aantoon dat daar ’n regsplig op die verweerder gerus het om skade te voorkom.¹⁹ Die bestaan al dan nie van ’n regsplig is in die verlede aan die regsoortuigings van die gemeenskap of die heersende regs- en openbare beleid gekoppel. In die regspraak het verskillende faktore uitgekristalliseer ingevolge waarvan ’n afleiding gemaak kan word van die bestaan al dan nie van ’n regsplig, onder andere deur ’n statuut.²⁰ Sedert die inwerkingtreding van die Grondwet²¹ bestaan daar ’n plig op die howe om die gemenereg te ontwikkel.²² In die proses moet die howe die “gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder”.²³

Bykomend tot die grondwetlike verpligting om die gemenereg te ontwikkel, lê sowel die Grondwet as verskeie wette ’n plig op munisipaliteite om basiese dienste te voorsien. In Joseph v City of Johannesburg²⁴ het die Konstitusionele Hof beslis dat artikels 152 en 153 van die Grondwet gelees met artikels 4(2)(f) en 73 van die Plaaslike Regering: Munisipale Stelselswet²⁵ (Stelselswet) ’n verpligting plaas op elke munisipaliteit om basiese munisipale dienste aan inwoners te verskaf, ongeag of daar ’n kontraktuele verhouding tussen hulle is of nie.²⁶

In hierdie artikel word aandag gegee aan die ontwikkeling van deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late teen die agtergrond van die ontwikkeling van die gemenereg en die pligte wat deur die Grondwet en wetgewing op munisipaliteite geplaas word ten opsigte van die daarstel en onderhoud van infrastruktuur.

2. Ontwikkeling van die gemenereg

In die gees van transformatiewe konstitusionalisme is die howe onder ’n verpligting om die gemenereg te ontwikkel sodat dit uitdrukking kan gee aan die “gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte”.²⁷ Daar kan met reg gevra word of die ontwikkeling van die deliktereg ten opsigte van die aanspreeklikheid van munisipaliteite tred gehou het met die noodsaaklikheid om die gemenereg te ontwikkel en gevolg te gee aan die idee van transformatiewe konstitusionalisme wat onderliggend aan ons reg is.

Die Grondwet speel ’n belangrike rol in die bepaling van ’n regsplig in die geval van aanspreeklikheid weens ’n late. Reeds in Carmichele v Minister of Safety and Security²⁸ het die Konstitusionele Hof daarop gewys dat artikel 39(2) van die Grondwet²⁹ vereis dat die toets vir onregmatigheid van ’n late na die inwerkingtreding van die Grondwet noodwendig ontwikkel moet word. Artikel 39(2) bepaal naamlik dat “by die uitleg van enige wetgewing, en by die ontwikkeling van die gemene reg of gewoontereg, moet elke hof, tribunaal of forum die gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte bevorder”.³⁰ Volgens Carmichele het die hof ’n verpligting om die gemenereg te ontwikkel. Die verpligting blyk duidelik wanneer artikels 8(1), 39(2) en 173 saamgelees word.

In Loureiro v Imvula Quality Protection (Pty) Ltd³¹ verwys die Konstitusionele Hof ook na die rol wat grondwetlike beginsels speel in die bepaling van die regsoortuigings van die gemeenskap:³²

This Court has held that an appeal against a finding on wrongfulness on the basis that it failed to have regard to the normative imperatives of the Bill of Rights does ordinarily raise a constitutional issue. This is because of the nature of the wrongfulness element in delict. An enquiry into wrongfulness is determined by weighing competing norms and competing interests. Since the landmark Ewels judgment, whether conduct is wrongful is tested against the legal convictions of the community. These now take on constitutional contours: the convictions of the community are by necessity underpinned and informed by the norms and values of our society, embodied in the Constitution.³³

In twee munisipaliteitsake, McIntosh³⁴ en Van Vuuren,³⁵ het die hof na die Grondwet verwys, maar sonder om veel aandag daaraan te skenk. In Van Vuuren het die hof onder andere artikel 28 (beste belang van kinders) gebruik om die argument ten gunste van aanspreeklikheid te staaf. Daar is geen aandag gegee aan byvoorbeeld artikel 10 (menswaardigheid) of artikel 12 (vryheid en sekerheid van die persoon) nie. Daar word ook nie genoegsame aandag gegee aan munisipale wetgewing om die bestaan al dan nie en die omvang van regspligte vir die doeleindes van die onregmatigheidstoets te bepaal nie.

3. Deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late – ’n oorsig

Die ontwikkeling van die toets vir die onregmatigheid van ’n late word kortliks hier bespreek. Daar word onder meer aandag geskenk aan die kriterium wat toegepas moet word vir die toets van onregmatigheid, die konseptuele volgorde vir nalatigheid en onregmatigheid, asook die “nuwe” toets vir onregmatigheid. Daar word ook gekyk na die toepassing van die kriteria en toetse in die konteks van die munisipaliteitsake.³⁶

3.1 Onregmatigheidskriterium

Wanneer dit vasstaan dat ’n gedraging tot skade gelei het, moet daar vasgestel word of die gedraging onregmatig is.³⁷ Dit is nie genoeg dat die gedraging skade veroorsaak het nie; daar moet ook vasgestel word of die skade op ’n wyse veroorsaak is wat “regtens ongeoorloof” is.³⁸ Die onregmatigheidskriterium word in Minister van Polisie v Ewels soos volg beskryf:³⁹

Dit skyn of dié stadium van ontwikkeling bereik is waarin ’n late as onregmatige gedrag beskou word ook wanneer die omstandighede van die geval van so ’n aard is dat die late nie alleen morele verontwaardiging ontlok nie maar ook dat die regsoortuiging van die gemeenskap verlang dat die late as onregmatig beskou behoort te word en dat die gelede skade vergoed behoort te word deur die persoon wat nagelaat het om daadwerklik op te tree.

Hoewel die howe in sommige sake, byvoorbeeld Two Oceans Aquarium Trust,⁴⁰ Hawekwa Youth Camp v Byrne⁴¹ en Country Cloud Trading CC v MEC: Department of Infrastructure Development,⁴² verwys na “public or legal policy”, was daar ook ander sake waarin deurgaans verwys is na die regsoortuigings van die gemeenskap- of boni mores-toets.

Die Konstitusionele Hof het redelik onlangs in Lee v Minister of Correctional Services⁴³ en Loureiro v Imvula Quality Protection (Pty) Ltd⁴⁴ die beslissing in Minister van Polisie v Ewels gevolg. In die Lee-saak herhaal die hof die Ewels- toets byna verbatim.⁴⁵ Die hof gaan dan voort deur daarop te wys dat die toets sedertdien ontwikkel het tot ’n algemene toets vir onregmatigheid:⁴⁶

This open-ended general criterion has since evolved into the general criterion for establishing wrongfulness in all cases, not only omission cases. The imposition of wrongfulness under this enquiry is determined with reference to considerations of public and legal policy, consistent with constitutional norms.

In Loureiro verwys die hof soos volg na Ewels:⁴⁷

An enquiry into wrongfulness is determined by weighing competing norms and competing interests. Since the landmark Ewels judgment, whether conduct is wrongful is tested against the legal convictions of the community.⁴⁸

Regter Van der Westhuizen gaan voort deur daarop te wys dat die regsoortuigings nou ook deur die Grondwet beïnvloed word, aangesien die Grondwet die basis van sodanige oortuigings vorm.⁴⁹

3.2 Lates in die algemeen

3.2.1 Ontwikkeling van die aanspreeklikheid weens ’n late: voorafgaande positiewe optrede (“prior conduct”) tot nie-nakoming van ’n regsplig

Die geskiedenis van aanspreeklikheid van munisipaliteite weens ’n late het in 1912 begin met die saak Halliwell v Johannesburg Municipal Council,⁵⁰ waarin die hof bepaal het dat aanspreeklikheid net in die geval van “prior conduct” (omissio per commissionem) opgedoen kan word.⁵¹ Die howe het in die dekades na Halliwell in ’n hele aantal gevalle,⁵² meestal munisipaliteitsake, ’n bevinding van aanspreeklikheid gemaak deur op ’n kunsmatige wyse ’n voorafgaande handeling te identifiseer.⁵³ Dit het dikwels daartoe gelei dat onwaarskynlike en vergesogte gevalle van “voorafgaande optrede” (“prior conduct”) deur die howe geïdentifiseer is.⁵⁴

In Silva’s Fishing Corporation (Pty) Ltd v Maweza⁵⁵ het die meerderheid van die hof by monde van appèlregter Schreiner die “voorafgaande optrede”-benadering gevolg deur te bevind dat die verskaffing van die vissersboot deur die verweerder en die gevolglike versuim om die eiser se man te red, op ’n onregmatige late neergekom het.⁵⁶ Hy identifiseer die verskaffing van die boot as die “noxious activity” of voorafgaande handeling wat die gevaar daargestel het.⁵⁷ Appèlregter Steyn stem in sy minderheidsuitspraak saam dat die verweerder aanspreeklik was, maar formuleer die toets anders. Hy verwys na die regsoortuigings van die gemeenskap as die toets vir onregmatigheid en stel dit soos volg: Moet daar, in die lig van die boni mores, gevra word of daar ’n regsplig op die verweerder was om te verhoed dat die eiser skade ly?⁵⁸ Indien so ’n regsplig bestaan, en die verweerder dit nie nagekom het nie, is die versuim onregmatig.⁵⁹ Die minderheidsuitspraak van Maweza word gevolg in Regal v African Superslate (Pty) Ltd⁶⁰ waar die meerderheid van die appèlhof (by monde van regter Steyn) bevestig dat die “voorafgaande optrede”-benadering nie die regsposisie aangaande aanspreeklikheid weens ’n late korrek weergee nie.⁶¹

Die toets is in 1975 bevestig in Minister van Polisie v Ewels⁶² waar die hof die beslissing in Regal v African Superslate, naamlik dat voorafgaande optrede nie ’n voorvereiste is vir ’n late om as onregmatig beskou te word nie, volg.⁶³

Hier bo is reeds verwys na die boni mores as onregmatigheidskriterium. Dieselfde toets word gebruik om te bepaal of ’n late onregmatig is, met ander woorde of daar ’n regsplig op die verweerder gerus het om skade te verhoed.⁶⁴ Daar is ook verwys na die feit dat meer onlangse sake openbare en regsbeleid as die kriterium vir die onregmatigheid van die verweerder se late gebruik.

3.2.2 Konseptuele volgorde van onregmatigheid en nalatigheid – kar voor die perde?

Die afgelope twee dekades is gekenmerk deur omstredenheid ten opsigte van die konseptuele volgorde van onregmatigheid en skuld, spesifiek ten opsigte van die onregmatigheid al dan nie van ’n late.⁶⁵ Aan die een kant word daar byvoorbeeld in Cape Town Municipality v Bakkerud die standpunt gevolg dat daar geen sprake kan wees van skuld (nalatigheid) voordat die onregmatigheid van die dader se gedraging vasgestel is nie:⁶⁶

Any attempt to decide whether a particular omission will potentially ground liability by merely measuring it against the standard of conduct to be expected of a reasonable person will fail for a number of reasons. First, that test is sequentially inappropriate. It is of course the classic test for the existence of blameworthiness (culpa) in the law of delict. But the existence of culpa only becomes relevant sequentially after the situation has been identified as one in which the law of delict requires action.

Die hof verwys hier na Administrateur, Transvaal v Van der Merwe.⁶⁷ In laasgenoemde saak laat die hof hom soos volg oor die aangeleentheid uit:⁶⁸

’n Bevinding dat appellant se late nie onregmatig was, bring mee dat daar geen sprake van nalatigheid kan wees nie. Nie alleen is dit dus ondoenlik om oor moontlike nalatigheid aan die kant van appellant te spekuleer nie, maar dit is trouens juridies onmoontlik. Die nalatigheidsvraag kan naamlik slegs beantwoord word as presies vasstaan welke regsplig op ’n verweerder gerus het en dat daardie regsplig verbreek is.

Een van die eerste sake wat oënskynlik die konseptuele volgorde tussen nalatigheid en onregmatigheid omgeruil het, was Sea Harvest Corporation (Pty) Ltd v Duncan Dock Cold Storage (Pty) Ltd.⁶⁹ Die hof sê die volgende aangaande die toets vir onregmatigheid:⁷⁰

Since the decision in Minister van Polisie v Ewels 1975 (3) SA 590 (A) the courts have employed the element of wrongfulness as a means of regulating liability in the case of omissions. If the omission which causes the damage or harm is without fault, that is the end of the matter. If there is fault, whether in the form of dolus or culpa, the question that has to be answered is whether in all the circumstances the omission can be said to have been wrongful; or, as it is sometimes stated, whether there existed a legal duty to act.⁷¹

Neethling e.a. was uit die staanspoor⁷² baie krities ten opsigte van laasgenoemde benadering en beskryf dit as onlogies, omdat dit nie sin maak om iemand se gedrag as nalatig aan te merk as die persoon regmatig opgetree het nie. Hulle beskryf die konseptuele-volgorde-vraagstuk steeds as kontroversieel⁷³ en onaanvaarbaar.⁷⁴ Die “omgekeerde” benadering is egter oor die jare vasgelê ten opsigte van nalatige lates, soos blyk uit die verwysings hier onder. Loubser en Midgley is van mening dat daar geen reël is wat bepaal welke een van die elemente die ander voorafgaan nie, omdat daar in die geval van beide elemente veronderstel word dat die ander ook bewys moet word alvorens aanspreeklikheid vasstaan.⁷⁵

In Minister of Safety and Security v Van Duivenboden⁷⁶ beskryf die hof die aanspreeklikheid vir ’n late soos volg:⁷⁷

Negligence, as it is understood in our law, is not inherently unlawful ... A negligent omission is unlawful only if it occurs in circumstances that the law regards as sufficient to give rise to a legal duty to avoid negligently causing harm. It is important to keep that concept quite separate from the concept of fault. Where the law recognises the existence of a legal duty it does not follow that an omission will necessarily attract liability – it will attract liability only if the omission was also culpable …

In Telematrix (Pty) Ltd v Advertising Standards Authority SA⁷⁸ het die hof hom by monde van appèlregter Harmse soos volg uitgelaat oor die aanspreeklikheid weens ’n late, meer spesifiek, die verhouding tussen onregmatigheid en nalatigheid:⁷⁹

[I]n order to be liable for the loss of someone else, the act or omission of the defendant must have been wrongful and negligent and have caused the loss. But the fact that an act is negligent does not make it wrongful although foreseeability of damage may be a factor in establishing whether or not a particular act was wrongful.

Die formulering van die toets vir aanspreeklikheid weens ’n late word dan deur appèlregter Brand in ’n hele aantal uitsprake vasgelê.⁸⁰ In Local Transitional Council of Delmas v Boshoff ⁸¹ formuleer hy die toets soos volg: ⁸²

According to the judgment of the court a quo, the parties understood the issues between them as being confined to the element of wrongfulness. That categorisation was also adopted by the court itself. The question for determination, as formulated in the judgment, was therefore perceived to be “whether the defendants were under a legal duty to take reasonable steps to protect the plaintiff from the harm that he suffered” …That is not a correct formulation of the question relating to wrongfulness. The correct formulation, as will appear from what follows, is whether the defendants were under a legal duty not to act negligently; in other words, whether there was a legal duty to take such steps, if any, as may have been reasonable in the circumstances to prevent reasonably foreseeable harm.⁸³

Die hof gaan voort deur te sê dat dit afhang van die feite van die saak of daar eerste vir onregmatigheid of nalatigheid getoets word.⁸⁴ In Two Oceans Aquarium Trust⁸⁵ en in Hawekwa⁸⁶ en Za v Smith⁸⁷ herhaal regter Brand hierdie formulering waarin die volgorde van onregmatigheid en nalatigheid omgeruil word. In Stedall v Aspeling⁸⁸ beklemtoon appèlregter Leach die standpunt dat ’n handeling wat nalatig is, nie noodwendig onregmatig is nie.⁸⁹ Met verwysing na Brand AR se uitspraak in Za v Smith bevind die hof dan ook dat die toetse vir onregmatigheid en nalatigheid duidelik onderskei moet word en nie saamgesmelt (die hof gebruik die woord “conflate”) moet word nie.⁹⁰

Om op te som: Die afgelope dekades het die howe die konseptuele volgorde van nalatigheid en onregmatigheid omgeruil, veral in die geval van ’n late. Waar daar aanvanklik eers getoets is vir onregmatigheid, het die howe die toets geleidelik omgekeer. Daar word nou van die standpunt uitgegaan dat indien ’n late wat tot skade lei nalatig is, daar dan vasgestel moet word of daar ’n regsplig op die verweerder gerus het om nie nalatig skade te veroorsaak nie. Hoewel die vraag na aanspreeklikheid, spesifiek vir lates, soepel moet bly en nie hokgeslaan word deur elemente in waterdigte kompartemente te plaas en ’n onbuigsame volgorde daar te stel nie, is die toets soms verwarrend en kom dit in sommige gevalle neer op “toutologie”. Die aanhaling hier bo uit Minister of Safety and Security v Van Duivenboden,⁹¹ naamlik dat ’n nalatige late wat onregmatig is, ook nalatig moet wees voordat daar sprake van aanspreeklikheid kan wees, is ’n voorbeeld hiervan.

3.2.3 Onregmatigheid as die redelikheid om die verweerder aanspreeklik te hou

Benewens die verwarring ten opsigte van die konseptuele volgorde, het die Hoogste Hof van Appèl ’n nuwe rigting ingeslaan ingevolge waarvan onregmatigheid bepaal word na aanleiding van die redelikheid al dan nie daarvan om die verweerder aanspreeklik te hou.⁹² Die keerpunt ten opsigte van die nuwe benadering was appèlregter Harmse se uitspraak in Telematrix⁹³ in 2006 (volgens Scott⁹⁴ was dit ’n “waterskeidingsjaar vir die Suid-Afrikaanse deliktereg”). Die toets word soos volg deur die hof beskryf:⁹⁵

Policy considerations must dictate that the plaintiff should be entitled to be recompensed by the defendant for the loss suffered ... (and not the converse as Goldstone J once implied ... unless it is a case of prima facie wrongfulness, such as where the loss was due to damage caused to the person or property of the plaintiff). In other words, conduct is wrongful if public policy considerations demand that in the circumstances the plaintiff has to be compensated for the loss caused by the negligent act or omission of the defendant.

In Two Oceans Aquarium Trust verklaar die hof soos volg (met verwysing na Fagan⁹⁶):⁹⁷

It is sometimes said that the criterion for the determination of wrongfulness is “a general criterion of reasonableness”, i.e. whether it would be reasonable to impose a legal duty on the defendant ... Where that terminology is employed, however, it is to be borne in mind that what is meant by reasonableness in the context of wrongfulness is something different from the reasonableness of the conduct itself which is an element of negligence. It concerns the reasonableness of imposing liability on the defendant.

In Le Roux v Dey (Freedom of Expression Institute and Restorative Justice Centre as Amici Curiae)⁹⁸ beskryf die Konstitusionele Hof by monde van waarnemende regter Brand die toets vir onregmatigheid soos volg:⁹⁹

[I]n the context of the law of delict: (a) the criterion of wrongfulness ultimately depends on a judicial determination of whether – assuming all the other elements of delictual liability to be present – it would be reasonable to impose liability on a defendant for the damages flowing from specific conduct; and (b) that the judicial determination of that reasonableness would in turn depend on considerations of public and legal policy in accordance with constitutional norms. Incidentally, to avoid confusion it should be borne in mind that, what is meant by reasonableness in the context of wrongfulness has nothing to do with the reasonableness of the defendant’s conduct, but it concerns the reasonableness of imposing liability on the defendant for the harm resulting from that conduct.

Die nuwe benadering word onder andere in Loureiro v Imvula Quality Protection (Pty) Ltd gevolg:¹⁰⁰

The wrongfulness enquiry focuses on the conduct and goes to whether the policy and legal convictions of the community, constitutionally understood, regard it as acceptable. It is based on the duty not to cause harm – indeed to respect rights – and questions the reasonableness of imposing liability.

In Oppelt v Head: Health, Department of Health Provincial Administration: Western Cape¹⁰¹ beskryf die hof die onregmatigheidstoets soos volg:¹⁰²

The next enquiry is whether the “negligent omission is unlawful only if it occurs in circumstances that the law regards as sufficient to give rise to a legal duty to avoid negligently causing harm”... In Loureiro, Van der Westhuizen J explained that the wrongfulness enquiry is based on the duty not to cause harm, and that in the case of negligent omissions, the focus is on the reasonableness of imposing liability. An enquiry into wrongfulness is determined by weighing competing norms and interests ... The criterion of wrongfulness ultimately depends on a judicial determination of whether, assuming all the other elements of delictual liability are present, it would be reasonable to impose liability on a defendant for the damages flowing from specific conduct.

Dit is duidelik dat die benadering, tesame met die gewysigde konseptuele volgorde van die delikselemente, ten spyte van die akademiese kritiek ’n houvas gekry het op die Suid-Afrikaanse deliktereg.¹⁰³

Volgens Neethling lyk dit of appèlregter Brand in The South African Hang and Paragliding Association v Bewick¹⁰⁴ probeer om ’n versoening te bewerkstellig tussen die tradisionele benadering tot onregmatigheid en die “nuwe” benadering:¹⁰⁵

On occasion the same principles had been formulated somewhat differently, namely that wrongfulness depends on whether or not it would be reasonable, having regard to considerations of public and legal policy, to impose delictual liability on the defendant for the loss resulting from the specific omission. No objection can be raised against this formulation, as long as it is borne in mind that reasonableness in the context of wrongfulness has nothing to do with the reasonableness of the defendant’s conduct, which is an element of negligence, but concerns the reasonableness of imposing liability.

Neethling handhaaf egter die mening dat die feit dat regter Brand klaarblyklik probeer om die tradisionele boni mores-toets met die “nuwe” benadering te versoen, nie die kritiek teen die “nuwe” toets ongedaan maak nie.¹⁰⁶

In die baie onlangse saak Minister of Police v K¹⁰⁷ (nie te verwar met K v Minister of Safety and Security¹⁰⁸ nie) pas die hof die “nuwe” toets toe en verklaar dat die verhoorhof gefouteer het ten opsigte van sy behandeling van die onregmatigheidsvraag omdat die hof nie oorweeg het of dit onder die omstandighede redelik sou wees om die verweerder aanspreeklik te hou nie.¹⁰⁹ Voorts word daar verwys na die diktum uit Country Cloud Trading CC v MEC: Department of Infrastructure Development,¹¹⁰ waarin die hof die onregmatigheidstoets soos volg verduidelik:¹¹¹

Wrongfulness is an element of delictual liability. It functions to determine whether the infliction of culpably caused harm demands the imposition of liability or, conversely, whether “the social, economic and others costs are just too high to justify the use of the law of delict for the resolution of the particular issue”. Wrongfulness typically acts as a brake on liability, particularly in areas of the law of delict where it is undesirable or overly burdensome to impose liability.

Die nuwe benadering word deur Knobel,¹¹² Scott¹¹³ en Neethling en Potgieter¹¹⁴ toegeskryf aan Fagan.¹¹⁵ Die benadering het heelwat kritiek tot gevolg gehad, onder andere dat Fagan sekere dele van die Ewels-beslissing verkeerd geïnterpreteer het.¹¹⁶

3.3 Lates in munisipaliteitsake

Hier bo¹¹⁷ is verwys na die Halliwell-saak waarin die eiser skadevergoeding geëis het van die munisipaliteit vir beserings wat hy opgedoen het. In hierdie saak het die perd wat Halliwell se kar getrek het, gegly op keistene wat as gevolg van verwering glad geword het. Die hof bevind dat voorafgaande optrede ingevolge waarvan die late voorafgegaan moet word deur ’n positiewe handeling wat aanleiding gee tot ’n gevaarlike situasie, ’n voorvereiste vir aanspreeklikheid vir ’n late is. Indien die verweerder sou versuim om te handel om die gevaar uit die weg te ruim, sou hy aanspreeklikheid kon opdoen vir ’n late. In hierdie saak was die voorafgaande handeling die lê van die keistene en die late was die munisipaliteit se versuim om die pad in stand te hou.

Soos reeds aangetoon, het die howe die “voorafgaande optrede”-reël op ’n kasuïstiese wyse toegepas. Appèlregter Marais beskryf die situasie soos volg in Cape Town Municipality v Bakkerud:¹¹⁸

[T]he ways in which the courts sought to escape, Houdini-like, from the confines of the no liability for acts of omission doctrine were many and varied. Initially, the techniques used appeared to many to be casuistic and not linked by any coherent principle. A doctrine of “prior conduct” evolved, the gist of which was that the defendant’s own prior conduct may have been such as to give rise to a legal duty to act. The introduction of “a new source of danger” was an example of such prior conduct. But what of prior conduct that was neutral in terms of creating a risk of harm to others?

Na die beslissings in Regal en Ewels, waarin ’n voorafgaande handeling as noodsaaklike vereiste vir die aanspreeklikheid weens ’n late afgeskaf is, het munisipaliteitsake dieselfde roete gevolg.

In Bakkerud¹¹⁹ het ’n bejaarde dame geval toe sy in ’n slaggat op die sypaadjie getrap het. Sy het beserings opgedoen en gevolglik skadevergoeding geëis. Wetgewing het die munisipaliteit gemagtig, maar nie verplig nie, om paaie te bou en in stand te hou nie. Die hof a quo het by monde van regter Brand bevind dat die immuniteit wat deur wetgewing aan munisipaliteite verleen is, in stryd is met die huidige regsoortuigings van die gemeenskap, ingevolge waarvan daar van munisipaliteite verwag word om strate en sypaadjies in stand te hou sodat hulle veilig is.¹²⁰

Volgens appèlregter Marais toets die hof eers vir die onregmatigheid al dan nie van die late deur vas te stel of daar ’n regsplig op die verweerder gerus het om positief op te tree om skade te vermy. Daarna word gekyk na die nalatigheid al dan nie van die dader.¹²¹ Soos hier bo aangetoon, verskil hierdie benadering van dié van appèlregters Harmse¹²² en Brand,¹²³ volgens wie ’n nalatige late wat skade veroorsaak, onregmatig sou wees slegs indien openbare of regsbeleid sou vereis dat die late, indien nalatig, sou aanleiding gee tot aanspreeklikheid.¹²⁴

Die formule is toegepas in meer onlangse sake, naamlik in McIntosh¹²⁵ en Van Vuuren.¹²⁶

In McIntosh het die eiser, ’n veertigjarige man, in ’n poging om ’n slaggat op ’n provinsiale pad te vermy, van sy fiets afgeval en ernstige beserings opgedoen. Hoewel dit nie ’n munisipaliteitsaak is nie, is die eisoorsaak gebaseer op ’n nalatige en onregmatige late ten opsigte van die instandhouding van infrastruktuur. Die hof haal die diktum uit Two Oceans Aquarium Trust ¹²⁷ aan ingevolge waarvan die bestaan van ’n nalatige late tot aanspreeklikheid lei slegs indien die onregmatigheid van die late vasstaan.¹²⁸ Onregmatigheid hang daarvan af of daar ’n regsplig op die verweerder gerus het om skade te voorkom, en die bestaan al dan nie van sodanige regsplig word vasgestel aan die hand van openbare of regsbeleid in ooreenstemming met grondwetlike norme.¹²⁹

In Van Vuuren het die eiser namens haarself en haar minderjarige seun ’n eis teen die munisipaliteit ingestel vir skade gely as gevolg van beserings wat die seun in ’n munisipale swembad opgedoen het. Die seun is by die swembad se glyplank deur ’n ander kind gestamp as gevolg waarvan hy sy balans verloor, by die glyplank afgegly en beserings opgedoen het. Die eiser se saak het onder andere berus op die feit dat daar geen toesig by die swembad was nie. Die hof a quo beslis dat die munisipaliteit nie aanspreeklik gehou kan word vir die eiser se skade nie. Om ’n regsplig op die verweerder te plaas sou volgens die hof ’n te swaar las (“an unsustainable, if not intolerable burden”) op die verweerder meegebring het.¹³⁰

Dit was gemene saak dat die vraag was of daar ’n regsplig op die munisipaliteit gerus het om toesig te hou oor die gebied en om toegang te beperk. Die munisipaliteit het verder aangevoer dat daar geen nalatigheid was ten opsigte van die insident nie. In appèl haal adjunkregterpresident Navsa appèlregter Brand se diktum in Hawekwa¹³¹ aan waarin die hof aandui dat die kriteria vir die oplegging of bestaan van ’n regsplig regs- en openbare beleid is. Die hof gaan (soos in die sake hier bo genoem) voort deur nalatigheid te veronderstel en dan in die lig van bogenoemde kriteria te bepaal of daar ’n regsplig op die verweerder gerus het om positief op te tree. Die hof verwys dan ook na die uitspraak in Le Roux v Dey waarin verklaar word dat onregmatigheid vasgestel word aan die hand daarvan of dit redelik is om die verweerder aanspreeklik te hou.

Die hof verwys ook na die “voorafgaande optrede”-reël:¹³²

As to a legal duty arising where there is prior positive conduct the following is to be noted: “A duty may arise when the defendant has by lawful prior positive conduct (commissio) created a potential risk of harm to others. If the actor omits to take reasonable steps to prevent the risk from materialising (omissio), the duty is breached.”

Die hof beskou die beskikbaarstelling van die swembad en die glyplank (commissio) as die skep van ’n risiko. Deur te versuim om stappe te doen (omissio) om te keer dat die risiko materialiseer, kom die munisipaliteit nie sy regsplig na nie.

Die volgende faktore is ook in ag geneem:

Die kinders wat toegang tot die swembad gehad het, was 12 jaar en jonger en was onvolwasse en onverantwoordelik (die verordeninge het toegang deur ouer kinders verbied).
Ouers was nie toegelaat om by die swembad te wees nie, omdat toegang tot kinders 12 jaar en jonger beperk was.
Artikel 28 van die Handves van Regte, wat bepaal dat die beste belang van die kind in alles wat die kind raak, van die uiterste belang is.
Die chaotiese wyse waarop die kinders die swembad gebruik het.

Dit wil blyk dat die nuwe toets vir onregmatigheid nou ook in die munisipale sake toegepas word.

3.4 Deliktuele aanspreeklikheid vir publiekregtelike versuim

Volgens Neethling en Potgieter word statutêre voorskrifte in ag geneem wanneer daar beslis moet word of owerhede of staatsinstellings ’n regsplig het om skade te voorkom.¹³³ Hulle noem voorts dat ’n statutêre verpligting alleen nie genoeg is om ’n regsplig daar te stel nie, en dat daar gekyk moet word na die wisselwerking tussen verskillende faktore om te bepaal of daar ’n regsplig is om skade te voorkom.¹³⁴ Die gedagte kom ook voor in Macintosh, waar die hof verklaar dat ’n publiekregtelike verpligting nie noodwendig aanleiding gee tot ’n regsplig vir die doeleindes van die deliktereg nie.¹³⁵

In Mashongwa v PRASA¹³⁶ was die vraag voor die hof of ’n vervoerbedryf soos Prasa (Passenger Rail Agency of South Africa) deliktueel aanspreeklik gehou kan word vir skade wat voortvloei uit die versuim om sy publiekregtelike plig om veiligheidsmaatreëls vir die gebruikers van sy dienste daar te stel, na te kom.¹³⁷ In hierdie geval het die eiser in Pretoria op die trein geklim. Tydens die reis is hy aangeval, beroof en uit die trein gegooi. Daar was geen wagte by die stasie waar hy op die trein geklim het nie en ook nie op die trein nie. Sy hulpkrete gedurende die aanval is ook nie beantwoord nie. Hy het ernstige beserings aan sy been opgedoen en die been is later geamputeer. Die hof bevind dat die versuim om na die veiligheid van passasiers om te sien inderdaad nalatig en onregmatig is en ook dat daar ’n kousale verband tussen die versuim en die skade was. PRASA is gevolglik aanspreeklik gehou vir die skade wat die eiser gely het.

Die hof beskryf Prasa se regsplig om skade te vermy soos volg:¹³⁸

Public carriers like PRASA have always been regarded as owing a legal duty to their passengers to protect them from suffering physical harm while making use of their transport services ... That duty arises, in the case of PRASA, from the existence of the relationship between carrier and passenger, usually, but not always, based on a contract. It also stems from its public law obligations. This merely strengthens the contention that a breach of those duties is wrongful in the delictual sense and could attract liability for damages.

Die onregmatigheidsvraag word dan geformuleer deur te vra of die versuim om publiekregtelike pligte na te kom as ’n onregmatige late beskou kan word vir doeleindes van ’n skadevergoedingseis.¹³⁹ Die hof noem die volgende faktore wat in ag geneem moet word om te bepaal of die versuim om ’n publiekregtelike plig na te kom, onregmatig is:¹⁴⁰ of die bemagtigende wetgewing voorsiening maak vir deliktuele aanspreeklikheid; of die wetgewende stelsel hoofsaaklik individuele regte of die openbare belang beskerm; of die openbare mag diskresionêr is; of aanspreeklikheid vir die skade ’n “chilling effect” sal hê op regeringsfunksies; of die skade voorsienbaar is; en of alternatiewe remedies soos ’n interdik of hersiening beskikbaar is.

Die staat en sy organe bestaan volgens hoofregter Mogoeng om praktiese uiting te gee aan die grondwetlike regte van sy burgers. Omdat dit so ’n groot plig is, moet die staat en sy organe nie toegelaat word “to adopt a lackadaisical attitude at the expense of the interests of the public, without consequences” nie.¹⁴¹ Wanneer die faktore in ag geneem word om te bepaal of die versuim om ’n publiekregtelike plig na te kom onregmatig is, insluitende die afwesigheid van effektiewe beskerming vir individuele reisigers wat slagoffers van geweld op PRASA-treine is, is die logiese gevolgtrekking dat die nienakoming deur PRASA van sy publiekregtelike verpligting herlei moet word tot ’n nienakoming van ’n privaatregtelike verpligting ingevolge die deliktereg.¹⁴² Die onregmatigheid vloei nie direk uit die verbreking van ’n publiekregtelike verpligting nie. Dit is egter ’n faktor wat onderliggend is aan die ontwikkeling van die privaatreg in die erkenning van ’n nuwe vorm van onregmatigheid.¹⁴³ “What we are concerned with here is the development of private law, taking into account public law.”¹⁴⁴ In die onderhawige geval bevind die hof dat Prasa nalatig opgetree het en dat dit redelik is om Prasa aanspreeklik te hou, mits die ander elemente bewys word.¹⁴⁵

Die ontwikkeling van die privaatreg met inagneming van die publieke reg is belangrik vir doeleindes van die aanspreeklikheid van plaaslike owerhede. In Joseph¹⁴⁶ verwys die hof na ’n bundel van regte wat ’n publiekregtelike verpligting op plaaslike owerhede plaas om dienste te lewer. Daar word hier onder in meer besonderhede daarop ingegaan.¹⁴⁷

Daar word vervolgens gekyk na die pligte wat die Grondwet en wetgewing soos die Munisipale Stelselswet op munisipaliteite plaas ten opsigte van die daarstel en instandhouding van infrastruktuur.

4. Dienslewering en ’n positiewe regsplig om te onderhou

Die Grondwet bepaal dat die regering in Suid-Afrika uit drie onderskeidende interafhanklike en onderling verbonde sfere bestaan, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik.¹⁴⁸ Die plaaslike sfeer bestaan uit munisipaliteite wat vir die hele grondgebied van die Republiek daargestel moet word¹⁴⁹ en die uitvoerende en wetgewende bevoegdhede van ’n munisipaliteit is in die munisipale raad gevestig.¹⁵⁰ Die onafhanklikheid van munisipaliteite word onderskryf deur die bepaling dat hulle, onderworpe aan nasionale en provinsiale wetgewing, en soos vervat in die Grondwet, op eie inisiatief die plaaslike aangeleenthede van hul gemeenskappe mag reguleer.¹⁵¹

Munisipaliteite is die eienaars van gemeenskapsinfrastruktuur, waarvan paaie, openbare geriewe, afvalbestuur en water- en sanitasiestelsels die belangrikste is.¹⁵² Infrastruktuur word deur die regering beskou as die hoeksteen van maatskaplike opheffing, openbare gesondheid en veiligheid en as onontbeerlik vir ekonomiese ontwikkeling (en dus werkskepping) deur die daarstelling van behoorlik gedienste persele.¹⁵³ Dit is dus die spilpunt vir die bereiking van grondwetlike doelwitte¹⁵⁴ en waardes.¹⁵⁵

Die pligte van plaaslike owerhede, soos vervat in die Grondwet en die toepaslike wetgewing, word hier onder uiteengesit.

4.1 Wetgewende en beleidsraamwerk

Een van die vyf grondwetlike doelwitte van plaaslike regering is om te verseker dat dienste aan gemeenskappe op ’n volhoubare wyse gelewer word.¹⁵⁶ ’n Algemene definisie vir volhoubaarheid is om ’n stelsel of diens vir altyd, of dan ten minste vir ’n redelike tyd, op ’n bepaalde vlak van aanvaarbaarheid te laat aanhou funksioneer.¹⁵⁷ Die Grondwet plaas voorts ook ’n ontwikkelingsplig op munisipaliteite deur te vereis dat ’n munisipaliteit sy administrasie en begrotings- en beplanningsprosesse so moet struktureer en bestuur dat voorrang verleen word aan die basiese behoeftes van die gemeenskap.¹⁵⁸ Dit is egter nie duidelik wat presies “basiese behoeftes” is nie. Bylaes 4B en 5B tot die Grondwet lys ’n aantal funksionele areas ten opsigte waarvan plaaslike owerhede dienste mag lewer en verordeninge mag maak.¹⁵⁹ Die bewoording van die Grondwet maak dit egter nie duidelik of hierdie dienste gelewer móét word nie en dit skep die indruk dat munisipaliteite ’n diskresie het.

Die uitsprake van die howe maak dit egter duidelik dat munisipaliteite nie ’n diskresie het nie. In Mkontwana v Nelson Mandela Metropolitan Municipality word dit soos volg gestel:¹⁶⁰

Local government thus bears the important responsibility of providing services in a sustainable manner to their communities. This task is particularly important given the deep divisions in our towns, the scars of spatial apartheid which still exist and the fact that many poor communities are still without access to basic facilities such as water, adequate sewerage systems, refuse collection, electricity and paved roads. The ability of local government to carry out its constitutional mandate depends on its financial stability.

Die Witskrif op Plaaslike Regering¹⁶¹ maak munisipaliteite verantwoordelik vir die voorsiening van huishoudelike infrastruktuur en dienste as een van vier uitkomste van ontwikkelingsgerigte plaaslike regering en beskryf dit as ’n noodsaaklike bestanddeel van sosiale en ekonomiese ontwikkeling. Dit noem dan ook spesifiek die volgende dienste: water, sanitasie, plaaslike paaie, stormwaterstelsels, vullisverwydering en elektrisiteit.

Die Stelselswet omskryf “basiese munisipale dienste” as dienste wat nodig is om ’n aanvaarbare en redelike kwaliteit van lewe te verseker en wat, indien dit nie voorsien sou word nie, ’n gevaar vir die openbare gesondheid of veiligheid of die omgewing sou inhou.¹⁶² Hier word ’n positiewe regsplig opgelê – waar die gebrek aan ’n diens ’n gevaar inhou, móét die diens gelewer word. Hierdie plig word onderskryf deur die beletsel wat daar op plaaslike owerhede geplaas word om kapitale bates te vervreem wat nodig is vir die voorsiening van minimum basiese munisipale dienste¹⁶³ en versterk ons standpunt dat waar ’n diens gelewer word, dit onderhou moet word. As die niebestaan van ’n diens ’n gevaar kan inhou, kan dit gestel word dat die versuim om ’n diens te lewer wat potensiële gevaar inhou, ’n regsplig om te onderhou daarstel. Versuim om ’n sodanige regsplig na te kom kan, waar daar skade gely word, aanleiding gee tot deliktuele aanspreeklikheid soos aangetoon in Van Vuuren, waar die munisipaliteit geen toesig verskaf het by die munisipale swembad nie.¹⁶⁴

Steytler en De Visser¹⁶⁵ is van mening dat die sosio-ekonomiese regte wat in die Handves van Regte vervat is, positiewe verpligtinge op munisipaliteite plaas om basiese dienste te verskaf waar die regte met die funksionele areas van plaaslike owerhede kruis. In Mkontwana v Nelson Mandela Metropolitan Municipality¹⁶⁶ was die hof van mening dat “municipalities are obliged to provide water and electricity to the residents in their area as a matter of public duty”. Die standpunt steun op artikels 27(1)(b),¹⁶⁷ 152¹⁶⁸ en 153¹⁶⁹ van die Grondwet asook artikel 73(1) van die Stelselswet.¹⁷⁰

Volgens Bekink¹⁷¹ skep die Grondwet slegs ’n breë raamwerk waarbinne spesifieke dienste identifiseer moet word wat munisipaliteite moet lewer en waarvoor infrastruktuur daargestel moet word en dat dit dan aan die wetgewer oorgelaat word om die aangeleenthede in meer besonderhede aan te spreek. Van die prominentste wetgewing sluit die Stelselswet, die Plaaslike Regering: Munisipale Strukturewet,¹⁷² die Wet op Munisipale Finansiële Bestuur (MFMA),¹⁷³ die Plaaslike Regering: Munisipale Afbakeningswet,¹⁷⁴ die Plaaslike Regering: Wet op Eiendomsbelasting,¹⁷⁵ die Wet op Tradisionele Leierskap en Regering,¹⁷⁶ en die Wet op Inter-Owerheidsverhoudinge¹⁷⁷ in. Al hierdie wette het dienslewering en ontwikkeling, of die ondersteuning daarvan, ten doel.

Ons ondersteun beide standpunte. Daar is verskeie funksionele areas van bevoegdheid wat nie slegs met die sosio-ekonomiese regte in die Handves van Regte “kruis” nie, maar wat direk aan die grondwetlike doelwitte¹⁷⁸ van munisipaliteite verbind is. Indien hierdie doelwitte nie bereik word nie, sal daar nie aan die regte uitvoering gegee word nie. Indien ’n munisipaliteit byvoorbeeld nie daarin slaag om ’n veilige en gesonde omgewing daar te stel nie, sal individue nie die reg op vryheid en sekerheid van die persoon¹⁷⁹ geniet nie. Ondersteuning vir Bekink se standpunt is ook in artikel 164 van die Grondwet te vinde.

Die lewering van dienste aan gemeenskappe is al beskryf as die sentrale oogmerk van plaaslike regering.¹⁸⁰ Hierdie stelling word deur die volgende aanhaling ondersteun:

A local municipality is the last point in the service delivery chain. It is the point of contact between the governor and the governed ... It is at this important point where services have to be rendered: where levies for the services have to be imposed and where payment for the services have to be made.¹⁸¹

Craythorne, ’n skrywer en ervare plaaslike-owerheidspraktisyn, is die mening toegedaan dat ’n munisipaliteit wat nie sy diensleweringverpligtinge kan nakom nie, sy reg op voortbestaan moet verbeur.¹⁸² Om dienste te kan lewer, veral basiese dienste, moet daar egter infrastruktuur wees.

4.2 Die verpligting om infrastruktuur daar te stel

Die verpligting op munisipaliteite om basiese dienste te voorsien het sy oorsprong in sowel die Grondwet as wetgewing. In Joseph¹⁸³ het die Konstitusionele Hof beslis dat artikels 152 en 153 van die Grondwet, gelees met artikels 4(2)(f) en 73 van die Stelselswet,¹⁸⁴ ’n verpligting plaas op elke munisipaliteit om basiese munisipale dienste aan inwoners te verskaf, ongeag of daar ’n kontraktuele verhouding tussen hulle is.¹⁸⁵ In hierdie saak het die inwoners van ’n woonstelblok die munisipaliteit se besluit om die kragtoevoer op te skort, aangeveg. Alhoewel die saak grotendeels oor die reg op behuising gegaan het (daar is geargumenteer dat dit ook die reg op dienste soos elektrisiteit insluit), het die Konstitusionele Hof die verpligtinge wat deur artikel 152 van die Grondwet, die Stelselswet en die Behuisingswet¹⁸⁶ aan munisipaliteite opgedra word, van nader beskou. Die hof bevind dat “the challenge had to be understood as being about the ‘special cluster of relationships’¹⁸⁷ that exist between a municipality and citizens, which is fundamentally cemented by the public responsibilities that a municipality bears in terms of the Constitution and legislation in respect of the persons living in its jurisdiction”. Volgens die hof gee hierdie “cluster of relationships” aanleiding tot “a public law duty upon local government to provide municipal services, as well as a corresponding public law right of citizens to receive them”.¹⁸⁸ Die gevolg is dat die beginsels van administratiefreg en die standaarde vir openbare dienslewering¹⁸⁹ van toepassing is op die wyse waarop munisipaliteite dienste verskaf, met die verdere gevolg dat plaaslike owerhede in die proses van voldoening aan hul diensleweringspligte op ’n wyse moet optree wat “responsive, respectful and fair” is.¹⁹⁰

Die plig om basiese dienste te lewer, saamgelees met artikel 229 van die Grondwet wat plaaslike owerhede magtig om bobelastings op te lê vir dienste wat verskaf is, impliseer volgens Steytler en De Visser¹⁹¹ dat daar grondwetlike magtiging is om gelde te hef vir dienste wat gelewer word, en dus dat infrastruktuur daargestel moet word om dienste te kan lewer. Die Stelselswet¹⁹² magtig munisipaliteite egter in ieder geval om gelde, heffings en tariewe op te lê ten opsigte van enige funksie of diens wat deur die munisipaliteit verrig of gelewer word. Daar kan dus verder geredeneer word dat indien gelde en tariewe vir dienste gehef word, daar ’n regsplig op die diensverskaffer is om die infrastruktuur deur middel waarvan die dienste gelewer word, in stand te hou.

Die belang van dienslewering, en dus die gepaardgaande daarstelling van infrastruktuur, word onderskryf deur die feit dat die Grondwet van nasionale en provinsiale regerings verwag om plaaslike owerhede te ondersteun en hul vermoëns te versterk.¹⁹³ Die Grondwet bepaal dat provinsiale regerings voorsiening moet maak vir die ondersteuning van munisipaliteite in hul provinsies.¹⁹⁴ As ’n laaste uitweg kan provinsies ingryp indien plaaslike owerhede nie hul uitvoerende verpligtinge nakom nie.¹⁹⁵ ’n Provinsiale uitvoerende gesag kan ingryp deur gepaste stappe te doen om te verseker dat die uitvoerende verpligtinge, wat dienslewering insluit, nagekom word. Die ingryping kan voorskriftelik van aard wees deurdat ’n instruksie uitgereik word wat die stappe voorskryf wat gedoen moet word om die verpligting na te kom, en dit kan ook ’n oorname van die verantwoordelikheid vir die betrokke funksie behels. Enige oorname mag slegs gedoen word tot die mate waarin dit nodig is vir die handhawing van nasionale standaarde of ten einde aan daargestelde minimum standaarde vir die lewering van ’n diens te voldoen.¹⁹⁶ Die MFMA¹⁹⁷ bepaal ook dat provinsies sekere stappe moet doen waar munisipaliteite aanhoudend versuim om basiese dienste te voorsien.

4.3 Regsplig om skade te voorkom

Die regspraak het oor die algemeen nog nie veel aandag geskenk aan die Grondwet, die Handves van Regte en wetgewing as faktore wat aanduidend kan wees vir die bestaan van ’n regsplig om skade te voorkom nie.

In Joseph¹⁹⁸ verwys die hof na die spesiale bundel van verhoudinge (“special cluster of relationships”) wat gevorm word deur die Grondwet, die Stelselswet en, in hierdie geval, die Behuisingswet, maar dit kan ook nasionale of provinsiale wetgewing of selfs munisipaliteite se eie voorskrifte (hetsy in die vorm van beleid of verordeninge) wees. Volgens die hof¹⁹⁹ skep hierdie bundel ’n publiekregtelike verpligting aan die een kant om dienste te lewer en ’n ooreenstemmende reg aan die ander kant om dit te ontvang. Dit kan as volg toegelig word:

In soverre dit die Stelselwet aangaan, is die probleem dat die omskrywing van “basiese dienste” bloot vereis dat ’n munisipale diens gelewer moet word wat nodig is om ’n aanvaarbare en redelike lewenskwaliteit te verseker en wat, indien dit nie gelewer word nie, die openbare gesondheid en veiligheid of die omgewing in gevaar sou stel.²⁰⁰ Die omskrywing verskaf ’n basiese rigsnoer, maar die werklike vasstelling van wat ’n basiese diens is, sal op die meriete van elke saak bepaal moet word²⁰¹ met inagneming van die bepalings van ander wetgewing of die voorskrifte wat munisipaliteite vir hulself gestel het.

Benewens die Behuisingswet wat hier bo genoem word, is daar ook ander wetgewing wat ’n verpligting daarstel om infrastruktuur te skep. Die aard en omvang van die diens is egter nie altyd so duidelik nie. Die Wet op Waterdienste²⁰² is ’n tekenende voorbeeld en ook bewys van hoe hierdie onduidelikhede dienslewering kan teenwerk. Die hoofdoelwitte van die wet is om voorsiening te maak vir die reg op toegang tot basiese water- en sanitasievoorsiening in so ’n mate dat voldoende water beskikbaar is en die omgewing nie skadelik vir die mens se gesondheid of welstand is nie.²⁰³ Ingevolge artikel 3 het elkeen die reg van toegang tot basiese watervoorsiening en sanitasie. Basiese watervoorsiening word in artikel 1 omskryf as “prescribed²⁰⁴ minimum standard of water supply services necessary for”, en “prescribed” beteken “prescribed by legislation”, maar die probleem is dat daar nie regulasies is nie. Dit bring weer mee dat die howe geen leiding ontvang van die wetgewende of uitvoerende gesag wat dit in staat stel om inhoud aan die reg op basiese watervoorsiening te gee nie.²⁰⁵

5. Finansiële onvermoë om te presteer

Indien die finansiële onstabiliteit ’n “selftoegediende” onvermoë is, behoort geen instelling aanspreeklikheid vry te spring nie. In so ’n geval sou die munisipaliteit dan versuim het om ’n regsplig na te kom, en indien nalatigheid en kousaliteit bewys kan word, behoort dit tot aanspreeklikheid te lei. Sonder om in besonderhede hierop in te gaan, kan dit onomwonde gestel word dat baie munisipaliteite vir hul eie gebreke verantwoordelik is. Dit sluit die daarstelling van en onderhoud aan infrastruktuur in. Die volgende aanhalings uit ’n voorlegging wat in 2017 ten opsigte van die 2016/17-Ouditverslag vir Plaaslike Regering aan die Parlementêre Portefeuljekomitee vir Samewerkende Regering and Tradisionele Aangeleenthede gemaak is, is veelseggend:²⁰⁶

Vyf van die land se munisipaliteite²⁰⁷ was vir 31% van al die onreëlmatige uitgawes verantwoordelik en die finansiële volhoubaarheid van munisipaliteite oor die algemeen was aan die afneem.
In soverre dit die toekenning van nasionale fondse aan plaaslike owerhede vir water- en sanitasiedienste betref, het die ouditeur-generaal (OG) bevind dat 20% van die projekte nie die oorsake vir die agterstand in watervoorsiening aangespreek het nie. Van die 148 munisipaliteite waar ondersoek na die onderhoud van waterinfrastruktuur ingestel is, het 56% geen beleid oor die onderhoud van bestaande infrastruktuur gehad nie.
18% van die projekte wat befondsing ontvang het vir die onderhoud van sanitasie-infrastruktuur, het nie die oorsake vir die agterstand in die lewering van sanitasiedienste aangespreek nie.

Die 2016/2017-verslag van die OG²⁰⁸ ten opsigte van plaaslikeregering-infrastruktuur dien as bevestiging. Hiervolgens het:

46% van alle munisipaliteite nie ’n onderhoudsplan vir water gehad nie en het 22% glad nie vir onderhoud begroot nie
26% van paaieprojekte hul voltooiingsdatum oorskry
55% van die munisipaliteite nie goedgekeurde instandhoudingsplanne of prioriteitslyste vir die hernuwing en roetine-instandhouding van paaie gehad nie, terwyl 27% nie eers die toestand van hul paaie-infrastruktuur evalueer het nie.²⁰⁹

In Mpumalanga is die paaie al beskryf as slaggate met teer.²¹⁰ In Johannesburg is net 45% van die slaggate binne ’n week nadat dit gerapporteer is, herstel, terwyl die teiken 80% is.²¹¹ Op 7 Desember 2018 het eNCA berig dat 60% van Suid-Afrika se paaie in ’n swak toestand is.²¹² Hierdie gebreke het ’n negatiewe effek op velerlei ander sake wat gemeenskappe raak, soos toegang tot mediese sorg, die spoed waarteen nooddienste op noodgevalle kan reageer, toegang tot markte, vrye beweging van verkeer, toenames in verkeersongelukke en druk op mediese sorg, om net ’n paar voorbeelde te noem.

In ander gevalle is daar op die oog af geen rede waarom instandhouding en herstelwerk nie gedoen kan word nie. ’n Baie onlangse voorbeeld is die geval van Harrismith waar daar vir 40 dae geen water in groot dele van die dorp beskikbaar was nie. Toe die inwoners met die hulp van ’n plaaslike besproeiingsboer inspring, het die plaaslike munisipaliteit se amptenare probeer verhoed dat herstelwerk gedoen word. In ’n stadium was daar net een kraan vir 5 000 huishoudings in Intabaza, een van die woonbuurte.²¹³ Die ontneming van toegang tot water, nie net deur te versuim om infrastruktuur te onderhou nie, maar ook deur te poog om herstelwerk te verhoed, kan nie ongesiens verbygaan nie. Volgens die besproeiingsboer was “die herstel van die lekplekke maklik” en dus ’n taak wat met gemak deur die munisipaliteit verrig kon gewees het.

Al hierdie tekortkominge kon voorkom gewees het aangesien dit menslik van oorsprong was. Die kernoorsake is te vinde in die feit dat 77% van die probleme hul oorsprong het in die onvermoë om interne beheer te verbeter en risiko’s aan te spreek en in 61% van die munisipaliteite is daar onvoldoende nagevolge vir gebrekkige prestasie en oortredings.²¹⁴ By 59% van die owerhede word politieke onstabiliteit, vakatures in sleutelposisies of die aanstelling van amptenare met ontoepaslike kwalifikasies in senior poste as redes aangevoer.²¹⁵ Laasgenoemde twee probleme het hul oorsprong in politieke inmenging en nepotisme.

Die OG beskou die feit dat amptenare en politieke ampsdraers wat oortree het, nie verantwoordbaar gehou word en, indien nodig, strafregtelik vervolg word vir oortredings soos bedrog nie, as een van die grootste probleme.²¹⁶ In 2015–16 is strafregtelike ondersoeke by 148 munisipaliteite aanbeveel, maar 47% van die owerhede het geen ondersoeke laat doen nie en 24% het slegs sommige van die bevindinge laat ondersoek.

Die versuim van plaaslike owerhede om amptenare en politici verantwoordbaar te hou, het tot gevolg dat munisipaliteite nie hul grondwetlike doelwitte bereik nie, wat ’n negatiewe uitwerking op die lewenskwaliteit van gemeenskappe het. Daar is veral twee gebiede waar die impak die grootste is: die finansiële welstand van munisipaliteite en die vermoë om munisipale infrastruktuur daar te stel en te onderhou.²¹⁷ Beide omstandighede is selfveroorsakend van aard. Die onvermoë om skuld in te vorder en gebrekkige bestuur word deur 31% van die munisipaliteite aangevoer as rede waarom hul finansies nie gesond is nie. Alhoewel die ekonomiese klimaat ’n rol speel, is swak finansiële bestuur die hoofoorsaak, aangesien vrugtelose en verkwistende uitgawes in die 2016/17-boekjaar R1,5 biljoen beloop het.

Die OG het rapporteer dat dit moeilik is om te verklaar wat die omvang van onreëlmatige uitgawes was, aangesien dit slegs deur middel van ondersoeke bepaal kan word,²¹⁸ maar hier bo is reeds gesien dat die houding ten opsigte van verantwoordbaarheid veel te wense oorlaat. Dit is dus ’n bose kringloop.

Ten opsigte van die ontwikkeling en instandhouding van infrastruktuur is ’n aantal gebreke geïdentifiseer, naamlik onderspandering van toekennings, swak vakmanskap, vertragings met die voltooiing van projekte en gebrekkige monitering van kontrakteurs. Die OG het bevind dat fondse vir die onderhoud van infrastruktuur geredelik beskikbaar is, maar dat die vermoë om dit doelmatig en korrek aan te wend, ontbreek.

Aangesien die howe al beslis het dat “in considering whether or not fault could be attributed to the municipality, account had to be taken of all factors, including financial constraints, which would have a bearing upon the reasonableness or otherwise of the omission”,²¹⁹ verdien finansiële vermoë om dienste te lewer en te onderhou verdere aandag. In Bergrivier Municipality v Beck²²⁰ het die hof gesê dat die hof a quo, met verwysing na Bakkerud, met reg versigtig was om plaaslike owerhede met ’n algemene aanspreeklikheid te belas en dat dit korrek was om die munisipaliteit se beperkte begroting en die nood van gemeenskappe in informele nedersettings in ag te neem. In casu was die hof van mening dat die volbank van die Hoë Hof hierdie faktore nie na behore in ag geneem het nie, maar ook gewaarsku dat dit nie gesien moet word as ’n geval van “municipalities being given licence to ignore fulfilling their obligations to residents and justifying it by merely asserting budgetary constraints”. Waar die munisipaliteit voorts vir sy eie onvermoë verantwoordelik is, behoort dit nie aanspreeklikheid vry te spring nie.

6. Gevolgtrekking

Munisipaliteite moet basiese dienste lewer soos bepaal deur die Grondwet en wetgewing soos die Stelselswet. Om hierdie dienste te kan lewer, moet daar infrastruktuur wees en het die munisipaliteite gevolglik ’n plig om die infrastruktuur daar te stel. Indien daar infrastruktuur is, moet dit onderhou word. Die gebrek aan onderhoud aan infrastruktuur soos paaie, stormwaterstelsels, elektrisiteit, geboue, openbare plekke en water en sanitasie het nadelige gevolge en kan tot skade lei. ’n Late wat tot skade aanleiding gee, is nie (soos in die geval van positiewe handelinge) prima facie onregmatig nie. Ten einde onregmatig te wees moet daar ’n regsplig wees op die munisipaliteit om skade te voorkom. Ingevolge die nuwe toets vir onregmatigheid word daar aangeneem dat die late wat skade veroorsaak, nalatig is (sien die bespreking hier bo aangaande die konseptuele volgorde van die elemente van onregmatigheid en nalatigheid). Om te bepaal of die nalatige late onregmatig is, moet daar vasgestel word of daar ’n regsplig op die verweerder was om skade te voorkom. Dit word bepaal aan die hand van die vraag of dit redelik sou wees om die verweerder vir die late aanspreeklik te hou.

Die Konstitusionele Hof het voorts in Mashongwa bepaal dat die versuim om ’n publiekregtelike plig na te kom, aanleiding kan gee tot deliktuele aanspreeklikheid, mits dit redelik sou wees om die verweerder aanspreeklik te hou. Hoewel die nienakoming van ’n plig nie op sigself ’n verbreking van ’n regsplig daarstel nie, is dit ’n faktor wat in ag geneem moet word. Nog ’n faktor is die Grondwet, ingevolge waarvan plaaslike owerhede verplig is om infrastruktuur daar te stel en te onderhou.

Deliktuele eise teen munisipaliteite vir skadevergoeding as gevolg van die versuim om infrastruktuur in stand te hou, kan teruggevoer word na Halliwell en is gevolglik nie iets nuuts nie. Oor die afgelope eeu het die toets vir onregmatigheid van ŉ late heelwat ontwikkeling ondergaan, dikwels in die konteks van munisipaliteitsake en in die kader van gebrekkige onderhoud.

7. Slot

Die bepalings van artikels 1, 2, 8(1) en 39(2) van die Grondwet bevestig die deliktereg se ondergeskiktheid aan die Grondwet. Die toets vir die onregmatigheid van ’n late het oor ’n tydperk van meer as ’n eeu ontwikkel – van ’n vereiste van ’n voorafgaande handeling tot die huidige toets soos geformuleer deur appèlregter Brand en ander. Die howe het die algemene beginsels van die deliktereg in gewysdes soos Carmichele ontwikkel om aan artikel 39(2) gehoor te gee. Ongelukkig is die ontwikkeling nie behoorlik na die sogenaamde munisipaliteitsake uitgebrei nie. Met die uitsondering van die toepassing van artikel 28 in die Van Vuuren-saak word daar in sake waarin munisipaliteite vir ’n late gedagvaar word, slegs lippediens betuig aan die Grondwet en die Handves van Regte. Ingevolge die Grondwet en die munisipale wetgewing rus daar ’n plig op munisipaliteite om infrastruktuur daar te stel en te onderhou. Die ondergeskiktheid van die wette en die verordeninge aan die Grondwet word egter nie behoorlik weerspieël in die ontwikkeling van die toets vir die onregmatigheid van ’n late nie. In die geval van plaaslike owerhede moet die vraag of dit redelik is om die verweerder aanspreeklik te hou, dus ook aan die hand van die Grondwet beantwoord word.

Bibliografie

Bekink, B. 2006. Principles of South African local government law. Durban. Lexis Nexis.

Brand, F.D.J. 2014. Aspects of wrongfulness. Stellenbosch Law Review, 25(3):451–70.

Chibba, S. 2016. South African cities are rapidly growing. https://www.brandsouthafrica.com/investments-immigration/economynews/south-african-cities-are-rapidly-growing (14 Januarie 2019 geraadpleeg).

Craythorne, D. 1997. Municipal administration: A handbook. Kenwyn: Juta.

CSIR. 2010. Potholes. A technical guide to their causes, identification and repair. https://www.csir.co.za/sites/default/files/Documents/Pothole_CSIR_tech_guide.pdf (5 September 2018 geraadpleeg.)

De Kock, P. en L. Petersen. 2016. The global reputation and competitiveness of South African cities. https://www.brandsouthafrica.com/south-africa-fast-facts/news-facts/the-global-reputation-and-competitiveness-of-south-african-cities (14 Januarie 2019 geraadpleeg).

De Wet, P. 2019. The City of Johannesburg missed its target for pothole repairs by a large margin – and its track record for rates certificates is shaky. https://www.businessinsider.co.za/city-of-johannesburg-misses-pothole-target-and-gets-reporting-wrong-2019-1 (10 April 2019 geraadpleeg).

ENCA. 2018. 60% of SA roads are in poor condition: report. https://www.enca.com/news/60-sa-roads-are-poor-condition-report (10 April 2019 geraadpleeg).

Fagan, A. 2005. Rethinking wrongfulness in the law of delict. South African Law Journal, 122(1):90–141.

Gous, N. 2018. Bad roads described as “potholes with tar” harm tourism in Mpumalanga. https://www.timeslive.co.za/news/south-africa/2018-04-09-bad-roads-described-as-potholes-with-tar-harm-tourism-in-mpumalanga (10 April 2019 geraadpleeg).

KhPlant. 2018. All about potholes in SA. https://www.khplant.co.za/blog/article/all-about-potholes-sa (5 September 2018 geraadpleeg).

Klare, K. 1998. Legal culture and transformative constitutionalism. South African Journal on Human Rights, 14(8):146–88.

Knobel, J. 2008. Die volgorde waarin onregmatigheid en skuld bepaal moet word. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 71(1):1–12.

Langa, P. 2006. Transformative constitutionalism. Stellenbosch Law Review, 17(3):351–60.

Loubser, M. en R. Midgley. 2017. Law of delict in South Africa. Kaapstad: Oxford University Press.

Mokgebha, R. What potholes teach us about South Africa. https://www.news24.com/Columnists/Ralph_Mathekga/ralph-mathekga-what-potholes-teaches-us-about-south-africa-20200107 (9 Januarie 2020 geraadpleeg).

Neethling, J. 2015. Aanspreeklikheid weens ’n late: Versoening tussen die tradisionele en nuwe toets vir deliktuele onregmatigheid, of nie? LitNet Akademies, 12(3):810–22.

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2010. Neethling-Potgieter-Visser Law of Delict. Durban. Lexis Nexis.

—. 2015. Neethling-Potgieter-Visser Law of Delict. Durban. Lexis Nexis.

—. 2018. Sorgsaamheidsplig van ouers teenoor kinders. LitNet Akademies, 15(3):496–506.

Ouditeur-Generaal. 2017. Gekonsolideerde algemene verslag oor plaaslike regeringsuitkomste. Pretoria: Staatsdrukker.

Pieterse, M. 2014. Development, the right to the city and the legal and constitutional responsibilities of local government in South Africa. South African Law Journal, 131(1):149–77.

Potgieter, J.M. 2017. Die nuwe onregmatigheidstoets: ’n Trojaanse perd wat delikteregbeginsels bedreig? LitNet Akademies, 14(2):813–30.

Raymond, C. 2016. Having trouble with potholes in SA? Here’s all you need to know. https://www.wheels24.co.za/News/Guides_and_Lists/having-trouble-with-potholes-in-sa-heres-all-you-need-to-know-20161006 (1 Desember 2018 geraadpleeg).

Republiek van Suid-Afrika. Departement van Provinsiale en Plaaslike Regering (DPLG). 2009. Guidelines for infrastructure asset management in local government 2006–9. http://www.cogta.gov.za/mig/docs/7.pdf (17 Januarie 2019 geraadpleeg).

Savides, M. 2019. More protests in 2018 than in any of previous 13 years ... and it could get worse. TimesLive. https://www.timeslive.co.za/news/south-africa/2019-01-16-more-protests-in-2018-than-in-any-of--previous-13-years--and-it-could-get-worse (2 April 2019 geraadpleeg).

Scott, J. 2018. ’n Resente toepassing van die nuwe onregmatigheidstoets vir deliktuele aanspreeklikheid – gewens of afkeurenswaardig? Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:906–26.

Smith, J. 2019. Dorp se mense – en boer – maak ’n plan. Rapport. 20 Januarie, bl. 12.

Stander, Y. 2019. Counting the costs of protests. https://www.knysnaplettherald.com/News/Article/General/counting-the-cost-of-protests-201902211020 (10 April 2019 geraadpleeg).

Steytler, N. en J. de Visser. 2007. Local government law of South Africa. Durban: Lexis Nexis.

Universiteit Stellenbosch. Nuusargief. 2013. Gesprekvoering sleutel tot volhoubare oplossing. https://www0.sun.ac.za/sustainability/pages/posts/gesprekvoering-sleutel-tot-volhoubare-oplossing-35.php (10 April 2019 geraadpleeg).

Eindnotas

¹ Mokgebha (2020).

² Chibba (2016).

³ De Kock en Petersen (2016).

⁴ Pieterse (2014:149).

⁵ Ibid.

⁶ Pieterse (2014:150).

⁷ Grondwet art. 151(3).

⁸ Mazibuko v City of Johannesburg 2010 4 SA 1 (KH).

⁹ 2000 3 SA 1049 (HHA).

¹⁰ Ibid.

¹¹ 1912 AD 659.

¹² 2008 6 SA 1 (HHA).

¹³ 2018 1 SA 189 (HHA) par. 16.

¹⁴ Sien bv. Raymond (2016). Vir ’n redelik onlangse voorbeeld van ’n skadevergoedingseis vir skade wat voortspruit uit ’n slaggat, sien Loots v MEC for Transport, Roads and Public Works (587/2014) [2018] ZANCHC 60.

¹⁵ KhPlant (2018);CSIR (2010).

¹⁶ Ibid.

¹⁷ Bakkerud.

¹⁸ Minister van Polisie v Ewels 1975 3 SA 590 (A), Minister of Safety and Security v Van Duivenboden 2002 6 SA 431 (HHA) par. 19. Sien ook Neethling en Potgieter (2015:64).

¹⁹ Sien die bespreking in par. 3.

²⁰ Neethling en Potgieter (2015:66).

²¹ Grondwet van die Republiek van Suid Afrika, 1996.

²² Grondwet artt. 8(1), 39(2) en 173 saam gelees. Sien ook Carmichele v Minister of Safety and Security 2001 4 SA 938 (KH).

²³ Grondwet art. 39(2).

²⁴ 2010 4 SA 55 212 (KH).

²⁵ Stelselswet.

²⁶ Joseph parr. 35–40.

²⁷ Langa (2006:351 e.v.); Klare (1998:146 e.v.).

²⁸ 2001 4 SA 938 (KH).

²⁹ Grondwet.

³⁰ In die Engelse teks (geteken deur die president) lui art. 39(2) soos volg: “When interpreting any legislation, and when developing the common law or customary law, every court, tribunal or forum must promote the spirit, purport and objects of the Bill of Rights.”

³¹ 2014 3 SA 394 (KH).

³² Par. 34.

³³ Eie kursivering.

³⁴ Par. 11; aanhaling uit Two Oceans Aquarium Trust par.10.

³⁵ Parr. 22–9.

³⁶ Par. 3.3.

³⁷ Loubser en Midgley (2017:178 e.v.); Neethling en Potgieter (2015:36 e.v.).

³⁸ Sien bespreking in Neethling en Potgieter (2015:81).

³⁹ 597A-B.

⁴⁰ 2006 3 SA 138 (HHA) parr.20–1.

⁴¹ 2010 6 SA 83 (HHA) par. 22.

⁴² 2014 2 SA 214 (HHA) parr.18, 19.

⁴³ 2013 2 SA 144 (KH).

⁴⁴ 2014 3 SA 394 (KH).

⁴⁵ Par. 53

⁴⁶ Ibid.

⁴⁷ Par. 34.

⁴⁸ Eie kursivering.

⁴⁹ Ibid.

⁵⁰ 1912 AD 659.

⁵¹ 671.

⁵² Sien Neethling en Potgieter (2015:60 vn. 58) vir voorbeelde. Sien ook Bakkerud.

⁵³ Bakkerud par. 11.

⁵⁴ Sien hier onder.

⁵⁵ 1957 2 SA 256 (A).

⁵⁶ 263H–264B.

⁵⁷ Ibid.

⁵⁸ 265A–C.

⁵⁹ Ibid.

⁶⁰ 1963 1 SA 102 (A).

⁶¹ 109E-G.

⁶² 1975 3 SA 590 (A).

⁶³ 597A-B.

⁶⁴ Sien Regal, Ewels en Loureiro.

⁶⁵ Knobel (2008:1); Neethling en Potgieter (2015:129 e.v. asook vne. 6 en 7 en bronne aangehaal).

⁶⁶ Bakkerud par. 9.

⁶⁷ 1994 4 SA 347 (A). Sien ook Neethling en Potgieter (2015:130–1 vn. 7).

⁶⁸ 364G.

⁶⁹ 2000 1 SA 827 (HHA).

⁷⁰ Par. 19.

⁷¹ Eie kursivering.

⁷² (2010:123).

⁷³ (2015:129).

⁷⁴ (2015:80–7). Sien ook Scott (2018:925–6).

⁷⁵ 197.

⁷⁶ 2002 6 SA 431 (HHA).

⁷⁷ Par. 12.

⁷⁸ 2006 1 SA 461 (HHA).

⁷⁹ Par. 12.

⁸⁰ Sien oor die algemeen Brand (2014:451).

⁸¹ 2005 5 SA 490 (HHA).

⁸² Par. 14

⁸³ Eie kursivering.

⁸⁴ Par. 20.

⁸⁵ 2006 3 SA 138 (HHA) par. 10.

⁸⁶ 2010 6 SA 83 (HHA) par. 22.

⁸⁷ 2015 4 SA 574 (HHA) par. 19.

⁸⁸ 2018 2 SA 75 (HHA).

⁸⁹ Par. 13.

⁹⁰ Parr. 13, 14. Sien ook Neethling en Potgieter (2018:496); Scott (2018:906).

⁹¹ Par. 12.

⁹² Sien Neethling en Potgieter (2015:80 e.v.).

⁹³ 2006 1 SA 461 (HHA).

⁹⁴ 907.

⁹⁵ Par. 12; eie kursivering.

⁹⁶ (2005:109).

⁹⁷ Par. 11.

⁹⁸ 2011 3 SA 274 (KH).

⁹⁹ Par. 122; eie kursivering.

¹⁰⁰ 2014 3 SA (KH) 394 par. 53; eie kursivering.

¹⁰¹ 2016 1 SA 325 (KH).

¹⁰² Par. 51; eie kursivering.

¹⁰³ Loubser en Midgley (2017:178–80).

¹⁰⁴ 2015 3 SA 449 (HHA).

¹⁰⁵ Par. 6. Sien Neethling (2015:810).

¹⁰⁶ Ibid.

¹⁰⁷ (403/2019) [2020] ZASCA 50 (6 May 2020).

¹⁰⁸ 2005 6 SA 419 (KH).

¹⁰⁹ Par. 54.

¹¹⁰ Supra.

¹¹¹ Par. 20; eie kursivering.

¹¹² Knobel (2008:1–2).

¹¹³ Scott (2018:907).

¹¹⁴ Neethling en Potgieter (2015:81).

¹¹⁵ (2005:109).

¹¹⁶ Knobel (2008:9); Neethling en Potgieter (2015:81); Scott (2018:907).

¹¹⁷ Par. 3.2.1

¹¹⁸ Bakkerud par. 11.

¹¹⁹ Hier bo.

¹²⁰ Hier bo par. 5 e.v. Die posisie aangaande wetgewing wat munisipaliteite reguleer, het intussen verander en dit plaas nou ’n verpligting op munisipaliteite om infrastruktuur te onderhou. Die onderhoudspligte wat uit die wetgewing voortspruit, word in par. 4 bespreek.

¹²¹ Bakkerud par. 9.

¹²² Telematrix.

¹²³ Boshoff; Two Oceans Aquarium Trust; Hawekwa.

¹²⁴ Par. 22.

¹²⁵ 2008 6 SA 1 (HHA).

¹²⁶ 2018 1 SA 189 (HHA) par. 16.

¹²⁷ Two Oceans Aquarium Trust par. 10, aangehaal in McIntosh par. 11.

¹²⁸ Ibid.

¹²⁹ Ibid.

¹³⁰ Van Vuuren v Ethekwini Municipality (7099/2012) [2016] ZAKZDHC 8 (19 February 2016) par. 29, aangehaal in par. 6.

¹³¹ Sien hier bo par. 3.2.

¹³² Par. 20.

¹³³ (2015:67).

¹³⁴ Ibid.

¹³⁵ Par. 10.

¹³⁶ 2016 3 SA 528 (KH).

¹³⁷ Par. 1.

¹³⁸ Par. 20; eie kursivering.

¹³⁹ Par. 21.

¹⁴⁰ Par. 22.

¹⁴¹ Par. 25.

¹⁴² Par. 27.

¹⁴³ Par. 28.

¹⁴⁴ Ibid; eie kursivering.

¹⁴⁵ Par. 52.

¹⁴⁶ 2010 4 SA 55 (KH).

¹⁴⁷ Sien par. 4.3.

¹⁴⁸ Grondwet art. 40(1).

¹⁴⁹ Grondwet art. 151(1).

¹⁵⁰ Grondwet art. 151(2).

¹⁵¹ Grondwet art. 151(3).

¹⁵² Republiek van Suid-Afrika. Departement van Provinsiale en Plaaslike Regering (DPLG) (2009).

¹⁵³ DPLG. 3.

¹⁵⁴ Grondwet art. 152.

¹⁵⁵ Grondwet art. 195.

¹⁵⁶ Grondwet art. 152(1)(b).

¹⁵⁷ Universiteit Stellenbosch. Nuusargief (2013).

¹⁵⁸ Grondwet art. 153(a).

¹⁵⁹ Grondwet art. 156(2).

¹⁶⁰ Par. 105.

¹⁶¹ Republiek van Suid-Afrika. 1998. Witskrif op Plaaslike Regering. Gepubliseer onder N423 in SK 18739 van 13 Maart 1998. Afdeling B par 2.1.

¹⁶² Stelselswet art. 1(1).

¹⁶³ Plaaslike Regering: Wet op Munisipale Finansiële Bestuur (Joseph) 56 van 2003 art. 14(1).

¹⁶⁴ Sien bespreking in par 2.3 hier bo.

¹⁶⁵ Steytler en De Visser (2007:9-7).

¹⁶⁶ 2005 1 SA 530 (KH).

¹⁶⁷ Die reg op toegang tot kos en water.

¹⁶⁸ Die doelwitte van plaaslike regering.

¹⁶⁹ Ontwikkelingspligte van munisipaliteite.

¹⁷⁰ Munisipaliteite se algemene verpligtinge t.o.v. dienste.

¹⁷¹ Bekink (2006:289).

¹⁷² Plaaslike Regering: Wet op Munisipale Strukture (Strukturewet) 117 van 1998.

¹⁷³ 56 van 2003.

¹⁷⁴ Plaaslike Regering: Munisipale Afbakeningswet (Munisipale Afbakeningswet) 27 van 1998.

¹⁷⁵ Plaaslike Regering: Wet op Eiendomsbelasting 6 van 2004.

¹⁷⁶ Wet op Tradisionele Leierskap en Regering 41 van 2003.

¹⁷⁷ Wet op Interowerheidsverhoudinge 13 van 2005.

¹⁷⁸ Grondwet art. 152.

¹⁷⁹ Grondwet art. 12.

¹⁸⁰ Steytler en De Visser (2007:9-5).

¹⁸¹ Beck v Kopanong Local Municipality saak no. 3772/2002 ongerapporteer (Oranje-Vrystaat) soos aangehaal in Steytler en De Visser (2007:9–5).

¹⁸² Craythorne (1997:391).

¹⁸³ 2010 4 SA 55 (KH).

¹⁸⁴ Stelselswet.

¹⁸⁵ Joseph parr. 35–40.

¹⁸⁶ Behuisingswet 107 van 1997.

¹⁸⁷ Par. 24.

¹⁸⁸ Pieterse (2014:166).

¹⁸⁹ Grondwet art. 195.

¹⁹⁰ Par. 43.

¹⁹¹ Steytler en De Visser (2007:9–5).

¹⁹² Stelselswet art. 75A.

¹⁹³ Grondwet art. 154(2).

¹⁹⁴ Grondwet art. 155(6)(a).

¹⁹⁵ Grondwet art. 139.

¹⁹⁶ Grondwet art. 139(1).

¹⁹⁷ MFMA art. 139.

¹⁹⁸ Hier bo.

¹⁹⁹ Par. 24.

²⁰⁰ Stelselswet art. 1.

²⁰¹ Bekink( 2006:289 vn. 28).

²⁰² Wet op Waterdienste 108 van 1998.

²⁰³ Wet op Waterdienste art. 2.

²⁰⁴ Eie kursivering.

²⁰⁵ Bekink (2005:289 vn. 28); MFMA.

²⁰⁶ Parlement van Suid-Afrika: Samewerkende Regering en Tradisionele Aangeleenthede. 28 Junie 2017. Ouditverslag vir Plaaslike Regering 2015/16: Voorlegging van die Ouditeur-Generaal.

²⁰⁷ OR Tambo Distrik (Oos-Kaap); Nelson Mandela Baai Metropolitaanse Munisipaliteit (Oos-Kaap); Ngaka Modiri Molema Distrik (Noordwes); Mbombela (Mpumalanga); Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit (Gauteng).

²⁰⁸ Ouditeur-Generaal (2017).

²⁰⁹ Ouditeur-Generaal (2017:4).

²¹⁰ Gous (2018).

²¹¹ De Wet (2019).

²¹² ENCA (2018). https://www.enca.com/news/60-sa-roads-are-poor-condition-report (10 April 2019 geraadpleeg).

²¹³ Smith (2018:12).

²¹⁴ Ouditeur-Generaal (2017:2).

²¹⁵ Ouditeur-Generaal (2017:4.

²¹⁶ Ouditeur-Generaal (2017:9).

²¹⁷ Ouditeur-Generaal (2017:10).

²¹⁸ Ibid.

²¹⁹ Bakkerud par. 5; Mkontwana par. 105.

²²⁰ [2019] ZASCA 38 (29 March 2019) par. 51.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Deliktuele aanspreeklikheid van plaaslike owerhede vir die versuim om infrastruktuur te onderhou appeared first on LitNet.

*Dum spiro – spero* (terwyl ek asemhaal, hoop ek). Op reis met Elsa Joubert oor die “naakte waarheid” van die “menslike siel” Daniël J. Louw, Universiteit van Stellenbosch
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die tergende vraag in ’n spirituele en religieuse benadering tot die betekenis van menswees is nie bloot die vraag na identiteit (wie is ek?) nie, maar die vraag na die wesenskern van die mens. Wat word met siel bedoel? Hierdie vraag word veral deur die feit van menslike broosheid, lyding, verganklikheid en ’n wete van die dood onderstreep. Dit is dan ook die vraag waarmee die skrywer Elsa Joubert nie net in haar reisverhale nie, maar veral in haar laaste boek Spertyd geworstel het. Die vraag na ’n mens se siel is ten diepste die vraag na die gehalte en sin van die lewe. In die lig van die stelling dat ’n mens nie ’n siel hét nie, maar jou siel ís, word die verband tussen liggaamlikheid en die wesenskern van die mens, die hóé van menswees (so-syn) ondersoek. Wat word bedoel met die “naakte waarheid” van ’n be-sielde lewe? Die naakte waarheid van siel doem vir Joubert op toe sy die beplooide agterstewe van ’n bejaarde pasiënt sien oopwaai onder ’n hospitaaljurk en die weerloosheid van ’n verskrompelde lyf aanskou. Die waarheid van siel is gekoppel aan die werklikheid van houding en hoe ons mekaar aanraak en in verhoudinge beleef. Maar dan moet ons wegbeweeg van ’n etiese hermeneutiek van suspisie (hoe groot is ons sonde en ellende en die dualisme tussen siel en stof) na ’n estetiese hermeneutiek van verrykte doksa (sinvolle roepingsbestemming binne die integrale faktor van omgee, sorg, medelye en integriteit).

Trefwoorde: beliggaamde siel; doksa van die siel; estetiese perspektief op menswees; meta-fisika van die siel; menslike siel; spertyd

Abstract

Dum spiro – spero (while I breathe, I hope). Journeying with Elsa Joubert in the quest for the “naked truth” regarding the essence of our being human

Christian anthropology has been deeply influenced by the dualistic schism between the human soul and the human body. The quest for immortality had often been formulated in terminology borrowed from a Platonic and dualistic view of life: the human body as merely a temporary prison for an immortal soul.

The author Elsa Joubert wrestled with the mystery regarding the core of life and the meta-physical realm of soulfulness and transcendence. This was triggered in her youth by the deaths of her sister and father. While facing the ailments of old age, she reflected on the meaning of life and the destiny of our being human. The notion of an “abstract soul” did not suffice. The “naked truth of soulfulness” was revealed to her while facing the naked buttocks of an old woman in her ward – the frailty of old age within the limitations of a vulnerable human body. She suddenly realised that the truth of our being human resides in the mode of embodiment enfleshed in compassionate care to others.

The argument is developed that anthropology should not start with the fall of man and the notion of sinfulness but with doxology − the aesthetics of the human soul. The fall paradigm most of times leads to a speculative paradigm regarding what is good and what is bad (the moralistic paradigm). Pastoral healing is then reduced to the transformation of human beings by means of conversion from sins and bad habits; i.e., the redemption of the human soul and the restoration of broken relationship with God. Despite the fundamental value of a redemption paradigm, spiritual wholeness implies more than redemption. This more points to the spirituality of cultivating the beauty of the human soul – the more of doxa, the sanctification of life as the space of compassionate caring and meaning-giving.

Rather than a pessimistic view (hermeneutics of suspicion) or even optimistic view (hermeneutics of ontic goodness) on our being human, a hermeneutics of doxa (Ancient Greek: δόξα) is proposed (hermeneutics of blessing). Doxa means “judgment, opinion” and by extension, “good reputation, honour” (the aesthetics of soulfulness): the human being, created by God to display the beauty of life in terms of actions of caring, nurturing and compassionate being-with the other in his/her frailty and vulnerability – human beings as ambassadors of sacrificial love and representations of unconditional grace. The soulful question therefore shifts from a hermeneutics of suspicion to a hermeneutics of blessing; i.e. to empower, to dignify, to acknowledge the other so that in the most difficult circumstances of suffering, loss, despair and dying, hope is displayed. Therefore, pastoral encounters display a “power of kindness” (Bregman 2020). Soulfulness should be fostered as the charity of reaching out and the compassion of all-embracing, caring and comforting.

Keywords: aesthetic approach; anthropology of doxological appraisal; embodied soul; human soul; meta-physics of the human soul

1. Inleiding: Asemhaal as hoop

Op besoek aan Stellenbosch (2017), skryf my eksterne eksaminator vir my doktorsgraad in filosofie, Jürgen Moltmann van die Fakulteit Teologie, Tübingen, Duitsland, die volgende woorde: Dum spiro – spero. Verlede week kyk ek toevallig weer in die boek en kontroleer die betekenis: “Terwyl ek asemhaal, hoop ek!” Hy het ’n fout gemaak met die skryf van sy van. Hy trek dit stadig dood en korrigeer die spelling. Dit is nou 50 jaar later nadat ek by hom in Tübingen studeer het. Hy is oor die neëntig jaar oud. Sy hand is bewerig en sy treë onseker, en tog haal hy asem − hy hoop en daarom lewe hy. Ek raak tranerig oor die broosheid en weerloosheid van oud word. En tog, die woorde maak sin uit; dit formuleer iets oor die waarheid van die menslike siel. Dit klop met my eie lewensfilosofie: Dum vita est, spes est (waar daar lewe is, is daar hoop). Intussen het ek dit omgekeer − nie: “Waar daar lewe is, is daar hoop” nie, maar: “Waar daar hoop is, is daar lewe”.

Dum spiro – spero verbind drie wesentlike komponente in ’n Christelike antropologie met mekaar: asem, hoop en die sin van menswees (identiteit en lewensvervulling). Die uitdagende implikasie is dat op ’n manier hierdie drie aspekte die vesels van die “menslike siel” genoem kan word. Tog doem die tergende, eintlik misterieuse, vraag telkens op: Maar wie is die mens en wat is siel?

2. Die sielsvraag as lewensvraag

Die vraag na die wát van ’n menslike siel veronderstel dat ’n mens se siel “iets” binne-in jou moet wees; ’n soort van substansie wat kwantifiseerbaar behoort te wees; ’n stuk werklikheid wat kan aanspraak maak op “onsterflikheid”. Of in meer “siel”-kundige terme: ’n psigiese komponent wat korreleer met ’n persoonlikheidstipe, karaktertrekke, gedragspatrone en genetiese materiaal. Dit is selfs moontlik om tussen die ek, die self, die bewuste en die onderbewuste van die mens te onderskei. Binne ’n meer analitiese konteks word as volg onderskei: tussen die affektiewe (emosionele dimensie); die kognitiewe (rasionele dimensie van denke) en die konatiewe (die dimensie van wil en motivering). En tog, die mens is méér as die somtotaal van al die benoembare, waarneembare en ervaarbare aspekte van bestaan.

Die verdere vraag doem op: Maar as die mens méér is as vlees, bloed, gene, denke, wilsimpulse, bewuste-onbewuste en selfs vóór-bewuste vlakke van bestaan, wat word met die misterie “mens” bedoel? Wat word binne ’n Christelike geloofsverband met “siel” bedoel? Is die “siel” iets? Of is dit ’n bestaanswyse, ’n wyse van wees, ’n lewenshouding? En veral: Wat is die verband tussen siel, hoop en die angs vir die dood? Of eindig lewe in die doodloopstraat van ’n níks-seggende wanhoop?

In plaas van die wat-vraag, stel Elsa Joubert in haar boek Spertyd (2017) die hoe-vraag.

Hierdie vraag wat as die kernworsteling van menswees bestempel kan word, word as volg deur Karel Schoeman in sy boek Slot van die dag (2017:174) verwoord:

Met alles wat ek doen, reëlings wat ek tref, boeke wat ek lees, films waarna ek kyk, die skryfwerk waarmee ek my besig hou, voel ek opnuut in dieselfde mate dat ek in ’n doodloopstraat beland het, weliswaar lieflik beskadu met bome weerskante, maar onverbiddelik sonder uitgang of bestemming. Ook met die ontwaak en opstaan soggens is die dag voor my soos ’n fraai beskadude doodloopstraat wat telkens weer eindig in nag en slaap.

Hierdie eksistensiële werklikheid (wat ek die “naakte waarheid van die menslike siel” wil noem) beteken nie noodwendig die patologie van ’n akute angsaanval of durende majeur-verstoring (depressie) nie. Eintlik is die angs vir bestaansbeperking, eksistensiële inperking en uitputting vir Schoeman ’n “normale bestanddeel” van menslike lewe in ons soeke na sin. Hy besluit om sy lewe te beëindig. Hy moet afskeid van die lewe neem en wil vertrek soos Franciskus van Assisi wat na hierdie verganklike werklikheid (naakte waarheid) en doodsverlange verwys as ’n loflied aan “ons suster dood”, wat ’n mooi en vreedsame beeld oproep (Schoeman 2017:158−9).

Mozart skryf sy Requiem terwyl die kanarie in die hokkie agter hom sing. In Weimar, vir die sestiende Sondag na Triniteit, komponeer Johann Sebastian Bach sy Kantate Komm, du süße Todesstunde (Kom skone/soete oomblik van die dood − sterwensuur). Dit is waarskynlik die eerste keer op 27 September 1716 uitgevoer (Bach Kantate 2020).

Vir Schoeman is die sin van die lewe die lééf daarvan. Maar ook as dit sy aantoonbare sin verloor het, dwing die naakte waarheid van verganklike weerloosheid mens om te sê: “Ek wil nie meer lewe nie” (Schoeman 2017:156). Nie as patologie in die wagkamer voor die poort van die dood nie, maar met die lewensvervulling van dankbaarheid in jou hart. “Net dankbaarheid nog. Inténse dankbaarheid” (Schoeman 2017:153).

Die besef van sinloosheid kan ook die nugterheid van ’n naakte lewenswaarheid wees, anderkant pessimisme of optimisme. Sinloosheid en broosheid is dan ’n eksistensiële feitelikheid vir daardie persoon. Schoeman verwys hierna as ’n werklikheid soos deur Tolstoi beskryf. “The only absolute knowledge attainable by man is that life is meaningless” (in Schoeman 2017:161). Dan merk hy in die volgende sin op: “Wat eintlik die punt is wat ek self bereik het, ’n waarheid só volslae dat dit troosryk is” (Schoeman 2017:161).

Hierdie naakte waarheid kan natuurlik ook angswekkend raak soos in die geval van Ingrid Jonker. Metelerkamp (2018:376) verwys hierna as volg:

Selfvernietiging was by Ingrid eerder ’n desperate oplossing vir probleme wat sy ná hoeveel pogings nie suksesvol kon hanteer nie: eers die verlies van liefde – haar liefde vir Jack, maar ook vir André. Die trauma wat daarmee gepaard gaan is gekompliseer deur ergste teleurstellings en angs: dat sy geglo het sy is uitgeskryf, sy sal nie verder gedigte kan skryf nie.

By haar begrafnis formuleer Uys Krige in sy afskeidswoord die “naakte waarheid van menswees” met behulp van Ingrid Jonker se gedig “Korreltjie sand” as volg: “Timmerman bou aan ’n kis, ek maak my gereed vir niks. Korreltjie klein is my woord – korreltjie niks is my dood” (Metelerkamp 2018:382).

Daar skuil ’n niksheid opgekrul soos ’n wurm binne-in die naakte kern van ons siel (Sartre 1943); nausea (walging) vreet sielvolheid van binne af uit.

Vanuit ’n hospitaalbed, binne die kliniese vervreemding en isolasie van ’n steriele omgewing, gediagnoseer met kanker, skryf Adriaan van Zyl ’n memorandum en merk op: “Piet-my-vrou! Ons dood en lewe was: Jy roep ek antwoord jou!” (Van Niekerk en Van Zyl 2006:117). In Addendum 2 (Memorandum 1, nota 25; 2006:135) word verwys na amicus mortis en Ivan Illich (Death Undefeated). Die gewone mens ly aan ’n “onvermoë om dood te gaan”. Die vraag is dan of daar nog mense is wat selfstandig genoeg is vir die daad van sterwe. Dan die antwoord: “Daarvoor moet ’n wyse mens ‘’n vriend tot die dood toe’ maak & koester, iemand wat jou ‘d. reguitste waarheid sal vertel & by jou sal bly tot die bittere einde’” (Van Niekerk en Van Zyl 2006:135).

Maar wat is hierdie “regte waarheid”?

Gewoonlik kom die siel binne die Christelike tradisie aan die bod wanneer sonde en verlossing ter sprake is. Weens die sondeval begin die nadenke oor die waarde van die menslike lewe wanneer vraagstukke soos sonde, mislukking en oortreding ter sprake kom, want, so word geredeneer: Die mens word in sonde gebore en is bestem vir die verderf. In die gereformeerde tradisie begin die doopformulier dan ook met die stelling dat ons in sonde ontvang en gebore word. Die eerste tree na God, vóór verlossing, is dan om eers te weet hoe groot ons sonde en ellende is. So het die katkisasieklas en Heidelbergse Kategismus ons geleer. Die Rooms-Katolieke tradisie is meer toegeeflik want, op grond van die ingestorte genade van God, skuil daar tog êrens in die mens se wesenskern ’n stukkie “goedheid”. Maar dan lees ek weer hoe ’n vrou verkrag en vermoor word; hoe ’n baba van ’n paar maande deur haar pa verkrag word; en hoor die jongste nuusflits oor plaasmoorde in Suid-Afrika.

My vraagstelling raak kompleks. Verwarrend soos ’n kraaines in die gespartel om daardie “groot vis” kant toe in te katrol. “Waartoe word alles gebring?” vra Elsa Joubert (2017:188).

3. Die “naakte waarheid”: kraaines verstrengel in “nylontou”

Die “naakte waarheid” is waarskynlik multidimensioneel en kan nóg deur sonde, nóg deur goedheid in woorde vasgevang en geformuleer word; veral nie deur die “nylontou” van sistematiese geloofsbelydenisse, geskep deur formules van konsilies en sinodes nie. Want dit is gewoonlik kunsmatige antwoorde wat jou siel net op kraainesagtige wyse be-nylon. Waar begin ons om die kraaines te ontrafel?

Die kernvraag oor die naakte waarheid van die menslike siel is of ons begin by sonde, ellende, verkragting, lyding en dood, of by ’n ontiese, ’n “natuurlike” soort van goedheid, voortreflikheid en prestasie-jubeling. ’n Ander alternatief is om by die gebod van liefde en ’n skeppingsfeit te begin. Begin by die begin, naamlik by Genesis 1 en 2: dat menswees doodeenvoudig beteken om oor alles te héérs. Laasgenoemde dui op ons roeping om die ganse kosmos op te pas en te versorg soos ’n herder sy skape oppas;¹ te beskerm teen die vernietigingslus van wolwe en roofdiere en om dan uiteindelik soos Paulus vanuit ’n oop graf oorwinnend oor die dood terug te kyk met ’n whê-gekoggel en ’n skalkse glimlag: Dood waar is jou angel?

Miskien is die Psalmdigter die Heidelbergse Kategismus ligjare vooruit wanneer die wese van die mens vanuit sy heerlikheid (doksa) bekyk word. Op die vraag “wat is die mens?” antwoord die digter nie soos ons as kinders ter wille van rymelary spottend gesê het: “kop pootjies en pens” nie. Die digter gebruik die spiritualiteit van estetika om te sê: hemels − amper goddelik;² geskep in aansien;³ gekroon, omhul met eer⁴ (Ps. 8:6). Die wesentlike spirituele waarheid oor die menslike siel is sy doksa; sy heerlikheid, skoonheid, waarde wat na die estetika van menswees verwys. Dit impliseer dat ons nie met ’n morele oordeel oor die menslike siel begin nie, naamlik om tussen goed en kwaad te onderskei nie, maar esteties: die mens as klein stofdeeltjie, as skepsel uit rooi stofgrond geformeer maar wat ten spyte van weerloosheid en sterflikheid nogtans óók met heerlikheid (doksa) beklee is en wel in só ’n mate dat ’n nietige mens staanplek vind naas die majestueuse “grootse God”. Dit beteken dan om die waarheidsvraag as volg te stel: Vir watter doel en bestemmingsfunksie is ons geskep? Dan word die antwoord wel beide ’n morele en estetiese vraag, want volgens die wysheid van die Ou Testament lui die antwoord as volg: Om só te leef dat die “wet van God” (norm) in ons handel en wandel sigbaar sal word (estetika) − hoe om lief te hê, te dien, op te pas, te beskerm, om te gee, te sorg, te versorg. Dan begin mense asem te haal, lewe word be-sielde lewe en hoop ontspring.

Tog, ten spyte van hierdie spirituele, normatiewe en estetiese perspektief, sukkel ons met die naakte waarheid van die menslike siel. Ons skommel tussen verskillende paradoksale waarhede. Ons is wel na die beeld van God geskep. Maar dan worstel Dawid met bestaanskuld: “Ek was al skuldig toe ek gebore is, met sonde belaai toe my moeder swanger geword het” (Ps. 52:7). Paulus roep desperaat uit: “Ek, ellendig mens! Wie sal my van die liggaam van die dood verlos?” (Rom. 7:24). Dan doem die feit van die vryspraak in Christus weer op (Rom. 4:23−25). Ons skommel tussen ikabod en vryspraak.

In die geskiedenis was daar dikwels ander stemme wat daarop gewys het dat die mens nie net “sleg” is nie. ’n Baie onlangse stem wat heelwat opslae maak is die boek Humankind: A Hopeful History deur Rutger Bregman (2020). Met meer as 700 gevallestudies wil Bregman daarop wys dat die mens nie bloot “sleg” is nie (Andrew 2020). Sy hipotese is dat veral in tye van krisis die beste in die mens na vore kom. Dit is tydens buitengewone krisistye (soos die huidige COVID-19-pandemie) dat daar tegelykertyd ’n soort van “ontploffing” van altruïsme en globale samewerking na vore tree. Hy wys op die “power of kindness” en die moed om vorentoe te kan beweeg wanneer daar weer tussen-menslike vertroue gevestig word (Scott 2020); dit wat Paul Tillich alreeds in 1965 in sy boek The Courage to Be aangedui het as ’n kernaspek van menslike bestaan in die lig van die ontiese korrelasie tussen synde dinge en God as die Grond van die Syn. “Courage is the self-affirmation of being in spite of non-being” (Tillich 1965:152). Moed en hoop spruit vir Tillich voort vanuit ’n soort van pronoia (providentia, voorsienigheid − ’n ontiese genade). Midde-in die feitelikheid van noodlot en dood, is moed ’n ontiese struktuur waarin dit nie gaan om ’n religieuse of metafisiese spekulasie oor God nie, maar om ’n eksistensiële gegewenheid – ’n soort van syns-vertroue (Tillich 1965:163). Dit dan selfs ondanks die feit dat gedurende die COVID-19-pandemie regeringsagente bedrog pleeg met geld wat bedoel is om toerusting aan te skaf en armes te versorg. Nooit kom ons weg van die paradoks nie: mens as “wolf” en “engel”, bedrieër en heilige tegelyk!

Maar binne die paradoksale realisme van profaan en heilig, hoe moet ons na die verskeurde mens kyk vanuit ’n Christelike geloofs- en hoopperspektief?

Die vraag wat ontstaan, sonder om te verval in ’n bloot pessimistiese mensbeskouing (die mens is wesentlik sleg en verdorwe) of ’n optimistiese mensbeskouing (die mens is wesentlik goed en betroubaar), is die volgende: Wat word bedoel met ’n kwalitatiewe en estetiese mensbeskouing in die lig van die verband menslike “siel”, “sin” en “hoop” soos ingebed binne ’n eksistensiële realisme − ons besef van verganklikheid, eindigheid en die realiteit van die dood?

4. ’n Transendente, meta-fisiese dimensie: désir métafysique en die “sielsvirus” van “skrik”-wekkende angs

Daar skuil in die menslike wese ’n “meer” wat die filosoof Emmanuel Levinas noem: transendensie − ’n mistiek-metafisiese hunkering wat die empiriese komponent van waarneming oorstyg; désir métafysique (Levinas 1968; 1991). Volgens Levinas is daar in die menslike kern ’n be-sielde faktor wat ’n eksistensiële onrus veroorsaak. Hierdie onrus word versterk deur ’n besef van “teenwoordigheid”; ’n teenwoordigheid van die Ander/ander voor wie se “aangesig” mens leef (visage). “The desire is about an honourable powerlessness, indicating a sound and soulful resilience. It is about a metaphysical desire for absolute exteriority. Without this exteriority life becomes soulless and void” (Levinas in Van Rhijn, Meulink-Korf 2019:254). En om uitgelewer te wees aan die eensame isolasie van ’n gegrendelde self, net aan jouself (tout seul), is om uitgelewer te wees aan ’n toestand van angstige self-pyniging (Levinas 1978:41−42).

Dit is een van my basiese voorveronderstellinge in ’n pastorale antropologie, naamlik dat die kern van alle vorme van patologie, “siel-siektes”, “geestessiektes”, wentel rondom bestaansangs (Louw 216:249). Angs vreet die menslike “siel” van binne af uit en word deurslaggewend vir die formulering van sin in die lewe. Met angs bedoel ek verlies-angs en verwerpingsangs. Angs as gevolg van verlede-trauma en pynlike verliese, of antisiperende angs: die ongedefinieerde vrees vir die onbekende, die onverwagte wat jou bestaan van betekenis kan beroof. Die eksistensiële filosoof, Martin Heidegger, noem dit die vrees vir die dood wat ’n struktuurelement is van ons bestaan (Heidegger 1963:246).

Dit is dan juis die vrees vir die dood en die aftakelende proses van veroudering wat, volgens Yuval Noah Harrari in sy boek Homo Deus (2015), die kultuurobsessie om geluk na te jaag, verder met dolle vaart aandryf. Daar is ’n rustelose soeke in die mens om “onsterflikheid” na te jaag. “Having reduced mortality from starvation, disease and violence, we will now aim to overcome old age and even death itself” (Harrari 2015:21). Die “hemel van onsterflikheid” in die sogenaamde vierde industriële revolusie (tegnologie binne die kragveld van digitale meganisasie) word binne die globale kultuur van kapitalistiese demokrasie gedryf deur die slagspreuk van menseregte as waarborg vir menswaardigheid.

The Universal Declaration of Human Rights adopted by the UN after the Second World War – which is perhaps the closest thing we have to a global constitution – categorically states that “the right to live” is humanity’s fundamental value. Since death clearly violates this right, death is a crime against humanity, and we ought to wage a total war against it (Harrari 2015:21).

En nou, eensklaps, lyk dit of Eugéne Marais se “Skoppensboer” as ’n koronavirus die galgehumor kom onderstreep: Skoppensboer lag die laaste want in die soetste wyn is daar galbitter proesels. Die “Diep Rivier” (Eugéne Marais) met sy donker onderstroom vergal die plesier en sin van die lewe! Sterflikheid baar verliesangs.

In sy tragiese komedie Troilus and Criseyde, noem Chaucer verliesangs (verlies van liefde) die rampsalige ellende van: “The sorrowing soul that harbours in my heart” (Chaucer 1980:207). In sy pynlike soeke na Criseyde, raak hy bewus van die pyn van sy siel. “Who shall give comfort to the sorrowful soul that cries his pain with such a vehemence? Alas, there’s no one; death will take his toll, and my sad ghost, enamoured of his goal” (Chaucer 1980:190).

Die verband tussen die worsteling met sterflikheid en angs is ’n tema wat reeds deur Søren Kierkegaard geartikuleer is. Vanuit ’n eksistensiële perspektief is die menslike wese vasgevang tussen vrees en bewing (fear and trembling) (Kierkegaard 1954). Dit lei tot die afgryslike “skrik van angs” (dread). Hierdie sieldodende “skrik” noem Kierkegaard “the sickness in the inner being of the spirit” (1954:146). ’n Angswekkende skrik lei tot twyfel en die paradoks van ’n simpatiese antipatie wat wesentlik die siekte op pad na die dood is. Die dodelike ironie is dat jy dit wat jy vrees, soek en dan raak jy verstrengel in die vernietigende gedagtes van ’n dood-obsessie (Kierkegaard 1967:xii). Die skrik oorval jou wanneer jy in die diepe stiltes van jou menswees begin delf.

Elsa Joubert (2009:195) verwoord dit as volg: “Ek begin skrik vir die diep stiltes, want ek gaan buite die liggaam, en dan oorval ’n kleinlike bangheid my.” Jy tree in verbinding met die trans-dimensie (die onsigbare) binne die empiriese ervaringswêreld waarvan die dood ’n faktiese bewys is (Levinas: désir métafysique).

Figuur 1. Skrik deur die Noorweegse kunstenaar Edvard Munch in 1893 (Engels: The Scream; Duits: Der Schrei). Die “skrik” vir “Niks” (nietigheid) wat eintlik “Iets” is (dodelikheid van die dood). Openbare domein; Wikimedia Commons. Beskikbaar: https://en.wikipedia.org/wiki/The_Scream#/media/File:Edvard_Munch,_1893,_The_Scream,_oil,_tempera_and_pastel_on_cardboard,_91_x_73_cm,_National_Gallery_of_Norway.jpg.

Skrikwekkende angs as die vrees vir die dodelikheid van die dood, is in ’n sekere sin een van die patologiese aspekte van die menslike siel se naakte waarheid. Hierdie waarheid is opnuut deur die huidige COVID-19-pandemie onderstreep. “Skrik” raak veral die konsep van omgee en sorg binne ’n mediese en sosiale konteks.

Waar mediese personeel in die verlede hul werk gedoen het binne die raamwerk van plig, roeping en omgee, het daar nou ’n ander faktor ingesluip: die vrees vir infeksie, angs vir verlies, en op ’n diep-bewuste en dikwels onbewuste vlak: die vrees vir die dood. In ’n onderhoud met Anthony McKenzie, hoofportier van Tygerberg Hospitaal wat die koronavirus opgedoen het (Die Burger 25 Junie 2020:7), sê hy: “Die vrees en angs is steeds daar, maar ek probeer ander help en gelukkig maak.”

Die koronavirus onderstreep die feitelike werklikheid wat direk te doen het met die naakte waarheid van die menslike siel: sterflikheid. In haar boek Spertyd, noem Elsa Joubert hierdie besef van “spertyd” ons besef van en vrees vir die dood (Joubert 2017:197). En nou het sy self op sewe-en-negentigjarige ouderdom aan die koronavirus gesterf. Die dood sper ons lewe in en is onontwykbaar.

5. “Spertyd” van die “sterflike siel”: van asemteugie tot naakte lywe in die doderyk

Elsa Joubert soek na siel binne ’n ruimte van “stilte” en worstel met die vraag: “Waartoe word alles gebring?” (Joubert 2017:188). Sy stel die sielsvraag terwyl sy kyk na ’n verskrompelde mensie in ’n hospitaalbed en wonder wat bly oor in ’n spasma van spiere binne ’n flou kloppende hart. “Watter kern bly oor? Wie of wat is ek?” (Joubert 2017:188). Want eintlik is ons, met liggaam-en-siel (pens-en-pootjies) stofdeeltjies. Boerneef in sy “Mallemole” (1963 in Hambidge 2020), skryf: “Vou hande saam as jy kan bid, die veld is leeg, geraamtes wit”. Hierop reageer Breytenbach as volg: “Skyfie kluit klief deur die niet / en vergaan in ’n tint van nimmersien” (in Hambidge 2016).

Hierdie soeke na ’n wesentlike “sielskern” in “skuifie-kluit” kom ook voor in Elsa Joubert se boek Reisigers (2009). Die snellers was haar sussie se vroeë dood en die dood van haar vader (Joubert 2009:288). Sy ervaar haar verlies as ’n “stukkende lewenspatroon” in ’n soeke na sin en betekenis. “Ek wag nog op daardie nuwe betekenis – dit ontwyk my – en dan kry ek dieselfde angs as direk ná sy dood” (Joubert 2009:195).

Ek kom terug op die vraag na die “naakte waarheid” wat opdoem in die doldrum van ’n windstil siel waar net nog die reëlmaat van asemhaling lewe simboliseer. Heel merkwaardig verbind Elsa Joubert hierdie “asemhalende stilte” en ’n bewussyn van niks-heid met die menslike wesenskern en ’n religieuse metafisika. “Nou is dit plotseling by my ingebrand, daardie nikswees in God. Dit is dít wat nader as hande of voete en nader as asemhaal is. Eers moet jy leeg en niks wees voordat jou asemhaling God kan wees” (Joubert 2017:192). Asemhaling is dan ’n variant vir besielde spiritualiteit. “Ons is in ’n intieme vasgeweefde bal van senuwees en gees, soos ons almal mekaar se asems in- en uitasem” (Joubert 2017:195). En hierdie in- en uitaseming van die asemsoekende sielige asemteugie verwys onmiddellik na menslike broosheid en sterflikheid soos verwoord in Hendrik Botha (2020:1) se openingsvers (“Apoptse”) in sy digbundel Voorspraak: “Met die eerste asemteug begin ons sterf, / vir die dood geprogrammeer” want, volgens die digter, is die siklusse-proses van menswees aangevreet deur verganklikheid want “so sterf ons daagliks stuk-stuk / ten einde te oorleef”.

Eintlik is Joubert se formulering die naaste wat mens daaraan kan kom om iets oor die mens se sielskern te formuleer: Asemteugie, in-en-uit, totdat…. Dum spiro – spero. Daarom is dit nodig om iets te sê oor dit wat die Bybel met siel wil uitdruk.

Siel is nie ’n iets of ’n “ding” of ’n substansie binne-in jou nie. ’n Mens hét nie ’n siel nie, maar ís jou siel binne alle verhoudings. Siel is uitdrukking van lewensgehalte en het te doen met die vraag hoe ek as mens binne verhoudinge leef en geleef het. Met siel word dan bedoel ’n manier van wees binne verhoudinge (so-syn). Dit is ’n relasionele begrip oor die aard van menseverhoudinge (Louw 2016:195−204). Om die gehalte van menseverhoudinge te peil, is daar ’n kort formule: Het ek die ander lief gehad of gehaat? En hoe het ek God lief? Haat vernietig sielvolheid en degradeer bestaan tot desperate niksheid.

In die Bybel word verskillende begrippe gebruik om die meervoudige betekenis van siel aan te dui (hart, rede, niere, psige, gees). Dabrock (2010) verwys na die kompleksiteit van siel in die volgende bondige samevatting:

In what concerns the Old Testament, irrespective of all methodological problems inherent in the so-called stereometric approach, that approach firmly opposes any disregard of the embodied dimension of man’s special status. Wherever any specific aspect of human existence is considered, whether it is nēphēsh (soul), ruach (spirit), lev (heart), or basar (flesh), it is always intrinsically linked with the whole of man: Man does not have a soul; in a very specific way man is soul, desire, finitude, etc. (Dabrock 2010).

Met ’n stereometriese verstaan van siel word dan bedoel dat wanneer een aspek van die menslike bestaan of anatomie genoem word, al die ander dele en die geheel onmiddellik daarbinne vervat en geïmpliseer is. Dieselfde geld vir die verwysing na die redelike funksies van die mens (nous). Die Bybel dink nie analities en substansieel oor siel nie, maar stereometries omdat die mensbeeld binne die raamwerk van Semitiese wysheidsliteratuur funksioneer. Daarom merk Janowski op dat die Ou-Testamentiese paradigmatiese raamwerk “pegs out the sphere of man’s existence by enumerating his characteristic organs, thus circumscribing man as a whole” (Janowski 2013:18). Die Platoniese dualisme tussen siel en liggaam, en dat die liggaam ’n soort van kerker is waaraan die siel na die dood ontsnap en opstyg, is totaal vreemd aan ’n Bybelse antropologie.

“Nephesh⁵ does not say what a person has, but who the person is who receives life” (Anderson 2003:30). Die woord vir siel (psuche) kom van ’n stam wat beteken om asem te haal, of te hyg na asem, wind, beweging van lug. Die Hebreeuse woord nēphēsh word in Genesis 2:7 vertaal as ’n “lewende wese” en die konsep verwys na die proses van diep asemhaal as simbool van sinsoeke binne die ruimte van die wete van ’n skeppende en genadige God (Seidl 1999:751; Harder 1978:679−80). Siel is dus die beginsel van lewe as ’n omvattende kategorie wat die vitaliteit en gehalte van wees (weesfunksie) aandui. Dit is deel van die tydelike, aardse bestaan en nie “onsterflik” nie. Daarom onderstreep Paulus die “naakte feit” dat die mens met onsterflikheid beklee moet word; die verganklike liggaam moet met onverganklikheid beklee word en die sterflike met onsterflikheid (1 Kor. 15:53−4).

Met nēphēsh bedoel Genesis dan dat die wese van die mens, simbolies beskryf as ’n asemteug of beweging van asemhaling, ’n kwalitatiewe gerigtheid aandui wat sê wie ons is – daardie weesfunksie wat ons doenfunksies, dinkfunksies en emosionele funksies moreel-eties en esteties-sinvol bepaal. In nēphēsh gaan dit om die sin en betekenis van menswees. Die bedoeling van nēphēsh as wind van die Gees of asem van God saam met konsepte soos gees (pneuma) en siel (psuchē), word deur Christensen (2006:vii) as volg saamgevat: ”Both the Hebrew word ruach and the Greek word pneuma mean ‘wind’ or ‘breathe’. Living a spiritual life, then, is breathing with the life and breath of God, who is within us and among us.”

Dit is duidelik dat dit wat met siel en die wese van menswees bedoel word nie in een sin of rasionele taalkonstruksie vasgevang kan word nie. Die menslike spiritualiteit in die soeke na sin is ’n dinamiese, relasionele geheel (relasionele spiritualiteit) wat soek om God se bedoeling met menswees binne menslike, sosiale verhoudinge te vergestalt (Hernandez 2006:9−74). Die beste poging om die spirituele beweging van ’n beliggaamde siel en ’n besielde liggaam te beskryf, is volgens Henri Nouwen die beweging na jou ek (self, identiteit), die beweging na jou naaste (medemens) en die beweging opwaarts (die meta-fisiese en Goddelike dimensie). Volgens Nouwen behels dit verskeie komplekse bewegings as ’n lewenslange reis in ons soeke na lewensvervulling (ons bestemmingsfunksies) binne die besef van onvolmaaktheid en durende gebrokenheid (woundedness – spirituality of imperfection). Dit behels die beweging van eensaamheid na die stilte van self-afsondering (solitude); vanaf vyandigheid na gasvryheid; vanaf die illusie van die ideologie van mag (ek kan alles en sal vir altyd leef) na die broosheid van die lewe, die nadenke (kontemplasie) oor wat ek met my lewe wil maak en die kuns van dankbaarheid. Dit sluit in die sensitiewe onderskeidingsvermoë, naamlik waarop dit eintlik in die lewe aankom (die stilte van gebed en die wysheid van die hart). Nouwen brei hierdie asemhalingsoefeninge (bewegings) van die menslike siel uit na die beweging vanaf kompetisie na medelye/omgee (compassion); vanaf aggressiewe geweld na bevrydende aksies; vanaf professionalisme en afguns na kreatiewe diens en uitreiking na andere in nood; vanaf fatalisme na glo en insig; vanaf tob (worry) na oorgawe (gebed); vanaf kille denk-analises na hartlike liefde; vanaf populariteit na opofferende diens; vanaf fanatieke leierskap na nederige dissipelskap; vanaf angs na bevrydende geloofsvertroue; vanaf vrees vir… na omhelsing van…; vanaf ligsinnige losbandigheid en verkwisting na die vind van ’n tuiste − ek behoort aan; vanaf verbittering na dankbaarheid; vanaf die een wat moet vergeef na die een wat vergeef is; en vanaf veroudering na die kuns van sterwe en dood (sien verder Christensen 2006:viii-ix). En dit is min of meer hierdie “asemhalingsoefeninge” as lewenskuns van menswees wat tussen die twee vingers in die volgende kunswerk oor “Dum spiro – spero” moet gebeur (figuur 2). Dit is dan dat die albatros van die menslike siel begin om vry te vlieg!

Figuur 2. Heel “toevallig” het ek onlangs hierdie skildery oor die tussenspel tussen lewe en dood, God en mens, gemaak. Dit beeld die volgende “naakte waarheid” van spirituele lewensvervulling en die vitaliteit van die hoop uit: Dum spiro – spero. Daar, tussen die skeppende en bemagtigende, be-sielende vinger van God, en die brose, uitgestrekte, weerlose vinger van die mens, vind die skepping van nēphēsh (siel = asemteugie) plaas. Ek wou spesifiek hierdie dimensie van siel as die hyg na lewensasem uitbeeld. Die seemeeu in die voorgrond staan in algehele alleenheid (solitude). Dit simboliseer myself in my weerlose alleenheid voor die magte van lewe, ouderdom en dood. Die sewe opstygende seemeeue simboliseer die soeke na sin en lewensvervulling (7 is die verbondsgetal van die ontmoeting tussen God en mens; 4 = die getal van menslike weerloosheid, verganklikheid en sterflikheid; 3 = die getal van Goddelike genade en barmhartigheid; 4 + 3 = vredevolle identiteit en lewensvervulling). Kunstenaar: D.J. Louw.

Die skildery (figuur 2) wil die volgende uitbeeld: In die siel skuil daar wel ’n sug na ’n andersoortige kwaliteit van lewe (désir métafysique). En dit is wat Spertyd ook wil sê. Onder die hoof “Stofdeeltjie” verwys Spertyd na ’n soekende hand en ’n uitgestrekte hand. Maar, volgens Elsa Joubert, bietjie anders geïnterpreteer as in die skildery (figuur 2). “Nie soos Adam se dom hand wat hom na bo, na die Goddelike vinger uitstrek nie, maar horisontaal en enigiets sal help, selfs die swetende palm van ’n sterwende mens, net iets om teen die eie palm te voel, kontak te maak met iets tasbaars, teen die groot alleenheid” (Joubert 2017:205).

Op dieselfde wyse beskryf Leo Tolstoy die behoefte van die terminaal-sieke Ivan Ilyich: “And he had to live thus on the edge of the precipice alone, without a single soul to understand and feel for him” (1960:132). Ivan se diepste “sielsbehoefte” is net iemand wat sal omgee en dáár sal wees. “He longed to be petted, kissed and wept over, as children are petted and comforted” (1960:143−4).

Die sug na liefde en respek vir lewe word in Dostoyevsky se The Gambler verbind met moraliteit en geregtigheid as wesentlike kwalifikasie van wat met siel bedoel word. Op ’n heel pregnante wyse verbind hy die naakte waarheid van die siel met moraliteit en die oopvlekkende, naakte werklikheid van die doderyk. Ivan Ivanovich besluit om ’n begrafnis van ’n familielid by te woon. Buite by die graf hoor hy skielik hoe die mense in die doderyk gesels. Hulle gesels nie oor die politiek van die dag en die tsaar se weelde nie. Ook nie oor die weer en die temperatuur onder nul grade nie. Hulle gesels oor stank as die naakte waarheid van die doderyk. Een van die belangrikste temas word die vraag oor hoekom sekere lyke meer stink as andere. Daar volg ’n hewige debat. Een van die dooies merk op: “Well then, how is it that here I am without a sense of smell, and yet I’m conscious of a stink?” Dan so ’n kuggie en effense laggie: “What he said about the sense of smell was that the stink we get here is, so to speak, a moral stink − he-he. A stink as it were of a soul” (Dostoyevsky 1966:178). Wat die dooies eintlik besig is om te doen is om die stories van hul lewe te vertel sonder dat hulle hul dan daaroor hoef te skaam want hulle is mos nou naak en in die doderyk en die dood stroop jou van alle pretensies. Daarom word aangedring op die onbeskaamde, náákte waarheid. Daarom die volgende dodekreet: “Let’s strip ourselves naked! ’naked, naked!’ The cry was unanimous. ‘I terribly, terribly want to be naked!’ squealed Avdotya Ignatyevna” (Dostoyevsky 1966:179).

Die naakte waarheid in die doderyk wat die kwaliteit van stank bepaal is: Hoe het jy geleef toe jy lewend was? Immoreel sonder liefde en ’n sin vir respek en geregtigheid? Dan stink jy ongelooflik in die doderyk. Die antwoord op hierdie morele vraag bepaal die kwantiteit van siel se stank in die doderyk en klaarblyklik die kwaliteit van “onsterflikheid” en “hiernamaals”. Blykbaar tel kwantiteit volgens Dostoyevsky eers in die doderyk afhangende van die kwaliteit van hoe-syn toe die siel saam met die ander geleef het.

6. Liggaamlikheid: spirituele gestalte en vorm van ’n “sielige” (geestelike) vlees-lewe

In Spertyd raak Elsa Joubert bewus van hoe eindigheid, sterflikheid en liggaamlikheid met mekaar verstrengel is. Sy sien hoe ’n brose bejaarde worstel om haar liggaamlikheid te beskerm teen die blik van die ander. In weerlose naaktheid, met net die blou hospitaaljurk aan haar lyf terwyl die oop agterpante skaamteloos oor die verskrompelde liggaampie se ontblote rug en boude fladder. “Die blou jurkpante gly soos neergehaalde vlae oor die ontblote rug en boude” (Joubert 2017:203). En dan maak sy die volgende ontdekking: “Ek sien vir die eerste keer die essensie van naaktheid wat skilders naakmodelle laat gebruik. Dit is vir my ’n openbaring. Die waardigheid van die liggaam. Die eie lewe van die liggaam” (2017:203).

Die term “naakte waarheid” verwys na die feit dat die naakte liggaam nie bloot fisieke vel, bloed en spiere is nie, maar ’n aanduiding is van die skoonheid van lewe. Naaktheid is nie pornografie nie maar dui op die adel van die menslike siel en gees in die soeke na moed en hoop (Spivey 2006:75).⁶

Michelangelo het hierdie ontdekking van Joubert tot ’n estetiese en spirituele hoogtepunt in sy kuns en beeldhouwerk gevoer. Daarom, nadat hy die opstandingstafereel en die visie op die Laaste Oordeel agter die altaar in die Sistynse kapel voltooi het, en die pous agterna beveel het dat die naaktheid met veragtelike deurtrekkers verberg word, het Michelangelo in woede uitgebars. Néret (2006:78) verwys na hierdie episode as volg:

During Pius V’s pontificate, the Congregation of the Council of Trent decided, on January 11th, 1564, to have the private parts covered. The most pornographic decision in the history of Christian spirituality! Pope Paul IV therefore summoned the House of Carafa Daniele da Volterra to cover the genitals. The artist who did the covering was given the name “Braghettone” meaning “trouser painter” (Néret 2006:78).

Michelangelo se estetiese obsessie was om die menslike siel te ontbloot. Daarom was die skildering en die kuns van beeldhouwerk om die perfekte menslike liggaam naak voor te stel, ’n uitbeelding van “siel”. Met die voorstelling van ’n naakte liggaam (die Dawidbeeld) is dit die naaste wat mens aan die voorstelling van ’n mens se siel kan kom. Volgens Néret (2006:32): “Michelangelo was only interested in the people he painted because perfect bodies were the carriers and containers of the idea of eternity.” In die Laaste Oordeel gaan dit dus nie oor naakte liggame nie. Wie pornografie daarin sien, is esteties en spiritueel gesproke blind en ook immoreel. Dit gaan oor: “Tormented and suffering humanity…anxiously awaiting the fulfilment of the promise that in the presence of Christ the Judge and Redeemer the righteous will rise from the dead at the end of time” (Vecchi in Paris 2009:175).

Die skoonheid van die naakte liggaam, sonder ’n deurtrekker (Braghettone), is die naakte waarheid wat die onsterflikheid van die menslik siel profileer binne die harmonieuse komposisie van liggaamlike estetika.

Figuur 3. Kopie van ’n naakte manlike beeld in die klassieke styl van Polikleitos. Dit dui aan die estetiese spanning tussen simmetrie, balans en harmonie. Liggaamlikheid is in hierdie sin die naakte waarheid wat die adel van die menslike siel verteenwoordig en ook simboliseer. Die skoonheid en harmonie van liggaamlikheid ver-beeld en vergestalt die adel, heerlikheid (doksa) van die menslike siel en het vanuit hierdie perspektief niks met pornografie te doen nie. Foto: D.J. Louw. Met toestemming van: Royal Plaster Museum, Kopenhagen.

Tussen “siel”, “onsterflikheid”, “ewigheid” en “onverganklikheid” is daar geen rasionele of empiriese verband nie. In die Christelike geloof is dit gekoppel aan die opstandingsperspektief. Dit is eintlik merkwaardig dat Elsa Joubert alreeds in haar reisverhaal hierdie koppeling aangevoel het met die volgende opmerking in Reisigers (2009:192): “Waarom die kruis as die simbool in die Christelike geloof, waarom nie die weggeskuifde rots, die oop graf nie? Waarom altyd die gepynigde, sterwende, gemartelde Man eerder as die stralende, herrese God?” ’n Opstandingsperspektief open die naakte waarheid oor die “opstandingsliggaam” − ek glo in die opstanding van die vlees en nie ’n spook nie.

Figuur 4. ’n Plakkerskamp-opstanding, D.J. Louw. ’n Kernwaarheid van die Christelike geloof is dat ons glo in die opstanding van die vléés. Vlees en liggaamlikheid is nie ’n laer orde as siel en spiritualiteit nie. In plaas van die Griekse dualisme tussen liggaam en siel, is liggaam en siel integraal deel van die totaliteit van menswees. Siel dui op die bestemmingsfunksie van menswees (die roeping tot liefde); liggaamlikheid is die aksie en demonstrasie van ’n besielde lewe (lewensroeping). Albei val saam onder die sakraliteit van heerlikheid (doksa). “Verheerlik God dan ook in jul liggaam” (1 Kor. 6:20). Dit is ons redelike godsdiens (liturgie van die lewe). Selfs seksualiteit is ’n heilige liturgiese handeling van intieme genade – die liggaam as tempel van God. In dié sin is die liggaam die liturgie (heilige leitourgia as die op-straat-gaan-met-God; geloof as demonstrasie van die Christuswaarheid (vryspraak) binne die Inkopiesentrum (Mall) van die lewe (hoe ek koop en verkoop sonder om te verneuk); Kerk-wees as ’n sypaadjie-demonstrasie waar geloofsbelydenisse geleef word.

7. Gevolgtrekking

Vanuit ’n Michelangelo-perspektief is die naakte waarheid van die menslike siel geopenbaar in die perfekte harmonie van die naakte liggaam:⁷ twee oë, ore, hande en voete. Elsa Joubert ontdek dit in die verskrompelde lyf van ’n weerlose vrou wanneer haar boude onder die hospitaaljurk oopwaai en die naakte waarheid haar aanstaar vanuit ’n beplooide agterstewe. Daarom dat misvorming, enige gebrek, amputasie, siekte, verganklikheid en dood die pyn en patologie van die menslike siel ontbloot: verlies- en verwerpingsangs.

Sentraal in die naakte waarheid van die menslike liggaam is daar die beliggaamde sentrum van die brein (kognisies, paradigmas, idees, konsepte, lewensbeskouings, sinraamwerke). Ook die pratende sentrum van die mond as aanduiding van spraak – hoe ons die lewe benóém. Dit wat die filosoof Merleau-Ponty parole parlante noem. Terwyl parole parlée verwys na die algemene sosiale kodes in praat en gesprekke (empiriese vlak − sommer om net te babbel), verwys parole parlante na die diepere, outentieke spraak van taal deur middel van ons bestaan (eksistensiële spraak/diskoers as lewenstaal); parole parlante as be-noemende kode-skakel in die tot-woord-bring van sin en lewe (sielsverbalisering). Dit is hier waar liggaamlikheid die taal van die menslike wese word en ’n bemiddelende kommunikatiewe rol speel – ’n linguistiese boodskap, beliggaam in die spraak van die persoon (corps propre) se wees-funksies (Lanigan 2010:107−8). Die menslike liggaam definieer dan die woord (spraak van be-sielende lewe) sodat die sigbare in hierdie beliggaamde taal, die onsigbare (dit wat oënskynlik afwesig is – meta-fisies), vergestalt (Smith en Johnson 1993:189).

Ook seksualiteit soos gesentraliseer in die genitalieë, is sigbare tekens van menslike kreatiwiteit en spirituele sorg – die penis en vagina as organe van die menslike siel. Só naak is die naakte waarheid van die menslike siel.

Figuur 5 en 6. Mynoria deur Babro Bäckström 1980, Malmö Art Museum, Sweden. (Toestemming van museum.) Die menslike liggaam word uitgebeeld as ’n monumentale entiteit. Die sensitiwiteit in die figure met eksplisiete naaktheid beeld die genitalieë uit as integrale dele van die totale menslike bestaan sodat beide vroulikheid en manlikheid voorgestel word as komponente van heelheid (wholeness). Die liggaam word sodoende méér as net “vlees en bloed” en verkry die simboliese betekenis van menswaardigheid – die spirituele dimensie van siel-volheid. Sensualiteit, seksualiteit en sielvolheid is wesentlike aspekte van sin en betekenis. Foto’s: D.J. Louw

Met verwysing na Merleau-Ponty, het die menslike bestaan en wese slegs toegang tot die werklikheid van eksistensiële wêreldervaringe, plek, ruimte en tyd via die liggaam. “The world is given to me à travers mon corps, in a sense right through my body, which itself is something spatially extended and whose various sense organs are already separated from each other by spatial distances” (Merleau-Ponty in Bollnow 2011:269).

In Christelike terminologie word die naakte waarheid genoem: Die “Goddelike inkarnasie” in die Seun Jesus Christus − die Woord het vlees/mens geword (Joh. 1:14). “Geïnkarneerde waarheid” is om só tussen mense te gaan woon (die Woord het vlees geword; letterlik onder ons kom tabernakel of tent opslaan) sodat die menslike liggaam, ook be-siel-ende seksualiteit, ’n tuiste, intimiteitsruimte en woonplek skep van verhoudings/relasionele trou en vertroue (geborgenheid).

Die punt in Maurice Merleau-Ponty se fenomenologie van lewe is dat denke oor menswees toegang tot die wese van die mens wil verkry maar dikwels (veral in konfessionele kerktaal) sonder die middele, naamlik die liggaam met sy sintuie. Dit is filosofiese selfmoord (Emile Bernard in Smith 1993:172). Die liggaam as “spirituele objek” is perspektivies en bied ’n geheelblik op die werklikheid (Smith 1993:180−3). Daarom die opstandingsperspektief van estetiese spiritualiteit: Ek glo in die opstanding van die vlees want die sterflike sal met onsterflikheid beklee word. Hierdie waarheid is nie nylontou nie, maar die meta-fisiese naelstring wat ons in ’n geloofsperspektief die Goddelike trou tot “ewige lewe” noem. ’n Lewe in doksa weerkaats verstommende genade (amazing grace); dit demonstreer omgee binne medemenslike ontmoetings en ontketen hoop in die hart van ander.

Bibliografie

Andrew, A. 2020. Humankind: A hopeful history by Rutger Bregman – a tribute to our better nature. The Guardian. https://www.theguardian.com/books/2020/may/12/humankind-a-hopeful-history-by-rutger-bregman-review (17 Junie 2020 geraadpleeg).

Bach Kantate. 2020. Komm, du süße Todesstunde, BWV 161. https://en.wikipedia.org/wiki/Komm,_du_s%C3%BC%C3%9Fe_Todesstunde,_BWV_161 (28 Junie 2020 geraadpleeg).

Bollnow, O.F. 2011. Human space. Londen: Hyphen Press.

Botha, H.J. 2020. Voorspraak. Kaapstad: Naledi.

Bregman, R. 2020. Humankind. A hopeful history. Londen: Bloomsbury.

Brown, C. (red.) 1978. Dictionary of New Testament Theology. III. Exeter: Paternoster Press.

Catt, D.E. en I.E. Catt (reds.). 2010. Communicology. The new science of embodied discourse. Madison/Teaneck: Fairleigh Dickinson University Press.

Chaucer, G. 1980. Troilus and Criseyde. Harmondsworth: Penguin Books.

Christensen, M.J. 2006. Foreword. In Hernandez (red.) 2006.

Dabrock, P. 2010. Drawing distinctions responsibly and concretely: A European Protestant perspective on foundational theological bioethics. http://cb.oxfordjournals.org/content/early/2010/08/16/cb.cbq015.full#fn-20 (27 April 2014 geraadpleeg).

Dostoyevsky, F. 1966. The Gambler. Londen: Penguin Books.

Erez, E. 2012. And man created man: Construction of the body and gender identity in classical sculpture. Booklet to accompany a visit of the Royal Cast Collection. Kopenhagen, Denemarke. July 2012. Yale University.

Hambidge. J. 2016. Blogger: Woorde wat weeg. Resensie. Breyten Breytenbach – die nadood, 26 Mei 2016. http://joanhambidge.blogspot.com/2016/05/breyten-breytenbach-die-na-dood-2016.html (6 Julie 2020 geraadpleeg).

Harder, G. 1978. Nous (reason). In Brown (red.) 1978.

Harrari, N. Y. 2015. Homo Deus. A brief history of tomorrow. Londen: Harvill Secker.

Heidegger, M. Sein und Zeit. 1963. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Hernandez, W. 2006. Henri Nouwen. A spirituality of imperfection. New York/Mahwah: Paulist Press.

Janowski, B. 2013. Arguing with God. A theological anthropology of the Psalms. Louisville: Westminster/John Knox.

Joubert, E. 2009. Reisiger. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2017. Spertyd. Kaapstad: Tafelberg.

Kierkegaard, S. 1954. Fear and trembling and the sickness unto death. New York: Doubleday.

—. 1967. The concept of dread. Princeton: Princeton University Press.

Lanigan, R.L. 2010. Verbal and nonverbal codes of communicology: The foundation of interpersonal agency and efficacy. In Catt en Catt (reds.) 2010.

Levinas, E. 1968. Totalité et Infini. Essai sur l'extériorité. La Haye: Martinus Nijhoff.

—. 1978. Het menselijk gelaat. Baarn: Ambo.

—. 1991. Entre nous, essais sur le penser-à-l'autre. Parys: Bernard Grasset.

Louw, D.J. 2016. Wholeness in hope care. On nurturing the beauty of the human soul in spiritual healing. Wene: Lit Verlag.

McKenzie, A. 2020. Hoofportier van Tygerberg herstel van virus. In Die Burger, 25 Junie, p. 7.

Metelerkamp, P. Ingrid Jonker. ’n Biografie. Kaapstad: Penguin Books.

Muller, J. (red.) Theologische Realenzyklopädie 30. Berlyn: Walter de Gruyter.

Néret, G. 2006. Michelangelo 1475–1564. Hong Kong: Taschen.

Paris, Y. 2009. Michelangelo 1475−1564. Bath: Parragon.

Sartre, J-P. 1943. L’Être et le Néante. Paris: Gallimard.

Schoeman, K. 2017. Slot van die dag. Gedagtes. Pretoria: Protea Boekhuis.

Scott, S. 2020. In “Humankind”, Rutger Bregman aims to convince that most people are good. Author Interviews. https://www.npr.org/2020/05/30/866059164/in-humankind-rutger-bregman-aims-to-convince-that-most-people-are-good (25 Junie 2020 geraadpleeg).

Seidl, H. 1999. Seele. Kirchen und Philosophie geschichtlich. In Muller (red.) 1999.

Smith, M.B. en G.A. Johnson. 1993. The Merleau-Ponty aesthetic reader: Philosophy and painting. Evanston/Illinois: North Western University Press.

Spivey, N. 2006. Wie Kunst die Welt erschuf. Stuttgart: BBC Books.

Tillich, P. 1965. The courage to be. Londen: Collins.

Tolstoy, L. 1960. The Cossacks. The death of Ivan Ilyich. Harmondsworth: Penguin.

Van Niekerk, M. en A. van Zyl. Memorandum: ’n verhaal met skilderye. Kaapstad/Pretoria: Human & Rousseau.

Eindnotas

¹ Van die kern שָׁמְרָה wat beteken “om te waak, te beskerm soos ’n wagter”, of met verwysing na die konsep van ’n tuin, “soos ’n tuinier”, of in terme van landbou, “soos ’n herder”.

² מֵאֱלֹהִ֑ים (me·'e·lo·him). Die Hebreeus gebruik ’n kombinasie wat soos volg voorgestel kan word: God – god; die mens ’n klein godjie (stofdeeltjie van ’n godjie) naas Elohim (die groot majestueuse God).

³ Die kern van וְכָבֹ֖וד verwys na heerlikheid: kabod, iets wat swaar weeg, gewigtig is en as baie kosbaar aangemerk moet word. Hiermee moet mens rekening hou want dit is eintlik ’n koninklike geskenk uit die saalsak van sy genade.

⁴ Die kern van וְהָדָ֣ר verwys na hadar wat ’n ornament is van besondere waarde; dit is majestueus en iets wat geëer, vertroetel en gekoester moet word.

⁵ Oor die onderskeid en verband tussen siel (psuchē) en gees (pneuma), sien Louw (2016:201−2). “In some places in the New Testament, soul is connected to spirit (pneuma). For Paul there is interconnectedness between soul and spirit. In some texts, the meaning is actually more or less the same. When Paul indeed refers to spirit/pneuma, he wants to describe a unique relationship between God and human beings. With reference to Christology, soul then becomes an indication and expression of a very specific state of being due to justification (salvation). One can say that pneuma indicates the condition of the new person in Christ over against the condition of the old person, captured by death and sin.”

⁶ “Within Greek art the naked human body and its perfect symmetry equals beauty and should be assessed as a piece of art. Spivey (2006:75) refers to the canonization of human embodiment in art by Polyclitus. For Polykleitos the human body is from an aesthetic point of view perfect due to the tension between symmetry, balance and harmony. The naked human body therefore reflects dynamics, balance and harmony not pornography” (Louw 2016:209−10).

⁷ “Modern man’s refusal to view naked men is closely related to the fear that too long a gaze will suggest a homoerotic interest and thus a homosexual identity” (Eck 2012:1).

The post <i>Dum spiro – spero</i> (terwyl ek asemhaal, hoop ek). Op reis met Elsa Joubert oor die "naakte waarheid" van die "menslike siel" appeared first on LitNet.

Suid-Afrika by ’n kantelpunt – ’n slegte-saak-scenario? André Duvenhage, Fakulteit Geesteswetenskappe, Noordwes-Universiteit
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Selde was die Suid-Afrikaanse politieke omgewing so onseker soos tydens 2020. Kombinasies van politieke, ekonomiese en sosiale omstandighede berei tans die terrein voor vir radikale politieke verandering en talle politieke en ekonomiese kommentators is uiters bekommerd oor selfs die korter-termyntoekoms van Suid-Afrika. Die COVID-19-dinamika het hierdie situasie verder laat versleg deur nog meer negatiewe stukrag te veroorsaak, wat die moontlikheid van ’n sogenaamde slegte-saak-scenario verder versterk. Faktore waaronder politieke onstabiliteit; geweld en onverdraagsaamheid; sosiale konflik en geweld; en negatiewe ekonomiese groei met gepaardgaande vraagstukke soos werkloosheid, armoede, xenofobie, swak dienslewering en die vlug van kapitaal en kundigheid dra by tot onsekerheid en uitsigloosheid. Endemiese korrupsie en die politieke implikasies van die Zondo-kommissie van ondersoek (polities gesproke vir die skuldiges) is die grootste uitdaging waarvoor die oppergesag van die reg (en waarskynlik die grondwetlike staat) sedert 1994 te staan gekom het. Iets moet êrens bes gee en dit is geen uitgemaakte saak dat politieke kragte nie sterker is as die grondslag van die huidige staatkundige bestel nie. Ernstige vrae word gevra oor die politieke uitkomste van die toepassing van wat soms voorgehou word as “die beste grondwet ter wêreld”. Daar is selfs kommer oor die Suid-Afrikaanse staat as staat en sy toekoms as ’n eenheidstaat oor die lang termyn (Johnson 2015:221–46). Die beoogde wysiging van artikel 25 van die Grondwet beloof om konflik te laat toeneem tot op ’n stadium waar dit moeilik bestuur sal kan word.

Deur ingewikkelde stelsels as teoretiese vertrekpunt en verwante begrippe soos stelsel-entropie, deterministiese chaos, die swak-staatverskynsel en stelseltransformasie te gebruik, word ’n verkennende eietydse ontleding van die Suid-Afrikaanse politiek gemaak met slegte- en beste-saak-scenarioperspektiewe as uitkoms. Veranderlikes soos die staatkundige konteks; die politieke ekonomie van die land; sosiale faktore en gepaardgaande dinamika; en die ANC-dinamika teen die agtergrond van ’n onstabiele en dinamies-veranderende wêreldorde word beklemtoon. Die gevolgtrekking van hierdie verkennende studie is dat die politieke kantelpunt reeds bereik is en dat ’n slegte-saak-scenario voor die deur lê. Trouens, getuienis dui daarop dat ’n slegte-saak-scenario die waarskynlikste is. Dit het verreikende implikasies vir ons toekoms oor die kort asook lang termyn. Kan dit wees dat die Ramaphosa-regering, ongeag die omstandighede, die spreekwoordelike gety nog kan omkeer, of is ons onbepaald op ’n weg van staatkundige en politieke verval wat selfs vir Ramaphosa en sy regering as slagoffers gaan eis? Volgens my is ’n omkeer van die situasie net nie meer moontlik nie.

Die artikel is verkennend en probeer om op grond van ’n teoretiese raamwerk en empiriese getuienis lig te werp op Suid-Afrika by ’n kantelpunt met die moontlikheid van ’n slegte-saak-scenario.

Trefwoorde: politieke entropie; politieke kantelpunt; politieke transformasie; politieke verval; scenario’s; Suid-Afrika; swak staat

Abstract

South Africa at a tipping point – a bad-case scenario?

The South African political environment has seldom been as uncertain as during 2020. Combinations of political, economic and social conditions are currently preparing the ground for radical political change and many political and economic commentators are seriously worried about even the shorter-term future of South Africa. The COVID-19 dynamics worsened this situation further by causing even more negative dynamic force, which further strengthens the possibility of a so-called bad-case scenario. Factors including political instability; violence and intolerance; social conflict and violence; and negative economic growth with accompanying issues, like unemployment, poverty, xenophobia, poor service delivery and the flight of capital and expertise, add to uncertainty and bleak existence. Endemic corruption and the political implications of the Zondo commission of investigation (politically spoken for the offenders) have been the biggest challenges to face by the supreme authority of law (and most probably the constitutional state) since 1994. Something has to give somewhere and it is no foregone conclusion that political forces are not stronger than the basis of the current political dispensation. Serious questions are asked about the political outcomes of the application of what is sometimes presented as “the best constitution in the world”. There is even concern about the South African state as a state, and its future as a unitary state over the long term (Johnson 2015:221–46). The envisaged amendment to section 25 of the Constitution promises to lead to increasing conflict until a stage where it will be difficult to manage.

By taking complicated systems as theoretical point of departure and using related concepts like systemic entropy, deterministic chaos, the weak-state phenomenon and system transformation, an explorative contemporary analysis is made of the South African politics, with worst-case and best-case scenario perspectives as outcomes. Variables like the political context; the political economy of the country; social factors and accompanying dynamics; and the ANC dynamics against the background of an unstable and dynamically changing world order are emphasised. The conclusion of the explorative study is that the political tipping point has already been reached and that we are faced with a bad-case scenario. Indeed, evidence indicates that a bad-case scenario is the most probable. It has far-reaching implications for our future over the short term as well as the long term. Can the Ramaphosa government, notwithstanding the circumstances, turn the tide, or are we indefinitely en route to political decay that will even claim Ramaphosa and his government as victims? According to me a reversal of the situation is no longer possible.

The article is explorative and tries to shed light on South Africa at a tipping point on the basis of a theoretical framework and empiric evidence, with the possibility of a bad-case scenario.

Keywords: political decay; political entropy; political tipping point; political transformation; scenarios; South Africa; weak state

1. Inleiding¹

Die Ministerie van Finansies het onlangs aangekondig dat Suid-Afrika nie enige beduidende ekonomiese groei vir 2020 moet verwag nie. Dit is in ooreenstemming met die IMF se perspektief dat iets drasties gedoen moet word om ekonomiese groei aan te wakker. Die Wêreldbank en die Verenigde Nasies het onlangs sy vooruitskouing vir ekonomiese groei vir 2020 afwaarts na 0,9% aangepas. Die IMF het onlangs ’n lening ter waarde van R71 miljard aan Suid-Afrika toegeken om die negatiewe gevolge van die COVID-19-dinamika teë te werk – skynbaar net die oortjies van die seekoei in terme van dit wat vorentoe benodig gaan word (Anon. 2020). Hierdie realiteit moet verstaan word teen die agtergrond van die krisis in die mynbedryf en die vervaardigingsektor; die ernstigste droogte in onlangse dekades met verreikende implikasies vir die landbou; en opeenvolgende jare van lae ekonomiese groei en swak dienslewering. Dit hang saam met ’n verhewiging van gewelddadige protesoptredes; toenemende geweldsmisdade; die roof van infrastruktuur; die plundering van voertuie; hoë vlakke van sosiale en politieke onverdraagsaamheid; ernstige voorvalle van rassisme; endemiese korrupsie en staatskaping; beleidsonsekerheid; die uittog van kundigheid na die buiteland; ’n verhoogde werkloosheidsyfer; en die verplasing/onttrekking van kapitaal na oorsese bestemmings. Dit was die stand van sake voor COVID-19. Sedertdien is die vooruitsigte verder negatief aangepas betreffende veral ekonomiesegroeivooruitsigte, werkloosheidsyfers, verminderde belastinginkomste ensovoorts. Na verwagting kan tot 7 miljoen werksgeleenthede deur die COVID-19-dinamika geraak word, die ekonomie met tot 10% inkrimp en werkloosheid tot bykans 50% styg (Wicks en Ash 2020:23).

Met die toenemende skuldlas van staatsondernemings soos Eskom, Denel, die SABC, die Poskantoor en Transnet (met reddingsboeie wat begin minder raak), is die skrif nou aan die muur vir die meeste semi-staatsinstellings. SAA is tans die beste voorbeeld waardeur die regering se vermoë getoets word om moeilike finansiële besluite te neem. Ingrypende herstrukturering word tans vir ten minste sommige van bogenoemde instellings in die vooruitsig gestel, maar dit is onseker of die politieke wil daar is om die nodige besluite te neem (vergelyk veral die vakbonde se reaksie op moontlike verkleinings van die personeelkorpse van hierdie instellings). Bogenoemde laat inderdaad ’n donker skadu val oor die toekoms van Suid-Afrika en wat die volgende aantal jare vir Suid-Afrikaners mag inhou. Dit is veral populiste binne die ANC, radikale vakbonde en lede van die SAKP wat sterk weerstand bied teen besluite waarvolgens herstrukturering mag lei tot werksverliese of die privatisering van instellings. Dit is veral die hervormers binne die ANC (onder leiding van Tito Mboweni en Pravin Gordhan) wat hier onder skoot kom. Soos die finansiële adviseur Magnus Heystek dit stel: “RSA Titanic is in groot k#k – don’t let those patriotic swimsuits fool you...” (in Cameron 2019).

Verskeie ekonome, waaronder Mike Schüssler, Dawie Roodt en Azar Jamine, beklemtoon die negatiewe vooruitsigte vir die Suid-Afrikaanse ekonomie – vergelyk in hierdie opsig Jamine (2020) se ontleding van ekonomiese vooruitsigte vir Suid-Afrika. Schüssler (in Anon. 2020) wys byvoorbeeld daarop dat Suid-Afrika tans tussen R60 en R65 miljard maandeliks oorspandeer teen die agtergrond van ’n krimpende belastingbasis en swak belastinginvordering. Dit is ook duidelik dat die gevolge van die COVID-19-dinamika reeds die situasie verder laat versleg het en die moontlikheid van ’n slegte-saak-scenario verder laat toeneem het. Die finansiële joernalis Jonathan Katzenellenbogen (2020) vra openlik hoe na die Suid-Afrikaanse ekonomie aan ’n algehele ineenstorting is.

Bogenoemde verslegtende ekonomiese situasie moet verder geplaas word teen die agtergrond van groot verdeeldheid binne en tussen partye op die politieke spektrum (vergelyk die konflikte binne die ANC-familie, die DA en selfs die EFF); endemiese korrupsie en staatskaping waarvan ondersoeke deur die Zondo-kommissie senior leiers van partye soos die ANC en EFF impliseer; die inploffing van die staat op talle vlakke, waarvan die krisis binne plaaslike regering die beste voorbeeld is; toenemende patrone van politieke onstabiliteit (xenofobie, diensleweringsprotesoptredes, gewapende misdaad en arbeidsonrus); en boonop die COVID-19-dinamika met sy besondere uitwerking op die politieke ekonomie van die staat. (Empiriese getuienis om bogenoemde te motiveer sal hieronder toegelig word.) Hierdie agtergrond onderskryf inderdaad die waarneming van Clem Sunter (in Cronje 2017:9) ’n tyd gelede dat:

[...] South Africa is at a tipping point where small random events can have a major effect on the system as a whole because of all the feedback loops contained in the system reinforcing one another and producing extreme results.

Hierdie artikel berus op die hipotese dat Suid-Afrika reeds ’n politieke kantelpunt bereik het en dat ’n slegte-saak-scenario (polities gesproke) op die agenda is met die vooruitsig dat sake nog verder kan versleg. Sien ons in die huidige omstandighede moontlik selfs die einde van ’n politieke era (1994–2020), wat histories gesproke vorentoe baie negatief beoordeel gaan word?

Die doel van hierdie artikel is om ’n bondige strategiese ontleding van die Suid-Afrikaanse politieke omgewing te gee (alleen enkele kernsake word aangeraak) met die doel om die geldigheid (al dan nie) van bogenoemde hipotese te probeer bepaal. Die onderhawige artikel kan ook beskou word as ’n poging om struktuur te bied vir die huidige politieke gesprek oor die toekoms van die land (’n gesprek wat tans al wyer en omvattender gevoer word) en ’n standpuntinname binne die raamwerk van die groter debat wat tans aan die gang is. In dié verband het die navorsing ’n polemiese strekking, gerig op debat en gesprek.

Fokuspunte van die artikel sluit in:

Die formulering van enkele teoretiese vertrekpunte.
Die veranderlikes en hul waarskynlike uitkomste.
Scenario-perspektiewe.
Gevolgtrekkings en die pad vorentoe.

2. Teoretiese vertrekpunte

Die begrip kantelpunt (“tipping point”) is aan die fisika ontleen en beteken die punt waar ’n voorwerp wat betreklik stabiel is deur ’n krag (of kombinasie van kragte – soms van klein omvang) sy ewewig verloor en ’n nuwe dinamika (rigting- of koersverandering) ervaar wat nie altyd voorspelbaar is nie. Skrywers waaronder Morton Grodzins, Thomas Schelling en Mark Granovetter het die begrip kantelpunt ook op die Sosiale Wetenskappe van toepassing gemaak. Die werk van Malcolm Gladwell, The tipping point: How little things can make a big difference (2000), kan as vertrekpunt geneem word. Hiervolgens (en met betrekking tot die artikel) word kantelpunt soos volg in teksverband gebruik:

In makroverband (die onderwerp is die samelewing/politieke stelsel/regime) is die kantelpunt van toepassing op ’n raamwerk van onderling afhanklike dele (oftewel ’n politieke stelsel) of stelsel voorgehou as ’n ingewikkelde stelsel.
Die bestaande stelsel (of regime as sinoniem daarvoor) ervaar dikwels reeds elemente van onstabiliteit (oftewel dinamiese ewewig) maar is op ’n wyse in staat om die ewewig te kan herstel. Stabiliteit word derhalwe behou te midde van moeilike omstandighede en die kantelpunt word nog nie bereik nie.
Soms is daar dan net ’n kleiner krag of dinamika nodig om die ewewig/dinamiese ewewig te verplaas na ’n punt van stelsel-ewewigversteuring of kantelpunt.
Hierdie dinamika kan onder meer ’n stelsel-inploffing (disfunksionaliteit) of ontploffing (toevoeging van nuwe energie) beteken, wat die stelsel oor die spreekwoordelike afgrond kan laat stort.

In die artikel val die klem op die politieke regime (oftewel politieke stelsel) en die vraag is of die politieke stelsel in Suid-Afrika ’n kantelpunt bereik het, besig is om dit te bereik, of moontlik reeds by die kantelpunt verby is. Die vertrekpunt (hipotese) van hierdie ondersoek is dat die kantelpunt reeds bereik is en dat ’n nuwe politieke dinamika in die vooruitsig gestel kan word. Hierdie scenario word versterk deur die COVID-19-uitdaging en die dinamika verbonde aan hierdie tendens.

Ten einde bogenoemde vertrekpunt sterker toe te lig, is ’n kort konseptualisering van sleutelterme binne ’n ingewikkelde stelsel as makro-raamwerk noodsaaklik. Die teoretiese vertrekpunte wat in die vooruitsig gestel word, is gemik op die toeligting van enkele begrippe binne die raamwerk van ingewikkelde stelsels. Die doel daarvan is om kriteria te identifiseer ten opsigte van die verstaan van kantelpunte in die politiek, soos toegepas op Suid-Afrika.

2.1 Ingewikkelde stelsels

Ingewikkelde stelsels kan voorgestel word as raamwerke bestaande uit uiteenlopende komponente (dikwels ingewikkelde substelsels in eie reg), ook voorgehou as netwerke wat in dinamiese, selfs asimmetriese wisselwerking verkeer, maar binne ’n groter samehang (verband – lees hier staatsverband) is met byvoorbeeld ekostelsels, vervoerstelsels, weerstelsels, kommunikasie- en inligtingstelsels. Kenmerke van hierdie tipe stelsels sluit in ’n ingewikkelde samestelling en asimmetriese wisselwerking van samestellende dele; ’n netwerk-oriëntasie waar onderdele die vorm van netwerke aanneem, met eiesoortige ingewikkeldhede en gepaardgaande dinamika. Hulle is nie-lineêr met betrekking daartoe dat insette en uitsette oneweredig aan mekaar kan wees (groot inset – klein uitset en andersom), met ’n sporadiese, tydelike sekerheid tot selfs onsekerheid betreffende die wese en aard van hierdie tipe stelsels (ontluikende aard/“emergent character”). Hulle kan spontaan en selforganiserend reageer binne die raamwerk van ingewikkeldheid en verandering (die groepsdinamika); het ’n vermoë tot aanpasbaarheid binne die raamwerk van onstabiele verandering; en toon sensitiwiteit vir hul eie geskiedenis en ontwikkeling (dit wil sê ’n leer-organisasie) (Cronje 2017:29–33).

Gerig op hierdie navorsing word die groter staatkundige bestel in Suid-Afrika as ’n ingewikkelde stelsel voorgehou met die vereiste/beperking dat die politieke stelsel toegespits is op: “[...] those interactions through which values are authoritatively allocated for society” (Easton 1965:21). Politiek beteken in hierdie verband: “die vermoë om steun binne ’n samelewing te mobiliseer en te organiseer, met as doel die verkryging en/of konsolidasie van ’n politieke magsbasis (meestal institusioneel gefundeer), waardeur bindende besluite (toedeling van waardes) met betrekking tot die samelewing of dele daarvan kan plaasvind, of wat kompeterende en selfs vyandige magsbasisse vreedsaam of nie-vreedsaam kan inhibeer (en selfs verhoed) om hul besluite/waardes op die samelewing of onderdeel van die samelewing af te dwing” (Duvenhage 1998:2–3).

Politiek is generies aanwesig in enige omgewing, hetsy stabiel of onstabiel. Die toepassing van politieke spelreëls (die gesaghebbende toewysing van waardes en skaars middele, volgens Easton 1965) verskil egter tussen stabiele en onstabiele omgewings. (Vergelyk ook Duvenhage 1998:2–4 vir die onderskeid/samehang tussen staat en politiek soos van toepassing in hierdie beredenering.) Die Suid-Afrikaanse konteks is tans uiters onstabiel (polities, ekonomies en sosiaal) en word met die oog op dié artikel geplaas binne die raamwerk van ingewikkelde stelsels wat met die uitdagings van politieke, ekonomiese en sosiale onstabiliteit gekonfronteer word. Bogenoemde vorm die raamwerk vir ’n poging om te verstaan wat tans besig is om in Suid-Afrika te gebeur as grondslag vir waarom daar geargumenteer word dat Suid-Afrika reeds ’n kantelpunt bereik het.

’n Aantal kleiner begrippe moet nietemin ook toegelig word ten einde die dinamika van ingewikkelde stelsels beter te verstaan met die oog op toepassing binne die Suid-Afrikaanse konteks.

2.1.1 Stelsel-entropie

Stelsel-entropie is ’n breë begrip wat talle ander terme omsluit. Dit verwys na die mate van wanorde binne stelsels en die teenwoordigheid van wisselvalligheid, onreëlmatigheid en inkonsekwentheid ingevolge die suksesvolle funksionering van die betrokke stelsel. Die huidige situasie wat binne plaaslike regering in Suid-Afrika heers, kan as ’n voorbeeld van politieke entropie voorgehou word. Dit hou verband met vorme van stelsel- en institusionele verval. (Vergelyk Huntington 1968:1–8 vir sy konseptualisering van institusionele verval.) Stelsel-entropie staan teenoor hoë vlakke van institusionalisering. Laasgenoemde verwys volgens Huntington (1968:13–24) na die mate van ondersteuning wat ’n stelsel geniet asook sy vlak van institusionalisering gemeet aan maatstawwe soos aanpasbaarheid, differensiasie, outonomie, asook die eenheid en samehang van komponente. Vir hierdie ondersoek raak dit die doelmatigheid asook die nuttigheidswaarde van die stelsel (regime) soos hier gekonseptualiseer. Politieke en institusionele verval, die begrip van ’n verswakkende staat, chaotiese stelsels, inploffings en ontploffings, asook kantelpunte is verbandhoudend en kan as vorme van stelsel-entropie voorgehou word. Hierdie verbandhoudende begrippe word kortliks behandel.

2.1.2 Politieke en staatkundige verval

Vanuit ’n Weberiaanse vertrekpunt en as voorbeeld van ’n ingewikkelde stelsel, kan ’n “sterk staat”, dit wil sê ’n staat met hoë vlakke van institusionalisering (Huntington 1968) gedefinieer word as:

An organization composed of numerous agencies led and coordinated by the state’s leadership (executive authority) that has the ability to make and implement rules for all the people as well as the parameters of rulemaking for other social organizations in a given territory using force if necessary to have its way (Weber 1964:15; Migdal 1988:214–26).

Maatstawwe soos die mate van politieke beheer oor die gebied; toesig (nie noodwendig beheer nie) oor nasionale hulpbronne; vermoë ten opsigte van belastingheffings en invordering; die ontwikkeling en uitbouing van infrastruktuur; die vermoë om dienste te lewer; en die instandhouding van gebruike wat met goeie regering en administrasie verband hou, is belangrik vir die bepaling van die vlakke van institusionalisering asook die kragtigheid van ’n betrokke staat. Politieke en institusionele verval of die verswakkende staat [vroeër voorgehou as stelsel-entropie en die teenoorgestelde van ’n sterk staat, aldus Weber (1964) of hoë vlakke van institusionalisering, aldus Huntington (1968)] gee beslag aan staatsverswakking en drie kategorieë kan in hierdie verband onderskei word:

Sagte state: verdraagsaam ten opsigte van korrupsie en grensbeheer.
Swak state: ding met ander magsbasisse binne die gebied van die staat mee vir die gesaghebbende toewysing van waardes en skaars middele.
Ingeplofde state: die staat verloor beheer oor die gebied van die staat en daar is sprake van gefragmenteerde soewereiniteit.
(Geldenhuys 1999:38−46; Migdal 1988:214−26; Zartman 1995:1−8; Duvenhage 2007:15−8.)

2.1.4. Stelselinploffing/-ontploffing

Stelselstabiliteit/-onstabiliteit is gelyk aan die vermoë/onvermoë van die stelsel om omgewingseise doelmatig aan te pak. Die bekende sosioloog Talcott Parsons (1951:480) het by geleentheid verwys na “the processes of change of social systems as systems [...]”. Dit kan twee betekenisse hê, naamlik stelselprogressie, byvoorbeeld stelseltransformasie, of stelselregressie, met ander woorde die vernietiging of geleidelike tot niet gaan van ’n bestaande stelsel. Laasgenoemde het op hierdie ondersoek betrekking. Stelselinploffing beteken ’n uiterste toestand van entropie met as uitkoms ’n stelsel wat verbrokkel en vervang word met ’n nuwe stelsel of stelsels. Die balkanisering van state met verwysing na onder meer die ou Sowjetunie is ’n goeie voorbeeld van die inploffing van ’n stelsel. (Die ou Sowjetunie het gebalkaniseer in sowat 15 outonome politieke entiteite.) ’n Stelselontploffing dui op ’n onvermoë om inset na uitset om te skakel, wat lei tot die gewelddadige vernietiging van die stelsel. Revolusie verskil van evolusionêre en transformatiewe veranderinge ingevolge die mate van geweld en soms die snelheid waarmee die politieke verandering plaasvind. Binne die verband van ’n politieke stelsel kan dit moontlik ’n politieke revolusie beteken waarin die regime vernietig word, wat volgens Huntington (1968:265–6) ’n “ontploffing van politieke deelname” (inset) beteken en wat gewelddadig manifesteer. Klassieke en moderne revolusies is voorbeelde hiervan. Frankryk (1789) is ’n voorbeeld van ’n klassieke revolusie en China (1948) ’n voorbeeld van moderne revolusie (Huntington 1968:267−74).

2.1.5 Stelseltransformasie

Stelseltransformasie kan voorgehou word as ’n poging tot die radikale, omvangryke, snelle en fundamentele verandering van ’n stelsel deur ’n meer progressiewe uitkoms te verseker. Dit verskil van revolusie omdat geweld op ’n laer en minder opvallende vlak voorkom en daarom ’n kleiner faktor in die veranderingsproses is. Stelseltransformasie verteenwoordig in sekere opsigte die teenpool van vorme van stelsel-entropie tot die mate wat ontwikkeling (in al sy vorme en dus ook transformatiewe verandering) teenoor institusionele en staatkundige verval staan.

Sedert die nuwe bedeling in werking getree het, was die primêre doel transformasie van die “apartheidgerigte politieke bestel” na ’n bedeling wat die waardes nierassig, nieseksisties, demokraties/verteenwoordigend en ontwikkelingsgerig huldig, in ooreenstemming met ’n waardestelsel ontleen aan die beskouing van die idee van n nasionaal-demokratiese revolusie. Dit behels die gelyktydige uitbestuur van die ou stelsel en die infaseer van die nuwe stelsel op deurlopende wyse. Histories-staatkundig gesproke het dit baie beperk voorgekom. Voorbeelde in hierdie verband was Bismarck se unifikasie van Duitsland (1870); die unifikasie van Italië; Mustafa Kemal se hervormings in Turkye (1920’s); De Gaulle in Frankryk met die totstandkoming van die Vyfde Republiek; en Mao Zedong in China na 1948 wat as revolusionêr beskou sou kon word, met vergelykbare transformatiewe uitkoms. Ander voorbeelde van historiese transformasies sluit in die Meiji-Restourasie in Japan na 1865, asook die val van die Berlynse muur, met verandering gerig op transformasie in state soos Oos-Duitsland, Hongarye en Tsjeggo-Slowakye. Laasgenoemde het saamgeval met die sogenaamde Derde Golf van demokratisering (1974–2000). (Vergelyk ook Huntington 1991:13–26.)

2.1.6 Chaotiese stelsels

Chaotiese stelsels hou verband met ingewikkelde stelsels, maar word verskillend vertolk, afhangend van die toepassingsverband. In hierdie studie word chaotiese stelsels geassosieer met wisselvalligheid, onreëlmatigheid en inkonsekwenthede, voorgestel as ’n wanordelike stelsel met onvoorspelbare gedragspatrone. In hierdie verband beteken ingewikkeldheid dinamiese verhoudings wat tot chaotiese gedrag kan lei – soms voorgehou as “deterministiese chaos”. Die volgende is kenmerkend van chaotiese stelsels:

Klein veranderings in die oorspronklike gesteldhede van ’n stelsel kan tot groot veranderings lei. Hier is sprake van die toenemende groei van ’n klein foutfaktor wat die stelsel oor sy kritiese drempel stoot. Die bekende uitdrukking: “The flap of a butterfly’s wings in Brazil set off a tornado in Texas”, waarna ook as die “butterfly effect” verwys kan word (Stewart s.j.:141), verwoord bogenoemde duidelik. Anders as tradisionele ingewikkelde stelsels wat oor ’n geheue (dit wil sê ’n geskiedenis) beskik, is dit nie die geval met chaotiese stelsels nie. Dit is ’n onbekende veranderlike wat in ’n oogwink ’n stel veranderlikes aan die gang sit (sneeubal-effek) en die stelsel oor sy kritiese drempel stoot.
Onderliggend aan die chaos is daar wel ’n struktuur en orde (selfs ’n nuwe stelsel) wat ontleed kan word indien ingewikkelde en andersoortige inligting binne nuwe stelselbegrippe beding word. (Hoewel dit op die oppervlak as ’n teenstrydigheid mag voorkom – orde binne chaos – word hier verwys na ’n andersoortige orde, ritme en patroon wat wel as’t ware in direkte konflik is met die aanvanklike orde en struktuur van die stelsel.) (Duvenhage 2007:3–15.)

Met bogenoemde as konseptuele verwysing moet kantelpunte beoordeel word teen die agtergrond van ingewikkelde stelsels, hul eiesoortige kenmerke en dinamika soos van toepassing op die huidige Suid-Afrikaanse staatkundige bestel van 2020. Verskeie prosesse (soos aangedui) kan tot ’n kantelpunt lei, waarvan vorme van stelsel-entropie en noodwendige chaos voorbeelde is. Betreffende die politieke verband is die vraag of ’n kombinasie van politieke kragte binne die Suid-Afrikaanse politieke bestel (voorgehou as ’n ingewikkelde stelsel of regime) kan lei tot ’n kantelpunt wat die voortbestaan van die regering, bestaande politieke elite of selfs die groter regime in gevaar kan stel. Wat is die staatkundige uitkomste oor die korter en medium termyne? Is ons onherroeplik verbind tot vorme van stelsel-entropie en die uiteindelike tot niet gaan van die huidige stelsel, of bestaan daar nog ruimte vir stelselhervorming en uiteindelik (in uiterste geval) stelseltransformasie? Dit is die uitgangspunt van hierdie ondersoek dat die kantelpunt reeds bereik is en dat die Suid-Afrikaanse politieke stelsel toenemend kenmerke vertoon wat vroeër aangedui is, naamlik stelselentropie, institusionele en politieke verval en ook dinamikas wat verband hou met chaotiese stelsels. Vanuit ’n ingewikkelde stelselperspektief (toegespits op die hipotese van hierdie ondersoek) word daar voorts aandag gegee aan ’n strategiese ontleding van die Suid-Afrikaanse politieke omgewing.

2.7 Makro-strategiese verband

Vanuit die vertrekpunt dat die Suid-Afrikaanse politieke stelsel ’n ingewikkelde stelsel is, kan die verwikkeldheid tans beskou word in die samehang van vyf kernomgewings, naamlik die staatkundige verband; die sosiale omgewing; die politieke ekonomie; die ANC-dinamika; en ’n veranderende wêreldorde. Elkeen van die omgewings word kortliks toegelig.

2.8 Staatkundige verband

Hierdie omgewing veronderstel die staat en raak aspekte soos soewereiniteit (staatsgrense, veiligheid ens.); owerhede (en ander onderdele van die politieke stelsel of regime); die burgery (landsburgers); asook die beleidsomgewing. Enkele kernperspektiewe word hier gebied.

Die primêre funksie van enige staat is die handhawing van wet en orde en die beskerming van die veiligheid van sy burgery. Verskeie peilings waaronder die Gallup Index asook die Global Peace Index plaas Suid-Afrika in die groepering van een van die onveiligste state ter wêreld, waaronder Liberië, Gaboen, Venezuela, Sirië, Irak en Afghanistan. (Global Peace Index (2018) plaas Suid-Afrika wat veiligheid betref 127ste uit 163 state.) Tans is daar sowat 9 000 geregistreerde privaat veiligheidsmaatskappye met ’n werksmag van sowat 500 000 wat steeds groei, in vergelyking met die SAPS se 150 000 personeellede en die SANDF se 73 844 soldate (219 generaals en admiraals) (Krige 2019:1). Dit is duidelik dat die verslegtende veiligheidsituasie bydra tot die groei van privaat veiligheidsinstellings, met gepaardgaande risiko’s in terme van magsverliese en implikasies vir die soewereiniteit van die staat. Dit is ’n direkte aanklag teen die basiese vermoë van die staat om selfs sy grondliggendste en kernfunksie van orde, stabiliteit en sekuriteit suksesvol te vervul. Dit laat die staat kwesbaar ten opsigte van bedreigings van sowel binne as buite en tas die staat se status as eienaar van die swaardmag binne ’n bepaalde grondgebied aan. Dit is juis hierdie aspek wat state onderskei van ander samelewingsinstellings wat hierdeur onder risiko geplaas word.

Bogenoemde risiko word verder beklemtoon deur die haglike toestand van die strafregstelsel wat volgens die jaarverslag van die Nasionale Vervolgingsgesag bykans in duie gestort het. In die woorde van Shamila Batohi (die Nasionale Direkteur van Openbare Vervolgings) is die heersende scenario toenemende misdadigheid, met net ongeveer 2% sukses wat behaal word met die ondersoek van gevaarlike misdade (Versluis en De Lange 2019:2). Verder, ten spyte van toenemende misdaad binne talle sfere, het die aanmeldkoers van misdaad met sowat 10,7% (888 053 sake tot 792 895) afgeneem – waarskynlik vanweë wantroue in die vermoë van die strafregstelsel. Vigilantisme, dit wil sê die gebruik van eie reg en die ontstaan van vigilantegroepe, bevestig ook die gebrek aan vertroue in die strafregstelsel (Swanepoel 2008:3–8; 126–8). Hierdie tendens hou verband met wat vroeër as stelsel-entropie voorgehou is en is ook in ooreenstemming met die swakstaatverskynsel.

Die getal onwettige immigrante in Suid-Afrika is onseker en verskillende syfers word verskaf. Die 2011-sensus dui op 2,2 miljoen onwettige immigrante in Suid-Afrika, terwyl die International Organization for Migration in 2017 die totaal op 4 miljoen gestel het, en ander bronne verwys selfs na 10−15% van die bevolking (Eisenberg 2019; Heleta 2018:1−4). Volgens die 2011-sensus is sowat 75% van onwettige immigrante uit Afrika afkomstig (Heleta 2018:3). Bostaande, ongeag die spesifieke getal, is ’n duidelike aanduiding van wat hierbo as ’n verswakkende staat aangedui is. Ten spyte van verswakkende staatsomstandighede binne Suid-Afrika, is toestande noord van die land, veral in Zimbabwe en Mosambiek, sodanig dat burgers van daardie gebiede in hul duisende na Suid-Afrika stroom, wat groter druk op maatskaplike en ander dienste plaas. In Zimbabwe, wat tans in ’n ernstige ekonomiese krisis verkeer (en boonop gebuk gaan onder een van die ergste droogtes in onlangse geskiedenis), gaan na beraming sowat 7 miljoen mense (bykans 50% van die bevolking) in ’n voedselkrisis vasgevang raak, met ’n verwagte toestroming na Suid-Afrika. Dit is ’n duidelike aanduiding dat verskerpte grensbeheer op hierdie tydstip al nodiger raak – ’n maatreël wat deur die COVID-19-dinamika nog noodsaakliker gemaak word. Onlangse pogings tot groter grensbeheer tussen Suid-Afrika en Zimbabwe was grootliks onsuksesvol en nuut opgerigte heinings word byna oornag verwyder.

Vlakke van geweld op talle terreine van die samelewing hou ’n wesenlike bedreiging in vir staatkundige stabiliteit. Hieronder val arbeidsonrus, xenofobiese aanvalle, taxi-oorloë, diensleweringsproteste en selfs gewelddadige misdaad. Diensleweringsprotesoptredes, ’n bekende verskynsel in Suid-Afrika, het oor die jare nie net toegeneem nie, maar veral sedert 2012 ook meer gewelddadig geraak. Die groeipatroon kan so voorgestel word: 2004 (10); 2005 (34); 2009 (107); 2014 (191); 2018 (237); en 2019 (140 – oor die eerste ses maande) (Gous 2019:1–2). Die hoogste voorkoms hiervan was in die stede, met Gauteng 26%; KZN 19%; Oos-Kaap 17%; Wes-Kaap 16%; en die Vrystaat 9% van die totaal. Tussen 3 en 11 April 2019 het protesoptrede in Alexandria begin en toe letterlik oornag uitgebrei na onder meer Roodepoort, Vereeniging, Kroonstad, Blackheath, Tshwane, Orange Grove, Bekkersdal en Soweto – ’n voorbeeld van voortstuwing of die sneeubal-effek kenmerkend van onstabiele ingewikkelde stelsels met elemente van deterministiese chaos – die uitkoms is onafwendbaar, naamlik ’n verswakkende staat, soos vroeër gekonseptualiseer.

Die hoekstene van enige staat en die middelpunt van noodsaaklike dienste is plaaslike regerings. Die 2019-verslag van die Ouditeur-generaal toon dat net 8% (oftewel 18 munisipaliteite) skoon oudits ontvang het, met onreëlmatige uitgawes van altesame R21,2 miljard (Kekana 2019:1–7). Tussen 80% en 90% van munisipaliteite word ingevolge artikel 139 A, B en C van die Grondwet onder administrasie geplaas. In Noordwes is bykans twee-derdes van munisipaliteite tans onder administrasie. Die onvermoë om dienste soos water, elektrisiteit en sanitasie volhoubaar te lewer word toenemend groter. Kortliks gestel is die hoekstene van die staat besig om te verbrokkel en ’n staatkundige krisis wat al groter word, is aan die orde. Bostaande ontleding beklemtoon die ontoereikende en in sekere opsigte wanfunksionele aard van die groter staat en sy strukture. Dit is ’n duidelike patroon van enersyds staatkundige inploffing en andersyds stelseluitwyking binne die raamwerk van uitgebreide korrupsie tot die vlak van staatskaping.

Tendense wat teoreties verband hou met staatsverswakking, stelsel-entropie en die komplekse dinamika van ingewikkelde stelsels word geïllustreer deur onder meer swak grensbeheer en die instroming van buitelanders; ’n gebrek aan orde en stabiliteit; die inploffing van staatstrukture asook semi-staatstrukture; korrupsie en nepotisme; asook ’n onvermoë om dienste te lewer. Oor die jare heen het hierdie tendense ’n negatiewe patroon gevorm wat geleidelik vererger het. Die COVID-19-dinamika en die verwagte uitspeel hiervan kan die toedrag van sake verder laat versleg.

3. Polities-ekonomiese aanwysers

Die goue jare van ekonomiese groei en voorspoed (kenmerkend van die termyne van Mandela en selfs Mbeki) het tydens die Zuma-era verlangsaam en die land is tans in ’n fase van negatiewe groei. Met verwysing na die steeds groeiende skuldlas van die staat wys Heystek (in Cameron 2019) daarop dat die spreekwoordelike ysberg op die Titanic wag en beklemtoon dat: “this is a death spiral for any country even more so where the unemployment rate is close to 30% of the working population.” Met die COVID-19-pandemie het hierdie syfers drasties versleg en word daar in sekere kringe van ’n “ekonomiese ineenstorting” gepraat (Katzenellenbogen 2020). Om die ekonomiese en finansiële prentjie beter te verstaan word die volgende sake uitgelig: trajekte van ekonomiese groei; groeiende staatskuld; ’n beperkte belastingbasis; die vlug van kapitaal; deïndustrialisering; die posisie van die mynbou- en vervaardigingsektore; asook die implikasies vir die afgradering van die Suid-Afrikaanse ekonomie.

3.1 Trajekte van ekonomiese groei

Met ’n bevolkingsaanwas van sowat 2% moet die ekonomie teen ’n koers van byna 4% groei om werksgeleenthede te kan skep. Tans verkeer die ekonomie in een van sy langdurigste afwaartse groeisiklusse na die Tweede Wêreldoorlog. Onlangse syfers (per kwartaal uitgedruk) toon negatiewe groeipatrone vir die tweede kwartaal van 2015; die eerste kwartaal van 2016 asook 2017; die eerste en tweede kwartale van 2018; en die eerste en derde kwartale van 2019 (Brink 2019:1–2). Onlangs het die Wêreldbank sy vooruitskouing vir ekonomiese groei in Suid-Afrika vir 2020 afwaarts aangepas tot 0,9%. Sedert die implementering van COVID-19-regulasies het die ekonomiese vooruitsigte nog verder versleg. Johan Els, hoofekonoom van die Old Mutual Beleggingsgroep, reken dat die ekonomie hierdie jaar met 7,3% kan krimp, ’n begrotingstekort van 15% sal hê en staatskuld wat hoër as 80% van die bruto binnelandse produk (BBP) van Suid-Afrika is (De Lange 2020:11). Bogenoemde gelees in samehang met toenemende skuld dra inderdaad by tot ’n uiters negatiewe toekomsverwagting.

3.2 Groeiende staatskuld

Staatskuld as persentasie van die BBP vergelyk tans nie noodwendig sleg met dié van vergelykbare state nie, maar die groei hiervan oor ’n betreklik kort periode, tesame met wat in die vooruitsig gestel word, skets ’n baie donker prentjie. Waar die verwagting vroeër was dat toenemende staatskuld teen 2023 ’n piek van 60% sou bereik (en daarna sou afplat) word dit nou op 74% geprojekteer met sowat 80% teen 2027 wat ’n uiters ontstellende prentjie is. Neem verder in ag dat, as die staatskuld van staatsondernemings hierby gereken word (Eskom se skuld alleen beloop meer as R450 miljard), die prentjie selfs nog meer negatief is, met nie veel lig aan die einde van die tonnel nie (Heystek in Cameron 2019). Veral die Eskom-scenario is ’n ernstige bron van kommer aangesien dit ’n kernfaktor is ten opsigte van die versekering van volhoubare ekonomiese groei. Bogenoemde beteken dat die nasionale skuld van R3 triljoen tot R4,5 triljoen sal groei binne ’n periode van ongeveer drie jaar.

Heystek (in Cameron 2019) kom tot die gevolgtrekking dat: “South Africa’s fiscal situation is so dire that, unless something drastic is done in 100 days between the MTBT and the 2020 budget, SA will be downgraded [...] by Moody’s, cost of loans will go up and which will push down the already feeble growth rate even more […]”. Johnson (2019:1), in ondersteuning van bogenoemde, beskryf die verslegtende staatskuldprobleempatroon as: “South Africa’s slow-motion momentum towards a financial train crash (that) has begun to speed up.” Met ’n beperkte en oorbenutte belastingbasis is daar verdere rede tot kommer aangesien dit dui op ’n beperkte vermoë tot die handeling met onder meer toenemende staatskuld. Dit word selfs in die vooruitsig gestel dat Suid-Afrika teen 2023−4 ’n soewereine skuldkrisis kan bereik met ’n onvermoë om skuld terug te betaal (Parsons 2020:1).

3.3 Beperkte en ontoereikende belastingbasis

In ’n studie van die Solidariteit Navorsingsinstituut het Paul Joubert in 2011−2 die volgende bevind ten opsigte van Suid-Afrika se belastingbasis: 3,3 miljoen mense betaal 99,9% van alle persoonlike belasting; 2,3 miljoen betaal 93%; terwyl net 1,5 miljoen mense verantwoordelik is vir die betaling van 84% van persoonlike belasting. (Vergelyk Joubert (2013) vir besonderhede oor hierdie belastingontleding.)

In die laaste byna ’n dekade het hierdie beperkte belastingbasis geensins vergroot nie, maar in belangrike opsigte (veral betreffende die bevolkingsgroei) selfs verder verklein. Persoonlike belasting vorm die grootste deel van die belastingbasis en beloop sowat 38,3% van die groottotaal. Die getal geregistreerde belastingbetalers staan tans op sowat 22 miljoen (die groot meerderheid betaal geen belasting nie) waarvan net sowat 5 miljoen se belasting tydens 2019 deur SARS behandel is. Ten spyte van hierdie klein aantal belastingbetalers wat persoonlike belasting betaal (soos gemeet ingevolge die algehele bevolking) wys Steenkamp (2019:3) daarop dat werklike belastingbetalers (onderskei van geregistreerde belastingbetalers) van 5 991 934 in 2013−4 tot 4 898 565 belastingbetalers in 2016−7 verminder het. Die belastingbasis het dus tussen 2014 en 2017 met sowat 18,2% verklein. Verder het die jaarlikse belastinglas per individu in dieselfde tydperk met 43,5% toegeneem van ’n gemiddeld van R45 702 tot R65 601 per belastingbetaler (Steenkamp 2019:3).

Wat verkoopbelasting betref, is die situasie anders en die basis is inklusief. Die persentasie inkomste hieruit is nietemin kleiner as die gedeelte afkomstig van persoonlike belasting. Toenemende werkloosheid veroorsaak verdere uitdagings rakende verkoopbelasting, wat voortgestu word deur die swak bestuur van die COVID-19-dinamika. Schüssler het onlangs bereken dat as gevolg van die COVID-19-pandemie (en die wyse waarop dit deur die regering bestuur word) die verwagte belastingtekort van R325 miljard kan toeneem tot tussen R710 en R800 miljard (in Anon. 2020). Dit is in enige opsig verreikend, baie moeilik bestuurbaar en ’n voorspel tot ’n scenario waar rente op staatskuld selfs groter as reële inkomste kan word.

Met ’n staat wat verder ambisieuse politieke/sosiale projekte aanpak waarvan die Nasionale Gesondheidsversekering ’n goeie voorbeeld is, en staatsondernemings wat toenemend afhanklik raak van die staat, is die belastingbasis totaal ontoereikend en sal selfs net die bestaande staatskuldlas (soos hierbo voorspel) ’n reuse-uitdaging stel. Verder moet daar in berekening gebring word dat die belastingbasis tans ook bedreig word deur wat soms in die media voorgehou word as ’n belastingopstand (waarna Helen Zille ook verwys het) wat insluit belastingvermyding (bv. die herstrukturering van belasting om minder uitgawes te verseker); aktiewe weerstand teen belasting (bv. die weerstand teen die e-tolstelsel); die migrasie van belastingbetalers na die buiteland; en die vlug van kapitaal as gevolg van ’n verskeidenheid redes (Steenkamp 2019:1–3).

Die uitkoms hiervan is ’n krimpende aantal belastingbetalers (’n belasting-elite) wat ’n steeds groter belastinglas moet dra, wat nie volhoubaar is betreffende bestaande finansiële verpligting nie – om nie eens te noem wat in die vooruitsig gestel word nie. Die probleem van ’n beperkte belastingbasis is moontlik selfs groter as die Eskom-krisis waarna vroeër verwys is. Die situasie word verder versleg deurdat ’n verdere verhoging van persoonlike en sommige ander belasting (ooreenkomstig die uitgangspunt van die Laffer-kurwe) nie verhoogde belastinginkomste sal meebring nie, aangesien die belastingdrempel reeds bereik is en nie suksesvol verder verhoog kan word nie. Dit was min of meer die uitkoms met die verhoogde verkoopbelasting wat in die vorige belastingjaar gehef is. Hierdie faktor is ’n reuse- strategiese bedreiging vir ’n falende staat, dienslewering en die vooruitsigte vir infrastrukturele ontwikkeling.

3.4 Vlug van kapitaal

Vlug van kapitaal verwys na die grootskaalse uitvloei van kapitale en finansiële bates as gevolg van politieke, ekonomiese en finansiële onstabiliteit. In die 18 maande tot en met die einde van 2017 het daar na berekening R350 miljard die land verlaat (Soobramoney 2017:1). Die redes hiervoor hou verband met die afwesigheid van finansiële leierskap en negatiewe politieke ideologie en beleid. Dit is veral die beleid van radikale ekonomiese transformasie (RET) wat hier as sondebok geïdentifiseer word. In samehang met bogenoemde bereken Heystek (in Cameron, 2019) dat sowat R500 miljard die Johannesburgse Effektebeurs oor die laaste vyf jaar verlaat het. Inderdaad wil dit voorkom of kapitaal besig is om uit Suid-Afrika te vlug vanweë ’n omgewing van ideologiese verstardheid, beleidsonsekerheid en swak ekonomiese omstandighede.

3.5 Deïndustrialisering

Die term deïndustrialisering verwys na die verwydering of vermindering van industriële vermoë in ’n streek of staat met spesifieke verwysing na swaar nywerhede en vervaardiging. In ’n bekende artikel wat wyd op sosiale media gepubliseer is, getiteld “Going backwards – the de-industrialization of the South African economy” verwys Anthony Turton (2019) na:

What shocks me is the rate of de-industrialization in SA [...] In two decades that world-class capacity has been lost and raw sewage now floods the basements of buildings [...] This speaks of the inability of a liberation movement to govern. This is a shocking truth that few want to admit. The army that just 25 years ago produced the most sophisticated artillery in the world and created an attack helicopter equal to the Apache, is now retreating from Emfuleni, unable to execute the mission given to it last year.

In dieselfde trant maak die gewese Adjunk-Direkteur-Generaal van Handel en Nywerheid, Garth Strachan (2017:1) die stelling: “[w]ith some exceptions, South Africa’s industrial policy is not working, leaving the nation to continue down its current path of de-industrialization...” Dit is ’n baie negatiewe vooruitsig vir die toekoms met verreikende implikasies vir ekonomiese groei (baie negatief) en geleenthede om werk te skep. Dit ondersteun die hipotese van hierdie artikel asook die slegte-saak-scenario as uitkoms.

3.6 Posisie van die mynbou- en vervaardigingsektore

Gedurende 1980 het die vervaardigingsektor 27% tot die BBP van Suid-Afrika bygedra. Teen 2015 was dit net 15%. Ooreenkomstig algemene norme moes dit tans tussen 28% en 32% van die BBP gewees het en moes dit tussen 800 000 en 1,1 miljoen nuwe werksgeleenthede geskep het. In 2017 het hierdie sektor egter met ’n verdere 3,4% gekrimp (Van de Groenendaal 2017:1). Johnson (2015:146–74) beklemtoon die agteruitgang van die Suid-Afrikaanse ekonomie oor die laaste dekades met verwysing na die mynbou-, vervaardiging- en landbousektore met as kenmerke lae groeikoerse, verlaagde investering en verhoogde werkloosheid. Twintig jaar gelede is Suid-Afrika beskryf as ’n staat met een van die mees indrukwekkende mynboubedrywe in die wêreld. Tans is dit heeltemal anders. Tydens 2012 het die Fraser Instituut se ontleding van die stand van sake wat mynbou in state betref, Suid-Afrika net 54ste uit 93 state geplaas en dit het in die daaropvolgende jaar tot die 64ste posisie verswak (Johnson 2015:155).

3.7 Politieke implikasies vir die afgradering van die Suid-Afrikaanse ekonomie

Beperkte ekonomiese groei versus hoë vlakke van gemobiliseerde verwagtinge (die sg. J-kurwe); groeiende staatskuld en die inploffing van semi-staatsinstellings; ’n onvermoë om grondwetlik-gewaarborgde dienste te lewer teen die agtergrond van ’n staat wat besig is om in te plof; ’n baie beperkte en selfs krimpende belastingbasis; die vlug van kapitaal; en die deïndustrialisering van sleutelsektore in samehang met die groter staatkundige omgewing beklemtoon allermins ’n gunstige vooruitsig. Plaas boonop bogenoemde omstandighede in die hande van politici wat populisties besluit en nie bereid is om ongewilde, maar noodsaaklike besluite te neem nie (vergelyk Eskom, SAL, ens.) en die vooruitsigte verswak selfs verder.

’n Verdere verswarende faktor (met die moontlikheid van groter chaos en onstabiliteit – aldus Kgalema Motlanthe – vergelyk Du Toit 2019) is die beoogde wysiging van artikel 25 van die Grondwet om voorsiening te maak vir onteiening sonder vergoeding asook versnelde grondhervorming gerig op die bereiking van transformasieteikens. In samehang met die staatkundige omgewing lyk die polities-ekonomiese vooruitsigte allermins goed vir die jare wat voorlê.

3.7.1 ANC-dinamika

Selfs binne demokratiese bedelings is die rol van elite-groepe ten opsigte van rigtinggewende besluite heelwat groter as dié van die massa. Wanneer ’n bedeling sentraliseer of meer diktatoriaal word, is dit selfs nog meer die geval. Wanneer die toekoms beoordeel en beskou word, is elite-besluitneming krities belangrik en dit maak die ANC-dinamika ’n kernfaktor op die pad vorentoe. Op ’n bepaalde wyse is die politieke toekoms van die ANC baie nou vervleg met die dinamika wat vorentoe in die land gaan uitspeel en moet daarom deeglik verreken word. Sake wat hier aangeraak word, sluit in ideologiese begronding; faksiegevegte; korrupsie en nepotisme; en die noodsaak vir hervorming.

3.7.2 Ideologiese begronding

Met die idee van ’n nasionaal-demokratiese revolusie en die toepassing hiervan ingevolge transformasie en die totstandkoming van ’n nasionaal-demokratiese samelewing – met “Strategy and Tactics” as die handleiding – het die ANC ’n ideologiese verbintenis tot ’n 19de-eeuse Westerse ideologie ingebed in Marxisties-Leninistiese denke met ’n revolusionêre grondslag. Tans, ooreenkomstig dié ideologie, bevind ons onsself in die tweede fase van die revolusie waar die klem val op gelykheid en die gelyke verdeling van produksiefaktore (grond, kapitaal, arbeid en onderneming) ingevolge die transformatiewe norm van verteenwoordigendheid. (Vergelyk in hierdie verband Duvenhage 2005:1–40.) Vandaar die klem op onteiening sonder vergoeding; die gesondheidsversekeringsplan; en die beoogde nasionalisering van die Reserwebank, om net enkele resolusies te noem wat by die ANC se Nasionale Konferensie van 2017 aanvaar is. Hierdie uiters radikale beleid met ’n populistiese fokus is tans die rede vir groot debat en konflik binne die raamwerk van die party.

3.7.3 Faksiegevegte

Die opbou ná die 2017-konferensie van die ANC; die oorwinning van Ramaphosa; die aanvaarding van populistiese resolusies; en die klem op staatskaping en die implikasies daarvan vir politieke elite-groepe, is ’n omgewing waarin faksiegevegte die punt bereik het waar dit die ANC as organisasie bedreig. Nie net heers daar ernstige verdeeldheid tussen die ANC, COSATU en die SAKP nie, maar ook ten opsigte van lidorganisasies (ANCJL, ANCVL) en selfs die moederorganisasie.

Die omstrede wyse waarop Ramaphosa die presidentskap bekom het (die koop van stemme en veral die rol wat David Mabuza in hierdie verband gespeel het) was verdere olie op bestaande vure van verdeeldheid, ook omdat dit groot risiko’s vir Zuma-lojaliste binne die raamwerk van staatskaping inhou (Johnson 2019; Lagardien 2020). Verdeeldheid binne die moederorganisasie sou op ’n spits gedryf word met die Algemene Raadsvergadering van die ANC wat vir Junie/Julie 2020 geskeduleer was. Met die COVID-19-inperking het hierdie vergadering verval, maar daar is aanduidings dat die binnegevegte toeneem en selfs heftiger raak. (Vergelyk Lagardien (2020) vir besonderhede oor die binnegevegte in die ANC en selfs die moontlike herroeping van Ramaphosa as president van die land.) Die ondersoek van die Zondo-kommissie en getuienis wat in hierdie verband gelewer word, dui daarop dat leiersfigure soos Jacob Zuma, Nkosazana Dlamini-Zuma, Supra Mahumapelo en ander wat reeds as staatskapers geïdentifiseer is, aan die pen kan ry. Dit hang saam met tendense van uitgebreide en endemiese korrupsie wat tans na vore kom en waaroor binne die raamwerk van die Zondo-kommissie verslag gedoen word.

3.7.4 Korrupsie en nepotisme

Die endemiese aard van korrupsie het vlakke bereik waar die begrip staatskaping algemeen gebruik word. Wesenlik beteken dit ’n vorm van endemiese korrupsie waar private belange georganiseerd en ook polities bevorder word deur die formulering en beïnvloeding van wette (meer as die selektiewe toepassing van wette) sodat algemene belang ondergeskik gestel word aan private belange. Begrippe soos “institutional looting”; “the criminalization of the South African state” (Johnson 2015:49; 57; 237–46); en “the criminalization of the party as a whole” (Myburg 2019:ix–xiii) word gebruik om die situasie te beskryf wat tydens die Zuma-termyn tot wasdom gekom het. Die omvang van die korrupsie is van so ’n aard dat ’n finale syfer van die skade waarskynlik nooit bepaal sal kan word nie. In politieke en mediakringe word ’n bedrag van sowat R500 miljard as beraamde hoeveelheid genoem.

Hoewel die Ramaphosa-regering sukses behaal het met byvoorbeeld die “ontkaping van die Nasionale Vervolgingsgesag” en beter aanstellings in strategiese bestuursposisies, is die vlak van endemiese korrupsie so hoog en word soveel senior lede van die ANC betrek dat dit polities gesproke moeilik bestuurbaar geraak het. Die probleem is dat Ramaphosa ernstige weerstand van binne sy party (lees Zuma, Magashule, Mahumapelo) ervaar en nie altyd besluite kan deurvoer nie. Vergelyk Lagardien (2020) en Johnson (2019) vir die aard van konflik en binnegevegte in die ANC-familie. Verder word Ramaphosa self ook by korrupsie betrek (BBBEE-projekte, stemkopery, BOSASA, en sake wat sy familie/seun betrek). Hy word ook as voormalige adjunkpresident gesamentlik verantwoordelik gehou vir sake wat nou as staatskaping ondersoek word. Ramaphosa-lojaliste soos Mboweni en Gordhan verval ook in onguns en word ook toenemend polities gemarginaliseer. Bostaande kwessies verswak Ramaphosa se posisie om daadwerklik teen korrupsie op te tree en beperk sy vermoë om noodsaaklike ekonomiese en politieke hervormings in te stel. (Vergelyk Johnson 2020 se ontleding van Ramaphosa as ’n middelmatige president en sy uitdagings in hierdie verband.)

3.8 Noodsaak vir hervorming

In sekere opsigte vergelykbaar, maar net so ingewikkeld as in die vroeë 1990’s, bevind Suid-Afrika hom in ’n situasie waar strukturele hervorming op talle terreine van die staat en groter samelewing dringend noodsaaklik is. Hierdie hervorming is noodsaaklik ten opsigte van:

Die party en sy uitgediende revolusionêre oortuigings, insluitend die ideologie van transformasie.
Die staatsektor ten opsigte van onderwys, gesondheid, infrastruktuur, die strafregstelsel, die intelligensiedienste, provinsiale en plaaslike regering en maatskaplike dienste.
Veiligheid en sekerheid waarbinne die veiligheid van burgers beskerm word en behoorlike grensbeheer toegepas word.
Deregulering van die ekonomie en die arbeidsomgewing ten einde investering, groei en ontwikkeling te verseker.
’n Verbreding van die belastingbasis om bronne te ontsluit wat noodsaaklik is vir groei en ontwikkeling.
Maatreëls asook regstoepassing om korrupsie, nepotisme en staatskaping suksesvol teen te staan.

Bogenoemde is alleen moontlik as die president, sy binnekring en sommige onder die groter politieke elite (lees ANC en die regime) oor die nodige leierskap beskik. Dit kan geplaas word binne die raamwerk van stelseltransformasie, met die herstrukturering van ’n falende stelsel as uitgangspunt. Die hoop dat Ramaphosa die persoon is wat ons na die “nuwe dagbreek” gaan lei, vervaag egter daagliks teen die agtergrond van ’n onvermoë van die president om moeilike besluite te neem (SAA, Eskom en ander staatsinstellings se finansiële situasies; ’n gebrek aan steun van binne sy eie party as gevolg van onder meer faksiegevegte (die onvermoë om ’n kabinet na wense saam te stel; botsende standpunte tussen die presidensie en Luthuli-huis); die gebrek aan politieke beweegruimte binne die ideologiese raamwerk van die party (grondhervorming en die wysiging van artikel 25 van die Grondwet); en die resolusies soos by die 2017-Nasionale Konferensie aanvaar, byvoorbeeld versnelde grondhervorming; ’n nuwe rol vir die Reserwebank; en ’n benadering ten gunste van armoede. Verskille is veral geleë in leierskapkonflikte wat onder meer met staatskapingsondersoeke verband hou, asook uiteenlopende vertolkings van die sentrale ideologiese raamwerk van die ANC, soos veranker in die idee van ’n nasionale demokratiese revolusie (NDR).

’n Uitgediende ideologiese raamwerk (die NDR), gebrekkige steun vir die party tydens onlangse verkiesings, asook leierskapuitdagings (Ramaphosa se afwesige leierskap, Mabuza se siekte en Zuma en Magashule se verbintenis tot staatskaping en waarby talle senior ANC-lede en kaders betrek word) is van die uitdagings waarmee die party/regering tans te kampe het. Endemiese korrupsie binne die party en regime veroorsaak ’n situasie waarbinne kragdadige besluite op staatkundige, politieke en partyvlakke geneem moet word; herstrukturering moet waarskynlik ook binne hierdie strukture plaasvind. Plaaslike regering, semistaatsinstellings en waarskynlik ook die ANC as struktuur, moet hervorm word of andersoortig bestuur word om politieke, ekonomiese en maatskaplike uitdagings daadwerklik die hoof te bied. Dit raak toenemend duidelik dat Ramaphosa nie die man is om die spreekwoordelike “volk” die “beloofde land” in te lei nie. Sy leierskap en bestuur van die land kom toenemend onder skoot, nie net van opposisiepartye nie, maar ook vanuit eie geledere. Lagardien (2020) verwys selfs na ’n moontlike scenario waarin die radikale-transformasie-faksie van die ANC beheer neem, nuwe leierskap identifiseer en ’n radikale politieke agenda bevorder in ’n omgewing waar Ramaphosa, Gordhan en Tito Mboweni as leiers verwyder kan word.

4. Sosiale aanduiders en faktore

Dit is korrek dat die stand van die staat, politiek en ekonomie grootliks ’n weerspieëling is van omstandighede binne die groter samelewing. Suid-Afrika is ’n uiterlik diepverdeelde samelewing met ’n geskiedenis van konflik en geweld wat oor eeue heen strek. Hierdie verdeeldheid het te make met ras, kultuur, klas en ook gender. Enkele belangrike kenmerke van die Suid-Afrikaanse samelewing word kortliks uiteengesit.

4.1 Gewelddadige aard van die Suid-Afrikaanse samelewing

Sedert die prekoloniale en koloniale tye is Suid-Afrika deur konflik en geweld gekenmerk. Dit word weerspieël in die “Mfecane”; die talle oorloë op die Oosgrens asook die Lesotho-grense; die Anglo-Zoeloe-oorloë; Bloedrivier en ander gebeure; die Anglo-Boereoorlog; die tyd van apartheid; die slagvelde van KZN in die 1980’s; en patrone van geweld na 1994. Daar word bereken dat bykans ’n halfmiljoen mense sedert 1994 vermoor is – gelykstaande aan alle mense wat in Midde-Oosterse oorloë gedood is sedert die middel-1990’s (Cronje 2017:58). Die voorkoms van geweld na 1994 neem verskeie vorme van rasse-, kultuur-, klasse-, gender- en xenofobiese geweld aan. Veral laasgenoemde is deesdae aan die toeneem, met buitelanders wat op ’n gereelde basis geteiken word. Eskalerende politieke konflikte en patrone van geweld, soms buite die beheer van die staat en veiligheidsinstellings, beklemtoon die verval van die staat in terme van sy kernfunksie naamlik die handhawing van wet en orde asook die sekuriteit van burgers. Hierdie tendens beklemtoon die sentrale hipotese van hierdie ondersoek en die groterwordende moontlikheid van die slegte-saak-scenario.

4.2 Verval van ’n maatskaplike orde

Die geskiedenis van apartheid en kolonialisme, die kragte van modernisasie en verstedeliking en sosio-ekonomiese omstandighede soos werkloosheid, armoede en ’n kultuur van geweld is verantwoordelik vir ’n uiters wanfunksionele maatskaplike orde. Sowat 55,5% van die bevolking (bykans 30 miljoen) lewe onder die beraamde armoedelyn van R992 per maand en hierdie getal is besig om toe te neem (Gous 2018:2). Suid-Afrika word geklassifiseer as een van die samelewings met die grootste gaping tussen ryk en arm ter wêreld, waar die top 1% burgers 70,9% van die rykdom besit en die onderste 60% sowat 7% (Gous 2018:2). Van die 19 miljoen kinders in Suid-Afrika lewe 6,5 miljoen sonder enige ouers en sowat 7,5 miljoen met enkelouers (vergelyk Cronje 2017:39–61, vir ’n volledige uiteensetting van patrone van sosiale en maatskaplike verval in Suid-Afrika, of wat hy noem die “breakdown of South African family life”). Plaas bogenoemde in ’n omgewing van beperkte ekonomiese groei, hoë werkloosheidsvlakke, wanfunksionele skole, behuisingsnood en swak dienslewering op veral plaaslike vlak, dan vorm dit ’n resep vir sosiale onstabiliteit, konflik en verval. Dit verskaf ook ’n volhoubare grondslag vir misdaad en die florering van misdaadsindikate en bendes. Dit is gevolglik nie verbasend nie dat Suid-Afrika as een van die gevaarlikste plekke ter wêreld beskou word. Die aanwesigheid van ’n stabiele sosiale grondslag (lees samelewing) is die fondasie van ’n stabiele staat en ontwikkeling wat hiermee geassosieer word. Hiersonder word politieke onstabiliteit en ’n slegte-saak-scenario ’n gegewe werklikheid.

4.3 Praetoriaanse samelewingstoestande

Die begrip praetoriaan is afgelei van die Latynse woord praetor, en verwys na lyfwag en beskermheer binne ’n onstabiele politieke omgewing. Dit word ook in verband gebring met die tussentrede van militêre instellings op die terrein van die politiek (Perlmutter 1966:306). Huntington (1968:72–92; 192–4) beaam hierdie vertrekpunt, maar gebruik ook die term “praetorian society” om na ’n onstabiele samelewing te verwys, die teenoorgestelde van wat as ’n burgerlike samelewing beskryf word. Dit dui op ’n eiesoortige praetoriaanse politiek waarin die veiligheidsinstellings verskillende rolle kan speel, soms eiesoortig binne die raamwerk van die Suid-Afrikaanse verswakkende staat. Met die oog op hierdie ondersoek word na die samelewingskonteks (“praetorian society”) verwys, en nie soseer na die vorme van militêre tussentrede wat dikwels hiermee geassosieer kan word nie, en wat ook as sodanig verskeie vorme en patrone kan aanneem (vergelyk Huntington 1968:198–237). Huntington (1965:416) beskryf ’n praetoriaanse samelewing as een:

[...] which lacks law, authority, cohesion, and discipline and consensus, where private interests dominate public ones, where there is an absence of civic obligation and civic duty, where in short political institutions are weak and social forces strong.

Bogenoemde is myns insiens ’n akkurate beskrywing van die Suid-Afrikaanse samelewing. Dit beklemtoon die onstabiele en onveilige aard van die Suid-Afrikaanse samelewing in die huidige tydperk en verklaar waarom daar in 2015 altesame 150 952 polisiebeamptes was, maar sowat 451 656 privaatveiligheidsbeamptes – ongeveer drie maal meer as dié in amptelike hoedanigheid (Cronje 2017:60).

So onveilig raak toestande in die Suid-Afrikaanse samelewing dat dit in bepaalde opsigte herinner aan die Middeleeue, toe daar mure rondom stede gebou is om ongewenste en misdadige elemente buite te hou. Selfs die argitektuur van geboue en die beplanning van woongebiede in Suid-Afrika weerspieël deesdae die steeds verslegtende veiligheidsituasie in die land. Die verswakkende staat en die skynbare onvermoë van veiligheidsinstellings om veiligheid en sekuriteit te waarborg, is tans van die grootste uitdagings waarmee die burgery te make het.

Uitgaande van die vertrekpunt dat die Suid-Afrikaanse samelewing praetoriaans van aard is, met reusagtige sosiaal-maatskaplike uitdagings asook ’n kultuur van geweld wat ’n grondslag daarstel vir politieke en institusionele verval, raak die burgery toenemend daarop aangewese om vir hulle eie veiligheid te beplan en voorsiening te maak – anders as volgens die meer tradisionele praetoriaanse vertrekpunt. Veiligheid word nou ’n vorm van selfbestuur en gemeenskappe neem toenemend self verantwoordelikheid hiervoor.

Tot ’n groot mate is enersyds politieke stabiliteit en demokratiese waardes en andersyds volhoubare ekonomiese ontwikkeling afhanklik van sosiale stabiliteit en bestendigheid – juis dit wat tans grootliks afwesig is. Met die voorafgaande rekonstruksie as agtergrond en vertrekpunt, wat is die toekomsverwagting ten opsigte van die uitspeel van hierdie kombinasie van veranderlikes, voorgestel as scenario’s?

5. Scenario-perspektiewe vir Suid-Afrika

Perspektiewe vanuit die onderskeie omgewings kan soos volg voorgestel word:

Klik op die figuur vir ’n groter weergawe.

Figuur 1. Scenario-perspektiewe

Met bogenoemde as verwysing kan met reg gevra word wat die uitkomste gaan wees soos gelees ooreenkomstig ’n scenario, ingevolge ’n klassieke teenstelling tussen ’n beste-saak-scenario en ’n slegte-saak-scenario. Hierdie twee pole word behandel, gevolg deur ’n evaluering.

5.1 Beste-saak-scenario: Die herstel van grondwetlike demokrasie

5.1.1 Kernbeskouing

Hierdie scenario veronderstel dat, deur bewustelike politieke optrede en handeling, die slaggate onderweg na ’n kantelpunt vermy kan word en dat hervormings ingestel kan word wat die grondwetlike demokrasie en sy funksionerende strukture in ere kan herstel; ekonomiese groei en ontwikkeling kan verseker; en sosiale samehang kan bevorder. Volgens die teoretiese raamwerk maak dit aanspraak op die verband van stelseltransformasie. Sterk optrede teen korrupsie word as uitgangspunt geneem.

5.1.2 Veronderstelling

’n Klassieke hervormingsituasie bestaan waarin ’n politieke elite die leierskap en wil het om daadwerklike veranderinge aan te bring met teenstanders aan beide die linker- en regterkant van die politieke spektrum.
’n Omkeerstrategie moet gevolg word waarin uitgebreide hervormings toegepas word op die terreine van die politiek, ekonomie, asook die maatskaplike orde (stelseltransformasie).
Die herstel van staatsinstellings waarby grensbeheer, hoofstuk 9-instellings, die strafregstelsel, provinsiale en plaaslike regering ingesluit word.
Daadwerklike maatreëls om endemiese korrupsie, nepotisme en vorme van staatskaping teë te werk deur doeltreffende regsprosesse in werking te stel.
Die daadwerklike hervorming van die ANC van ’n bevrydingsbeweging met ’n revolusionêre inslag na ’n politieke party met ’n verbintenis tot die grondwet en staatkundige orde.
Die uitskakeling van botsende ekonomiese beleid en wetgewing; die beskerming van die privaat besit van produksiefaktore; ekonomiese stabiliteit en die vestiging van ’n investeringsvriendelike omgewing.
Die opbou van ekonomiese bande met kernvennote wat bereid is om in die Suid-Afrikaanse ekonomie te belê.
’n Sosiale projek moet geloods word om nasionale integrasie en eenheid binne die raamwerk van diversiteit te bevorder.

Daar is geen twyfel nie dat dit uiters moeilik gaan wees om bostaande te verwesenlik. Die voorafgaande makro-ontleding beklemtoon die uitdagings wat ten opsigte van die uitvoer van hierdie scenario bestaan. Die ander uiterste van die spektrum kan as institusionele en politieke (lees staatkundige) verval beskryf word.

5.2 Die slegte-saak-scenario: Staatkundige verval

5.2.1 Kernbeskouing

’n Kombinasie van politieke, ekonomiese en sosiale faktore skep ’n omgewing van toenemende konflik, geweld en onstabiliteit. Institusionele verval op alle terreine van die groter samelewing bereik ’n punt waar die staat as staat se vermoë om waardes en skaars middele gesaghebbend toe te wys, in twyfel getrek word en selfs in uiterste geval kan lei tot ’n verdeelde soewereiniteit. Die grondwet as die gesaghebbende dokument vir die toewysing van waardes en skaars middele word bevraagteken en selfs verwerp.

5.2.2 Veronderstellings

Bestaande patrone van politieke onstabiliteit vererger as gevolg van die interne konflik binne die ANC; die vervolging van staatskapers; magsverliese ten opsigte van die plaaslike verkiesing van 2021; asook toenemende patrone van geweld wat verband hou met verskeie sake waaronder dienslewering, xenofobie, arbeidsgeskille en ander punte van potensiële konflik en geweld.
Beleidsonsekerheid, ingesluit die beoogde wysiging van artikel 25 van die Grondwet; die inploffing van semi-staatsinstellings soos Eskom; en die verval van wet en orde asook infrastruktuur dra by tot verslegtende ekonomiese groei en ’n onvermoë om aan toenemende verwagtinge te voldoen. Oorregulering enersyds en nietoepassing van wetgewing andersyds benadeel die vervaardigingsektor asook die mynboubedryf. Deïndustrialisering is aan die orde van die dag.
’n Verslegtende ekonomie asook die vlug van kapitaal en kundigheid dra by tot ’n verkleinde belastingbasis en ’n onvermoë om selfs bestaande verpligtinge na te kom (ongewone projekte soos Nasionale Gesondheidsversekering ens. is nie ter sprake nie). Die moontlike uitwerking van ’n wysiging aan artikel 25 van die Grondwet kan verreikende gevolge hê, vir enersyds investering, maar andersyds ook toenemende disinvestering.
Die wysiging van artikel 25 van die Grondwet lei tot grond- en eiendomsbesettings en toenemende patrone van politieke onstabiliteit met die potensiaal om op ’n rassebasis te kan toeneem. Dit word ’n kwessie van “bloed en bodem”.
Sosiale en sosio-ekonomiese omstandighede waaronder enersyds armoede, werkloosheid, swak dienslewering en andersyds hoë politieke verwagtinge, dra tot verdere onstabiliteit by en is ook ondersteunend en aanvullend tot konflik hierbo genoem.
Verslegtende ekonomiese omstandighede en onsekerheid oor grondeienaarskap dra by tot gebrekkige voedselsekerheid, en onstabiliteit wat ooreenstem met die Arabiese Lente kan hieruit ontwikkel.
Radikale en populistiese politiek is aan die orde van die dag en skep verdere spanning op die skeidslyne van die groter samelewing.
Die swakstaat-tendens gaan voort tot by die punt van ’n gevalle staat (“failed state”) met geografiese gebiede waaroor die staat nie meer beheer het nie. Die militarisering van hierdie gebiede dra by tot ’n situasie waar krygshere die toon aangee en die soewereiniteit van die staat verbrokkel. (Dit is reeds die geval ten opsigte van die onwettige mynbedrywighede van die Zama Zamas, tradisionele leierskap ens.)

Daar kan geen twyfel wees dat die slegte-saak-scenario reeds teenwoordig is nie; die vraag is nie soseer of dit hier is nie, maar eerder of dit nog omkeerbaar is.

5.3 Suid-Afrika – ’n slegte-saak scenario

Die voorafgaande ontleding beklemtoon dat ’n kombinasie van faktore Suid-Afrika reeds verby ’n kantelpunt geneem het. Die COVID-19-dinamika het verswarend ingewerk op die veranderlikes en was bydraend om Suid-Afrika verby die kantelpunt en binne ’n slegte scenario te definieer. Die faktore (in onderlinge samehang) het betrekking op die politieke, ekonomiese en sosiale omgewings en toepaslike geïdentifiseerde veranderlikes soos gemeet aan teoretiese vereistes. Dit kan soos volg gemotiveer word:

Nie-liniariteit ingevolge insette en uitsette is duidelik betreffende enersyds hoë verwagtinge en andersyds soms ’n totale onvermoë om hieraan (uitsette) te voldoen. Diensleweringsuitdagings op plaaslike regeringsvlak wat dikwels omskakel in gewelddadige protes is ’n sprekende voorbeeld hiervan – ’n patroon wat besig is om toe te neem.
Onsekerheid en onvoorspelbaarheid (in samehang met die gebrek aan vertroue) het deel geword van elke Suid-Afrikaner se leefwyse. Onsekerheid ten opsigte van die voorsiening van krag en water; onveiligheid en gebrekkige sekerheid op bykans alle terreine van die samelewing; ’n tekort aan noodsaaklike middele en dienste; ontoereikende gesondheidsorg; beperkte toegang tot hoëgehalteskole en universiteite; en die nypende tekort aan werksgeleenthede soos blyk uit hoë werkloosheidsyfers is enkele voorbeelde hiervan.
Die bedeling raak ook in sekere opsigte meer “selfversorgend” namate die burgery hulself organiseer om self dienste te lewer wat die staat nie kan of wil nie. Die sowat 9 000 privaat veiligheidsmaatskappye is voorbeelde in hierdie opsig, soos ook privaat skole, universiteite, die herstel van infrastruktuur deur inwoners en die selfvoorsiening van water en elektrisiteit. Met die tendens van ’n verswakkende staat wat steeds verder verswak, raak die moontlikheid al groter vir die vorming van parallelle staatstrukture, met verreikende implikasies vir die Suid-Afrikaanse staat as staat. Die grondslag vir die tot niet gaan van die Suid-Afrikaanse staat as ’n eenheidstaat raak oor die langer termyn ter sprake.
Die aard van ingewikkelde stelsels hou in dat hulle noodwendig aanpasbaar moet wees. Hierdie aanpasbaarheid word die beste aangedui deur die ontwikkeling en vestiging van parallelle strukture, byvoorbeeld ten opsigte van veiligheid, dienslewering en privatisering binne Suid-Afrikaanse verband. Dit maak die moontlikheid van oorlewing van die stelsel en sy veerkragtigheid beter, maar kan ook stelselverbrokkeling in die hand werk. Dit is reeds besig om in Suid-Afrika te gebeur. Tot die mate wat stelsel-entropie aan stelselverval beslag gee en vorme van enklawe-politiek (’n vorm van selfbeskikking) in die hand werk, kan dit uiteindelik tot vorme van beëindiging van ’n stelsel lei. Soos Johnson (2015:242) dit stel: “[...] South Africa under the ANC is fast slipping backward and that even the survival of South Africa as a unitary state cannot be taken for granted.” Oor die langer termyn raak dit beslis ’n moontlikheid. Die poging van groepe om die Wes-Kaap van ander dele van Suid-Afrika af te skei, is ’n voorbeeld in hierdie verband.
Suid-Afrika as ’n ingewikkelde stelsel is ook uiters sensitief oor sy geskiedenis en ’n groot deel van die huidige beleidsraamwerk is ingestel op ’n reaksie teen die apartheids- en koloniale beleid van die verlede. Juis hierin is die krisis van die stelsel geleë aangesien onwerkbare politieke beleid in alle opsigte (en ten alle koste) uitgevoer moet word al beteken dit die vernietiging van die ekonomie, die vlug van kapitaal en uitkomste soos lae ekonomiese groei, armoede, die vlug van kundigheid, werkloosheid en lae lewensverwagting. Die nastreef van die politieke koninkryk is so allesoorheersend dat die vernietiging wat hiermee gepaard gaan doodgeswyg word, soos in Zimbabwe, waar die rampspoedige grondhervormingsinisiatiewe daartoe bygedra het dat sewe miljoen mense vandag aan hongersnood blootgestel word, maar Mugabe word ongeag hiervan steeds as ’n held vereer. Die wysiging van artikel 25 van die Grondwet van Suid-Afrika is ’n belangrike waarskuwingsteken in hierdie opsig.

Suid-Afrika (as ingewikkelde stelsel) is ongetwyfeld vasgevang in ’n fase van fyn dinamiese balans, en onsekerheid en onvoorspelbaarheid is kenmerkend van die huidige situasie. Myns insiens, met bogenoemde argumente en verifiëring as grondslag en aangehelp deur die COVID-19-dinamika, het Suid-Afrika reeds ’n kantelpunt bereik en is ’n nuwe politieke normaal ’n werklikheid. Tans is ons besig om aan hierdie nuwe normaal vorm en inhoud te gee. Hierdie dinamika kan in uiterste vorm lei tot wat Parsons (1951:458) die verandering van stelsels as stelsels noem. Met uitgebreide vorme van stelsel-entropie, ’n verswakkende staat en in sommige opsigte die dinamika wat kenmerkend is van chaotiese stelsels, staan Suid-Afrika aan die einde van ’n era. Die kantelpunt is reeds bereik en die toekoms is tans onseker. Oor die langer termyn is selfs die Suid-Afrikaanse staat (nie net die grondwetlike demokrasie nie) in sy huidige formaat nie seker van sy voortbestaan nie en is die woorde van Johnson (2015:246) van toepassing: “So, somewhere out ahead of us lies a regime change towards a form of governance which is closer to South Africa’s underlying social realities.”

6. Evaluerende perspektiewe

Die bedeling wat sedert 1994 histories tot stand gekom het, staan by ’n kantelpunt wat nie omkeerbaar is nie. Selfs met leierskap wat hervormingsgesind is, is die kragte te groot en omvangryk om te stabiliseer. Die stelsel is so sensitief gebalanseer dat selfs kleiner kragte of snellers die groter orde fundamenteel kan verander en binne die verband van chaotiese stelsels ’n bykans “skoenlapper-effek” kan veroorsaak. Snellers vir versnelde onstabiliteit sluit in:

Verslegtende ekonomiesegroeivooruitsigte, verhoogde werkloosheid en verlaagde lewenstandaarde en armoede. (Die Arabiese Lente dien as waarskynlike voorbeeld van ’n moontlike uitkoms.)
’n Inploffing van die strafregstelsel, ’n toename in korrupsie en praktyke van staatskaping asook die verlies aan vermoë en dienslewering (wat hieruit voortspruit) kan lei tot toenemende geweld, verset en vigilante-optredes.
Populistiese denke en leierskap tesame met ’n onvermoë om moeilike en noodsaaklike besluite in algemene belang te neem. Dit beteken die situasie versleg totdat dit onomkeerbaar raak.
Die verswakkendestaattendens wat tot groter selfstandigheid (enklawe-politiek) kan lei, maar ook kan bydra tot verdere konflik en geweld, is ’n dinamika met verreikende uitkomste.
Die wysiging van artikel 25 wat daartoe lei dat burgers (soms polities gemobiliseer – lees EFF en BLF) die reg in eie hande neem met konflik, geweld en selfs in die uiterste vorm burgeroorlog as uitkoms.
Rasse- en identiteitspolitiek wat tot konflik en geweld kan lei.
Die COVID-19-dinamika, veral die onbeholpe wyse waarop die regering dit hanteer, bevestig die bereiking van die kantelpunt en die einde van ’n politieke era.

Die toekoms is tans baie onseker en onvoorspelbaar, met winde van verandering wat waai oor ’n “wye en droewe land” (N.P. Van Wyk Louw). Met ’n kantelpunt wat reeds bereik is, is my bevinding in hierdie artikel dat die slegte-saak-scenario tans die waarskynlikste is. Dit is vanuit die argumentasie en bewysgronde duidelik dat die kantelpunt reeds bereik is en dat die argitekte van nuuts af sal moet dink. Tekens van ’n politieke gesprek oor die toekoms begin in kringe reeds pos te vat met instellings soos die Mbeki-stigting, die F.W. de Klerk-stigting, die Helen Suzman Foundation, Solidariteit en die Afrikanerbond wat reeds in hierdie rigting dink en/of werk. Hopelik kan ons leer uit die lesse van die verlede en ’n beter toekoms daarop bou. Die alternatief sal ons hopelik gespaar bly.

Bibliografie

Anon. 2019a. South Africa is one of the least safe countries in the world. Businesstech, 24 November. https://businesstech.co.za/news/lifestyle/355519/south-africa-is-one-of-the-least-safe-countries-in-the-world (29 Junie 2020 geraadpleeg).

—. 2019b. These 3 graphs show who’s paying South Africa’s income tax. Businesstech, 24 Desember. https://businesstech.co.za/news/finance/363120/these-3-graphs-show-whos-paying-south-africas-income-tax (29 Junie 2020 geraadpleeg).

—. 2020. South Africa is in deep financial trouble. My Broadband, 10 Augustus. https://mybroadband.co.za/news/business/363364-south-africa-is-in-deep-financial-trouble.html (12 Augustus 2020 geraadpleeg).

Brink, F. 2019. Ekonomiese groei uiters kommerwekkend. Nuusvrystelling/Onafhanklike ekonoom. 3 Desember, Bothaville. In artikelskrywer se persoonlike argief.

Cameron, J. 2019. Magnus Heystek: RSA Titanic is in groot k#k – don’t let those patriotic swimsuits fool you. BizNews, 18 November. https://www.biznews.com/wealth-building/2019/11/18/magnus-heystek-rsa-titanic-groot-kak (29 Junie 2020 geraadpleeg)

Complex system. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Complex_system (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Cronje, F. 2017. A Time Traveller’s Guide to South Africa in 2030. Kaapstad: Tafelberg.

De Lange, R. 2020. Ekonomie kan met 7,3% krimp. SakeRapport, 26 Junie, bl. 11.

Du Toit, P. 2019. Land reform: Motlanthe warns of “anarchy and chaos” if property rights aren’t protected. News 24, 11 Julie. https://www.news24.com/news24/southafrica/news/land-reform-former-president-kgalema-motlanthe-warns-of-anarchy-and-chaos-if-property-rights-arent-protected-20190711 (26 Augustus 2020 geraadpleeg).

Duvenhage, A. 1998. Die krisis van die nasiestaat. Acta Academica, 31(3):1–35.

—. 2003. Politieke verval as ’n patroon van politieke verandering: ’n Teoreties verkennende perspektief. Joernaal vir Eietydse Geskiedenis, 28(3):44–71.

—. 2005. Politieke transformasie – ’n konseptuele oriëntering en Suid-Afrikaanse toepassing. Acta Academica, 37(3):1–40.

—. 2007. Die Suid-Afrikaanse politieke omgewing: ’n Strategiese ontleding en scenario-analise. Professorale intreerede, NWU (Potchefstroom).

Easton, D. 1965. A systems analysis of political life. New York: John Wiley & Sons.

Eisenberg, G. 2019. Is it time for a blanket amnesty for illegal foreigners living in SA? Daily Maverick, 28 Augustus. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2019-08-28-is-it-time-for-a-blanket-amnesty-for-illegal-foreigners-living-in-south-africa/#gsc.tab=0 (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Finkle, J.L. en R.W. Gable (reds.). 1966. Political development and social change. New York: Wiley.

Geldenhuys, D. 1999. Staatsverval. Politeia, 18(2):37–56.

Gladwell, M. 2000. The tipping point: How little things can make a big difference. New York: Little Brown.

Global Peace Index. 2018. https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Global-Peace-Index-2018-2.pdf (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Gous, N. 2018. SA most unequal country in the world: Poverty shows apartheid’s enduring legacy. Times Live, 4 April. https://www.timeslive.co.za/news/south-africa/2018-04-04-poverty-shows-how-apartheid-legacy-endures-in-south-africa (29 Junie 2020 geraadpleeg).

—. 2019. Service delivery protests are on the rise this year, warn experts. Times Live, 11 Junie. https://www.timeslive.co.za/news/south-africa/2019-06-11-service-delivery-protests-are-on-the-rise-this-year-warn-experts (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Granovetter, M. 1978. Threshold models of collective behavior. American Journal of Sociology, 84(6):1420–43.

Grodzinz, M. 1957. Metropolitan segregations. Scientific American, 197:33–47.

Heleta, S. 2018. How many immigrants live in South Africa. https://africasacountry.com/2018/10/how-many-immigrants-live-in-south-africa (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Huntington, S.P. 1965. Political development and political decay. World Politics, 17(2):386–430.

—. 1968. Political order in changing societies. Londen: Yale University Press.

—. 1991.The third wave: Democratization in the late 20th century. Londen: University of Oklahoma Press.

Jamine, A. 2020. Assessment of supplementing budget. Potchefstroom: NWU Business School Think Tank, 25 Junie. PowerPoint-aanbieding.

Johnson, R.W. 2015. How long will South Africa survive? The looming crisis. Kaapstad: Jonathan Ball.

—. 2019. Our coming train crash. Politicsweb, 1 Augustus. https://www.politicsweb.co.za/opinion/our-coming-train-crash (29 Junie 2020 geraadpleeg).

—. 2020. Cyril Ramaphosa: ’n middelmatige man. Rapport, 23 Augustus, bl. 7.

Joubert, P. 2013. How many taxpayers are there in really (2013)? Pretoria: Solidarity Research Institute.

Joubert, P. en P. le Roux. 2014. 100 years of income taxing SA – SRI. Politicsweb, 24 Februarie. https://www.politicsweb.co.za/news-and-analysis/100-years-of-income-tax-in-sa--sri?sn=Marketingweb+detail (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Katzenellenbogen, J. 2020. How close are we to economic collapse? South African Institute of Race Relations. 17 Augustus. https://irr.org.za/media/how-close-are-we-to-economic-collapse-agri-news-net (26 Augustus 2020 geraadpleeg).

Kekana, M. 2019. Financial state of municipalities has worsened – Auditor-General. Mail & Guardian, 26 Junie. https://mg.co.za/article/2019-06-26-financial-state-of-municipalities-has-worsened-ag (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Krige, N. 2019. Bheki Cele has the private security industry in his sights. The South African, 20 Junie. https://www.thesouthafrican.com/news/bheki-cele-has-the-private-security-industry-in-his-sights (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Lagardien, I. 2020. With history as guide, it’s not hard to imagine Ramaphosa being recalled. Opinionista. Daily Maverick, 12 Augustus. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2020-08-12-with-history-as-guide-its-not-hard-to-imagine-ramaphosa-being-recalled (24 Augustus 2020 geraadpleeg).

Migdal, J.S. 1988. Strong societies and weak states: State-society relations and state capabilities in the third world. Princeton: Princeton University Press.

Myburg, P-L. 2019. Gangster state – Unravelling Ace Magashule’s web of capture. Kaapstad: Penguin.

Odendaal, N. 2017. South Africa on path of deindustrialization. Creamer Media’s Engineering News, 5 Oktober. https://www.engineeringnews.co.za/article/south-africa-continues-on-path-of-deindustrialisation-2017-10-05/rep_id:4136 (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Parsons, R. 2020. Note of comment – immediate release. Potchefstroom. NWU: Business School.

Parsons, T. 1951. The social system. Londen: Routledge.

Perlmutter, A. 1966. The praetorian state and the praetorian army: Towards a taxonomy of civil-military relations in developing politics. In Finkle en Gable (reds.) 1966.

Private security in South Africa. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Private_security_industry_in_South_Africa#:~:text=The%20private%20security%20industry%20in%20South%20Africa%20is%20among%20the,South%20African%20police%20and%20army (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Schelling, T. 1971. Dynamic models of segregation. Berkeley: Department of Statistics.

Service delivery protests. s.j. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/2019_service_delivery_protests#:~:text=The%202019%20service%20delivery%20protests,Alexandra%20on%203%20April%202019 (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Soobramoney, V. 2017. Capital outflow: R350 million has left South Africa. IOL. Business Report, 13 Julie. https://www.iol.co.za/business-report/capital-outflow-r350billion-has-left-south-africa-10264790 (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Steenkamp, L. 2019. South African taxpayers will bear the brunt of National Health Insurance. The Conversation, 29 Augustus. https://theconversation.com/south-african-taxpayers-will-bear-the-brunt-of-national-health-insurance-122409 (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Steward, I. 1990. Does God play dice? The mathematics of chaos. Cambridge, MA: Blackwell Publishers.

Strachan, G. 2017. South Africa on path of deindustrialization. In Odendaal (red.) 2017.

Swanepoel, M.P. 2008. Vigilantism as a feature of political decay in the post-1994 South African dispensation: A theoretical perspective. PhD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.

Turton, A. 2019. Going backwards – the deindustrialization of the South African economy. Facebook-blad.

Van de Groenendaal, H. 2017. We are captured by deindustrialization. EE Publishers, 6 Julie. https://www.ee.co.za/article/we-are-captured-by-de-industrialisation.html (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Versluis, J-M en J. de Lange. 2019. Rising crime, low prosecution rates: How law enforcement in SA has all but collapsed. City Press, 21 Oktober 2019. https://www.news24.com/citypress/News/rising-crime-low-prosecution-rates-how-law-enforcement-in-sa-has-all-but-collapsed-20191021 (29 Junie 2020 geraadpleeg).

Weber, M. 1964. The theory of social and economic organization. New York: Free Press.

Wicks, J. en P. Ash. 2020. It’s going to have a devastating effect: Jobs axe hangs over half of SA workforce. Sunday Times, 3 Mei, bl. 23.

Zartman, I.W. (red). 1995. Collapsed states: The disintegration and restoration of legitimate authority. Boulder, CO: Reiner.

Eindnota

¹ Die navorsing vir hierdie artikel is onderneem voordat COVID-19 in Suid-Afrika uitgebreek het. Ek ag dit belangrik om ’n bestekopname te verskaf van die situasie voor COVID-19; sedertdien het die situasie in Suid-Afrika waarskynlik versleg en in enkele gevalle word daar wel hierna verwys.

The post Suid-Afrika by ’n kantelpunt – ’n slegte-saak-scenario? appeared first on LitNet.

’n Verkenning van relasionele outonomie aan die hand van die outobiografiese poësie van Afrikaanse vrouedigters Ihette Senekal, Departement Afrikaans en Literatuurteorie, Universiteit van Suid-Afrika
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die spanning tussen outonomie en relasionaliteit is ’n opvallende onderwerp binne die feministiese relasionaliteitsteorie. Friedman (2000:36) maak die belangrike stelling dat die kulturele begrip outonomie verandering moet ondergaan om ook vir vroue ter sake te wees. Sy bespreek drie voorbeelde van dienooreenkomstige veranderinge as (1) nuwe paradigmas van outonomie wat vroulike protagoniste insluit; (2) die herdefiniëring van outonomie wat stereotipiese manlike eienskappe vermy; en (3) die herdefiniëring van outonomie wat op een of ander wyse sosiale verhoudings insluit.

In die lig van bogenoemde is die metodologie van hierdie artikel om die begrip outonomie van nader te beskou, met die doel om die moontlikheid van ’n herdefiniëring van outonomie in terme van die relasionele uiteen te sit. Met betrekking tot dié doel word daar in hierdie artikel onder meer ’n relasionele model van outonomie aangebied. Outonomie word ook bespreek in terme van relasionaliteit en moederskap. Om nuwe paradigmas van outonomie wat vroulike protagoniste insluit te illustreer, word die teoretiese bespreking deurgaans toegelig met outobiografiese gedigte uit die oeuvres van Elisabeth Eybers, Ingrid Jonker, Antjie Krog en Ronelda S. Kamfer. In hierdie voorbeeldgedigte staan ’n outobiografiese digterspreker telkens voorop om die stem van die vrou en haar relasionele posisie na vore te bring en/of te problematiseer.

Die teoretiese bespreking en die gedigontledings lei in hierdie artikel tot die bevinding dat outonomie en relasionaliteit nie as losstaande entiteite gesien kan word wanneer dit kom by die identiteitsvorming van die vrou nie. Albei entiteite beïnvloed die totstandkoming van die vroulike digterspreker se identiteit, en die ontleding van die onderskeie gedigte toon dat sowel sosiale ingebedheid as agentskap deur die vrou beliggaam kan word, en dat sy ook die posisie kan inneem om dit te kan verwoord.

Trefwoorde: digterspreker; feministiese relasionaliteitsteorie; identiteit; outobiografiese poësie; relasionele outonomie; vrouedigters

Abstract

An exploration of relational autonomy with reference to the autobiographical poetry of Afrikaans female poets

The tension between autonomy and relationality is an intriguing topic in feminist relationality theory. In The female imagination Patricia Meyer Spacks (1972:267) warns against the dangers of relational female self-definition in terms of woman’s struggle to create a positive identity of self-mastery. Friedman (2000:36) states that the cultural term autonomy should be altered in order also be applicable to women. She discusses the examples of said change as (1) new paradigms of autonomy, which include female protagonists; (2) redefining autonomy so as to avoid stereotypical male characteristics; and (3) the redefining autonomy to include social relationships.

The methodology of this article entails that the term autonomy be closely scrutinised with the aim of conceptualising the possibility of redefining autonomy in terms of relationality. This conceptualisation follows the framework provided by Friedman (2000:37–41) in “Autonomy, social disruption and women”. Friedman’s framework entails a characterisation of autonomy which is typical thereof in contemporary philosophical literature. Her characterisation of autonomy is done under the headings of personal autonomy, autonomy and female identity, autonomy and gender stereotyping, the social reconceptualisation of autonomy, and a critical view of autonomy as disruptor of personal relationships.

In striving to redefine female autonomy in terms of relationality this article elaborates on the discussion based on Friedman’s framework by constructing a relational model of autonomy with additional reference to Nedelsky (1989), Keller (1997), Mackenzie and Stoljar (2000), Dryden (2013) and Stoljar (2013). Autonomy is also elaborated on in view of Stone (2011) and others in terms of relationality and motherhood, an important identity marker in terms of female subjectivity.

New paradigms of autonomy which include female protagonists are illustrated by illuminating the theoretical discussion of relational autonomy by means of autobiographical poems from the oeuvres of Elisabeth Eybers, Ingrid Jonker, Antjie Krog and Ronelda S. Kamfer. In these corroborating poems an autobiographical poetic speaker is used in a way that causes the woman’s voice and her relational position to be highlighted and/or problematised.

This article’s scope allows for the analysis of only a limited number of female poets’ poetry, and necessitates a demarcation of poets. The focus is not so much on identifying detailed similarities in the poetics of the chosen poets as it is on analysing these poets’ autobiographical poetry in determining similarities from a critical approach by which certain theoretical frameworks can be illustrated.

The theoretical discussion and analyses of poems in this article lead to the conclusion that autonomy and relationality cannot be viewed as separate phenomena with regard to the identity formation of women. Both autonomy and relationality influence the formation of the female poetic speaker’s identity, and an analysis of the various poems indicates that social embeddedness and agency are embodied by women, and that women can take a position by which to articulate this.

This article’s focus on a feminist application of autonomy entails that the narratives of women will react against patriarchal limitations in order to articulate and redefine their awareness and relationality of the self. This can entail that a narrative reflects on the fact that women are, according to the conventional stereotyping of gender roles, linked to a motherly function. It is shown that a narrative that reflects on the motherly role, or even redefines it according to new paradigms not dominated by patriarchal views, can constitute a feminist application of the term autonomy.

A further insight entails that the gender-stereotypical separation of emotion and reason has become less prominent in contemporary contexts. It is found that rationality is made up of both emotion and reason, and that the reconceptualisation of autonomy also necessitates a reconceptualisation of the gender norms which influence gender roles and gender-specific characteristics.

It is inferred from the discussion of the social reconceptualisation of autonomy that one develops the capacity for autonomy by means of social interaction. This development is subject to the context of values, meaning and modes of self-reflection as formed by social practice. The influence of social norms on the identity of a person forms part of the relational approach to autonomy, and implies that within a feminist framework the role of social norms (and specifically gender norms), relationality and autonomy are interactively and inseparably involved in the conceptualisation of the self.

The argument that autonomy can, in certain cases, be regarded as disruptive to personal relationships is acknowledged, as is evidence of situations where this disruption does not necessarily manifest. It is also determined that the potential of autonomy for social disruption should not be viewed as exclusively negative. Autonomic reflection can offer women an opportunity for critical review of their relationships and the influence these relationships have on her identity.

Viewing autobiographical poetry through the lens provided here offers enriching possibilities. The poet who in an autobiographical poem reflects on certain relationships – i.e. reflects on her relationality – is simultaneously enacting her autonomy. Autonomy enables critical reflection on relationships, and a relationship cannot, in the first instance, exist without the possibility of relationality. Therefore, the writing of an autobiographical poem which critically reflects on the poetic speaker’s relational position can also be regarded as an exercising of the poetic speaker’s autonomy.

Keywords: autobiographical poetry; female poets; feminist relationality theory; identity; poetic speaker; relational autonomy

1. Inleiding

And so when we speak about my sexuality or my gender, as we do (and as we must) we mean something complicated by it. Neither of these is precisely a possession, but both are to be understood as modes of being dispossessed, ways of being for another or, indeed, by virtue of another. It does not suffice to say that I am promoting a relational view of the self over an autonomous one, or trying to redescribe autonomy in terms of relationality. The term “relationality” sutures the rupture in the relation we seek to describe, a rupture that is constitutive of identity itself. (Butler 2004:19)

Die spanning tussen outonomie en relasionaliteit is ’n prominente onderwerp ten opsigte van die feministiese relasionaliteitsteorie. ’n Vroeë feministiese kritikus, Patricia Meyer Spacks (1972:267), waarsku in The female imagination teen die gevare van ’n relasionele vroulike selfdefiniëring in die konteks van ’n vrou se stryd om vir haar ’n positiewe identiteit van selfbemeestering te skep.

Friedman (2000:35) stel die vraag of vroue in Westerse samelewings vervreemd voel deur die ideaal van outonomie. Ter stawing van hierdie vraag stel sy dit dat verskeie feministiese filosowe suggereer dat vroue outonomie as onherbergsaam beskou. Outonomie word hiervolgens gesien as iets wat eerder ’n manlike styl van preokkupasie met selfonderhouding en selfrealisering ten koste van menslike verhoudings voorstel.

Volgens Friedman (2000:36) definieer vroue hulself in die algemeen meer dikwels in terme van persoonlike verhoudings as mans.¹ Boonop beskou Friedman (2000:36) die morele belange van vroue as geneig om meer intens te fokus op die onderhou en bevordering van persoonlike verbintenisse as dié van mans. Ook is sy van mening dat populêre kultuur steeds aanneem dat vroue meer gemoeid is met verhoudings soos die liefdesverhouding binne die huwelik as mans, wat eerder outonomie op prys stel.

Die argument kan gevoer word dat bostaande stellings te genderessensialisties is en uitgaan van ’n binêre beskouing van gender en gendernorme. Daar moet egter in gedagte gehou word dat dit juis Friedman (2000) se doel is om algemene stellings te maak en dit krities te ondersoek. Verder kan daar aangevoer word dat dit noodsaaklik is om te onderskei tussen wat mans en vroue beskou as outonomie, om te voorkom dat dié begrip slegs onder ’n genderneutrale vaandel geplaas word.

Volgens Dryden (2013) staan feministiese filosowe dikwels krities teenoor begrippe en waardes wat as genderneutraal veronderstel word, byvoorbeeld wetenskap, rede en geregtigheid, omdat dit by nadere ondersoek blyk dat dit eerder manlik-gekodeer te wees.² Outonomie is een van hierdie begrippe, omdat dit lank reeds gekodeer word as manlik en geassosieer word met manlike idees en ideale. Benjamin (1988:7) argumenteer dat “while we are formally committed to equality, gender polarity underlies such familiar dualisms as autonomy and dependency”. Daar is ook debatte rondom die vraagstuk of outonomie werklik ’n nuttige waarde vir vroue is, en of dit onherroeplik deur assosiasie bevlek is.

Feministiese ontleders wys op die kulturele devaluering van noue persoonlike betrokkenheid by en identifikasie met die ander, wat in samehang met die devaluasie van vroue tot uiting kom. Die reaksie van feministiese teoretici is dan juis om te fokus op die belang van die sosiale om in die eerste plek hierdie tradisionele denke uit te daag en in die tweede plek die vrou se sosiale beeld te bevorder. Feministiese filosowe het op grond hiervan in hul werk prominensie verleen aan sosiale verhoudings en relasionele benaderings tot verskillende filosofiese begrippe³ (Friedman 2000:36).

Friedman (2000:36) maak die belangrike stelling dat die kulturele begrip outonomie verandering moet ondergaan om ook vir vroue ter sake te wees. Sy bespreek in haar artikel “Autonomy, social disruption and women” (2000) drie voorbeelde van dienooreenkomstige veranderinge as (1) nuwe paradigmas van outonomie wat vroulike protagoniste insluit; (2) die herdefiniëring van outonomie wat stereotipiese manlike eienskappe vermy; en (3) die herdefiniëring van outonomie wat op een of ander wyse sosiale verhoudings insluit.

Friedman (2000:36) waarsku egter teen die moontlike gevaar wat die omarming van relasionele benaderings vir outonomie kan inhou. Die moontlikheid bestaan dat outonomie persoonlike verhoudings kan versteur. Hoewel Friedman (2000:36) dit stel dat hierdie siening van outonomie empiries eerder as konseptueel is, dit steeds ’n betekenisvolle gevaar inhou wat bevraagteken of die ideaal van outonomie werklik vir vroue ook geborgenheid bied.

Die metodologie van hierdie artikel hou in dat die begrip outonomie van nader beskou word met die doel om die moontlikheid van ’n herdefiniëring van outonomie in terme van die relasionele te konseptualiseer. Dié konseptualisering volg die raamwerk wat Friedman (2000:37–41) verskaf in “Autonomy, social disruption and women”. Haar raamwerk behels ’n karakterisering van outonomie wat tipies is van beskrywings daarvan in die eietydse filosofiese literatuur. Sy hanteer die karakterisering van outonomie onder die volgende opskrifte: persoonlike outonomie; outonomie en vroulike identiteit; outonomie en genderstereotipering; sosiale herkonseptualisering van outonomie; ’n kritiese beskouing van outonomie as ontwrigter van persoonlike verhoudings.

Met die doel voor oë om die vrou se outonomie in terme van die relasionele te herdefinieer, word die bespreking aan die hand van Friedman se bogenoemde raamwerk in hierdie artikel aangevul deur die konstruering van ’n relasionele model van outonomie. Outonomie word ook verder bespreek in terme van relasionaliteit en moederskap, ’n belangrike identiteitsmerker met betrekking tot vroulike subjektiwiteit.

Nuwe paradigmas van outonomie wat vroulike protagoniste insluit, word geïllustreer deur die teoretiese bespreking van relasionele outonomie deurgaans toe te lig met outobiografiese gedigte uit die oeuvres van Elisabeth Eybers, Ingrid Jonker, Antjie Krog en Ronelda S. Kamfer. In hierdie voorbeeldgedigte staan ’n outobiografiese digterspreker telkens voorop sodat die stem van die vrou en haar relasionele posisie na vore gebring en/of geproblematiseer word.

In die bestek van hierdie artikel is dit alleenlik moontlik om die poësie van enkele vrouedigters te ontleed, en ’n keuse van bepaalde digters is dus nodig. Dit gaan nie soseer oor die voorafgaande identifisering van gedetailleerde ooreenkomste tussen die poëtikas van die gekose digters nie, maar eerder oor die ontleding van dié vrouedigters se outobiografiese poësie ten einde die ooreenkomste uit die kritiese beskouing daarvan te kan neem om sekere teoretiese raamwerke te kan illustreer.

Enkele oppervlakskenmerke van die gekose digters se poësie kan wel geïdentifiseer word en dien as motivering vir die insluiting van dié spesifieke digters. Die gekose digters is almal vroue wat in een of ander stadium in die relasionele posisie van ’n huwelik met ’n man gestaan het of steeds staan. Elkeen van die digters het ook in haar leeftyd kinders gehad en moederskap is as ’n tema in hulle poësie teenwoordig. Verder word die outobiografiese aard van Eybers,⁴ Krog,⁵ Jonker⁶ en Kamfer⁷ akademies erken en bestudeer. Die persoonlike omgang met die self-ander-verhouding in hulle poësie sluit aan by hierdie bespreking van relasionaliteit in outobiografiese vrouepoësie. Die gedigte van hierdie vier vrouedigters dien deurgaans as illustrasie van die toepassingsmoontlikhede van die teoretiese bevindinge, asook as ’n toetslig wat ’n kritiese blik terugwerp op die teorie.

2. Outobiografiese poësie en relasionele outonomie

Voordat die verkenning van relasionele outonomie voortgesit word, moet daar eers stilgestaan word by konseptualisering van outobiografiese poësie en die tersaaklikheid daarvan ten opsigte van hierdie verkenning. In Jacobs (2016) is die outobiografiese aard van poësie bespreek. Dié navorsing dien as bykomende teoretiese agtergrond vir hierdie artikel, aangesien dit die moontlikheid van die bepaling van die outobiografiese aard van poësie (na aanleiding van Lanser 2005) bespreek.

In hierdie verband gebruik Jacobs (2016) Lanser (2005) se model vir die bepaling van die verbonde of onverbonde aard van tekste. Verbondenheid verwys na die potensiaal om die tekstuele ek-spreker aan die skrywer te kan verbind. Lanser (2005) stel vyf begrippe van verbinding voor om hierdie verbondenheid te bepaal, naamlik enkelvoudigheid (singularity), anonimiteit (anonymity), identiteit (identity), betroubaarheid (reliability) en nienarratiwiteit (nonnarrativity). Jacobs (2016) illustreer hoe hierdie begrippe en terme gebruik kan word om die outobiografiese lees van poësie te motiveer. Waarskynlik die belangrikste afleiding wat uit die bespreking hiervan gemaak word, hou verband met die laaste term, nienarratiwiteit. Daar word bespreek hoe die leser van narratiewe liriese gedigte die nienarratiewe gedagtes, emosies en beelding só voorop kan stel dat die gebeure ongemerk oorgesien kan word wanneer dit nie sentraal staan tot die leser se interpretasie en poging tot begrip van die betekenis van die gedig nie.

Daar word in hierdie konteks spesifiek verwys na die belang van die feitelike bepaling van gebeure wat voorgestel word in liriese poësie met outobiografiese en narratiewe elemente. Die aard van die gebeure as fiktief of feitelik word deur Lanser (2005:215) beskou as van mindere belang, omdat dit nie vir haar noodsaaklik is om die gebeure as narratiewe waarheid te aanvaar om die emosie, gedagtes, beelding, ens. van die skrywer-spreker te kan interpreteer nie. Die leser kan dus die narratiewe gebeure in die gedig beskou as gerieflik fiksioneel, terwyl die uiteindelike siening wat in die gedig uitgedruk word, steeds aan die skrywer verbind kan word. Anders gestel, is dit dus moontlik om in terme van een teks die narratiewe ek los te maak van die skrywer en as fiksioneel te beskou, maar die liriese ek te verbind tot die skrywer, al is hierdie ek-spreker tegnies een entiteit in die teks (Lanser 2005:215).

Die gevolgtrekking waartoe Jacobs (2016) kom, is dat die ontleding en die bestudering van outobiografiese tekste (hier spesifiek poësie) nie noodwendig ten doel het om afleidings te maak of tot insigte te kom oor die skrywer se persoonlike lewe of gesien kan word as ’n feitelike weergawe van die lewensgebeure uit die skrywer se verlede nie, maar eerder tekenend is van die skrywer se wêreldbeskouing en beeld van die self ten tye van die skryf van die teks. Die hipotese word gestel dat dit juis die bestudering van outobiografiese tekste is wat dit leen tot die teoretiese ontdekking van ’n bepaalde tydvak. So kan daar byvoorbeeld afleidings gemaak word oor die aard van relasionaliteit in ’n spesifieke era deur die outobiografiese tekste van daardie era te ontleed en die wêreldbeskouings wat daaruit blyk met mekaar te vergelyk.

Jacobs (2016) stel dit dat hierdie hipotese problematies kan wees, aangesien die argument gevoer kan word dat fiktiewe tekste net sowel met dieselfde doel voor oë ontleed kan word. Die vraag ontstaan rondom die verskil tussen fiksionele en outobiografiese werke met betrekking tot die gestelde hipotese. Hieruit ontstaan ’n tweede moontlike hipotese, naamlik dat outobiografiese tekste (soos poësie) ’n groter bewustheid van die (lewensgetrouheid) van die hede illustreer en daarom meer funksioneel aangewend kan word om bepaalde afleidings daaruit te maak oor ’n bepaalde tydvak of teoretiese uitgangspunt.

3. Persoonlike outonomie

Eenvoudig gestel beteken outonomie, in die filosofiese sin van die woord, om jou eie mens te wees en om op te tree en gedryf te word deur oorwegings, begeertes, toestande en karaktereienskappe wat nie eenvoudig ekstern op ’n mens afgedwing word nie, maar wat beskou kan word as deel van die mens se outentieke self. Outonomie kom in hierdie sin voor as ’n onteenseglike waarde, veral omdat die teenoorgestelde daarvan die hoogty van onderdrukking aandui. In ’n poging om die spesifikasies van die voorwaardes van outonomie presies te omskryf kom kontroversie aan die lig. Die bewering dat outonomie ’n ongekwalifiseerde waarde vir alle individue is, lê aan die basis hiervan (Stoljar 2013).

Volgens Friedman (2000:37) behels outonomie om keuses uit te voer en te leef volgens die standaarde en waardes wat die mens se eie is. Sy betrek by dié definisie twee dimensies wat as die mens se eie beskou kan word. Eerstens moet iemand op ’n outonome wyse besin oor die keuses wat sy maak en die standaarde of waardes waarvolgens sy gelei word. Hierdie wyse van besinning is nie tot die rasionele beperk nie. Terme soos krities, besinning, oorweging, evaluasie, betragting en keuse behels sowel emosionele as rasionele en kognitiewe dimensies van persoonlike prosesse. Tweedens moet die besinning self relatief losstaande wees van variëteite van inmenging wat die verwerwing van outonomie belemmer. ’n Voorbeeld hiervan is aspekte van dwang wat binne sosiale kontekste kan ontstaan. Dit is egter nie ’n gegewe dat enige sosialisasie outonomie sal belemmer nie.

Friedman (2000:37) definieer verder persoonlike outonomie met verwysing na morele outonomie. Morele outonomie hou in dat die mens keuses uitvoer en lewe volgens die reëls wat sy as moreel bindend beskou. Persoonlike outonomie behels dan om te handel en te lewe volgens ’n mens se eie keuses, waardes en identiteit, binne die beperkings van wat die mens as moreel toelaatbaar beskou.

’n Voorbeeld van ’n gedig waarin onder meer persoonlike outonomie onder die loep geneem word, is Antjie Krog (2000:47) se “ai tog!” uit Kleur kom nooit alleen nie:

ai tog!

ek is moeg
vir dié wat so hewig tuiskom teen die Afrikanerbors
die ou prostate met die gekroonde tande en die bifocals
die male vanity van die wat die laaste woord spreek
oor die voorwaardes van by hulle hoort

ek is moeg
vir hul onbetaamlike haas om te brandmerk, in te stoet en op te pis
almal sit helaas met ’n spul stinkende identiteite in die skoot
(en ’n taal gestroop van die grammatika
van menslikheid en berou)
mens sê maar gereeld
mens is niemand se Afrikaner nie
mens praat niemand se taal nie
mens is nie ’n moer iemand se meriete nie
mens is drolwit en pisswart
mens skyt graag op die manne
wat werk by die nuwe barcounter van identities

mens hoort by haar wat daagliks woordeloos
nuwe wolle by die mat vleg.

Volgens Louise Viljoen (2002:28–9) staan “ai tog!” besonder krities teenoor die kwessie van identiteit in postapartheid Suid-Afrika. Viljoen voer aan dat die gedig van soveel minagting vir “die manne / wat werk by die nuwe barcounter van identities” spreek dat die leser mag dink dat dit geld vir die hele kwessie van identiteit in postapartheid Suid-Afrika.

Viljoen (2002:28–9) meen egter dat mens by die lees van die gedig bewus word daarvan dat die digter verwys na ’n uitgediende en eksklusivistiese opvatting van identiteit. Sy bring dit veral in verband met bejaarde Afrikanermans (vergelyk die verwysing na “tuiskom teen die Afrikanerbors” en “die ou prostate met die gekroonde tande en die bifocals”). Sy gebruik verder ’n metafoor uit die hoofsaaklik manlike domein van stoetboerdery om te beklemtoon dat hierdie opvatting van identiteit gerig is op die uitsluiting van diegene wat nie voldoen aan die kriteria gestel deur dié Afrikanermans nie. Sy verwys na “hulle onbetaamlike haas om te brandmerk, in te stoet en op te pis” en benadruk dat hulle “male vanity” die oorsaak is van hulle dringende behoefte om die finale seggenskap te hê “oor die voorwaardes van by hulle hoort”. Hulle idee van ’n suiwer identiteit word weerspreek deur die digterspreker se gevoel dat hulle almal met “’n spul stinkende identiteite in die skoot” sit. Die feit dat daar ook gesê word dat hulle hulleself bedien van “’n taal gestroop van die grammatika / van menslikheid en berou”, verwys daarna dat sommige van hierdie Afrikanermans hulle eie aandeel in die menseregteskendings van die apartheidsera ontken (iets waaroor Krog haar in Country of my skull uitdruklik uitspreek). Met die hartstog en woede so kenmerkend van haar poësie maak Krog dit duidelik dat sy hierdie soort opvatting van (Afrikaner)identiteit verwerp, dat sy “niemand se Afrikaner” is nie, dat sy “niemand se taal” praat nie en dat sy graag “skyt (...) op die manne / wat werk by die nuwe barcounter van identities”. Diegene wat krities staan teenoor Krog se politiek en werk, sien hierin ’n verwerping van haar etniese en linguistiese identiteit as ’n Afrikaner en ’n oorgawe aan die “amptelike assimilasie-ideologie” van die Suid-Afrikaanse regering (Dan Roodt, soos aangehaal in Viljoen 2002:28–9).

Viljoen (2002:28–9) beskryf hoe die digterspreker haarself veel eerder assosieer met ’n aktiwiteit wat plaasvind in ’n tradisioneel vroulike domein: “mens behoort by haar wat daagliks woordeloos / nuwe wolle by die mat vleg”. Die metafoor van die vrou wat weef en wat haar onopvallend besig hou met haar bedryf, terwyl sy voortdurend besig is om nuwe elemente in haar werk te integreer, is een wat verskeie intertekstuele verbande oproep (vanaf die Skikgodinne [“Fates”] in die Griekse mitologie, asook die wewende Penelope in die Odusseia van Homeros, tot by die feministiese herwaardering van die kunsvlyt tradisioneel deur vroue beoefen). Volgens hierdie gedig vereenselwig Krog haar met dié soort opvatting van identiteit. Sy distansieer haar van die metafoor van stoetboerdery wat die suiwerheid van die veestapel probeer handhaaf deur vreemde elemente uit te sluit.

Die slot van “ai tog!” roep ook die verhouding tussen skrywende moeder (Dot Serfontein) en skrywende dogter (Antjie Krog) op. Viljoen (2007:11) noem dat in die fiksionalisering van hierdie verhouding in ’n Ander tongval Krog soms die grense tussen die twee laat vervaag om die kontinuïteit tussen die geslagte te suggereer. Verder sluit Krog in sommige van haar gedigte nie net by haar ma aan nie, maar antwoord sy ook op haar. Die gedig “ai tog!” kan as só ’n voorbeeld beskou word. Serfontein (1986:107) se essay “Vlegters van matte” sluit af met die volgende besinning oor die Westerling se perspektief op “ontwikkelendes”:

Hoe ver kan ’n bevolkingsgroep gedruk word om te presteer sonder dat dit sy eie rustige siel vertroebel? Sou dit nie eerder beter wees as die Westerling die hoogs gesofistikeerde teenprestasies waarmee hy hom so graag besig hou, tot voordeel van almal verrig nie? En sou ons die groepe wat ons die ontwikkelendes noem en wat ons so aanjaag om beskaaf te raak, nie maar vir ons rekening en gewete neem nie? Laat hulle maar bietjie vee en in hul eie tempo hulle sakies bedryf sodat hulle kan bly sing en vir mekaar oor die berge roep en matte vleg en stories vertel. As ons, en veral hulle, dit nou maar sou doen. Maar daar is nou weer Agnes Rapitso. Agnes wat R36 000 uit haar kop uit beredder, en Belle Lebone wat leivore met beesmis uitsmeer en eerder die enjin oppoets as om vir lamsakke groente daarmee te kweek. Dalk moet Witmense soos ek dan liewer vee en matte vleg en stories vertel en die beskawing aan Agnes en Belle oorlaat.

Volgens Viljoen (2007:11) distansieer die sprekerdigter haar in “ai tog!” van diegene wat eksklusiewe identiteite probeer vestig. Hierteenoor stel sy dit dan eksplisiet dat sy haar identifiseer met “haar wat daagliks woordeloos / nuwe wolle by die mat vleg”. Sy roep die beeld van haar ma op om haar daarby aan te sluit, maar haar ook daarvan te distansieer: Sy sluit haar aan by haar ma se gewilligheid om die belangrikheid van die vlegters van matte te erken, maar distansieer haar tog ook van die onderliggende gevoel van meerderwaardigheid. Alhoewel Serfontein se uitspraak die teenstelling tussen beskaafdes en sogenaamde ontwikkelendes losmaak van ras, suggereer sy tog (heel waarskynlik met ’n groot skeut ironie) dat “vee en matte vleg en stories vertel” die teenpool van beskawing verteenwoordig.

In terme van die uitbeelding van persoonlike outonomie in “ai tog!” kan daar verwys word na die digterspreker se kritiese besinning, op ’n outonome wyse, oor die keuses wat sy maak en die standaarde of waardes waarvolgens sy gelei word. Die wyse waarop die digterspreker se besinning self relatief losstaande is van variëteite van inmenging wat die behaling van outonomie belemmer, kan hierby gevoeg word, omdat die digterspreker haarself in hierdie gedig distansieer van diegene wat eksklusiewe identiteite probeer vestig. Die standaarde wat vasgestel is deur die patriargale en politieke bestel word deur die digterspreker verwerp en sy voer die keuse uit om haarself eerder te assosieer met ’n identiteit wat metafories verbeeld word deur ’n aktiwiteit wat plaasvind in ’n tradisioneel vroulike domein: “haar wat daagliks woordeloos / nuwe wolle by die mat vleg”.

Dit is gestel dat persoonlike outonomie behels om te handel en te lewe volgens ’n mens se eie keuses, waardes en identiteit, binne die beperkings van wat die mens as moreel toelaatbaar beskou. In “ai tog!” blyk die definisie uit die posisie wat die digterspreker inneem. Sy vereenselwig haar identiteit met die waardes wat sý as belangrik en moreel beskou, naamlik om voortdurend nuwe elemente in haar handeling en haar selfbewustelikheid te integreer. Haar voorkeur lê eerder by ’n identiteit wat ruimte laat vir integrasie en eie handeling, keuses en waardes as wat sy aanklank vind by die eksklusiewe identiteit wat deur die “Afrikanerbors” verteenwoordig word.

4. Outonomie en vroulike identiteit

Alhoewel outonomie histories geassosieer word met mans en manlike karaktertrekke, stel Friedman (2000:37) die vraag of ’n begrip noodwendig onherroeplik gevorm word deur die bepaalde paradigmas wat aanvanklik die gebruik van die begrip bepaal. Sy is van mening dat outonomie deur dieselfde vormingsproses vrygemaak kan word van historiese, amper eksklusiewe, assosiasies met manlike biografieë en karaktertrekke. Dié proses vereis egter ’n sistematiese herkonseptualisering, waarvan nuwe paradigmas wat ook vroulike protagoniste insluit, ’n belangrike komponent is. Volgens Friedman (2000:37) noodsaak ’n feministiese toepassing van die begrip outonomie dat die narratiewe van vroue sal reageer teen patriargale beperkings om sodoende ’n bewustheid van die self en die self se verbindinge te verwoord en te herdefinieer.

Verskeie narratiewe deur vroue bied vandag ’n gevarieerde beskouing van die vrou se posisie ten opsigte van outonomie. Friedman (2000:37–8) noem in hierdie verband enkele voorbeelde. Susan Brison skryf “Surviving sexual violence” (1993) oor die terugeis van outonome beheer oor haar lewe nadat sy die slagoffer was van verkragting en poging tot moord. Patricia Hill Collins fokus in Black feminist thought: Knowledge, consciousness, and the politics of empowerment (1991) op die swart Amerikaanse vrou se selfdefinisie wat ingaan teen die dominante kulturele beeld wat daar van dié vroue bestaan. Minnie Bruce Pratt vertel in “Identity: Skin blood heart” (1984) van haar bestaanstryd as homoseksuele vrou en haar verwerping van die rassisme en anti-Semitisme wat sy van haar familie en oorsprongsgemeenskap ervaar het. Friedman (2000:38) voeg ook ’n voorbeeld tot haar lys toe wat nie in die besonder die deurbreking van patriargale beperkings illustreer nie: In Sara Ruddick se Maternal thinking: Toward a politics of peace (1989) word daar geput uit moederlike denke en die verhale van vroue wat besin oor aspekte van vrou-wees soos die versorging van kinders, iets wat tradisioneel en konvensioneel gesien is as ’n vroulike taak.

Alhoewel Friedman (2000:38) dit nie by uitstek só stel nie, kan haar laasgenoemde voorbeeld ook potensieel die funksie verrig om te ontsnap van patriargale beperkinge. Die feit dat daar in ’n narratief besin word oor die moederlike rol kan nie sonder meer toegeskryf word aan die niefeministiese nie. Die vrou word wel volgens konvensionele genderrolstereotipering gekoppel aan ’n moederlike rol. ’n Narratief wat hieroor besin, of selfs moontlik die moederlike rol herdefinieer volgens nuwe paradigmas waarin die patriargale nie domineer nie, kan ook deel vorm van die feministiese toepassing van outonomie. Soos wat Friedman (2000:37) dit hier bo gestel het, vereis so ’n toepassing dat die narratiewe van vroue sal reageer teen patriargale beperkings om sodoende ’n bewustheid van die self en die self se verbindinge te verwoord en te herdefinieer. Antjie Krog (1995:55) se “1 (vol voorbodes sit ek)” (Gedigte 1989–1995) kan in hierdie verband as voorbeeld bespreek word:

vol voorbodes sit ek
naamtags en aanwerk
aan klere waaruit sy tussen my vingers glim soos sheen
haar harde maermerries
en witgeknelde hoë skene
soos sy tussen ander dogters dapper stap

die kind hóú by my
omhels wys haarself af by my
en ek sit. sit stokkerig
weersinnig
en gevlei

’n onwennigheid wil ek in haar hê
verset staan teen gooi rug
teen die oorgawe van ’n lokkige lyf
duisel van selfdunk
en ondergrawe
ondermyn blou bengelende oë
brand kobalt en sweepslag ’n platinumvlegsel

weerstaan my verstaan
sien my onbevrydheid
my ontoereikende seningrige hart
die eksploitasie van letsels
die absolute fake wat ek is
die groot kilte

steur jou aan hierdie gedig nié, my Susantjie
laat dit soos water van jou rol
sag, vertrouend
soos jy nou op jou bed lê en lees
is jy reeds méér.

In dié Krog-gedig is ’n vroulike ek-spreker wat besin oor haar eie (gender)identiteit en ook dié van haar dogter, aan die woord as digterspreker. Die gedig kan as outobiografies gelees word vanweë die gebruik van die digter se biografiese dogter se eienaam, Susan, asook die verwysings na ’n man met blou oë, ’n verwysing wat deurgaans in die Krog-oeuvre dui op Krog se biografiese eggenoot, John Samuel.

Die digterspreker gee ’n tekstuele manifes weer van wat sy vir haar dogter wens, en hierdie wens hou verband met ’n reaksie teen patriargale beperkings om sodoende ’n bewustheid van die self en die self se verbindinge te verwoord en te herdefinieer. In die derde strofe stel sy dit byvoorbeeld dat sy as moeder “’n onwennigheid” in haar dogter wil hê, dat sy wil hê die dogter moet haar “verset”, en gee sy die implisiete opdrag aan haar dogter in die vorm van “staan teen” en “gooi rug”. Die digterspreker sou wou hê dat die dogter haar moet verset teen veral die “oorgawe van ’n lokkige lyf”, wat moontlik daarna verwys dat sy haar nie liggaamlik moet oorlewer aan ’n man nie, maar eerder moet “duisel van selfdunk”. Die moeder se wens vir haar dogter is by implikasie dat sy haarself as outonome wese sal uitleef en nie bloot sal definieer in verhouding tot ’n man nie. Dít word weer beklemtoon wanneer die digterspreker haar wens uitspreek dat die dogter sal “ondergrawe” en “ondermyn”. Wat die dogter moet ondergrawe en ondermyn, is “blou bengelende oë”. Die afleiding kan gemaak word dat die digterspreker nie gedoen het wat sy hier vir haar dogter wens nie. Sy het nie die man (wat verteenwoordig word deur die “blou bengelende oë”) ondergrawe en ondermyn nie, en dit het veroorsaak dat haar relasionele posisie ten opsigte van die man haar (gender)identiteit beïnvloed sodat dit daar uitsien soos wat sy dit in die vierde strofe beskryf.

Strofe 3 kan gelees word as ’n manifes vir die reaksie teen patriargale beperkings, ten gunste van ’n definiëring van ’n self wat outonomie opeis. Die digterspreker herdefinieer haar moederlike rol deur hierdie manifes aan haar dogter voor te lê, omdat die oordra daarvan self ook patriargale beperkings ondermyn.

Dit is egter opvallend dat die laaste strofe van die gedig in kontras staan met die voorafgaande strofes. Hier maak die digterspreker gebruik van ’n metapoëtiese verwysing wanneer sy sê “steur jou aan hierdie gedig nié, my Susantjie”. Hiermee ondermyn sy die voorafgaande uiteensetting van wat sy vir haar dogter wens. Dié ondermyning word egter geregverdig aan die hand van die stelling “sag, vertrouend / soos jy nou op jou bed lê en lees / is jy reeds méér.” Die moederlike digterspreker besef hier dat sy haar (gender)identiteit en die manier waarop patriargie haar beïnvloed en benadeel het, in die voorafgaande strofes op haar dogter projekteer. Die dogter het egter nie die manifes nodig wat die digterspreker aan haar wou bied nie, omdat sy “reeds méér” is as wat die digterspreker vir haar wens. Die laaste strofe is op sigself ’n herdefiniëring van vroulike identiteit, omdat die dogter reeds ’n sterk outonome identiteit het, ’n besef waartoe die moeder deur die skryf van die gedig kom.

Twee dekades gelede maak Friedman (2000:38) reeds die afleiding dat genderparadigmas van outonomie besig is om te verskuif. Sy motiveer hierdie stelling deur te verduidelik dat die historiese verband tussen mans en outonomie nie eenvormig is nie en ook uitgedaag word deur die groeiende verskeidenheid ten opsigte van vroulike identiteitsbepaling.⁸ Outonomie is beskikbaar vir vroue en word ook toenemend beskou as waardevol vir die vrou. Op die basis van paradigmas kan outonomie nie langer geklassifiseer word as tradisioneel manlik-georiënteerd of as iets waarvan die vrou vervreem is nie.

5. Outonomie en genderstereotipering

Outonomie word histories gekonseptualiseer in terme van karaktertrekke wat ’n antivroulike vooroordeel inhou. So is tradisionele ideale van outonomie gegrond op rede en sluit dit eienskappe wat beskou word as “vroulik”, soos byvoorbeeld emosie, uit.⁹ Friedman (2000:38) voer aan dat emosie se afsondering van rede in ’n eietydse konteks minder prominent geword het. Heelwat onlangse weergawes van rasionaliteit wat deur feministe én filosowe verwoord is, vervaag die grens tussen emosie en rede en ondermyn hierdie tradisionele digotomie.¹⁰

’n Gedig wat wel emosie wil afsonder van die begrip rede, is Elisabeth Eybers (2004:88) se “Krisis” (oorspronklik gepubliseer in Die ander dors, 1946):

Krisis

Dis hier wat ons twee skei – jy, Hart, en ek,
albei tot afskeid so onvoorbereid.
Die weg was lieflik waarlangs jy gelei’t
maar dis verby, al staar jy terug. Nou strek
die pad langs klowe, afgrond en moeras.
Voortvarend en ’n lafaard soos altyd
en nooit in staat tot enige besluit
en siek daarby, is jy nou net ’n las.

Jy was die gas en gasheer by die fees,
die seremoniemeester en die nar:
jou dwase raad kan net die Hoof verwar
waar elke tree die laaste tree mag wees.
Kyk, dit word laat, die kermis is verby,
kan jy dit nie begryp? Hier moet ons skei.

In bostaande gedig vereenselwig die digterspreker haarself met rede, met die “Hoof”, en spreek die begeerte uit om afstand te doen van emosie. Deur middel van personifikasie word emosie as “Hart” aangespreek en die skeidingsproses word metafories uitgebeeld as die beëindiging van ’n persoonlike verhouding tussen “Hart” en “Hoof”.

Daar word egter in die gedig gesuggereer dat dié afskeid nie so maklik is nie; die digterspreker sê dat in haar skeiding van die Hart “albei tot afskeid so onvoorbereid” is. Later in die eerste strofe meld die digterspreker ook dat die Hart nie moeiteloos gaan instem tot die skeiding nie, “maar dis verby, al staar jy terug”. Die gedig word afgesluit met die woorde “Hier moet ons skei.” Die skeiding het dus nie reeds plaasgevind nie, en al is dit die digterspreker se begeerte om haar van emosie te distansieer, laat die genoemde gegewens uit die gedig blyk dat dit nie noodwendig moontlik is om rede en emosie te skei nie. Die gedig word dan implisiet onderlê deur die siening dat rasionaliteit uit rede én emosie bestaan.

Buiten hierdie siening kan ook aangevoer word dat die stereotipiese assosiasie van die vrou met slegs emosie nog altyd ongegrond was en dat vroue, net soos mans, die potensiaal het om ’n kognitiewe modus van rede te beoefen.¹¹ By implikasie hou dit ook in dat die stereotipiese idee dat mans geassosieer word met rede, net so ongegrond is en dat ’n man ook oor ’n sterk emosionele kapasiteit kan beskik.

Die tradisionele konseptualisering van outonomie as ’n manlike eienskap is gebaseer op verouderde en stereotipiese gendernorme en genderrolle. Friedman (2000:39) noem die voorbeelde van uitgesprokenheid en onafhanklikheid wat ook volgens stereotipiese norme gekoppel is aan die “manlike” toe-eiening van outonomie.¹² Sosiale interaksie word aan die ander kant stereotipies verbind tot die vrou en word nie beskou as iets wat outonomie kan veroorsaak, suggereer of meebring nie.

Die herkonseptualisering van outonomie noodsaak met ander woorde die herkonseptualisering van dié gendernorme wat genderrolle en genderspesifieke karaktereienskappe bepaal. Gendernorme het in die verlede bepaal dat mans veel meer geleenthede gehad het om ’n outonome leefstyl te volg, omdat slegs mans toegang gehad het tot politieke mag, finansiële onafhanklikheid en die vryheid om veilig (alleen) te reis (Friedman 2000:39).

Volgens Friedman (2000:39) kan oordrewe manlike stereotipes ook die verdraaiing van die begrip outonomie beïnvloed. Veral “manlike” karaktertrekke soos onafhanklikheid en selfonderhouding is in die verlede, binne die algemene kulturele konteks en die filosofiese tradisie, geïnterpreteer as asosiale, atomistiese trekke wat voorkom asof dit afstandelikheid ten opsigte van intieme persoonlike verhoudings sanksioneer. Binne die feministiese tradisie is hierdie oordrewe individualistiese definiëring van outonomie dikwels as kommerwekkend beskou, omdat die atomistiese aard daarvan die konseptualisering van outonomie gekontamineer het. Ook word nagelaat om erkenning te gee aan die sosiale verhoudings wat noodsaaklik is vir die ontwikkeling van karaktereienskappe wat vereis word vir ’n volwasse geskiktheid vir outonomie. ’n Groot gedeelte van dié sosiale verhoudings bestaan uit die tradisionele kinderversorging deur vroue. Friedman (2000:39) stel dit wel dat die eietydse filosofiese tradisie erkenning gee aan die sosiale opvoeding en voortgaande persoonlike interaksie wat ’n integrale komponent uitmaak van die outonome wordingsproses. Hierdie erkenning hou in dat selfbegrip en die vindingrykheid wat nodig is vir kritiese besinning – iets wat outonomie vereis – bevestig word.

Friedman (2000:40) maak hieruit die afleiding dat daar gewaak moet word teen “manlike” paradigmas wat die begrip outonomie kan beïnvloed. Die feit dat foutiewe konseptualisering van outonomie gebaseer is op partydigheid teenoor die “manlike”, dui egter nie daarop dat outonomie wat korrek begryp word, partydig is teenoor die “manlike” of anti-“vroulike” nie.

6. Sosiale herkonseptualisering van outonomie

Friedman (2000:40) plaas klem op die behoefte aan ’n beskrywing van outonomie wat ook die relasionele karakter daarvan na vore bring. Daar bestaan twee ontwikkelings tersaaklik tot hierdie kwessie, naamlik ’n prosessionele opvatting van outonomie en ’n relasionele of intersubjektiewe opvatting van outonomie.¹³

Volgens die prosessionele verstaan van outonomie realiseer persoonlike outonomie deur middel van refleksiewe selfbegrip en interne koherensie, in die afwesigheid van onbehoorlike dwang of manipulasie deur andere. Prosessionele outonomie vereis egter nie die vermyding of versaking van persoonlike verhoudings as voorwaarde vir outonomie nie (Friedman 2000:40).

Friedman (2000:41) stel dit dat die relasionele of intersubjektiewe benadering tot outonomie behels dat die mens beskou word as ’n fundamenteel sosiale wese wat die bevoegdheid vir outonomie ontwikkel deur middel van sosiale interaksie. Dié ontwikkeling is onderhewig aan die konteks van waardes, betekenis en modi van selfbesinning wat gevorm is deur sosiale praktyk. Die invloed van sosiale norme op die identiteit van die mens vorm dus deel van die relasionele benadering tot outonomie. Dit veronderstel dat binne ’n feministiese raamwerk die rol van sosiale norme (in die besonder gendernorme) relasionaliteit en outonomie interaktief en onlosmaaklik ’n rol speel in die konseptualisering van die self. Dié beskouing van die rol van sosiale norme op die identiteit van die mens blyk ook uit Elisabeth Eybers (2004:144) se “Moeder” (oorspronklik in Die helder halfjaar, 1956):

Moeder

Jou nougesette buik volbring sy taak:
die kinderliggaam wat hy vervolmaak
verlos hy sonder om hom nog te steur
aan hoe sy vrug die eensaamheid trotseer.
Jou hande wat hom steun en voed en stuur
word steeds bedrewener maar op die duur
tog ook oorbodig, jou beperkte oë
moet sy ál verder voortdwaal blind gedoë.
En as hy eendag met ’n frons van pyn
jou aankyk het die towerwoord verdwyn
waarmee jou mond sy eerste angs kon troef.
’n Nuwe trots laat sy gelaat verstroef
en vrugloos swoeg jou hartspier wat die swaar
geboortekramp naboots en niks kan baar.

“Moeder” is ’n voorbeeld van ’n Italiaanse sonnet. Tradisioneel word die oktaaf en die sestet in só ’n sonnet geskei deur ’n wending. In die oktaaf van hierdie gedig word die geboorte, asook die vroeë opvoeding van die kind uitgebeeld. Dit is veral die tweede kwatryn in die oktaaf wat die sosiale norme wat hier bo genoem is, illustreer. Die verhouding tussen moeder en seun help om sy identiteit te vorm (versreëls vyf en ses) en stel hom in staat om al hoe meer outonoom te word in versreëls sewe en agt. Die beskouing van die mens as ’n fundamenteel sosiale wese wat die bevoegdheid vir outonomie ontwikkel deur middel van sosiale interaksie word hierdeur ondersteun.

Die sestet waarmee die gedig afsluit, illustreer egter ook die teendeel in terme daarvan dat sosiale interaksies wat die seun in sy lewe teëkom hom nie alleen “steun en voed en stuur” nie, maar ook pyn verskaf. Alhoewel die seun dan terugkeer na sy moeder, met wie hy sy vroeë sosiale interaksies gehad het, kan sy nie sy pyn wegneem nie, en die suggestie bestaan dat beide positiewe en negatiewe sosiale interaksies, met ander woorde die relasionele, bydra tot die vorming van die mens se identiteit en vermoë om outonoom te kan funksioneer.

7. ’n Kritiese beskouing van outonomie as ontwrigter van persoonlike verhoudings

Feministe se soeke na ’n relasionele beskrywing van outonomie wat tersaaklik is tot die vrou is volgens Friedman (2000:41) ’n eietydse kwessie. Alhoewel die wyer filosofiese beskouing van outonomie tans behels dat outonomie nie gesien word as antiteties teenoor sosiale waardes en deugde soos liefde, vriendskap, sorg, lojaliteit en toegewydheid nie, waarsku Friedman (2000:41) dat hierdie beskouing dikwels nie rekening hou met die moontlikheid van ontwrigting wat outonomie kan inhou vir persoonlike verhoudings en in gemeenskappe nie.

Menseverhoudings en gemeenskappe word gebind deur wat mense deel, insluitend taal, praktyke, tradisies, geskiedenis, doelwitte, sienings en waardes. Enige van hierdie elemente in die mens se lewe kan die fokus word van haar kritiese ondersoek. Wanneer iemand dit wat haar tot ander verbind, bevraagteken of evalueer, ontstaan die moontlikheid dat sy dié verbintenis onverantwoordbaar kan bevind en kan begin om haarself daarvan te distansieer of die verbintenis te verwerp. Dit kan ook gebeur dat iemand besin oor die aard van haar verhouding met ’n spesifieke ander en gevolglik tot die besef kom dat die verbintenis sekere belangrike dimensies van haarself verwaarloos of smoor. Om dan hierdie aspekte van haarself weer te bevry, mag inhou dat sy haarself van die problematiese verhouding moet distansieer (Friedman 2000:42).

In Ingrid Jonker (2004:125) se “Mamma” (oorspronklik gepubliseer in Rook en oker, 1963) word uitgebeeld hoe die outobiografiese spreker die psigiese toestand van die self (“sy spreek die psigiater”)¹⁴ en die self se relasionele posisie bevraagteken:

Mamma

mamma is nie meer ’n mens nie
net ’n ’n
sy trek aan
sy gaan na die haarkapper
sy loop op die strate
haar voete haak vas
sy spreek die psigiater
nes ’n gewone mens

en fluister woorde
mon cheri
dit het geen klank nie
dis die wit
gefluister van ’n spook
dit het g’n kleur nie
en dit hardloop
dit giggel uit hysbakke
dit loer deur brilglase
dit wonder agterbaks
dit is ontwapen
dit is naak soos ’n african
dit wil glo in die mens
wat nog te sê van ’n god.

Wanneer die digterspreker probeer om “nes ’n gewone mens” die woorde “mon cheri” (“my liefling”) te uiter, vind sy dat dit geen klank het nie, en gevolglik bevraagteken sy haar verhouding tot “die mens” en “’n god” in die slotreëls. Die woorde “mon cheri” en “dit wil glo in die mens” impliseer haar poging tot die sluit van ’n persoonlike verbintenis tussen haarself en ’n ander (’n geliefde of ’n kind), maar binne die konteks van die gedig word die bevraagtekening van die self ’n struikelblok vir verhoudings. Alhoewel die feit dat sy haarself “mamma” noem vanuit die staanspoor ’n relasionele karakter aan haar toeken, is die stelling “mamma is nie meer ’n mens nie” ’n duidelike ontkenning van hierdie posisie en daarmee saam ’n distansiëring van die ander.

Bogenoemde voorbeeldgedig illustreer dat die ontwrigting van persoonlike verhoudings nie noodwendig deur toenemende outonomie veroorsaak word nie. Dit kom eerder van die bevraagtekening van die self en die self se plek binne die samelewing. Volgens Friedman (2000:42) kan iemand se toenemende outonomie wel soms tot gevolg hê dat ’n verhouding verbrokkel. Dit kan gebeur weens die persoon se poging tot die bevryding van die self, maar kan ook gebeur as gevolg van verwerping deur die ander party wat nie die verandering in die persoon wil erken of toelaat nie. Friedman (2000:42) beklemtoon egter dat om die stelling te maak dat outonomie op sigself sosiale verhoudings ontwrig, misleidend kan wees. Die kapasiteit vir outonomie is nie intrinsiek sosiaal ontwrigtend nie; die ontwrigting vind eerder plaas as gevolg van ’n bepaalde beoefening van outonomie. Met ander woorde, die verskille wat tussen mense ontstaan as gevolg van een party se outonome verwerping van sekere waardes of verbintenisse waaraan die ander party steeds waarde heg, kan veroorsaak dat een party afstand doen van ’n ander party.

Hoewel Friedman waarsku teen die gevare wat outonomie vir persoonlike verhoudings inhou, beklemtoon sy dat dit nie beteken dat outonomie genoegsaam is vir die ontwrigting in sekere verhoudings nie. Die verband tussen outonomie en sosiale ontwrigting is volgens Friedman (2000:43) bloot samevallend. ’n Mens se outonome besinning vergroot die kans van ontwrigting in haar sosiale verhoudings, maar maak dit nie ’n noodwendige gevolg nie. In sekere gevalle kan outonomie selfs nie sosiale ontwrigting enigsins meer waarskynlik maak as wat dit normaalweg sou wees nie. Iemand se besinning kan ook tot gevolg hê dat sy ’n sekere verbintenis in ’n nuwe lig sien en nuwe, verrykte waarde aan haar verbintenis tot ’n ander party mag heg. In sulke gevalle word relasionele verbintenisse eerder deur outonomie versterk as ontwrig.

’n Goeie voorbeeld van so ’n versterking word geïllustreer in Antjie Krog (1995:43) se “dié huwelik is my herder”:

dié huwelik is my herder
niks ontbreek die kollig
met ’n beswyming het hy my lief
en begeer my met onthutsende jagsheid
man wat my moontlik maak
(in staat om hom spectacular te fight)
(die manier waarop ons ’n dubbelbed opmaak, wys
’n onverdeelde onverwoesbare pakt)

soms vang hy my uit aan die agterpoot
         as een groot stuk verraderlikheid
         agtervolg hy my
naai my dag en nag
violate elke millimeter private space
smoor glint in die oog
         elke geskryfde

“moet die kinders suksesvol in gerespekteerde skole
toekyk hoe hulle pêlle lees van hulle ma se plasserige poes
en hulle pa se geperishde piel
ek meen my vrou
jissus, êrens moet ’n man tog ’n streep trek”

Ek sal geen onheil vrees nie
die stok en die staf vertroos my.

Die digterspreker in hierdie gedig beoefen haar outonomie deur haarself die vryheid toe te ken om gedigte te skryf wat ander met wie sy in ’n verhouding staan nie noodwendig goedkeur nie. Sy besin oor hierdie outonome posisie in hierdie gedig, maar die gedig dui daarop dat die digterspreker hierdie vryheid van outonome seggenskap het juis vanweë die sekure relasionele posisie van haar huwelik. In hierdie geval versterk outonomie dus die huweliksverhouding, want, soos die digterspreker dit stel, “die stok en die staf” wat in die gedig ’n metafoor word vir die huwelik “vertroos my”.

Outonomie se potensiaal om sosiaal ontwrigtend te wees kan dus nie as slegs negatief vir die vrou beskou word nie. Outonome besinning kan haar die geleentheid bied om krities te besin oor die verhoudings waarbinne sy staan en die invloed wat hierdie verhoudings op haar identiteit het. Soos Friedman (2000:46) dit stel, mag besinning oor verhoudings of die waardes wat onderliggend aan die verhoudings is, die enigste manier wees waarop iemand vir haarself die morele waarde van daardie verhoudings kan bepaal.

Die beskouing van outobiografiese poësie in die lig van die bespreking in hierdie afdeling bring interessante gewaarwordinge na vore. Die digter wat in ’n outobiografiese gedig besin oor bepaalde verhoudings, met ander woorde oor haar relasionaliteit, is terselfdertyd besig om outonomie te beoefen. Outonomie maak die kritiese besinning oor verhoudings moontlik en ’n verhouding sal in die eerste plek nie bestaan sonder die moontlikheid van relasionaliteit nie. Daarom kan die skryf van ’n outobiografiese gedig wat krities besin oor die digterspreker se relasionele posisie ook gesien word as ’n beoefening van die digterspreker se outonomie.

8. ’n Relasionele model van outonomie

Keller (1997:152) plaas die klem daarop dat “the insight that the moral agent is an ‘encumbered self,’ who is always already embedded in relationships with flesh-and-blood others and is partly constituted by these relations, is here to stay.” Die behoefte ontstaan aan die konseptualisering van ’n relasionele model van outonomie, ’n model wat ook relasionele outonomie se ontwikkeling in die feministiese filosofie insluit. Die onderstaande aanhalings uit onderskeidelik Dryden (2013) en Stoljar (2013) is illustrerend van hierdie ontwikkeling van relasionele outonomie:

A feminist attempt to rehabilitate autonomy as a value, and to further underscore the contingency of its relationship to atomistic individualism or independence, emerges in the growing research on “relational autonomy” (Nedelsky 1989, Mackenzie and Stoljar 2000). It addresses the challenge of balancing agency with social embeddedness, without promoting an excessively individualistic liberal atomism, or denying women the agency required to criticize or change their situation. The feminist work on relational autonomy attempts to capture the best of the available positions. (Dryden 2013)

“Relational autonomy” is the name that has been given to feminist reconceptualizations of the notion of autonomy. The term “relational” here may serve simply to deny that autonomy requires self-sufficiency. If relationships of care and interdependence are valuable and morally significant (Mackenzie and Stoljar 2000:8–10), then any theory of autonomy must be “relational” in the sense that it must acknowledge that autonomy is compatible with the agent standing in and valuing significant family and other social relationships. “Relational” may also deny the metaphysical notion of atomistic personhood, emphasizing instead the idea that agents are socially and historically embedded, not metaphysically isolated, and are, moreover, shaped by factors such as race and class. (Stoljar 2013)

Dit is belangrik om in te sien dat outonomie nie eenvoudig die verwerping van sosiale invloed en relasionaliteit impliseer nie. Wanneer daar aanvaar kan word dat outonomie eerder gaan oor die vermoë om op ’n sekere manier teenoor sosiale invloed te kan reageer – daarmee in kritiese gesprek te tree – sluit sosiale bepaling nie outonomie uit nie.

Vervolgens kan ’n model van relasionele outonomie aangebied word aan die hand van Nedelsky (1989), Keller (1997), Mackenzie en Stoljar (2000), Dryden (2013) en Stoljar (2013):

Figuur 1. ’n Model van relasionele outonomie

Dit is dié beskouing van relasionele outonomie wat in hierdie artikel voorgehou word as deel van die konseptualisering van die herdefiniëring van outonomie aan die hand van relasionaliteit. Hierdie model van relasionele outonomie kan dan ook aangewend word in die ontleding van die outobiografiese poësie van vrouedigters om sodoende die narratief van die vrou as outonome en relasionele protagonis in haar eie verhaal te illustreer.

Vervolgens sal ’n outobiografiese gedig van elk van Elisabeth Eybers (2004:626), Ingrid Jonker (2004:47), Antjie Krog (1981:46) en Ronelda S. Kamfer (2016:87) ter illustrasie aan die hand van die relasionele-outonomie-model bespreek word.

8.1 Elisabeth Eybers: “Uitsig op die kade”

Eerstens word daar gekyk na Elisabeth Eybers se “Uitsig op die kade” (oorspronklik gepubliseer in Respyt, 1993):

Uitsig op die kade

Nouliks vertolkbaar wat hulle my vertel,
spreeus, eksters, meeue, eende, kraaie, al
die ywerige dagloners van die wal,
die reier so afgetrokke opgestel.

Ek mis myself steeds minder. Ek bedoel:
as steeds meer buitedinge my gaan boei
dan sintels van inwendige gevoel
tintel dit of ek selfafstotend groei.

Vermindering neem waarneembaar toe. Ek hoop
om te voldoen aan omgekeerde bloei
en leeg genoeg te loop om vol te loop
met wat vanuit hierbuite binnevloei.

Volgens Hein Viljoen (2014) is dit ’n gedig van Eybers wat moontlik die naaste aan die mistieke kom. Hierdie stelling is veelseggend, omdat die mistieke juis relasionaliteit impliseer – die mistieke proses hou die voortdurende strewe om relasioneel deel te word van die goddelike in.

Viljoen (2014) skryf in die artikel “‘Die choreografie van ontwyking’: Die poëtiese krag van negativering by Elisabeth Eybers” hoe sekere woorde en frases in die gedig nie soseer negatief van betekenis is nie, maar in die besonder ’n polariteit van vermindering uitdruk – Viljoen verwys na die voorbeelde “Nouliks”, “afgetrokke”, “mis”, “steeds minder”, “sintels”, “selfafstotend”, “Vermindering”, “omgekeerde bloei”, “leeg genoeg te loop”. Die gedig werk met negativerende woorde eerder as met gewone morfologiese of sintaktiese ontkenning. ’n Sin soos “ek mis myself steeds minder” kom neer op ’n verdere ontkenning (“steeds minder”) van wat reeds ’n negatiewe woord is (“mis”). “Sintels” dra ook ’n negatiewe konnotasie: van die emosie bly net uitgebrande reste soos van uitgebrande steenkool oor. Wat minder word, word meer – ’n gedagte wat vasgevang word in die frase “omgekeerde bloei”, wat die vermindering deur die “choreografie van ontwyking” paradoksaal omvorm tot wat tog ’n soort bloei is. Om “leeg genoeg te loop om vol te loop” is mistieke taal vir die leegmaak van die self wat paradoksaal ook ’n volheid word. Ook deur die ander paradokse van vermindering wat ’n vermeerdering is en ’n afname wat ’n toename is, volg Eybers hier die via negativa om die onuitspreeklike uitgedruk te kry (Viljoen 2014).

Uit bostaande ontleding van die gedig in terme van die mistieke kan afgelei word dat die gedig illustreer dat outonomie as waarde gerehabiliteer en herkonseptualiseer kan word. Van Niekerk (2000) verwys na “Uitsig op die kade” as ’n gedig waarin daar selfondersoek gedoen word. Dit kan dan wel gestel word dat die metafisiese begrip atomisme in hierdie Eybers-gedig ontken word ter wille van die idee dat agente sosiaal en histories ingebed is, asook waarde aan hulle relasionaliteit kan heg.

Volgens die relasionele-outonomie-model bestaan die moontlikheid om die uitdaging van die balansering van sosiale ingebedheid en agentskap aan te spreek sonder om vroue te weerhou van die agentskap wat noodsaaklik is om hulle situasies te kan kritiseer of verander. Alhoewel die gedig nie soseer ’n vrou illustreer wat haar situasie kritiseer nie, blyk dit uit die gedig dat die vrou nie weerhou word daarvan om haar begeerte uit te spreek om deur middel van selfondersoek en selfaflegging op te gaan in haar omgewing en afstand te doen van ’n atomistiese bestaan nie. Daar is nie in hierdie gedig sprake daarvan dat selfgenoegsaamheid ’n vereiste vir agentskap is nie. Die digterspreker sien haarself steeds as ’n individu, ’n outonome wese, want haar begeerte is “om vol te loop”. Sy wil net vol loop met “alles wat vanuit hierbuite binnevloei”. Sy wil met ander woorde die grense tussen innerlik en uiterlik oorskry en daarmee saam die grens tussen outonomie en relasionaliteit uitwis.

8.2 Ingrid Jonker: “Op alle gesigte”

Ingrid Jonker se “Op alle gesigte”, oorspronklik in Rook en oker (1963) gepubliseer, is die volgende gedig wat aan die hand van die model van relasionele outonomie bespreek word:

Op alle gesigte

Op alle gesigte van alle mense
altyd jou oë die twee broers
die gebeurtenis van jou en die onwerklikheid
van die wêreld

Alle geluide herhaal jou naam
alle geboue dink dit en die plakkate
die tikmasjiene raai dit en die sirenes eggo dit
elke geboortekreet bevestig dit en die verwerping
van die wêreld

My dae soek na die voertuig van jou liggaam
my dae soek na die gestalte van jou naam
altyd voor my in die pad van my oë
en my enigste vrees is besinning
wat jou bloed wil verander in water
wat jou naam wil verander in ’n nommer
en jou oë ontsê soos ’n herinnering.

Volgens Van Zuydam (2016:515) is “Op alle gesigte” ’n voorbeeld van ’n verskynsel wat dikwels in Jonker se oeuvre nou saamhang met die geheimsinnige en die vaagheid van dinge, naamlik die ontwykende aard van die alomteenwoordige geliefde en die ontwykende woord self. Die geliefde na wie hier gesoek word, is bykans in alles aanwesig, hetsy sigbaar of hoorbaar – maar telkens blyk dit net “tekens” of “spore” te wees en bly die geliefde dus ontwykend.

Van Zuydam (2016:515–6) bespreek die onderskeie strofes aan die hand van die samehangende verskynsel wat hier bo genoem word: In strofe een is dit duidelik dat die “oë” van die geliefde oral aanwesig is en verbind word met die suggestiewe “gebeurtenis van jou”. Die “oë” waarvan die digterspreker so bewus is en die “gebeurtenis van jou” word assosiatief verbind met “die onwerklikheid van die wêreld”. Van Wyk (1987) sluit hierby aan in sy siening dat die “gebeurtenis van jou” gekontrasteer word met die “onwerklikheid van die wêreld”. Hiervolgens is laasgenoemde frase uit die gedig ’n vooruitwysing na die “besinning” waarna daar in die slotstrofe verwys word.

In die tweede strofe verskuif die fokus van die geliefde se oë na sy naam – dus van die konkrete na die abstrakte, albei draers van identiteit. Die geïmpliseerde sien-handeling van strofe een gaan nou oor in allerlei dinamiese prosesse: Op “alle” denkbare maniere word die naam herhaal, gedink, geraai, geëggo en bevestig. Die slotstrofe illustreer hoe die “ek” getransponeer word in ’n tydsgestalte (“my dae”), terwyl die soektog met groter intensiteit gepaard gaan. Hier word ook die belangrike beeldspraakkoppeling gemaak tussen “voertuig” en “naam”, twee metafore wat verwisselbaar word. ’n Voertuig impliseer beweging, aandrywing, selfs vervoer en besieling, terwyl “gestalte” dui op iets wat vorm aanneem, konkreet word, of selfs ’n begeerte tot vleeswording impliseer (Van Zuydam 2016:515–6).

Die geliefde se naam is reeds ’n draer van identiteit genoem, wat impliseer dat die identiteit van die geliefde vir die digterspreker ’n mobiliteitsfaktor inhou. Die wêreld, daarenteen, is iets wat bestempel word as “onwerklik”, iets wat verwerp moet word.

Dié beskouing van die wêreld moet egter gesien word in die lig van die laaste strofe, waarin die digterspreker verklaar dat sy besinning vrees juis omdat dit die relasionaliteit tussen haar en die geliefde bedreig. Die verwerping van die wêreld is dus nie hier ’n uitspraak vír ’n outonome selfgenoegsaamheid en verwerping van relasionaliteit nie – dit is juis ter wille van die voortbestaan van haar relasionele verband met die geliefde dat sy die besinning wat die wêreld mag bring, wil vermy.

8.3 Antjie Krog: “ballade vir ’n 5-jarige huwelik”

Vervolgens word Antjie Krog se “ballade vir ’n 5-jarige huwelik”, uit Otters in bronslaai (1981), bespreek.

ballade vir ’n 5-jarige huwelik

vanoggend met ontbyt vorm ons die klassieke spotprent:
jy met jou welige hare wat blink om jou nek en ore tros
jou oë penblou en skerp ingestel reeds op vandag se werk
jou hande korreleer presies die argitektoniese opsny
van perfekte spek en eiers
my gesig ongewas, sweterig van ontbyt maak
lê pofferig geplooi, ’n kussinghaal keep my wang
my hare ongekam en my hande vol tissues, hooikoors en kinders

dan wonder ek wat het gebeur?
ek behoort artikels te lees oor hoe om jou man te behou
ek behoort pastelagtige rome vir my vel te koop
fyn hoëhak-sandaaltjies en kettinkies
ek behoort weer Miss Balmain te gebruik en kantsakdoekies
’n breastlift te kry sodat my tieties weer rosig en lewendig
onder jou hande kan vroetel
die leervelle oor my maag en gewese sexy boude te laat wegsny
(die baldadige moeras tussen my bene is goddank tydloos)

en dan?
dan weet ek nog nie verder nie
hoe lank voordat ons mekaar se vleis met naels van die ribbes ruk
mekaar se skedels in vreemde huise oor die matte rol
mekaar se genitalieë saam met uie in bredies rasper
cocktails met mekaar se oë versier:
blou maraschino-kersies dobberend op lang kil martini’s?
(drink my altyd so met jou oë ... )

ek staan op en laat vir jou ’n roos kantoor toe stuur
sedert ek daardie oggend opgekyk
en jou tussen al die karikature betrap het
het ek jou lief.

“ballade vir 5-jarige huwelik” vorm volgens Botha (2012:368) deel van ’n versameling huweliksliedere of -odes uit Krog se oeuvre, wat sy (eksplisiet of implisiet) aan haar eggenoot opdra: “In Otters in bronslaai is daar ‘ballade vir ’n 5-jarige huwelik’ (1981:46); in Gedigte 1989–1995 word daar in ‘verhonger’ (1995:30) verwys na ‘man van my van agtien jaar’; en in Kleur kom nooit alleen nie is ‘liefdeswoord’ (2000:63) ’n minsame verklaring vir ’n huwelik van 23 jaar. Al hierdie liefdesverse skakel op direk outobiografiese wyse met die digter en haar lewensloop.”

Binne die konteks van Otters in bronslaai as ’n bundel word die roos ’n belangrike motief wat die tema van die verhouding tussen man en vrou, meestal in terme van die liefdesverhouding van ’n huwelik, ondersteun. Hierdie motief kom onder meer in gedigte soos “ballade vir ’n 5-jarige huwelik”, “my tyd is verby” en “daarsonder” voor.

“daarsonder” openbaar die motief van die roos in die versreël “met rusies en rose hou jy my normaal”. Hier word die roos gebruik as motief om die tema van die huwelik te ondersteun. Die normale diskoers van ’n huwelik is hier ter sprake. Met die rose – by implikasie fisiese en/of simboliese rose – wat die manlike karakter vir die spreker gee, word die huwelik in stand gehou.

In “ballade vir ’n 5-jarige huwelik” kom die roosmotief ter sprake in die ontknoping wat in die laaste strofe uitspeel. Die spreker laat vir haar man ’n roos na sy kantoor toe stuur en volgens Spies (1983:113) stel sy haarself, wat vroeër die dag nie so goed daar uitgesien het nie (“ongewas”, “ongekam”, vol “hooikoors”, traag en onbevoeg), weer oop vir die liefde. Die roos is dus weer hier in die rol van die middel tot instandhouding van die liefde en die huwelik.

Die roosmotief blyk ’n simbool te wees wat die liefdesverhouding bevoordeel, ten spyte van moontlike teenspoed (soos waarvan strofe drie van “ballade vir ’n 5-jarige huwelik” getuig). Die roos word telkens gebruik om ’n poging aan te dui om ’n verbintenis te sluit met ’n ander en hou daarom ook verband met die digterspreker van die gedigte se verbondenheid aan relasionaliteit. Die digterspreker neem telkens die keuse om, onder meer deur die gee of die ontvang van ’n roos, haarself te oriënteer as sosiaal en histories ingebed, asook om waarde te heg aan haar familie- en sosiale relasies.

Die stelling kan gemaak word dat die digterspreker in “ballade vir ’n 5-jarige huwelik” outonomie as waarde rehabiliteer en herkonseptualiseer deur onder meer die selfgenoegsaamheid wat dikwels gepaardgaan met die konseptualisering van outonomie te kritiseer en/of te ontken. Die gedig illustreer in die eerste plek ’n teenstelling tussen die jy/jou en die ek/my. Daar is dus ’n aangesprokene en ’n digterspreker wat hom aanspreek. Die grootste gedeelte van die gedig word egter bestee aan ’n monoloog met die self, terwyl slegs die aanvang en slot van die gedig indirek aan die aangesprokene gerig is. Dít getuig daarvan dat die digterspreker deur middel van die gedig eerder haar eie identiteit verken as wat dit slegs gaan oor uitsprake teenoor haar man. Outonomie as waarde word dus nie ontken ten opsigte van die identiteit van die digterspreker nie. Inteendeel, die leser kan uit strofe twee aflei dat die digterspreker nie ’n navolger is van die samelewing se tradisionele bepalings ten opsigte van die vroulike eggenoot se voorkoms en optrede nie. Dit getuig van persoonlike outonomie, maar die feit dat sy die frase “ek behoort” drie keer in hierdie strofe gebruik dui tog daarop dat sy bewus is van haar bestaan in terme van sosiale relasies.

Dit kan gevolglik nie ontken word dat die digterspreker outonoom is nie. Terselfdertyd getuig sy ook deurgaans van haar bewustheid van relasionaliteit en sluit sy die gedig af met die uitspraak “het ek jou lief”, wat onvermydelik relasioneel is, asook met die stuur van ’n roos – met die gepaardgaande simboliese betekenis. Alhoewel sy haarself as individu beskou en die tyd neem om innerlike gesprek te voer, is daar geen sprake in die gedig dat dít selfgenoegsaamheid impliseer nie. Die gedig illustreer dat enige teorie van outonomie wel relasioneel moet wees en dat albei ’n rol speel in die identiteit van die mens, veral van die vrou in hierdie geval.

8.4 Ronelda Kamfer: “Ouma Knol”

Die laaste gedig wat in hierdie afdeling aan die hand van die relasionele-outonomie-model bespreek gaan word, is Ronelda Kamfer se “Ouma Nol” uit die bundel Hammie (2016):

Ouma Nol

my ouma is ’n hand-op-die-heup-
frons-op-die-gesig-tipe mens
sy is altyd gereed vir ’n fight
die dag toe my ma dood is
het my pedo uncle kom condolences gee
ek het mal geraak
en hom begin slaan toe hy instap
my bitch antie het try afkeer
toe spring Allisen in

instead van ons troos
is my ouma uit by die deur
saam met uncle pedo

en saam met haar vat sy
Grabouw my ma se ma
my oupa se Nol en vir klein Neldatjie.

Die openingsreël van die gedig dui reeds op relasionaliteit wanneer die digterspreker begin met “my ouma”. Volgens Terblanche (2014) het Ronelda op driejarige ouderdom by haar oupa en ouma, Thomas Daniel en Sarah Granfield, wat op ’n appelplaas by Grabouw gewerk het, gaan bly. Dié biografiese inligting maak dit vir die leser moontlik om ’n nabye verband tussen die digterspreker en haar ouma in te dink. Die narratief van hierdie gedig sentreer rondom die dag waarop die digterspreker se ma oorlede is en die familie om hierdie rede bymekaar was. Wanneer daar ’n familielid opdaag met wie die spreker ’n emosionele geskiedenis het (haar “pedo uncle”), tree die digterspreker se ouma egter nie op soos die ouma wat sy ken en wat sy in die eerste strofe beskryf as onder meer “altyd gereed vir ’n fight” nie. Haar ouma vat nie haar kant nie en troos haar nie, en wanneer haar ouma saam met die oom na buite stap en haar sodoende by hóm skaar, het dit verreikende gevolge vir die digterspreker.

Dié gevolge word in die laaste strofe uiteengesit. In hierdie strofe definieer die digterspreker persone en ’n plek (Grabouw) wat deel vorm van haar lewe in terme van die spesifieke aard van haar verbintenis tot die persoon en die plek. Die verlies wat sy hier voel, is dus nie net die verlies van ’n plek of van persone nie, maar ’n verlies van die gedeelte van haar eie identiteit wat sy aan hierdie plek en persone gekoppel het. In die slotstrofe word daar verwys na “klein Neldatjie”, wat een van Lanser (2005) se terme van verbintenis aktiveer, naamlik identiteit. Die ooreenkoms tussen die naam van die ek-spreker en die skrywer motiveer dus hier die lees van die gedig as outobiografies.

“Ouma Nol” is tekenend van die waarde wat die digterspreker aan familiebande heg. Sy besef dat sy vir haarself kan opstaan – “ek het mal geraak / en hom begin slaan toe hy instap” – met ander woorde dat sy kan handel volgens haar eie keuse, waardes en identiteit, binne haar eie morele raamwerk (sy beskou hom as ’n pedofiel). Sy illustreer dus hier iets van haar persoonlike outonomie, maar terselfdertyd gee sy erkenning aan die feit dat sy nie selfgenoegsaam is nie en op relasionaliteit staatmaak in terme van ’n ondersteuningsnetwerk (“toe spring Allisen in”, “instead van ons troos”), asook die invloed wat relasionaliteit op haar identiteit het.

Weer eens kan die afleiding gemaak word dat ook hierdie gedig van Kamfer illustreer dat outonomie en relasionaliteit nie as losstaande entiteite gesien kan word nie. Albei entiteite beïnvloed die digterspreker se identiteitsvorming en daardeur wys die gedig daarop dat sowel sosiale ingebedheid as agentskap deur die vrou beliggaam kan word, en dat sy ook die stem het om dit te kan verwoord.

9. Relasionaliteit, outonomie en moederskap

’n Belangrike aspek van relasionele outonomie is die poging om outonomie as waarde te rehabiliteer en te herkonseptualiseer. Friedman (2000:46) se beskouing dat, tradisioneel beskou, die meerderheid vroue hulle primêre volwasse identiteit aflei van hulle families of huwelike, bring die vrou se beskouing van en besinning oor haar huwelik en moederskap as belangrike onderwerp na vore.

Alhoewel daar verskeie sosiale, historiese, ekonomiese en ander verhoudings bestaan wat ’n rol speel in die definiëring van die vrou se identiteit vanuit die perspektief van relasionele outonomie, val die fokus in hierdie afdeling spesifiek op die vrou se relasionele posisie binne ’n ma-en-kind-verhouding, omdat hierdie aspek van die vrou se relasionele posisie dikwels ’n belangrike rol speel met betrekking tot die vrou se identiteitsbepaling.

In 1979 voer Simons en Benjamin ’n onderhoud met Simon de Beauvoir waarin sy onder andere haar beskouings van moederskap soos volg verwoord (Simons, Benjamin en Beauvoir 1979:340–1):

I think that by changing the concept of motherhood, by changing the idea of maternal instinct, of the feminine vocation, society will change completely. Because it is through this idea of feminine vocation that women are enslaved to the home, that they are enslaved to their husbands, that they are enslaved to man, to housekeeping, etc. If this concept were to be destroyed, I do not mean motherhood itself, but all the myths which are related to motherhood, without any doubt society would be completely transformed.

In dieselfde onderhoud sê Beauvoir dat indien dit moontlik sou wees om die omstandighede van moederskap te verander, moederskap nie vanuit ’n feministiese perspektief as ’n negatiewe ervaring gesien hoef te word nie. Daar is sekere verhoudings tussen ’n vrou en haar kind wat baie sterk kan wees en ’n positiewe uitwerking op die vrou kan hê. Ten spyte hiervan staan Beauvoir by haar vroeëre siening van “maternity is a trap”. In Simons, Benjamin en Beauvoir 1979:341) beskou sy moederskap as die gevaarlikste valstrik vir vroue wat vry en onafhanklik wil wees, ’n beroep wil volg, vir hulself wil dink of ’n lewe van hulle eie wil hê.

Benjamin (in Simons, Benjamin en Beauvoir 1979:341) stel die vraag of dit steeds onmoontlik is vir ’n vrou om ’n moeder én transendentaal te wees. Beauvoir se reaksie getuig daarvan dat haar perspektief hierop minder ekstremisties is as in haar vorige werke, wanneer sy noem dat dit dalk nie onmoontlik is nie en dat heelwat vroue dit tog regkry. Sy voeg egter by dat dit dikwels gebeur dat hierdie vroue ’n negatiewe verdeeldheid tussen moederskap en beroep ervaar. Hierdie stellings, uit ’n onderhoud in 1979, vind as tema neerslag in Antjie Krog se “ma sal laat wees” (Krog 1989:73):

ma sal laat wees

dat ek na julle toe terugkom
moeg en sonder herinnering
dat die kombuisdeur oop is ek

inskuifel met tasse haastige presente
in die gange sluip rond my gesin
se verdrietige drome ruite aangepak

van hulle verlate taal in die harde
badkamerlig borsel ek my tande
druk ’n pilletjie op my tong: Do.

dat ek verbyloop waar my dogter slaap
haar lakens netjies geplat onder haar ken
op die spieëltafel steier sywurms in goud getoom

dat ek my seuns verby kan kom
fronsend teen kussings aangevuis
hul onrustige ondertone kneus deur die kamer

dat ek ’n naghemp vroetel uit die laai
inglip in die donker skreef agter jou rug
dat die warmte na my oorvloei

maak my nog digter nog mens
in die hinderlaag van asem
sneuwel ek tot vrou.

In hierdie gedig word onder meer tradisionele geslagsrolle uitgebeeld. Die digterspreker sien haar dogter slaap met lakens platgetrek onder haar ken en betekenisimplikasie ontstaan dat die dogter gesien word as netjies en meer ingeperk as die seuns, wat beskryf word as “fronsend teen kussings aangevuis / hul onrustige ondertone kneus deur die kamer”. Hiermee word kommentaar oor tradisioneel-gekondisioneerde geslagsrolle gesuggereer. Die digterspreker noem ook in die gedig dat sy haastig vir haar gesin geskenke gekoop het voor haar tuiskoms, ’n handeling wat beskou kan word as ’n voorbeeld van ’n ma wat skuldig voel omdat sy meer tyd aan haar werk spandeer en dan voel dat sy haar gesin afskeep. Hierdie skuldgevoel is gewortel in die tradisionele geslagsrol van die vrou as die versorger, waarop die gedig krities reageer (“sneuwel ek tot vrou”). Die spreker se gevoel is duidelik een van verdeeldheid tussen die eise van haar beroepslewe en haar skuldgevoel oor die feit dat sy haar man en kinders alleen moet laat wanneer sy haar professionele verpligtinge nakom. Die laaste strofe gebruik oorlogsterminologie om uit te beeld dat die vroulike spreker wat ná haar beroepsreis terugkom by die huis en langs haar man in die bed klim, voel asof sy in ’n hinderlaag gelei word en dan “sneuwel” tot vrou. Die “hinderlaag van asem” kan daarop dui dat sy die lewe, of haar lewe, beskou as ’n hinderlaag (dalk juis omdat sy ’n vrou is). Dit is “tot vrou” dat sy sneuwel en hier is die gebruik van “tot” veelseggend – dit kan geïnterpreteer word as ’n aanduiding dat die spreker voel dat haar beroepslewe (haar lewe as professionele “digter”, reël 19) “sterf” met haar tuiskoms.

In Alison Stone se 2011-artikel “Female subjectivity and mother-daughter relations” herkonseptualiseer sy vroeë moederlike verhoudings binne-in die feministiese tradisie. Sy tree veral in gesprek met die teoretisering van Christine Battersby as een van die eietydse feministiese denkers wat – saam met ander teoretici soos Adriana Cavarero, Luce Irigaray, Julia Kristeva en Adrienne Rich – tradisionele beskouings oor die moederlike heroorweeg en herdefinieer. Stone (2011:168) verwys na Battersby se 1998-boek The phenomenal woman, waarin laasgenoemde beskouings oor die verband tussen beliggaming, geboorte en individuele subjektiwiteit krities beskou.

Stone (2011:168–9) bespreek vyf aspekte van subjektiwiteit wat deur Battersby (1998:8–11) geformuleer is: Eerstens is die mens ’n natale wese – elke mens is gebore vanuit die liggaam van sy/haar moeder. Tweedens is die mens, vanweë dié natale aard, ook ’n afhanklike wese: Die mens word gebore en is in die vroeë lewensjare afhanklik van ’n versorger. Hierdie afhanklikheid is asimmetries en plaas die mens uit die staanspoor in magsverhoudings en ongelykheid. Magsverhoudings is dus normaal en konstitueer die menslike bestaan, eerder as wat dit ’n afwyking van enige veronderstelde normale toestand van gelykheid is. In die derde plek veroorsaak hierdie afhanklikheid dat die mens slegs geleidelik ’n onderskeibare individu word. Daar is geen oombliklike of afgetekende self-ander-onderskeid nie. Elke self (individu) is eerder ’n voortdurende proses van te voorskyn kom vanuit die magsbelaaide verhoudings met ander. Vierdens is die self beliggaam en ontstaan dit spesifiek vanuit die veld van vleeslike kontinuïteit met ander. In die vyfde plek ontwikkel die self tot ’n produktiewe wese wat die grense tussen outonomie en afhanklikheid, tussen selfbehoudendheid en relasionaliteit, tussen agentskap en passiwiteit en tussen liggaam en die verstandelike oorskry en verdof.

Bogenoemde aspekte van subjektiwiteit word deur Battersby geteoretiseer deur die herlesing van die geskiedenis van filosofie, wat die vroulike getipeer het as afwykend relatief tot die manlike norm. Battersby herinterpreteer en transformeer hierdie negatiewe karakterisering tot die positiewe en produktiewe. Hierin is Battersby dit verskuldig aan Luce Irigaray se welbekende mimetiese benadering tot die tradisionele Westerse metafisika. Irigaray herlees die kanonieke tekste van hierdie tradisie en reproduseer en werk binne dié kanon se terme om die spesifieke terme te herhaal in die vorm van nuwe kombinasies en variasies sodat die betekenis en waarderings daarvan subtiele transformasie ondergaan (Stone 2011:169).

Onder die invloed van Battersby en Irigaray is Stone (2011) se uitgangspunt om die aard van afhanklikheid van vroeë versorgers te herbeskou binne die sosiale en kulturele konteks waarin dit voorkom, omdat die vrou merendeels sosiaal beskou word as die vroegste versorger van die individu.¹⁵ Volgens Stone (2011:169) ontstaan ’n subjek binne hierdie konteks as ’n natale wese in asimmetriese afhanklikheid van die moeder¹⁶ in die besonder. Magsverhoudings met die moeder (en moeder-plaasvervangers) is dus algemeen die primêre matriks, die eerste stel vleeslike en affektiewe kragvelde waaruit die mens tot individuasie kom. Stone (2011:169) argumenteer dat die moederlike mag wat binne vroeë moeder-kind-verhoudings bestaan, daartoe kan lei dat die kind in vrees en/of vyandigheid reageer teenoor die moederlike en vroulike mag, en sodoende patriargie ondersteun en onderhou.

Stone (2011:169–70) is dus van mening dat moederlike mag tradisioneel as problematies beskou kan word. Sy beskou die ideaal as die subjek wat in staat is om weg te breek van die afhanklikheid van die moederlike figuur om sodoende outonomie te bereik. Dit is verder haar argument dat hierdie ideaal die manlike subjek bevoordeel, omdat vroulike subjekte nie op dieselfde wyse van ’n moederlike figuur kan wegbreek nie. Dogters moet met ander woorde aanhou identifiseer met ’n moeder om ’n eie vroulike identiteit te ontwikkel. Die gevolg is dat vroulike subjekte (meer as manlike subjekte) vasgevang word in ’n lewenslange en onoplosbare stryd om outonomie.

Stone se beskouings kan egter binêr voorkom, aangesien sy aanneem dat ’n wegbreek van die moederlike by implikasie die patriargie bevoordeel. Die aanname dat dogters meer afhanklik is van hulle moeders as wat seuns is, is ’n absolute siening. Dit is ook moontlik dat ’n dogter meer met haar pa se genderidentiteit mag identifiseer en ’n seun meer met sy moeder s’n. Stone se argument berus dus op ’n tradisionele beskouing van die noodwendigheid dat ’n vroulike subjek ’n vroulike genderidentiteit wil en/of moet aanneem.

Ter verdediging van Stone se moeder-dogter-relasie-problematiek kan dit wel ingesien word dat daar gedeeltelike waarheid in haar uitsprake steek. Die verhouding tussen moeder en dogter is besonder problematies, soos wat ook gesien kan word in My mother / my self: The daughter’s search for identity deur Nancy Friday (1997:xiv):

Because we [women] are the same sex as mother, the business of separation is usually harder for a daughter than for a son. The need to define ourselves, to recognize our unique identity separate from the woman with whom we automatically identify, is crucial to becoming genuinely independent. Every argument and difference of opinion comes with the threat that it will lose us her approval, her love. Separation requires practice and repetition of every step away from her and into ourselves so that we can maintain her love even if we are different from her, and even if we argue and compete with her and, yes, win the contest with her. For that to happen she has to be able to say, “Go, my darling, and find yourself. My daughter, right or wrong”, and we must have the capacity to believe her, to accept that message. To put it bluntly, daughters aren’t there yet. We haven’t achieved that degree of separation.

Die problematiek wat hier bo deur Friday (1997:xiv) aangespreek word, blyk uit ’n gedig deur Ronelda S. Kamfer getiteld “as seer nie meer seer is nie” (2016:47–8):

As seer nie meer seer is nie

’n week voor my ma se dood
stry sy en Allisen
ek ken nie die hele storie nie
maar ek side met Allisen
ek ignore my ma die heel naweek

die Sondagaand kom sit sy
met haar teddybear nighty
en blourollers in haar hare
op my bed
sy mompel iets van my
wat moet ophou rook
jou kind gaan met ’n bloubek gebore word
ek rol my oë en sê is fine

sy bly stil
laat sak haar kop in haar hande
en begin snik
jirre Ronelda moet jy nie ook
my verwerp nie
ek kry dit van alle kante af

ek skrik en gaan troos haar
ek sê sorry Hammie ek’s net kwaad

ja my kind ek weet ek is so
jammer

oor alles

ek sê net
is okay Hammie daai’s ou kak

want as ’n ma sorry sê
is dit asof die Here afkom aarde toe
en vir jou kroon op jou kop sit.

Kamfer se gedig illustreer ook iets van die moeder se afhanklikheid van die dogter, veral in die derde strofe. Die moeder se emosionele uitbarsting in strofe drie veroorsaak egter dat die dogter, wat hier as outobiografiese spreker optree, in die vierde strofe skrik en dadelik die moeder troos. Dit dui op die vrees vir verwerping waarop Friday in die aanhaling sinspeel. In die voorlaaste strofe gee die spreker dan voor asof die geïmpliseerde dinge uit die verlede waaroor die moeder jammer sê, reeds vergete is. Dit blyk egter uit die begin van die gedig, asook uit ander gedigte wat Kamfer oor haar moeder geskryf het,¹⁷ dat sy ’n outobiografiese digterspreker konstrueer wat steeds wrokkig teenoor haar moeder staan. As ’n troos bied sy dan hier ’n vorm van haar vergifnis aan en in die laaste strofe verskaf sy die rede vir haar optrede: “want as ’n ma sorry sê / is dit asof die Here afkom aarde toe / en vir jou kroon op jou kop sit.” Hierdie versreëls wys op die feit dat die dogter nog nie haarself sien as outonome wese, apart van haar moeder, nie. Die verskoning wat die moeder aanbied, word gesimboliseer deur ’n heilige kroon wat op die dogter se kop gesit word. Dit is dus duidelik dat die dogter nog in ’n groot mate van die moeder se goedkeuring afhanklik is en dat die proses van afstanddoening problematies bly.

Ook die bekende Krog-gedig “Ma” (Dogter van Jefta, 1970:12) is tekenend van die problematiek rondom die dogter se afstanddoening van die moeder.

Ma, ek skryf vir jou ’n gedig
sonder fênsie leestekens
sonder woorde wat rym
sonder bywoorde
net sommer
’n kaalvoet gedig –
want jy maak my groot
in jou krom klein handjies
jy beitel my met jou swart oë
en spits woorde
jy draai jou leiklipkop
jy lag en breek my tente op
maar jy offer my elke aand
vir jou Here God.
jou moesie-oor is my enigste telefoon
jou huis my enigste bybel
jou naam my breekwater teen die lewe
ek is so jammer mamma
dat ek nie is
wat ek graag vir jou wil wees nie.

Louise Viljoen (2009:7) sê die volgende hieroor in Ons ongehoorde soort: Beskouings oor die werk van Antjie Krog:

Dit is uit die gedig duidelik dat die moeder haar dogter op ’n harde manier slyp (“jy beitel my met jou swart oë / en spits woorde”). Verder lyk dit asof die dogter aan die een kant dankbaar is dat die moeder haar beskerm deur as tussenganger tussen haar en die buite-wêreld op te tree, maar aan die ander kant is daar ook suggesties dat die moeder haar daardeur inperk en weghou van daardie wêreld wanneer sy skryf: “jou moesie-oor is my enigste telefoon / jou huis my enigste bybel / jou naam my breekwater teen die lewe.”

“Ladybird” (oorspronklik gepubliseer in Rook en oker, 1963) deur Ingrid Jonker (2004:77) word opgedra aan die digter se ma wanneer sy skryf dat die gedig ’n “herinnering aan my moeder” is:

Ladybird
’n Herinnering aan my moeder

Glans oker
en ’n lig breek
uit die see.

In die agterplaas
êrens tussen die wasgoed
en ’n boom vol granate
jou lag en die oggend
skielik en klein
soos ’n liewenheersbesie¹⁸
geval op my hand.

Alhoewel dié gedig meer werk op die vlak van assosiatiewe beelding kenmerkend van die poësie van Sestig, word daar steeds iets konkreets oor die moeder-dogter-verhouding daardeur uitgebeeld. In die psigoanalise word die oermoeder (ook baarmoeder) tradisioneel met die see verbind, en dié groot watermassa hou ook verband met die anima-argetipe. Die lig wat in die eerste strofe uit die see breek, kan daarom sinspeel op ’n helder (“lig”) herinnering aan die moeder (“see”) wat tot die outobiografiese spreker deurdring. ’n Ander moontlikheid is dat “’n lig / breek uit die see” gelees kan word as ’n voorstelling van ’n geboorte, waarin die kind, “die lig” voortgebring word uit die moeder, “die see”.

Die tweede strofe is ’n beskrywing van die herinnering, waarin die assosiatiewe beelding sinspeel op die delikate verband tussen ma en dogter. Aanvanklik kom die herinnering alledaags en positief voor, met die verwysing na “wasgoed”, “’n boom vol granate” en “jou lag”. Dit is egter juis die moeder se lag en die herinnering aan ’n oggend wat “skielik en klein” op die spreker se hand kom val “soos ’n liewenheersbesie”. Hier is die gebruik van die woord “geval” opmerklik, aangesien daar nie gesê word dat die besie op haar hand kom sit nie. Die suggestie is eerder dat die besie nie uit eie wil of opset op haar hand kom sit nie, maar per ongeluk op haar hand land of selfs moontlik dood is en tot op haar hand val. Die “val” suggereer ’n noodgedwongenheid wat illustrerend is van die verhouding tussen moeder en dogter. Die delikaatheid van die “klein” besie en die ma se “klein” lag beeld ook die besondere broosheid van die verhouding uit en die feit dat die dogter haarself nie maklik daarvan los kan maak nie. Net soos wat die besie noodgedwonge op haar hand val, word die herinnering aan haar moeder onvermydelik by haar opgeroep. Biografies is ’n mens bewus daarvan dat Jonker se moeder oorlede is toe Jonker nog ’n kind was, maar selfs in die dood is die spreker as dogter nie van haar moeder geskei nie.

Volgens Van Wyk (1999:2) blyk die invloed van die Rooms-Katolisisme op Ingrid Jonker uit gedigte soos die bostaande “Ladybird”. Hy noem dat die woord “ladybird” afgelei is van “Our Lady’s bird” en identifiseer “Our Lady” as die Katolieke benaming vir die Moedermaagd Maria. Die verband wat daar dus tussen Jonker se biografiese moeder en die “ladybird” getrek word, kan deur hierdie gegewe verder uitgebrei word om ook verband te hou met Moeder Maria. Die digterspreker beskou dus ook haar moeder as ’n Maria-figuur, en die ewigheidswaarde wat dié figuur inhou, bevorder die idee van die onlosmaaklikheid van die verhouding tussen die digterspreker en haar moeder.

Elisabeth Eybers se siening van haar moeder word in die outobiografiese gedig “Oorsig” (Balans, 1962)¹⁹ soos volg verbeeld:

Oorsig

Van kindsbeen af het ek die boos-
heid van die vlees geraai,
so wêreldwars en argeloos
het Vader dit versmaai.

En Moeder was ’n donker vrou
met ’n stiletskerp gees:
van onversoenbaarhede sou
ek later nooit genees.

My pastorale vader wis
haarfyn hoe alles hoort,
teen elke ydelheid en lis
gewapen met die Woord.

En Moeder het gevit, gevra,
geluister en gelees.
Sy kon soveel verdriet verdra,
so ondeemoedig wees.
Van háár het ek die snelle drif,
die onrus en die skroom,
van hom die vreemde teëgif
van ’n ontasbre droom.

Deur brakkerige dieptes kon
my wortels weerbaar dring,
ook ék haal uit mistieke bron
my soet versadiging:

’n liefde wat geen lesing ken,
niks ledig of sondeer
maar eensaamheid en hunkering
verruklik raffineer.

Met aftreksels van skaduwee
moet ek my daagliks voed:
my vader was die dominee,
my moeder vlees en bloed.

Volgens Spies (2015) vergestalt besinning en introspeksie by Eybers onder andere ’n poging om haar eie dualistiese aard te probeer peil deur portrettekeninge van die gelowige dominee-vader en die vrysinnige moeder. Eybers betrek dan ook haar beskouing van haar vader in “Oorsig” juis om te wys op hoe verskillend sy haar vader en haar moeder sien. Dit blyk egter uit die gedig dat die dogter, wat as outobiografiese spreker optree, haar meer met haar moeder as met haar vader identifiseer. In strofes 4, 5 en 6 is dit duidelik dat die dogter haar eerder kan vereenselwig met die moeder se bevraagtekening en “vleeslikheid” (vergelyk reëls 23–28). Die “pastorale vader” word in strofe 3 beskryf as iemand wat nie bevraagteken nie; hy dra die Woord as sy wapen teen “ydelheid en lis”. Die tweede strofe skets egter die moeder as die “donker vrou”, en in die middel van die strofe dui die dubbelpunt daarop dat haar identifikasie met die moeder en die teenstrydige beskouings van die vader tot gevolg het dat “van onversoenbaarhede sou / ek later nooit genees”. Die gedig beeld uit dat die spreker haar nie kan losmaak van die invloed wat haar ouers (veral haar moeder) op haar het nie. Dit is iets waarvan sy nie kan genees nie en wat haar daarvan weerhou om outonomie te bereik.

Die gevolgtrekking kan gemaak word dat die dogter se verhouding met die moeder wel problematies is ten opsigte van die dogter se identiteitskonstruksie. Stone (2001:170) stel egter voor dat ’n dogter se posisie herbedink moet word, en dat so ’n herformulering noodwendig inhou dat daar van die tradisionele siening van die dogter se afhanklike posisie as iets problematies en patologies wegbeweeg moet word na die beskouing van dié posisie as iets wat positief kan wees.

In die outobiografiese gedigte van vroue tref die leser dikwels gedigte aan wat handel oor die outobiografiese spreker se verhouding tot haar moeder, en/of tot haar eie kinders. Dié gedigte kan gebruik word om bogenoemde fenomeen te ondersoek deur te ontleed hoe hierdie verhouding(s) uitgebeeld word en te (her)besin oor die inwerking daarvan op die self se gender- en identiteitskonstruksie.

10. Samevatting

In hierdie artikel is die begrip outonomie van nader beskou, met die doel om die moontlikheid van ’n herdefiniëring daarvan in terme van relasionaliteit uiteen te sit. Die bespreking het die raamwerk gevolg wat Friedman (2000:37–41) verskaf in “Autonomy, social disruption and women”. Hierdie raamwerk behels ’n karakterisering van outonomie volgens beskouings daarvan in eietydse filosofiese literatuur, wat inhou dat dié sienings gekleur is deur onder meer ’n feministiese perspektief. Die bespreking is gevolg deur die formulering van ’n relasionele model van outonomie, asook ’n beskouing van die verband tussen outonomie, relasionaliteit en moederskap.

Die bespreking van persoonlike outonomie het aan die lig gebring dat dit twee dimensies inhou. Eerstens moet iemand op ’n outonome wyse besin oor die keuses wat sy maak en die standaarde of waardes waarvolgens sy gelei word. Tweedens moet die besinning self relatief losstaande wees van daardie variëteite van inmenging wat outonomie belemmer. Daar is bepaal dat persoonlike outonomie ’n handeling en leefwyse inhou wat bepaal word deur ’n mens se eie keuses, waardes en identiteit, binne die beperkings van wat die mens as moreel toelaatbaar beskou.

Daar is gefokus op ’n feministiese toepassing van die begrip outonomie wat noodsaak dat die narratiewe van vroue sal reageer teen patriargale beperkings om sodoende ’n bewustheid van die self en die self se relasionaliteit te verwoord en te herdefinieer. Dit kan onder meer inhou dat ’n narratief besin oor die feit dat die vrou volgens konvensionele genderrolstereotipering aan ’n moederlike rol gekoppel word. ’n Narratief wat hieroor besin, of selfs moontlik die moederlike rol herdefinieer volgens nuwe paradigmas waarin die patriargale nie domineer nie, kan ook deel van die feministiese aanwending van die begrip outonomie vorm.

Verder is daar bespreek hoe die genderstereotipiese afsondering van emosie en rede in die eietydse konteks minder prominent geword het. Daar is geargumenteer dat rasionaliteit uit rede én emosie bestaan, en daar is bepaal dat die herkonseptualisering van die begrip outonomie ook die herkonseptualisering van dié gendernorme wat genderrolle en genderspesifieke karaktereienskappe bepaal, inhou.

Uit die bespreking van die sosiale herkonseptualisering van outonomie is afgelei dat die mens juis die bevoegdheid vir outonomie ontwikkel deur middel van sosiale interaksie. Hierdie ontwikkeling is onderhewig aan die konteks van waardes, betekenis en modi van selfbesinning wat deur sosiale praktyk gevorm is. Die invloed van sosiale norme op die identiteit van die mens vorm deel van die relasionele benadering tot outonomie. Dit veronderstel dat – binne ’n feministiese raamwerk – die rol van sosiale norme (in die besonder gendernorme), relasionaliteit en outonomie interaktief en onlosmaaklik ’n rol speel in die konseptualisering van die self.

Die argument is wel erken dat outonomie in sommige gevalle gesien word as ontwrigtend ten opsigte van persoonlike verhoudings, maar daar is ook bewyse gelewer van situasies waarin die ontwringing nie noodwendig manifesteer nie. Daar is ook bepaal dat outonomie se potensiaal om sosiaal ontwrigtend te wees nie as slegs negatief beskou hoef te word nie. Outonome besinning kan die vrou ’n geleentheid bied tot kritiese oordenking van die verhoudings waarbinne sy staan en die invloed wat hierdie verhoudings op haar identiteit het.

Die beskouing van outobiografiese poësie in die lig van bogenoemde het verrykende gewaarwordinge na vore gebring. Die digter wat in ’n outobiografiese gedig besin oor bepaalde verhoudings – dus oor haar relasionaliteit – is terselfdertyd besig om outonomie te beoefen. Outonomie maak die kritiese besinning oor verhoudings moontlik, en ’n verhouding sal in die eerste plek nie bestaan sonder die moontlikheid van relasionaliteit nie. Daarom kan die skryf van ’n outobiografiese gedig wat krities besin oor die digterspreker se relasionele posisie ook gesien word as ’n uitoefening van die digterspreker se outonomie.

In die lig van die poging om relasionele outonomie te verken, is ’n relasionele model van outonomie gekonseptualiseer. Daar is ook verder aandag gegee aan die verband tussen relasionaliteit, moederskap en outonomie. Friedman (2000:46) se beskouing van die tradisionele opvatting dat die meerderheid vroue hulle primêre volwasse identiteit van hulle families of huwelike aflei, is betrek. Dít bring die vrou se beskouing van en besinning oor haar huwelik en moederskap as belangrike onderwerp na vore, veral in die lig van die genoemde poging om outonomie te rehabiliteer en te herkonseptualiseer in die lig van relasionaliteit.

Om nuwe paradigmas van outonomie wat vroulike protagoniste insluit te illustreer, is die teoretiese bespreking in hierdie artikel toegelig deur outobiografiese voorbeeldgedigte uit die oeuvres van vier vrouedigters, naamlik Elisabeth Eybers, Ingrid Jonker, Antjie Krog en Ronelda S. Kamfer. In hierdie voorbeeldgedigte staan ’n outobiografiese digterspreker telkens voorop, wat ten doel gehad het om die narratief van die vrouestem en haar relasionele posisie te kon ondersoek.

Deur middel van die teoretiese bespreking en die gedigontledings is daar gevind dat outonomie en relasionaliteit nie as losstaande entiteite gesien kan word wanneer dit kom by die identiteitsvorming van die vrou nie. Albei entiteite beïnvloed die totstandkoming van die vroulike digterspreker se identiteit, en die ontleding van die onderskeie gedigte wys daarop dat sowel sosiale ingebedheid as agentskap deur die vrou beliggaam kan word, en dat sy ook die stem het om dit te kan verwoord.

Bibliografie

Antony, L.M. en C. Witt (reds.). 1993. A mind of one’s own: Feminist essays on reason and objectivity. Boulder: Westview Press.

Battersby, C. 1998. The phenomenal woman: Feminist metaphysics and the patterns of identity. Londen: Routledge.

Benjamin, B. 1988. The bonds of love: Psychoanalysis, feminism, and the problem of domination. New York: Pantheon Books.

Botha, E. en R. Pretorius (reds.). 1983. Samehang en sin: Opstelle oor die Afrikaanse poësie. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

Botha, M. 2011. Die outobiografiese kode in Antjie Krog se oeuvre. PhD-proefskrif, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit.

—. 2012. “ek het ’n liggaam, daarom is ek”: Outobiografiese elemente in Antjie Krog se Verweerskrif. LitNet Akademies, 9(2):354–91. http://litnet.co.za/assets/pdf/3GWBotha.pdf.

Brison, S. 1993. Surviving sexual violence. Journal of Social Philosophy, 24(1):5–22.

Bulkin, E., M.B. Pratt en B. Smith (reds.). 1984. Yours in struggle: Three feminist perspectives on anti-semitism and racism. Brooklyn, NY: Long Haul Press.

Bushnell, D.E. (red.). 1995. “Nagging” questions: Feminist ethics in everyday life. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.

Butler, J. 2004. Undoing gender. New York: Routledge.

Christman, J. 1995. Feminism and autonomy. In Bushnell (red.) 1995:17–39.

Code, L. 1995. Rhetorical spaces: Essays on gendered locations. New York: Routledge.

Collins, P.H. 1991. Black feminist thought: Knowledge, consciousness, and the politics of empowerment. New York: Routledge.

Dryden, J. 2013. Relational autonomy. Internet encyclopedia of philosophy. http://www.iep.utm.edu/autonomy/#h3 (5 Mei 2020 geraadpleeg).

Eybers, E. 2004. Versamelde gedigte. 3de uitgawe. Kaapstad: Human & Rousseau.

Fourie, E. 2003. Die feministiese biografie toegespits op die Afrikaanse digter Ingrid Jonker. PhD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Friday, N. 1997. My mother / my self: The daughter’s search for identity. New York: Delta.

Friedman, M. 2000. Autonomy, social disruption and women. In Mackenzie en Stoljar (reds.) 2000:35–51.

Gibbard, A. 1990. Wise choices: apt feelings: A theory of normative judgment. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Gilligan, C. 1982. In a different voice. Cambridge: Harvard University Press.

Golombok, S. en R. Fivush. 1994. Gender development. Cambridge: Cambridge University Press.

Harding, S. en M.B. Hintikka (reds.). 2003. Discovering reality: Feminist perspectives on epistemology, metaphysics, methodology, and philosophy of science. 2de uitgawe. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.

Jacobs, I. 2016. Die outobiografiese aard van liriese poësie: ’n Voorlopige verkenning. Stilet, 28(1):83–95.

Jaggar, A.M. 1983. Feminist politics and human nature. Totowa, NJ: Rowman & Allenheld.

—. 1989. Love and knowledge: Emotion in feminist epistemology. In Jagger en Bordo (reds.) 1989:145–71.

Jagger, A.M. en S.R. Bordo (reds.). 1989. Gender/body/knowledge. New Brunswick: Rutgers University Press.

Jansen, E. 1996. Afstand en verbintenis: Elisabeth Eybers in Amsterdam. Pretoria: J.L. van Schaik Akademies.

Jonker, I. 2004. Versamelde werke. 3de uitgawe. 4de druk. Kaapstad: Human & Rousseau.

Kamfer, R.S. 2008. Noudat slapende honde. Kaapstad: Kwela Boeke.

—. 2016. Hammie. Kaapstad: Kwela Boeke.

Kannemeyer, J.C. 1995. Die gespitste binneblik: ’n Opstel oor die poëtika van Elisabeth Eybers. Kaapstad: Tafelberg.

Keller, J. 1997. Autonomy, relationality, and feminist ethics. Hypatia, 12(2):152–64.

Krog, A. 1970. Dogter van Jefta. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1981. Otters in bronslaai. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1989. Lady Anne. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1995. Gedigte 1989–1995. Groenkloof: HOND.

—. 2000. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela Boeke.

Lanser, S.S. 2005. The “I” of the beholder: Equivocal attachments and the limits of structuralist narratology. In Phelan en Rabinowitz (reds.) 2005:206–19.

Lloyd, G. 1984. The man of reason: Male and female in Western philosophy. Londen: Routledge.

Longino, H. 1990. Science as social knowledge. Princeton: Princeton University Press.

Mackenzie, C. en N. Stoljar (reds.). 2000. Relational autonomy: Feminist perspectives on autonomy, agency, and the social self. New York en Oxford: Oxford University Press.

Nedelsky, J. 1989. Reconceiving autonomy: Sources, thoughts and possibilities. Yale Journal of Law and Feminism, 1:7–36.

Noddings, N. 1984. Caring: A feminine approach to ethics and moral education. Berkeley: University of California Press.

Phelan, P. en P.J. Rabinowitz (reds.). 2005. A companion to narrative theory. Oxford: Blackwell Publishing.

Pratt, M.B. 1984. Identity: Skin blood heart. In Bulkin e.a. (reds.) 1984:9–63.

Ruddick, S. 1989. Maternal thinking: Toward a politics of peace. Boston: Beacon Press.

Serfontein, D. 1986. Galery van reënmakers. Kaapstad: Human & Rousseau.

Simons, M.A., J. Benjamin en S. de Beauvoir. 1979. Simone de Beauvoir: An interview. Feminist Studies, 5(2):330–45.

Spacks, P.M. 1972. The female imagination. New York: Avon Books.

Spies, L. 1983. ’n Nuwe bloei in Afrikaans: T.T. Cloete se angelier en Antjie Krog se roos. In Botha en Pretorius (reds.) 1983:106–20.

—. 2015. Elisabeth Eybers (1915–2007). In Van Coller (red.) 2015:750–74.

Stoljar, N. 2013. Relational autonomy. Stanford encyclopedia of philosophy. http://plato.stanford.edu/entries/feminism-autonomy (5 Mei 2020 geraadpleeg).

Stone, A. 2011. Female subjectivity and mother-daughter relations. Women: A Cultural Review, 22(2/3):168–79.

Taljard, M. 2016. Resensie. Hammie (Ronelda S. Kamfer). Versindaba, 3 Maart. http://versindaba.co.za/2016/03/03/resensie-hammie-ronelda-s-kamfer (1 Julie 2020 geraadpleeg).

Terblanche, E. 2014. Ronelda Kamfer (1981–). LitNet. http://www.litnet.co.za/ronelda-kamfer-1981 (5 Mei 2020 geraadpleeg).

Van Coller, H.P. (red.). 2015. Perspektief en profiel. Deel I. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

—. 2016. Perspektief en profiel. Deel II. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Van Niekerk, M. 2000. Die digterlike verlange. ’n Ouderwetse besinning. http://www.mandela.ac.za/onseangeltjie/verlange.htm (5 Mei 2020 geraadpleeg).

Van Wyk, A.J. 1987. Die dood, die minnaar en die oedipale struktuur in die Ingrid Jonker-teks. http://johanvanwyk.oblogs.co.za/texts/die-dood-die-minnaar-en-die-oedipale-struktuur-in-die-ingrid-jonker-teks (5 Mei 2020 geraadpleeg).

—. 1999. Gesig van die liefde: Ingrid Jonker. Durban: Johan van Wyk.

Van Zuydam, S.W. 2016. Ingrid Jonker (1933–1965). In Van Coller (red.) 2016:509–22.

Vermeulen, D. 2018. ’n Ondersoek na Ronelda Kamfer se poësie aan die hand van bell hooks se filosofie oor ras en taal. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Viljoen, H. 2014. “Die choreografie van ontwyking”: Die poëtiese krag van negativering by Elisabeth Eybers. Literator, 35(2). http://www.literator.org.za/index.php/literator/article/view/1138/1608 (5 Mei 2020 geraadpleeg).

Viljoen, L. 2002. “Die kleur van mens”: Antjie Krog se Kleur kom nooit alleen nie. Stilet, 14(1):20–49.

—. 2007. Antjie Krog en haar literêre moeders: Die werking van ’n vroulike tradisie in die Afrikaanse poësie. Tydskrif vir Letterkunde, 44(2):5–28.

—. 2009. Ons ongehoorde soort: Beskouings oor die werk van Antjie Krog. Stellenbosch: SUN PReSS.

Weyer, C.L. 2013. Confession, embodiment and ethics in the poetry of Antjie Krog and Joan Metelerkamp. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch

Eindnotas

¹ Friedman (2000:48) verwys in hierdie verband byvoorbeeld na die werk van Gilligan (1982) en Noddings (1984).

² Hier kan ook verwys word na Jaggar (1983), Benjamin (1988), Harding en Hintikka (reds.) (2003) en Lloyd (1984).

³ Friedman (2000:36) verwys na die voorbeeld van navorsing gedoen deur Helen Longino (1990). Longino ontleed wetenskaplike redenering om te illustreer hoe sosiale waardes soos genderrolle en individuele outonomie navorsingsprogramme aangaande die biologiese basis van gedrags- en kognisiewetenskap beïnvloed.

⁴ Verwys na Kannemeyer (1995), Jansen (1996) en Viljoen (2014).

⁵ Verwys na Van Wyk (1987) en Fourie (2003).

⁶ Verwys na Botha (2011) en Weyer (2013).

⁷ Verwys na Taljaard (2016) en Vermeulen (2018).

⁸ Asook van soortgelyke veranderende en nietradisionele prosesse in die identiteitsbepaling van mans.

⁹ Friedman (2000:38) verwys ter stawing van hierdie stelling na die teoretisering van Lloyd (1984) en Code (1995).

¹⁰ Friedman (2000:38) verwys ter stawing van hierdie stelling na die feministiese teoretisering van Code (1995) en Jagger (1989), en die filosofie van Gibbard (1990).

¹¹ Verwys byvoorbeeld na Friedman (2000:49), Antony en Witt (reds.) (1993) en Code (1995).

¹² Friedman (2000:39) verwys ter stawing van hierdie stelling na Golombok en Fivush (1994).

¹³ Verwys na die bespreking van hierdie ontwikkelings deur Christman (1995).

¹⁴ Volgens Van Wyk (1999:3) is “Mamma” geskryf op 15 Julie 1964. Dit is pas nadat Jonker uit die St. Anne-inrigting in Parys ontslaan is. In die lig hiervan beskou Van Wyk die gedig as tegelyk ’n voorstelling van Jonker wat haar eie kind aanspreek en ’n eggo van die senuwee-ineenstorting van Jonker se eie ma.

¹⁵ Verwys ook in hierdie verband na Battersby (1998:8).

¹⁶ Nie noodwendig die biologiese moeder nie, maar oor die algemeen vroue eerder as mans, met ander woorde die vroulike bekleër van die sosiaal en kultureel gedefinieerde moederlike rol.

¹⁷ Verwys byvoorbeeld na “Lae lewens”, “Onrus”, “Die skoonmakers”, “Gertruida” en “Humble brag” uit Hammie (2016). Daar bestaan ook ’n sterk intratekstuele verband met die gedig “Daar is sekere dinge” uit haar debuutbundel, Noudat slapende honde (2008:34).

¹⁸ Van Wyk (1999:4) haal die woorde van Ingrid Jonker aan, wat in “Lewenskets vir die vaderland” die volgende oor “Ladybird” gesê het: “Ek het dit [die herinnering van my moeder] probeer te woord stel in ‘Ladybird’ […], gebaseer op die kinderrympie: ‘Ladybird, ladybird, fly away home; your house is on fire, your children are gone …’ My moeder, sterwend, was so sonnig soos ’n liewenheerbesie, so vol geheime, so verrassend, so teer …”

¹⁹ Hier aangehaal uit Eybers (2004:241–2).

The post ’n Verkenning van relasionele outonomie aan die hand van die outobiografiese poësie van Afrikaanse vrouedigters appeared first on LitNet.

“We are not just stats and facts!” Tienerdogters se stemme tydens die grendelstaat Danie Kloppers, onafhanklike navorser
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Tienerdogters is ’n belangrike deel van die samelewing. Tog word hulle stemme nie dikwels of duidelik tydens rampe soos die grendelstaat gehoor nie. Die doel van hierdie studie is om tienerdogters se emosies en menings gedurende die grendelstaat, soos hulle dit self beskryf, te ondersoek. Die artikel fokus op vyf temas, naamlik tienerdogters se emosies, hulle vrese, menings oor onderwys, menings oor menseregte en demokrasie, en hulle veerkragtigheid. In die empiriese studie val die soeklig op veranderinge wat gedurende die grendelstaat binne die vyf temas plaasgevind het. Die navorsing word vanuit twee teoretiese lense beskou wat enersyds op die strukturasieteorie en ubuntu en andersyds op die rampfasesmodel gegrond is. Binne hierdie lense word die twee bene van die agtergrond vir die navorsing, naamlik die grendelstaat en die tienerdogters se stemme in navorsing, kortliks oorweeg. Daarna kom die bronne wat vir die navorsingsafdeling gebruik is en die onderbou van die empiriese studie onder die loep.

In die navorsingsbespreking word tienerdogters se emosies gedurende die grendelstaat binne vyf groepe bespreek, naamlik (i) frustrasie, (ii) angs, bekommernis, hartseer en depressie, (iii) ongeankerdheid en verwardheid, (iv) verveeldheid, alleenheid en inkluistering, en (v) vreugde en blydskap. Daarna verskuif die fokus na hulle vrese, wat hoofsaaklik wentel rondom die koronavirus self, die ekonomiese gevolge van die grendelstaat en geslagsgeweld. In die bespreking oor skool en onderwys dui die navorsing aan dat tienerdogters skool mis, dat hulle bekommerd is oor skoolwerk en dat hulle oorwegend nie ten gunste van aanlyn en afstandsonderrig is nie. Tienerdogters se menings oor menseregte en demokrasie, en hulle veerkragtigheid, word daarna oorweeg. Laastens fokus die artikel op ses belangrike implikasies van die navorsing, waarna die bespreking opgesom en ’n aantal aanbevelings gemaak word.

Trefwoorde: aanlyn onderrig; COVID-19; demokrasie; emosies; grendelstaat; menseregte; onderwys; tienerdogters; veerkragtigheid; vrees

Abstract

“We are not just stats and facts!” The voices of teenage girls during the lockdown

The voices and views of teenage girls are, for various reasons, seldom heard during disasters such as the COVID-19 pandemic. The research reported in this article focused on their voices and views during the recent pandemic and the accompanying lockdown. Five themes were investigated: (i) teenage girls’ emotions, (ii) their fears, (iii) their views on education, (iv) their views on human rights and democracy, and (v) their resilience. The empirical study focused on the changes within these themes.

According to Bronfenbrenner (1979), all individuals live within certain environments or ecosystems. The interactions between an individual and her ecosystem plays an important role in a teenager’s development (Härkönen 2007:11). This interaction can theoretically be viewed from two different, yet mutually supportive, angles: firstly, a combination of structuration theory and ubuntu, and secondly, the disaster phase model. From a mainly western perspective, Giddens (1991:201) sees society as a “structuration process”, where individuals, social agents, simultaneously form and are shaped by social structures. Within the African context, ubuntu is used to articulate the relationships and interdependence between individuals and their communities. The combination of structuration theory and ubuntu emphasises that teenage girls are social agents who are able to change and reform their environments, rather than mere objects who must slavishly follow societal norms. The second theoretical lens, the disaster phase model (Flynn 1997:613; Flynn and Norwood 2004:599), provides a perspective on the different phases through which people − and their emotions − move during a disaster.

Using these lenses, the background for the research was briefly considered. The lockdown has been described as “arguably the most formidable challenge that humanity has had to face in the last 100 years” (One South Africa par. 1), and has influenced the political, economic and social spheres of civil society. It has also highlighted the uneasiness with regard to human rights and democracy caused by regulations and state actions, the inequity in education, and gender violence. Regarding teenage girls’ voices during the lockdown, the research firstly indicated that their views are generally ignored due to cultural and gender prejudices. Secondly, research on the impact of disasters on children in general and teenage girls in particular is limited, and they are often overlooked when considering the effects of disasters. A number of international studies and articles have, however, been able to break this silence, whilst the empirical study provides information from a South African perspective. The empirical study was conducted in two phases during April 2020 and May 2020. Eleven teenage girls (aged 12−16), from grades 7 to 11, participated in both phases. The results of the empirical study and the international sources are discussed within the five aforementioned themes.

The teenage girls’ emotions during the lockdown are discussed within five groups: (i) frustration, (ii) anxiety, worry, sadness and depression, (iii) disconnectedness and confusion, (iv) boredom, loneliness and imprisonment, and (v) joy and happiness. Although frustration is not often associated with the first phase of the disaster phase model (Flynn 1997:613; Flynn and Norwood 2004:599), the research indicated that teenage girls were already experiencing the emotion during the lockdown. The results from the empirical study indicated that participants’ frustration became more pronounced, and that their feelings of anxiety, worry, sadness and depression also increased as the lockdown dragged on.

A significant percentage of teenage girls felt disconnected and confused. They were also bored, although the incidence of boredom was lower in the empirical study than in other sources. Participants in the empirical study also differed from their USA and Australian counterparts with regard to loneliness: None of the participants referred to it, although some indicated that they felt “imprisoned”.

Despite the grim circumstances of the lockdown, some teenage girls still felt joy and happiness, although the empirical study indicated that the number of participants who experienced these emotions decreased marginally from April to May. The research further indicated that teenage girls were more stressed out, worried and confused than boys, but were also more inclined to discuss their circumstances with family members.

The teenage girls’ fears revolved mainly around the corona virus, the economic consequences of the lockdown, and gender-based violence. Teenage girls were afraid that they, or their families, would be infected with the COVID-19 virus, and that it would continue to spread. They were also concerned that that the pandemic would continue indefinitely and that a cure would not be found. Their fears about the economy centred around economic recovery and employment. As with negative emotions, the empirical study indicated that more participants were worried in May about the corona virus and economy than in April. However, gender-based violence was not often mentioned, which, one hopes, indicates that the teenage girls were not exposed to such violence, rather than that they were too scared to talk about it.

The research confirms that school and education is very important to teenage girls. They missed their schools and education during the lockdown and were worried about their schoolwork. They were also concerned that they were falling behind or would have to repeat the academic year. Their views on online and distance education were, however, at odds with the perception that online education is the “new normal” in education. Although, as expected, they referred to the lack of electronic resources as a hindrance, the research indicated that even those who had access to online learning were not in favour of it. This is evident from the following remarks: “Online schooling is mostly a joke, just to say that we ‘did school’” and: “Being teached [sic] by a teacher is much better than trying on your own”.

Teenage girls’ views on human rights and democracy include a lack of support for the government, and their concerns that decision makers do not take cognisance of them. Participants in the empirical study were mostly of the opinion that the lockdown had a negative effect on human rights. They referred to police brutality, corruption and the restrictions on funerals. Most of them were also of the view that the lockdown had a negative effect on democracy, with one participant complaining: “I thought we were supposed to be living in a democracy but we are prohibited.” The participants were also less satisfied with the state of democracy and human rights as the lockdown continued, which supports the tendency that they became more negative as the lockdown dragged on.

The research indicated that, although negativity and loss were still evident, there were emerging signs of the teenage girls’ resilience, e.g. in their actions as social agents and caring for their families. Participants in the empirical study indicated that they were, despite their negative emotions, fears and pessimistic views on human rights and democracy, able to cope through positive actions like educational programmes, games, positive self-talk, and “drinking hot chocolate”. Participants often referred to their families in their responses. This could indicate that South African teenage girls are, due to ubuntu, emotionally better protected against the negative effects of the lockdown than their international counterparts.

Six important implications arise from the research. Firstly, teenage girls are, subject to differences in context, a homogenous group with shared emotions and views − which sometimes differ from those of boys. Thus, any decisions about teenage girls should be taken with their gender and cultural contexts in mind. Secondly, the lockdown is an exception to the rule. Therefore, teenage girls should be equipped with the necessary knowledge and skills to manage its uncertainty. Thirdly, it is important to take note of and provide methods to curb and manage the increase in negative emotions and feelings which was clearly evident in the empirical study. It is also important to take note of teenage girls’ views on online and distance education, as it seems that they prefer classrooms and educators. This implies that educators must be empowered and supported when learners eventually return to school. The fifth implication is that the views of teenage girls are important and should not be ignored, whether it be about education, democracy or even funerals. They are not just “stats and facts” (UNICEF 2020:13), even though their views were seemingly not taken into account in any of the important decisions taken about them during the lockdown. Finally, teenage girls showed, despite their situation, signs of resilience. Thus, even if they were merely “stats and facts” to the authorities, the research indicated that they will, in the spirit of ubuntu, ensure their and their families’ survival during the lockdown.

Keywords: COVID-19; democracy; education; emotions; fear; human rights; lockdown; online education; resilience; teenage girls

1. Inleiding

Die COVID-19-pandemie het die mensdom in 2020 soos ’n tsunami getref en veroorsaak dat meer as een en ’n half miljard kinders in 191 lande se skoolonderrig onderbreek is (Plan 2020:7). Regter Weiner som die omstandighede en gevolge van die pandemie treffend in Moela¹ (par. 60) op: “The world has changed, and we are all in a quandary as to how to go about our daily lives in view of the pandemic.”

Teen die middel van Augustus 2020 was Suid-Afrikaners nog midde-in die grendelstaat² met vlak 3-inperkingsmaatreëls wat steeds geld, skole wat – met die uitsondering van graad 12- en graad 7-leerders – nog nie weer sedert Maart 2020 heropen het nie, en die aantal virusslagoffers en sterfgevalle wat daagliks en oënskynlik sonder enige agting vir gesondheidsmaatreëls styg. Sommige skole wat wél heropen het, moes weer tydelik vir omvattende ontsmetting sluit as personeellede of leerders positief vir die koronavirus getoets het, of weens die maandlange vakansie wat aan die einde van Julie 2020 aangekondig is (Dayimani 2020; Hlati 2020; Macupe en Kiewit 2020). Zanker en Moyo (2020:101) waarsku dat, hoewel Suid-Afrika die eerste staat in Afrika was wat ’n grendelstaat afgekondig het, die volgehoue inperkingsmaatreëls die reeds brose ekonomie verder sal benadeel, toegang tot voedsel sal beperk en nie oral suksesvol afgedwing sal kan word nie.

Soos verwag, het artikels binne verskeie vakgebiede – soos biologie (Yi, Langnito, Ye, Li en Xu 2020), sielkunde (Prime, Wade en Browne 2020; Wang, Pan, Wan, Tan, Xu, Ho en Ho 2020) en politieke wetenskap (Sibley e.a. 2020)³ – reeds oor die invloed en moontlike gevolge van die pandemie verskyn.⁴ ’n Aantal artikels fokus ook op kinders en hulle geestesgesondheid tydens en na die pandemie (Fegert, Vitiello, Plener en Clemens 2020; Imran, Zeshan en Pervaiz 2020; Lee 2020; Sahoo, Rani, Shah, Singh, Mehra en Grover 2020). Min navorsing is egter nog – ten spyte daarvan dat ’n groot gedeelte van die slagoffers van rampe kinders is (Pine, Tarrant, Lyons en Leathem 2015:116; Kousky 2016:74; Imram e.a. 2020:2) – oor die menings van kinders en veral tieners tydens die grendelstaat gepubliseer.

Die doel van hierdie artikel is om tienerdogters se emosies en menings tydens die grendelstaat te ondersoek en die empiriese studie⁵ fokus op die verandering in hulle emosies en menings daartydens. Die redes daarvoor is vierledig. Eerstens word dogters se stemme oor die algemeen min tydens navorsing gehoor (Guthridge-Gould 2016:4). Met hierdie artikel word gepoog om hulle stilte, ten minste wat die grendelstaat betref, te verbreek. Tweedens, in die lig daarvan dat tienerwees in elk geval ’n emosionele branderrit vol sosiale, kognitiewe en emosionele uitdagings is en tienerdogters emosioneel anders as tienerseuns optree (Chaplin en Aldao 2013; Schlebusch 2015:3, 16), kan navorsing oor tienerdogters se belewenisse gedurende die grendelstaat daartoe bydra om hulle − en volwassenes wat binne die tienerdogters se mikrosisteme leef – beter op die gevolge van die grendelstaat voor te berei. Derdens gaan die meeste tienerdogters na die grendeltyd hulle skoolopleiding hervat. Die navorsing kan dus ’n bydrae lewer om veral onderwysers in staat te stel om hulle tienerleerders beter te verstaan. Die vierde rede is moontlik die belangrikste: om aan te toon dat tienerdogters se stemme belangrik is binne ’n samelewing waar geslagsgeweld deur president Ramaphosa as ’n pandemie beskryf is (Nicholson 2020).

Die bespreking laat val die soeklig op vyf temas oor die grendelstaat, naamlik die tienerdogters se emosies en vrese, hulle menings oor onderwys, hulle menings oor menseregte en demokrasie en hulle veerkragtigheid. In die bespreking word aanvanklik aandag aan die teoretiese basis en agtergrond van die navorsing gegee. Daarna volg ’n ontleding van tienerdogters se emosies en menings oor die grendelstaat en ’n bespreking van die implikasies van die bevindinge.

2. Teoretiese lense

Volgens Bronfenbrenner (1979) leef alle individue – en dus ook tienerdogters – binne bepaalde omgewings of ekosisteme. Die wisselwerking tussen die individu en haar⁶ ekosisteem speel ’n belangrike rol in ’n tiener se ontwikkeling (Härkönen 2007:11). Hierdie wisselwerking kan teoreties vanuit twee uiteenlopende, dog wedersyds-ondersteunende, invalshoeke beskou word. Vanuit ’n hoofsaaklik westerse perspektief sien Giddens (1991:201) die samelewing as ’n “strukturasieproses” waar mense gelyktydig sosiale strukture vorm en self deur die strukture gevorm word. ’n Sosiale struktuur kan net bestaan terwyl menslike agente dit ondersteun en voortsit, wat meebring dat hierdie strukture ook deur die optrede van menslike agente verander kan word (Rweyemanu 2012:71). Drie eienskappe van strukturasie is binne die konteks van hierdie navorsing belangrik. Eerstens kan strukture as alomteenwoordige en skeppende verhoudings wat die identiteit, agentskap en belangstellings van mense definieer, beskou word. ’n Sosiale struktuur bestaan dus nie uit ’n organisasie soos ’n skool nie, maar uit die sosiale praktyke en verhoudings wat menslike agente oor tyd rondom leer en onderrig geskep en deel gemaak het van hulle sosiale gedrag. Tweedens kan die strukture menslike agente beperk om hulle doelwitte na te streef of te verwesenlik. Derdens, hoewel die individu deur strukture beperk en bemagtig kan word, kan die strukture nooit die individu bepaal nie. Elke agent behou dus steeds die vermoë om bestaande strukture te verander (Giddens 1984:15). Greener (2008:278) som dit soos volg op: Mense het beide keuses en beperkings, en omdat hulle keuses én die vermoë om op te tree het, het hulle mag.

Binne Afrikakonteks word die begrip ubuntu gebruik om die verhoudings en die interafhanklikheid tussen individue en hulle gemeenskappe te verwoord. Voges (2019:147) wys daarop dat die begrip nie ’n Afrikaanse vertaalekwivalent het nie. Hoewel verskillende betekenisse aan ubuntu gekoppel word (Voges 2019:148), kan die wese daarvan opgesom word as synde ’n waardesisteem wat op harmonie en interafhanklikheid gegrond is, want wat met die individu gebeur, gebeur met die groep en omgekeerd (Letseka en Matlabe 2019:81). Ewuoso en Hall (2019:96) verduidelik dat iemand se menswees (“humanity”) in haar verhoudings met ander verwesenlik word en dat ander se menswees verwesenlik word deur die erkenning van die individu s’n. In Mohamed het regter Nieukichner onlangs binne die konteks van die grendelstaat, die volgende oor ubuntu uit ’n vorige uitspraak aangehaal:

Its spirit emphasises respect for human dignity, marking a shift from confrontation to conciliation. In South Africa ubuntu has become a notion with particular resonance in the building of a democracy. It is part of our rainbow heritage, though it might have operated and still operates differently in diverse community settings (Mohamed par. 64).

In Moela (par. 60) trek die hof ’n direkte verband tussen ubuntu en die grendelstaat: “This is an unprecedented time for all of us. We are stronger if we work together.” Hierdie tweeledige teoretiese lens bevestig dus dat tienerdogters aan hulle eksosisteme verbonde is, maar dat die verbondenheid nie beteken dat hulle blote objekte is wat die groep slaafs moet navolg nie. Hulle is aktiewe agente wat mede kan bepaal wat met hulle en die groep gebeur.

In die lig daarvan dat hierdie artikel oor tienerdogters gedúrende die grendelstaat besin, is dit ook nodig om ’n lens te bied vir die verskillende fases waardeur mense − en hulle emosies − tydens ’n ramp beweeg. ’n Nuttige lens is die rampfasesmodel (Flynn 1997:613; Flynn en Norwood 2004:599) wat ’n ramp in ’n vyftal fases verdeel, hoewel Flynn (1997:613) waarsku dat die wyse waarop hierdie fases beleef word nie reglynig is nie en dat dit van elke gemeenskap en individu afhang hoe dit beleef sal word. Die eerste fase is die rampgebeure, waartydens mense oorbluf is, maar ook geneig is om pro-sosiaal op te tree deur hulp te verleen en heldedade te verrig. Die tweede fase word deur reddingsoperasies, bestekopnames en verskillende individuele emosies soos blydskap, verligting, angs en smart gekenmerk. Die derde fase is ’n “wittebroodsfase” waar slagoffers en gemeenskappe saam bly is dat hulle gespaar is, erkenning vir beide heldedade wat verrig en lyding wat verduur is, gegee word en hulpbronne van buite na die rampgebied invloei. In die vierde fase verander die emosies egter na negatiewe emosies waar mense kwaad, ontevrede en ontnugter is oor die verliese wat hulle gely het en omdat herstel nie so vinnig plaasvind as wat hulle gedink het dit sou nie. Staatsamptenare word dikwels gedurende hierdie fase as die sondebokke wat herstel vertraag, gebrandmerk. Die laaste fase – aanvaarding – breek aan wanneer die gemeenskap en individue die ramp en die gevolge daarvan aanvaar, in hulle daaglikse lewens integreer en met die lewe aangaan.

Met die multifokale teoretiese bril op, kan die agtergrond vir die navorsing nou in fokus gebring word.

3. Agtergrond vir die navorsing

Die navorsing is teen die agtergrond van die grendelstaat en die wyse waarop tienerdogters se stemme gehoor word, gedoen.

3.1 Die grendelstaat

Epidemies en rampe kom betreklik algemeen voor (Ejeta, Ardalan en Paton 2015:3; Lee en Lee 2019:311; Peters e.a 2020:3) maar gewoonlik nie op so ’n pandemiese skaal soos die COVID-19-pandemie nie. Tog waarsku Ejeta e.a. (2015:3) dat die algemene voorkoms van en navorsing oor vorige rampe nie noodwendig tot beter gereedheid daarvoor lei nie. Die COVID-19-pandemie – wat die hof in One South Africa (par. 1) as “arguably the most formidable challenge that humanity has had to face in the last 100 years”, beskryf – het die waarheid van die waarskuwing bewys. Dit het Suid-Afrika, soos die res van die wêreld, onkant betrap en tot ongekende regeringstappe en gevolge gelei. Die president het op 23 Maart 2020 ’n landwye grendelstaat afgekondig wat op 26 Maart 2020 in werking getree het (One South Africa par. 41; Zanker en Moyo 2020:101). Van der Berg en Spaull (2020:4) skets die omstandighede van die grendelstaat en meld dat dit die eerste keer sedert die apartheidsjare was wat die weermag binne die landsgrense ontplooi is om saam met die polisiediens wet en orde te handhaaf. Gedurende die eerste vyf weke van die grendeltyd kon kinders slegs vir mediese redes hulle wonings verlaat en teen die middel van Junie 2020 het die skole steeds nie vir 90% van leerders heropen nie (Van der Berg en Spaull 2020:4).

Die grendelstaat het ook ernstige ekonomiese ontberinge tot gevolg gehad. Trouens, die ekonomiese gevolge word soms as ’n pandemie in eie reg gesien (Peters e.a. 2020:1). In Suid-Afrika het die howe reeds by verskeie geleenthede na die ekonomie tydens die grendelstaat verwys (De Beer par. 6.9; Mohamed par. 65.3; One South Africa par. 1). In Khosa (par. 6) vra die hof of dit enige doel sal dien as inperkingsmaatreëls “a famine, an economic wasteland and the total loss of freedom” tot gevolg het en antwoord die vraag self ontkennend. In Democratic Alliance (par. 1) wys die hof daarop dat “the nationwide lockdown which followed the declaration of the state of disaster threatened the very fabric of the South African economy.” Een van die gevolge van die ekonomiese ineenstorting is dat meer kinders – en dus ook tienerdogters – tot kinderarbeid en seksuele uitbuiting gedwing kan word (Ghosh, Dubey, Chatterjee en Dubey 2020:229).

Alhoewel die meeste inwoners die grendelstaat aanvanklik ondersteun het (Ipsos 2020a), het die optrede van die veiligheidsmagte en die aard van die inperkingsregulasies tot verskeie hofsake gelei, want, soos die hof dit in One South Africa (par. 7) stel:

The Covid-19 crisis has required measures to be taken that have inevitably stretched the limits of our Constitutional framework to its fullest.

In Khosa het die hof trouens reeds op 15 Mei 2020 aangedui dat die inperkingsmaatreëls rasioneel moet wees. Die samelewing kan van die regering verwag om die minsbeperkende maatreëls in te stel en die staat kan dan verwag dat die maatreëls gehoorsaam moet word (Khosa par. 7). Voorts meen die hof:

It is no exaggeration to say that the national psyche has thus been negatively affected by the lock-down Regulations. How this will ever be rectified nobody knows, and the public is not told. … I must emphasise that a lock-down was necessary … The public is however entitled to be treated with dignity and respect whether rich or poor (Khosa par. 19).

Die wêreldwye grendelstaat het by sommiges die vraag laat ontstaan of menseregte en demokrasie onder beleg is. In Nieu-Seeland is die vraag ontkennend beantwoord met navorsing wat op groter vertroue in die regering en polisie en groter tevredenheid oor die staat se optrede dui (Sibley e.a. 2020:9). In Suid-Afrika is menings minder positief, met stellings soos dat die regering hulleself “ultraongrondwetlike magte” toe-eien (Bosman 2020) terwyl die hof in Khosa (par. 19) meld dat daar op die datum van die hofverrigtinge reeds ’n groot mate van wantroue tussen die Suid-Afrikaanse bevolking en die regering geheers het, hoofsaaklik oor die wyse waarop inwoners deur staatsorgane en die veiligheidsmagte hanteer word. Die inperkingsregulasies het ook onder skoot gekom, met verskeie hofuitsprake (bv. De Beer; Democratic Alliance; Khosa; Mohamed; Moela en One South Africa) wat die geldigheid van die regulasies en regeringsbeleid oorweeg het.

Onderwys en die sluiting en heropening van skole was ook ’n tameletjie. D. van Wyk (2020) wys daarop dat die pandemie dit reggekry het “om die ongelykhede in ons samelewing te aksentueer” en die lot van disfunksionele skole te beklemtoon met ’n geraamde 4 500 skole wat nie lopende water het nie en nog putlatrines gebruik. Sy mening word deur Van der Berg en Spaull (2020:12) gedeel. Teen hierdie agtergrond is dit nie vreemd nie dat slegs 20% Suid-Afrikaners gemaklik daarmee was dat skole heropen, terwyl 24% aangedui het dat hulle beslis nie hulle kinders terug skool toe sal stuur nie (Ipsos 2020b) en die heropening van skole in die hof betwis is (One South Africa par. 121). Die grendelstaat het noodgedwonge meer klem op die gebruik van afstands- en aanlyn onderrig gelê, maar leerders wat nie toegang tot elektroniese toerusting of data het nie, se onderrig het weens die geslote skole tot stilstand gekom (Mohamed par. 65.1; Peters e.a. 28).

Ten slotte is die empiriese studie gedoen teen die agtergrond van die tweede pandemie waarna president Ramaphosa verwys het, naamlik die toename in geslagsgeweld gedurende die grendelstaat en die moord op en verkragting van vroue en kinders, beide in Suid-Afrika en die res van die wêreld (Ghosh e.a. 2020:229; Nicholson 2020). Net soos die COVID-19-pandemie, is geslagsgeweld ook ’n uitgerekte pandemie, maar anders as eersgenoemde is dit aan verskeie oorsake te wyte (Kloppers en Van den Berg 2018). Ghosh e.a. (2020:229, 231) wys trouens daarop dat die geslagsgeweld nie net tot fisieke geweld beperk is nie, maar dat die ekonomiese gevolge van die grendelstaat ook sal meebring dat sommige dogters se skolastiese opvoeding onderbreek gaan word en hulle vroeër vir huwelike − teen die onmiddellike betaling van ’n enkelbedragbruidskat – aangebied gaan word.

Teen hierdie agtergrond fokus die artikel op die stemme van tienerdogters tydens die grendelstaat.

3.2 Tienerdogters se stemme in vorige navorsing

Gegewe dat bykans die helfte van alle tieners dogters is (Stats SA 2018:16) en beide mensgemaakte en natuurlike rampe gereeld voorkom (Lee en Lee 2018:311), is dit te verwagte dat tienerdogters se stemme oor hulle belewenis van rampe gereeld gehoor sal word. Die werklikheid weerspieël egter om twee redes nie hierdie verwagting nie. Eerstens word dogters se stemme weens kulturele en geslagsvooroordeel geïgnoreer. Guthridge-Gould (2016:8) wys daarop dat tienerdogters tydens rampe aan verhoogde risiko’s soos gedwonge seks en huwelike blootgestel word en dat hulle regte weens geslagsgebaseerde diskriminasie en ongelykheid selfs meer as normaalweg misken word. Hulle stemme word egter selde gehoor.

Tweedens is navorsing oor die invloed van rampe op kinders redelik beperk en hulle word dikwels oor die hoof gesien wanneer die gevolge van rampe oorweeg word (Wachtendorf, Brown en Nickle 2008:457; Freeman, Nairn en Gollop 2015:104; Kousky 2016:74; Lee 2020:421). Soos Last (1994:193) dit treffend stel: “All children, even in good times, are often unheard but in distress are apt to be simply not seen.” Kousky (2016:74) ontleed vorige navorsing oor die invloed van rampe op kinders en meld dat dit oor die algemeen beperk is tot drie velde, naamlik kinders se fisieke en geestelike gesondheid, en onderwys. Die meeste studies oor kinders bestaan uit klein steekproewe wat binne bepaalde kulturele agtergronde gedoen word en meebring dat die bevindings nie veralgemeen kan word nie (Kousky 2016:77). Sy dui ook aan dat daar nie voldoende navorsing bestaan oor die redes waarom rampe sekere gevolge vir kinders inhou nie (Kousky 2016:88). Die navorsing waarna Kousky verwys, dui op sigself leemtes aan, soos dat daar “oor kinders” en nie “met kinders” gepraat word nie, terwyl die navorsing ook nie die menings van kinders weergee nie. Binne die teoretiese raamwerk van die navorsing beteken die ontkenning van beide kinders en dogters se stemme dat hulle verhinder word om by te dra om die sosiale strukture waarin hulle hulself bevind – synde die ramptoestande – te verander terwyl dit hulle menswees as groep en as afsonderlike individue benadeel.

’n Aantal studies kon egter daarin slaag om die stilte van kinders in die algemeen en tienerdogters in die besonder gedurende en oor rampe te verbreek, met beide navorsing en nie-akademiese artikels wat reeds oor die grendelstaat gepubliseer is. In die volgende afdelings word navorsing waarin die direkte bydrae van die dogters duideliker gehoor word, binne die vyf temas van naderby beskou.

4. Vorige navorsing en die empiriese studie

4.1 Inleidende opmerking

Om onnodige herhaling te voorkom, en die ooreenkomste en verskille tussen die empiriese studie en ander bronne uit te lig, word die verskillende bronne as ’n geheel oorweeg. In hierdie afdeling word die agtergrond van die bronne wat gebruik is, sowel as my empiriese studie, kortliks geskets.

4.2 Vorige rampe

In die navorsing is drie bronne gebruik wat direkte aanhalings van tienerdogters oor vorige rampe bevat, naamlik die artikels van Freeman e.a. (2015), Pine e.a. (2015) en Plan (2020).

Freeman e.a. (2015) het navorsing gedoen oor die uitwerking van die 2011-aardbewing in Christchurch, Nieu-Seeland op kinders en tieners. Hulle gaan van die standpunt uit dat, hoewel kinders kwesbare slagoffer tydens rampe is, hulle ook sosiale agente is wat ’n verskil kan maak deur hulle handelinge (Freeman e.a. 2015:104). Die navorsing fokus op kinders en tieners se belewenis van verhuising na die aardbewing en vir dié doel het hulle onderhoude met 94 deelnemers tussen die ouderdom van vyf en agtien jaar, waarvan 54% dogters was, gevoer (Freeman e.a. 2015:106).

Pine e.a. (2015) het ook navorsing oor aardbewings in Nieu-Seeland gedoen, hierdie keer die 2010- en 2011-aardbewings in Canterbury. Hulle doen drie jaar na die aardbewings navorsing om tieners se terugskouende menings oor die wyse waarop hulle van die ramp herstel het, te bepaal (Pine e.a. 2015:117). Anders as Freeman e.a. (2015) het Pine e.a. se navorsing net tieners ingesluit. Hulle het hulle inligting verkry uit vyf fokusgroepbesprekings met deelnemers tussen die ouderdomme van sestien en agtien jaar, waarvan net meer as die helfte dogters was (Pine e.a. 2015:117).

Plan (2020) doen ’n herondersoek oor die gevolge van vier vorige rampe op tienerdogters in Afrika, die midde-Ooste en Asië om die onsekerheid en kwesbaarheid wat hulle tydens die grendelstaat beleef, te verduidelik (Plan 2020:6). Dit word aangevul deur direkte aanhalings uit onderhoude tydens die grendeltyd. Die navorsing is belangrik, nie net omdat dit geografies met Suid-Afrika verbind kan word nie, maar ook omdat dit fokus op tienerdogters wat nie net deur die COVID-19-epidemie nie, maar ook deur die geslagsgeweldepidemie geteister word. Omdat Plan (2020) se navorsing oor beide vorige pandemies en die grendelstaat handel, vorm dit ’n brug tussen bronne voor en tydens die grendelstaat.

4.3 Bronne oor die grendelstaat

’n Aantal artikels van verskillende aard is reeds oor tieners en tienerdogters se emosies en menings tydens die grendelstaat gepubliseer. Vyf bronne met direkte aanhalings van tienerdogters of tieners is gebruik, naamlik Alvis, Douglas, Shook en Oosterhoff (2020), Null (2020) en Noel (2020) in die VSA, UNICEF (2020) in Australië en Kloppers (2020) in Suid-Afrika.

Alvis e.a. (2020) doen navorsing om vas te stel in welke mate pro-sosiale optrede deur en ten behoewe van tieners gedurende die grendelstaat hulle geestesgesondheid en gemeenskapsverbondenheid beïnvloed het (Alvis e.a. 2020:5). Vorige navorsing dui aan dat pro-sosiale gedrag tieners teen die gevolge van rampe beskerm, laer vlakke van depressie en angs teweegbring en terselfdertyd hoër vlakke van die gevoel om te behoort en selfwaarde meebring (Alvis e.a. 2020:4). Vir hulle eie navorsing het hulle op 11 en 12 April 2020 ’n opname onder 437 respondente – hoofsaaklik tieners in graad 9−12 − in die VSA gedoen. Bykans 80% van die respondente was dogters (Alvis e.a. 2020:6).

Null (2020) verwys na verskeie gesprekke wat hy met sy tienerdogter, Zoe, en ander tieners gevoer het tydens die grendelstaat in die VSA. Hy meld dat hulle gesprekke vroeër rondom universiteite en kolleges vir 2021 gewentel het. Nou gaan dit net oor COVID-19. Hy meen dat tieners dit selfs erger as volwassenes ervaar.

Die webblad DoSomething publiseer weeklikse verslae oor hulle lede – tussen 13 en 25 jaar oud − se menings oor verskillende aangeleenthede (Noel 2020). Soos te verwagte, het die tieners en jongmense baie oor die grendelstaat te sê. Verskillende temas kom uit die lede se reaksies na vore, waarvan die belangrikste tydens die opname nie die grendelstaat as sodanig was nie, maar die verband tussen die grendelstaat en geregtigheid na aanleiding van die grootskaalse betogings in die VSA – en trouens wêreldwyd − oor rasseongelykheid gedurende Junie 2020. Alhoewel Noel (2020) nie haar respondente se geslag aandui nie, word die artikel tog by hierdie navorsing ingesluit omdat dit by die ander bronne aansluit.

UNICEF Australië het gedurende April 2020 ’n steekproef onder tieners in Australië gedoen om vas te stel hoe hulle die grendelstaat beleef. Die doel van hulle navorsing was nie slegs om inligting oor tieners te bekom nie, maar ook om te verseker dat hulle stemme in besluitneming gehoor word (UNICEF 2020:1). Meer as ’n duisend tieners het aan die steekproef deelgeneem. Kloppers (2020) doen gedurende April 2020 navorsing oor tieners se belewenisse tydens die eerste gedeelte van die grendelstaat in Suid-Afrika. Die deelnemers – waarvan 80% tienerdogters was − ervaar verskillende emosies, waaronder hartseer, bekommernis, angs en frustrasie, hoewel bykans twee-vyfdes hulleself as “gelukkig” beskou. Die empiriese studie bou voort op hierdie navorsing.

Gegewe die fokus op tienerdogters is dit verblydend dat die onlangse bronne die stemme van tieners en spesifiek tienerdogters insluit. Dit bring mee dat tienerdogters die geleentheid gegun word om hulle plekke binne die gemeenskap vol te staan, ook as agente wat bestaande sosiale strukture – soos die ondergeskikte posisie van vroue en dogters − deur hulle deelname en optrede uitdaag. Alhoewel die navorsing oor die grendelstaat ’n breë basis daarstel, bestaan die leemte dat dit nie ’n aanduiding gee van die moontlike verandering in emosies en menings van tienerdogters tydens die grendelstaat nie. Die aspek word in die empiriese studie ondersoek.

4.4 Die empiriese studie

4.4.1 Navorsingsontwerp

Die doel van die empiriese studie was om op ’n verkennende wyse vas te stel of, en indien wel, in welke mate tienerdogters se emosies en menings gedurende die grendelstaat verander het. Om hierdie doel te verwesenlik, is die navorsing binne ’n kwalitatiewe ontwerp onderneem. Sefotho en Du Plessis (2018:23) meld dat hierdie navorsingsmetode met ’n rolprentkamera wat die onderwerp van alle kante af bekyk, vergelyk kan word. Een van die voordele van ’n kwalitatiewe ontwerp is juis dat dit die moontlikheid bied om “met behulp van oop vrae die onderwerp vanuit verskillende hoeke te verken” (Oosthuizen en Greeff 2020). Alhoewel ’n kwantitatiewe ontwerp oorweeg is, was kwalitatiewe navorsing meer gepas omdat hierdie navorsing ’n verkennende ondersoek is oor ’n onderwerp waaroor nie veel vorige navorsing bestaan nie. Dit bied ook die moontlikheid om die geleefde wêreld van die deelnemers te betree deur hulle die geleentheid te bied om hulle emosies en menings in hulle eie woorde te verduidelik.

Die navorsing is gedurende die grendelstaat gedoen. Dit het beteken dat dit nie moontlik was om onderhoude te voer nie en dat sosiale media ingespan moes word om die kommunikasie tussen navorser en deelnemers te bemiddel. Vir tieners is die gebruik van sosiale media nie vreemd nie. Trouens, jongmense is “superverbind” met die internet en elektroniese media, wat beide ’n integrale deel van hulle lewens is (Álvarez-García, Núñez, González-Castro, Rodríguez en Cerezo 2020:27; Blaya en Audrin 2020:46). Hoewel die metode van inligtinginsameling betreklik nuut is, is dit soortgelyk aan dié wat Alvis e.a. (2020:6), Noel (2020) en UNICEF (2020) gebruik het.

4.4.2 Inligtingsbronne en deelnemers

Die inligting vir die empiriese navorsing is verkry uit antwoorde wat deelnemers gedurende die middel van April 2020 en weer gedurende die einde van Mei 2020 op vraelyste gegee het. Die vrae is in Engels opgestel omdat die deelnemers almal Engels magtig is, hoewel dit nie die huistaal van die meerderheid deelnemers is nie. Die twee vraelyste was naastenby dieselfde, met twee bykomende vrae oor veerkragtigheid in Mei. Die vraelyste het, benewens aanvanklike biografiese gegewens, vrae oor die deelnemers se emosies, vrese en huislike atmosfeer tydens die grendeltyd asook vrae oor die invloed van die grendelstaat op verskillende maatskaplike terreine ingesluit.

Deelnemers is op ’n doelgerigte gerieflikheidsbasis gekies. Die keuse was doelgerig omdat die fokus op tienerdogters was en op ’n geriefsbasis omdat, gegewe die grendelstaat, deelnemers of hulle ouers wat op WhatsApp of e-pos beskikbaar was, versoek is om deel te neem. Die deelnemers se besonderhede is nie uit ’n skool- of ander databasis bekom nie, maar uit vorige kontak met die deelnemers of hulle ouers vir ondermeer redenaarsopleiding en hulpklasse. Deelnemers word dikwels weens praktiese en toeganklikheidsoorwegings op ’n doelgerigte of geriefsbasis gekies (McMillan en Schumacher 2010:137; Strydom en Delport 2011:391) en dit is trouens ook die wyses waarop Freeman e.a. (2015), Pine e.a. (2015) en, meer onlangs, Oosthuizen en Greeff (2020) te werk gegaan het. Deelnemers – of in sommige gevalle hulle ouers – is vir beide die aanvanklike en opvolgende opnames deur middel van WhatsApp genader en versoek om hulle deelname te oorweeg en hulle antwoorde deur middel van WhatsApp of per e-pos terug te stuur. Die meeste deelnemers het WhatsApp verkies en hulle antwoorde as foto’s of direkte boodskappe teruggestuur.

Veertien tienerdogters wat deel was van die aanvanklike navorsing in April 2020 (hierna word bloot na “April” verwys) is genooi om ook aan die opvolgnavorsing aan die einde van Mei 2020 (hierna “Mei” genoem) deel te neem. Elf deelnemers het uiteindelik aan beide steekproewe deelgeneem. Hulle biografiese besonderhede word in tabel 1 opgesom. Die meerderheid deelnemers was uit die Noordwes-provinsie, hoewel tienerdogters uit ander provinsies ook deelgeneem het. Die deelnemers is leerders tussen graad 7 en graad 11 by agt verskillende skole.

Tabel 1. Biografiese besonderhede van deelnemers

	_AVA	_BONGOYO	_CHALANE	_ELOISE	_JOBO	_LUDZI	_MELINA	_RITA	_SOLANI	_URILIA	_VUYANA
*_Ouderdom*	₁₄	₁₅	₁₅	₁₆	₁₆	₁₂	₁₄	₁₅	₁₅	₁₄	₁₃
*_Graad*	₉	₁₀	₁₀	₁₁	₁₁	₇	₉	₁₀	₁₀	₉	₈
_Huistaal**	_S	_S	_A	_E	_A	_S	_S	_E	_S	_S	_E
*_Skool*	_A	_B	_C	_D	_E	_A	_A	_F	_G	_H	_H
*_Onderrigtaal*	_E	_E	_A	_E	_A	_E	_E	_E	_E	_E	_E
*_Provinsie*	_NW	_NW	_Gauteng	_NW	_NW	_NW	_NW	_NW	_NW	_KN	_KN

** A – Afrikaans E – Engels S – Setswana

4.4.3 Vertrouenswaardigheid

Oosthuizen en Greeff (2020) gebruik die begrip “vertrouenswaardigheid” om die geldigheid en betroubaarheid van kwalitatiewe navorsing te omskryf. Die vertrouenswaardigheid hou vier aspekte in. Die geloofwaardigheid van die navorsing word bepaal deur die vraag of die stemme en menings van die deelnemers duidelik gehoor kan word. Dit beteken dat die deelnemers nie bloot tot data en inligtingsgrepe verskraal word nie, maar dat hulle stemme duidelik in die teks gehoor word (Tupuola, Cattell en Stansfeld 2008:176). Die oordraagbaarheid van die navorsing word bepaal deur die vraag of die navorsing wyer toegepas kan word. Kousky (2019:77) noem verskeie faktore wat die oordraagbaarheid beperk, soos ’n klein steekproef. Die oordraagbaarheid van hierdie studie word egter ondersteun deur voldoende inligting oor die konteks van die deelnemers te gee en vergelykings met bestaande navorsing te tref. Die derde been, betroubaarheid, word verhoog deur enersyds van erkende inligtingsinsamelingsmetodes gebruik te maak (Oosthuizen en Greeff 2020), en andersyds te verseker dat die deelnemers se antwoorde vanuit verskeie invalshoeke wat deur die teoretiese lense gerig is, ontleed word (Filippa 2016:109). ’n Laaste aspek is die bevestigingswaarde van die navorsing. Dit word bepaal deur die antwoord op die vraag of dit wat weergegee word die deelnemers of navorser se mening is. Ten einde hierdie vraag bevestigend te kan beantwoord, word van direkte aanhalings gebruik gemaak.

4.4.4 Etiese maatreëls

Dit is belangrik dat navorsing op ’n etiese wyse uitgevoer word, veral wanneer kinders en tieners betrokke is (McMillan en Schumacher 2010:337; Filippa 2016:94). Dit geld ongeag of dit onafhanklik gedoen word, soos in hierdie geval, en of die navorsingsontwerp deur ’n akademiese instansie se etiekkomitee goedgekeur moet word. Die maatreëls sluit in dat beide deelnemers en hulle ouers ingeligte toestemming tot die deelname gegee het, die deelnemers vrywillig deelgeneem het en in kennis gestel is dat hulle geen vergoeding vir hulle deelname sou ontvang nie. Die deelnemers se identiteit en vertroulikheid word ook beskerm deur die gebruik van kodename, in hierdie geval die name van die tropiese storms vir die 2020/2021-seisoen in die westelike Indiese Oseaan (WMO 2020).

Twee ander belangrike verbandhoudende etiese beginsels moes ook in die navorsing verreken word. Die beginsel van bevoordeling vra na die voordeel wat hierdie navorsing inhou (Filippa 2016:110). Die eerste voordeel is dat dit eerstehandse inligting oor tienerdogters se emosies en menings tydens die grendelstaat bevat. Hierdie inligting kan deur onderwysers en ander opvoedkundiges, maar ook deur vakkundiges soos sielkundiges en sosioloë gebruik word om beide die gevolge van COVID-19 en toekomstige rampe en pandemies te bestuur. Tweedens kan die navorsing die deelnemers self tot voordeel wees omdat die geleentheid om oor die grendelstaat te dink en te skryf hulle in staat stel om meer sin van hulle omgewing en omstandighede te maak en hulle eie veerkragtigheid te verbeter. Midtbust, Dyregrov en Djup (2018:3) meld dat ’n individu se veerkragtigheid nie net uit teoretiese kennis bestaan nie, maar ook uit organiseringsvaardighede, ruimtelike denke en akkurate besluitneming wat die deelnemers moes inspan om die vrae te beantwoord.

Hierdie twee voordele moes opgeweeg word teen die moontlike nadeel wat die deelnemers weens hulle deelname kon ly. Hambrick, O’Connor en Vernberg (2016:165) oorweeg vorige navorsing wat aandui dat ouer kinders nie wesentlik ontstel word deur navorsing wat met trouma verband hou nie. Hulle eie navorsing dui ook aan dat, hoewel sommige kinders ontstel word deur die navorsing, dit nie van blywende aard is nie (Hambrick e.a. 2016:169). Hierdie bevindings, asook die deelnemers se bereidheid om deel te neem en die feit dat nie een van hulle aangedui het dat die navorsing hulle ontstel nie, het die etiese vraag oor voordeel ten gunste van die navorsing beslis.

5. Tienerdogters se emosies en menings tydens en oor rampe

5.1 Inleidende aantekeninge

Tieners is in ’n ontwikkelingsfase wat hulle meer gevoelig (“impressionable”) en kwesbaar maak, maar waartydens hulle ook besluite neem oor aangeleenthede wat wissel van keuses oor skool en beroep tot romantiese en seksuele verhoudings, met die oog daarop om onder meer ’n persoonlike waardestelsel te ontwikkel (Gouws, Kruger en Burger 2008:117; Johnson, Staff, Patrick en Schulenburg 2017:10; Fu, Chow, Lie en Cong 2018:247). Die grendelstaat gaan beslis ’n invloed op die emosies en menings van tienerdogters en hulle besluite uitoefen. In hierdie afdeling word vyf temas hanteer, naamlik tienerdogters se emosies, vrese, menings oor skool en onderwys, menings oor demokrasie en menseregte, en veerkragtigheid. In elke tema word ook na aanleiding van die empiriese studie besin oor die verandering – al dan nie – wat gedurende April tot Mei plaasgevind het.

5.2 Tienerdogters se emosies

5.2.1 Inleidende aantekening

Rampe veroorsaak emosies en in One South Africa (par. 33) sê die hof dis verstaanbaar dat die grendelstaat emosionele reaksies van bekommerde burgers ontlok. Mense en gemeenskappe beleef egter nie die ramp op dieselfde wyse nie, wat verskillende emosies meebring (Flynn 1997:613). Die emosionele gevolge van ’n ramp is gewoonlik erger as die fisieke leed en sluit emosies soos angs, spanning, droefheid en smart in (Schultz, Neria, Allen en Espinel 2013:779). Verder dui navorsing daarop dat die wyse waarop kinders op rampe reageer, tot ’n groot mate afhang van die aard van die ramp, demografiese eienskappe en gesinsverhoudings (Wachtendorf e.a. 2008:457) en dat die uitdrukking van emosie die eerste stap is om van die trouma te herstel (Fu e.a. 2018:250).

Tienerdogters reageer egter anders as seuns op rampe en ontstellende gebeurtenisse. Seuns is meer geneig om direk op die probleem te fokus en tot aksie oor te gaan wanneer hulle ’n uitdaging moet hanteer. Dogters maak meer van sosiale hulpbronne en ondersteuningsraamwerke gebruik. Hulle dink ook meer oor probleme as seuns, wat daartoe kan lei dat hulle van innerlike en indirekte strategieë gebruik maak, wat tot laer vlakke van veerkragtigheid kan lei (Schlebusch 2015:15,16). Tienerdogters is ook meer geneig as seuns om hulle emosies uit te druk (Chaplin en Aldao 2013:754).

Die bespreking fokus op vyf groepe emosies, naamlik (i) frustrasie, (ii) bekommernis, hartseer en depressie, (iii) ongeankerdheid en verwardheid, (iv) verveeldheid, eensaamheid en inkluistering, en (v) vreugde en blydskap.

5.2.2 Frustrasie

Alhoewel frustrasie nie dikwels met die eerste fase van die rampfasesmodel verbind word nie (Flynn 1997:613; Flynn en Norwood 2004:599), ervaar tienerdogters dit reeds tydens die grendelstaat. Noel (2020) meld dat 57% van haar respondente gefrustreerd is terwyl die 18-jarige Zoe, ook van die VSA, sê:

I’m trying to deal with the fact that my high school career is over. Losing track and field, prom, and graduation sucks. And there’s no way to cope with it because I’m just never going to get to do those things. It feels like the last four years of hard work have been for nothing (Null 2020, my onderstreping).

Uit die empiriese studie blyk dit dat frustrasie belangriker word. Meer deelnemers is in Mei gefrustreerd as in April en dit lyk of die gevoel in intensiteit toeneem. In April was Chalane (15) bloot “annoyed”. In Mei is sy meer uitgesproke en “upset because they are messing up our country”. Sy swyg oor wie die “hulle” is, maar Ava (14) lê die skuld voor die deur van kinders wat probleme veroorsaak omdat hulle nie by die huis bly nie.⁷ Eloise (16) was in April verveeld, maar die verveling het omgeskakel in frustrasie omdat sy agter raak met haar skoolwerk. Beide Solani (15) en Urilia (14) is gefrustreerd omdat hulle heeltyd in die huis moet bly.

5.2.3 Angs, bekommernis, hartseer en depressie

Dit is te verwagte dat tienerdogters – in die lig daarvan dat volwassenes bang, bekommerd en selfs depressief tydens die grendelstaat is (Wang 2020:17) – ook hierdie emosies sal toon. Alvis e.a. (2020:4) dui trouens aan dat tienerskap gekenmerk word deur ’n verhoogde risiko van emosionele ongesteldhede soos angs en depressie. Die verwagting word deur hierdie navorsing bevestig. Null (2020) dui aan dat angstigheid een van die emosies is wat hy tydens sy gesprekke met tieners opgemerk het, terwyl Noel (2020) meld dat bykans al haar respondente (93%) bekommerd is. UNICEF (2020:6) dui ’n laer voorkoms van angs en bekommernis onder Australiese tieners aan, met 56% van die dogters wat aangedui het dat hulle meer gespanne of angstig is. Slegs 38% van die seuns was egter meer gespanne of angstig.

Soos die geval met frustrasie, dui die empiriese studie daarop dat die algemene angs- en bekommernisvlakke styg soos die grendelstaat uitgerek word. Die aantal deelnemers wat in Mei angs ervaar, is meer as dubbel dié van April. Urilia (14) was in April nie bang nie, maar nou vrees sy dat die pandemie nooit ’n einde gaan kry nie. Vuyana (13) was in April bang omdat sy nie weet wat na die grendelstaat gaan gebeur nie. Nou het haar angs verskuif na haar skoolwerk: “Scared because I’m not really happy with the fact that I’m missing out on schoolwork.” Sy is nie die enigste een wat haar angs met skoolwerk verbind nie. Jobo (16) sê: “I fear when I go back to school they will give us tests and I don’t think I am ready for it!”

Meer as die helfte van die deelnemers aan die empiriese studie is in Mei ongelukkig of hartseer, met die aantal hartseer deelnemers wat ook sedert April verdubbel het. Ava (14) en Bongoyo (15) het nie in April na hartseer verwys nie, in Mei skryf beide dit daaraan toe dat hulle agter raak met hulle skoolwerk. Melina (14) stem hiermee saam. Sy was en is steeds hartseer: “Still sad because this lockdown does still affect our education.” Eloise (16) was ook nie in April hartseer nie, maar nou is sy omdat mense doodgaan en ’n kuur nie gevind word nie. Rita (15) was wel voorheen hartseer omdat die virus so vinnig versprei, maar nou koppel sy dit aan hulpeloosheid omdat die grendeltyd vir ’n baie lang tyd kan voortduur.

Alvis e.a. (2020:12) toon aan dat pro-sosiale optrede ten behoewe van ’n tiener depressie en dus ook negatiewe emosies soos angs en hartseer kan verminder. Die probleem is egter dat die geleenthede om pro-sosiaal op te tree, gedurende die grendeltyd beperk is. Daarby meld Alvis e.a. (2020:12) ook dat pro-sosiale optrede angs kan verhoog. Indien die gevolgtrekkings oor depressie en angs korrek is, laat dit tienerdogters tussen twee vure oor die vraag of hulle pro-sosiaal moet optree om hulle negatiewe emosies te fnuik.

5.2.4 Ongeankerdheid en verwardheid

’n Gevoel van ongeankerdheid (“disconnectedness”) word deur beide tienerseuns en tienerdogters beleef (Null 2020). Noel (2020) dui aan dat tot soveel as twee-vyfdes dié emosie ervaar. ’n 17-jarige deelnemer stel dit soos volg:

Ever since Covid-19 I have been in a major funk. I feel disconnected from society and have lost the ability to keep track of time. A lot of the time I barely know what day of the week it is ... It is frustrating seeing others carelessly go outside, without a care in the world. But maybe they are feeling disconnected too, and this is how they cope (Noel 2020, my onderstreping).

’n Emosie wat by ongeankerdheid aansluit, is verwardheid. Meer as die helfte van die tienerdogters wat aan UNICEF (2020:11) se navorsing deelgeneem het – teenoor 39% van die tienerseuns − voel verward, veral oor die botsende uitsprake van die regering en die optrede van hulle gemeenskappe.

5.2.5 Verveeldheid, eensaamheid en inkluistering

Tienerdogters is verveeld. Volgens Null (2020) is dit een van tieners se belangrikste emosies tydens die grendelstaat:

But most of all they are bored. God, how teens are bored ... Every teen I spoke to cited how crushingly bored they had become in just a few days.

Verveeldheid het ook in die empiriese studie voorgekom, maar dit is nie naastenby so belangrik soos dit vir Null is nie. Die enigste deelnemers wat daarna verwys het, was Eloise (16) wat in April aangedui het sy is “bored because of sitting at home” en Vuyana (13) wat meen “lockdown is very boring”.

Sommige tieners voel eensaam. Noel (2020) verwys na die “pervasive loneliness people are experiencing even if they are able to connect virtually” terwyl Null (2020) meld dat tieners feitlik die hele dag alleen moet deurbring en tegnologie nie die antwoord op die eensaamheid bied nie. In Australië ervaar bykans ’n kwart van die tieners ’n gevoel van eensaamheid (UNICEF 2020:14). Deelnemers aan die empiriese studie dui nie aan dat hulle eensaam is nie, maar verwys wel na inkluistering. In April het Melina (14) ’n verband tussen die grendelstaat en ’n tronk getrek: “We feel like prisoners in our own homes.” Twee ander deelnemers doen dit in Mei. Ludzi (12) voel vasgevang (“imprisoned”) omdat sy nie kan rondbeweeg soos sy wil nie. Solani (15) is “unsatisfied and exasperated” omdat sy die meeste van haar tyd binnenshuis soos ’n gevangene (“inmate”) moet deurbring.

5.2.6 Geluk en blydskap

Ten spyte van die somberheid wat die grendelstaat meebring, ervaar 13% van Noel (2020) se respondente liefde en vreugde. Sommige deelnemers aan die empiriese studie het ook aangedui dat hulle bly of gelukkig is, hoewel die aantal effens (van 5 in April tot 4 in Mei) gedaal het. Bongoyo (15) het beide kere aangedui dat sy gelukkig is. Sy is aanvanklik net gelukkig omdat sy by die familie kan wees, maar later voeg sy by dat sy bly is dat sy genoeg tyd het om aan haar wiskundehuiswerk te spandeer. Ook Jobo (16) is steeds gelukkig omdat sy by die huis kan bly en Melina (14) is bly dat daar steeds geen COVID-19-gevalle is waar sy woon nie, hoewel sy byvoeg dat mense nou meer rondbeweeg. Solani (15) is bly omdat sy haar verjaarsdag saam met haar familie kon deurbring. Vir beide Urilia (14) en Vuyana (13) is blydskap egter nie meer een van hulle drie belangrikste emosies nie.

5.2.7 Ander emosies

Benewens die vyf groepe emosies wat hierbo vermeld is, noem die artikels ook ’n aantal ander. Null (2020) noem ’n gebrek aan toekomsvisie en ’n deurlopende gevoel van verlies terwyl Alvis e.a. (2020) na “in-die-padwees” (“burdensomeness”) verwys. In teenstelling met die navorsers se verwagting voel tieners wat self pro-sosiaal optree, meer in die pad. Die navorsers meen dat dit moontlik daaraan te wyte kan wees dat tieners wat reeds die emosies beleef, dit verlig deur ander te help. ’n Ander moontlikheid is dat tieners, wanneer hulle pro-sosiaal optree, só deur ander se leed geraak word dat hulle ook angstig en in-die-pad voel (Alvis e.a. 2020:14).

5.2.8 Oorweging

Die betreklik hoë voorkoms van frustrasie gedurende die grendelstaat en die toename in die voorkoms daarvan wat die empiriese studie aantoon, onderskei die grendelstaat van ander rampe. Dit is moontlik daaraan te wyte dat die grendelstaat, anders as ’n aardbewing of oorstroming, nie inbreuk op die meeste tieners se fisiese omgewing maak nie, maar eerder op die wyse waarop hulle binne die fisiese omgewing optree of mag optree.

Die verskil in die wyse waarop tienerdogters en -seuns emosies beleef (Chaplin en Aldao 2013; Schlebusch 2015:16) word, wat die grendelstaat betref, deur UNICEF (2020:6, 11) se navorsing uitgelig, met dogters wat meer gespanne, bekommerd en verward as seuns is, maar aan die ander kant baie meer as seuns (63% teenoor 54%) met hulle naasbestaandes oor die gevolge van die koronavirus en grendelstaat praat.

Alhoewel die empiriese studie en ander bronne mekaar aanvul ten opsigte van die emosies wat tienerdogters ervaar, is dit kommerwekkend dat die veranderinge wat in die empiriese studie aangetoon word ’n negatiewe neiging volg, met meer verwysings in Mei na negatiewe emosies soos frustrasie, angs en bekommernis en minder verwysings na geluk. In die lig daarvan dat die grendelstaat beide ’n onmiddellike en langdurige invloed op tienerdogters se psigososiale welstand uitoefen (Ghosh e.a. 2020:227), is dit belangrik om nie bloot kennis te neem van die toename in die voorkoms van die negatiewe emosies nie, maar om betyds stappe te doen om dit te hanteer.

5.3 Tienerdogters se vrese

5.3.1 Inleidende opmerking

Tienerdogters se vrese is, soos hulle emosies, uiteenlopend. Die bespreking het reeds hierbo aangetoon dat hulle deur die verloop van die grendelstaat angstiger word. In hierdie paragraaf is die fokus op hulle vrese oor die koronavirus self, die ekonomiese gevolge van die grendelstaat en geslagsgeweld.

5.3.2 COVID-19

Dit is te wagte dat COVID-19 self een van die tienerdogters se vrese sal wees, veral vanweë die pandemiese aard daarvan. Trouens, die virus is, saam met skoolverwante vrese, deelnemers aan die empiriese navorsing se grootste vrees. Die aantal deelnemers wat in Mei daarna verwys, is bykans 70% meer as in April. Die dogters se vrese oor die virus word binne ’n aantal subtemas wat in die navorsing na vore getree het, bespreek.

Die eerste subtema is tienerdogters se vrees dat hulle self of hulle gesinslede die virus kan opdoen. UNICEF (2020:9) se navorsing dui aan dat 27% van Australiese tieners bang is dat hulle self die virus kan opdoen; ’n vrees wat hulle met deelnemers aan die empiriese studie en ander tienerdogters deel. Solani (15) sê: “Losing my life is a constant fear I get to live with every day.” Beide Eloise (16) en ’n 19-jarige van Nieu-Hampshire (Noel 2020) is bang hulle geliefdes word aangesteek terwyl ’n tienerdogter aan UNICEF (2020:17) sê dat sy nie net bang is dat sy aangesteek gaan word nie, maar ook dat sy moontlik die virus onder lede kan hê sonder om dit te weet. In die lig daarvan dat COVID-19-slagoffers dikwels nie simptome toon nie (Ghosh 2020:227; Yi e.a. 2020:1758), is laasgenoemde ’n vrees wat moeilik besweer kan word.

Die tweede subtema is die verspreiding van die virus. Ludzi (12) was in April bang vir die virus omdat mense doodgaan. Sy is steeds bang daarvoor, maar nou omdat daar so baie nuwe gevalle is. Melina (14) is ook bang dat die virus nou vinniger gaan versprei, want sê sy, daar is nou meer beweging en mense luister nie na die president nie. Ava (14) dink haar gemeenskap se optrede is tans abnormaal, want “people don’t take this COVID-19 serious”. Aan die ander kant glo Rita (14) dat as mense aanhou om die inperkingsmaatreëls te gehoorsaam, “it will flatten the curve”. Noel (2020) wys op ’n ander aspek van die verspreiding van die virus en sy koppel dit aan die huidige maatskaplike beweging teen rassisme. Drie uit elke vier respondente voel dat rassisme die impak van die virus vererger en meer as die helfte het aangedui dat hulle grootste bekommernis oor protesoptrede die risiko van die verspreiding van die virus is. Ook Solani (15) meld dat sy bang is vir “discrimination and bereavement”. Ongelukkig gee sy nie die agtergrond vir die antwoord nie.

Tienerdogters, ongeag waar hulle woon, is ook bekommerd oor die duur van die pandemie. Urilia (14) vrees dat die pandemie vir altyd sal aanhou. Haar mening word deur ander tieners ondersteun:

I’m nervous because I don’t know what to expect. Am I going to be able to go to college next year? … How long will it be until we get back to our normal routines? These are all questions that run through my head constantly every day (18-jarige van Indiana, VSA in Noel 2020).

When it will end, are there any side effects to the disease? e.g. will there be a second wave? Will it affect [my] ability to have children? (tienerdogter in Australië, UNICEF 2020:11).

[I feel] sadness, helplessness. The lockdown might continue for a very long time (Rita, 15, empiriese studie).

Die laaste subtema sluit aan by die vorige: tienerdogters is bang dat ’n teenmiddel vir die virus net ’n droom sal bly. Eloise (16) skryf haar hartseer toe aan die feit dat mense doodgaan en ’n teenmiddel nie gevind word nie terwyl Praise, ’n 13-jarige uit Liberië (Plan 2020:11) bang is dat die wêreld altyd in ’n grendelstaat sal bly omdat ’n teenmiddel nie gevind kan word nie. Hulle is nie die enigstes wat so voel nie. Ook Ghosh e.a. (2020:226) klink bekommerd daaroor: “All the relentless, hair-splitting and scrupulous research for developing a vaccine till date ended in much ado for nothing.”

5.3.3 Ekonomiese gevolge van die grendelstaat

Dit is, in die lig van die ekonomiese ontberinge wat die grendelstaat veroorsaak het (De Beer par. 6.9; Khosa par. 6; Mohamed par. 65.3; One South Africa par. 1; Peters e.a. 2020:1), te wagte dat dit ook een van tieners se vrese sal wees. Alvis e.a. (2020:3) en UNICEF (2020:9) dui aan dat die grendelstaat negatiewe ekonomiese gevolge vir jongmense inhou. Dit word deur Noel (2020) bevestig: 92% van haar respondente is bekommerd oor die ekonomie en 78% dink nie die ekonomie sal vinnig herstel nie. Die jongmense se bekommernisse is nie bloot algemeen nie, met 40% wat aangedui het dat hulle reeds hulle werk of deeltydse werk verloor het.

Die deelnemers aan die empiriese studie bevestig hulle Amerikaanse en Australiese eweknieë se bekommernis en verwys as ’n groep meer in Mei na die ekonomie. Bongoyo (15) was nie in April oor die ekonomie bekommerd nie. Nou verwys sy twee keer daarna dat baie mense hulle werk gaan verloor. Solani (15) is bang dat die meeste Suid-Afrikaanse kinders werkloos sal bly. Ludzi (12) sê haar familie gaan geraak word omdat sommige ondernemings gesluit het, Melina (14) dink aan die klein ondernemings in haar gemeenskap en Urilia (14) is bekommerd dat sommige mense uiteindelik sonder heenkome gaan wees. Die moontlikheid van hongersnood sluit hierby aan. ’n 18-jarige tienerdogter uit Nigerië stel dit só: “Younger ones eat, older ones drink water and go to bed” (Plan 2020:9).

5.3.4 Geslagsgeweld

Dit was, in die lig van president Ramaphosa se “tweede pandemie”-beeld, die verwysings daarna in vorige navorsing (Guthridge-Gould 2016:8; Ghosh e.a 2020:228; Plan 2020:2) en die feit dat die navorsing oor tienerdogters handel, te verwagte dat geslagsgeweld ’n belangrike rol in die deelnemers se reaksie sou speel. Die oorvleueling tussen geslagsgeweld en die ekonomie word treffende in die volgende verwoord:

My fear with this virus [COVID-19] is that women will really suffer. We will suffer over food. Men will abuse us. Because if I don’t have food and a boy has food, if I ask him for help, he will ask me for sex before he gives me some. This is the suffering I am talking about (Janet, 14, [Liberië 2020], Plan 2020:2).

Geslagsgeweld word egter nie as ’n vrees in een van die Amerikaanse of Australiese bronne (Alvis e.a. 2020; Noel 2020; Null 2020; UNICEF 2020) of die empiriese studie genoem nie. Rita (15) verwys wel in April oorsigtelik na die negatiewe uitwerking van die grendelstaat op gesinne waar daar gesinsgeweld, kindermishandeling en verwaarlosing is terwyl Urilia (14) aandui dat ’n vermindering in geslagsgeweld een van die voordele van die grendelstaat is. Melina (14) merk op dat die grendelstaat negatief ervaar word in verhoudings waar huishoudelike geweld betrokke is. In die lig daarvan dat die deelnemers nie baie na geslagsgeweld verwys nie en hulle antwoorde betreklik algemeen is, kan die afleiding moontlik gemaak word dat die deelnemers dit genadiglik vryspring en hopelik nie net bloot te skaam is om daaroor te praat nie.

5.4 Tienerdogters se menings oor skool en onderwys

5.4.1 Inleidende opmerking

Onderwys is vir tienerdogters belangrik en rampe soos die grendelstaat kortwiek dit (Bonanno, Brewin, Kaniasty en La Greca 2010:15; Gibbs, Snowdon, Block, Gallagher, MacDougall e.a. 2014:68; Kloppers 2020; Prime e.a. 2020:1; Van der Berg en Spaull 2020). ’n Skool is immers, soos Ghosh e.a. (2020:228) dit stel: “Not only an educational hub, but also a home outside the home with plentiful free space.” Dat onderwys vir tienerdogters belangrik is, is nie net ’n wye stelling wat deur volwassenes gemaak word nie. Tienerdogters beskou dit self as baie belangrik en is besorg oor die invloed wat die grendelstaat daarop uitoefen. ’n 14-jarige vlugtelingdogter in Bangladesh verwoord dit só:

I want to be educated but cannot. This is the biggest interruption/barrier in my life. I have a desire to establish myself by studying (Plan 2020:8).

Deelnemers aan die empiriese studie ondersteun die dogter se mening. Hulle verwys, as ’n groep, 27 keer in April en 38 keer in Mei na onderwys of skole. Solani (15) betreur die gevolge wat die grendelstaat op onderwys het:

I feel disconsolate as our education is being delayed and that our lives are likely to be at risk as we are supposed to go to school while the statistics of Covid-19 increase at a high rate.

5.4.2 Die tienerdogters mis skool

Tienerdogters wil graag teruggaan skool toe. Dit word miskien die beste opgesom in die woorde van Emma, ’n 17-jarige, wat deur Null (2020) aangehaal word:

When you’re in school you only think about going home, and now that you’re home, going to school is all you want to do.

Emma is nie die enigste nie. Haar mening word ondersteun deur 72% van Noel (2020) se respondente wat aangedui het dat hulle skool toe sal gaan as die skole heropen en bykans 60% dat hulle skole meer waardeer. Null (2020) meld dat veral senior hoërskoolleerders bang is dat hulle nooit in staat sal wees om hulle skooljare en tienerskap finaal af te sluit nie. Die empiriese studie dui ook aan in welke mate deelnemers die skool mis. Bongoyo (15) is hartseer “because honestly speaking I miss school” en Ava (14) sê kort en kragtig: “We want to resume our school work.”

5.4.3 Bekommernis oor skoolwerk

Tieners en tienerdogters is ook bekommerd oor hulle skoolwerk (Noel 2020; UNICEF 2020:5). Dit kom in die empiriese studie na vore met meer deelnemers (7 teenoor 5 in April) wat spesifiek aandui dat leerders agter raak. Deelnemers is ook bang dat hulle die jaar gaan druip of dit sal moet herhaal omdat die skole nie gaan heropen nie. Solani (15) is die enigste uitsondering. Sy sê dat sy op koers is met haar skoolwerk, tog is sy ook bekommerd oor ander leerders wat reeds agter geraak het. Bongoyo (15) is egter van mening dat sommige kinders nie skoolwerk wíl doen nie: “Some are not focusing on their books. They are busy roaming around on the streets.” Sy verwys ook na skole wat nie tydens die grendeltyd skoolwerk aan leerders gestuur het nie. Jobo (16, in April) waarsku dat leerders wat nie self-dissipline aan die dag lê nie, nie die paal gaan haal nie.

Ander bekommernisse van die deelnemers sluit in dat daar te veel druk op leerders sal wees as die skole heropen en dat veral ouer leerders nie weer sal terugkeer skool toe nie. Rita (15) vat dit goed saam:

The global lockdown on education institutions is going to cause major and likely unequal interruptions in student learning, disruptions in internal assessments and cancellation of public assessments for qualifications or replacement by inferior alternatives.

5.4.4 Onderwysers is beter as aanlyn onderrig

’n Interessante mening wat na vore kom en wat waarskynlik in die nabye toekoms meer navorsing sal verg, is tienerdogters se siening oor aanlyn onderwys of die gebruik van sosiale media. Die tienerdogters wie se stemme in hierdie artikel gehoor word, dui aan dat die onderwysberoep en klaskamers nog veilig is. Die 18-jarige Zoe dink nie veel van aanlyn onderrig nie:

Online schooling is mostly a joke, just to say that we ‘did school’. I do maybe 30 minutes of work a day now. The Zoom chats are super unproductive, just a waste of time (Null 2020).

Haar mening word deur ander gedeel:

Being on the screen, there’s sort of that physical barrier and you feel like well now I’m so isolated that I can’t get involved … (tienerdogter, UNICEF 2020:8).

Going to school is necessary in this day and age. Not to bash on online school, but it can only do so much (Noel 2020).

Ook in die empiriese studie dui deelnemers aan dat hulle onderwysers bó aanlyn klasse verkies. Alhoewel Vuyana (13) erken “online schooling does help”, meen Ava (14) “some of us need clarity from the teachers” en Jobo sê: “I think learners are struggling without teachers and concentration.” Melina (14) sê reeds in April dat daar leerders is wat dit verkies om in ’n klas te sit eerder as om self by die huis te leer. In Mei word haar algemene antwoorde baie meer persoonlik:

Looking at myself I realised that I’m much better off at school learning because by just sitting here at home, it’s the more I’m becoming lazier and being behind with the schoolwork so maybe if we could go back to school things would change.

We are trying our best to focus on the school work but it seems like it is not working, sometimes as a learner you’ll be taking a book, trying to read and do the work requested, but you’ll find like this is just a waste of time as you won’t be understanding a thing from what you read and wrote.

Being teached [sic] by a teacher is much better than trying on your own, I mean that’s the reason why there are teachers.

Urilia (14) verkies ook gewone skool want, sê sy: “The work learners are being given on chats and online school is more than what they would give at school.” Dit was trouens opmerklik dat die twee leerders in skool “J” (Vuyana en Urilia) die enigste twee deelnemers is wat direk na aanlyn skool verwys het. Die res van die deelnemers het, as hulle dit genoem het, bloot verwys na skoolwerk wat “na hulle gestuur word” wat waarskynlik opdragte deur WhatsApp en ander sosiale media eerder as interaktiewe aanlyn klasse beteken. Aansluitend hierby was Ava (14) in April bekommerd dat sommige leerders nie toegang tot sosiale media of selfs radio of televisie het nie, ’n bekommernis wat sy met Australiese tieners deel (UNICEF 2020:4).

5.4.5 Oorweging

Dit is geen verrassing dat tienerdogters ernstig oor onderwys voel nie. Drie aspekte van hulle menings staan egter uit. Eerstens toon die empiriese studie aan dat die deelnemers meer bekommerd raak oor onderrig soos die grendelstaat vorder. Dit is belangrik omdat hierdie leerders met hulle bekommernisse oor ’n verlore jaar, of werk wat nie ingehaal kan word nie, se vrese besweer moet word wanneer hulle terugkeer skool toe. Tweedens is die skool steeds belangrik − en dit was opmerklik dat hierdie mening deur al die tienerdogters gedeel is en dat hulle mening dat skole moet heropen in skrille kontras met die navorsingsbevindings van Ipsos (2020b) is, wat aandui dat volwassenes ongemaklik voel oor die heropening van skole. Derdens is die tienerdogters se menings oor onderwysers en aanlyn onderrig insiggewend omdat hulle nie ondersteuners van aanlyn onderrig is nie. Trouens, Melina (14) se mening (taalfout en al!) dat dit beter is om deur ’n onderwyser onderrig te word, is beide ’n pluimpie vir onderwysers en ’n klap in die gesig van tegnologie, des te meer omdat sy ook deur tieners in ontwikkelde lande soos die VSA en Australië ondersteun word.

5.5 Tienerdogters se menings oor menseregte en demokrasie

5.5.1 Inleidende opmerking

Gegewe dat menseregte en demokrasie reeds onder bespreking in die grendelstaat is (Khosa par. 9; Sibley e.a. 2020), is die vraag hoe dit tienerdogters raak. Die vraag word in drie onderafdelings beantwoord, naamlik die menings van jongmense in die VSA en Australië, en deelnemers aan die empiriese studie se menings oor menseregte en demokrasie.

5.5.2 Jongmense in die VSA en Australië

Volgens Noel (2020) voel sommige respondente dat hulle tans ook deur twee pandemies geteister word: COVID-19 en rassisme. Driekwart van die respondente voel dat rassisme die gevolge van die grendelstaat vererger terwyl 28% aangedui het dat hulle ook by die protesbeweging betrokke wil wees, dog te bang is vir die koronavirus. Slegs 10% van die respondente ondersteun die regering, maar 72% is van mening dat die burgerlike samelewing beide pandemies sal oorkom. Trouens, net meer as die helfte dui aan dat dit burgers – en nie die regering nie – se verantwoordelikheid is om maatskaplike probleme op te los.

Alhoewel UNICEF (2020) nie na menseregte en demokrasie verwys nie, beteken dit nie dat tienerdogters hulle nie daaroor uitspreek nie. Twee aspekte staan uit. Die eerste is dat tieners voel dat die pandemie en grendelstaat wys dat wanneer regerings en ander instansies saamwerk, oplossings vinniger gevind kan word. Tog betreur ’n tienerdogter uit Nieu-Suid-Wallis dit dat daar vir meer as 20 jaar oor die klimaatskrisis gepraat word, maar niks gedoen word nie “because it has not financially affected us yet” (UNICEF 2020:7). Die tweede aspek is dat tieners se rolle as rolspelers in die samelewing nie voldoende deur besluitnemers verreken word nie. Trouens, 40% meen dat besluite soos die heropening van skole wat hulle raak, geneem word sonder om hulle in ag te neem. Twee tienerdogters (UNICEF 2020:13) som hulle gevoel op:

I personally don’t think we have really had any kind of voice [during the pandemic]. I don’t think we have been depicted as anything. I think we have been depicted more as stats and facts.

I think the government and everybody who’s older than us forgets that we’re the future … I guess we need to have more conversations and really have our voices heard … nobody’s really listening.

Hoewel die samelewing oor die algemeen, en Suid-Afrika in die besonder, die “beste belange van kinders” as baie belangrik beskou (One South Africa par. 131; Reyneke en Reyneke 2020:70), kan die vraag met reg na aanleiding van die twee aanhalings gevra word of dit bloot leë woorde is omdat tienerdogters in besluitneming oor die hoof gesien word.

5.5.3 Empiriese studie: menseregte

Die deelnemers is gevra oor hulle mening oor die invloed van die grendelstaat op menseregte. Sommige deelnemers het klei getrap met die vraag met deelnemers wat dit nie beantwoord het nie of onsamehangend daarop gereageer het. Die deelnemers wat wél sinvol geantwoord het, was egter uitgesproke.

Twee deelnemers dink die grendelstaat het ’n positiewe invloed op menseregte. Bongoyo (15) dink nie dit het enige invloed nie, want dit help dat mense nie die virus kry nie en Eloise (16) dink menseregte word nie verbreek nie omdat “everybody’s right to proper health care is being taken care of.” Meer deelnemers verskil van hulle. Alhoewel Chalane (15) net sê dis onbillik (“unfair”) dat menseregte so geskend word en Urilia (14) voel dit word geïgnoreer, is ander meer spesifiek:

It totally has a bad influence on the human rights. For example everyone has the right to freedom of association but since the lockdown, we are not allowed to associate with anyone and for movement we need a permit (Melina, 14).

Human rights don’t seem to matter at this point – the government seems to be the one in control (Vuyana, 13).

The police and army should not enforce the COVID-19 lockdown at the expense of undermining human rights, personal dignity, and common sense. For instance, in the few first days of the lockdown, more people died from police and army’s heavy handiness [sic] than from the corona virus (Rita, 15).

Alhoewel Rita se stelling waarskynlik feitelik verkeerd is, is sy is nie die enigste deelnemer wat na die polisie-optrede verwys nie. Ludzi (12) was reeds in April bang vir die polisie omdat sy op die televisie gesien het hulle dreig mense, en Vuyana (13) het opgemerk dat daar “a bit of fear” is met die polisie in die omgewing. Verder kwel korrupsie tydens die uitdeel van kospakkies. Rita (15) sê dat kospakkies vir mense sonder inkomste bedoel was, maar “the officials sold it to the local tuck shop because of their greed.” Die beperking oor die bywoning van begrafnisse is ook steeds ’n bekommernis. Melina (15) sluit haar by deelnemers in April (Kloppers 2020) aan en sê dat dit ’n probleem word wanneer iemand begrawe word “as he won’t be able to get a proper farewell / proper funeral [sic].” Ava (14), het egter ’n aweregse mening hieroor: “Funerals: We blacks we spend less time and less cost in this pandemic.”

5.5.4 Empiriese studie: demokrasie

Soos met die vraag oor menseregte, het nie al die deelnemers die vraag oor die invloed van die grendelstaat op demokrasie volledig beantwoord nie. Van diegene wat wel geantwoord het, was slegs twee deelnemers in April van mening dat die grendelstaat die demokrasie benadeel terwyl vier gedink het die invloed is positief of minstens neutraal. In Mei is daar twee positiewe stemme:

There is democracy and freedom. Everybody is instructed to do one thing and that is to protect themselves regardless of who they are and where they come from (Eloise, 16).

There is no influence on democracy because honestly speaking we should not be concerned about democracy and we should be concerned with people’s lives (Bongoyo, 15).

Die ander deelnemers is egter meer krities. Rita (15) beantwoord die vraag met ’n stelling en teenvraag. Sy sê dat regerings reg oor die wêreld streng inperkingsmaatreëls ingestel het om die virus se verspreiding te bekamp. Dan vra sy of die burgery die demokratiese stelsel vertrou om te reageer as hulle met ernstige bedreigings (“grave threats”) gekonfronteer word. Vyf deelnemers dink nie so nie.

I thought we were supposed to be living in democracy but we are prohibited. We can’t even say what we like about coronavirus or even joke about it. Our freedom of expression has been encroached and impinged on. Our freedom of expression is no longer respected (Solani, 15).

’n Aspek wat met demokrasie verband hou, is die wyse waarop mense die inperkingsmaatreëls nakom. Ava (14) dink die atmosfeer in haar woonbuurt is abnormaal omdat mense nie die virus ernstig opneem of die maatreëls nakom nie. Bongoyo (15) noem dit ook, maar sy sê hulle dra darem maskers. Melina (14) sê waar sy woon lyk dit nie of daar ’n grendelstaat is nie. Sy is ook besorg daaroor dat die atmosfeer nie meer “cool” is nie omdat so baie mense rondbeweeg. Drie deelnemers dink nie veel van hulle gemeenskappe se optrede nie. Beide Ava (14) en Ludzi (12) beskou hulle gemeenskappe as “onnosel” (“ignorent” [sic]) terwyl Solani (15) dink hulle is “flabbergasted!”

5.5.5 Oorweging

Die bespreking dui aan dat tienerdogters beslis oor menseregte en demokrasie dink, hoewel dit teleurstellend is dat so baie deelnemers aan die empiriese studie die vrae gesystap het. As ’n geheel dui die inligting egter aan dat tienerdogters nie skroom om hulle regte uit te oefen en te sê as hulle nie met die regering saamstem nie. Die aanhalings van die Australiese dogters fokus weer die aandag op Last (1994:193) se opmerking dat jongmense se menings tydens rampe oor die hoof gesien word. Die empiriese studie dui ook aan dat deelnemers minder tevrede met die stand van die demokrasie en menseregte raak soos wat die grendelstaat aanhou. Dit ondersteun die neiging in die ander temas dat hulle al hoe meer negatief word. Omdat positiwiteit ’n teken van veerkragtigheid is, moet die vraag dus gevra word of tienerdogters se veerkragtigheid besig is om te taan. Dit kom in die volgende paragraaf onder die loep.

5.6 Tienerdogters se veerkragtigheid

5.6.1 Lesse uit die verlede

Veerkragtigheid is die vermoë om rampe te oorleef ten spyte van ontberinge (C. van Wyk 2020:244). Navorsing oor rampe in die verlede wys dat tieners en tienerdogters in staat is om rampe te oorkom. Freeman e.a. (2015:107) meld dat al hulle deelnemers die voortdurende gevaar van aardbewings goed hanteer het, ten spyte daarvan dat skole na die 2011-aardbewing vir verskeie weke – en sommiges selfs permanent – gesluit is en die ramp negatiewe ekonomiese gevolge en emosionele ontberinge veroorsaak het. Tienerdogters kan tydens en na rampe veerkragtig en selfs as sosiale agente optree:

Make sure you keep an eye on your family and friends. Make sure they are all right and be prepared (Victoria, 18, Freeman e.a. 2015:108).

Just try and continue, you know ... Don’t just stop and be like, ‘I don’t want to do this anymore.’ Because then you … won’t handle it. You need to try and continue as normal as you can (Helen, 17, Freeman e.a. 2015:109).

Pine e.a. (2015:119) koppel hulle deelnemers se veerkragtigheid aan tieners se kennis van aardbewings. Die feit dat die deelnemers meer gereed vir aardbewings was, het hulle vrese verminder en mettertyd groter bewustheid, gemak en selfversekering meegebring (Pine e.a. 2015:119). Die deelnemers se herstel blyk ook uit die gemak waarmee hulle na drie jaar oor die ramp kon praat. Een deelnemer verduidelik dit soos volg:

Like feeling ok about your situation. For a long time whenever it got mentioned or whenever I talked about it, I would get really really upset and not really want to talk about it (vroulike deelnemer uit Groep 1, Pine e.a. 2015:119).

Die navorsing het ook aangedui dat faktore soos gemeenskapsbetrokkenheid, die heropening van skole en hervatting van normale programme en die sigbare herstel van geboue die tieners se eie herstelprosesse ondersteun het (Pine e.a. 2015:121–2). Alhoewel die navorsing van beide Freeman e.a. (2015) en Pine e.a. (2015) eers drie jaar na afloop van die ramp gedoen is, hou dit tog belangrike lesse vir die grendelstaat in, soos dat tieners in staat is om sin te maak van die gebeure wanneer hulle oor voldoende kennis daaroor beskik en hulle lewens na normaal terugkeer.

5.6.2 Veerkragtigheid in die grendelstaat

Tienerdogters se positiwiteit en veerkragtigheid blyk nog nie so klinkklaar in die grendelstaat nie. In beide Null (2020) en Noel (2020) se artikels is tekens van veerkragtigheid te bespeur, maar die verlies en negatiwiteit lê nog baie vlak: “... there’s no way to cope with it because I’m just never going to get to do those things” (Zoe, 18 in Null 2020). Hierdie somberheid word ook in Australië geëggo:

I don’t have any aspirations at the moment. I just get up and I do what’s asked of me and then email and end my day with a walk. It’s really, really disheartening at the moment (tienerdogter, UNICEF 2020:2).

Trouens, slegs 38% van die tienerdogters wat aan hulle navorsing deelgeneem het, het aangedui dat hulle in staat is om hulle omstandighede te hanteer en slegs 19% het gedink hulle sou die grendelstaat teen die einde van Junie 2020 nog kon hanteer. Aansluitend daarby het 42% aangedui dat hulle minder hoop as vroeër het (UNICEF 2020:3). Dit is opmerklik dat daar bitter min tekens van veerkragtigheid in die talle aanhalings in die verslag is. Hierdie bevindings ondersteun oënskynlik die mening dat dogters moontlik minder veerkragtig is (Schlebusch 2015:16).

Die artikels oor Australiese en Amerikaanse tieners toon egter ook ’n ander sy wat op veerkragtigheid dui. Alvis e.a. (2020:25) bevind dat tieners self op verskillende wyses as sosiale agente opgetree het, met bykans 40% van die respondente wat aangedui het dat hulle gedurende die voorafgaande sewe dae dikwels vriende en familielede wat bekommerd was oor COVID-19 ondersteun het. Dit blyk ook uit Noel (2020) se opname:

I think Covid-19 has been really eye-opening and has motivated and inspired me to really use all the time I’ve got towards getting out there and supporting the issues I care about (14-jarige, Noel 2020).

I always try to stay positive, doesn’t matter the situation. I like to see the cup half full … A lot of people tend to talk about the negative aspect about [the pandemic], but because of it I’ve gotten more active. I’ve gotten more resourceful and been trying a lot of different activities and cooking recipes (18-jarige, Noel 2020).

Sy meld dat respondente meer betrokke en beter ingelig is en as agente van verandering wil optree (Noel 2020). Ook in Australië is tekens van veerkragtigheid te bespeur, met 19% van die tienerdogters wat aandui dat die virus en grendelstaat ’n positiewe uitwerking op hulle gevoel van hoop het.

5.6.3 Die empiriese studie

Die empiriese studie ondersteun die tweesydigheid in tienerdogters se veerkragtigheid. Aan die een kant is hulle oënskynlik redelik gelukkig. Op die algemene vraag oor hoe gelukkig hulle voel, het slegs Ludzi (12) aangedui dat sy ongelukkig is. Sy is in April “meestal ongelukkig” maar in Mei “altyd ongelukkig”. Die ander tien deelnemers het, oor die twee steekproewe heen, dieselfde of gelukkiger gevoel. Hierteenoor staan die werklikheid dat hulle in Mei meer negatiewe emosies toon, banger is vir die virus, meer bekommerd oor skool en onderwys is, en menseregte en demokrasie negatiewer beleef.

Die tweesydigheid word ook bevestig in deelnemers se antwoorde op twee nuwe vrae in Mei. In die eerste moes die deelnemers aandui hoe hulle die grendelstaat hanteer (“cope”) en in die tweede moes hulle hulself met een woord beskryf. Wat hanteringstrategieë betref, hou die meeste hulleself besig met positiewe aktiwiteite. Dit sluit in om na opvoedkundige programme op televisie te kyk (Ava, 14), om speletjies te speel en te leer (Bongoyo, 15), te lees (Vuyana, 13 en Rita, 15) en nie te veel oor die virus te dink nie (Melina, 14 en Solani, 15). Solani sê ook dat sy positiewe selfgesprekke gebruik om die negatiewe gedagtes die hok te slaan terwyl Jobo (16) se strategie die beste klink: slaap meer, beplan jou roetine, oefen in die oggende en “drink hot chocolate to cope”. In die lig van die strategieë wat die deelnemers gebruik, is dit dus nie vreemd dat sommige hulself as vasbyters (Eloise, 16), gelukkig (Bogoyo, 15, Chalane, 15 en Vuyana, 13) en selfs vernuwe (“rejuvenated”, Solani, 15) beskou nie. Dit, ten spyte daarvan dat sommige van hulle toegee dat hulle baie ongelukkig (Ludzi, 12), gespanne (Rita, 15) en bekommerd (Ava, 14) is en selfs “stress relief pills, lots of them” (Chalane, 15) gebruik om die grendelstaat te hanteer.

5.6.4 Oorweging

Dit is belangrik om, in die lig van die rampfasesmodel, ’n onderskeid te tref tussen die navorsing van Freeman e.a. (2015) en Pine e.a. (2015) en die grendelstaat. Eersgenoemde twee is drie jaar ná die rampe gedoen, wat waarskynlik beteken dat dit gedoen is terwyl die deelnemers die laaste twee fases van hulle persoonlike herstel beleef het. Hoewel sommige van Pine e.a. (2015:122) se deelnemers steeds ontevrede was oor die stadige pas van die herbouing van beskadigde geboue en die gebrek aan geriewe wat op tieners gerig is, is dit duidelik dat die meeste deelnemers in beide studies gereed was om met hulle lewens aan te gaan. Ten tyde van die skryf van hierdie artikel en die empiriese studie was die grendelstaat steeds ’n werklikheid, en die werklikheid is nie rooskleurig nie. Dit is aan die een kant kommerwekkend dat sommige tienerdogters aandui dat hulle nie die omstandighede kan hanteer nie, uiters ongelukkig is of medikasie moet gebruik.

Gelukkig is die teenkant ook waar: Daar is tienerdogters wat die grendelstaat veerkragtig aanpak. Binne die Suid-Afrikaanse konteks van die empiriese studie kan die algemene geluk en veerkragtigheid van die deelnemers ten spyte van die grendelstaat moontlik in ubuntu en die band tussen die individue en hulle mikrosisteme gevind word. Dit is opmerklik dat die deelnemers as ’n groep 43 keer na gesinne of families (“family”) verwys. Deelnemers gee om vir hulle naasbestaandes. Omgee, as ’n vorm van pro-sosiale optrede, is ’n beskermingsfaktor teen rampe (Alvis e.a. 2020:3). Die teenkant van die munt is dat gesins- en familiebande ook ’n beskermingsfaktor teen rampe is (Schlebusch 2015:60; C. van Wyk 2020:250). Die deelnemers aan die empiriese navorsing is trouens die enigste groep wat nie na “eensaamheid” verwys nie. Hierdie tienerdogters het dus “dubbele beskerming” binne die raamwerk van ubuntu.

6. Implikasies van die navorsing

6.1 Inleidende opmerking

Alhoewel die menings van die tienerdogters in die vorige afdeling op sigself interessante en openbarende leesstof is, is dit selfs belangriker om die implikasies van hulle woorde in ag te neem. Ses implikasies word in hierdie afdeling oorweeg.

6.2 Tienerdogters bly tienerdogters

Die implikasie lyk voor die hand liggend, maar die navorsing bevestig dat tienerdogters wêreldwyd dieselfde emosies, vrese en menings deel. Dit was trouens soms onthutsend om aanhalings te lees wat grootliks ooreenstem, maar dan gelukkig te besef dat die tienerdogters nie “by mekaar kon afskryf” nie, omdat die opnames gedurende dieselfde tyd in verskillende dele van die wêreld gedoen is en dus nog nie gepubliseer was nie. Dit beteken dat navorsing wat oor tienerdogters in ’n spesifieke omgewing gedoen word, binne die konteks van ander tienerdogters veralgemeen kan word.

Dit is ook belangrik om, wanneer alternatiewe oorweeg word om die gevolge van die grendelstaat te hanteer, in gedagte te hou dat tienerdogters soms anders as seuns voel, dink en optree, al is hulle almal tieners (Chaplin en Aldao 2013:759). Dit beteken dat onderwysers en ander praktisyns daarop bedag moet wees dat ’n eenvormige (“one size fits all”) benadering, veral wat die uitbou van tienerdogters se veerkragtigheid betref, waarskynlik tot mislukking gedoem is. Hulle moet ook daarteen waak om tienerdogters te stereotipeer. Beide geslagte kan probleemoplossend dink en optree, hoewel die wyse waarop hulle dit doen, mag verskil (Piko 2001:232). Daarby waarsku Chaplin en Aldao (2013:760) dat kontekstuele faktore ’n belangrike rol in tieners se emosies speel. Oplossings vir tienerdogters behoort dus beide hulle geslag en kulturele agtergrond in ag te neem.

In die praktyk kan dit byvoorbeeld beteken dat onderwysers aan tienerdogters die geleentheid bied om oor die grendelstaat en hulle emosies te praat en as ’n groep te besluit hoe hulle gaan optree. Kommunikasie, empatie en hulpsoekende gedrag is immers van die metodes wat tienerdogters gebruik om sin van hulle omstandighede te maak (Schlebusch 2015:16). Daarteenoor kan seuns – in die lig daarvan dat hulle meer aksie-gefokus is en strategieë ontwikkel om in beheer te bly (Schlebusch 2015:16) − elkeen ’n “tienpuntplan” uitwerk oor die wyse waarop hy die grendelstaat gaan hanteer.

6.3 Die grendelstaat is ’n uitsondering op die reël

Die grendelstaat is om minstens drie redes nie ’n “normale ramp” – as só iets moontlik is – nie. Eerstens is die omvangrykheid daarvan ongekend. Dit word deur die navorsing, artikels en hofuitsprake waarna verwys word, bevestig.⁸ Tweedens dui tienerdogters se frustrasie, sommiges se blydskap en hulle ergernis oor die wyse waarop menseregte en demokrasie hanteer word, aan dat die grendelstaat nie gemaklik binne die rampfasesmodel inpas nie. Die bespreking het trouens aangedui dat hulle nou reeds emosies en menings wat binne enige van die vyf fases tuishoort, beleef. Dit is te verstane, aangesien die grendelstaat derdens nie binne ’n betreklike kort tyd gebeur en afgeloop het nie. Soos Rita (15) dit stel: die grendelstaat kan nog vir “’n baie lang tyd” voortduur en in One South Africa (par. 94) sluit die hof by haar aan deur te waarsku: “Whatever measures are adopted to safeguard the population from the threat it poses, must be ones that the country can live with for a period of between 18–24 months.” Rita se kommer en die hof se waarskuwing moet ook gelees word teen die agtergrond van skole wat nog nie heropen het nie, of wél heropen maar weer tydelik gesluit het (Dayimani 2020; Hlati 2020). Onsekerheid en die grendelstaat loop hand aan hand (Peters e.a. 2020:10). Dit is dus noodsaaklik dat tienerdogters van die nodige kennis en vaardighede voorsien word om onsekerheid te bestuur.

6.4 Negatiewe emosies word belangriker

Die doel van die empiriese studie was om te bepaal of veranderings in tienerdogters se emosies en menings gedurende die grendelstaat voorgekom het. Die vraag is bevestigend beantwoord, maar ongelukkig is die meeste bevindings negatief. Deelnemers is meer gefrustreerd, banger, bekommerder en minder gelukkig. Hierdie bevindings is kommerwekkend en hou, veral in die lig daarvan dat die grendelstaat kan voortduur, belangrike implikasies in. Eerstens is dit nodig dat ondersteuning reeds tydens die grendelstaat aan tienerdogters gegee moet word. Ouers en versorgers speel hier ’n onvervangbare rol omdat hulle die dogters se natuurlike veerkragtigheid bevorder (C. van Wyk 2020:251) en kan help om na die “bigger picture beyond this temporary bedlam” te kyk (Ghosh 2020:232).

Tweedens moet skole en onderwysers hulle gereedmaak vir leerders wat – minstens aanvanklik – die letsels van negatiewe emosies gaan dra. Dit bring die belangrikheid van trouma-bewuste skole (“trauma-informed schools”) op die voorgrond waar die uitgangspunt is dat ’n onderwyser aanvaar dat verskeie leerders in die klas troumaslagoffers is en dat die trouma binne ’n veilige omgewing hanteer moet word (Reyneke 2020:221, 227). Een van die wyses waarop dit reeds tydens die grendelstaat gedoen kan word, is deur “emosionele ontsmetting” na aanleiding van die proses wat Lissoni, Del Negro, Brioschi, Casella, Fontana, Bruni en Lamiani (2020:1) vir kliniese personeel aanbeveel. Die “ontsmettingsproses” bestaan uit drie dele, naamlik om ’n gevoel van geborgenheid en vertroue by die tienerdogters te skep, om aan hulle te bevestig dat hulle steeds aan die groep behoort en doelwitte en uitdagings met die groep deel, en om hulle daarvan te verseker dat hulle emosies en menings belangrik is (Lissoni e.a. 2020:2). Die “sirkel van dapperheid” waarna C. van Wyk (2020:254–9) verwys, sluit hierby aan. Dit is gegrond op vier waardes wat tienerdogters kan gebruik om die trouma van die grendelstaat te verwerk, naamlik geborgenheid, bemeestering, onafhanklikheid en edelmoedigheid.

6.5 Aanlyn onderrig

Binne die huidige gewoel oor aanlyn en afstandsonderrig, en gegewe dat tienerdogters amper onlosmaaklik aan sosiale media verbind is (Álvarez-García e.a. 2020:27; Blaya en Audrin 2020:46), is die bevindinge daaroor openbarend. Dit was aan die een kant te wagte dat ’n onderskeid bestaan tussen tienerdogters wat toegang daartoe het en diegene wat dit nie het nie. Tog was dit interessant om die breë bekommernis ten behoewe van daardie leerders op te merk, met die hof (Mohamed par. 65.1), ’n tienerdogter in Australië (UNICEF 2020:4), tieners in Suid-Afrika (Kloppers 2020) en deelnemers aan die empiriese studie wat uitdruklik daarna verwys.

Die negatiewe mening oor die gebruik van aanlyn en afstandsonderrig was onverwags, soveel te meer omdat tienerdogters in al drie lande (VSA, Suid-Afrika en Australië) onderwysers in klaskamers verkies. Dit beteken dat skole en onderwyskundiges sal moet herbesin oor die gebruik daarvan en dat ouers wat besluit om nie hulle kinders terug skool toe te stuur nie, maar eerder van aanlyn skole gebruik wil maak, hulself daarop moet voorberei dat die leerders moontlik nie so ingenome met die nuwe leermetode sal wees nie. Dit hou ook ander implikasies in, soos dat onderwysers en besluitnemers sal moet besin oor die nut van skoolwerk wat gedurende die grendelstaat elektronies aan leerders gestuur word. Die keersy is natuurlik dat onderwysers – minstens ten opsigte van hierdie geslag tienerdogters – ’n sug van verligting kan slaak omdat hulle nog in aanvraag is. Dit beteken ook dat die welsyn van onderwysers belangrik is. O’Toole (2018:1084) waarsku dat onderwysers se emosionele tamheid ná rampe toeneem en tot emosionele uitbranding kan lei as dit nie bestuur word nie. Een van die wyses waarop dit bestuur sou kon word is om tydige en volgehoue ondersteuning oor die gevolge van die grendelstaat – en die daarmee gepaardgaande veranderings aan die leerplan – aan onderwysers te bied.

6.6 Tienerdogters se menings is belangrik

Een van die doelwitte van hierdie artikel is om die stemme van tienerdogters te laat hoor en die bevindinge toon aan dat hulle anders oor sekere aangeleenthede dink en voel as wat algemeen aanvaar word. In die lig daarvan dat hulle binne die strukturasieteorie agente is wat deur maatskaplike strukture gevorm word, maar ook bydra tot die ontvorming en hervorming daarvan, is dit belangrik dat hulle stemme tydens en na die grendelstaat gehoor moet word. Plan (2020:5) wys daarop dat die gevolge van die grendelstaat anders vir meisies en vroue as vir mans en seuns is en dat ’n “heelgemeenskapbenadering” nodig is om die gevolge van die pandemie vir dogters te beperk. Hulle waarsku ook dat slagoffers se geslag, ouderdom, armoede, verskeidenheid en kwesbaarheid in ag geneem moet word wanneer oor ingrepe besin word. Hierdie “ingrepe” behoort in samewerking met tienerdogters beplan en uitgevoer te word.

Ongelukkig wil dit voorkom of tienerdogters reg is as hulle sê dat hulle bloot “statistiek en feite” is en dat niemand na hulle luister nie (UNICEF 2020:13). Dis opmerklik dat selfs in One South Africa, wat juis oor die heropening van skole gehandel het, daar nie een keer na tieners se eie menings verwys is nie, terwyl Ipsos (2020b) se navorsing oor die heropening van skole ook nie hulle mening in ag geneem het nie. As hulle stemme wel gehoor is, sou onderwysowerhede moontlik anders oor die voortsetting van die grendelstaat en die wyse waarop dit gedoen is, gedink het.

Twee ander menings is dié oor begrafnisse en demokrasie. Begrafnisse tydens die grendelstaat is ’n veelkantige vraagstuk. Die aanhalings van Melina (15) en Ava (14) wys op twee kante daarvan: die noodsaaklikheid van ’n gepaste begrafnis teenoor die koste daarvan. Nog twee kan hierby gevoeg word: die beperking op die aantal mense wat ’n begrafnis mag bywoon (Mohamed vn. 17) en die waarskuwing van Fergert e.a. (2020:3) dat ’n beperking op of ontkenning van emosies soos smart en rou ernstige emosionele gevolge – wat selfs tot selfmoord kan lei – vir jongmense inhou. As besluitnemers na tienerdogters soos Melina en Ava luister, kan hulle dus trouma en selfs moontlike lewensverlies vermy.

Ten opsigte van demokrasie is Solani (15) se woorde: “I thought we were supposed to be living in democracy” belangriker as wat dit met die eerste oogopslag lyk. Sy sê dit teen die agtergrond van ’n Suid-Afrika wat veronderstel is om op waardes van vryheid en gelykheid gebou te wees. Indien sy reg is, voorspel dit niks goeds vir die toekoms van ons jong demokrasie nie. Is sy verkeerd, beteken dit dat daar iewers ’n probleem binne die demokrasie is wat by tienerdogters die indruk skep dat demokrasie onder beleg is. Deur na tienerdogters soos Solani te luister, kan besluitnemers verseker dat demokratiese beginsels uitgeleef word en nie bloot ’n ideaal bly nie.

Oor die wyse waarop tienerdogters se stemme hoorbaar gemaak kan word, stel ek, na Reyneke en Reyneke (2020:66–8), voor dat die fokus op vier faktore moet val. Eerstens moet ’n veilige ruimte aan tienerdogters gebied word waar hulle aangemoedig word om hulle menings te lug. Tweedens moet dit eenvoudig en maklik vir die dogters gemaak word om te praat. Derdens moet dogters weet dat daar werklik na hulle geluister word en laastens moet besluitnemers ontvanklik daarvoor wees om nie net na die tienerdogters te luister nie, maar ook om hulle sienings na aanleiding van die dogters se inspraak te verander.

6.7 Tienerdogters se veerkragtigheid

Gelukkig dui die bevindings in hierdie navorsing ook aan dat die dogters, ten spyte daarvan dat hulle menings oor die hoof gesien word en die grendelstaat hulle emosies versomber, reeds tekens van veerkragtigheid toon. Dit is belangrik, want binne omstandighede waar die wese van die ekonomie bedreig word (Democratic Alliance par. 1), die grondwetlike raamwerk van ons demokrasie beproef word (One South Africa par. 7) en onsekere omstandighede hoogty vier (Moela par. 60), is dit noodsaaklik om te besef dat tienerdogters ’n aktiewe rol in die herstelproses kan speel. Die eerste tekens van hulle rol word reeds duidelik uit die wyse waarop tienerdogters vir hulle naasbestaandes en ander mense omgee. Selfs al is hulle dus bloot “stats and facts” vir ander, wil dit tog voorkom of hulle, in die gees van ubuntu, met veerkragtigheid sal toesien dat hulle en hulle geliefdes deur die grendelstaat gedra word.

7. Opsomming en aanbevelings

Die grendelstaat is uniek en, anders as in vorige rampe, moet die stemme van tienerdogters betyds gehoor word. In hierdie artikel is hulle stemme oor hulle emosies, vrese en menings oor skool en onderwys, demokrasie en die wyse waarop hulle die grendelstaat hanteer duidelik gehoor. Hopelik word die stemme ook deur besluitnemers gehoor.

Die navorsing en in die besonder die empiriese navorsing is onderhewig aan ’n aantal beperkings, soos die gebrek aan volledige onderhoude weens die grendelstaat en die betreklike klein steekproef. Dit word egter ondervang deur die kruisverwysings in ander artikels en navorsing waarby tienerdogters betrokke was.

In die lig van die bespreking en implikasies wat in die voorlaaste afdeling oorweeg is, word die volgende aanbevelings gemaak:

Meganismes moet geskep word om die stemme van tienerdogters duideliker te hoor wanneer besluite wat hulle raak, geneem word. Dit sluit forums of direkte verteenwoordiging in besluitnemingstrukture in.
Die besondere behoeftes van tienerdogters moet tydens besluitneming in ag geneem word.
Dit is belangrik dat daar reeds tydens die uitgebreide grendelstaat en daarna kennis geneem word van die negatiewe neigings ten opsigte van tienerdogters se emosies, vrese en menings wat deur die empiriese studie aangedui is.
Onderwysers moet toegerus word om hulle eie en tienerdogters se trouma te hanteer. Dit beteken dat onderwysowerhede dit moet oorweeg om onmiddellike opleiding in troumabewustheid aan klasonderwysers te verskaf.
Verdere navorsing behoort, in die lig van tienerdogters se menings daaroor, oor die gebruik van aanlyn en afstandsonderrig gedoen te word.

Tienerdogters is ’n belangrike deel van die samelewing. Dit is daarom belangrik dat hulle stemme duidelik gehoor word oor aangeleenthede wat hulle raak en besluitnemers nie bloot die stemme hoor nie, maar grootmoedig genoeg sal wees om toe te laat dat die stemme hulle besluitneming beïnvloed (Reyneke en Reyneke 2020:67). Dit is ook gepas om hierdie artikel af te sluit met die woorde van Rita (15) wat nie net Helen (17, Freeman e.a. 2015:109) se woorde uit ’n vorige ramp eggo nie, maar ook raad gee wat spesifiek op die uitgerekte grendelstaat van toepassing is:

Continue with what you have been doing, but don’t forget washing your hands from time to time! (Rita, 15).

Bibliografie

Álvarez-García, D., J.C. Núñez, P. González-Castro, C. Rodríguez en C. Cerezo. 2020. The effect of parental control on cyber-victimization in adolescence: The mediating role of impulsivity and high-risk behaviors. In Romera e.a. (reds.) 2020.

Alvis, L., R. Douglas, N.J. Shook en B. Oosterhoff. 2020. Adolescents’ prosocial experiences during the COVID-19 pandemic: Associations with mental health and community attachments. https://www.researchgate.net/publication/341225361_Adolescents%27_Prosocial_Experiences_During_the_COVID-19_Pandemic_Associations_with_Mental_Health_and_ Community_Attachments (17 Junie 2020 geraadpleeg).

Blaya, C. en C. Audrin. 2020. Toward an understanding of the characteristics of secondary school cyberhate perpetrators. In Romera e.a. (reds.) 2020.

Bobrowski, P.T. (red.). 2013. Encyclopedia of natural hazards. Dortrecht: Springer.

Bonanno, G.A., C.R. Brewin, K. Kaniasty en A.M. la Greca. 2010. Weighing the costs of disaster: Consequences, risks, and resilience in individuals, families, and communities. Psychological Science in the Public Interest, 11(1):1–49.

Bosman, J. 2020. COVID-19 * Tussen die duiwel en die diep blou see. e-Afrikaner, 19 Mei. https://www.afrikanerbond.co.za/19-mei-2020---covid-19-en-die-grondwet (24 Junie 2020 geraadpleeg).

Bronfenbrenner, U. 1979. The ecology of human development: Experiments by nature and design. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Bryant, C.G.A. en D. Jary (reds.). 1991. Giddens’ theory of structuration: A critical appreciation. Londen: Routledge.

Chaplin, T.M. en A. Aldao. 2013. Gender differences in emotion expression in children: A meta-analytic review. Psychological Bulletin, 139(4):735–65.

Dayimani, M. 2020. 29 Eastern Cape schools close due to positive Covid-19 cases, 48 more have suspected cases. News24, 11 Junie. https://www.news24.com/news24/southafrica/news/29-eastern-cape-schools-close-due-to-positive-covid-19-cases-48-more-have-suspected-cases-20200611 (11 Julie 2020 geraadpleeg).

De Vos, A.S., H. Strydom, C.B. Fouché en C.S.L. Delport. 2011. Research at grass roots: For the social sciences and human service professions. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Ejeta, L.T., A. Ardalan en D. Paton. 2015. Application of behavioral theories to disaster and emergency health preparedness: A systematic review. PLOS Currents Disasters, 1 Julie.

Ewuoso, C. en S. Hall. 2019. Core aspects of ubuntu: A systematic review. South African Journal of Bioethics Law, 12(2):93–103.

Fegert, J.M., B. Vitiello, P.L. Plener en V. Clemens. 2020. Challenges and burden of the Coronavirus 2019 (COVID‑19) pandemic for child and adolescent mental health: A narrative review to highlight clinical and research needs in the acute phase and the long return to normality. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 14:art. 20.

Filippa, O.M. 2016. Exploring resilience in the narratives of Zimbabwean adolescents affected by parental out-migration and the Diaspora. DLitt en Phil-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria.

Flynn, B.W. 1997. Psychological aspects of disasters. Renal Failure, 19(5):611–20.

Freeman, C., K. Nairn en M. Gollop. 2015. Disaster impact and recovery: What children and young people can tell us. Kōtuitui: New Zealand Journal of Social Sciences Online, 10(2):103–15.

Flynn, B.W. en A.E. Norwood. 2004. Defining normal psychological reactions to disaster. Psychiatric Annals, 34(8):597–603.

Fu, F., A. Chow, J. Lie en Z. Cong. 2018. Emotional flexibility: Development and application of a scale in adolescent earthquake survivors. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 10(2):246–52.

Ghosh, R., M.J. Dubey, S. Chatterjee en S. Dubey. 2020. Impact of COVID-19 on children: Special focus on the psychosocial aspect. Minerva Pediatrica, 72(3):226–35.

Gibbs, L., E. Snowdon, K. Block, H.C. Gallagher, C. MacDougall, G. Ireton, A. Pirrone-Savona, D. Forbes, J. Richardson, L. Harms en E. Waters. 2014. Where do we start? A proposed post-disaster intervention framework for children and young people. Pastoral Care in Education, 32(1):68–87.

Giddens, A. 1984. The constitution of society: Outline of the theory of structuration. Cambridge: Polity Press.

—. 1991. Structuration theory: Past, present and future. In Bryant en Jary (reds.) 1991.

Gouws, E., N. Kruger en S. Burger. 2008. The adolescent. 3de uitgawe. Sandton: Heinemann.

Greener, I. 2008. Expert patients and human agency: Long-term conditions and Giddens’ Structuration Theory. Social Theory & Health, 6:273–90.

Guthridge-Gould, S. 2016. Adolescent girls in disaster & conflict – interventions for improving access to sexual and reproductive health services. New York: UNFPA.

Hambrick, E.P., B.M. O’Connor en E.M. Vernberg. 2016. Interview and recollection-based research with child disaster survivors: Participation-related changes in emotion and perceptions of participation. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 8(2):165–71.

Härkönen, U. 2007. The Bronfenbrenner ecological systems theory of human development. Scientific Articles of V International Conference: Person.Color.Nature.Music. 17–21 Oktober, Saule, Letland: Daugavpils University.

Hlati, O. 2020. Over 300 Western Cape schools closed over Covid-19 infections. IOL, 29 Junie. https://www.iol.co.za/capetimes/news/over-300-western-cape-schools-closed-over-covid-19-infections-50088272 (11 Julie 2020 geraadpleeg).

Imran, N., M. Zeshan en Z. Pervaiz. 2020. Mental health considerations for children and adolescents in COVID-19 Pandemic. Pakistan Journal of Medical Sciences, 36(COVID19-S4):S67−S72.

Ipsos. 2020a. As we head into level 4, South Africans strongly support lockdown. 30 April. https://www.ipsos.com/en-za/we-head-level-4-south-africans-strongly-support-lockdown (20 Junie 2020 geraadpleeg).

—. 2020b. South Africans reluctant to send children back to school. https://www.ipsos.com/en-za/south-africans-reluctant-send-children-back-school (27 Junie 2020 geraadpleeg).

Johnson, M.K., J. Staff, M.E. Patrick en J.E. Schulenburg. 2017. Adolescent adaptation before, during, and in the aftermath of the Great Recession in the United States. International Journal of Psychology, 52(1):9–18.

Kloppers, D. 2020. “Eish – this lockdown!” Navorsing oor tieners se belewenisse tydens die grendelstaat. LitNet Akademies, 17(2). https://www.litnet.co.za/eish-this-lockdown-navorsing-oor-tieners-se-belewenisse-tydens-die-grendelstaat (27 Junie 2020 geraadpleeg).

Kloppers, D.F. en G. van den Berg. 2018. Basiese onderwys vir volwassenes as teenvoeter vir geweld teen vroue en kinders. LitNet Akademies, 15(1):311–51.

Kousky, C. 2016. Impacts of natural disasters on children. The future of children, 26(1):73–92.

Last, M. 1994. Putting children first. Disasters, 18:192–202.

Lee, E. en H. Lee. 2018. Disaster awareness and coping: Impact on stress, anxiety, and depression. Perspectives in Psychiatric Care, 55:311–8.

Lee, J. 2020. Mental health effects of school closures during COVID-19. Lancet/child-adolescent, 4:421.

Lissoni, B., S. Del Negro, P. Brioschi, G. Casella, I. Fontana, C. Bruni en G. Lamiani. 2020. Promoting resilience in the acute phase of the COVID-19 Pandemic: Psychological interventions for Intensive Care Unit (ICU) clinicians and family members. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy. http://dx.doi.org/10.1037/tra0000802 (11 Julie 2020 geraadpleeg).

Macupe, B, en L. Kiewit. 2020. Schools to close for a month due to Covid infection surge – Ramaphosa. Mail & Guardian, 23 Julie. https://mg.co.za/coronavirus-essentials/2020-07-23-schools-to-close-for-a-month-due-to-covid-infection-surge-ramaphosa (8 Augustus 2020 geraadpleeg).

McMillan, J.H. en S. Schumacher. 2010. Research in Education: Evidence-based inquiry. 7de uitgawe. Boston: Pearson.

Midtbust, L.G.H., A. Dyregrov en H.W. Djup. 2018. Communicating with children and adolescents about the risk of natural disasters. European Journal of Psychotraumatology, 9(2):art. 1429771.

Nicolson, G. 2020. Ramaphosa: “GBV must be my struggle. It must be my son’s struggle”. Daily Maverick, 23 Junie. https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-06-23-ramaphosa-gbv-must-be-my-struggle-it-must-be-my-sons-struggle/#gsc.tab=0 (27 Junie 2020 geraadpleeg).

Noel, M. 2020. The pulse of Gen Z in the time of COVID-19. DoSomethingStrategic, 10 Junie. https://medium.com/dosomethingstrategic/gen-zs-thoughts-on-covid-19-2067b0f36af1 (17 Junie 2020 geraadpleeg).

Null, C. 2020. The reality of Covid-19 is hitting teens especially hard. Wired, 4 Junie. https://www.wired.com/story/covid-19-is-hitting-teens-especially-hard (17 Junie 2020 geraadpleeg).

Oosthuizen, M. en A.P. Greeff. 2020. Veerkragtigheid in die enkelma-transrasgesin. LitNet Akademies, 17(2). https://www.litnet.co.za/veerkragtigheid-in-die-enkelma-transrasgesin (18 Junie 2020 geraadpleeg).

O’Toole, V.M. 2018. “Running on fumes”: Emotional exhaustion and burnout of teachers following a natural disaster. Social Psychology of Education, 21:1081–112.

Peters, M.A., F. Rizvi, G. McCulloch, P. Gibbs, R. Gorur, M. Hong, Y. Hwang, L. Zipin, M. Brennan, S. Robertson, J. Quay, J. Malbon, D. Taglietti, R. Barnett, W. Chengbing, P. McLaren, R. Apple, M. Papastephanou, N. Burbules, L. Jackson, P. Jalote, M. Kalantzis, B. Cope, A. Fataar, J. Conroy, G. Misiaszek, G. Biesta, P. Jandrić, S. Choo, M. Apple, L. Stone, R. Tierney, M. Tesar, T. Besley en L. Misiaszek. 2020. Reimagining the new pedagogical possibilities for universities post-Covid-19. Educational Philosophy and Theory. https://doi.org/10.1080/00131857.2020.1777655 (12 Julie 2020 geraadpleeg).

Piko, B. 2001. Gender differences and similarities in adolescents’ ways of coping. The Psychological Record, 51:223–35.

Pine, N.S., R.A. Tarrant, A.C. Lyons en J.M. Leathem. 2015. Rolling with the shakes: An insight into teenagers’ perceptions of recovery after the Canterbury earthquakes. Kōtuitui: New Zealand Journal of Social Sciences Online, 10(2):116–25.

Plan International (Plan). 2020. Living under lockdown: Girls and COVID-19. https://plan-international.org/publications/living-under-lockdown#download-options (17 Junie 2020 geraadpleeg).

Prime, H., M. Wade en D.T. Browne. 2020. Risk and resilience in family well-being during the COVID-19 pandemic. American Psychologist. http://dx.doi.org/10.1037/amp0000660 (6 Junie 2020 geraadpleeg).

Reyneke, M. en R. Reyneke (reds.). 2020. Restorative school discipline: The law and practice. Claremont: Juta en Kie.

Reyneke, M. en R. Reyneke. 2020. Rethink discipline. In Reyneke en Reyneke (reds.) 2020.

Reyneke, R. 2020. Trauma-sensitive schools: Understanding troubled learners through the neuroscience lens. In Reyneke en Reyneke (reds.) 2020.

Romera, E. M., R. Ortega-Ruiz, G. Skrzypiec en R. Zukauskiene (reds.). 2020. Analysing psychosocial and contextual factors underpinning bullying and cyberbullying. Lausanne: Frontiers Media SA.

Rweyemanu, J.A. 2012. Conversion in missionary Christianity, northwest Tanzania: A critical assessment of methods and their impact on Haya Christian life. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch, Stellenbosch.

Sahoo, S., S. Rani, R. Shah, A.P. Singh, A. Mehra en S. Grover. 2020. COVID-19 pandemic-related anxiety in teenagers. Indian Journal of Psychiatry, 62(3):328–30.

Schlebusch, B. 2015. ’n Vergelyking van veerkragtige en nie-veerkragtige adolessente ten opsigte van beskermende faktore. MA-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.

Schultz, J.M., Y. Neria, A. Allen en Z. Espinel. 2013. Psychological impacts of natural disasters. In Bobrowski (red.) 2013.

Sefotho, M.M. (red.). 2018. Philosophy in education and research – African perspectives. Pretoria: Van Schaik.

Sefotho, M.M. en A.H du Plessis. 2018. Paradigms, theoretical frameworks and conceptual frameworks in educational research. In Sefotho (red.) 2018.

Sibley, C.G., L.M. Greaves, N. Satherley, M.S. Wilson, N.C. Overall, C.H.J. Lee, P. Milojev, J. Bulbulia, D. Osborne, T.L. Milfont, C.A. Houkamau, I.M. Duck, R. Vickers-Jones en F.K. Barlow. 2020. Effects of the COVID-19 pandemic and nationwide lockdown on trust, attitudes toward government, and well-being. American Psychologist. http://dx.doi.org/10.1037/amp0000662 (6 Junie 2020 geraadpleeg).

Stats SA (Statistiek Suid-Afrika). 2018. Demographic profile of adolescents in South Africa. Pretoria: Stats SA.

Strydom, H. en C.S.L. Delport. 2011. Sampling and pilot study in qualitative research. In De Vos e.a. 2011.

Tupuola, A.M., V. Cattell en S. Stansfeld. 2008. Vulnerable youth, dialogic exchanges and resilience: Some preliminary findings from an exploratory study in East London. Vulnerable Children and Youth Studies, 3(3):174–81.

UNICEF (UNICEF Australia). 2020. “LIVING IN LIMBO”: The views and experiences of young people in Australia at the start of the COVID-19 pandemic and national response. https://www.unicef.org.au/our-work/unicef-in-emergencies/coronavirus-covid-19/living-in-limbo (3 Julie 2020 geraadpleeg).

Van der Berg, S. en N. Spaull. 2020. Counting the cost: COVID-19 school closures in South Africa and its impacts on children. Research on Socioeconomic Policy (RESEP). Universiteit Stellenbosch, Stellenbosch.

Van Wyk, C. 2020. Resilience and the circle of courage. In Reyneke en Reyneke (reds.) 2020.

Van Wyk, D. 2020. COVID-19: Ongelykhede in die onderwys. LitNet Seminare en essays, 7 Mei. https://www.litnet.co.za/covid-19-ongelykhede-in-die-onderwysstelsel (24 Junie 2020 geraadpleeg).

Voges, R. 2019. Antjie Krog, gemeenskaplikheid en die behoefte aan interverbondenheid in Mede-wete (2014). LitNet Akademies, 16(1):145–65.

Wachtendorf, T., B. Brown en M.C. Nickle. 2008. Big Bird, Disaster Masters, and high school students taking charge: The social capacities of children in disaster education. Children, Youth and Environments, 18(1):456–69.

Wang, C., R. Pan, X. Wan, Y. Tan, L. Xu, C.S. Ho en R.C. Ho. 2020. Immediate psychological responses and associated factors during the initial stage of the 2019 Coronavirus disease (COVID-19) epidemic among the general population in China. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17:art. 1729.

WMO (World Meteorological Organization). 2020. Tropical cyclone naming. https://public.wmo.int/en/our-mandate/focus-areas/natural-hazards-and-disaster-risk-reduction/tropical-cyclones/Naming#:~:text=WMO%20maintains%20rotating%20lists%20of,one%20cyclone%20at%20a%20time. (11 April 2020 geraadpleeg).

Yi, Y., P.N.P. Langnito, S. Ye, E. Li en R.H. Xu. 2020. COVID-19: What has been learned and to be learned about the novel coronavirus disease. International Journal of Biological Sciences, 16(10):1753–66.

Zanker, F.L. en K. Moyo. 2020. The Corona Virus and migration governance in South Africa: Business as usual? Africa Spectrum, 55(1):100–12.

Hofuitsprake

De Beer and Others v Minister of Cooperative Governance and Traditional Affairs [2020] ZAGPPHC 184 (2 Junie 2020).

Democratic Alliance v President of the Republic of South Africa and Others (Economic Freedom Fighters Intervening) [2020] ZAGPPHC 237 (19 Junie 2020).

Khosa and Others v Minister of Defence and Military Defence and Military Veterans and Others [2020] ZAGPPHC 147 (15 Mei 2020).

Mohamed and Others v President of the Republic of South Africa and Others [2020] ZAGPPHC 120 (30 April 2020).

Moela and Another v Habib and Another [2020] ZAGPPHC 69 (19 Maart 2020).

One South Africa Movement and Another v President of the Republic of South Africa and Others [2020] ZAGPPHC 249 (1 Julie 2020).

Eindnotas

¹ Hofuitsprake lewer nie net regspraak op nie. Dikwels bevat dit ook sosiale kommentaar en kritiek. In hierdie artikel word na ’n aantal beslissings verwys wat oor die grendelstaat handel om enersyds die maatskaplike invloed van die grendelstaat en andersyds die verband tussen howe en vakgebiede soos onderwys en sosiologie aan te toon. Om die lang verwysings of titels te vermy, word in die teks na slegs die eerste party se naam (kursief geskryf) verwys. Die volledige verwysing is aan die einde van die bibliografie.

² In die artikel word die begrip “grendelstaat” gebruik om na die omstandighede waarin mense hulle tydens die COVID-19-pandemie bevind het, te verwys.

³ By Sibley e.a 2020 en Peters e.a. 2020 wyk ek, weens die groot aantal outeurs, af van die reël dat al die outeurs by die eerste aanhaling gemeld moet word.

⁴ By die aanvanklike voorbereiding van hierdie artikel teen die middel van Junie 2020 het Sage Journals reeds meer as 68 bladsye met verwysings na artikels oor COVID-19 gepubliseer.

⁵ Die begrip “empiriese studie” word gebruik vir die empiriese navorsing wat as deel van die navorsing vir hierdie artikel onderneem is.

⁶ Omdat dogters aan die navorsing deelgeneem het, gebruik ek vroulike voornaamwoorde, in stede van hy/sy of sy/haar.

⁷ Indien die maand waartydens die deelnemer iets gesê het nie aangedui word nie, kom dit uit die Mei-steekproef.

⁸ Die feit dat hofuitsprake as bronne buite die regswetenskap gebruik is, is ’n uitsondering.

The post “We are not just stats and facts!” Tienerdogters se stemme tydens die grendelstaat appeared first on LitNet.

Jonk genoeg om met moord weg te kom? ’n Vergelykende studie rakende die bewys van toerekeningsvatbaarheid by kinderoortreders in Suid-Afrika en Engeland Rinda Botha, Departement Publiekreg, Universiteit van die Vrystaat
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die hantering van kinderoortreders in die strafreg is ’n ou probleem wat al deur die jare groot kopkrap veroorsaak het. Baie lande, waaronder Suid-Afrika, sit vasgevang tussen die spreekwoordelike twee vure van ’n stygende jeugmisdaadsyfer en die plig om kinders se belange te beskerm. Tans word ’n kind onder 10 in Suid-Afrika as ontoerekeningsvatbaar beskou (teenoor ’n internasionale norm van 12), ’n 10- tot 14-jarige as weerlegbaar ontoerekeningsvatbaar (of doli incapax), en ’n kind van 14 en ouer as toerekeningsvatbaar. Om die vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid vir 10- tot 14-jariges te weerlê, behels ’n omvattende proses met verskeie rolspelers en knap omkeertye, wat al hoe meer druk op die staat se reeds beperkte hulpbronne plaas. Hervorming is dus nodig, en blyk op pad te wees in die vorm van die Child Justice Amendment Bill van 2018. Dié wysigingswetsontwerp stel ’n verhoging van die minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid van 10 tot 12 voor, met behoud van die doli incapax-reël vir 12- tot 14-jariges. Daarbenewens word sekere prosesaanpassings ook voorgestel om die hulpbron-intensiewe proses vir die bewys van toerekeningsvatbaarheid tot die verhoor in die Kindergeregshof te beperk. In Engeland is die minimum ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid óók 10, maar die doli incapax-reël is boonop in 1998 afgeskaf. In wese word alle kinders bo 10 in daardie jurisdiksie dus as toerekeningsvatbaar beskou en aan die volle mag van die strafreg blootgestel indien hulle met die gereg sou bots. In ’n vergelykende studie van die Suid-Afrikaanse en Engelse regsbenadering tot kinderoortreders bring hierdie artikel aan die lig dat die afskaffing van doli incapax in Engeland nié kindermisdaad verminder het nie, maar bloot die getal kinders in aanhouding aansienlik verhoog het. Drukgroepe in daardie jurisdiksie beywer hulle nou naarstig vir ’n ander tipe verweer om die “onvolwasse” kind ’n mate van beskerming te bied. Daarteenoor lyk dit of Suid-Afrika in die regte rigting mik. Hoewel hulpbronintensief, bied die doli incapax-reël tans steeds beskerming aan 10- tot 14-jariges. En indien die Child Justice Amendment Bill van 2018 in werking tree, sal die verhoging in die minimum ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid van 10 tot 12 die land ook nader aan die internasionale norm bring.

Trefwoorde: doli incapax; Engeland; kinderoortreders; Suid-Afrika; toerekeningsvatbaarheid

Abstract

Young enough to get away with murder? A comparative study of the standard of proof in accountability of child offenders in South Africa and England

The approach to child offenders is a long-standing problem and has posed a legal quandary in many jurisdictions over the years. Various countries, including South Africa, find themselves trapped between a rock and a hard place, with rising juvenile crime on the one hand, and the duty to protect the interests of the child on the other.

The current South African position on establishing criminal capacity in incidents involving child offenders is contained in sections 7 and 11 of the Child Justice Act 75 of 2008. At present, a child below the age of 10 (compared with the international norm of 12) is considered not to have criminal capacity; a child between the ages of 10 and 14 is presumed to lack criminal capacity, unless the state proves otherwise (also known as the doli incapax rule), while children aged 14 and older are generally assumed to have criminal capacity and can therefore be prosecuted for an offence.

Rebutting the presumption of criminal incapacity for those aged 10 to 14 involves an extensive process with several stakeholders and tight turnarounds, which further intensifies pressure on the state’s already limited resources. Stakeholders in this predominantly pre-trial matter include the probation officer, the prosecutor, the magistrate and so-called suitably qualified persons (subject experts). The rebuttal process throws up a number of challenges. Perhaps the most significant challenge is the lack of a uniform model for, and limited resources to support, a child’s assessment. Section 11 of the Child Justice Act expressly requires a range of factors to be considered in establishing criminal capacity, including the child’s cognitive, moral, emotional, psychological and social development. This complicated task is further frustrated by the inadequacy of psychometric assessment tools available for local use, with cultural appropriateness being a chief concern. In addition, very few state psychologists specialise in the forensic assessment of children. The inevitable result is long delays in finalising matters. Another practical problem often encountered is the misinterpretation of the doli incapax rule. The theory underlying this principle is that the rebuttal of the presumption of criminal incapacity (and, therefore, a finding of abnormal maturity in a child offender) should be the exception rather than the rule. This implies that most children aged 10 to 14 should be regarded as not having criminal capacity. Yet evidence to the contrary seem to apply in practice: Case law reveals that most children in this age bracket are deemed by our courts to have criminal capacity and, therefore, to be abnormally mature.

Reform is clearly needed, and appears to be on its way in the form of the Child Justice Amendment Bill of 2018. This bill proposes that the minimum age for criminal liability be raised from 10 to 12, retaining the doli incapax rule for those aged 12 to 14. Certain procedural adjustments are also suggested to relieve the pressure on the state by limiting the resource-intensive process of proving criminal capacity to the hearing in the Child Justice Court. Will these amendments put South Africa on the right track in terms of dealing with child offenders, or should we reconsider the proposals in the bill?

England, too, had long struggled to strike the right balance with regard to child offenders, and eventually decided on a considerably stricter approach. While also having 10 as the minimum age for criminal capacity, that jurisdiction went a step further by abolishing the doli incapax rule for children aged 10 to 14 in 1998. This step formed part of the British government’s campaign against juvenile crime, sending a very clear message that children would be held accountable for their actions. The move had been further motivated by the brutal killing of two-year-old James Bulger by two ten-year-olds in 1993. In effect, therefore, all children above 10 in England are deemed to have criminal capacity and are subjected to full criminal prosecution should they run foul of the law. While at first many were in favour of the abolishment of the doli incapax rule, thinking that it was well aligned with international expectations, the practical effects of this step were less than ideal. A mere year following the scrapping of the rule, the number of children between 10 and 14 who had been issued police warnings or convicted of a criminal offence rose by 29%. This, in turn, resulted in an increase in children being detained, as well as longer prison sentences. Most importantly, imprisonment has not done much to reduce juvenile crime. Ever since then, pressure groups have been appealing to the British government to reinstate the doli incapax rule.

While South Africa has high juvenile crime rates, and England’s criminal system for child offenders is regarded as among the strictest in the world, this comparative study suggests that we might be better off not following the English example. Although the practical complexities of rebutting the presumption of criminal incapacity for children aged 10 to 14 impose a huge burden on the criminal system, the practice cannot be abolished at the expense of justice and the best interests of the child. Scrapping the doli incapax principle in England has not reduced juvenile crime, and has served only to significantly increase the number of children in detention. Therefore, should the proposals in the Child Justice Amendment Bill become law, South Africa appears to be heading in the right direction. The retention of the doli incapax rule, with measures to relieve some of the burden of proof on the state, would still offer child offenders much-needed protection. Moreover, raising the minimum age for criminal liability from 10 to 12 would move South Africa closer to the international norm.

Should it later appear that the proposed measures to relieve the burden of proof on the state are insufficient, South Africa might reconsider abolishing the doli incapax rule. Yet, as this contribution shows, such a step cannot occur without also raising the minimum age for criminal liability. Ultimately, the very aim of doli incapax is to offer a measure of protection to children aged between 10 and 14. Should this protection fall away, it would make sense to raise the minimum age for liability to at least 14, when it would be safe to assume that all children indeed have criminal capacity.

Keywords: child offenders; criminal capacity; doli incapax; England; South Africa

1. Inleiding

Aristoteles het reeds 2 300 jaar gelede opgemerk: “The young are heated by nature as drunken men by wine.”¹ Juis omdat kinders nog kinders is, besig is om te ontwikkel, en in baie gevalle met hul wordende self worstel, staan dit buite alle twyfel dat hulle anders as volwassenes hanteer en in ’n groter mate teen die newe-effekte van die strafregstelsel beskerm moet word.² Wat minder seker is, is tot waar hierdie beskerming behoort te strek, en in watter omstandighede dit dalk nie meer behoort te geld nie. Verskillende jurisdiksies wêreldwyd het uiteenlopende menings hieroor, wat verklaar waarom die minimum ouderdom waarop kinders strafregtelik aanspreeklik gehou kan word, van land tot land verskil.³

Ouderdom het hoofsaaklik ’n uitwerking op die toerekeningsvatbaarheidselement⁴ van strafregtelike aanspreeklikheid.⁵ Om as toerekeningsvatbaar beskou te word, moet twee onderskeidingsvermoëns ten tye van misdaadpleging aanwesig wees, naamlik die vermoë om die ongeoorloofdheid van jou handeling te besef, en die vermoë om ooreenkomstig daardie besef op te tree.⁶ Waar een van hierdie twee vermoëns om die een of ander rede, waaronder ouderdom, kortkom, kan ’n skuldigbevinding nie volg nie, omdat daar gewoon nie aan al die aanspreeklikheidsvereistes van misdaad voldoen word nie. ’n Beskuldigde wie se toerekeningsvatbaarheid vasstaan, maar wat slegs gedurende die misdaadpleging ’n verswakking in onderskeidingsvermoë beleef het, word steeds aan ’n misdaad skuldig bevind, hoewel die “verswakking” of verminderde toerekeningsvatbaarheid as strafversagtende faktor by vonnisoplegging kan dien.⁷

Hoewel daar al die afgelope paar jaar sprake is van moontlike wetswysigings en hervorming,⁸ word die huidige standpunt oor die toerekeningsvatbaarheid van kinders in Suid-Afrika duidelik in artikel 7 en 11 van die Child Justice Act 75 van 2008 uiteengesit. Kortom word ’n kind van jonger as 10 as ontoerekeningsvatbaar beskou, ’n 10- tot 14-jarige kind as weerlegbaar ontoerekeningsvatbaar (of doli incapax), en kinders van 14 en ouer as toerekeningsvatbaar. Al moes die minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid ingevolge artikel 8 van die Child Justice Act binne vyf jaar na die aanvangsdatum van dié wet hersien gewees het,⁹ het dít nog nie gebeur nie.

Soos Suid-Afrika, sit ook ander lande vasgevang tussen die twee vure van ’n stygende jeugmisdaadsyfer aan die een kant en die plig om kinders se belange te beskerm¹⁰ aan die ander. Veral Engeland, wat dieselfde gemeenregtelike standpunt as Suid-Afrika het, het lank met hierdie tweestryd geworstel en uiteindelik besluit om ’n aansienlik strenger benadering met betrekking tot kinders te volg. Hierdie strenger benadering in Engeland sluit die afskaffing van die doli incapax-reël in en laat Engeland tans met een van die strengste benaderings tot kinderoortreders in die wêreld.¹¹ In die bepaling of ’n meer genadelose benadering teenoor kinders die nodige vrugte afwerp, dien Engeland dus as uitstekende maatstaf.

Hierdie artikel vergelyk derhalwe die huidige stand van sake ten opsigte van jeugtoerekeningsvatbaarheid in Suid-Afrika met die nuwe, strenger regsbenadering in Engeland om te bepaal of Suid-Afrika op die regte koers is.

2. Oorsig van die gemenereg en internasionale verpligtinge

2.1 Die gemeenregtelike standpunt

Die beginsel dat kinders se gedrag as minder blaamwaardig as volwassenes s’n beskou moet word, spruit uit die gemenereg.¹²^,¹³

Die gemenereg het hoofsaaklik tussen twee ouderdomsgroepe vir kinders onderskei, naamlik ’n minimum en ’n voorwaardelike ouderdomsperk. Die minimum perk het bepaal dat ’n kind jonger as daardie ouderdom geensins strafregtelik aanspreeklik gehou kon word nie. Daarteenoor het die voorwaardelike perk die ouderdomsgroep aangedui ten opsigte waarvan individuele ondersoeke moet plaasvind om te bepaal of die kind “volwasse” genoeg is om verantwoordelik gehou te word of nie.¹⁴ Duidelik het die gedagte dat nie alle kinders oor toerekeningsvatbaarheid beskik nie, dus reeds in die gemenereg ontstaan.

Die verdeling was soos volg: Vir kinders jonger as 7 is absolute ontoerekeningsvatbaarheid as gegewe aanvaar, en 7 jaar was dus die absolute minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid. Vir kinders tussen die ouderdom van 7 en 14 was ’n weerlegbare vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid die norm.¹⁵ Indien die kinderoortreder tussen 7 en 14 jaar oud was, moes individuele ondersoeke dus plaasvind om te bepaal of die kind inderdaad “ontwikkeld” of “volwasse” genoeg was om aanspreeklik gehou te word of nie.

2.2 Internasionale verpligtinge

Die Verenigde Nasies se Konvensie oor die Regte van die Kind,¹⁶ wat Suid-Afrika op 16 Junie 1995 bekragtig het, verplig staatspartye ingevolge artikel 40(3)(a) om ’n minimum ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid by kinders vas te stel.¹⁷ Ook artikel 17(4) van die Afrika-handves oor die Regte en Welstand van die Kind, wat Suid-Afrika op 7 Januarie 2000 bekragtig het, lê ondertekenaars hierdie verpligting op.¹⁸

Ofskoon daar aanvanklik onsekerheid was oor wat as ’n aanvaarbare minimum ouderdom beskou kon word, het die Verenigde Nasies se komitee oor die regte van die kind in 2007 meer duidelikheid gebied met hul General Comment no 10: Children’s rights in juvenile justice. Daardie skrywe het aan die hand gedoen dat state die minimum ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid tot ten minste 12 moes verhoog,¹⁹ en ’n minimum ouderdom onder 12 is dus as internasionaal onaanvaarbaar voorgehou.²⁰ ’n Verdere versoek aan lidstate was om met die doli incapax-reël weg te doen.²¹ Die komitee het dié weerlegbare vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid vir kinders van sekere ouderdomsgroepe as verwarrend bestempel, en ook gesê dit lei tot ’n ongewenste toedrag van sake waar kinders van dieselfde ouderdom verskillend behandel word as gevolg van hul graad van volwassenheid.²²

Hierdie riglyne was tot Suid-Afrika se beskikking met die aanvang van die Child Justice Act²³ op 1 April 2010.²⁴ Nogtans het Suid-Afrika ingevolge artikel 7 van die wet op 10 jaar as ’n gepaste minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid besluit, en die doli incapax-reël as deel van die land se reg behou.

3. Die huidige standpunt in Suid-Afrika

3.1 Wetgewing

Die Child Justice Act het die gemeenregtelike standpunt in verband met die toerekeningsvatbaarheid van kinders in Suid-Afrika vervang.²⁵ In wese het die wet die absolute minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid van 7 tot 10 verhoog, en die doli incapax-ouderdomskategorie van die gemeenregtelike 7 tot 14 jaar na 10 tot 14 jaar opgestoot.²⁶ Die konsep van doli incapax is dus behou.²⁷

Artikel 7 van die wet deel kinders vir die doel van die bepaling van toerekeningsvatbaarheid in verskillende ouderdomsgroepe in:

Minimum age of criminal capacity

(1) A child who commits an offence while under the age of 10 years does not have criminal capacity and cannot be prosecuted for that offence, but must be dealt with in terms of section 9.

(2) A child who is 10 years or older but under the age of 14 years and who commits an offence is presumed to lack criminal capacity, unless the State proves that he or she has criminal capacity in accordance with section 11.

(3) The common law pertaining to the criminal capacity of children under the age of 14 years is hereby amended to the extent set out in this section.

Die voorgeskrewe toets om ’n kind se toerekeningsvatbaarheid te bepaal volg dan in artikel 11(1) van die wet. Met die oog op die bespreking wat volg, word artikel 11 in die geheel hier onder aangehaal:

Proof of criminal capacity

(1) The State must prove beyond reasonable doubt the capacity of a child who is 10 years or older but under the age of 14 years to appreciate the difference between right and wrong at the time of the commission of an alleged offence and to act in accordance with that appreciation.²⁸

(2) In making a decision regarding the criminal capacity of the child in question –

(a) the inquiry magistrate, for purposes of diversion; or
(b) if the matter has not been diverted, the child justice court, for purposes of plea and trial,

must consider the assessment report of the probation officer referred to in section 40 and all evidence placed before the inquiry magistrate or child justice court prior to diversion or conviction, as the case may be, which evidence may include a report of an evaluation referred to in subsection (3).

[NB: Sub-s. (2) has been substituted by s. 2 (a) of the Judicial Matters Amendment Act 14 of 2014, a provision which will be put into operation by proclamation. See PENDLEX.]

(3) An inquiry magistrate or child justice court may, on own accord, or on the request of the prosecutor or the child’s legal representative, order an evaluation of the criminal capacity of the child referred to in subsection (1), in the prescribed manner, by a suitably qualified person, which must include an assessment of the cognitive, moral, emotional, psychological and social development of the child.

[NB: Sub-s. (3) has been substituted by s. 2 (a) of the Judicial Matters Amendment Act 14 of 2014, a provision which will be put into operation by proclamation. See PENDLEX.]

(4) If an order has been made by the inquiry magistrate or child justice court in terms of subsection (3), the person identified to conduct an evaluation of the child must furnish the inquiry magistrate or child justice court with a written report of the evaluation within 30 days of the date of the order.

[NB: A sub-s. (4A) has been inserted by s. 2 (b) of the Judicial Matters Amendment Act 14 of 2014, a provision which will be put into operation by proclamation. See PENDLEX.]

(5) Where an inquiry magistrate or child justice court has found that a child’s criminal capacity has not been proved beyond a reasonable doubt, the inquiry magistrate or child justice court may, if it is in the interests of the child, cause the child to be taken to a probation officer for any further action in terms of section 9.

3.2 Die bepaling van kinders se toerekeningsvatbaarheid uit ’n teoretiese oogpunt

Walker²⁹ wys daarop dat die artikel 11-toets hier bo van die oorspronklike toets ingevolge die gemenereg verskil. Die tweeledige gemeneregtoets was, eerstens, of die kinderoortreder die ongeoorloofdheid van die spesifieke gedrag besef het en, tweedens, of die kind ooreenkomstig daardie besef kon optree.³⁰ Die nuwe toets in artikel 11 van die Child Justice Act vra egter eerstens of die kind ten tye van misdaadpleging bevoeg was om in die algemeen tussen reg en verkeerd te onderskei en, tweedens, of die kind ooreenkomstig daardie besef kon optree.

Die eerste deel van die gemeneregtoets het dus nie oor die beskuldigde se onderskeidingsvermoë tussen reg en verkeerd in die algemeen gehandel nie, maar oor sy/haar bevoegdheid om die wederregtelikheid van die spesifieke gedrag gedurende en in die bepaalde omstandighede van misdaadpleging te besef.³¹ Die gemeneregtoets was daarom meer gedragspesifiek³² en is dan ook so in hofgesag toegepas.³³ In S v Ngobese³⁴ het regter Blieden byvoorbeeld die gemeneregtoets soos volg verduidelik:

The State is required, in order to discharge the onus that an accused is doli capax even though under the age of 14, to prove that:

(1) The particular accused has been shown to have appreciated the distinction between “right and wrong”.
(2) He or she knew the act which had been committed by him or her was wrong within the context of the facts of the particular case.³⁵

Hieruit blyk dit duidelik dat die gemeneregtoets ’n swaarder bewyslas op die staat se skouers geplaas het, wat kinders gevolglik ook beter beskerming gebied het en uiteindelik in die kind se belang was.³⁶ Juis daarom gaan Walker³⁷ verder deur te sê dat ’n streng vertolking van die huidige artikel 11(1) van die Child Justice Act moontlik in stryd is met artikel 28(2) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996. Artikel 28 is veral geïnspireer deur sowel die Verenigde Nasies se Konvensie oor die Regte van die Kind as die Afrika-handves oor die Regte en Welstand van die Kind,³⁸ wat albei deur Suid-Afrika bekragtig is en state verplig om die kind se belange te eerbiedig.³⁹

Walker se aanbeveling dat die meer kindervriendelike gemeneregtoets ingespan moet word om die kinderoortreder se insig ten tye van die misdaad (eerste komponent van toerekeningsvatbaarheid) ingevolge artikel 11(1) te bewys, is dus sinvol. Volgens haar dien artikel 39(2) van die Grondwet veral ook as regverdiging vir ’n strenger vertolking van die toets in artikel 11(1) van die Child Justice Act.⁴⁰ Daardie grondwetlike bepaling lui dat howe die “gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte” moet bevorder wanneer hulle wetgewing uitlê. Dus, sê Walker, moet daar bepaal word of die bewoording van artikel 11(1) redelikerwys strenger vertolk kan word om aan die Grondwet te voldoen,⁴¹ wat hier wél die geval is, omdat ’n grondwetlike uitleg eerder ’n gedragspesifieke wederregtelikheidsbesef sal vereis.⁴²

Baie kommentators het al Walker se kritiek op die bewoording van artikel 11 ondersteun,⁴³ en die land se voorste strafregkenners⁴⁴ is dit blykbaar eens dat die enger, gedragspesifieke toets vir die bepaling van toerekeningsvatbaarheid by kinders toegepas moet word.

Voorkeur vir die enger hantering van die toets blyk ook uit die volgende aanhaling uit die onlangse aangeleentheid van S v TS:⁴⁵

It appears from the cases that, at least in relation to children, criminal capacity is relative rather than absolute, in the sense that a child could notionally be criminally capable in respect of one particular crime but not criminally capable in respect of another. The question is … whether the child had the capacity to appreciate the wrongfulness of the particular act with which he or she is charged in the circumstances in which it occurred and to act in accordance with that particular appreciation. One will thus find dicta that a child will more readily be found to have criminal capacity in relation to obviously heinous crimes ...

3.3 Die bepaling van toerekeningsvatbaarheid van kinders in die praktyk

Met dié dat doli incapax in Suid-Afrika behou is, is dit in die praktyk ’n enorme onderneming om die toerekeningsvatbaarheid van kinderoortreders tussen die ouderdom van 10 en 14 te bewys, en is verskeie rolspelers betrokke. Betrokkenes by hierdie proses, wat grootliks ’n voorlopige ondersoek daarstel, is soos volg:⁴⁶

3.3.1 Proefbeampte

Die eerste rolspeler is die proefbeampte (“probation officer”), wat moet besluit of ’n deskundige mening oor die toerekeningsvatbaarheid van die kinderoortreder nodig sal wees gedurende die verhoor.⁴⁷ Dié besluit berus hoofsaaklik op die beampte se eie, subjektiewe gevoel oor die kind se vermoë om ten tye van misdaadpleging met die nodige insig (kognitiewe/eerste komponent van toerekeningsvatbaarheid) en selfbeheersing (konatiewe/tweede komponent van toerekeningsvatbaarheid) te kon optree.⁴⁸ Hierna moet die proefbeampte se mening oor die toerekeningsvatbaarheid van die kind, en oor wat waarskynlik nodig sal wees om toerekeningsvatbaarheid te bewys, in ’n verslag uiteengesit word.⁴⁹ Die verslag moet voor die aanvang van die voorlopige ondersoek, wat reeds binne 48 uur ná inhegtenisneming moet plaasvind, aan die aanklaer beskikbaar gestel word.

Volgens Schoeman⁵⁰ lewer hierdie eerste stap in die beoordeling van die kind se toerekeningsvatbaarheid reeds sekere probleme op, naamlik die beperkte tyd om die verslag op te stel, die swak gehalte van verslae, ’n gebrek aan opleiding en instrumente om toerekeningsvatbaarheid te help bepaal, en dat die verslae op proefbeamptes se subjektiewe menings berus.

3.3.2 Aanklaer

Die tweede kardinale rolspeler is die staatsaanklaer. Uiteraard is dit uiteindelik die aanklaer wat moet besluit of die kind vervolg sal word of nie. In die bepaling van die kind se toerekeningsvatbaarheid oorweeg die aanklaer hoofsaaklik:⁵¹

die kind se vlak van opvoeding, kognitiewe vermoë, huislike en omgewingsfaktore, ouderdom en volwassenheid
die aard en erns van die misdaad
die uitwerking van die misdaad op die slagoffer en die groot gemeenskap
die inhoud van die proefbeampte se verslag
of afwending (“diversion”) gepas sal wees
hoe sterk die moontlikheid is dat toerekeningsvatbaarheid tydens die voorlopige ondersoek bewys sal kan word.

Indien die aanklaer van oordeel is dat toerekeningsvatbaarheid nie maklik bewys sal kan word nie, moet die saak teruggetrek en na die proefbeampte terugverwys word om ingevolge artikel 9 met die kind te handel.⁵² Indien die aanklaer meen dat toerekeningsvatbaarheid wél bewys kan word, kan die saak voor die aanvang van die voorlopige ondersoek afgewend word⁵³ indien die kind van ’n bylae 1-misdaad⁵⁴ aangekla word.⁵⁵ Andersins word die saak vir ’n voorlopige ondersoek verwys.⁵⁶

Hoewel Karels en Pienaar⁵⁷ nie noodwendig gekant is teen die mag van vrye oordeel wat aan die aanklaer verleen word nie, meen hulle tog dat die besluit oor die toerekeningsvatbaarheid van die kind hier aan vae, subjektiewe faktore oorgelaat word, en nie die bewys bo redelike twyfel is wat voor ’n onpartydige arbiter vereis sou word nie. Dít kan ongetwyfeld tot arbitrêre en diskriminerende praktyke aanleiding gee, veral ook omdat die aanklaer se redes nie aangeteken hoef te word nie.⁵⁸

3.3.3 Die landdros

Indien die aanklaer besluit om die saak teen die kinderoortreder vir ’n voorlopige ondersoek te verwys, moet die landdros alle inligting in die proefbeampte se verslag asook alle inligting wat aan die hof voorgelê is, oorweeg. In hierdie verband wys Skelton en Badenhorst⁵⁹ ook op die knap omkeertyd van 48 uur ná inhegtenisneming waarbinne die voorlopige ondersoek gehou moet word, in welke stadium die proefbeampte se verslag reeds gereed moet wees. So – omrede die proefbeampte se verslag nie juis omvattend en deeglik kan wees nie – het die landdros gewoonlik weinig inligting om oor die kind se toerekeningsvatbaarheid te beslis.

Die landdros is wel ingevolge artikel 11(3) van die Child Justice Act by magte om ’n evaluering van die kind se toerekeningsvatbaarheid deur ’n toepaslik gekwalifiseerde persoon⁶⁰ aan te vra.⁶¹ Ook die staatsaanklaer of die kind se regsverteenwoordiger kan hierdie evaluering versoek.⁶² Die evaluering word in die meeste gevalle deur ’n sielkundige of psigiater gedoen, wat onder meer die kind se kognitiewe, morele, emosionele, sielkundige en sosiale ontwikkeling moet beoordeel. Hierdie riglyn strook met die Wysigingswet op Geregtelike Aangeleenthede 42 van 2013,⁶³ wat uitdruklik bepaal dat die landdros of sogenaamde kindergeregshof hierdie spesifieke ontwikkelingsgebiede van die kind in ’n beslissing oor toerekeningsvatbaarheid moet oorweeg.

Die evalueringsverslag moet binne 30 dae nadat dit aangevra is, aan die landdros voorgelê word. Al is hierdie evaluering deur ’n sielkundige of psigiater nie verpligtend nie, voel baie landdroste wel verplig om dit te gelas omdat hulle nie glo hulle is self opgewasse om die kind se toerekeningsvatbaarheid te bepaal nie.⁶⁴ Dít lei tot ’n bottelnek van evalueringsversoeke aan sielkundiges en psigiaters,⁶⁵ wat verdere druk op die staat se reeds beperkte hulpbronne plaas. Hoewel artikel 11(4) van die Child Justice Act oor die algemeen vereis dat slegs een sielkundige of psigiater die evaluering doen,⁶⁶ bepaal artikel 8 van die Judicial Matters Third Amendment Bill 53 van 2013 en artikel 46 van die Judicial Matters Amendment Bill 7 van 2013 dat meer as een psigiater of sielkundige die evaluering moet doen indien ’n kinderoortreder ’n ernstige misdaad gepleeg het.⁶⁷ So ’n vereiste plaas vanselfsprekend nog groter druk op die beperkte getal deskundiges.

Na gelang van die uiteindelike bevinding oor die aan-/afwesigheid van toerekeningsvatbaarheid kan die landdros dan soos volg gelas: Indien die landdros glo dat die kind ten tye van misdaadpleging ontoerekeningsvatbaar was, kan die kind na die proefbeampte terugverwys word vir verdere hantering ingevolge artikel 9.⁶⁸ Indien die kind se toerekeningsvatbaarheid vasstaan en die landdros meen dat afwending meer gepas is as ’n verhoor, kan die kind vir afwending verwys word.⁶⁹ So nie, kan die landdros die saak vir ’n pleit en verhoor na die kindergeregshof verwys.⁷⁰

3.3.4 Toepaslik gekwalifiseerde persoon

Natuurlik vervul die persoon/persone wat deur die landdros vir die evalueringsverslag genader word, óók ’n belangrike rol in die bepaling van die kind se toerekeningsvatbaarheid. Diegene wat vir hierdie taak in aanmerking kom, is mediese praktisyns wat ingevolge die Health Professions Act 65 van 1974 as kliniese sielkundiges geregistreer is of wat in psigiatrie spesialiseer.⁷¹

Die landdros kan op die verslag van die sielkundige of psigiater staatmaak om tot ’n gevolgtrekking oor die beskuldigde se toerekeningsvatbaarheid te kom. Nietemin is die verslag nie die enigste bepalende faktor nie, en moet die staat steeds bo redelike twyfel bewys dat die oortreder ten tye van misdaadpleging toerekeningsvatbaar was.⁷²

3.4 Probleme met die bewys van toerekeningsvatbaarheid in die praktyk

3.4.1 Geen eenvormige evalueringsmodel, en beperkte hulpbronne

Om toerekeningsvatbaarheid te bewys, hetsy voor of gedurende ’n verhoor, hou verskeie uitdagings in. Die grootste is straks die gebrek aan ’n eenvormige model vir evaluering, en beperkte hulpbronne om hiermee te help.

Artikel 11 van die Child Justice Act vereis uitdruklik dat die kind se kognitiewe, morele, emosionele, sielkundige en sosiale ontwikkeling in ag geneem moet word om toerekeningsvatbaarheid te bepaal.⁷³ Verskeie terreine van menslike ontwikkeling moet dus oorweeg word. Hierdie reeds ingewikkelde taak word verder bemoeilik deur die ontoereikendheid van psigometriese beoordelingsinstrumente vir plaaslike gebruik.⁷⁴ Schoeman⁷⁵ is een van ’n hele aantal outeurs wat al die uitdagings op hierdie gebied uitgelig het. Sy beklemtoon die onsekerheid oor die aard van die evaluering, veral in Suid-Afrikaanse multikulturele verband:

Concerns have also been raised about the absence of valid and reliable assessment measures to determine criminal capacity, since few psychometric tests have been developed or adapted for use in South Africa’s unequal and multicultural society.

Ook Kramers-Olen⁷⁶ stem saam dat die ontwikkeling van ’n betroubare en kultureel gepaste psigometriese toets vir veral morele ontwikkeling makliker gesê is as gedaan.

Boonop is daar min staatsielkundiges wat in die forensiese beoordeling van kinders spesialiseer.⁷⁷ Hierdie tekort kan moontlik deels daaraan toegeskryf word dat geestesgesondheidspraktisyns se presiese rol in die evaluering van kinders se toerekeningsvatbaarheid nog nie behoorlik beskryf is nie, en verder ontwikkel en afgerond moet word om sekerheid te bied én te sorg dat die taak na wense en akkuraat uitgevoer word. Hoe dit ook al sy, die gevolg van die tekort is ’n ernstige vertraging in die afhandeling van sake.⁷⁸ Trouens, in sommige gevalle word die evaluering eers lank ná misdaadpleging onderneem, wat die bepaling van die kind se toerekeningsvatbaarheid ten tye van misdaadpleging bemoeilik.⁷⁹ En soos reeds genoem is,⁸⁰ plaas landdroste se twyfel in hul eie bevoegdheid om ’n kind se toerekeningsvatbaarheid te bepaal (sonder om die kind vir evaluering te verwys) verdere druk op ’n reeds oorlaaide stelsel.⁸¹

Die ou probleem van ’n tekort aan staatsfinansiering belemmer die aanstelling van bykomende personeel vir die uitsluitlike doel om kinderoortreders se toerekeningsvatbaarheid te evalueer.⁸² Hoewel privaat sielkundiges en psigiaters ’n moontlike uitkoms kan wees, hef hulle deskundige-getuie-fooie, wat vinnig met die begroting klaarspeel.

Die soeke na oplossings duur voort. Schoeman⁸³ wys byvoorbeeld op ’n voorstel wat in 2016 in die Staatskoerant verskyn het,⁸⁴ naamlik dat ook ander beroepslui, soos maatskaplike werkers en kriminoloë, bevoeg verklaar behoort te word om toerekeningsvatbaarheid te bepaal. Dít kan ’n meer holistiese evaluering tot gevolg hê en die tekort aan bevoegde personeel help oorbrug. Nog ’n voorstel is om uit die staanspoor ’n multiprofessionele span by die evaluering te betrek, wat kliniese sielkundiges, maatskaplike werkers, arbeidsterapeute, psigiaters en kriminoloë insluit.⁸⁵ Hoewel so ’n veelsydiger span moontlik tot ’n akkurater evaluering kan lei, impliseer dit egter ook ’n groter span, wat waarskynlik net die hulpbron- en finansieringstekort sal vererger.

3.4.2 Verkeerde vertolking van die doli incapax-reël

’n Verdere probleem in die praktyk is die verkeerde vertolking en toepassing van die doli incapax-reël.

Die reël is gegrond op die teorie dat die weerlegging van die vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid die uitsondering eerder as die reël moet wees.⁸⁶ Skelton⁸⁷ beaam dít. Volgens haar sou die korrekte aanwending van doli incapax impliseer dat die meeste kinders tussen die ouderdom van 10 en 14 as ontoerekeningsvatbaar beskou behoort te word.⁸⁸ Hieruit volg dat “only the few who are suspected of possessing abnormal maturity [are] to be subjected to scrutiny of their criminal capacity and if their abnormal maturity is confirmed, [are] to be considered for diversion or prosecution”. Afwending of vervolging behoort dus slegs by die bevestiging van buitengewone volwassenheid te volg.⁸⁹

Die praktyk dui egter op die presiese teenoorgestelde: Die meeste kinders tussen 10 en 14 jaar word wél as toerekeningsvatbaar, en dus buitengewoon volwasse, beskou.⁹⁰

3.5 Voordele verbonde aan die behoud van die doli incapax-reël

Die kompleksiteit rakende die bewys van toerekeningsvatbaarheid in die praktyk plaas ’n groot las op die Suid-Afrikaanse strafregstelsel en laat die afskaffing van die doli incapax-reël na ’n aanloklike opsie lyk. Met eerste oogopslag blyk die afskaffing daarvan ook met internasionale verwagtinge te strook.⁹¹

Ten spyte van die praktiese uitdagings en die internasionale standpunt dat die toepassing van die reël tot ’n ongewenste toedrag van sake lei waar kinders van dieselfde ouderdom verskillend behandel word as gevolg van hul graad van volwassenheid,⁹² strook die behoud van die reël egter met die algemene beginsels van strafreg.⁹³ Hierdie beginsels sluit in dat die toerekeningsvatbaarheid van ’n oortreder bo redelike twyfel moet vasstaan alvorens ’n skuldigbevinding kan plaasvind.⁹⁴ Meer spesifiek verleen die reël erkenning aan die stelselmatige ontwikkeling van kinders tussen die ouderdom van 10 en 14 se geestesvermoëns, elk op sy eie tydstip.⁹⁵ Dít hou die voordeel in dat kinders, wie se geestesvermoëns nog nie in so ’n mate ontwikkel het dat hulle as toerekeningsvatbaar geag kan word nie,⁹⁶ teen die volle mag van die strafreg beskerm kan word en strook terselfdertyd met artikel 28(2) van die Grondwet wat die beste belang van die kind vooropstel.⁹⁷

3.6 Regspraak ter illustrasie: S v TS

Die kinderbeskuldigde in S v TS⁹⁸ is aangekla van strafbare manslag nadat sy haar pa met ’n mes doodgesteek het. Die oortreder, wat pas 13 geword het, het skuldig gepleit op die aanklag en is deur die verhoorhof skuldig bevind en tot vyf jaar verpligte aanhouding of bywoning van ’n jeugsentrum gevonnis.⁹⁹

In haar pleitverduideliking het die beskuldigde getuig dat die oorledene haar vroeër die dag aangerand het. Sy het haarself daarna vir beskerming in die huis toegesluit en ’n rukkie later die kans gewaag om na ’n nabygeleë park te gaan. Voordat sy die huis verlaat het, het sy haar met ’n mes bewapen. Sy het die oorledene op pad na die park raakgeloop. Toe hy dreig om haar met twee halwe bakstene te gooi, het sy hom een keer met die mes in die bors gesteek, wat sy dood veroorsaak het.¹⁰⁰

Nieteenstaande haar pleit van skuldig, moes die verhoorhof steeds tevrede wees dat die beskuldigde aan al die elemente van misdaadpleging, toerekeningsvatbaarheid inkluis, voldoen voordat ’n skuldigbevinding kon volg.¹⁰¹ Om toerekeningsvatbaarheid te bepaal, moes die hof dus ingevolge artikel 11(2) van die Child Justice Act oorweging skenk aan die proefbeampte se verslag, die deskundige (psigiater/sielkundige) se verslag, indien van toepassing, en die feite van die saak soos dit in die pleitverduideliking uiteengesit is.¹⁰²

Toe die saak outomaties in die Hooggeregshof vir hersiening voorkom, het regters Saldanha en Rogers in die besonder aangedring op groter duidelikheid oor of daar wel in dié saak sprake was van toerekeningsvatbaarheid ten tye van misdaadpleging.¹⁰³ Die regters het bevestig dat hoewel die landdros korrek was om die proefbeampte en die deskundiges (’n psigiater en sielkundige) se verslae vir die bepaling van toerekeningsvatbaarheid te oorweeg,¹⁰⁴ die psigiater en sielkundige se verslag onvoldoende was om die vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid van die beskuldigde te weerlê.¹⁰⁵ Dít, het die regters gesê, was omdat dit uit die deskundiges se verslag geblyk het (i) dat die beskuldigde ’n ernstige hakkelprobleem het; (ii) dat haar IK aan dié van ’n persoon met ’n intellektuele gestremdheid grens; (iii) dat daar moontlik sprake is van ’n spesifieke kognitiewe tekort; en (iv) dat ’n mens dááruit kon aflei dat sy sou sukkel om die gevolge van haar dade te voorsien.¹⁰⁶

Die deskundiges se samevatting oor die vraag na toerekeningsvatbaarheid ten tye van misdaadpleging lui soos volg (oorspronklike kursivering):¹⁰⁷

[T]he accused did understand the difference between right and wrong, and, within the limitations of her intellectual and developmental level, generally has the capacity to act in accordance with that knowledge. Her ability to control her impulses, however, would have been profoundly affected by the sense of danger provoked by her father’s verbal and physical attacks. In addition, her impaired verbal reasoning and poor processing is [sic] likely to have prevented her from considering anything other than self-protection in that moment. It could thus be “argued” that the accused’s criminal capacity was temporarily diminished.

Die landdros het hierdie skriftelike mening van verminderde toerekeningsvatbaarheid voor die voet aanvaar, en dit nie verder nodig geag om die deskundiges mondelings te laat getuig nie.¹⁰⁸ Hierdie benadering is egter aanvegbaar. Dit staan tog vas dat die vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid in die beskuldigde se ouderdomsgroep weerlê kan word slegs indien die kinderoortreder oor die vermoë beskik om die ongeoorloofdheid van die handeling te besef (insig), asook die vermoë om ooreenkomstig daardie besef op te tree (selfbeheersing).¹⁰⁹ Die bewoording van die deskundiges se verslag op sigself het egter nie sekerheid oor enige hiervan – insig óf selfbeheersing – in die spesifieke omstandighede van die misdaad gebied nie.

Gevolglik het regters Saldanha en Rogers bepaal dat, in die lig van die deskundige evaluering, die kind se erkenning van skuld nie voldoende was om tot die slotsom te kom dat sy met toerekeningsvatbaarheid gehandel het nie:¹¹⁰

A generalised statement of her ability to distinguish between right and wrong, apart from not carrying very much weight, did not focus on the important question whether she had the capacity to determine the extent to which she was entitled to use force against her father in the particular circumstances of the case, and to act in accordance with that appreciation.

Daarmee het die Hooggeregshof dus duidelik die strenger gemeneregtoets vir toerekeningsvatbaarheid toegepas, wat prysenswaardig is.¹¹¹ Weens twyfel oor die beskuldigde se toerekeningsvatbaarheid¹¹² het die regters die skuldigbevinding gevolglik tersyde gestel en na die hof a quo terugverwys om ooreenkomstig artikel 113 van die Strafproseswet 51 van 1977 te handel.¹¹³

Hierdie saak getuig weliswaar van heelwat gebreke en uitdagings in die praktiese bepaling van kinderoortreders se toerekeningsvatbaarheid, en veral ook die weerlegging van die vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid. Nietemin het die Hooggeregshof ook die volgende nuttige riglyne vir die toekomstige hantering van ’n pleit van skuldig deur kinderoortreders neergelê:¹¹⁴

’n Kind se toerekeningsvatbaarheid kan nie alleen op grond van die erkenning van skuld bepaal word nie.
Ingevolge artikel 11(2) van die Child Justice Act moet die hof sowel die proefbeampte en psigiater/sielkundige se verslae as die bewyse in elke saak oorweeg.
In geval van teenstrydighede in die pleitverduideliking en verslae moet die hof verdere inligting bekom om vas te stel of toerekeningsvatbaarheid wel bo redelike twyfel bepaal kan word.
Hiervoor mag die hof kragtens artikel 112(2) van die Strafproseswet die beskuldigde ondervra en ingevolge artikel 63(4)(b) inligting van enige betrokkene in die verrigtinge bekom om te sorg dat die kind se belange seëvier.

3.7 Voorgestelde wetswysigings

Die Child Justice Amendment Bill van 2018 is opgestel om aan internasionale verpligtinge te voldoen en die praktiese probleme met die bewys van kinderoortreders se toerekeningsvatbaarheid te help hanteer. Hoewel dit nog nie van krag is nie en sekerlik ook nie as foutloos bestempel kan word nie, sal dit met uitvaardiging gewis ’n aansienlike verbetering in die huidige regstandpunt teweegbring.

Artikel 4 van die wysigingswetsontwerp stel voor dat die minimum ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid van 10 tot 12 verhoog word. Indien dit aanvaar word, sal die gewysigde artikel 7 van die Child Justice Act dus lui:

(1) A child who commits an offence while under the age of 12 years does not have criminal capacity and cannot be prosecuted for that offence, but must be dealt with in terms of section 9.
(2) A child who is 12 years or older but under the age of 14 years and who commits an offence is presumed to lack criminal capacity in accordance with section 11.

Die verhoging van die minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid is ’n langverwagte stap wat Suid-Afrika se regstandpunt aan die internasionale standaard sal laat voldoen. Dit is dus ’n tree in die regte rigting.

Die behoud van die doli incapax-reël ten opsigte van kinders tussen die ouderdom van 12 en 14 word ondersteun deur die skrywer weens die beskerming daaraan verbonde; dit laat die staat egter steeds met die bewyslas van toerekeningsvatbaarheid, wat tans verskeie praktiese probleme oplewer.¹¹⁵ Die wysigingswetsontwerp probeer egter sommige van hierdie probleme ook die hoof bied.

Artikel 7 van die wysigingswetsontwerp stel ’n wysiging van artikel 10(1) van die Child Justice Act voor, naamlik die skrapping van die huidige vereiste dat die staatsaanklaer onder meer die kind se kognitiewe vermoë bepaal as een van die faktore om toerekeningsvatbaarheid vas te stel. Die rede hiervoor is dat aanklaers nie hiervoor toegerus is nie.¹¹⁶ ’n Verdere voorgestelde wysiging van artikel 10 is dat toerekeningsvatbaarheid nie hoef vas te staan om die roete van afwending te volg nie. Die aanklaer hoef dus slegs te oorweeg of afwending gepas sal wees vir die betrokke saak voordat die kind wat ’n bylae 1-misdaad¹¹⁷ gepleeg het, vir afwending verwys kan word. Eweneens hoef die kind tussen 12 en 14 se toerekeningsvatbaarheid ook nie vas te staan vir ’n landdros in die voorlopige ondersoek om die saak vir afwending te verwys nie. Indien die landdros meen dat afwending in die kind se belang is, sal dít voldoende wees.¹¹⁸

Daarmee word die bewyslas van toerekeningsvatbaarheid dus uitsluitlik beperk tot ’n pleit en verhoor in die Kindergeregshof. Aan die een kant bring dít aansienlike verligting: Die huidige oorweging van toerekeningsvatbaarheid gedurende die voorlopige ondersoek én voordat ’n aanklaer die saak vir afwending kan verwys, veroorsaak immers ’n bottelnek, wat reeds beperkte hulpbronne uitput. Indien die wysigingswetsontwerp aanvaar word, sal toerekeningsvatbaarheid dus ter sprake kom slegs indien die saak van ’n kind tussen 12 en 14 vir ’n pleit en verhoor na die Kindergeregshof verwys word.¹¹⁹ Aan die ander kant kan die billikheid rakende die “verswakte” bewyslas ten aansien van toerekeningsvatbaarheid alvorens ’n kind vir afwending verwys word, bevraagteken word. Is afwending nie ’n korrektiewe maatreël wat slegs op ’n toerekeningsvatbare persoon van toepassing is nie?

Verder is dit opvallend dat geen wysiging aan die toerekeningsvatbaarheidstoets self voorgestel word nie. Die wetgewer verspeel dus hier ’n kans om die bewoording van die toets duideliker uiteen te sit. Dit sou ’n gulde geleentheid gewees het om die toets meer gedragspesifiek te bewoord en sodoende enige vroeëre onsekerheid uit die weg te ruim en die toets met die gemenereg en die howe se vertolking daarvan te versoen.

4. Die standpunt in Engeland

4.1 Agtergrond

Die gemeenregtelike vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid by kinders wat aanvanklik in Suid-Afrika gegeld het, was ook in Engeland van toepassing. Net soos wat met die aanvang van die Child Justice Act in Suid-Afrika gebeur het, is die minimum ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid van kinders in Engeland (en Wallis) egter teen die middel- tot laat twintigerjare van 7 tot 10 verhoog.¹²⁰

In teenstelling met Suid-Afrika, het Engeland egter in 1998 ook die doli incapax-reël vir kinders tussen 10 en 14 afgeskaf.¹²¹ Dié stap het deel uitgemaak van die Britse regering se veldtog teen jeugmisdaad, waarmee hulle ’n duidelike boodskap aan kinders wou stuur dat hulle vir hul dade verantwoordelik gehou sal word.¹²² Die afskaffing van doli incapax is verder aangevuur deur die moord op James Bulger,¹²³ wat in 1993 skokgolwe deur die land gestuur het. Dit, tesame met wydverspreide paniek oor kindermisdaad onder politici, regsgeleerdes en morele waghonde, het Tony Blair se Arbeiderspartyregering laat besluit om gewoon alle kinders vanaf 10-jarige ouderdom as toerekeningsvatbaar te beskou.¹²⁴ Hieroor het die Blair-regering gesê:¹²⁵ “Most young people aged 10–13 are plainly capable of differentiating between right and wrong, especially where the issue is one of theft or damage to the property of others.”

As versagting het hulle bygevoeg dat die spesifieke aard van kindwees wel in ag geneem sou word gedurende vonnisoplegging, maar dat howe hulle nie genoop moes voel om voor die voet aan te neem dat gewone kinders nie tot die mees basiese morele oordele in staat is nie.¹²⁶

4.2 Kritiek op Engeland se afskaffing van die doli incapax-reël

Die afskaffing van doli incapax in Engeland het wye reaksie ontlok.

Hoewel sommige ten gunste was van die afskaffing omdat die doli incapax-reël dinge gekompliseer het,¹²⁷ en wegdoening daarmee met die eerste oogopslag met internasionale verwagtinge gestrook het,¹²⁸ het die newe-effekte van die afskaffing gou begin kop uitsteek. Reeds in 1999, die jaar na die afskaffing, het die getal 10- tot 14-jariges wat polisiewaarskuwings ontvang of in ’n hof aan strafbare misdrywe skuldig bevind is, met 29% gestyg vergeleke met die vorige jaar.¹²⁹ Dít het op sy beurt tot al hoe meer kinders in aanhouding gelei, en ’n verlenging in gevangenisstraf. Boonop het aanhouding weinig gedoen om misdaad deur kinders te verminder. Kort voor lank was die strafstelsel teenoor jong misdadigers in Engeland (en Wallis) bekend as een van die strengste ter wêreld.¹³⁰

Verskeie oproepe om die herinstelling van doli incapax het gevolg. Veral Goldson se sterk pleidooi, asook sy redes daarvoor, bied ’n treffende momentopname van die toedrag van sake in Engeland sedert die afskaffing van dié reël.¹³¹ Goldson voer eerstens aan dat doli incapax opnuut ingestel behoort te word ter wille van die handhawing van menseregte.¹³² Om kinders van so jonk as 10 aan die volle omvang van die strafregstelsel bloot te stel is volgens hom in stryd met die onderliggende beginsels van die Verenigde Nasies se Konvensie oor die Regte van die Kind, wat die belange van die kind vooropstel. “Adultifying children aged 10 years is a mutation of justice,” voer hy aan.¹³³ Tweedens word die herinstelling van doli incapax volgens Goldson vereis vir konsekwentheid tussen Europese jurisdiksies,¹³⁴ met dié dat 10 die allerlaagste ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid in die Europese Unie is. Derdens betoog Goldson dat herinstelling verdere maatskaplike skade sal beperk.¹³⁵ Vir die 75 136 kinders tussen die ouderdom van 10 en 15 wat in 2010/11 alleen ’n vorige veroordeling vir ’n strafregtelike oortreding bekom het, was die moontlikheid om hul skoolloopbaan te voltooi, te gradueer en werk te kry byvoorbeeld uiters gering. Goldson se laaste rede vir die herinstelling van doli incapax is ter wille van die dekriminalisering van maatskaplike nood,¹³⁶ gedagtig daaraan dat kinders wat met die gereg bots in die meeste gevalle sorgbehoewend is en in sosio-ekonomies nadelige omstandighede grootword. Hy betwyfel of aanhouding in hierdie kinders se belang is, en bepleit alternatiewe metodes om die probleem die hoof te bied.

In die lig van die beduidende toename in kinders in aanhouding, ondanks navorsing wat op die waarde van niebestraffende reaksies op kindermisdaad dui, wonder baie dus deesdae wat die afskaffing van die doli incapax in Engeland nou eintlik bereik het.¹³⁷

4.3 Wetgewing

Die standpunt oor die strafregtelike aanspreeklikheid van kinders in Engeland word hoofsaaklik in die Children and Young Persons Act van 1963¹³⁸ en die Crime and Disorder Act van 1998¹³⁹ uiteengesit.

Artikel 50 van die Children and Young Persons Act van 1933 (die voorloper van die gelyknamige wet van 1963) het oorspronklik bepaal dat geen kind onder 10-jarige ouderdom aan ’n misdryf skuldig bevind kan word nie.¹⁴⁰ Nadat dit deur artikel 16(1) van die Children and Young Persons Act van 1963 gewysig is, lui dit tans:¹⁴¹ “It shall be conclusively presumed that no child under the age of ten years can be guilty of any offence.”

Ondanks ’n voorstel gedurende die wetswysigingsproses om die minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid van 10 tot 14 jaar te verhoog, het die Britse parlement uiteindelik daarteen besluit en sodoende hul oorspronklike “geen genade”-beleid ten opsigte van kinderoortreders bevestig.¹⁴²

Soos hier bo bespreek is, is die standpunt ten opsigte van kinderoortreders verder deur die afskaffing van die doli incapax-reël ingevolge artikel 34 van die Crime and Disorder Act geraak. Artikel 34 van daardie wet lui:¹⁴³ “The rebuttable presumption of criminal law that a child aged 10 or over is incapable of committing an offence is hereby abolished.”

Sedertdien word alle 10-jarige en ouer kinders in Engeland wat met die gereg bots, aan die volle mag van die strafreg blootgestel.¹⁴⁴ Sulke kinders wat dalk nie ver genoeg ontwikkel het of oor die nodige volwassenheid beskik om die gevolge van hul misdade te begryp nie, word dus van alle beskerming ontneem.¹⁴⁵ Daar word tans gewoon geen voorsiening vir individuele beoordeling gemaak nie.

4.4 Bewys van toerekeningsvatbaarheid in die praktyk voor die afskaffing van doli incapax

Voordat doli incapax in Engeland afgeskaf is, het die bewyslas (net soos in Suid-Afrika) op die staat gerus om aan te toon dat die kind bo 10 dog onder 14 ten tye van misdaadpleging toerekeningsvatbaar was. Trouens, die doli incapax-reël in Engeland het baie spesifiek vereis dat die staat bewys dat die kinderoortreder geweet het dat die misdryf uiters verkeerd is, en nie net stout of ondeund nie.¹⁴⁶

Faktore wat die staat dít help bewys het, en wat baie met dié in Suid-Afrika ooreenstem,¹⁴⁷ was die omstandighede van die misdaad, die kind se uitlatings of handelinge voor die misdryf, getuienis uit ’n onderhoud met die kind, ’n psigiatriese ondersoek, getuienis deur iemand wat die kind goed ken (soos ’n onderwyser), die kind se lewensomstandighede, opvoedingsvlak, huislike agtergrond, en bewyse van vorige veroordelings.¹⁴⁸

Voordat dit afgeskaf is, was doli incapax dus lank ’n veiligheidsnet vir kinders in Engeland bo 10 maar onder 14 wat weens verskeie faktore nie as toerekeningsvatbaar beskou kon word nie.¹⁴⁹

4.5 Die gebruik van die verweer van ontwikkelingsonvolwassenheid ten opsigte van kinders in Engeland

Ná die doli incapax-afskaffing in Engeland het die Regskommissie (Law Commission) in 2005 voorgestel dat kinders by die verweer van ontwikkelingsonvolwassenheid (“developmental immaturity”) ingesluit word.¹⁵⁰ Hoewel dié verweer aanvanklik uitsluitlik vir volwassenes wat aan abnormale verstandelike ontwikkeling ly, beskikbaar was, is die gebruik daarvan vir kinders aan die hand gedoen juis omdat kinders van alle ander vorme van beskerming ontneem is.

Die Regskommissie was veral bekommerd daaroor dat die land se wetgewing oor manslag nie voldoende vir kinders voorsiening maak nie, en het daarom voorgestel dat ontwikkelingsonvolwassenheid op sigself as ’n grond vir verminderde toerekeningsvatbaarheid by kinders aanvaar moet word.¹⁵¹ Om vir hierdie gedeeltelike verweer van verminderde toerekeningsvatbaarheid in aanmerking te kom, het die Regskommissie voorgestel dat die kinderoortreder onder 18-jarige ouderdom aan die volgende vereistes moet voldoen:¹⁵²

That at the time of the killing:

(1) His or her capacity to

a. understand events;
b. judge whether his or her actions were right or wrong; or
c. control him or herself

was substantially impaired by an abnormality of mental functioning arising from an underlying condition or developmental immaturity, or both, and

(2) the abnormality of mental functioning or developmental immaturity or a combination of both, was a significant cause of the defendant’s conduct in carrying out the killing.

(3) “Underlying condition” means a pre-existing mental or physiological condition.

In teenstelling met Suid-Afrika, waar verminderde toerekeningsvatbaarheid slegs as strafversagtende faktor by vonnisoplegging dien,¹⁵³ sou hierdie verweer van verminderde toerekeningsvatbaarheid in Engeland daartoe aanleiding gee dat moord met voorbedagte rade as manslag beskou sou word. Die kinderoortreder sou dus buite die verpligte aanhoudingstermyn val, en die vonnis sou aan die goeddunke van die regter oorgelaat word.¹⁵⁴

Al is hierdie gedeeltelike verweer uit verskeie oorde ondersteun,¹⁵⁵ het die regering besluit om dit nie in die Coroner’s and Justice Act van 2009 in te sluit nie. Die verweer van ontwikkelingsonvolwassenheid maak dus tans geen spesifieke voorsiening vir kinders nie.

Toulson vat die ironie hiervan raak saam:¹⁵⁶

The bizarre result is that if a 25 year old killer has the developmental age of a 12 year old, that is something which the jury may take into account because it would be a recognized medical condition; but if a 12 year old killer has the developmental age of a 12 year old, it is apparently not something which the jury can take into account.

In 2013 het die regskommissie in sy voorlegging “Criminal liability: Insanity and automatism” ’n tweede keer voorgestel dat die verweer van ontwikkelingsonvolwassenheid vir kinders voorsiening behoort te maak. Al wag regspraktisyns angstig op ’n uitslag, het daar tot dusver nog niks van gekom nie.¹⁵⁷

Hierdie voortgesette soeke na beskerming vir kinderoortreders ingevolge ’n ander tipe verweer dui op die behoefte aan hervorming in Engeland. Sodanige hervorming kan plaasvind deur doli incapax opnuut in te stel, kinders by die verweer van ontwikkelingsonvolwassenheid in te sluit, of gewoon die minimum ouderdom tot ’n internasionaal meer aanvaarbare ouderdom te verhoog.¹⁵⁸

Hoe dit ook al sy, die huidige stand van sake vir kinderoortreders in Engeland is allermins wenslik.

5. Gevolgtrekking en voorstelle

Die hantering van kinderoortreders in sowel Suid-Afrika as Engeland is ’n ou probleem, wat al deur die jare groot kopkrap veroorsaak het.

Suid-Afrika en Engeland het reeds die oorspronklike gemeenregtelike standpunt afgeskaf, ingevolge waarvan kinders vanaf 7-jarige ouderdom vir hul misdadige gedrag aanspreeklik gehou kon word indien die staat toerekeningsvatbaarheid bo redelike twyfel kon bewys. Die minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid is tans 10 in albei jurisdiksies.

In teenstelling met Suid-Afrika, volg Engeland egter met die afskaffing van die doli incapax-reël ’n heelwat strenger benadering en laat geen ruimte vir kinders tussen 10 en 14 om in die praktyk as ontoerekeningsvatbaar beskou te word nie. Ofskoon die kompleksiteit van die bewys van toerekeningsvatbaarheid in die praktyk ’n groot las op die strafregstelsel plaas, kan dit nie ten koste van reg en geregtigheid afgeskaf word nie. Die afskaffing van doli incapax in Engeland het nie tot ’n verlaging in kindermisdaad gelei nie, en het bloot die getal kinders in aanhouding aansienlik verhoog. Die dringende soeke na ’n ander soort verweer wat vir die “ontwikkelingsonvolwasse” kind in Engeland voorsiening maak, onderstreep die onwenslikheid van die huidige stand van sake.

Daarteenoor lyk dit of Suid-Afrika in die regte rigting mik. Nie net bied die doli incapax-reël steeds beskerming aan 10- tot 14-jarige kinders nie, maar ingevolge die Child Justice Amendment Bill van 2018 beoog Suid-Afrika ook om die minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid van 10 tot 12 te verhoog. Daarmee sal die land nader aan die internasionale norm beweeg. Boonop bevat die Child Justice Amendment Bill voorstelle om die ergste druk op die staat vir die bewys van kinders se toerekeningsvatbaarheid te verlig. Dít sluit in dat toerekeningsvatbaarheid nie vas hoef te staan alvorens ’n kind vir afwending verwys word nie. In wese sal die bewys van toerekeningsvatbaarheid dus net in ’n pleit en verhoor in die kindergeregshof ter sprake kom. Die standpunt dat afwending ’n korrektiewe maatreël is wat slegs ten opsigte van ’n toerekeningsvatbare persoon toegepas kan word, kan egter hier as moontlike struikelblok in die toekoms dien.

Indien dit mettertyd in die praktyk sou blyk dat die voorgestelde verligting in die bewyslas van toerekeningsvatbaarheid onvoldoende is, kan Suid-Afrika – soos Engeland – die afskaffing van die doli incapax-reël oorweeg. Hierdie vergelykende studie bring egter aan die lig dat so ’n afskaffing met groot omsigtigheid hanteer moet word en nie sonder ’n verhoging in die minimum ouderdom vir strafregtelike aanspreeklikheid behoort plaas te vind nie. Die doel van die doli incapax-reël is tog om kinders tussen die ouderdom van 10 en 14 ’n mate van beskerming te bied wat strook met die beginsel van die beste belang van die kind. Indien hierdie beskerming wegval, sou dit sinvol wees om die minimum aanspreeklikheidsouderdom tot ten minste 14 te verhoog, wanneer dit veilig sal wees om aan te neem dat alle kinders wél toerekeningsvatbaar is.¹⁵⁹

Bibliografie

Binford, W. 2012. Criminal capacity and the teenage brain: Insights from neurological research. Article 40, 14(3):1–6.

Burchell, J. 2016. Principles of criminal law. 5de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Chetty, V. 2008. Incapacity to determine criminal capacity: Mad or bad? A selected case study. Acta Criminologica, 2:129–38 (CRIMSA-konferensie-uitgawe).

Crofts, T. 2015. A brighter tomorrow: Raise the age of criminal responsibility. Current Issues in Criminal Justice, 27(1):123–31.

—. 2016. Reforming the age of criminal responsibility. South African Journal of Psychology, 46(4):436–48.

—. 2018. Prosecuting child offenders: Factors relevant to rebutting the presumption of doli incapax. Sydney Law Review, 40(3):339–65.

Fitz-Gibbon, K. 2016. Protections for children before the law: An empirical analysis of the age of criminal responsibility, the abolition of doli incapax and the merits of a developmental immaturity defence in England and Wales. Criminology and Criminal Justice, 16(4):1–19.

Goldson, B. 2013. Unsafe, unjust and harmful to wider society: Grounds for raising the minimum age of criminal responsibility in England and Wales. Youth Justice, 13(2):111–30.

Jordaan, L. 2015. General principles and specific offences. Test for criminal capacity – juvenile offenders. South African Journal of Criminal Justice, 28(3):373–86.

Karels, M. en L. Pienaar. 2015. Determination of criminal capacity for child offenders – interfacing the procedural requirements of the Child Justice and Criminal Procedure Act. Obiter, 36(1):57–78.

Kemp, G., S. Walker, R. Palmer, D. Baqwa, C. Gevers, B. Leslie en A. Steynberg. 2015. Criminal law in South Africa. 2de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Kramers-Olen, A.L. 2015. Neuroscience, moral development, criminal capacity, and the Child Justice Act: Justice or injustice? South African Journal of Psychology, 45(4):466–79.

McDiarmid, C. 2013. An age of complexity: Children and criminal responsibility in law. Youth Justice, 13(2):145–60.

Schoeman, M.I. 2016. Determining the age of criminal capacity. SA Crime Quarterly, 57:35–42.

Skelton, A. 2013. Proposals for the review of the minimum age of criminal responsibility. South African Journal of Criminal Justice, 26(3):257–75.

Skelton, A. en C. Badenhorst. 2011. The criminal capacity of children in South Africa. (International developments & considerations for a review). Kaapstad: The Child Justice Alliance, Universiteit van Wes-Kaapland.

Snyman, C.R. 2012. Strafreg. 6de uitgawe. Kaapstad: LexisNexis.

—. 2014. Criminal law. 6de uitgawe. Kaapstad: LexisNexis.

Songca, R. 2019. Children seeking justice: Safeguarding the rights of child offenders in South African criminal courts. De Jure, 52(1):316–34.

Van Krieken, R. 2013. Doli incapax and its vicissitudes: Childhood and criminal responsibility in England, Germany and Australia. SSRN Electronic Journal, Januarie:1–30.

VK-regskommissie (Law Commission). 2005a. A new homicide act for England and Wales?. Oorlegplegingsdokument nr. 177. Londen: Law Commission.

—. 2005b. A new homicide act for England and Wales? An overview. No. 177 (Overview). Londen: Law Commission.

Verenigde Nasies-komitee oor die regte van die kind. 2007. General Comment no 10: Children’s rights in juvenile justice. New York: Verenigde Nasies.

Walker, S. 2011. The requirements for criminal capacity in section 11(1) of the new Child Justice Act, 2008: A step in the wrong direction? South African Journal of Criminal Justice, 24(1):33–41.

—. 2015. Determining the criminal capacity of children aged 10 to 14 years: A comment in light of S v TS 2015 (1) SACR 489 (WCC). South African Journal of Criminal Justice, 28(3):337–46.

Eindnotas

¹ Binford (2012:1).

² Van Krieken (2013:1); McDiarmid (2013:147).

³ Crofts (2016:436).

⁴ Toerekeningsvatbaarheid word dikwels ook strafregtelike aanspreeklikheid of strafregtelike verantwoordelikheid (“criminal accountability” of “criminal responsibility”) genoem. Sien Chetty (2008:132).

⁵ Snyman (2014:29–32). Om iemand in die algemeen in Suid-Afrika aan misdaad skuldig te laat bevind moet die staat voldoening aan verskeie aanspreeklikheidsvereistes bewys, nl. legaliteit, handeling, voldoening aan die spesifieke elemente van die betrokke misdaad, kousaliteit (indien dit ’n gevolgsmisdaad soos moord is), wederregtelikheid, toerekeningsvatbaarheid en skuld. Sien ook Burchell (2016:51); Kemp e.a. (2015:24).

⁶ Snyman (2014:156); Kemp e.a. (2015:153). Sien ook Burchell (2016:251), wat hierdie vermoëns die sielkundige bevoegdhede van insig en selfbeheersing noem.

⁷ Chetty (2008:132–3).

⁸ Die Child Justice Amendment Bill van 2018 is die mees onlangse wysigingsvoorstel – sien bespreking in par. 3.6.

⁹ Schoeman (2016:35).

¹⁰ Art. 28 van die Grondwet, 1996.

¹¹ Fitz-Gibbon (2016:2).

¹² Suid-Afrika se gemenereg bestaan hoofsaaklik uit Romeins-Hollandse reg. Sien Snyman (2014:6).

¹³ Crofts (2018:339).

¹⁴ Crofts (2016:438).

¹⁵ Crofts (2018:339; 2016:438–9); Snyman (2012:185).

¹⁶ Die eerste internasionale verdrag wat die nuwe demokratiese Suid-Afrikaanse regering op 16 Junie 1995 bekragtig het. Beskikbaar by https://www.unicef.org/child-rights-convention.

¹⁷ Fitz-Gibbon (2016:4).

¹⁸ Beskikbaar by www.acerwc.africa. Sien ook Skelton (2013:271).

¹⁹ Skelton (2013:258).

²⁰ Crofts (2016:440; 2015:126); Kramers-Olen (2015:467).

²¹ Skelton (2013:258); Schoeman (2016:37); Crofts (2015:127).

²² Skelton (2013:272). Karels en Pienaar (2015:72) kritiseer ook die feit dat die reg by implikasie ’n straf vir volwassenheid stel, “which places the fair and equal application of law on a slippery slope of potential discrimination”.

²³ 75 van 2008.

²⁴ Skelton (2013:258).

²⁵ Sien ook Karels en Pienaar (2015:58).

²⁶ Art. 7 van die Child Justice Act. Sien ook Karels en Pienaar (2015:58); Skelton (2013:257); Kramers-Olen (2015:467); Walker (2011:33).

²⁷ Skelton (2013:257).

²⁸ Eie beklemtoning.

²⁹ (2011:34).

³⁰ Walker (2011:35).

³¹ Walker (2011:35; 2015:337); Jordaan (2015:374).

³² Walker (2011:36).

³³ Walker (2011:37).

³⁴ 2002 1 SACR 562 (W) 564F–J.

³⁵ Eie beklemtoning.

³⁶ Walker (2011:38; 2015:338).

³⁷ (2011:38).

³⁸ Songca (2019:327).

³⁹ Songca (2019:328).

⁴⁰ Walker (2011:40).

⁴¹ Walker (2011:39).

⁴² Skelton (2013:260).

⁴³ Skelton (2013:260).

⁴⁴ Snyman (2014:175); Kemp e.a. (2015:182).

⁴⁵ 2015 1 SACR 489 (WK) 498.

⁴⁶ Karels en Pienaar (2015:59).

⁴⁷ Skelton (2013:262); Schoeman (2016:37).

⁴⁸ Karels en Pienaar (2015:62).

⁴⁹ Skelton (2013:262).

⁵⁰ (2016:39).

⁵¹ Art. 10 van die Child Justice Act. Sien ook Skelton (2013:262–3).

⁵² Karels en Pienaar (2015:67).

⁵³ Art. 1 van die Child Justice Act omskryf afwending as “diversion of a matter involving a child away from the formal court procedures in a criminal matter by means of the procedures established by Chapter 6 and Chapter 8”.

⁵⁴ Bylae 1 bied ’n uiteensetting van betreklik geringe oortredings (soos diefstal van klein bedrae geld; gewone aanranding). Sien Skelton (2013:263).

⁵⁵ Karels en Pienaar (2015:69–70).

⁵⁶ Skelton (2013:263).

⁵⁷ (2015:70).

⁵⁸ Skelton (2013:268).

⁵⁹ (2011:26).

⁶⁰ Karels en Pienaar (2015:63). “This is either a medical practitioner registered as such in terms of the Health Professions Act 56 of 1974 against whose name the speciality of psychiatry is registered, or a clinical psychologist registered in terms of the Health Professions Act 56 of 1974.” Sien ook Skelton (2013:264 vn. 27).

⁶¹ Sien Skelton (2013:263); Schoeman (2016:37).

⁶² Karels en Pienaar (2015:63); Skelton (2013:263).

⁶³ Art. 2.

⁶⁴ Karels en Pienaar (2015:63).

⁶⁵ Ibid.

⁶⁶ Sien ook Karels en Pienaar (2015:64).

⁶⁷ Karels en Pienaar (2015:65).

⁶⁸ Skelton (2013:264).

⁶⁹ Skelton (2013:263).

⁷⁰ Skelton (2013:264).

⁷¹ Karels en Pienaar (2015:63).

⁷² Ibid.

⁷³ Skelton (2013:265).

⁷⁴ Skelton (2013:266).

⁷⁵ (2016:39).

⁷⁶ (2015:476).

⁷⁷ Crofts (2016:444).

⁷⁸ Skelton (2013:266).

⁷⁹ Schoeman (2016:39).

⁸⁰ Sien par. 3.3.3.

⁸¹ Skelton (2013:269).

⁸² Schoeman (2016:39).

⁸³ (2016:40).

⁸⁴ Staatskoerant nr. 39751, Februarie 2016.

⁸⁵ Schoeman (2016:40).

⁸⁶ Karels en Pienaar (2015:72).

⁸⁷ (2013:266).

⁸⁸ Skelton (2013:266); Schoeman (2016:36).

⁸⁹ Skelton (2013:266).

⁹⁰ Ibid.

⁹¹ Sien par. 2.2.

⁹² Ibid.

⁹³ Crofts (2015:127).

⁹⁴ Snyman (2014:32).

⁹⁵ Crofts (2015:127).

⁹⁶ Crofts (2015:128).

⁹⁷ Grondwet 1996, art. 28(2).

⁹⁸ 2015 1 SACR 489 (WK).

⁹⁹ 2015 1 SACR 489 (WK) 489.

¹⁰⁰ Walker (2015:338–9).

¹⁰¹ Walker (2015:341).

¹⁰² Ibid.

¹⁰³ Jordaan (2015:373).

¹⁰⁴ 2015 1 SACR 489 (WK) 490.

¹⁰⁵ 493.

¹⁰⁶ Ibid.

¹⁰⁷ Ibid.

¹⁰⁸ 494. Sien ook Walker (2015:339).

¹⁰⁹ Snyman (2014:175).

¹¹⁰ 2015 1 SACR 489 (WK) 504.

¹¹¹ Walker (2015:338,342); Jordaan (2015:374).

¹¹² 2015 1 SACR 489 (WK) 505.

¹¹³ 2015 1 SACR 489 (WK) 507; Jordaan (2015:375).

¹¹⁴ Walker (2015:344); Jordaan (2015:375).

¹¹⁵ Sien par. 3.4.

¹¹⁶ Sien par. 2.10.2 van die memorandum oor die oogmerke van die wysigingswetsontwerp.

¹¹⁷ Sien vn. 53 hier bo.

¹¹⁸ Art. 17 van die Child Justice Amendment Bill van 2018.

¹¹⁹ Artt. 13–14.

¹²⁰ Crofts (2018:339).

¹²¹ Die doli incapax-reël is formeel ingevolge art. 34 van die Crime and Disorder Act van 1998 afgeskaf. Sien ook Crofts (2018:340).

¹²² Fitz-Gibbon (2016:2).

¹²³ Re Robert Thompson and Jon Venables [2001] 1 Cr.App.R.25 parr. 3 en 4. James Bulger is op 12 Februarie 1993 vermoor, toe albei beskuldigdes nog 10 jaar oud was. Die feite van die saak was buitengewoon wreedaardig, en die verhoorregter het dit soos volg saamgevat: “The killing of James Bulger was an act of unparalleled evil and barbarity. This child of 2 was taken from his mother on a journey of over two miles and then was battered to death without mercy and then his body was placed across the railway line so that his body would be run over by a train in an attempt to conceal his murder. In my judgment your conduct was cunning and very wicked.” Sien verder Re Robert Thompson and Jon Venables [2001] 1 Cr.App.R.25 par. H5. Jon Venables en Robert Thompson is op 24 November 1993 aan moord skuldig bevind nadat die deskundige getuie hulle as toerekeningsvatbaar bestempel het.

¹²⁴ Van Krieken (2013:4); Goldson (2013:113).

¹²⁵ Van Krieken (2013:19).

¹²⁶ Ibid.; Fitz-Gibbon (2016:9).

¹²⁷ Fitz-Gibbon (2016:11).

¹²⁸ Sien par. 2.2.

¹²⁹ Goldson (2013:114).

¹³⁰ Fitz-Gibbon (2016:2).

¹³¹ Goldson (2013:117–23).

¹³² (2013:117).

¹³³ (2013:126).

¹³⁴ (2013:118).

¹³⁵ (2013:121).

¹³⁶ (2013:122).

¹³⁷ Fitz-Gibbon (2016:12).

¹³⁸ Children and Young Persons Act van 1963.

¹³⁹ Crime and Disorder Act van 1998.

¹⁴⁰ Fitz-Gibbon (2016:4); Goldson (2013:113).

¹⁴¹ Sien ook McDiarmid (2013:145).

¹⁴² Fitz-Gibbon (2016:4).

¹⁴³ Sien ook Van Krieken (2013:4).

¹⁴⁴ Fitz-Gibbon (2016:9).

¹⁴⁵ Fitz-Gibbon (2016:17).

¹⁴⁶ Fitz-Gibbon (2016:9); Van Krieken (2013:3).

¹⁴⁷ Skelton (2013:262–3).

¹⁴⁸ Fitz-Gibbon (2016:9).

¹⁴⁹ Ibid.

¹⁵⁰ Fitz-Gibbon (2016:12).

¹⁵¹ VK-regskommissie (2005a:163); Fitz-Gibbon (2016:12).

¹⁵² VK-regskommissie (2005b:44); Fitz-Gibbon (2016:12).

¹⁵³ Art. 78(7) van die Strafproseswet 51 van 1977.

¹⁵⁴ Fitz-Gibbon (2016:13).

¹⁵⁵ Ibid.

¹⁵⁶ Ibid.

¹⁵⁷ Fitz-Gibbon (2016:16).

¹⁵⁸ McDiarmid (2013:146) is ook van mening dat die minimum ouderdom vir toerekeningsvatbaarheid by kinders in Engeland verhoog moet word.

¹⁵⁹ Crofts (2015:128).

The post Jonk genoeg om met moord weg te kom? ’n Vergelykende studie rakende die bewys van toerekeningsvatbaarheid by kinderoortreders in Suid-Afrika en Engeland appeared first on LitNet.

Polisiëringsbestuurstrategiëe in intelligensiegedrewe ingrypings: vragmotorkapings as gevallestudie Rudolph Zinn, Departement Polisiepraktyk, Universiteit van Suid-Afrika
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Hierdie artikel neem die redes vir die beduidende afname in vragmotorkapings tussen 1998/1999 en 2003/2004 onder die loep. Die sentrale navorsingsvraag is of die polisiëringsbestuurstrategiëe van intelligensiegedrewe polisiëringsinisiatiewe effektief was om vragmotorkapings in die tydperk 1998/1999 tot 2003/2004 te bekamp. Die vraag wat hieruit voortvloei, is: Watter polisiëringsbenaderings is destyds gevolg om die getal vragmotorkapings te laat daal, en was dít die rede vir die afname? ’n Verdere besprekingspunt is die konsep polisiëring, ’n konsep wat veel breër is as handelinge slegs deur die “polisie”. ’n Kwalitatiewe benadering is gevolg en onderhoude is gevoer met voormalige senior polisieoffisiere wat deel was van die inisiatiewe om vragmotorkapings te bekamp. ’n Onderhoud is ook gevoer met ’n senior verteenwoordiger van die vragmotorsekuriteitsbedryf. Die inligting uit die literatuur en onderhoude is aangevul met inligting wat bekom is uit onderhoude met gevonniste vragmotorkapers. Die oogmerk van die artikel is om die waarskynlikste redes vir die daling in die aantal vragmotorkapings en die polisiëringsbenadering te identifiseer sodat dit in die hede opnuut nagevolg kan word. Die aanbevelings wentel om spesialiseenhede in die bekamping van vragmotorkapings, die rol en waarde van vennootskappe, en die gesaghebbende bestuur wat nodig is om intelligensiegedrewe polisiëring suksesvol toe te pas. Hierdie bespreking gee oorweging aan die wetenskaplike beginsels van eietydse polisiëring.

Trefwoorde: gemeenskapspolisiëring; gesaghebbende bestuur; intelligensiegedrewe polisiëring; misdaadinligtinganalise; misdaadintelligensie; misdaadintelligensieanalise; polisiëring; probleemgerigte polisiëring; roof met verswarende omstandighede; vragmotorkapings

Abstract

Policing management strategies in intelligence-driven interventions: truck hijacking as a case study

The research design was determined primarily by the intellectual goal of understanding how the intelligence-driven policing management strategies were effective in combating truck hijacking during the period 1998/1999 to 2003/2004. The central underlying question is how management by intelligence-driven policing management strategies was causal in significantly reducing the number of reported truck hijackings.

The methodology used was based on one-on-one interviews with deliberately selected, knowledgeable former senior officers of the South African Police Service (SAPS) who were responsible for combating crime from 1998/1999 to 2003/2004. In addition, an interview with a senior representative of the private security industry who combats truck hijacking was conducted.

Reported truck hijackings decreased by 85,31% from 1998/1999 to 2003/2004. This significant decrease was unique compared with the rest of the crimes reported by the SAPS in their annual statistics. The truck hijackings reported to the SAPS increased again from 901 to 1 182 cases in 2018/19. This is a percentage point increase of 31,18% (SAPS 2019). Despite the increase since 2003/2004, the number of reported incidents (1 182 cases in 2018/2019) is relatively low (19,27% compared with 1998/1999’s figure) compared with the 1998/1999 figure of 6 134 reported cases.

Despite the principle of community policing already applied in the police’s new approach, the SAPS was not open to finding a partnership. Marks, Shearing and Wood (2009) believe that the SAPS clung to the notion that they had a monopoly on policing and were therefore unwilling to share the responsibility for security.

The sharp increase in, among others, truck hijackings in the late 1990s forced the SAPS to take extraordinary steps.

In about 1998 the then detective chief, Commissioner Johan de Beer, instructed Martin Naudé, then director (equivalent to the rank of a brigadier) to manage truck hijackings as a special project (De Beer 2018; Schutte 2018). The emphasis was on tactical crime intelligence that could be obtained from crime files and presented as evidence in court.

As the chair of the SAPS’s then National Crime Combating Forum (NCCF) Commissioner André Pruis, a deputy national commissioner of police, prioritised truck hijacking in an official instruction at national level. This, according to Schutte (2018), gave the necessary muscle power to the operations of the truck hijacking project. With that, the fight against truck hijacking was officially registered as Operation Road Runner by about 1998/1999 (the project continued until about 2003). Naudé (2018) argues that collaboration between the SAPS provincial offices and a national, holistic approach was the reason for the success of Operation Road Runner. He referred to it as the ability to “sell” the game plan to the provincial commissioners.

The police role players in the forum were included in a project team and instructed to compile and analyse all crime information about the hijackings. From this, the project team was able to draw up a plan of action.

The project team’s discussion and analysis of truck hijackings indicated that crime intelligence officers and those investigating truck hijacking cases in various areas and provinces had a great deal of crime intelligence (the offenders) and crime information (incidents) (Schutte 2018).

An analysis of the tactical crime intelligence and information showed that the detectives did not exchange the crime intelligence among themselves and also not with members of crime intelligence, and that information that had already been obtained was recorded incompletely in the dossier (Schutte 2018).

The reluctance of detectives to exchange information with one another and with crime intelligence officers is often mentioned in the literature. Detectives and crime analysts have different views on crime, and sometimes detectives do not communicate with crime analysts about crime problems unless instructed to do so.

The analysis further indicated that numerous truck hijackings are likely to be committed by the same persons and syndicates (Schutte 2018; De Beer 2018). That the same persons repeatedly hijacked cars and trucks over a long period of time is consistent with the answers of sentenced offenders reported in scientific studies in South Africa.

The SAPS and the private security industry started working together in 1998/1999 on Operation Road Runner, and according to all indications this contributed to a reduction in truck hijackings.

The SAPS project team, as part of the collaboration in partnership with the private industry, discussed the crime information and intelligence with the Road Freight Association. The Road Freight Association undertook to counteract the collusion of employees with hijackers through their freight transport companies. Steps were taken by freight companies to vet staff, rotate routes and truck drivers to impede collusion, and to indicate safe or secure overnight or rest locations on long routes (De Beer 2018).

A significant decline in the number of reported cases soon followed (Schutte 2018). This decrease in the 1998/1999 financial year to 2003/2004 amounts to 85,31%.

At the time of Operation Roadrunner, Advocate Jan Henning, then a senior manager at the National Prosecuting Authority, prioritised the prosecution of truck hijacking cases. Cases against truck hijackers were put on the roll as soon as possible. This paved the way for specialist prosecutors (advocates of the High Court) in the prosecution of truck hijackers.

De Beer (2018) is convinced that the multidisciplinary context in which the project team worked provided detectives and prosecutors with the opportunity to tell crime intelligence members to gather information on specific crimes and to search for outstanding evidence. De Beer (2018) believes that this approach should apply in everyday policing as well.

The cooperation of the multidisciplinary project team resulted in conclusive intelligence and even evidence against the hijackers. The decisive factor was the authoritative management powers of Director Naudé (and later Assistant Commissioner Schutte) to join the role players in a multidisciplinary specialist investigation unit and to authorise and coordinate their intelligence-driven actions. Without it, problem-focused and intelligence-driven policing was impossible.

It was realised that many vehicle hijackings were related and that employees and truck hijackers work together. In addition, there was an integrated national truck hijacking database; a network of reporters; proper, continuous recording of all information; coordinated action; proper and regular feedback to the unit; and recognition of successes or contributions (Schutte 2018; De Beer 2018).

Money from the SAPS Intelligence Unit was used to fund covert and overtime activities and resources for the multidisciplinary specialist unit (Naudé 2018).

De Beer (2018) argues that exceptionally high crime rates cannot be countered by conventional police action. Special projects and task teams that work together and have extra resources are needed for this.

The conclusion is that the successful implementation of intelligence-driven policing is to a large extent dependent on authoritative management. Also, partnerships between the police, the prosecuting authority and the private sector are crucial for crime prevention in the long term.

However, it is difficult to determine scientifically whether there is a causal relationship or only a correlation between the establishment of the specialist truck hijacking project led by Director Naudé and Assistant Commissioner Schutte, the significant decline in truck hijackings since 1998/1999, and the increase in truck hijackings after this specialist unit was closed by 2002. There are, however, experts who believe that there is a causal link between intelligence-driven policing and crime change. Milne (2013:13), for example, argues that there was a correlation between a decline in crime and the implementation of intelligence-driven policing and the automated identification of fingerprints in the UK and San Francisco, and between the establishment of a national DNA database in the UK and Wales.

All experts cited in this article agree, to a greater or lesser extent, that there is a causal relationship between the change in the number of truck hijackings and the intervention of the specialist truck hijacking unit. According to them this is not an accidental correlation. The reason is the close relationship between the implementation and the ending, again, of the specialist project team and the corresponding change in the incidence of truck hijackings. Thus this corresponding decrease and increase are evidence that the change is causal rather than accidental. Further evidence is that this trend in truck hijackings measured over several years showed a significant change after 1998 and after 2004, and that the truck hijacking rate remained constant during the periods outside this time slot. The data indicates that truck hijacking decreased due to the problem-oriented and effective, authoritative management of crime intelligence-driven and coordinated initiatives by all stakeholders.

The reality is that causality in the fight against crime can hardly be determined by quantitative research alone, and that qualitative research must be relied on to a large extent. In this article, the evaluation of the success (or not) of truck hijacking is based mainly on qualitative considerations.

Keywords: authoritative management; community policing; crime information analysis; crime intelligence analysis; crime intelligence; intelligence-led policing; policing; problem-orientated policing; robbery with aggravating circumstances; truck hijacking

1. Inleiding

Die Suid-Afrikaanse samelewing gaan reeds jare gebuk onder geweldsmisdaad. Geweldsmisdade word in die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) se jaarlikse statistiek gedefinieer as kontak- of kontakverwante misdade soos roof en moord, wat teen persone gerig word. Huisinbrake en die diefstal van goedere, daarenteen, word as eiendomsgerigte misdade beskou (SAPD 2019).

Kontak- en kontakverwante misdade verteenwoordig 43,9% van die 2 013 271 misdade wat in die 2018/2019-boekjaar by die SAPD aangemeld is (SAPD 2019). Die kategorie kontakverwante misdade sluit roof met verswarende omstandighede in. Roof met verswarende omstandighede, wat huisroof en die kaping van motorvoertuie en vragmotors insluit, is van die mees gevreesde misdade. Die benamings huisroof en kaping word gebruik om tussen die tipes roof met verswarende omstandighede te onderskei. Die redes waarom huisroof, motorvoertuig- en vragmotorkapings gevrees word, is die onvoorspelbaarheid daarvan, die geweld wat daarmee gepaardgaan, asook die weerloosheid van die slagoffer (Zinn 2008:16).

Die Suid-Afrikaanse gemeenskap, asook die veiligheidsdienste (insluitende die SAPD, gemeenskapspolisiëringsforums en privaat sekerheidsdienste) slaag nie daarin om hierdie misdade te bekamp nie. Dit blyk uit die beduidende toename in geweldsmisdade die afgelope 10 jaar, naamlik 23,7% (SAPD 2019). Hierdie artikel ondersoek die bekamping van vragmotorkapings in die tydperk 1998/1999 tot 2003/2004.

2. Metodiek

Die navorsingsontwerp is hoofsaaklik bepaal deur die intellektuele mikpunt om te verstaan hoe die intelligensiegedrewe polisiëringsbestuurstrategieë effektief was in die bekamping van vragmotorkapings in die tydperk 1998/1999 tot 2003/2004. Die sentrale onderliggende vraag is hoe die bestuur deur intelligensiegedrewe polisiëringsbestuurstrategiëe oorsaaklik was om die aantal aangemelde vragmotorkapings beduidend te laat afneem. Die bepaling van hoe die intelligensiegedrewe polisiëringsbestuurstrategiëe oorsaaklik was en nie slegs die mate van korrelasie tussen die intelligensiegedrewe polisiëringsbestuurstrategiëe en die afname van vragmotorkapings nie, was deurslaggewend om ’n kwalitatiewe benadering as voorkeurbenadering vir die studie te vestig. Maxwell (2005:23) veronderstel dat om die prosesse en die meganika van veranderlikes te verstaan eerder as om slegs die verhouding tussen veranderlikes te bepaal, fundamenteel is in ’n realisbeskouing van oorsaaklikheid in kwalitatiewe studies. Die onderskeie senior polisieoffisiere en ander rolspelers se rol in die bekamping van vragmotorkapings in die tydperk onder bespreking was met die aanvang van die studie onbekend aan die navorser.

Gevolglik is daar eerste met die voormalige divisiekommissaris van die speurdiens van die SAPD tydens 1998/1999 tot 2003/2004, luitenant-generaal (afgetree) Johan de Beer, ’n onderhoud gevoer. ’n Sneeubalsteekproeftrekking is daarna gebruik om die res van die senior polisieoffisiere en ’n senior verteenwoordiger van die privaat sekerheidsbedryf as deelnemers te identifiseer vir die studie. Die studie is uitgevoer ingevolge die etiese klarings CLAW2014/CE06 en P18/2018 wat onder andere klaring aan die skrywer verleen vir navorsing in die gemeenskap om polisiëring te bevorder. Al die deelnemers het vrywillig toegestem tot ’n onderhoud, wat op band opgeneem is. Die deelnemers het ook skriftelik toestemming verleen dat hulle identiteit in hierdie artikel openbaar mag word. Die literatuur waaroor verslag gedoen word in die studie, is vrylik in die openbare arena beskikbaar.

’n Kwalitatiewe benadering is gevolg om die data te bekom en te ontleed. Die data is ontleed deur die misdaadstatistieke te ontleed en tendense op grond daarvan te bepaal. Daarna is die optredes van die rolspelers omskryf en in kronologiese volgorde geplaas. Polisiëringstemas is só bepaal en vergelyk met die misdaadtendense wat uit die statistieke afgelei is. Die polisiëringstemas, optrede deur die deelnemers en statistieke is met mekaar vergelyk om die interafhanklike korrelasie te bevestig. ’n Induktiewe benadering is gebruik en het tot die gevolgtrekking van oorsaaklikheid gelei.

Die metodologie wat gevolg is, is geskoei op een-tot-een-onderhoude met doelbewus gekose, kundige voormalige senior offisiere van die SAPD wat van 1998/1999 tot 2003/2004 verantwoordelik was vir die bekamping van misdaad. Hierbenewens is ’n onderhoud met ’n senior verteenwoordiger van die privaat sekerheidsbedryf belas met die bekamping van vragmotorkapings gevoer. Die data is verryk met inligting wat bekom is uit onderhoude wat van 2000 tot 2003 en in 2019 en 2020 met gevonniste vragmotorkapers gevoer is (Zinn 2003, 2019, 2020). Hierdie studie is ’n enkelgeval-gevallestudie (Gray 2014:275).

Die sentrale navorsingsvraag is of die polisiëringsbestuurstrategiëe van intelligensiegedrewe polisiëringsinisiatiewe effektief was om vragmotorkapings in die tydperk 1998/1999 tot 2003/2004 te bekamp. Die vraag wat hieruit voortvloei, is: Watter polisiëringsbenaderings is destyds gevolg om die getal vragmotorkapings te laat daal, en was dít die rede vir die afname? Die oogmerk is om op die lesse hierin te wys en aan te toon hoe dit in die hede in die bekamping van misdaad toegepas kan word.

3. Waarom die toespitsing op vragmotorkapings?

Vrag is voorheen meestal per spoor vervoer. As gevolg van die deregulering van die vervoersektor en verminderde beleggings in die spoornetwerk het ’n wanbalans tussen spoor- en padvervoer ontstaan (Departement van Omgewingsake 2014:1). In teenstelling met vragvervoer in ontwikkelde lande word goedere oor veral lang afstande in Suid-Afrika oorwegend per pad vervoer (Departement van Omgewingsake 2014:1–2). Volgens Transnet se “freight demand model” is in 2014 bereken dat 643 miljoen ton vrag jaarliks in Suid-Afrika vervoer word. Sowat 87,5% hiervan word per pad en 12,5% per spoor vervoer. Na verwagting sal die tonnemaat per jaar toeneem (Departement van Omgewingsake 2014:24). Die ekonomie is dus afhanklik van die suksesvolle en veilige padvervoer van goedere. Enige ontwrigting van padvervoer hou dus ’n wesenlike bedreiging vir die bruto binnelandse produk (BBP) in (Departement van Omgewingsake 2014:1–27). Die Departemente van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming; en van Beplanning, Monitering en Evaluering (soos dit voorheen bekend gestaan het) benadruk die belangrikheid van ’n “goed onderhoude” nasionale pad- en spoornetwerk vir Suid-Afrika om deel te bly van die globale ekonomie (Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming & Departement van Beplanning, Monitering en Evaluering 2019). Die uitgebreide netwerk van paaie stel uitdagings aan die polisiëring daarvan. Die netwerk van paaie in Suid-Afrika is ongeveer 535 000 km lank. Nagenoeg 168 000 km daarvan loop deur stedelike gebiede en 366 872 km deur niestedelike gebiede (Sanral 2020).

Die Departement van Omgewingsake het in samewerking met die Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ), die Wêreld-Natuurfonds (WWF) (Suid-Afrika), die Padvragvereniging, oftewel Road Freight Association (RFA), Transnet, die Departement van Vervoer en ander belanghebbendes in 2014 reeds aanbeveel dat Suid-Afrika van oorwegend padvervoer na oorwegend spoorvervoer oorskakel (Departement van Omgewingsake 2014:41–4). Die herstel van die spoorinfrastruktuur is egter ’n langtermynprojek en die vervoerbedryf sal vir die afsienbare toekoms op padvervoer aangewese wees (U.S. Embassies abroad 2019).

4. Verwikkelinge in die bekamping van vragmotorkapings

Die polisiëring van vragmotorkapings sedert die 1998/1999-boekjaar regverdig nadere ondersoek. Aangemelde vragmotorkapings het van 1998/1999 tot 2003/2004 met 85,31% afgeneem: van 6 134 tot 901 aangemelde sake (Instituut vir Sekerheidstudies [ISS] 2004).

Grafiek 1: Statistiek van vragmotorkapings

Hierdie beduidende afname was uniek vergeleke met die res van die misdade waaroor die SAPD in hulle jaarlikse statistieke gerapporteer het. Die vragmotorkapings wat by die SAPD aangemeld word, het weer van 901 tot 1 182 sake in 2018/19 toegeneem. Dit is ’n persentasiepunttoename van 31,18% (SAPD 2019). Ondanks die toename sedert 2003/2004 is die aantal aangemelde insidente (1 182 sake in 2018/2019) betreklik laag (19,27% teenoor 1998/1999 se syfer) vergeleke met die 1998/1999-syfer van 6 134.

Die kaping van gewone motorvoertuie het van 1998/1999 tot 2003/2004 met slegs 12,55% afgeneem. Dit het van 15 773 tot 13 793 aangemelde gevalle gedaal (SAPD 2019). Die 16 026 aangemelde gevalle van motorvoertuigkapings in 2018/2019 is 1,6% hoër as 1998/1999 se 15 773 aangemelde gevalle. Die kaping van gewone motorvoertuie toon dus nie dieselfde tendens as vragmotorkapings nie, al word die twee misdade dikwels deur dieselfde oortreders op openbare paaie gepleeg (Zinn 2003:179).

Die beduidende afname in vragmotorkapings tussen 1998/1999 en 2003/2004 en die volgehoue kleiner aantal aangemelde gevalle daarna is dus ’n buitengewone misdaadtendens wat verdere toeligting verg. Dit is moontlik om lesse hieruit te leer met die oog op die effektiewe en volgehoue bekamping van vragmotorkapings en miskien ook ander misdade.

4.1 Die toename in vragmotorkapings sedert 1996

Die toename in vragmotorvervoer het met die agteruitgang van die spoorvervoernetwerk, en ongelukkig ook met ’n toename in vragmotorkapings gepaardgegaan. ’n Ander moontlike bydraende rede vir die toename in vragmotorkapings in Suid-Afrika is die verskynsel dat misdaad in lande wat ’n oorgang of ’n tydperk ná konflik beleef, gewoonlik buitengewoon toeneem (Howarth 2014:262). Sedert 1994 het Suid-Afrika na ’n demokratiese bestel oorgegaan. Navorsers het bevind dat hierdie oorgang vir misdadigers geleentheid gebied het om die leemtes in die nuwe bestel uit te buit. Hierdie leemtes ontstaan as gevolg van veranderings in die samelewing en die instrumente van sosiale beheer (Schönteich en Louw, 2001:5; Wojciech en Plywaczewski 2000:167).

In die oorgangsperiode ná 1994 is misdaadbekamping verwaarloos. Die samesmelting van die voormalige tuislande se polisiedienste met die Suid-Afrikaanse Polisie (SAP), en die hervorming daarvan tot die Suid-Afrikaanse Polisiediens het meer aandag geniet as dag-tot-dag-polisiëring (Burger 2019).¹ Hierdie leemte was langdurig omrede meer klem op die oorgang en politieke stabiliteit gelê is as op effektiewe polisiëring (Burger 2019).

Nog ’n rede vir die toename in misdaad ná 1994 was verouderde polisiëringstegnieke en -metodes. Rauch (2000:1) is van mening dat die SAPD se verouderde polisiëringstegnieke in die begin van die 1990’s gedeeltelik toe te skryf is aan die internasionale isolasie van die apartheidsregering.

4.2 Die polisiëring van vragmotorkapings sedert 1996

Polisiëring was in die verlede meestal reaktief en gebaseer op geskiedkundige data (statistiek) wat soms 18 maande oud was. Misdaadinsidente is tot ses maande ná ’n volledige boekjaar deur misdaadontleders verbonde aan die SAPD saamgevoeg en ontleed voordat die statistiek bekend gemaak is. Eers dán het ’n misdaadprobleem vir die publiek aan die lig gekom. Soos genoem, was polisiëring in die verlede reaktief – die polisie het eers nadat misdade aangemeld is, ondersoek ingestel. Moderne polisiëring, daarenteen, is proaktief – polisiëringsdienste word daagliks ingelig oor die nuutste misdaadtendense, misdaad word ontleed en voorkomende maatreëls en ondersoeke word ingestel om dit te voorkom of in die kiem te smoor. Sodanige inligtingsgedrewe polisiëring staan ook as intelligensiegedrewe of getuienisgebaseerde polisiëring bekend. Die SAPD rapporteer ongelukkig nie hoe gereeld misdaadintelligensie ten opsigte van vragmotorkapings tans aan speurders beskikbaar gestel word nie. Misdaadintelligensie word egter steeds slegs jaarliks (gewoonlik in September) aan die publiek beskikbaar gestel, insluitende die privaat polisiëringsdienste – met dieselfde nadelige uitwerking as in die verlede.

Daar is heelwat verwarring in die internasionale literatuur oor misdaadintelligensie-ontleding enersyds en misdaadinligting-ontleding andersyds. In verskeie bronne word glad nie tussen hierdie begrippe onderskei nie. Milne (2013:1–2) maak die meerduidigheid in “forensies” en “intelligensie” af as semantiese verskille. In die laaste tyd word misdaadintelligensie-ontleding beskryf as “ontleding met die klem op die misdadiger (persoon)”, en misdaadinligting-ontleding as “ontleding met die klem op die misdaad (insident)” (Santos 2017:97–102). Insgelyks is daar ook verskeie benamings vir misdaadintelligensie. Krause (2015:2) meld die verskillende benamings vir misdaadintelligensie en voer aan dat misdaadintelligensie die produk van bevestigde misdaadinligting is.

Alhoewel misdaadinligting en misdaadintelligensie ook voor die 1990’s versamel is, was dit beperk tot spesifieke misdaadvoorvalle wat aangemeld en ondersoek is. Die rede was dat misdaadinligting en -intelligensie met die hand versamel en verwerk moes word. Dit het verander met die koms van rekenaars en sagteware (Milne 2013:9–12). Die Amerikaanse Departement van Justisie en die Amerikaanse Justisieburo, in samewerking met die Internasionale Vereniging vir Polisiehoofde, wys in hulle verslag met die titel “Intelligence-led policing: The new intelligence architecture” op die ironie dat alhoewel intelligensie reeds voor 2001 algemeen in die bekamping van misdaad beskikbaar was, polisiedienste dit eers ná die terreuraanvalle in Amerika op 11 September 2001 elke dag begin gebruik het (Peterson 2005:vii–viii).

Misdaadinligting- en misdaadintelligensie-ontleding ondersteun intelligensiegedrewe polisiëring, gefokuste polisiëring, “compstat” (computer statistics of comparative statistics), probleemgerigte polisiëring, die polisiëring van misdaadbrandpunte (hotspots), getuienisgerigte polisiëring (bewys van sukses en oorsaaklikheid wat deur navorsing bevestig word) (evidence-based policing) en voorspellende ontledings (predictive analytics). Al hierdie polisiëringsbenaderings is afhanklik van misdaadinligting en misdaadintelligensie, en ressorteer onder intelligensiegedrewe polisiëring. Die basis van intelligensiegedrewe polisiëring is onlangse misdaadinligting en misdaadintelligensie op grond waarvan optrede beplan kan word. Internasionaal word intelligensiegedrewe polisiëring beskou as ’n eietydse polisiebestuursmodel waarvolgens misdaadintelligensie of misdaadontleding gebruik word om misdaad te laat verminder of te voorkom. Dit behels strategieë wat op die oortreder konsentreer (Santos 2017:435).

Die eerste fase in die ontstaan van intelligensiegedrewe polisiëring was die ontwikkeling van Compstat deur die New York City Police Department in die vroeë 1990’s. Sedertdien vorm dit deel van die DNS² van groot polisiedienste (Police Executive Research Forum 2013:vii; Milne 2013:12,19). Compstat is ’n rekenaargebaseerde inligtingstelsel wat polisiehoofde in staat stel om deur middel van misdaadinligtingontleding op hoogte te bly van die nuutste misdaadpatrone in polisiëringsgebiede met die oog op voorkomende polisiëring (Police Executive Research Forum 2013:2).

Intelligensiegedrewe polisiëring en inligtingstelsels het sedert die gebruik van Compstat internasionaal posgevat. Navorsing het tot nuwe modelle vir intelligensiegedrewe polisiëring gelei. In die tydperk 2000 tot 2004 het die Verenigde Koninkryk (VK) volgens sy National Intelligence Model (NIM) misdaadintelligensiegedrewe ontledings van misdaadinligting gedoen en probleemgerigte polisiëring aan die hand van statistieke onderneem in ’n poging om misdaadintelligensiegedrewe polisiëring te bedryf (Milne 2013:12). Probleemgerigte polisiëring is ’n stelselmatige benadering van misdaad deur misdaadprobleme uit te wys, te ontleed en aan te pak, en die polisie se vordering daarmee te evalueer (Santos 2017:438).

Die SAPD het in 1995 begin om intelligensiegedrewe polisiëring te implementeer (Govender 2012:83). Die Suid-Afrikaanse regering en SAPD het in 1996 besef dat nuwe benaderings nodig is om veral geweldsmisdaad en gewapende rooftogte te bekamp. Verskeie inisiatiewe is geloods om dit te verwesenlik (Burger 2018). Hierdie benaderings is geïmplementeer en met verloop van tyd verfyn. Nuwe inisiatiewe is onder verskillende operasionele benamings van stapel gestuur (Burger 2018). Die SAPD het gesteun op strategieë wat op gefokuste polisiëring aan die hand van misdaadinligting en -intelligensie en hoëvlakbestuursingryping berus (Burger 2018).

Die oorskakeling na nuwe polisiëringsmetodes is ’n geleidelike proses en polisiebeamptes het dit, soos dikwels met enige nuwe proses die geval is, teengestaan. Weerstand teen verandering kom betreklik algemeen in polisiedienste wêreldwyd voor. Flood (2004:40) beskryf die aanvanklike teësinnigheid van polisiemagte om inligting in te samel en te ontleed en as intelligensiegedrewe polisiëring toe te pas (en in 2004 – ’n jaartal wat deel vorm van die fokustydperk van hierdie artikel, nog ’n nuwe benadering [eie byvoeging]). Gevolglik was intelligensiegedrewe polisiëring teen 2010 in Suid-Afrika steeds nie ten volle in werking gestel nie (Zinn 2010:121; Mashiloane 2014:231–2).

5. Die belang van gemeenskapspolisiëring

Aanvanklik is polisiëring deur gemeenskappe self behartig, maar geleidelik is persone in die gemeenskappe formeel aangestel (“staatspolisie”) om polisiëring namens gemeenskappe uit te oefen. Die eerste aanstellings van staatspolisie in Engeland was waarskynlik in 1066 (Anon. 2020). In Afrika is polisiëring voor kolonisering ook deur plaaslike gemeenskappe uitgeoefen (Hills 1997:291–308; Chukwuma 2001; Baker 2008:5; Mwale 2017; Nwankwo 2010). (Zanzibar is in 1503 gekoloniseer, en die meerderheid ander lande in Afrika ná die 1800’s.) In Suid-Afrika is die Burgher Watch – ook bekend as die Burgher Wardmasters of Wijkmeesters – in ongeveer 1790 ingestel in wat vandag bekend staan as die Suid-Afrikaanse Polisiediens (Lochner 2020:51).

In die laat 1980’s het die beskouing dat die gemeenskap vir misdaadvoorkoming van die polisie afhanklik is, begin verander. Volgens die nuwe (hernude) beskouing is die polisie en die gemeenskap vennote in misdaadvoorkoming (Oppler 1996:3). In die verre verlede (wisselend in verskillende wêrelddele soos hier bo bespreek) het vrywilligers immers die wêreld oor polisiëring bedryf, nie die staatspolisie nie (Wakefield en Button 2014:572). “Staatspolisie” in Suid-Afrika is ’n versamelnaam vir die Suid-Afrikaanse Polisiediens, insluitende die Direktoraat vir Prioriteitmisdaadondersoeke asook munisipale en metropolisie aangestel kragtens die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens, Nr. 68 van 1995. Alhoewel die munisipale en metropolisie ook verantwoordelik is vir misdaadbekamping, beskik hulle nie oor die bevoegdheid om misdaad te ondersoek nie.

Die vernuwende benadering om misdaad in samewerking met die gemeenskap te bekamp is genoodsaak deur die beperkte sukses van die polisie om misdaad op hulle eie te bekamp selfs met die beskikbare gevorderde tegnologie; die polisie se aandrang op meer hulp; die gemeenskap se aandrang op groter polisiesigbaarheid; kommer oor die gebrek aan objektiwiteit by die polisie tydens ondersoeke; en die polisie se vyandige gesindheid teenoor die publiek (Santos 2017:84–5).

Burger (2018) is van mening dat suksesvolle polisiëringsbenaderings dikwels reeds dekades in gebruik is voordat dit deur wetenskaplikes ontleed word. Dit wek verkeerdelik die indruk dat dit nuwe polisiëringsbenaderings is. Edwards (2011:330) noem dat die basiese aspekte van polisiëring, afgesien van die gebruik van tegnologie, die afgelope 200 jaar weinig verander het. In aansluiting hierby het die Verenigde Nasies reeds in 1991 in ’n konvensie oor misdaadvoorkoming en die behandeling van misdaadslagoffers ’n resolusie aanvaar dat die gemeenskap, die openbare sektor, insluitend die polisie, en ander rolspelers hulle kragte moet saamsnoer om die oorsake van misdaad te pak (Verenigde Nasies 1991). Hierdie benadering kom neer op wat vandag as “gemeenskapspolisiëring” bekendstaan.

Gemeenskapspolisiëring word beskryf as ’n vennootskap tussen die polisie en die gemeenskap in die breë om veiligheidsverwante probleme in ’n polisiëringsgebied die hoof te bied (Pelser 1999:4; Mashiloane 2014:223; Bezuidenhout 2011:12–3; Santos 2017:66).

Blair (2005), Bratton (2007:1) en die Verenigde Nasies se buro vir dwelms en misdaad (United Nations Office on Drugs and Crime 2013) beklemtoon die belangrikheid van vennootskappe tussen die gemeenskap en polisie in probleemgerigte polisiëring en misdaadvoorkoming. Dit sluit in vennootskappe tussen organisasies, owerhede, gemeenskapsorganisasies, nieregeringsorganisasies, die sakesektor en privaat persone. Randol en Gaffney (2014) wys op die toenemende besef dat die polisie sonder die gemeenskap se bydrae misdaad nie effektief kan beheer nie.

Die SAPD het in die 1990’s ook begin om ’n gemeenskapsgeoriënteerde benadering te volg (Rauch 2000:8). Hoewel gemeenskapspolisiëring in 1993 kragtens die Tussentydse Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, Wet 200 van 1993, formeel deel van polisiëring gemaak is, het verskeie faktore die implementering daarvan bemoeilik (Pelser 2000). Die amptelike erkenning van gemeenskapspolisiëring het die weg gebaan vir vennootskappe tussen die polisie en die publiek of belangegroepe, byvoorbeeld organisasies wat die vervoerbedryf verteenwoordig. Die amptelike status wat aan gemeenskapspolisiëring verleen is, het die polisie gedwing om hierdie belangegroepe inspraak in polisiëring en die bekamping van misdaad te gee. Terselfdertyd het dit gemeenskappe bemagtig om aan die bekamping van misdaad deel te neem. Misdaadbekamping was nie meer die verantwoordelikheid of mandaat van alleen die polisie nie. Internasionale ondervinding het geleer dat gemeenskapspolisiëring en gesamentlike optrede teen misdaad slaag mits die polisie die leiding neem en die optrede van alle rolspelers koördineer (Edwards 2011:125).

Gemeenskapspolisiëring word sedert 1998/1999 ingespan om vragmotorkapings in Suid-Afrika te bekamp. Die rol van privaat organisasies en die SAPD in die bekamping van vragmotorkapings word hier onder elk in meer besonderhede belig.

5.1 Die rol van privaat organisasies in die bekamping van vragmotorkapings

Die Padvragvereniging van Suid-Afrika verteenwoordig sy lede se belange in verskeie aangeleenthede, insluitende sekerheid sedert 1975 (Padvragvereniging 2020). Aangesien probleme met polisiëring ná 1994 toegeneem het, het die privaat sekerheidsbedryf op eie houtjie begin om misdaad te voorkom en te ondersoek, misdaadinligting in te win en tot misdaadintelligensie te verwerk. Hierdie vermoë het in ’n betreklik kort tyd met rasse skrede gegroei. Die privaat sekerheidsbedryf is een van die burgerlike elemente van die konsep polisiëring.

Dat polisiëring (wat nie met die funksie van “staatspolisie” verwar moet word nie) ook deur burgerlikes bedryf word, word deur Baker (2008:5) voorgestaan. Hy noem dit “meerkeusepolisiëring”. Dit beteken dat gewone burgers in die daaglikse lewe in ruimtes beweeg wat deur byvoorbeeld sekuriteitswagte beveilig word. Burgers kan dus kies na wie hulle hul vir beskerming wend. Volgens Baker (2008:5) is polisiëring die georganiseerde aktiwiteit van staats- en openbare groepe wat die openbare orde deur misdaadvoorkoming, afskrikking en ondersoek handhaaf. Polisiëring behels dus misdaadbestryding deur enersyds die staat deur middel van ’n polisiediens en andersyds die burgerlike samelewing deur middel van privaat sekerheidsdienste. Dit kom neer op ’n oorvleueling van dienste deur verskillende diensverskaffers (Baker 2008:27). Die stig en bedryf van privaat sekerheidsdienste moet beskou word as die pogings van individue, gemeenskappe en organisasies of maatskappye om misdaad te bestry.

Met die term sekerheidsbedryf word in die omgang gewoonlik slegs privaat sekerheidsmaatskappye bedoel. Berg (2007) wys daarop dat Suid-Afrika wat die omvang en invloed daarvan betref oor een van die snels groeiende privaat sekerheidsbedrywe ter wêreld beskik. Volgens Van Graan (2016) het die Suid-Afrikaanse privaat sekerheidsbedryf in 2016 uit 440 000 geregistreerde sekuriteitsbeamptes en 9 000 sekerheidsbesighede bestaan. In die Private Security Industry Regulatory Authority (PSIRA) se 2018/2019-jaarverslag rapporteer dié reguleringsliggaam dat 534 289 sekerheidsbeamptes in Suid Afrika in diens was in die betrokke rapporteringsjaar (PSIRA 2019). Die gevolg is dat Suid-Afrika vandag oor ’n uitgebreide, gevorderde privaat polisiëringsbedryf beskik (De Beer 2018).³

Spesialisering kom in die sekerheidsbedryf voor. Sommige privaat maatskappye spesialiseer in die ondersoek van misdaad of ander insidente. Hierdie afdeling van die privaat polisiëringsbedryf noem hulleself “forensiese ondersoekers” (Benson, Jones, Horne 2015:5). Dit is om hulle van sekuriteitsdienste deur wagte in uniform te onderskei, en om hulle van die slegte naam wat privaat speurders of onbekwame speurders in die SAPD het, te distansieer. Die privaat polisiëringsbedryf word egter deur dieselfde wetgewing, naamlik die Private Security Industry Regulation Act, Nr. 56 van 2001, gereguleer.

Ofskoon die privaat polisiëringsbedryf in Suid-Afrika op intelligensiegedrewe polisiëring aangewese is, word die term intelligensie nie in die bedryf gebruik nie. Die rede is dat die Direktoraat vir Spesiale Ondersoeke (die Skerpioene) afgeskaf is omdat die Skerpioene die wet na bewering sou oortree het deur “intelligensie” in te samel (Kanyegirire 2008). Hiermee is die indruk gewek dat “intelligensie” data oor vyande in die spioenasiewêreld is wat op ’n onreëlmatige of omstrede wyse bekom is. Internasionaal heers die wanopvatting ook soms dat intelligensie na geheime inligting oor vyande in militêre intelligensie verwys (Santos 2017:4). Weens die misvatting dat die insameling van intelligensie die alleenmandaat van sekere staatsdepartemente is, is die gebruik van hierdie term in die privaat sekerheidsbedryf nie gewens nie. Die misplaaste veroordeling van die Skerpioene het die gebruik van die term intelligensie in Suid-Afrika ’n polities sensitiewe woord gemaak. Gevolglik word dit in die privaat sekerheidsbedryf eerder inligting genoem.

In werklikheid is misdaadintelligensie die wetenskaplike ontleding van misdaadinligting om polisiëring te ondersteun (Santos 2017:34–5). Die internasionale opvatting is dat misdaadintelligensie ontledings is wat op misdadigers konsentreer, en nie op misdaad in die algemeen nie. Daarby is dit ook nie op militêre intelligensie gerig nie (Santos 2017:4).

5.2 Spesialisering in die bekamping van vragmotorkapings

Sekuriteit in die internasionale vervoerbedryf word gekenmerk deur spesialissekuriteitsdienste en diensverskaffers, gevorderde tegnologie en voortdurende vernuwing (Burns 2016:231–71). Die vragmotorvervoerbedryf in Suid-Afrika het ’n gespesialiseerde privaat sekerheidsbedryf met forensiese ondersoekers tot stand gebring om ’n spesialisdiens aan die vervoerbedryf te lewer. Hierdie sekerheids- en forensiese vermoë bestaan onder andere uit forensiese personeel verbonde aan vervoermaatskappye, privaat maatskappye wat spesialiseer in die lewering van sekerheidsdienste aan die vervoerbedryf, asook organisasies waaraan die forensiese ondersoekers en privaat sekerheidsmaatskappye behoort. Onder hierdie oorkoepelende organisasies tel die Transported Asset Protection Association (TAPA) (https://www.tapa-global.org), die National Road Transport Associations (NRTAs) (http://www.fesarta.com/page/national-road-transport-associations-nrtas) en die Padvervoervereniging (RFA) (http://www.rfa.co.za/RFA/index.php/en). Hulle bevorder die belange van die bedryf, reël kongresse, stel minimum operasionele standaarde en internasionale netwerke daar, bied lidmaatskap aan, en verskaf geakkrediteerde opleiding. Hierdie organisasies het ten doel om die vervoerbedryf asook die vervoersekerheidsdienste te professionaliseer en aan standaarde te laat voldoen.

Hierdie sekerheids- en forensiese vermoë het ná die skerp toename in vragmotorkapings in die begin van die 1990’s momentum gekry. Die vervoerbedryf was bereid om die nodige vermoë te skep, uit te brei en, belangriker nog, te finansier (Du Venage 2018). Die verskerpte privaat polisiëring het swaar gesteun op samewerkingsvennootskappe tussen vervoermaatskappye en die SAPD. Alle privaat polisiëringsinisiatiewe sedert 1998/1999 berus hoofsaaklik op intelligensiegedrewe polisiëring. Dit is danksy die volgende: ’n behoorlike databasis van vragmotorkapinginsidente; ’n wetenskaplike ontleding van vragmotorkapers, vragmotorkapinginsidente en risikofaktore; die bestuur van probleemgerigte polisiëring; die aantoon van vragmotorkapingbrandpunte; voorkomende, oftewel proaktiewe metodes en afskrikking (byvoorbeeld die gebruik van tegnologie om die roete van ’n vragmotor te monitor – enige afwyking van die roete of roetine kan op ’n kaping of ’n sameswering van personeel tot ’n kaping dui); en navorsing om die dinamika van vragmotorkapings beter te verstaan.

In navorsing oor vragmotor- en ander motorvoertuigkapings wat in 2003 vrygestel is, en waarin die modus operandi van vragmotorkapers ontleed is, is bevind dat werknemers kapers dikwels ingelig het oor die roetes wat gevolg en die vrag wat vervoer sou word (Zinn 2003:240, 441). Alhoewel die verslag eers in 2003 gepubliseer is, is die bevindings reeds sedert 2000 met die onderskeie rolspelers en die SAPD bespreek. Hierdie bevestigde inligting het die privaat forensiese rolspelers in staat gestel om integriteitmetingsinstrumente te gebruik om hierdie medepligtiges grotendeels uit te skakel.

Die misdaadinligting- en misdaadintelligensievermoë van die sekerheids- en forensiese rolspelers is aangevul deur die byhou van akkurate databasisse en intelligensieprodukte soos sagtewarepakkette wat die ontleding van databasisse optimaliseer. Een voorbeeld is die produkte van Online Intelligence, ’n Suid-Afrikaanse maatskappy wat in 2001 tot stand gekom het en oor die hele Afrika-kontinent takke het (http://www.onlineintelligence.co.za).

Die privaat forensiese ondersoekers het ’n gevorderde ondersoekvermoë ontwikkel deur meestal oudspeurders van die SAPD te werf. Hulle kon ondanks die wetlike beperkinge wat privaat persone opgelê word, in samewerking met die SAPD gevorderde ondersoeke doen. Hieruit het ’n bedryf voortgespruit wat tegnologies gevorderde toerusting vervaardig soos dié wat speurders internasionaal gebruik. Misdaadtonele kan met geoutomatiseerde 360°-kartering geprosesseer word om latente bewyse op te spoor. Danksy die nuutste verpakkingsmateriaal kan bewysstukke na behore verpak, verseël en geëtiketteer word om dit teen kontaminasie te beskerm. Die besitskontinuïteit kan sodoende getrou gehandhaaf word ter voldoening aan die toelaatbaarheidsvereistes vir bewysstukke vir ’n hofsaak. Voorbeelde van hierdie produkte is The Ethemba Forensic (https://www.ethemba.co.za/products), OCC | Plasto-Sac SA (https://occsa.co.za/plastics/site/about) en Mega Fortris (https://www.megafortris.co.za/about-us/overview). Die tegnologie van die privaat sekerheidsbedryf bly ook in pas met die nuutste tegnologiese vooruitgang en verandering in die modus operandi van vragmotorkapers. Voorbeelde van die nuutste tegnologie en vermoë van die privaat sekerheidsbedryf is die produkte en dienste van Pulsit Electronics (https://www.pulsit.co.za), die helikopters van die Bidvest Protea Coin Sekerheidsgroep wat toegerus is met die nuutste observasietoerusting, en hommels wat oor groot afstande kan vlieg. Die observasietoerusting en hommels maak dit moontlik om misdaadtonele of die beweging van verdagtes onopsigtelik te observeer, of om hoëresolusiefoto’s tydens observasie te neem (https://www.proteacoin.co.za/services/airwing-drones). Volgens Du Venage (2018), die voorsitter⁴ van die Transported Asset Protection Association-werksgroep in Suid Afrika, is die belangrikste redes vir die relatiewe beheer oor vragmotorkapings die tegnologie wat die privaat sekerheidsbedryf inspan, die kundigheid van die bedryf in misdaadvoorkoming, en die snelle reaksie van sekerheidseenhede ná ’n vragmotorkaping.

Alhoewel die vragvervoerbedryf reeds vanaf die 1990’s oor van hierdie sekerheids- en forensiese kapasiteit beskik het, was die bedryf aanvanklik betreklik klein. Bowendien was die SAPD nie vir ’n vennootskap te vinde nie, ten spyte daarvan dat die beginsel van gemeenskapspolisiëring reeds in die polisie se nuwe benadering gegeld het. (Gemeenskapspolisiëring is trouens deur die Tussentydse Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, Nr. 200 van 1993, voorgeskryf.) Marks, Shearing en Wood (2009) is van mening dat die SAPD aan die gedagte vasgeklou het dat hulle ’n monopolie oor polisiëring het en daarom onwillig was om die verantwoordelikheid vir veiligheid te deel. Aangesien misdaadvoorkoming deur slegs die privaat sekerheidsbedryf nie op lang termyn effektief was nie, het die privaat sekerheidsbedryf alleen nie ’n genoegsame en blywende voorkomingsuitwerking op vragmotorkapings gehad nie (voor 1998/1999). Die grootste oorsaak van die mislukking was die gebrek aan die polisie se magte in die bekamping en ondersoek van misdade wat deur die privaat sekerheidsbedryf onderneem is. Die privaat sekerheids-/forensiese bedryf kon nie verdagtes in hegtenis neem en/of ondervra nie (benewens die beperkte magte wat ’n privaat individu het om iemand in hegtenis te neem). Hulle was nie by magte om persele vir bewysstukke of gesteelde vrag te deursoek nie, en hulle het ook geen aandeel in die vervolging van verdagtes gehad nie. Slegs aan polisiebeamptes verleen die wet uitgebreide magte vir inhegtenisname met en sonder ’n lasbrief, deursoeking, aanhouding en ondervraging. Dat privaat sekerheidsdienste met polisiëring help, verminder nie die staat en polisie se pligte ten opsigte van inhegtenisname, aanhouding, ondersoeke en vervolging nie (Baker 2008:183).

Schutte⁵ (2018) voer aan dat misdaadintelligensie selfs in die polisie meestal oneffektief is as daar nie ’n (speur)eenheid is wat op misdaadintelligensie reageer en inhegtenisnemings uitvoer en vervolging moontlik maak nie. Die gevonniste kapers met wie onderhoude tussen 2000 en 2003 en daarna weer in 2019 en 2020 gevoer is, het te kenne gegee dat misdaadvoorkoming, inhegtenisname of dissiplinêre stappe weens medepligtigheid aan vragmotorkapings vir hulle min of geen afskrikwaarde het nie (Zinn 2003, 2019, 2020). Hulle het laat blyk dat slegs inhegtenisname gevolg deur skuldigbevindings en langtermynvonnisse afskrikwaarde het (Zinn 2003:396; Zinn 2020:veldnotas). Dit kom daarop neer dat die polisie, en veral speurders, onontbeerlik in misdaadbekamping is.

Die SAPD en die privaat sekerheidsbedryf het egter sedert 1998/1999 begin saamwerk, en volgens alle aanduidings het dit tot ’n langtermyn afname in vragmotorkapings bygedra.

6. Die rol van die Suid-Afrikaanse Polisiediens in die bekamping van vragmotorkapings

Met die promulgering van die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens, Nr. 68 van 1995, en die totstandkoming van die SAPD op 4 Oktober 1995, het die polisie se speurdiens oor ’n spesialiseenheid vir kapings en ander voertuigverwante misdade beskik (Burger 2015:5). In 2000 was daar drie SAPD-spesialismotorkapingsondersoekeenhede (Burger 2015:7). Die SAPD het terselfdertyd oor ’n misdaadintelligensie-eenheid beskik wat veronderstel was om intelligensie oor vragmotorkapings te versamel.

In ’n onderhoud het afgetrede generaal-majoor Sharon Schutte (2018) uitgewei oor die rol en waarde van spesialisondersoekeenhede asook die geskiedenis van die spesialisvragmotorkapingseenheid van die SAPD wat deel was van die motorkapingsondersoekeenheid. Die onderhoud met Schutte was rigtinggewend; dit het die onderskeie deelnemers aan die studie help bepaal en het gestalte gegee aan die kronologiese volgorde van optrede deur die SAPD onder bespreking in die artikel.

Die skerp toename in onder andere vragmotorkapings in die laat 1990’s het die SAPD genoop om buitengewone stappe te doen.

Die destydse speurhoof, kommissaris Johan de Beer, het in ongeveer 1998 aan Martin Naudé,⁶ destyds direkteur (gelykstaande aan die rang van ’n brigadier) opdrag gegee om vragmotorkapings as ’n spesiale projek te bestuur (De Beer 2018; Schutte 2018). Die projek is uit ’n spesialisondersoekeenheidperspektief benader. Die klem was op taktiese misdaadintelligensie wat uit misdaaddossiere bekom kon word en as getuienis in ’n hof aangebied kon word. Dit is nie uit die oogpunt van misdaadintelligensie-eenhede wat op koverte (geheime) en overte optredes en slegs inligting gerig was, benader nie (Schutte 2018).

Naudé het hom onderskei as ’n strateeg wat met ’n skerp ontleding van misdaadinligting, nuttige misdaadintelligensie en praktiese optrede skitterend leiding gegee het (Schutte 2018). Ten tye van die stigting van die spesiale projek was Schutte ’n meer junior lid van die SAPD as Naudé en het sy onder sy bevel gedien in die vragmotorkapingprojek. Schutte het op 1 Maart 2002 met haar bevordering tot die rang van assistentkommissaris (gelykstaande aan die rang van ’n generaal-majoor) die hoof geword van die Ernstige Geweldsmisdaadeenheid. Naudé het gevolglik as direkteur aan haar gerapporteer. Hy het aangebly as bevelhebber van die vragmotorkapingsprojek en onder die toesig van Schutte die bestuur van die projekspan se operasionele aksies behartig (Schutte 2018).

In opdrag van Naudé is al die provinsiale verteenwoordigers van die speurders wat vragmotorkapings ondersoek het, saamgeroep. ’n Vragmotorkapingsforum is met die oog op onderlinge raadpleging op nasionale vlak geskep. Indien ’n speurder ’n groot aantal vragmotorkapingsdossiere ondersoek het, is hy of sy van tyd tot tyd vir die vragmotorkapingsforum gekoöpteer. Lede van die SAPD-misdaadintelligensie-eenheid is ook vir die vragmotorkapingsforum aangewys.

Uit ’n ontleding van die taktiese misdaadintelligensie en -inligting blyk dit volgens Schutte 2018 dat:

die speurders oor aansienlik meer misdaadintelligensie beskik het as wat in die dossiere aangeteken is, maar dat dit nie noodwendig op inhegtenisnames uitgeloop het nie
die speurders nie die misdaadintelligensie (“korporatiewe kennis”) waaroor hulle beskik het, onderling uitgeruil het nie (ook genoem as rede deur De Beer 2018)
speurders die sake wat hulle ondersoek het, self wou oplos; daarom het hulle inligting “teen die bors gehou”
speurders self deurbrake wou maak en die erkenning daarvoor wou kry (“wou nie dat iemand hulle jam steel nie”)
inligting wat reeds oor die misdaad bekom is, onvolledig in die dossier aangeteken is (die byhou van ’n ondersoekdagboek in die dossier word deur die SAPD vereis; die rede vir die gebrekkige boekstawing was die laksheid van speurders om fyn besonderhede aan te teken soos wat ’n ondersoek vorder).

Die onwilligheid van speurders om inligting met mekaar en met misdaadintelligensiebeamptes uit te ruil word dikwels in die literatuur genoem (Eterno en Roberson 2015:14; Gehl en Plecas 2019; Derencinovic en Getos, 2007:79–112). Speurders en misdaadontleders huldig verskillende sienings oor misdaad, en soms kommunikeer speurders nie met misdaadontleders oor misdaadprobleme nie tensy hulle beveel word om dit te doen (Milne 2013:15–6). Daar is ook ’n persepsie dat beamptes mekaar se inligting gebruik om inhegtenisnames uit te voer en ten onregte die eer daarvoor te kry (De Beer 2018). Du Venage (2018) wys daarop dat talle Suid-Afrikaanse maatskappye wat misdaadinligting oor vragmotorkapings insamel, dit ongelukkig ook nie met mekaar of die polisie deel nie, en dat dit nie die gesindheid van TAPA se lede in Europa is nie.

Alhoewel spesialis-motorvoertuigkapingondersoekeenhede bestaan het, was hulle oor verskillende provinsies verspreid. Daarom dat hulle grotendeels in afsondering van mekaar gefunksioneer het. Op die nasionale vragmotorkapingforum het geblyk dat provinsiale belange voorkeur geniet het (Schutte 2018; Naudé 2018; De Beer 2018). Die provinsiale kommissarisse was van oordeel dat hulle ingevolge die Grondwet en volgens ’n “federale benadering” aangestel is en gevolglik net na hulle eie provinsies se polisiëringsbehoeftes hoef om te sien. Bowendien het hulle in die waan verkeer dat hulle volgens die federale benadering outonomie geniet (Schutte 2018). Hieruit kan afgelei word dat die provinsiale kommissarisse geglo het dat vragmotorkapings in ’n ander provinsie of oor provinsiale grense heen hulle nie aangegaan het nie. Dit was “hoofkantoor se probleem”. Hulle het eerder aandag gegee aan die misdade in hulle eie provinsies “wat hulle sleg kon laat lyk” (Schutte 2018). Die opvatting dat op slegs sekere plaaslike prioriteitsmisdade konsentreer moet word (omdat dit in die plaaslike bestuur se belang is), hou gewoonlik negatiewe gevolge vir misdaadbekamping in (Milne 2013:7). De Beer (2018) beweer dat daar bo en behalwe die klem op plaaslike belange ook wedywering tussen die SAPD se speurdiens en die misdaadintelligensie-eenheid geheers het. Dit het tot minder samewerking gelei. Die bietjie misdaadinligting wat aangeteken is, was nie gesentraliseer nie, en min kon dit dus gebruik. Gevolglik is min aandag aan vragmotorkapings geskenk, en is min planne gemaak en hulpbronne ontwikkel om die probleem aan te pak.

Du Venage (2018) wys daarop dat misdadigers eenvoudig hulle bedrywighede na ’n ander provinsie of gebied verskuif as provinsiale misdaadintelligensie of ’n taakspan die wêreld vir hulle warm maak. Dit stem ooreen met die rasionelekeuseteorie waarvolgens misdadigers op grond van hulle beoordeling van die verwagte risiko’s en opbrengs besluit om ’n misdaad te pleeg of nie (Santos 2017:43).

Hierdie opvattings van provinsiale kommissarisse het tot gevolg gehad dat ’n hoër gesag vragmotorkapings tot ’n prioriteitsmisdaad moes verklaar en sodoende samewerking in die bekamping daarvan moes bewerkstellig (De Beer 2018; Schutte 2018). Naudé (2020) wys daarop dat die “onafhanklikheid” tussen provinsies “afgebreek” moes word om samewerking te bewerkstellig. Kommissaris⁷ André Pruis, ’n adjunk- nasionale kommissaris van die polisie, het as voorsitter van die SAPD se destydse Nasionale Misdaadbekampingsforum (National Crime Combating Forum) (NCCF) in ’n amptelike instruksie op nasionale vlak prioriteit aan vragmotorkapings verleen. Dit het volgens Schutte (2018) die nodige spierkrag aan die werksaamhede van die vragmotorkapingsprojek gegee. Pruis se toetrede en bestuurstyl het ruimte verleen vir kreatiwiteit in die polisiebeamptes se benadering om vragmotorkapings te bekamp (Naudé 2020). Daarmee is die bekamping van vragmotorkapings amptelik as Operation Road Runner teen ongeveer 1998/1999 geregistreer (die projek het tot ongeveer 2003 voortbestaan). Naudé (2018) voer aan dat samewerking tussen die SAPD se provinsiale kantore en ’n nasionale, holistiese benadering die rede vir die welslae van Operation Road Runner en ’n soortgelyke projek (Operation Greed) vir transitorooftogte was. Hy verwys daarna as die vermoë om die “game plan” aan die provinsiale kommissaris te kon “verkoop”.

Die polisierolspelers in die forum is in ’n projekspan opgeneem en gelas om alle misdaadinligting oor die kapings saam te voeg en te ontleed. Hieruit kon die projekspan ’n plan van aksie opstel.

Die projekspan se bespreking en ontleding van die vragmotorkapings het aangedui dat misdaadintelligensiebeamptes en diegene wat vragmotorkapingsake in verskillende gebiede ondersoek het, oor heelwat misdaadintelligensie (oor die oortreders) en misdaadinligting (oor insidente) beskik het (Schutte 2018).

Die ontleding het voorts aangetoon dat tallose vragmotorkapings waarskynlik deur dieselfde persone en sindikate gepleeg word (Schutte 2018; De Beer 2018). Dat dieselfde persone herhaaldelik oor ’n lang tyd motors en vragmotors gekaap het, strook met die antwoorde van gevonniste oortreders wat in studies gerapporteer is. In twee studies in Suid-Afrika het motorvoertuig- en vragmotorkapers verklaar dat hulle gemiddeld vyf jaar lank misdadigers was en gemiddeld 105 misdade gepleeg het toe hulle die eerste keer in hegtenis geneem is (Zinn 2003:380–1; Zinn 2020, veldnotas). Dit het verskeie misdade, maar ook vragmotorkapings ingesluit.

Schutte (2018), Naudé (2018) en Burger (2018) beklemtoon dat die welslae in die bekamping van vragmotorkapings, transito- en bankrowe nie noodwendig met nuwe polisiëringstrategieë behaal is nie. Dit kan eerder daaraan toegeskryf word dat ’n doelgerigte plan opgestel en geïmplementeer is, dat die proses na behore bestuur is en dat hulpbronne op ’n behoorlik gedefinieerde misdaadprobleem toegespits was. Die oorskakeling na misdaadintelligensiegedrewe polisiëring vereis gewoonlik nie ’n ingewikkelde bedryfstelsel of onderneming (enterprise) nie (Milne 2013:184).

Die SAPD se projekspan het ook met die Padvragvereniging misdaadinligting en -intelligensie bespreek. Die Padvragvereniging het onderneem om deur hulle vragvervoermaatskappylede veral die samespanning van werknemers met kapers teen te werk. Stappe is ook deur vragvervoermaatskappye gedoen om personeel te keur, roetes en vragmotorbestuurders te roteer om samespanning te belemmer, en om veilige of beveiligde oornag- of rusplekke op lang roetes aan te dui (De Beer 2018). Gevonniste vragmotorkapers het die risiko as vragmotorbestuurders oornag parkeer of langs die pad passasiers oplaai, bevestig (Zinn 2003:177).

Die hoëvlaksamewerking tussen die SAPD (direkteur Naudé en assistentkommissaris Schutte) en die Padvragvereniging het die waarde van gemeenskapspolisiëring onderstreep. Dit het egter gevolg eers nadat gesaghebbende bestuursbevoegdhede daaraan verleen is. ’n Vereiste van intelligensiegedrewe polisiëring is gereelde (as dit nodig is, selfs daaglikse) vergaderings wat deur alle rolspelers bygewoon word. Volgens Milne (2013:59–60) bly alle rolspelers sodoende op die hoogte van die nuutste misdaadintelligensie en kan hulle uit hulle onderskeie spesialisgebiede insette gee om die misdaadintelligensie so effektief moontlik te laat werk. Naudé en Schutte het hierdie benadering van gereelde vergaderings met die projekspan toegepas (Schutte 2018). Praktiese polisiëringsplanne wat deur die projekspan en die privaat sekerheidsbedryf ontwerp en geïmplementeer is, het tot die suksesvolle polisiëring van vragmotorkapings gelei. Daar was ’n skerp afname in die aantal gerapporteerde sake (Schutte 2018). Hierdie afname in die 1998/1999-boekjaar tot 2003/2004 beloop 85,31%; met ander woorde, van 6 134 tot 901 aangemelde sake (ISS 2004).

’n Verdere vereiste vir die suksesvolle bekamping van vragmotorkapings was die Nasionale Vervolgingsgesag (NVG) se aanwysing van senior staatsadvokate om leiding aan die ondersoekbeamptes te gee (Naudé 2018). Advokaat Jan Henning, indertyd ’n senior bestuurder by die NVG, het die vervolging van vragmotorkapingsake laat prioritiseer. Sake teen vragmotorkapers is vroeër op die rol geplaas. Dit het die weg gebaan vir spesialisaanklaers (advokate van die Hoër Hof) in die vervolging van vragmotorkapers. Hierdie advokate, en by name advokaat Andrea Johnson, het in die vervolging van vragmotorkapers gespesialiseer. Advokaat Johnson het ook leiding gegee in ondersoeke ná aanklagte van georganiseerde misdaad teen die vragmotorkapers, en in hoe sodanige aanklagte vir die verhoor bygevoeg moet word (Naudé 2018). De Beer (2018) is oortuig dat die multidissiplinêre konteks waarin die projekspan saamgewerk het, aan die speurders en aanklaers die geleentheid gebied het om die lede van misdaadintelligensie aan te sê om inligting oor spesifieke misdade te versamel en na uitstaande getuienis te help soek. De Beer (2018) is van mening dat hierdie werkwyse ook in alledaagse polisiëring behoort te geld.

Die SAPD-projekspanlede het opdrag gekry om direk aan direkteur Naudé verslag te doen. Die vragmotorkapingprojekspan het op ’n gereelde basis werkswinkels en vergaderings gehou wat samewerking tussen die rolspelers bevorder het. Volgens Naudé (2020) het Godfrey Lebeya, die huidige hoof van die Valke, met die rang van luitenant-generaal, destyds deel gevorm van die projekspan en baie daartoe bygedra om samewerking tussen die rolspelers te bevorder. Die samewerking deur die multidissiplinêre projekspan het daarop uitgeloop dat afdoende intelligensie en selfs getuienis teen die kapers bekom kon word. Die deurslaggewende faktor was die gesaghebbende bestuursmagte wat nasionaal bindend was van direkteur Naudé (en later assistentkommissaris Schutte) (wat adjunk- nasionale kommissaris Pruis aan hulle oorgedra het) om die rolspelers in ’n multidissiplinêre spesialisondersoekeenheid saam te snoer en hulle intelligensiegedrewe optrede te magtig en te koördineer. Daarsonder was probleemgerigte en intelligensiegedrewe polisiëring onmoontlik.

Die rolspelers wat reeds oor misdaadinligting, misdaadintelligensie of getuienis beskik het, het niks gedoen nie, omdat betreklik junior en operasionele beamptes nie oor die bevoegdheid beskik het om probleemgerigte polisiëring in ’n uitgestrekte gebied met etlike polisiëringswyke (precincts) toe te pas nie. Hierdie beamptes het nie die bevoegdheid gehad om die grootskaalse polisieoptredes te beplan en uit te voer nie. Veral het hulle nie die gesag gehad om gemeenskappe of privaat organisasies by gesamentlike optredes te betrek nie. Die betreklik junior polisiebeamptes het ook nie oor die bevoegdheid beskik om die NVG by die vragmotorkapingsondersoeke te betrek nie. Junior en middelvlakbestuurders wat nie na behore opgelei is nie, en nie met die nodige gesag beklee is nie, is ’n probleem wat ook in ander polisiedienste voorkom (Edwards 2011:304–7).

Die speurders, speurtakke, spesialisvragmotorkapingseenhede, provinsiale kantore en die SAPD-misdaadintelligensie-eenhede het ook nie as ’n eenheid saamgewerk nie. Daarby het die senior provinsiale bestuur nie die nodigheid ingesien om vragmotorkapings te prioritiseer nie (Schutte 2018; Naudé 2018).

Die multidissiplinêre spesialisprojekspan is bestuur op ’n wyse wat samewerking sonder dwang bevorder het. Die oogmerk was om alle individue en eenhede te laat voel dat hulle ’n gemeenskaplike doel nastreef. Lede en eenhede landswyd is saamgesnoer. Verklarings is (opnuut) by slagoffers en getuies afgeneem om te verseker dat alle inligting oor ’n insident bekom word. Volledige misdaadinligting is ontleed en tot akkurate, taktiese misdaadintelligensie verwerk. Daar is besef dat baie voertuigkapings met mekaar verband hou, en dat werknemers en vragmotorkapers saamwerk. Hierbenewens was daar ’n geïntegreerde nasionale databasis oor vragmotorkapings; ’n netwerk van beriggewers; behoorlike, deurlopende boekstawing van alle inligting; gekoördineerde optrede; behoorlike en gereelde terugrapportering aan die eenheid; en die erkenning van suksesse of bydraes (Schutte 2018; De Beer 2018). Volgens Schutte (2018) was daar ’n gedeelde trots en dryfkrag by die spesialisprojekspan te bespeur. ’n Nuwigheid in daardie tyd was die ontleding van selfoondata, wat bygedra het tot die eenheid se sukses (Schutte 2018; Naudé 2018). Die monitering van vragmotors danksy GPS-tegnologie en kameras in vragmotors is ook al hoe meer in misdaadvoorkoming aangewend (De Beer 2018).

Geld uit die SAPD se intelligensie-eenheid is aangewend om koverte en overte optredes en hulpbronne vir die multidissiplinêre spesialiseenheid te befonds (Naudé 2018).

De Beer (2018) voer aan dat buitengewoon hoë misdaadvlakke nie met konvensionele polisieoptrede bekamp kan word nie. Spesiale projekte en taakspanne wat saamwerk en oor ekstra hulpbronne beskik, is hiervoor nodig. Fondse kan beskikbaar gestel word selfs deur privaat organisasies wat lid van die gesamentlike taakspan is (De Beer 2018). Die bestuur van misdaadprobleme verg ook die vermoë om genoegsame misdaadinligting te bekom sodat ’n ontluikende misdaadprobleem betyds uitgewys kan word (oorskryding van die normale drempel én die gepaste reaksie daarop). Vennote moet hulle persoonlike voorkeure ondergeskik stel aan die gemeenskaplike oogmerk en die optrede van die projekspan (De Beer 2018).

Die gevolgtrekking is dat die suksesvolle inwerkingstelling van intelligensiegedrewe polisiëring in ’n groot mate van gesaghebbende bestuur afhanklik is, en dat vennootskappe tussen die polisie, die vervolgingsgesag en die privaat sektor deurslaggewend is vir misdaadvoorkoming op lang termyn.

7. Die herstrukturering van die Suid-Afrikaanse Polisiediens

In 2001 is met die herstrukturering van die spesialismisdaadondersoekeenhede begin. Dit sou ongeveer 10 jaar duur. Die spesialiseenhede is verminder of afgeskaf as deel van polisiekommissaris Jackie Selebi se benadering tot polisiëring. In sommige gevalle was herstrukturering binne die polisiediens nodig aangesien spesialiseenhede se werksaamhede van tyd tot tyd hersien behoort te word om hulle relevansie en effektiwiteit te bepaal (Burger 2018; Schutte 2018).

Die herstrukturering het aanvanklik baie veranderings geverg, maar later gelei tot die sluiting van die meeste van die spesialis eenhede. Du Venage (2018) is van mening dat die vragmotorkapingspesialiseenheid (“trokkapingseenheid” volgens die polisiebeamptes) een van die heel eerste spesialiseenhede was wat (tussen 2000 en 2002) sonder opgaaf van ’n geloofwaardige rede gesluit is. Begin 2006 is al drie die spesialismotorkapingsondersoekeenhede gesluit. Die ondersoekeenheid vir ernstige geweld het daarna kapings ondersoek as ’n slagoffer geskiet is of as dit geblyk het dat die kaping onder moontlike misdaadbedreiging (crime threat) of georganiseerde misdaadbedreiging (organised crime threat) ressorteer (Burger 2015:9 en 17). Die orige vragmotorkapings is deur gewone speurtakke ondersoek.

Hierdie ontwrigting en latere sluiting van die spesialiseenhede het die vermoë van die SAPD ernstig ingekort, ook wat die bekamping van vragmotorkapings aanbetref (Du Venage 2018; Naudé 2018). Du Venage, ’n voormalige polisiebeampte, wys daarop dat die polisiëring van vragmotorkapingsindikate uiters moeilik is, omrede intelligensie oor die leiers van die sindikate nouliks bekombaar is. Intelligensie oor die middelvlakleiers en “veldwerkers” van sindikate is veel geredeliker bekombaar. Dit was volgens Du Venage (2018) ook die geval met die vragmotorkapings gedurende die ondersoektyperk van hierdie artikel, ten spyte daarvan dat polisiebeamptes in die intelligensie- en spesialiseenhede goed opgelei was. Een van die nadele van die afskaffing van die spesialiseenhede was dat beriggewernetwerke tot niet gegaan het. ’n Netwerk van beriggewers wat op ’n spesifieke misdaad konsentreer, moet gereeld betaal word. As ’n spesialiseenheid tot niet gaan, word hulle nie meer vergoed nie (Schutte 2018). Kundige ondersoekers het vanweë uitplasing na gewone speurtakke of ander algemene polisievertakkinge die polisiediens verlaat (Du Venage 2020).

Die nuwe benadering was dat taakspanne gevorm sou word wanneer misdaadprobleme in die afwesigheid van spesialisondersoekeenhede sou ontstaan (De Beer 2018). Polisiëring deur middel van taakspanne of projekte kan gesien word as ’n vorm van probleemgerigte polisiëring. Die nadeel van probleemgerigte polisiëring is dat daar eers nadat die misdaad gepleeg is, ingegryp word. Waar ’n taakspan slegs deur misdaadintelligensie-eenhede bedryf is, is dit “projekte” genoem. De Kock⁸ (2019) wys daarop dat misdaadintelligensie-eenhede wat as projekspanne operasies uitvoer, maklik die stelsel kan uitbuit en fondse kan wanaanwend as gevolg van die geheime aard en geslotenheid daarvan. Schutte (2018) staan krities teenoor hierdie misdaadintelligensieprojekte, en is van mening dat hulle van min waarde is vir speurders wat getuienis nodig het om sake in ’n hof te bewys. Dit is egter noodsaaklik om ’n onderskeid te tref tussen die tipes misdaadintelligensie, naamlik strategiese, operasionele en taktiese misdaadintelligensie, wat deur verskillende persone in misdaadintelligensie gelewer kan word.

Die rede vir die oorskakeling na taakspanne was dat ’n taakspan of projek sou ontbind sodra die spesifieke misdaad opgelos is (De Beer 2018). Die probleem was dat die taakspan se kundigheid en doeltreffendheid so verlore sou gaan (De Beer 2018; Schutte 2018; Burger 2018). ’n Spesialiseenheid is om verskeie ander redes effektief, byvoorbeeld die kameraderie onder, die samewerking tussen en die ondersteuning van die lede van so ’n eenheid; die opbou van spesialiskundigheid oor tyd; die instudering van tersaaklike wetgewing; die opdoen van kennis oor die werking van howe tydens verhore; die spesialiskennis waarmee misdaadtonele geprosesseer word; die persoonlike ontwikkeling wat funksionering op ’n gevorderde professionele vlak meebring; eienaarskap deur beheer oor die misdade wat deur die eenheid ondersoek word; respek vir en erkenning van individue se spesialiskennis en vaardighede; hoër standaarde in ondersoeke en die byhou van dossiere; die ontwikkeling van selftrots; minder dossiere en meer tyd vir ondersoek; die aanwending van spesialiskennis tydens onderhoude met klaers, getuies en verdagtes; kennis van die nuutste modus operandi en gepaardgaande misdaadondersoektegnieke in die betrokke veld; en gereelde skakeling tussen spesialiseenhede (Schutte 2018).

Die inkorting van die SAPD se vermoë weens die afskaffing van die vragmotorkapingspesialiseenhede is waarskynlik die rede vir die toename in vragmotorkapings vanaf 2004/2005 (Burger 2018; Schutte 2018; Naudé 2018). Dat vragmotorkapings nie in dieselfde mate as voor 1998/1999 toegeneem het nie, is waarskynlik te danke aan die privaat sekerheidsbedryf wat vragmotorkapings met tegnologie en moderne polisiëring bekamp.

Dit is egter moeilik om wetenskaplik te bepaal of daar ’n oorsaaklikheid of slegs ’n korrelasie is tussen die stigting van die spesialisvragmotorkapingsprojek onder leiding van direkteur Naudé en assistentkommissaris Schutte, die beduidende afname in vragmotorkapings vanaf 1998/1999, en die toename in vragmotorkapings nadat hierdie spesialiseenheid teen 2002 gesluit is. Daar is wel deskundiges wat meen dat daar ’n oorsaaklike verband is tussen intelligensiegedrewe polisiëring en misdaadverandering. Milne (2013:13) byvoorbeeld redeneer dat daar ’n oorsaaklikheid was tussen ’n afname in misdaad en die implementering van intelligensiegedrewe polisiëring en die geoutomatiseerde identifikasie van vingerafdrukke in die VK en San Francisco, en tussen die totstandkoming van ’n nasionale DNS-databasis in Engeland en Wallis. Milne (2013:242) gee te kenne dat hy, ná 40 jaar in die metropolitaanse polisiediens in Londen, oortuig is dat daar inderdaad ’n oorsaaklike verband tussen intelligensiegedrewe polisiëring en ’n afname in misdaad is.

De Kock (2019) voer aan dat die afname in die getal vragmotorkapings in die SAPD se statistiek deels toegeskryf kan word aan die aansuiwering van misdaadstatistiek oor kapings in die fokustydperk van 1998/1999 tot 2003/2004. Dit kom daarop neer dat ’n onderskeid getref is tussen ’n gekaapte bakkie en ’n gekaapte vragmotor. In die verlede is die kaap van ’n bakkie soms as ’n vragmotorkaping en nie as ’n motorvoertuigkaping nie aangeteken. Burger (2018) is van mening dat hoewel die hersiening van die definisie ’n invloed op die vragmotorkapingstatistiek in hierdie artikel kon gehad het, dit nie die enigste rede vir die beduidende afname in vragmotorkapingstatistiek was nie. Hy wys daarop dat ander rolspelers in die SAPD onder leiding van ’n prioriteitskomitee ’n soortgelyke geïntegreerde, multidissiplinêre benadering van transito- en bankrowe gevolg het in min of meer die tyd toe vragmotorkapings afgeneem het (1998/1999 tot 2003/2004). Die senior personeel in die prioriteitskomitee het waarskynlik gesag aan die inisiatief verleen. Burger is verder van mening dat die samewerking tussen misdaadintelligensie en speurders deels die rede vir die sukses van al hierdie inisiatiewe was.

8. Gevolgtrekking

Alle deskundiges wat in hierdie artikel aangehaal is, is dit in mindere of meerdere mate eens dat daar ’n oorsaaklike verband is tussen die verandering in die getal vragmotorkapings en die ingryping van die spesialisvragmotorkapingseenheid onder leiding van direkteur Naudé en assistentkommissaris Schutte. Volgens hulle is dit nie ’n toevallige korrelasie nie. Die rede is die hegte verband tussen die inwerkingstelling en die uitwerkingstelling van die spesialisprojekspan en die ooreenstemmende verandering in die voorkoms van vragmotorkapings. Hierdie ooreenstemmende afname en toename is dus bewys dat die verandering eerder oorsaaklik as toevallig is. ’n Verdere bewys is dat hierdie tendens in vragmotorkapings wat oor etlike jare gemeet is, ’n beduidende verandering ná 1998 en ná 2004 toon, en dat die vragmotorkapingsyfer in die tydperke buite hierdie tydgleuf konstant gebly het. Verder sou ’n wysiging van die definisie van vragmotor waarskynlik in een jaar ’n variasie of ’n regstelling in vragmotorkapingstatistiek tot gevolg gehad het, maar nie oor vier jaar nie. Die data dui daarop dat vragmotorkapings van 1998/1999 tot 2003/2004 hoogs waarskynlik afgeneem het danksy die probleemgerigte en effektiewe, gesaghebbende bestuur van misdaadintelligensiegedrewe en gekoördineerde inisiatiewe deur alle belanghebbendes.

Die realiteit is dat oorsaaklikheid in misdaadbekamping moeilik deur kwantitatiewe navorsing alleen bepaal kan word, en dat daar in ’n groot mate op kwalitatiewe navorsing gesteun moet word. In hierdie artikel berus die evaluering van die sukses al dan nie van die vragmotorkapings meestal op kwalitatiewe oorwegings.

Dit is belangrik dat die SAPD intelligensiegedrewe polisiëring toepas en spesialismotorkapingsondersoekeenhede herinstel. Navorsing het immers die doeltreffendheid van hierdie benaderings bewys. Volgens die gegewens in hierdie artikel moet polisiëring geskied aan die hand van onlangse misdaadinligting en ontleding, die vroegtydige identifisering van toenemende misdaad, vennootskappe met alle relevante rolspelers, en die deurlopende, effektiewe, gesaghebbende bestuur van misdaadintelligensie en die inwerkingstelling daarvan. Dieselfde polisiëringsbenadering moet gevolg word om van die huidige hoë vlakke van motorkapings en ander rowe werk te maak.

Polisiëring bestaan uit die stappe wat die polisie en die gemeenskap saam doen. Die insluiting van die gemeenskap by polisiëring verg ’n veranderde gesindheid by die SAPD. Dit strook met Wakefield en Button (2014:582) se mening dat privaat polisiëring weer ’n kernrol in die bekamping van misdaad te speel het.

Bibliografie

Anon. 2020. Police: History. Early policing in England. https://law.jrank.org/pages/1638/Police-History-Early-policing-in-England.html#ixzz6QCuU8v2f (23 Junie 2020 geraadpleeg).

Baker, B. 2008. Multi-choice policing in Africa. Stockholm: Elanders Gotab AB.

Barak, G. (red.). 2000. Crime and crime control: A global view. Westport: Greenwood Press.

Benson, B., G. Jones en J. Horne. 2015. Forensic investigation of crime, irregularities and transgressions. In Zinn en Dintwe (reds.) 2015.

Berg, J. 2007. The accountability of South Africa’s private security industry: Mechanisms of control and challenges to effective oversight. Kaapstad: Criminal Justice Initiative of the Open Society Foundation for South Africa. https://www.researchgate.net/publication/258788433_The_Accountability_of_South_Africa's_Private_Security_Industry_Mechanisms_of_Control_and_Challenges_to_Effective_Oversight (30 Oktober 2019 geraadpleeg).

Bezuidenhout, C. 2011. Sector policing in South Africa: Case closed … or not? Pakistan Journal of Criminology, 3(2&3).

Blair, I. 2005. Transcript of Sir Ian Blair’s speech. http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/4443386.stm (21 September 2015 geraadpleeg).

Bratton, W. 2007. The unintended consequences of September 11th. Policing, 1:21–4.

Burger, J. 2015. No-man’s-land. The uncertain existence of SAPS specialised investigative units. Institute for Security Studies ISS Paper 283.

Burns, M.G. 2016. Logistics and transportation security : A strategic, tactical, and operational guide to resilience. Boca Raton: CRC.

Chukwuma, I. 2001. Police transformation in Nigeria: Problems and prospects. Referaat gelewer by die Crime and Policing in Transitional Societies-konferensie, 30 Augustus – 1 September 2000, Suid-Afrika, http://www.kas.de/proj/home (23 Junie 2020 geraadpleeg).

Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming & Departement van Beplanning, Monitering en Evaluering. Kyk Department of Rural Development and Land Reform & Department Planning, Monitoring and Evaluation.

Departement van Omgewingsake. Kyk Department of Environmental Affairs.

Department of Environmental Affairs. 2014. Freight shift from road to rail. https://www.environment.gov.za/sites/default/files/docs/publications/freightshift_roadtorail.pdf (14 Oktober 2019 geraadpleeg).

Department of Rural Development and Land Reform & Department Planning, Monitoring and Evaluation. 2019. Draft national spatial development framework. https://www.gov.za/sites/default/files/gcis_document/202002/draftnsdf20jan2020-compressed.pdf (23 Junie 2020 geraadpleeg).

Derencinovic, D. en A. Getos. 2007. Cooperation of law enforcement and intelligence agencies in prevention and suppression of terrorism: European perspective. Revue internationale de droit pénal, 78(1–2):79, 112. https://www.cairn.info/revue-internationale-de-droit-penal-2007-1-page-79.htm# (23 Oktober 2019 geraadpleeg).

Edwards, C. 2011. Changing policing theories for 21st century societies, 3de uitgawe. Leichhardt: Federation.

Eterno, J.A. en C. Roberson. 2015. The detective’s handbook. Boca Raton: CRC Press.

Flood, B. 2004. Strategic aspects of the UK National Intelligence Model. In Ratcliffe (red.) 2004.

Gehl, R. en D. Plecas. 2019. Introduction to criminal investigation: Processes, practices and thinking. https://pressbooks.bccampus.ca/criminalinvestigation/chapter/chapter-1 (21 Oktober 2019 geraadpleeg).

Govender, D. 2012. Information management strategies to combat crime and prevent losses. Acta Criminologica, 25(1):83.

Gray, D.E. 2014. Doing research in the real world. Londen: Sage.

Hills, A. 1997. Policing, enforcement and low intensity conflict. Policing and society, (7):291–308.

Howarth, K. 2014. Connecting the dots: Liberal peace and post-conflict violence and crime. Progress in Development Studies, 14(3):261–73.

Institute for Security Studies. 2004. National crime statistics by crime type: Truck hijacking (subcategory of aggravated robbery) – National. https://issafrica.org/crimehub/facts-and-figures/crimehub/crime-trends-1994-to-2004/crimehub/national-crime-statistics-by-crime-type#truckjacking (14 Oktober 2019 geraadpleeg).

Instituut vir Sekerheidstudies. Kyk Institute for Security Studies.

Kanyegirire, A. 2008. Investigating the investigators, A summary of the Khampepe Commission of Inquiry. Pretoria: Institute for Security Studies. https://issafrica.org/01-jun-2008-sacq-24/01-jun-2008-investigating-the-investigators-a-summary-of-the-khampepe-commission-of-inquiry-andrew-kanyegirire (17 Oktober 2019 geraadpleeg).

Krause, A. 2015. Forensic investigation II: Forensic crime intelligence. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

Lochner, H.T., J.S. Horne en R.J. Zinn. 2020 (Ter perse). Investigation: A comprehensive guide to the basic principles, procedures and forensic processes. Kaapstad: Juta.

Marks, M., C. Shearing en J. Wood. 2009. Who should the police be? Finding a new narrative for community policing in South Africa. Police Practice and Research, 10:145–55.

Mashiloane, N.P. 2014. The use of intelligence led policing in crime prevention by the South African Police Service. Doktorale tesis, Universiteit van Suid-Afrika.

Maxwell, J.A. 2005. Qualitative research design. An interactive approach, 2de uitgawe. Thousand Oaks: Sage.

Milne, R. 2013. Forensic intelligence. Boca Raton: CRC.

Mwale, E. 2017. Traditional policing superior to colonial style. https://www.thepatriot.co.zw/author/emergency-mwale/page/3/ (5 Augustus 2018 geraadpleeg).

Nwankwo, P.O. 2010. Criminal justice in the pre-colonial, colonial, and post-colonial eras. An application of the colonial model to changes in the severity of punishment in the Nigerian Law. Lanham: University Press of America.

Online Intelligence. 2019. Online intelligence at a glance. http://www.onlineintelligence.co.za (17 Oktober 2019 geraadpleeg).

Oppler, S. 1996. Best practice guide to local partnership policing. Pretoria: Institute for Security Studies.

Padvragvereniging. Kyk Road Freight Association.

Pelser, E. 1999. The challenges of community policing in South Africa. Occasional Paper No. 42. Pretoria: Institute for Security Studies.

—. 2000. An overview of community policing in South Africa, Annex C in policy guidance on support to policing in developing countries. Clegg, I. R. Hunt en J. Whetton, University of Wales, Swansea. https://gsdrc.org/document-library/an-overview-of-community-policing-in-south-africa (15 Oktober 2019 geraadpleeg).

Peterson, M. 2005. New realities, law enforcement: Intelligence-led policing: The new intelligence architecture. U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs: Washington, DC.

Police Executive Research Forum. 2013. Compstat: its origins, evolution, and future in law enforcement agencies. Washington, DC: Police Executive Research Forum. https://www.bja.gov/publications/perf-compstat.pdf (15 Oktober 2019 geraadpleeg).

Private Security Industry Regulatory Authority. 2019. Jaarverslag: 2018/2019. https://www.psira.co.za/dmdocuments/PSiRA%20Annual%20Report%202019.pdf (29 September 2020 geraadpleeg).

PSIRA. Kyk Private Security Industry Regulatory Authority.

Randol, B.M. en M. Gaffney. 2014. Are block watch volunteers different than volunteers in community-oriented policing programs? Findings from a mature COPS setting. Police Practice and Research, 15:234–48.

Ratcliffe. J.H. (red.). 2004. Strategic thinking in criminal intelligence. Sydney: Federation Press.

Rauch, J. 2000. Police reform and South Africa’s transition. Referaat aangebied by die Suid-Afrikaanse Instituut vir Internasionale Aangeleenthede. http://www.csvr.org.za/docs/policing/policereformandsouth.pdf (18 Oktober 2019 geraadpleeg).

Reisig, M.D. en R.J. Kane (reds.). 2014. The Oxford handbook of police and policing. New York: Oxford.

Republiek van Suid-Afrika. 1993. Die Tussentydse Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, Wet 200 van 1993. Pretoria: Staatsdrukker.

Road Freight Organisation. 2020. Looking after the road freight industry. http://www.rfa.co.za/RFA/index.php/en/ (24 Junie 2020 geraadpleeg).

Sanral. 2020. Statistics. https://www.nra.co.za/live/content.php?Category_ID=35 (25 Junie 2020 geraadpleeg).

Santos, R.B. 2017. Crime analysis with crime mapping, 4de uitgawe. Los Angeles, Londen, New Delhi, Singapoer, Melbourne, Washington, DC: Sage.

SAPD (Suid-Afrikaanse Polisiediens). 2019. Crime Statistics 2018/2019. https://www.saps.gov.za/services/crimestats.php (30 Oktober 2019 geraadpleeg).

Schönteich, M. en A. Louw. 2001. Crime in South Africa: A country and cities profile. Occasional Paper No 49. Pretoria: Institute for Security Studies. https://issafrica.org/uploads/paper49.pdf (2 Augustus 2013 geraadpleeg).

United Nations Office on Drugs and Crime. 2013. Guidelines for the prevention of crime ECOSOC resolution 2002/13. Vienna: Economic and Social Council. https://www.unodc.org/documents/justice-and-prison-reform/crimeprevention/resolution_2002-13.pdf (30 Oktober 2019 geraadpleeg).

United Nations. Kyk Verenigde Nasies.

U.S. Embassies abroad. 2019. South Africa rail infrastructure. https://www.export.gov/article?id=South-Africa-rail-infrastructure (23 Oktober 2019 geraadpleeg).

Van Graan, J. 2016. Multi-sector cooperation in preventing crime: The case of a South African Neighbourhood Watch as an effective crime prevention model. Police Practice and Research, 17(2):136–48. https://www.researchgate.net/publication/289570733_Multi-sector_cooperation_in_preventing_crime_the_case_of_a_South_African_Neighbourhood_Watch_as_an_effective_crime_prevention_model (30 Oktober 2019 geraadpleeg).

Verenigde Nasies. 1991. Proceedings of the 8th United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, 27 August 1991 – 7 September 1991, Havana. New York: United Nations Secretariat.

Wakefield, A. en M. Button. 2014. Private policing in public spaces. In Reisig en Kane (reds.) 2014.

Wojciech, C. en E. Plywaczewski. 2000. Poland, developing nation-state. In Barak (red.) 2000.

Zinn, R. en S. Dintwe (reds.). 2015. Forensic investigation: Legislative principles and investigative practice. Kaapstad: Juta.

Zinn, R.J. 2003. Sentenced motor vehicle hijackers imprisoned in Gauteng as a source of crime intelligence. M.Tech.-verhandeling, Technikon SA.

—. 2008. Incarcerated perpetrators of house robbery as a source of crime intelligence. Doktorale tesis, Universiteit van Suid-Afrika.

—. 2010. Home invasion: Robbers disclose what you should know. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2011. Inaugural address. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

—. 2020. Ongepubliseerde veldnotas geneem tydens onderhoude met 49 veroordeelde rowers in Vrystaatse Korrektiewe Sentrums.

Onderhoude

Burger, J. 2018. Onderhoud met die skrywer, 7 Augustus 2018.

—. 2019. Opvolgonderhoud met die skrywer, 22 Oktober 2019.

De Beer, J. 2018. Onderhoud met die skrywer, 6 Augustus 2018,

De Kock, J. 2019. Onderhoud met die skrywer, 22 Oktober 2019.

Du Venage, A. (Voorsitter van die Transported Asset Protection Association-werksgroep in Suid-Afrika). 2018. Onderhoud met die skrywer, 2 Augustus 2018.

—. 2020. Opvolgonderhoud met die skrywer, 29 Junie 2020.

Naudé, M.J. 2018. Onderhoud met die skrywer, 3 Augustus 2018

—. 2020. Opvolgonderhoud met die skrywer, 26 Junie 2020.

Schutte, S. 2018. Onderhoud met die skrywer, 1 Augustus 2018.

Eindnotas

¹ Johan Burger is ’n konsultant by die Instituut vir Sekerheidstudies. Hy is ’n afgetrede generaal-majoor van die SAPD (hy het in 2004 afgetree), waar hy vir strategiese bestuur en leiding verantwoordelik was. Burger word gereeld in die media oor polisieaangeleenthede geraadpleeg. As konsultant is hy betrokke by die evaluering van polisiëring in Suid-Afrika en Namibië.

² DNS is die afkorting vir deoksiribonukleïensuur.

³ Johan de Beer is ’n voormalige divisiekommissaris (nasionale hoof) van die speurdiens van die SAPD met die rang van luitenant-generaal. De Beer het ná sy aftrede by die SAPD in November 2007 as senior bestuurder by Tyco International plc (Suid-Afrika) gewerk.

⁴ Andre Du Venage is sedert 2012 die voorsitter van die Transported Asset Protection Association-werksgroep (chapter) in Suid-Afrika.

⁵ Sharon Schutte is in Maart 2002 bevorder tot assistentkommissaris (gelykstaande aan die rang van generaal-majoor, die huidige benaming) en aangestel as nasionale hoof van die Ernstige-en-Geweldsmisdaadeenheid. In November 2006 is sy aangestel as die hoof van die Hoëtegnologie-Projeksentrum van die SAPD-speurdiens wat in Augustus 2009 by die Direktoraat vir Spesiale Ondersoeke (die Skerpioene) ingelyf is. Van Februarie 2010 tot Februarie 2011 was sy hoof van die ondersoekeenhede vir Gesinsgeweld, Kinderbeskerming en Seksuele Misdrywe met die rang van generaal-majoor. Sy het in Februarie 2011 by die SAPD afgetree.

⁶ Martin Naudé het in 2009 as brigadier afgetree.

⁷ Gelykstaande aan die rang van luitenant-generaal in die SAPD.

⁸ Chris de Kock is in Augustus 1995 in die SAPD aangestel as assistentkommissaris (gelykstaande aan die rang van generaal-majoor) in die hoedanigheid van hoof van die Misdaadinligtingsanalisesentrum. Hy het in Mei 2013 by die SAPD afgetree.

The post Polisiëringsbestuurstrategiëe in intelligensiegedrewe ingrypings: vragmotorkapings as gevallestudie appeared first on LitNet.

Vakgerigte geletterdheid en leesbegripstrategie-ontwikkeling Johan Anker, Navorsingsgenoot, Departement Kurrikulumstudie, Universiteit Stellenbosch
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Hierdie artikel is ’n besinning oor die rol wat twee benaderings ten opsigte van die onderrig van leesbegrip in Suid-Afrikaanse skole en onderwysersopleiding kan speel om die gebrek aan leesbegrip by leerders te hanteer. Die twee benaderings waarna verwys sal word, is die onderrig van kurrikulumwye leesbegripstrategieë en vakspesifieke geletterdheid. Die bespreking geskied teen die agtergrond van die reeds erkende en bewese probleem rondom lees en leesbegrip in Suid-Afrikaanse skole, onderwysersopleiding en ook tydens tersiêre studie.

Eerstens word leesbegrip in ’n Suid-Afrikaanse konteks en die noodsaaklikheid van dringende nasionale aandag aan die verbetering van leesbegriponderrig voorgehou, gevolg deur ’n samevatting van die belangrikste beginsels van vakgerigte geletterdheid (“disciplinary literacy”) in vergelyking met die meer algemene toepassing van leesbegripstrategieë binne die benadering van kurrikulumwye geletterdheid (“reading across the curriculum”).

Die artikel verwys verder na onlangse navorsingsprojekte deur oorsese en Suid-Afrikaanse navorsers oor bostaande benaderings en vergelyk vakgerigte geletterdheid met die benadering van die onderrig van algemene leesbegripstrategieë wat oor die hele Suid-Afrikaanse kurrikulum toegepas word en waarbinne die strategieë moontlik oorgedra kan word. Die klem val op die onderrig hiervan in die intermediêre en senior skoolfases asook die opleiding van onderwysers in daardie fases. Daar word verder ook aandag gegee aan die intrinsieke rol van lees binne die leerproses en die aard en rol van die eksplisiete onderrig van leesbegripstrategieë tydens dekodering en nadat leesvlotheid bereik is. In vakgerigte geletterdheid val die klem op die inherente, unieke eienskappe van verskillende dissiplines of vakterreine. Die artikel dui aan hoe hierdie verskille kan en moet lei tot ’n meer spesifiek-gerigte leesbegripbenadering, sodat die onderrig van algemene leesbegripstrategieë aangepas kan word binne die spesifieke aard van verskillende vakdissiplines met die oog op die bereiking van funksionele akademiese geletterdheid.

Die samewerking tussen die onderskeie belanghebbende partye word beskryf. Sodoende word ’n breë oorsig verkry oor wat die benadering van vakgerigte geletterdheid behels, watter gevolgtrekkings uit die bestaande navorsing gemaak kan word en hoe dit kan aansluit by die onderrig van die reeds bekende kurrikulumwye leesbegripstrategieë.

Die noodsaaklikheid van verdere navorsing oor vakspesifieke leesbegripstrategieë en veral ingrypings in die leesbegriponderrig in Suid-Afrika, op skoolvlak en tydens onderwysersopleiding, word sterk beklemtoon.

Trefwoorde: akademiese geletterdheid; kurrikulumwye geletterdheid; leesbegrip; leesbegriponderrig; leesbegripstrategieë; vakgerigte geletterdheid

Abstract

Disciplinary literacy and the development of reading comprehension

This article discusses the role of two approaches to the teaching of reading comprehension strategies that may be conducive to the development of reading comprehension in South African schools.

The two approaches are the teaching of generic reading comprehension strategies (reading across the curriculum) and disciplinary literacy. The relevance of this discussion is supported by the background of the reading crisis in South African schools as shown by the Progress in International Reading Literacy Study (PIRLS), results from the National Department of Basic Education and various academic studies undertaken in South Africa.

The 2016 PIRLS found that 78% of grade 4 learners in South Africa are unable to read with the necessary comprehension. According to the results in their study Howie, Combrinck, Roux, Tshele, Mokoena and Palane (2017) concluded that most learners in the intermediate and senior phase do not read well enough to understand the language of content subjects with which they are confronted at school. South African studies by inter alia Basson and Le Cordeur (2017), Klopper (2012) and Pretorius and Lephalala (2011) reached the same conclusion. These studies, and others, correspondingly indicate the critical importance of the professional development of teachers in the explicit teaching of reading comprehension skills. The same training is necessary in the initial training of student teachers and should result in changes in the curricula of faculties of education at tertiary institutions. Basson and Le Cordeur (2017) and Pretorius and Lephalala (2011) similarly argued that the same comprehension strategies should be taught to learners who are not taught in their home language, to enable them to reach sufficient competence in their use of academic language within the content subjects at school and thereafter.

The article describes the need for and development of academic literacy at school by referring to the work of Snow and Uccelli (2009), Patterson and Weideman (2013) and Goldman, Snow and Vaughn (2016). They define academic literacy as the capability to understand the disciplinary knowledge of specific subjects. This literacy includes comprehension of the discourse structure, subject-specific vocabulary, complex grammar and reasoning within the subject.

Reading for meaning entails that meaning is constructed by the reader from the text after developing sufficient decoding skills and fluency in the reading process (Vacca and Vacca 2009). A number of studies have conclusively shown that the scope of reading acquisition in the foundation phase is not big enough to prepare learners for the challenges of higher level academic texts in the intermediary and senior phases (Brozo 2017). In these phases learners need literacy skills on a higher level that enable them to comprehend the subject-specific vocabulary and concepts, interpret text features, make deductions, synthesize, and understand content knowledge and patterns of reasoning in academic texts.

The two approaches of reading across the curriculum and disciplinary literacy include the explicit teaching of reading comprehension strategies. The explicit teaching of reading comprehension strategies started in the 1970s and included strategies used by good readers and the explicit teaching of a range of reading strategies according to the transactional model. This model includes the development of metacognition and scaffolding of gradual mastering of the different competencies underpinning those strategies.

Later developments in teaching or reading comprehension strategies across the curriculum emphasised a more dialogic approach with class discussions and reasoning about the text while using evidence from the text. More attention was also given to the integration of several strategies in one text, such as reciprocal teaching (Wilkinson and Son 2011).

Research over the last decade has shown that the approach of using generic reading comprehension strategies across the curriculum was not always functional and effective enough to read in a specific disciplinary context. Studies by various researchers, for example Moje (2008), Shanahan and Shanahan (2012), and Goldman and Snow et al. (2016), showed that more attention should be given to an approach of disciplinary literacy. This approach places focus on the discipline itself and the use of reading strategies that mirror the reading of the subject specialist. Moje (2008:99) stated that “Disciplinary Literacy is a matter of teaching students how the disciplines are different from one another, how acts of inquiry, produce of knowledge and multiple representations form […] as well as [that] those disciplinary differences are socially constructed”.

The literacy and reading comprehension needed to understand a specific subject includes knowledge about the content, how that knowledge is constructed and generated, as well as how it is communicated and represented. It is essential that the content and process of how to study for that subject should be taught simultaneously (Brozo 2017).

The International Literacy Association (ILA 2017) declared in a mission statement that the two approaches, reading across the curriculum and disciplinary literacy, can both be used to teach academic literacy in different subject domains. The integration of the two approaches by use of specific strategies, for example activating prior knowledge in a subject and using text features, can combine insights of reading specialists and experts of the subject domain. This integrated approach is also supported by researchers in disciplinary literacy such as Snow and Uccelli (2009), Lent (2016) and Goldman and Snow et al. (2016).

Disciplinary literacy is an approach that recognises the unique way of reading, writing, reasoning and representing content knowledge in every subject or discipline. Every disciplinary domain developed into a subject-specific language or codification in its own way. This approach is more acceptable to subject specialists because it is developed through subject-specific research, focusing on reading and thinking strategies for specific understanding of the subject with the objective of reading and understanding subject material within the context of that subject (Shanahan and Shanahan 2012). In this way, the teaching of reading strategies to acquire academic literacy remains the purpose, but with awareness of the differences between subjects. The emphasis is on mastering the abstract concepts, vocabulary and grammar, text features, symbols and graphics of the subject (Shanahan, Shanahan and Misischia 2011).

Furthermore, various research projects and their conclusions regarding the nature of disciplinary literacy within different subjects are discussed. The projects included close cooperation of experts in disciplines, subject teachers and lecturers, reading specialists and learners in different grades. During the research all the role players were engaged in discussions, read-aloud procedures, monitoring of explicit teaching, reasoning within the subject and the use of different reading comprehension strategies. The results showed a remarkable difference between the nature of disciplines regarding structures, grammar and reading by experts. It simultaneously demonstrated a generic use of certain reading comprehension strategies, yet it emphasised how the nature of use of those strategies differ within various disciplines. Close reading, the activation of background knowledge, and reading of visual representation and strategies to understand vocabulary differed from subject to subject (Shanahan et al. 2011, Goldman and Snow et al. 2016, Shanahan 2015). In a study regarding the differences between reading mathematics and geography texts it was observed that in both cases the texts made use of numbers, symbols and graphic representations. However, the specific representation, meaning and purpose of the text features differed to a great extent.

The conclusion is that the explicit teaching of subject-specific reading comprehension strategies is essential in disciplinary literacy. It is not enough only to teach general reading strategies across the curriculum. Teachers should know the discourse structure of their discipline and domain, what concepts and vocabulary are essential as well as what text structures and reasoning should be explicitly taught for understanding of that specific subject (Shanahan 2015).

Several studies in South Africa have revealed the lack of theoretical and pedagogical knowledge regarding the teaching of reading comprehension strategies, across the curriculum and within specific disciplines. It is essential to prioritise professional development of teachers in this regard. Urgent consideration should be given to explicit teaching of reading strategies, and the corresponding methodology, during the initial training of teachers.

Keywords: academic literacy; disciplinary literacy; reading across the curriculum; reading comprehension; reading comprehension strategies; teaching of reading comprehension

1. Inleiding

Suid-Afrikaanse leerders vaar van die heel swakste volgens standaarde wat voortspruit uit internasionale navorsing aangaande die leesbegripvlakke van leerders. Howie, Combrink, Roux, Tshele, Mokoena en Palane (2017) lewer kommentaar oor hierdie leesbegripvlakke van Suid-Afrikaanse leerders in hul verslag van die Suid-Afrikaanse konteks na aanleiding van die PIRLS-verslae (Progress in International Reading Literacy Study) oor die vlak en vordering van leesbegripvlakke by leerders. Howie e.a. (2017:191) beklemtoon die bevindinge van die PIRLS gedurende 2006, 2011 en 2016 dat tot 50% van Suid-Afrikaanse leerders op graad 4- en graad 5-vlak nie eers aan die laagste kriteria van leesbegrip voldoen nie. Hulle het selfs laaste geëindig onder die 50 lande wat getoets is. In 2016 is trouens bevind dat 78% van graad 4-leerders in Suid-Afrika nie behoorlik kan lees nie (Howie e.a.:169). Lessing-Venter en Snyman (2017:870) het ná die uitreiking van die 2011-PIRLS-verslag daarop gewys dat leesgeletterdheidsuitdagings in graad 4 en graad 5 in ons skole “kritieke afmetings” aanneem. Pretorius en Lephalala (2011:1) sê met verwysing na die sistemiese toetse wat deur die Nasionale Departement van Onderwys onder graad 4- en graad 6-leerders onderneem is, dat dit algemeen aanvaar word dat daar ’n leeskrisis in Suid-Afrikaanse skole is.

Die doel van hierdie artikel is om uit te brei oor die onderskeid maar ook moontlike integrasie van en kombinasie tussen twee akademiese geletterdheidsbenaderings wat ’n rol kan speel in die verbetering van die leesbegripagterstand van Suid-Afrikaanse leerders op skool. Die onderwyser moet teoreties en metodologies van hierdie twee benaderings bewus wees om leesbegripstrategieë effektief aan leerders te onderrig. In die eerste plek is daar die generiese of die kurrikulumwye benadering waarin algemene leesbegripstrategieë, wat oor die hele kurrikulum toegepas kan word, onderrig word. Tweedens is daar die vakgerigte-leesbegripstrategie-benadering waarin die eise en kenmerke van die spesifieke vak die aard van die noodsaaklike leesbegripstrategieë bepaal.

In die loop van die artikel sal die volgende bespreek word: die Suid-Afrikaanse konteks; die aard van leesbegrip en akademiese geletterdheid; die ontwikkelingsfases van leesbegripstrategie-onderrig; die aard van kurrikulumwye geletterdheid en vakspesifieke geletterdheid; die aard van spesifieke dissiplines; die identifisering van vakspesifieke leesstrategieë in verskillende vakke; en die onderrigbeginsels van vakspesifieke leesbegripstrategieë.

2. Die Suid-Afrikaanse konteks ten opsigte van die onderrig van leesbegripstrategieë

Alhoewel al die provinsiale onderwysdepartemente in Suid-Afrika reeds sedert die publikasie van die PIRLS-verslag van 2006 besig is met beplanning en intervensies ten opsigte van leesonderrig, wys Howie e.a. (2017:169) daarop dat daar tussen die PIRLS-verslae van 2011 en 2016 slegs ’n geringe verbetering in leesvlakke was by vyf van die Afrikatale (isiNdebele, Sepedi, Sesotho, Tshivenda en Xitsonga) in Suid-Afrika. Die 2016-verslag dui aan dat dit dringend noodsaaklik is dat Suid-Afrikaanse universiteite baie krities kyk na die voorgraadse opleiding van onderwysstudente ten opsigte van leesbegriponderrig. Howie e.a. (2017:169−70) meen dat hierdie 2016-verslag dit baie duidelik maak dat die meerderheid van leerders in Suid-Afrika nie goed genoeg lees op graad 4-vlak en hoër om die inhoudsvakke waaraan hulle blootgestel word te hanteer of begryp nie (Howie e.a. 2017:191). Hierdie leerders is onder andere nie in staat om eenvoudige tekseienskappe soos subopskrifte en illustrasies te gebruik om bewyse vir inligting in die teks te vind nie (Howie e.a. 2017:170).

Suid-Afrikaanse navorsers soos Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016) en Basson en Le Cordeur (2017) wys op die noodsaaklikheid van professionele ontwikkeling en voorgraadse opleiding van onderwysers, veral met betrekking tot die agtergrondkennis en metodologie van leesbegripstrategie-onderrig. Volgens Pretorius en Klapwijk (2016:3) is sommige onderwysers dikwels heeltemal onbewus van leesbegripraamwerke. Basson en Le Cordeur (2017:1045) beweer dat die huidige skoolkurrikulum wel op die onderrig van leesbegripstrategieë klem lê, maar dat dit in gebreke bly om riglyne te verskaf ten opsigte van die metodiek en moeilikheidsgraad of vlak van hierdie onderrig in die verskillende grade. Lessing-Venter en Snyman (2017:873) verwys wel na ’n hele aantal organisasies, onder andere die Nasionale Geletterdheidstrust, wat besig is met projekte om die leesbegrip in skole te verbeter.

Die kwessie van niemoedertaalsprekers wat ander tale as huistaal of eerste addisionele taal neem, skep verdere komplekse uitdagings vir die onderrig van leesstrategieë. Basson en Le Cordeur (2017) se navorsing verwys hoofsaaklik na die ontwikkeling van Afrikaans Huistaalonderwysers wat die leesbegripontwikkeling van niemoedertaalsprekers in hulle klasse moet behartig. Basson en Le Cordeur (2017:1039) dui veral op die frustrasie van onderwysers wat nie oor die nodige kennis beskik om niemoedertaalsprekers te ondersteun met leesbegripontwikkeling nie. Pretorius en Lephalala (2011:1) beweer egter – na aanleiding van ’n ondersoek na graad 6-leerders se leesbegrip in hulle huistaal (Noord-Sotho) en hul onderrigtaal (Engels) – dat leesbegripontwikkeling nie gaan om die huistaal van die leerders nie, maar eerder oor hoe leesbegrip onderrig word.

3. Leesbegripontwikkeling en akademiese geletterdheid

Die lees en begryp van tekste vorm een van die heel belangrikste taalmiddele in die leerproses, maar dit is gekoppel aan die besef dat taal nie sin het as dit nie aan die oordra van en verstaan van betekenis verbind word nie. Die onlosmaaklike verband tussen taal, denke en begrip vorm die kern van die debat oor leesbegrip, leesbegripstrategieë en akademiese geletterdheid.

Leesbegripontwikkeling sluit in om die taal van onderrig asook vakinhoud te verstaan, met begrip te lees, deur middel van taal die begrip te formuleer, kommunikeer of voor te stel, probleme op te los en krities te dink. Dit word die sogenaamde akademiese geletterdheid genoem (Moje 2008:96; Brozo 2017:73). Patterson en Weideman (2013:139–40) noem ’n reeks vaardighede wat hulle as kriteria vir akademiese geletterdheid beskou. Hierdie vaardighede belig die verband tussen taal, denke en begrip: die vermoë om (1) krities te dink, (2) logies en sistematies te redeneer, (3) met gesproke tekste in wisselwerking te tree, (4) uit veelvoudige bronne kennis te sintetiseer, (5) verbande tussen verskillende dele van ’n teks te verstaan, (6) te onderskei watter bewyse in die teks vir ’n argument geld, (7) grafiese materiaal te vertolk, (8) akademiese woordeskat te verstaan, (9) verskillende tekstipes en grammatikale strukture te vertolk, (10) opeenvolging en volgorde te herken, en (11) betekenis te skep. Hierdie akademiese geletterdheid wat leesbegrip en -strategieë insluit, moet die brug vorm tussen die denke, leerproses en kommunikasie wat moet plaasvind tydens die onderrig van die verskillende vakke.

Navorsers soos Snow en Uccelli (2009:112−3) beskryf akademiese geletterdheid as die taal van onderrig en onderwys, die sogenaamde wetenskaplike taalgebruik. In die onderwys verwys dit na die taal wat deur die onderwyser en die leerders in die klas gebruik word met die doel om nuwe kennis op te doen of oor te dra, abstrakte idees te beskryf en leerders se konseptuele begrip te ontwikkel. In hierdie verband haal Snow en Uccelli (2009:113) vir Bailey (2007) aan wat sê ’n mens is akademies taalvaardig wanneer jy oor vakspesifieke woordeskat beskik, die gespesialiseerde en komplekse grammatika daarvan kan hanteer, asook die diskoersstrukture binne die vak begryp. Die doel daarvan is dus om nuwe kennis en vaardighede op te doen oor vakke en onderwerpe en daaroor te kan kommunikeer. Snow en Uccelli (2009:113) wys – in aansluiting by Cummins (1980) se onderskeid tussen CALP (cognitive academic language proficiency) en BICS (basic interpersonal communicative skills) – verder op die groot verskil tussen kognitiewe akademiese vaardigheid (akademiese geletterdheid) en die taal wat bloot vir basiese persoonlike kommunikasie gebruik word.

Goldman en Snow e.a. (2016:262) en Snow (2010:450) beweer dat die bostaande verwysing na die verskil in register tussen die akademiese en daaglikse taalgebruik vir baie leerders tussen graad 4 en graad 12 te moeilik is om baas te raak en dat hulle eksplisiete onderrig in die akademiese taalvaardighede moet ontvang.

Die gebruik van taal in die onderrigsituasie (in hierdie geval by graad 4- tot graad 12-leerders) en die rol wat akademiese geletterdheid speel in die leerproses en die ontwikkeling van denke, is vervleg in die denke rondom die belangrikheid van kommunikasie in die leerproses. In hierdie proses speel ’n hele aantal faktore ’n rol, soos die leerder se voorafkennis oor ’n onderwerp, die konseptuele ingewikkeldheid van die onderrigmateriaal, die doel van die spesifieke taalaksie (praat, skryf, lees, luister) en die strukture waarin hierdie taal gebruik moet word. Dit is ook vanselfsprekend dat tekste, alle soorte teks, ’n oorheersende rol speel in die onderrigsituasie (Vacca en Vacca 2009:10). Die verskillende soorte tekste as sodanig is egter nie die fokus van hierdie ondersoek nie, maar die tekstuele verskille tussen vakke is wel.

In die ontwikkeling van die leesproses gebruik die beginnerleser aanvanklik klankbewustheid, dekodering van letters na klank, die vloeiende leespatroon, woordeskatkennis en -herkenning, agtergrondkennis oor die inhoud, morfologiese en sintaktiese bewustheid en die plaas daarvan binne die konteks van die onderwerp of teks (Vacca en Vacca 2009:13).

Die leerder gaan skool toe met kennis van sekere luister- en praatvaardighede en woordeskat wat aangeleer is deur blootstelling aan natuurlike taalgebruik wat tuis en in sy sosiale omgewing aan hulle oorgedra is in die vorm van taalstrukture in gesprekke, asook inhoudskennis. In die klaskamer word hierdie proses van taalontwikkeling voortgesit en die taalvaardighede en denke geïntegreer met die inhoudskennis. Hierdie wedersydse blootstelling versterk gelyktydig beide die taalontwikkeling en die ontwikkeling van die kennisterreine (Duke en Carlisle 2011:199).

Begrip is die ontwikkeling en konstruering van betekenis deur die leerder met behulp van al die taalmiddele tot sy beskikking: ’n konstruktiewe proses (Duke en Carlisle 2011:200). Snow (2002:32) sê onomwonde dat begrip nie in die teks alleen bestaan nie, maar dat dit aktief deur die leser gekonstrueer moet word. Begrip is ’n wedersyds oordraagbare taalproses: Aan die een kant word begrip oorgedra in ’n mondelinge of skriftelike vorm; aan die ander kant word dit ontvang en vertolk deur die luister- en leesproses (Duke en Carlisle 2011:201). Pretorius en Lephalala (2011:4) wys op die interaksie wat moet plaasvind met die teks sodat die leser sy bestaande kennis kan aanpas of nuwe begrip en kennis in die proses kan bekom.

Onderwysers moet bewus wees van hoe denke, lees en kommunikasie onlosmaaklik deel is van die begrip van inhoud en kennisskepping van vakke: Geletterdheid en die leerproses is ’n ineengevlegte proses in die inhoudsvakke (Brozo 2017:73). Die effektiewe onderwyser is dus een wat effektief is ook in die aanbieding, uiteensetting en fasilitering van die volle kommunikasieproses in die vak, insluitend die lees-, skryf-, praat- en luisterproses.

Binne die leesproses gaan dit oor die skep van betekenis. Dit is ’n komplekse, ontwikkelende en kontekstuele proses. In akademiese taalontwikkeling is geletterdheid onontbeerlik vir sukses om die verskeidenheid woordeskat, konsepte, abstrakte idees, verskeidenheid teksstrukture en variasie in genres met begrip te vertolk en verstaan (Duke en Carlisle 2011:207). Snow (2010:450) sê hierdie vaardigheid om akademiese taal te gebruik veronderstel die vorm van taal wat gebruik word in kontekste soos die bespreking en verdediging van konsepte en temas in die skoolkurrikulum: om dit te beredeneer, stellings te verdedig en ’n sintese te maak uit die inligting tot hul beskikking. Hierdie akademiese taalontwikkeling geskied gedurende die geleidelike verstaan van die inhoud en kennisdomein wat lewenslank kan aanhou. Uccelli, Galloway, Barr, Meneses en Dobbs (2015:337) verbind dan ook akademiese geletterdheid direk met leesbegrip en prestasie in die inhoudsvakke.

Daar is oorvloedige navorsing wat aantoon dat die omvang van taalverwerwing en leesvaardighede wat gedurende die aanvangsjare en grondslagfase ontwikkel, nie naastenby voldoende is as voorbereiding vir die komplekse tekste van die hoër grade nie (Goldman en Snow e.a. 2016:256; Brozo 2017:76). Vir latere leerprosesse (intermediêr en senior primêr, sekondêr en tersiêr) is verfynde en uitgebreide geletterdheidsvaardighede nodig en die klem verskuif gedurende hierdie fase van kennisverwerwing na die herkenning van tekseienskappe, verskillende vakkonsepte en vakwoordeskat, die maak van afleidings en gevolgtrekkings, ’n wye kennisveld en die behoefte om ’n verskeidenheid genres op verskillende wyses te benader (Duke en Carlisle 2011:212; Uccelli e.a. 2015:342, 348). Standaarde of uitkomste van funksionele leesbegriponderrig op skoolvlak verwys onder andere na: die betekenisvolle lees van fiksie en niefiksie, stipleesvaardighede, die beredenering tydens die leesproses deur middel van bewyse uit die teks, die vorm van ’n sintese en samevatting en die afleidings oor die skrywer en tema van die teks (Uccelli e.a. 2015:342, 348; Brozo 2017:76).

Verskeie artikels, soos dié van Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016), Basson en Le Cordeur (2017) sowel as Boakye en Linden (2018) het reeds aangedui hoe swak leerders op skool en tersiêr in Suid-Afrika voorberei word en hoe onvoldoende die ontwikkeling van hul kennis van leesbegrip is ]. Bostaande navorsers wys ook direk op die swak opleiding en agtergrondkennis van onderwysers in Suid-Afrikaanse skole om die ontwikkeling van die leesbegripproses te hanteer. In die PIRLS-verslae word daar direk aanbevelings gemaak oor die wyses waarop hierdie krisis hanteer kan en moet word (Howie e.a. 2017).

Voor die verskillende benaderings van leesbegripstrategieë bespreek word, is dit eers nodig om kennis te neem van die ontwikkeling van die denke oor die aard van leesbegriponderrig.

4. Die ontwikkeling van denke oor die aard van leesbegriponderrig

Wilkinson en Son (2011:362−6) verwys na die ontwikkeling van die navorsing oor die aard van leesbegriponderrig. Hierdie navorsing sedert die sewentigerjare van die vorige eeu kan in verskillende fases voorgehou word. Hierdie ontwikkelingsfases sluit in: die erkenning van die belang van begrip in aansluiting by dekodering en vloeiendheid asook die belangrikheid van genoegsame tyd wat aan leesonderrigbegrip gewy moet word. Die kenmerke van die goeie leser is omgeskakel in ’n reeks algemene leesbegripstrategieë wat onderrig moet word. Volgens Lent (2016:3) het daar egter uit verdere ondersoeke na die toepassing van die leesbegripstrategieë die belangrikheid van die sogenaamde vakgerigte leesbegripstrategieë ontwikkel, waar die klem verskuif na die verskil in die aard van die leesproses en toepassing van leesbegripstrategieë en die onderrig daarvan in elke inhoudsvak. Hier onder volg ’n samevatting van die ontwikkelingsfases van leesbegrip soos deur Wilkinson en Son (2011) aangedui word:

Tabel 1. Fases van ontwikkeling van leesbegripstrategie-onderrig

Ontwikkelingsfases volgens dekades	Aard van leesbegripstrategie-onderrig
1. 1970–1980	• Identifisering van die eienskappe van die goeie leser • Direkte onderrig van spesifieke leesbegripstrategieë
2. 1980–1990	• Ontwikkeling van verskeie metodes van geïntegreerde leesbegripstrategie-onderrig • Beklemtoning van gesamentlike en sosiale lees
3. 1990–2000	• Onderrig volgens transaksionele onderrigmodel • Baie aandag aan stapsgewyse ondersteuning van leser (steierwerk)
4. 2000–2010	• Dialogiese benadering: Gesprek tussen leser en teks; argumentering en beredenering van teks

Wilkinson en Son (2011:362−76) wys daarop dat daar van 1970 tot 1980 veral aandag gegee is aan die eksplisiete onderrig van die individuele leesbegripstrategieë wat volgens navorsing deur die goeie leser gebruik is. Hierdie sogenaamde generiese leesbegripstrategieë het die volgende ingesluit: aktivering van agtergrondkennis of skema ontwikkeling van metakognisie, die oorsig oor ’n teks, gebruik van tekskenmerke, maak van voorspellings, vra van vrae, skep van assosiasies met die teks, maak van afleidings en visualisering (Wilkinson en Son 2011:362). Snow (2002:22, 82) noem hierdie spesifieke leesbegripstrategieë ’n veelheid van vaardighede wat lees met begrip direk beïnvloed. Snow (2002:22, 82) beklemtoon ook deurentyd die belangrikheid daarvan dat hierdie vaardighede of strategieë eksplisiet onderrig moet word. Dié benadering word ondersteun deur navorsers op hierdie gebied, soos Goldman en Snow e.a. (2016:260), Klopper (2012:4, 107) en Uccelli e.a. (2015:351).

Gedurende die 1980’s (wat as die tweede fase in die ontwikkeling van leesstrategieë beskou kan word) het die onderrigbenadering begin verskuif na die gelyktydige veelstrategie-onderrigmetodes soos wederkerige onderrig (“reciprocal teaching”), waarin meer as een strategie deel was van ’n oorhoofse strategie wat op tekste toegepas is. Die gedagte van gesamentlike en sosiale leer is hiermee gekombineer sodat heelwat kommunikasie tussen leerders en onderwysers plaasgevind het tydens die inoefening van hierdie strategieë (Wilkinson en Son 2011:362; Goldman en Snow e.a. (2016:257).

Tydens die derde fase (vanaf 1989) is die transaksionele onderrigmodel beklemtoon. Hierdie model het die leesproses gesien as ’n transaksie tussen leser en teks waartydens betekenis gekonstrueer word. Dit het ook ingesluit dat daar omvattende ondersteuning aan die beginnerlesers gegee word, wat dan geleidelik verminder word totdat hulle die sogenaamde onafhanklike fase as konstruktiewe deelnemende leerders bereik (Wilkinson en Son 2011:364). Klopper (2012:27) beskryf hierdie transaksionele onderrigmodel as een waartydens leerder en onderwyser se wedersydse omgang met die teks deur die leesaksie van die teks lei tot die konstruksie van betekenis deur leerder en onderwyser. Die onderwyser gee tydens hierdie gesprek ondersteuning en leiding, evalueer die leerders se respons en daarop terugvoer gee. Klopper (2012:28) verwys na Pressley (2000; 2006) se baie spesifieke volgorde van hierdie strategie-onderrig wat wyd nagevolg is. Die klem daarvan het gelê op die eksplisiete onderrig binne ’n model van geleidelike ontwikkeling van die leser tot die onafhanklike toepassing daarvan. Hierdie sogenaamde steierwerk skep ’n raamwerk waarbinne die leerder die spesifieke vaardighede kan inoefen. Die volgorde het eerstens ingesluit die direkte verduideliking van die leesstrategie en hoe dit gebruik gaan word; daarna die modellering van die strategie deur die onderwyser; gevolg deur die geleidelike inoefening van die strategie totdat die leerder dit onafhanklik begin gebruik. As selfregulerende leser kan die strategie dan in verskillende tekste toegepas word.

Die vierde fase, na 2000, het die sogenaamde dialogiese benaderings behels, waartydens die dialoog (gesprek) tussen leser en teks beklemtoon is en verskillende lesers met mekaar in gesprek tree oor hulle vertolkings van die teks. Hierdie benadering het as uitgangspunt dat begrip van die teks ’n aktiewe moment is wat stap vir stap deur die loop van die teks ervaar word en ontwikkel, maar tegelykertyd deur ’n verskeidenheid van ander aspekte beïnvloed word. Hierdie faktore kan onder andere insluit die sosiale agtergrond van die leser, die konteks waarbinne die teks geplaas is, die agtergrondkennis van die leser oor die inhoud van die teks en die mening van ander lesers: “It is from the interaction and struggle among different, even competing, voices that meaning and understanding emerge” (Wilkinson en Son 2011:367). Duhaylongsod, Snow, Selman en Donovan (2015:592) beklemtoon spesifiek hierdie geïntegreerde beredenering van die teks as ’n belangrike akademiese geletterdheidsvaardigheid.

Uit die dialoogbenadering het nog verdere strategieë ontwikkel om die gesprek tussen leser en teks te ondersteun, soos argumentasie (beredenering van die teks) en die uitbreiding van die gebruik van intertekstualiteit (die gelyktydige bestudering en lees van ander relevante bronne oor dieselfde onderwerp asook die maak van ’n sintese uit die verskillende bronne en inligting) (Wilkinson en Son 2011:373).

Verskeie studies kom hierna tot die slotsom dat verdere navorsing nodig is met spesifieke fokus op vakgerigte leesbegripstrategieë en die versterking van begrip van komplekse en inhoudryke akademiese tekste. Die integrasie van die generiese leesbegripstrategieë met die dialogiese benadering en toepassing op vakspesifieke terreine het ook ’n aspek van hierdie ondersoeke geword (Wilkinson en Son 2011:376−7; Duhaylongsod e.a. 2015:606). Die volgende afdeling bespreek die verskil in die hantering van kurrikulumwye geletterdheid en vakspesifieke geletterdheid.

5. Kurrikulumwye geletterdheid en vakspesifieke geletterdheid

Dit is al meer as ’n dekade dat kenners oor kurrikulumwye leesbegriponderrig, soos Moje (2008), Shanahan en Shanahan (2012), Snow en Uccelli (2009), Vacca en Vacca (2009) Warren (2013), Goldman en Snow e.a. (2016b) en Lent (2016), van mening is dat daar aandag gegee moet word aan die vakspesifieke aard van tekste in die inhoudsvakke en nie net aan die onderrig van generiese leesstrategieë oor die hele kurrikulum heen nie. Moje (2008:99) se definisie van vakspesifieke geletterdheid kan steeds as uitgangspunt dien:

Disciplinary Literacy is a matter of teaching students how the disciplines are different from one another, how acts of inquiry produce knowledge and multiple representational forms […] as well as how those disciplinary differences are socially constructed.

Goldman, Britt, Brown, Cribb, George, Greenleaf, Lee, Shanahan en Project READI (2016:220) sluit by bogenoemde aan wanneer hulle aanvoer dat nie alle leerders in staat is om tekste van verskillende dissiplines met insig en begrip te lees nie. Volgens hulle moet leerders in staat wees om die proses van kenniskonstruksie en die generering daarvan in verskillende dissiplines te begryp, maar spel die kurrikula nie uit hoe dit gedoen moet word nie – die metodologie daarvoor ontbreek. Die ontleding van die PIRLS-verslae oor die probleme binne die leesbegripkonteks van Suid-Afrika lei tot dieselfde gevolgtrekking. Dit is dus noodsaaklik dat die beginsels van die onderrig van vakgerigte leesbegrip- en skryfstrategieë ontwikkel moet word.

Brozo, Moorman, Meyer en Stewart (2013:354) en Warren (2013:391) stel dit duidelik dat met ’n benadering van vakgerigte lees die teks self en die doel met die lees van die teks die leesproses rig. Dit impliseer onder andere ’n vakgerigte lees soos wat deur vakkenners onderneem word en dat leerders moet leer hoe om verskillende strategieë aan te pas volgens die dissiplinêre aard van die teks.

Die ondersoek na die aard van geletterdheid wat binne ’n spesifieke vak vereis word, sal dus aandag moet skenk aan watter kennis binne ’n vak bemeester moet word, wat die aard van hierdie kennis is, hoe die kennis gekonstrueer en gegenereer word sowel as hoe die kennis oorgedra (gekommunikeer) word binne die spesifieke vak of kennisterrein. Om te leer binne ’n vak is die aktiewe konstruksie van betekenis van die individuele leerder deur interaksie met die gemeenskap van leerders en kenners binne ’n vakterrein. Om geletterd te wees is om taal as ’n middel in die leerproses te gebruik, en die inhoud en die proses van hoe dit geleer word, moet gelyktydig onderrig word (Brozo 2017:xiv). Leesspesialiste en vakkenners moet dus gesamentlik die leerders se vaardigheid om te leer ontwikkel (Brozo 2017:xv).

Vir Goldman en Britt e.a. (2016:221) bestaan lees vir begrip onder andere deur grondige redenering met behulp van ’n verskeidenheid bronne van inligting binne ’n spesifieke dissipline. Hierdie vorming van denke binne die vak behels dat die prosesse van denke en interpretasie van die teks eksplisiet gemodelleer en onderrig word (Goldman en Snow e.a. 2016:255). Waar die benadering van kurrikulumwye geletterdheid fokus op algemene strategieë wat oor verskillende vakke en tekste toegepas kan word vir beter begrip, plaas vakgerigte geletterdheid die klem meer op die spesifieke taalgebruik en kommunikasieproses van elke vakterrein (Brozo 2017:13).

Goldman en Britt e.a. (2016:225) verwys verder na die duidelike verskille tussen vakterreine. Volgens die skrywers vereis elke dissipline sy eie gespesialiseerde versameling strategieë om tekste binne die betrokke denkraamwerk en diskoers te interpreteer. So het Wiskunde, byvoorbeeld, sy eiesoortige stel probleemoplossingstrategieë.

Die onderrig van sekere kurrikulumwye strategieë kan selfs effektiewe vertolking in ander dissiplines verhinder. Die implikasie is dus dat onderwysers in verskillende inhoudsvakke die inhoud, praktyke, prosedures en diskoerse moet bestudeer en effektief en tot voordeel van die leser daarmee kan omgaan. Sodanige lees binne die dissipline kan kennis binne die dissipline versterk en soos die kennis van die dissipline toeneem, sal die lees en leer daarvan ook ontwikkel. Die International Literacy Association (ILA) het ook standpunt ingeneem ten gunste van ’n integrasie van die kurrikulumwye en vakgerigte benaderings ten opsigte van die onderrig van leesbegripstrategieë.

6. Kurrikulumwye geletterdheid en vakgerigte geletterdheid: die standpunt van die International Literacy Association

Die ILA (2017) beskou bogenoemde benaderings as twee verskillende benaderings wat wel geïntegreer of in kombinasie met mekaar baie funksioneel gebruik kan word. Volgens die ILA (2017) kan hierdie twee benaderings die akademiese geletterdheid, wat ’n onontbeerlike vaardigheid en voorwaarde vir die interpretasie en formulering van tekste tydens die leerproses in verskillende akademiese dissiplines of vakgebiede is, ondersteun. Kurrikulumwye en vakgerigte geletterdheid is die twee oorkoepelende benaderings ten opsigte van geletterdheidsonderrig binne verskillende vakgebiede.

Kurrikulumwye geletterdheid sluit in die leer en onderrig van lees- en skryfprosesse wat algemeen van toepassing is oor alle vakke heen. Die strategieë word volgens die transaksionele proses eers verduidelik, daarna eksplisiet gemodelleer, en dan in klein groepe ingeoefen tot die leerders dit onafhanklik kan toepas. Die veronderstelling is dat die leerders dan die strategieë kan toepas om moeilike tekste in alle vakke te kan bestudeer en begryp. Met “toepassings” word veral twee aksies verstaan: a) om tekste te interpreteer en beter te begryp, en b) om tekste self te skep of formuleer deur middel van skryfprosesse- en aktiwiteite, waarna die geskrewe tekste bespreek en terugvoer gegee word (ILA 2017:1−2).

Wanneer tekste vertolk word, word leesbegripstrategieë soos die volgende toegepas: aktivering van voorafkennis, ontwikkeling van metakognisie, herkenning van tekseienskappe, maak van voorspellings, vraagstelling, maak van assosiasies en konneksies, woordherkenningsvaardighede en die maak van afleidings en samevattings of gevolgtrekkings (Klopper 2012:14−5; Snow 2002:32; Van Vrecken, Desoete en Van Keer 2015:38). Die onderrig van hierdie leesbegripstrategieë is dus van uiterste belang vir die ontwikkeling van leesbegrip.

Verskeie studies oor dekades het reeds gedui op die positiewe resultate van hierdie benadering in die verbetering van kurrikulumwye leesbegrip. Navorsing het egter ook later daarop begin dui dat die algemene of generiese benadering ten opsigte van leesbegripstrategieë nie genoeg begrip binne spesifieke dissiplines bevorder of tot gevolg gehad het nie. Die klem op dissiplinespesifieke strategieë en die ontwikkeling daarvan word dus noodsaaklik (Duhaylongsod e.a. 2015:604; Goldman e.a. 2015:604; Goldman e.a. 2016b:255; Lent 2016; ILA 2017:2).

Die doel van onderrig deur middel van vakspesifieke geletterdheid is die gebruik van geletterdheidsvaardighede wat uniek is aan spesifieke dissiplines of vakke (ILA 2017:2). Hierdie vaardighede sluit in om die teks te “lees” soos ’n vakkundige in byvoorbeeld Wiskunde, Geskiedenis en Wetenskap. So ’n leesbenadering kan lei tot ’n ondersoekende, kritiese lees van ’n vakteks vanuit die perspektief van ’n vakkundige, volgens die spesifieke kriteria vir die teks binne die spesifieke vak (ILA 2017:3). Deel van hierdie proses is ook die formulering of skryf van vaktekste binne die raamwerk van die styl, woordeskat en die genre van die vakgebied. Sodoende word onderskei tussen die algemene eienskappe en formaat (die genre) van elke onderskeibare vakgebied.

Navorsing ondersteun egter sterk die mening dat die leerders nog steeds ondersteun moet word deur die inoefening van kurrikulumwye leesbegrip- en skryfstrategieë waaruit daar gekies en aangepas kan word binne die verskillende dissiplines (ILA 2017:3; Van Vrecken e.a. 2015:38).

Samevattend is bogenoemde twee benaderings volgens die ILA nie wedersyds uitsluitende benaderings nie, maar moet dit eerder beoefen word in ’n kombinasie tussen generiese of kurrikulumwye geletterdheidsonderrig (lees en skryf) en die inagneming van die vakspesialiste se dissiplinêre kennis van vakunieke tekseienskappe en strategieë (ILA 2017:3). Hierdie ondersteunende en geïntegreerde benadering word ook ondersteun deur die studies van onder andere Duhaylongsod e.a. (2015), Goldman en Britt e.a. (2016), Snow (2010), Snow en Uccelli (2009) en Uccelli e.a. (2015). In die volgende afdeling word dan meer aandag gewy aan die aard van vakspesifieke geletterdheid.

7. Vakspesifieke geletterdheid

Vakspesifieke geletterdheid word deur Shanahan, Shanahan en Misischia (2011:398), Shanahan en Shanahan (2012:11) en Lent (2016:1) gedefinieer as die benadering en standpunt dat lees, skryf, dink, redeneer en die uitvoer daarvan uniek is in elke dissipline – dat elke studieveld sy eie kennis en betekenis struktureer, ontwikkel en kommunikeer. Die doel van navorsing oor vakspesifieke geletterdheid is onder andere om die verskillende aspekte van taalgebruik eie aan die unieke aard van spesifieke vakke te identifiseer ten einde die aard van vakke beter te verstaan en lees- en skryfstrategieë daarby aan te pas.

Die benadering van vakspesifieke geletterdheid het nodig geword omdat, soos reeds in afdelings 5 en 6 aangedui, leesbegrip binne vakke nie genoegsaam deur die algemene kurrikulumwye leesbegripsvaardighede ontwikkel het nie. Die oordrag tussen die toepassing van die strategie en die betekenis van die vakinhoud het nie goed genoeg plaasgevind nie, omdat te veel klem gelê is op strategie-onderrig eerder as om dit met inhoud te kombineer (Shanahan e.a. 2011:394−5). Volgens (Shanahan en Shanahan 2012:14) het die onderrig van leesbegripstrategieë deur onderwysers nie plaasgevind nie omdat hulle, onder andere, oor min kennis daarvan beskik het en nie voldoende daarvoor opgelei is nie. Volgens hierdie onderwysers was leesbegripstrategie-onderrig ook nie direk deel van inhoudsvakke se kurrikulum nie en dan is daar ook die argument dat die kurrikulum reeds oorvol is. In Suid-Afrika het die studies van onder andere Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016), Zimmerman (2017) sowel as Basson en Le Cordeur (2017) dieselfde bevindings voorgehou ten opsigte van onderwysers se standpunt rakende die onderrig van kurrikulumwye leesbegripstrategieë. Duhaylongsod e.a. (2015:588) beklemtoon egter dat hierdie strategieë juis as ’n onderbou of voorwaarde vir die onderrig van leesstrategieë binne vakspesifieke geletterdheid beskou moet word.

Moje (2008:98−9) brei verder uit oor redes vir die ongewildheid van die toepassing van vakspesifieke geletterdheid: Onderwysers van die inhoudsvakke was skepties as gevolg van onkunde oor wat die proses behels, hulle het gevoel dit is onregverdig om hulle nog met geletterdheidskwessies ook te belaai en hulle het hulself nie as taalonderwysers beskou nie. Vacca en Vacca (2009:7) voeg ook by dat die sekondêreskoolstruktuur met afsonderlike vakke wat in isolasie onderrig word, bydra tot hierdie negatiewe houding.

Wilkinson en Son (2011:365) stem ook saam dat die klem op strategie-onderrig die leerders se aandag kon aflei van die direkte inhoud van die teks self (byvoorbeeld die klem op die maak van konneksies en eie assosiasies) en so die kognitiewe begripsontwikkeling kon verhinder (Wilkinson en Son 2011:365). Hulle beweer wel dat die algemene leesstrategie-onderrig lesers betrokke gemaak het by die teks, hulle die geleentheid gegee het om oor die teks te praat (dialoog oor die teks) en met die eie konstruksie van betekenis gehelp het (Wilkinson en Son 2011:364).

Ten spyte van die negatiewe houding teenoor vakgerigte geletterdheid, is daar ook positiewe terugvoer oor die insluiting van hierdie benadering. Shanahan en Shanahan (2012:15) noem die volgende faktore wat dit vir die onderwysers aanvaarbaar maak: Dit het ontwikkel uit vakspesifieke navorsing, skakel met die identiteit van kundiges en vakinhoudelike domein en kan lei tot funksionele onderrig. Die klem is dan nie op kurrikulumwye leesbegripstrategieë nie, maar op begrip van spesifieke vakkennis en – inhoud wat behoort te lei tot groter betrokkenheid van leerders hierby. Die onderwysers kan vakspesifieke doelwitte stel by die lees en gebruik van tekste en meer klem lê op die denke van die kenners van die vak self. Wilkinson en Son (2011:365−6) stem saam dat dit moet gaan oor ’n hoër vlak van bespreking oor die teks en nie die aard van die spesifieke leesbegripstrategie as sodanig nie. Volgens Moje (2008:99) en Vacca en Vacca (2009:7) is die vakspesialis se rol juis om die leerders te onderrig hoe om taalvaardighede toe te pas en aan te pas by die spesifieke vaktekste en die vereistes van leer binne daardie vak, aangesien hulle die beste toegerus is daarvoor vanuit hulle spesifieke vakagtergrond. Die konsep van wat geletterdheid binne die vak beteken, moet ontwikkel word en die spesifieke diskoers binne die vakgebied moet geïdentifiseer word: “Disciplines are constituted by discourse” (Moje 2008:99). Deur middel van hierdie diskoers word die kennis binne die dissipline geproduseer en gekonstrueer. Vakgerigte geletterdheid is dus ’n essensiële deel van die dissiplinêre praktyk (Moje 2008:99).

Vacca en Vacca (2009:10) het reeds beklemtoon dat tekste in die onderrigsituasie een van die belangrikste bronne is om vakkennis te bemeester en begryp. Dit bly dus uiters belangrik om die leerders juis te onderrig in die vertolking (leesbegrip) van die teks en die skryf daarvan. Vacca en Vacca (2009:8) beklemtoon dat die proses nie die leer vanaf of vanuit tekste is nie, maar om met behulp van tekste te leer. Die klem moet dus val op die aktiewe betrokkenheid van die leser by die teks: die interaksie van agtergrond, kennis, denke en inligting tussen leser en teks. Die leser is inherent deel van hierdie produksie of skepping van betekenis.

Dit is juis hierdie vakgerigte geletterdheid, die spesifieke diskoers van verskillende vakke en aktiewe betrokkenheid van die leser, wat aansluit by die uiteensetting van akademiese geletterdheid soos onder andere deur Snow en Uccelli (2009:113) beskryf as die kognitiewe akademiese vaardigheid. Uccelli e.a. (2015:338) definieer akademiese taalvaardigheid as die hoogs bruikbare geletterdheidsvaardighede wat as hulpmiddel dien tot presiese kommunikasie in die leerproses van al die leerareas om onder andere leesbegrip in al die vakke te ondersteun en ontwikkel.

Lees is maar een van die aspekte wat ’n leerder moet gebruik om bogenoemde akademiese betekenis te konstrueer, duidelik te begryp en betekenis oor konsepte binne die vakdissipline uit te brei. Die rol wat agtergrondkennis speel, in samewerking met agtergrond oor verskillende strategieë, is ook deel van wat die léser na die teks bring (Vacca en Vacca 2009:12). Moje (2008:97) verwys ook na die verskeidenheid nuwe soorte tekste, mediageletterdheid en tegnologiese ontwikkeling waarmee die tienerleser daagliks gekonfronteer word. Volgens Moje (2008:97) word dit dan juis die doel van onderrig om die jong leser te help om toegang te verkry tot die domein en kennisterrein van die dissiplines deur hierdie verskeidenheid tekste, maar ook om dit krities te kan lees.

Dit is duidelik dat die onderrig van vakspesifieke geletterdheid kennis sal verg van die identifisering van die aard van die onderskeie dissiplines as sodanig.

8. Identifisering van die aard van spesifieke dissiplines

By die kritiese lees van vaktekste is die generiese of kurrikulumwye toepassing van leesbegripstrategieë nie ’n vakspesifieke leesstrategie as sodanig nie; dit neem nie noodwendig die spesifieke aard van vaktekste/teksmateriaal in ag nie. Dit is dus noodsaaklik om vakgerigte geletterdheid te ontwikkel, waarin juis die verskil in die aard van die geletterdheid in dissiplines beklemtoon word (Shanahan en Shanahan 2012:8; Lent 2016:8). Soos vroeër in afdeling 7 aangetoon, sluit dit ook sterk aan by akademiese geletterdheid.

Akademiese tekste in sommige inhoudsvakke is dikwels volgens Shanahan e.a. (2011:396−8) meer direk, afstandelik of onpersoonlik en in die lydende vorm gestel, kompleks en spesifiek gestruktureer. Snow (2010:451−2) verwys in haar bespreking van die aard van akademiese taal ook na ander kenmerke van hierdie akademiese tekste. Dié kenmerke sluit in gereduseerde taalgebruik, tegniese woordeskat, sinne gereduseer tot frases, en die bespreking van abstrakte begrippe en tegniese prosesse.

Navorsing, volgens Shanahan e.a. (2011:396), fokus oor die laaste dekade spesifiek op die verskil in vakke ten opsigte van ’n verskeidenheid eiesoortige aspekte: die fundamentele doel, spesifieke genre (tekseienskappe), simbole en die tradisie van die aard van kommunikasie (retoriek) binne die vak. Dit sluit in die evaluering en standaard van noukeurigheid en spesifieke vereistes, die gebruik van taal en hoe kennis gestruktureer word, die aard van die diskoers binne die vak en ’n vakspesifieke woordeskat. Shanahan en Shanahan (2012:9) wys onder andere daarop hoe woordeskat verskil ten opsigte van die voorkoms van Latynse en Griekse voor- en agtervoegsels in die gebruik van Wetenskap- teenoor Letterkunde-terminologie.

Die fokus moet egter volgens Shanahan en Shanahan (2012:9) eerder verskuif na hoe en waarom woordeskat in ’n spesifieke vak ontwikkel moet word, hoe struktuur van woorde verstaan moet word en hoe digte taalgebruik verstaan en ontsyfer kan word. Dit sluit die kategorisering van woordeskat volgens konsepte en die vorm daarvan as deel van vakgerigte geletterdheid in. Geskiedenis het byvoorbeeld meer metaforiese woordeskat, is nie so tegnies soos die Natuurwetenskappe nie en die aandag wat die leser moet gee aan kontekste en uiteenlopende tydvakke verskil aansienlik wanneer die twee vakke se woordeskat vergelyk word.

Die taalgebruik word verder belangrik omdat vakke verskil in formulering en die aard van definiëring, interpretasie en die skryf van gespesialiseerde tekste. Elke vak het sy eie “grammatika” ontwikkel, soos nominalisering in onder andere Wetenskap (verdamp/verdamping) en die verskil tussen hoeveel die mens as agent of outeur/spreker aktief betrek word in taalgebruik, of andersins hoe objektief dit gestel word. Vergelyk in hierdie verband die verskil in styl tussen Wetenskap en Geskiedenis (Shanahan en Shanahan 2012:10).

Die basis van vakgerigte geletterdheid is geleë in die verskil tussen (1) die historiese ontwikkeling van elke dissipline/domein; (2) die kognitiewe analise van kennis in die vak se leestegnieke en vaardighede; en (3) die aspekte van funksionele taalgebruik in die spesifieke vak. Die waarneming van die sogenaamde “expert readers” of vakkundiges deur onder andere die monitering van hulle hardop-lees-aktiwiteite (wat die modellering van denke insluit) het heelwat van bogenoemde eienskappe na vore gebring (Shanahan en Shanahan 2012:12−3; Collin 2014:310; Hillman 2014:397) Vakgerigte kennis bestaan uit hoe inligting gekonstrueer, oorgedra en geëvalueer word, die aard van die lens of perspektief van vakkundiges, en die implikasies daarvan vir die begrip van die vak. Dit is duidelik dat daar ’n groot verskil is tussen die leesbegripstrategieë van kenners en beginnerlesers in die vak. Die doel waarmee hierdie lesers lees verskil, asook die manier waarop hulle na inligting soek en hoe hulle bestaande inligting vertolk (Shanahan e.a. 2011:397−8).

Lent (2016:6) beweer dat, as gevolg van hierdie verskille, verdere ontwikkeling binne die uitgangspunt van geletterdheid oor die hele kurrikulum spesifiek in die vakdissiplines gegrond moet wees. Vakspesialiste gaan, volgens haar, geletterdheidsvaardighede toepas en onderrig slegs wanneer dit binne hul dissipline sin maak.

9. Navorsing oor die aard en toepassing van vakgerigte geletterdheid

Verskeie artikels handel oor navorsingsprojekte wat met die samewerking tussen leesspesialiste en vakkenners oor die toepassing van vakgerigte geletterdheid gedoen is. Hierdie studies beskryf onder andere die samestelling van verskillende navorsingspanne wat gelyktydig die aard van verskillende vakke, die verskille tussen die vakke en die denke daaroor onder vakkundiges, onderwysers, leesspesialiste en leerders ondersoek het.

Lent (2016:14) verwys na so ’n navorsingsproses wat bestaan uit die identifisering van kundiges en die demonstrasie en waarneming van taalvaardighede deur hardop-lees en -dink deur die kundiges en mindere kundiges (soos studente en leerders). ’n Vergelyking tussen hierdie modellerings en die verskille tussen hierdie twee groepe word dan aangeteken. Die verskille in die aard van die grammatika en diskoers van vakke is ook ondersoek om sodoende te bepaal watter spesifieke leesbegripstrategieë by spesifieke vakke onderrig moet word. Deur verskillende kundiges in verskillende vakke se taalvaardighede en -strategiegebruik te vergelyk kon daar tussen verskillende strategieë, perspektiewe, keuses en eienskappe van hierdie lesers onderskei word. Wetenskaplikes was byvoorbeeld meer geïnteresseerd in die beredenering van vergelykings en formules na aanleiding van wetenskaplike eksperimente, terwyl geskiedkundiges meer aandag aan bronne en kontekstualisering gegee het.

Shanahan e.a. (2011:393) verwys na die doel van navorsing oor vakgerigte geletterdheid as die identifisering van spesifieke eienskappe van hierdie akademiese geletterdheid en die gebruik daarvan in verskillende dissiplines. In hulle navorsing was die fokus op Geskiedenis, Wiskunde en Chemie. Drie spanne navorsers is gebruik in die toepassing en waarneming van gesprekke, hardop-lees met opnames daarvan en bespreking tussen fokusgroepe om tot kruisdissiplinêre vergelykings te kom. Die drie spanne het elk bestaan uit twee dissiplinêre kundiges, twee onderwysopleiers wat onderwysstudente in die spesifieke vak oplei en twee hoërskoolonderwysers in daardie vak (Shanahan e.a. 2011:393).

Die doelstellings van die navorsing is soos volg onderskei (Shanahan e.a. 2011:394):

Identifiseer die spesifieke eienskappe van taal/denke in drie dissiplines.
Ondersoek die gepastheid van huidige benaderings en die ontwikkeling van onderrigmetodes wat geletterdheid in die sekondêre skole
Ontwikkel en toets modules van hierdie onderrigbenadering en toepassing in onderwysersopleiding.

Daar is onder andere ondersoek ingestel na die verskille ten opsigte van brongebruik, kontekstualisering, intertekstuele verwysings, stiplees (“close reading”), herlees, kritiese reaksie op tekste, gebruik van teksstruktuur en -eienskappe in die leesproses, aandag aan die organisasie van die teks en die rol van grafiese materiaal. Volgens Goldman en Britt e.a. (2016:222) moet daar in die navorsing ook onderskei word hoe kennis gekonstrueer, gekommunikeer en voorgestel (aangebied) word.

Goldman en Snow e.a. (2016b:255) doen verslag oor ’n ander projek waarin drie verskillende uitgangspunte gebruik is met die doel om leerders te laat “lees om met begrip te leer”. Die drie benaderings van onderrig het die klem gelê op:

Kognitiewe en motiveringsfaktore waarin onder andere baie aandag gegee is aan die bou van woordeskatkennis en nuwe konsepte
Die bespreking, debattering en beredenering vanuit verskillende perspektiewe met die klem op argumenteringsvaardighede
’n Bestudering van spesifieke diskoersstrukture of raamwerke in verskillende vakke (Goldman en Snow a. 2016:256).

In al drie bogenoemde navorsingsprojekte is daar gebruik gemaak van beredenering van die verskeidenheid tekste se inhoud, ’n groot verskeidenheid korter en langer tekste en die analise en sintese van hierdie tekste (Goldman en Snow e.a. 2016:257). Al drie projekte het binne ’n hele groep distrikte en skole positiewe resultate ten opsigte van die ontwikkeling van leesbegrip getoon. Die swak lesers het ook by hierdie spesifieke leesbegriponderrig gebaat, veral deur die modellering van akademiese taal, die uitbreiding van woordeskat rondom konsepte, die eksplisiete doelwitstelling by tekste en die deelname aan mondelinge en skryfaktiwiteite (Goldman en Snow e.a. 2016:257, 260). Drie temas van ooreenkoms is tussen die drie projekte onderskei: Leerders het doelgerig betrokke geraak by die aktiwiteite en die ontwikkeling van kennis en begrip; die sosiale ondersteuning en integrasie van verskeie aktiwiteite wat dit vereis het, het gelei tot groter betrokkenheid by die leerders; en die aktivering van voorafkennis en inleiding tot kernwoordeskat en -konsepte vir die bekendstelling van nuwe inhoude het bygedra tot beter begrip (Goldman en Snow e.a. 2016:257).

Hierdie samevatting van die drie projekte vind ook aansluiting by Shanahan (2015:3) se onderskeid tussen belangrike eienskappe van verskillende vakke deur die navorsing oor aspekte soos die gebruik van hardop-dink-en-lees om die denke van vakkenners te verwoord, woordeskat wat probleme gee binne vakke, vakspesifieke betekenis van gewone woorde, asook die belangrikheid van die algemene verwysingsraamwerk en agtergrondkennis van kundiges en nuwelinge. Die volgende afdeling brei uit oor hierdie verskillende eienskappe van dissiplines.

10. Bevindings oor verskille tussen dissiplines

Die navorsing wat in afdeling 9 bespreek is, wys op beduidende verskille in die struktuur en samestelling van tekste binne verskillende vakke. Wetenskap en Wiskunde het byvoorbeeld ’n meer formele taalstruktuur en uitdrukking, asook die gebruik van grafiese materiaal en simbole, teenoor die meer narratiewe aard van Geskiedenis. Duhaylongsod e.a. (2015) se studie oor die onderrig van Wetenskap, Geskiedenis en Letterkunde in sekondêre skole wys op die vakspesifieke vaardighede wat leerders nodig het vir die leesbegrip en bespreking van hierdie vakke (Duhaylongsod e.a. 2015:588). In Geskiedenis verwys hulle spesifiek na vaardighede soos die kritiese lees van bronne, die bepaling van die bronne se geloofwaardigheid en die maak van afleidings oor die perspektief van die skrywer. Duhaylongsod e.a. (2015:590−3) voeg ook by dat drie onontbeerlike leesbegripsvaardighede vir die denke oor en begrip van Geskiedenis geïdentifiseer is, naamlik die vermoë om afleidings te maak oor ander persone of groepe se perspektief oor gebeure (sosiale perspektief); dat die leerders deur die lees van ’n verskeidenheid biografiese tekste bewus sal word van hoe ingewikkeld die wêreld is; en die klem op kritiese bronnestudie en die kontekstualisering van gebeure.

Shanahan (2015:5) maak die interessante opmerking dat dissiplines algemene taaleienskappe mag openbaar, maar ook sekere eienskappe (soos simbole in Wiskunde en Chemie en kaarte in Geografie) as funksie van die dissipline self ontwikkel het. Hierdie spesifieke eienskappe het dan in alle vakke ’n invloed op die lesers wat as uitgangspunt in die soeke na begrip baie sterk beïnvloed sal word deur die lens van die breë denkraamwerk van die dissipline en genre. Shanahan (2015) brei daarop uit en beweer dissiplines het verskillende diskoerse ontwikkel, wat in daardie proses selfs die funksie van die vak en kennis geword het, wat geproduseer en oorgedra word. Sodoende is ’n eie genre en kennisveld gekodifiseer (Collin 2014:310; Hillman 2014:397; Shanahan 2015:17).

Wat dus nodig is vir die effektiewe onderrig van vakgerigte geletterdheid, is ’n uiteensetting en begrip van hoe vakke se diskoers (woordeskat, konsepte, volgorde, en verloop van argument) verskil (Shanahan 2015:5). Kundiges lees binne ’n spesifieke dissiplinêre raamwerk (skema), gebruik reeds bestaande kennis om lees te begelei, skep en konstrueer nuwe begrippe en kennis en skryf daaroor, waarna dit dan geëvalueer kan word. Dit is hierdie proses wat uiteindelik vir die leerders gemodelleer en gevolg moet word (Shanahan 2015:17). In hierdie opsig het Shanahan e.a. (2011:406−7) ’n uitgebreide tabel van verskille aangedui. (Sien Bylaag A).

Die ondersoek van Shanahan e.a. (2011) het egter ook aangedui dat alhoewel daar ’n ooreenkoms is tussen die gebruik van verskillende leesbegripstrategieë, die soort aanwending en interpretasie deur middel daarvan verskil. Al drie dissiplines, Wiskunde, Wetenskap en Geskiedenis, gee spesifiek aandag aan teksstruktuur en die rol van teksargument wat aangepas word vir die unieke aard van die vak (Shanahan e.a. 2011:420) en al drie gebruik stiplees maar op verskillende maniere. In Wiskunde word stiplees en herlees byvoorbeeld aangedui as uiters noodsaaklik en dat dit een van die strategieë is wat die meeste gebruik moet word (Shanahan e.a. 2011:422). Al drie gebruik dus oënskynlik van dieselfde generiese strategieë maar op verskillende wyses. Die gebruik verskil in frekwensie en belangrikheid, elkeen op unieke wyse. Ander algemene strategieë word ook aangedui: die veelvuldige gebruik van en die integrasie van agtergrondkennis; dat die doelwit van die leesproses baie belangrik is; en dat die leser heen en weer beweeg tussen teks, inligting en kennisverwerwing of herroep daarvan. Hierdie verskil in aanwending het ook ’n direkte invloed op spesifieke leespatrone in elke vak en die lesers word deur verskillende faktore beïnvloed: vlak van domeinkennis, die doelwit met die lees van die teks, eienskappe van teksstruktuur en of een of meer tekste betrokke is (Shanahan e.a. 2011:423−4).

Shanahan (2015:6) se navorsing bespreek ook die verskille wat in die verskeie navorsingsprojekte opgemerk en aangeteken is. Dit lei uit die aard van die saak ook daartoe dat daar ’n verskil is in die aard van die kritiese lees van tekste en die bevraagtekening en redenering wat daarmee saamgaan. By Chemie sal dit die oordrag van beginsels en die verduideliking van grafiese voorstellings insluit. In Wiskunde word onderskei tussen ’n lineêre leespatroon, asook die lees van ’n reeks simbole soos sinne, die verdeling in narratiewe gedeeltes in ’n gewone konteks en dan formele simboliese en grafiese wiskundige bespreking. Van die leerder word uiteindelik verwag om hierdie verskillende tekssoorte en -eienskappe in Wiskunde as ’n eenheid te lees.

Massey en Riley (2013:577−8) wys spesifiek op die “ander taal” wat in Wiskunde bestaan, en dat die taal op ’n ander manier hanteer moet word. Hierdie Wiskunde-taal is uiters tegnies en multisemioties. Die volgorde van die leesproses is ook uiters belangrik. In hierdie verband sluit hulle aan by ’n artikel van Johnson, Watson Delhunty, McSwiggen en Smith (2011) wat handel oor die navorsing en samewerking tussen ’n geletterdheidspesialis, twee Wiskunde-dosente en ’n Geografie-dosent. In ’n gevallestudie tydens onderwysersopleiding was dié groep besig om die verskil in die aard en onderrig van Wiskunde en Geografie te ondersoek. Die ondersoek het ook die studie van verskeie handboeke in die vakke en onderhoude met student-onderwysers ingesluit. Alhoewel dit duidelik geword het dat die kenners in Wiskunde en Geografie spesifiek die soeke na patrone in hul vakgebiede uitgesonder het as ’n breë uitgangspunt of raamwerk van denke, was die groot verskil in die aard van denke binne die vakke self opmerklik. Volgens hierdie navorsing toon Wiskunde ’n konseptuele raamwerk waarin die begrip en interpretasie van syfers en simbole ’n groot rol speel, en algemene patrone in modelle en formules geformuleer word, wat op hul beurt spesifiek bewys moet word en verder gespesifiseer en geminimaliseer moet word, met toepaslike voorbeelde daarby.

Volgens die Geografie-deskundige gaan dit in hierdie vak oor die studie van die aarde: patrone en prosesse oor tyd en ruimte heen, die vraag oor wat hierdie patrone en prosesse veroorsaak of veroorsaak het, hoe die mens beïnvloed word deur hierdie patrone en prosesse, en uiteindelik die integrasie en interafhanklikheid van die mens en sy fisiese leefwêreld (Johnson e.a. 2011:103).

Alhoewel beide hierdie vakke syfers, simbole en grafiese voorstellings gebruik om die inligting oor te dra, geskied dit met verskillende doelstellings en is die voorstellings ook kwalitatief verskillend. Leerders sal dus onderrig moet word om presies en noukeurig in terme van sy eie vakspesifieke geletterdheid en taalgebruik te lees en skryf om die konsepte en begrippe in daardie konteks te vertolk en uiteindelik te begryp (Johnson e.a. 2011:103−4). Die denkraamwerke verskil nie net in die logiese beredenering van Wiskunde teenoor die kulturele benadering en perspektief van Geografie nie, maar ook in die groot verskil in totaal andersoortige agtergrondkennis wat geaktiveer moet word, die soort aktiwiteite en geletterdheid wat in die leerproses gebruik moet word en die verskillende soorte dokumente wat bestudeer word (Johnson e.a. 2011:104). Al hierdie aspekte sluit volgens Pennington, Obenchain en Brock (2014:538) juis aan by vakspesifieke doelstellings.

Verskeie studies toon dat die onderrig van verskillende tekskenmerke en diskoersmerkers begrip verander. Uccelli e.a. (2015: 342, 348) beweer die ontwikkeling van die vaardigheid om die volgende aspekte binne ’n teks te herken en met begrip te lees, maak ’n groot verskil in die begrip van die teks as geheel: die morfologiese ontleding van vreemde of ingewikkelde woorde, die ontleding van ingewikkelde sinne in kleiner eenhede; die taalgebruik wat sinne en paragrawe verbind (kohesiemerkers); anaforiese herkenning; teksstruktuur en beredenering; en die register waarbinne die teks geskryf is.

Hierdie pedagogiese kennis oor die taalgebruik in ’n spesifieke vak waaroor die onderwyser en leerder moet beskik, is volgens Fang (2014:445) noodsaaklik vir die onderrig en begrip daarvan: “A key concept of this knowledge (pedagogical content knowledge) is deep understanding of the role of language and literacy in disciplinary learning and socialization.”

In Geskiedenis is dit byvoorbeeld iets anders om te lees om feite te onthou teenoor die besinning van oorsaak en gevolg van gebeure (Shanahan 2015:14). In Wetenskap word weer heelwat aandag aan teksstruktuur gegee (wat ook spesifiek so geskryf moet word). So verander diskoersdoelstellings die skryf van die vakinhoud en pas teksstruktuur daarby aan: die gebruik van byvoorbeeld opskrifte, vetgedrukte woorde en grafika (Shanahan 2015:15−6). Verskeie ander navorsers het ook reeds ’n uitgebreide uiteensetting van die aard van verskillende vakke aangedui: Gillis (2014:617−20), Lent (2016:16−20); Spires, Kerkhoff en Abbey (2016:4−6) en Brozo (2017:81−3).

Hier onder volg ’n tabel waarin van die kurrikulumwye leesbegripstrategieë saamgevat word, asook die spesifieke vakgerigte leesbegripstrategieë vir Geskiedenis en Wiskunde wat deur Lent (2016:18−9) aangedui is:

Tabel 2. Kurrikulumwye leesbegripstrategieë teenoor vakgerigte leesbegripstrategieë in Geskiedenis en Wiskunde

Kurrikulumwye leesbegripstrategieë

Vakgerigte leesbegripstrategieë: Geskiedenis

Vakgerigte leesbegripstrategieë: Wiskunde

• Strategieë word eksplisiet afsonderlik onderrig en ingeoefen.

• Strategieë word onderrig om in alle vakke toegepas te word.

• Strategieë word gebruik voor, gedurende en na die lees van die teks.

• Strategieë sluit in: ontwikkel metakognisie oor die leesproses; aktiveer voorafkennis; gebruik tekseienskappe; maak voorspellings; stel ’n doel; vra vrae; visualiseer; herken hoofgedagtes; gebruik woordherken- ningsvaardighede om onbekende woorde te hanteer; maak afleidings; skep verbande en assosiasies; formuleer ’n samevatting.

• Strategieë word binne vakverband onderrig.

• Strategieë word binne die vak gemodelleer en ingeoefen.

• Strategieë vir die lees en begrip van Geskiedenis: vergelyk en kontrasteer tekste, gebeure en dokumente; vertolk primêre en sekondêre bronne met die oog op vooroordeel; dink oor die perspektief van die skrywer; let op verskillende perspektiewe oor dieselfde gebeure; kontekstualiseer die dokumente in tydruimte; maak sintese van feite en skep narratief; dink aan volgorde van gebeure om tydlyn te vorm; onderskei belangrike feite tussen kontrasterende dokumente; skep betekenis van woordeskat binne die konteks; vergelyk kennis van die hede met die verlede en andersom.

• Strategieë word onderrig met die oog op begrip van Wiskunde.

• Strategieë word binne die vak gemodelleer en ingeoefen.

• Strategieë vir die lees en begrip van Wiskunde: aktiveer voorafkennis oor spesifieke wiskundeagtergrond; gebruik wiskundige inligting om ’n probleem op te los; skep betekenis uit die wiskundige simbole en terminologie; skep betekenis uit woordeskat binne die konteks; soek na patrone en verbande binne konteks van Wiskunde; probeer verstaan hoe om probleem op te los met behulp van die wiskundige inligting in die teks; bepaal watter simbole/woordeskat of inligting verwarring veroorsaak; gebruik wiskundige redenasies en logika terwyl lees vir die begrip van die teks; skryf neer watter inligting ontbreek om probleem op te los; lees tekste waarin wiskundige begrippe in die alledaagse wêreld gebruik word.

Uit die bostaande tabel blyk die duidelik verskil in die aanwending van leesbegripstrategieë tussen die twee vakke, maar ook die verskil in keuse van strategieë tussen die kurrikulumwye benadering en die vakgerigte benadering.

Verdere navorsing moet egter nog in verskeie vakke gedoen word oor die volgende vrae:

Watter strategieë is spesifiek vakgebonde?
Binne watter struktuur word kennis oorgedra?
Watter tipe inligting is ter sprake?
Hoe word inligting oorgedra?
Watter invloed gaan hierdie bostaande inligting op die onderrig daarvan hê?

Die onderskeid tussen die unieke aard van verskillende vakke vereis ook ’n bespreking van die vereistes wat aan die onderrig van leesstrategieë binne spesifieke vakke gestel gaan word.

11. Onderrig binne die beginsels van vakgerigte geletterdheid

Verskeie studies in Suid-Afrika wys onomwonde op die gebrek aan opleiding in leesbegripstrategieë (die kurrikulumwye en vakgerigte strategieë) in voorgraadse en professionele onderwysersopleiding. Pretorius (2002:169) wys op die probleme in leesbegripvaardighede wat deur navorsingsprojekte beklemtoon is en Knox (2006:41) het in haar ondersoek na die leesbegrip van graad 4- en graad 5-leerders reeds beweer dat opvoeders nie leesbegripstrategieë in ag geneem het nie. Howie e.a. (2017:169−7) maak dieselfde stelling na aanleiding van die PIRLS-verslag van 2016 met verwysing na spesifieke strategieë soos die gebruik van tekseienskappe en die vermoë om spesifieke inligting in tekste op te spoor. Beide hierdie strategieë het ons reeds gesien is deel van vakspesifieke en kurrikulumwye strategieë. Howie e.a. (2017:171) meld dat die onderrig van die hoër leesbegripstrategieë (soos om gevolgtrekkings te maak en styl en teksstruktuur te ontleed), indien wel, eers veel later as wat oorsee die geval is in Suid-Afrikaanse skole onderrig word.

Basson en Le Cordeur (2017:1040) en Pretorius en Klapwijk (2016:16) beweer ook dat Suid-Afrikaanse onderwysers en voorgraadse onderwysstudente in die meeste gevalle nie behoorlike onderrig in die toepassing van eksplisiete leesbegripstrategieë ontvang nie. Die situasie word verder vererger deur die feit dat die meeste leerders in Suid-Afrikaanse skole nie in hulle moedertaal of huistaal onderrig word nie. Pretorius (2002:174) se studie het bevind dat die leerders se algemene taalvaardighede nie outomaties gelykstaande is aan hul leesbegripvaardighede nie. Dit is aandag aan die onderrig van leesvaardighede wat leesbegrip verbeter. Pretorius en Lephalala (2011:4−5) stel dit onomwonde dat daar te min aandag gegee word aan leesbegrip en dat die situasie slegs sal verander indien leesbegripstrategieë eksplisiet onderrig word. Volgens Basson en Le Cordeur (2017:1039−40) het hulle respondente, wat Afrikaans as huistaal onderrig, laat blyk dat hulle heelwat niemoedertaalsprekers in hulle klasse het en dat hulle nie oor die kennis of agtergrond beskik om hierdie niemoedertaalsprekers te ondersteun in die bevordering en ondersteuning van hul behoeftes ten opsigte van lees en leesbegrip in die intermediêre fase nie. Die onderwysers blameer die gebrek aan professionele opleiding in hierdie verband. Uit die aard van die saak beskik hierdie niemoedertaalsprekers ook nie oor die akademiese taalvaardigheid om die komplekse konsepte wat die inhoudsgerigte leerareas vereis te verstaan nie (Basson en Le Cordeur 2017:1041).

Shanahan (2015:12) sê dat die besondere en uiteenlopende verskille tussen vakdissiplines, asook genres binne die dissiplines, gewoonlik nie spesifiek deur onderwysers uitgewys en beklemtoon word nie en algemene leesbegripstrategieë nie doeltreffend genoeg is om hierdie verskille slegs daarmee te hanteer nie. Sy wys verder op leesprobleme met tegniese woordeskat, verskillende teksstrukture en die verskil in die aard van interpretasies binne verskillende genres (Shanahan 2015:3). Massey en Riley (2013:578) en Johnson e.a. (2011:105) wys ter versagting egter ook daarop dat alle onderwysers, as gevolg van die verskille in akademiese agtergrond asook gebrek aan ervaring in die vak en die onderrig daarvan, nie altyd in alle opsigte die volledige kenners in hulle vakke is of kan wees nie. Shanahan (2015:3) en Goldman en Snow e.a. (2016:259) is verder van mening dat wanneer onderwysers inhoude opsom en saamvat, húlle die leer- en leesstof verwerk en leerders nie kans kry om self moeiliker tekste te lees en verstaan, verwerk en vertolk nie. Sodoende word die leerders die geleentheid ontneem om betrokke te raak by die skep van betekenis en die deelname aan die vakdiskoers.

Die navorsers van leesbegriponderrig is dit eens dat eksplisiete onderrig nodig is vir die ontwikkeling van die vakgerigte en kurrikulumwye leesbegripstrategieë. Vergelyk in hierdie verband onder andere: Basson en Le Cordeur (2017:1040); Goldman en Snow e.a. (2016:255); Klopper (2012:107); Pretorius en Klapwijk (2016:16); Pretorius en Lephalala (2011:5); Snow (2010:452); Snow en Uccelli (2009:118); en Uccelli e.a. (2015:339, 351). Volgens Shanahan (2015:3) sluit hierdie eksplisiete onderrig onder andere ook die volgende aspekte in:

Die wyse waarop inligting versamel en georganiseer word
Hoe inligting oorgedra word: die formaat, kennis en taalgebruik
Die vermoë om die belangrikheid en nuutheid van inligting te evalueer
’n Uitgebreide woordeskat en begrippe/konsepte inherent tot die vak.

Hillman (2014:397) beklemtoon dat onderwysers bogenoemde kennis en vaardighede eksplisiet moet onderrig, maar dit terselfdertyd ook deur middel van geleidelike ondersteuning moet ontwikkel. Verskeie ander studies noem ook die proses van geleidelike ondersteuning en stapsgewyse leiding om van lesers onafhanklike, selfregulerende lesers te maak (Duhaylongsod e.a. 2015:206; Goldman e.a. 2016b:259−60; Klopper 2012:28; en Uccelli e.a. 2015:351). Collin (2014:320−1) verwys in hierdie verband na die herstrukturering (herkontekstualisering) van kennis, wat vanaf ’n hoë akademiese vlak aangepas moet word na dié van die leerders en daarvandaan weer geleidelik opgebou moet word deur modellering en ondersteuning in denke. Die onderrig behels dus dat leerders nie slegs oor basiese inhoudskennis as agtergrondkennis moet beskik nie. Die leerders moet ook ondervind en weet hoe om teks te lees, hoe om die voorstelling van data in verskillende formate te vertolk en hoe om te bepaal watter belangrike kennis met bestaande inhoudskennis geïntegreer moet word (Goldman en Britt e.a. 2016:224).

Goldman en Britt e.a. (2016:224) voer verder aan dat die feit dat dissiplines so verskil ’n belangrike rol speel by die verskillende vlakke waarop begrip vereis word. Hierdie verskillende vlakke behels verskillende konvensies van vakke, maniere waarop bewyse geformuleer word, watter bepaling van die geldigheid van die teks aangewend moet word, die doel van tekste, tipes tekste en die wyse waarop daar gelees word. Die leerders moet dus uiteindelik ook in staat wees om hul leesprosesse na gelang van opdrag en konteks aan te pas.

Goldman en Britt e.a. (2016:222) sluit aan by Johnson e.a. (2011:105) en stel dit duidelik dat die onderwyser gevolglik oor kennis moet beskik van onder andere die begrip van outentieke kontekste en die leersituasie, begrip van sy eie dissipline se kennisdomein en die diskoersgemeenskap waarbinne die kennisinhoud sin maak en begryp moet word. Hierdie agtergrond sal die onderwyser met die nodige begrip toerus om die regte vrae te vra, opdragte te gee en veral aan leerders te modelleer hoe daar op verskillende vlakke oor die vak gedink moet word.

Snow en Uccelli (2009:115−8) beklemtoon die modellering en eksplisiete onderrig van verskeie aspekte van hierdie vakgerigte leesbegripproses om die leerders te leer redeneer, dink en formuleer in die spesifieke vak. Hierdie aspekte sluit in: woordeskatonderrig, herkenning van belangrike sinsdele, begrip van anaforiese verwysings, maak van afleidings en gevolgtrekkings en die waarneming van die samehangendheid in die teks. Goldman en Snow e.a. (2016:259) herhaal die belangrikheid van aktiwiteite wat die betrokkenheid van die leser/leerder by hierdie hele proses verseker. Duhaylongsod e.a. (2015:592) toon verder aan dat besprekingsaktiwiteite rondom bogenoemde aspekte in die klas ’n baie belangrike rol daarin speel om die leerders effektief te betrek en om swakker lesers te ondersteun in die begrip van hierdie vaardighede en die betekenis van tekste.

Verskeie studies bevestig dat indien onderwysers vir lesers vakspesifieke strategieë vanuit die spesifieke verskille tussen dissiplines formuleer en dit eksplisiet vanuit hierdie interpretatiewe leesproses onderrig, dit die lesers se vaardighede verbeter en ontwikkel (Goldman en Britt e.a. 2016:225−7). Onderwysers wat deel was van die verskeie ondersoekprosesse wat hier bo betrek is, getuig van groot veranderinge in die denkwyse oor hul vak. Hierdie veranderinge sluit in aandag aan die ondersteuning van lesers met die denkproses, aanpassing van assessering, aandag aan bewyslewering vir denke en meer aandag aan dieper begrip van kernkonsepte. Sodoende word die hele proses duidelik, eksplisiet en deursigtig vir alle lede van kennisgemeenskap (Goldman en Britt e.a. 2016:239−40; Goldman en Snow e.a. 2016:257).

Aanbevelings om die gebrek aan leesbegrip in die algemeen en in spesifieke vakke te verbeter, sluit volgens verskeie studies die noodsaaklikheid van dringende professionele ontwikkeling in. In hierdie opsig behoort die aard van leesbegripstrategieë binne die kurrikulumwye geletterdheidsontwikkeling en vakspesifieke geletterdheid deel uit te maak van voorgraadse opleiding, asook van die professionele ontwikkeling van onderwysers. Vergelyk in verband met die professionele opleiding van onderwysers ook Basson en Le Cordeur (2017), Duhaylongsod e.a. (2015) en Howie e.a. (2017).

Shanahan (2015:5−8) sê die verandering van onderwysers se denkwyse ten opsigte van vakspesifieke leesbegriponderrig beteken onderwysers behoort hul onderwyspraktyk te verander van net die oordra van kennis na die duidelike onderrig van hoe om gepaste akademiese geletterdheidsvaardighede, binne ’n spesifieke vakdissipline, sinvol en effektief te gebruik en ook krities bedag te wees oor hoe hulle dit doen. So ’n benadering sou kon lei tot dieper begrip en betekenisvorming asook kritiese denke en erkenning gee aan die kundigheid van vakkenners. So kan elke onderwyser indirek ook ’n onderwyser word wat onderrig en strategieë met sy vakinhoud integreer. Die integrasie van die kurrikulumwye en vakgerigte leesbegripstrategieë kan dus met vrug toegepas word. Fang (2014:447) sluit soos volg aan by hierdie gedagte dat die onderrig van geletterdheid die gesamentlike verantwoordelikheid van die onderwysers betrokke by algemene leesbegripstrategieë en die vakspesialiste is:

Instead of seeing language/literacy merely as a supportive role serving content learning, we should consider the two as not only central to but as equal partners in disciplinary learning […] because they are inextricably intertwined in the development of modern disciplines.

Die integrasie van kurrikulumwye leesstrategie-onderrig en die vakspesifieke benadering kom in ’n ondersoek deur Massey en Riley (2013:580−4) duidelik na vore. Die ondersoek is as aksienavorsing oor ’n tydperk van ses maande in die samewerking tussen ’n leesspesialis en ’n Wiskunde-onderwyser onderneem. Daar is byvoorbeeld vasgestel dat die onderwyser, na die gesprekke en besinning oor die aard van sy eie denke oor die vak, verskeie aanpassings in sy onderigbenadering begin maak het. Hy het bewus geword van leesbegripstrategieë wat tog ’n rol in Wiskunde-onderrig kan speel en van die reaksie van sy leerders daarop. Dit het tot gevolg gehad dat hy meer aandag gegee het aan visualisering in aanbieding en opdragte, verduideliking en aanvanklike vereenvoudiging van tegniese woordeskat, spesifieke aktivering van agtergrondkennis en die verskillende eienskappe van die tekste in die aanbieding van Wiskunde. Aktiwiteite wat hierop gevolg het, het behels die saamlees van die handboek, die eksplisiete en herhaalde aanduiding van verbande en patrone, die gebruik van skryfoefeninge om hul gedagtes te formuleer en modellering van die onderwyser se eie metakognisie terwyl hy met probleme werk. Sodoende het hy die beginsels van kurrikulumwye leesbegrip en die leesbegripstrategieë wat daarmee verband hou tot voordeel van sy eie onderrig en dié van sy leerders toegepas en aangepas by sy eie vak en vakkennis. Die gewenste onderrigbeplanning is dus ’n integrasie van beide benaderings en nie ’n polarisasie van die twee nie (Massey en Riley 2013:580−4).

Brozo (2017:15) maak die interessante opmerking dat die swak leesvermoë van tieners dikwels ’n baie beperkte kennisbasis as oorsaak het. Om binne die dissiplines te leer lees kan, volgens hom, daardie kennisbasis verbreed, en soos die kennis vermeerder as agtergrond of skema, sal die leer- en leesvermoë ook verbeter.

12. Samevatting

In hierdie artikel is twee benaderings ten opsigte van die onderrig van leesbegripstrategieë bespreek met die oog op die ontwikkeling van akademiese geletterdheid en die gepaardgaande verbetering van leerders se leesbegrip. Die twee benaderings het ingesluit die generiese benadering van ’n breë leesbegripstrategie-agtergrond wat in alle vakke toegepas kan word (kurrikulumwye geletterdheid) en vakgerigte geletterdheid met die fokus op vakspesifieke eienskappe. Alhoewel die klem geval het op die verduideliking van wat vakgerigte geletterdheid behels, is dit duidelik dat die kombinasie en integrering van hierdie twee benaderings, met die hulp van leesbegripkenners en vakspesialiste, die grootste wins kan lewer vir akademiese geletterdheidsonderrig. Dit is egter ook duidelik dat daar nog heelwat navorsing gedoen moet word oor die geletterdheidsaspekte van verskeie inhoudsvakke asook die vorm van integrasie tussen die twee bogenoemde benaderings. Ingrypings en projekte in onderwysdepartemente en tersiêre instellings sal van beide kennis moet neem.

Die onlangse navorsing in Suid-Afrika van onder andere Pretorius en Lephalala (2011), Klopper (2012), Pretorius en Klapwijk (2016), Basson en Le Cordeur (2017), Zimmerman (2017) en Boakye en Linden (2018), asook die ontleding van die 2016 PIRLS-uitslae (Howie e.a. 2017), het aangetoon dat die meeste onderwysers nie oor die nodige agtergrond van die aard van hierdie leesbegripstrategieë, die strategie-onderrig of die metodologie daarvan beskik om dit effektief te kan toepas nie. Dringende aandag aan die professionele opleiding van onderwysers in hierdie verband is uiters noodsaaklik.

Die eksplisiete onderrig van kurrikulumwye en vakgerigte leesbegripstrategieë behoort beklemtoon te word om die geletterdheidskrisis in Suid-Afrika behoorlik aan te pak. Dit sal behels dat die leesspesialiste, of taalonderwysers wat ’n geletterdheidsagtergrond het, hierdie aspek van onderrig binne skoolverband met die samewerking van die onderwysers van inhoudsvakke sal moet bespreek en beplan. Die opleiding van leesspesialiste vir Suid-Afrikaanse skole is ook ’n saak waaraan spesifiek aandag gegee moet word.

Bibliografie

Basson, M. en M. le Cordeur. 2017. Professionele ontwikkeling vir Afrikaanse Huistaalonderwysers ter bevordering van leesbegrip van niemoedertaalsprekers. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 57(4):1037–56.

Boakye, N.A.Y. en M. Linden. 2018. Extended strategy-use instruction to improve students’ reading proficiency in a content subject. Reading & Writing, 9(1):art 212. DOI: https://rw.org.za/index.php/RW/article/view/212.

Brozo, W.G., G. Moorman, C. Meyer en T. Stewart. 2013. Content area reading and disciplinary literacy. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 56(5):353−7.

Brozo, W.G. 2017. Disciplinary and content literacy for today’s adolescents. 6de uitgawe. New York: The Guilford Press.

Collin, R.A. 2014. A Bernsteinian analysis of content area literacy. Journal of Literacy Research, 46(3):306−29.

Duhaylongsod, L., C.E. Snow, R.L. Selman en M.S. Donovan. 2015. Toward disciplinary literacy: Dilemmas and challenges in designing history curriculum to support middle school students. Harvard Educational Review, 85(4):587−608.

Duke, N.K. en J. Carlisle. 2011. The development of comprehension. In Kamil e.a. (reds.) 2011.

Fang, Z. 2014. Preparing content area teachers for disciplinary instruction. The role of literacy teacher educators. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 57(6):444−8.

Gillis, V. 2014. Disciplinary literacy. Adapt not adopt. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 57(8):614−23.

Goldman, S.R., M.A. Britt, W. Brown, G. Cribb, M. George, C.D. Greenleaf, C. Lee, C. Shanahan en Project READI. 2016. Disciplinary literacies and learning to read for understanding: A Conceptual framework for disciplinary literacy. Educationalist Psychologist, 51(2):219–46.

Goldman, S.R., C.E. Snow en S. Vaughn. 2016. Common themes in teaching reading for understanding: Lessons from three projects. Journal of Adult and Adolescent Literacy, 60(3):255−64.

Hillman, A.M. 2014. A literary review on disciplinary literacy. How do secondary teachers apprentice students into mathematical literacy? Journal of Adolescent and Adult Literacy, 57(5):397−406.

Howie, S., C. Combrinck, K. Roux, M. Tshele, G. Mokoena en N.M. Palane. 2017. Progress in International Reading Literacy Study 2016. South African children’s reading literacy achievement. Pretoria: CEA, Universiteit van Pretoria.

International Literacy Association (ILA). 2017. Literacy leadership brief: Content area and disciplinary literacy. Strategies and frameworks. https://literacyworldwide.org/docs/default -source/where -we -stand/ila -content -area disciplinary -literacy -strategies -frameworks.pdf?sfvrsn=e180a58e_6 (23 November 2019 geraadpleeg).

Johnson, H., P.A. Watson, T. Delhunty, P.D. McSwiggen en T. Smith. 2011. What it is they do: Differentiating knowledge and literacy practices across content disciplines. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 55(2):100−9.

Kamil, L., P.D. Pearson, E.B. Moje en P.P. Afflerbach (reds.). 2011. Handbook of reading research. Volume IV. New York: Routledge.

Klopper, B. 2012. Riglyne vir die effektiewe onderrig van leesbegripstrategieë in die seniorfase. MEd-verhandeling, Cape Peninsula University of Technology, Kaapstad.

Knox, L. 2006. Assessering van leesbegrip in Afrikaansmedium primêre skole in die Vrystaat. MEd-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.

Lent, R.C. 2016. This is disciplinary literacy. Reading, writing, thinking, and doing … content area by content area. Thousand Oaks, CA: Corwin Literacy.

Lessing-Venter, N. en M. Snyman. 2017. Aspekte wat kinders se leesmotivering beïnvloed. LitNet Akademies, 14(3):866−95.

Massey, D. en I. Riley. 2013. Reading math textbooks. An algebra teacher’s patterns of thinking. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 65(7):577−86.

Moje, E.B. 2008. Foregrounding the disciplines in secondary literacy teaching: A call for change. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 52(2):96–107.

Olson, D.R. en N. Torrance (reds). 2009. The Cambridge handbook of literacy. Cambridge: Cambridge University Press.

Patterson, A. en A. Weideman. 2013. The refinement of a construct for texts diagnosing academic literacy. Tydskrif vir Taalonderrig, 47(1):125−51.

Pennington, J.L., K.M. Obenchain en K.M. Brock. 2014. Reading informational texts. A civic transactional text. The Reading Teacher, 67(7):532−42.

Pretorius, E.J. 2002. Reading ability and academic performance in South Africa: Are we fiddling while Rome is burning? Language Matters, 33(1):169−96. DOI: https://doi.org/10.1080/10228190208566183.

Pretorius, E.J. en M. Lephalala. 2011. Reading comprehension in high-poverty schools: How should it be taught and how well does it work? Per Linguam, 27(2):1−24.

Pretorius, E.J. en N.M. Klapwijk. 2016. Reading comprehension in South African schools: Are teachers getting it, and getting it right? Per Linguam, 32(1):1−20.

Shanahan, C. 2015. Disciplinary comprehension. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/266460422_1_Disciplinar_y_Comprehension (16 Mei 2019 geraadpleeg).

Shanahan, T. en C. Shanahan. 2012. What is disciplinary literacy and why does it matter? Topics in Language Disorders, 32(1):7−18.

Shanahan, C., T. Shanahan en C. Misischia. 2011. Analysis of expert readers in three disciplines: History, Mathematics, and Chemistry. Journal of Literacy Research, (43)4:393−429.

Snow, C.E. 2002. Reading for understanding: Toward a research and development program in reading comprehension. Santa Monica: RAND.

—. 2010. Academic language and the challenge of reading for learning about science. Science, 328(2597):450−2. https://science.sciencemag.org/content/328/5977/450.full (25 Junie 2020 geraadpleeg).

Snow, C.E. en P. Uccelli. 2009. The challenge of academic language. In Olson en Torrance (reds.) 2009.

Spires, H.A., S.N. Kerkhoff en C.K.G. Abbey. 2016. Disciplinary literacy and inquiry: Teaching for deeper content. Journal of Adolescent and Adult Literacy, May 2016:1−11.

Uccelli, P., E.P. Galloway, C.D. Barr, A. Meneses en C.C. Dobbs. 2015. Beyond vocabulary: Exploring cross-disciplinary academic language proficiency and its association with reading comprehension. ILA: Reading Research Quarterly, 50(3):337−56.

Vacca, R.T. en J.L. Vacca. 2009. Content area reading. Literacy and learning across the curriculum. 9de uitgawe. Boston: Pearson.

Van Vreckem, C., A. Desoete en H. van Keer. 2015. Problemen met begrijpend lezen effectief aanpakken: Het belang van “wat” en “hoe”. Signaal, 9(1):18−40.

Warren, J.E. 2013. Rhetorical reading as a gateway to disciplinary literacy. Journal of Adolescent and Adult Literacy, 56(5):391−9.

Wilkinson, I.A.G. en E.H. Son. 2011. A dialogic turn in research on learning and teaching to comprehend. In Kamil e.a. (reds.) 2011

Zimmerman, L. 2017. Learning from the best: Reading literacy development practices at a high-performing primary school. Per Linguam, 33(2):36–50.

Bylaag A. Verskillende vakgeletterdhede (Shanahan e.a. 2011:206)

The post Vakgerigte geletterdheid en leesbegripstrategie-ontwikkeling appeared first on LitNet.

Vonnisbespreking: Stakingstemmings: Oplossing en raaisels deur die Arbeidsappèlhof *National Union of Metalworkers of South Africa v Mahle Behr SA (Pty) Ltd* (Association of Mineworkers & Construction Union as Amicus Curiae) 2020 41 ILJ 2093 (AAH) Stefan van Eck, Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Abstract

Strike ballots: Solution and riddles by the Labour Appeal Court

The Labour Relations Act 66 of 1995 (LRA) was amended at the beginning of 2019 to encourage trade unions to include a provision in their constitutions requiring a strike ballot. The transitional arrangements contained in the Labour Relations Amendment Act 8 of 2018 direct that in the absence of such a provision in any trade union’s constitution, the trade union “must” conduct a secret ballot prior to the strike. The LRA contains seemingly contradictory provisions in this regard. Based on the transitional arrangements, the Labour Court has issued interdicts against strikes on a number of occasions based on the absence of secret ballots. However, in National Union of Metalworkers of South Africa v Mahle Behr SA (Pty) Ltd, Murphy, Acting Judge of Appeal of the Labour Appeal Court, overturned these decisions and held that the absence of a secret ballot has no influence on the protected or unprotected status of a strike. This decision brings much needed certainty regarding the interpretation of the LRA. However, the question remains whether this decision was arrived at correctly and whether it has resolved all outstanding issues regarding strike ballots. In this contribution I argue that the Labour Appeal Court came to the correct conclusion, but I also identify outstanding questions regarding secret ballots and suggest a number of solutions to these problems.

Keywords: Constitutional Court; constitutional right to strike; interdict; Labour Appeal Court; Labour Court; Labour Relations Act; protected strike; secret ballot; strike ballot; trade union; unprotected strike

Trefwoorde: Arbeidsappèlhof; Arbeidshof; beskermde staking; geheime stemming; Grondwethof; grondwetlike reg om te staak; onbeskermde staking; interdik; stakingstemming; vakbond; Wet op Arbeidsverhoudinge

1. Inleiding

Die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995 (WAV) het kort na Suid-Afrika se eerste demokratiese verkiesings die lig gesien (Van Niekerk en Smit 2019:14). Anders as in die geval van die vorige arbeidswet, die Wet op Arbeidsverhoudinge 28 van 1956 (WAV van 1956), stel die WAV dit nie as voorvereiste dat ’n stakingstemming gehou moet word alvorens werknemers aan ’n beskermde staking mag deelneem nie (Du Toit e.a.:348). Na afloop van langdurige en gewelddadige stakings in veral die mynbousektor, het beleidsmakers in 2012 gepoog om die vereiste terug te bring van ’n stakingstemming alvorens aan ’n beskermde staking of uitsluiting deelgeneem mag word (vgl. Klousule 6 van die Memorandum of Objects, Labour Relations Amendment Bill, B16–12). Hierdie voorstelle is egter nooit in die huidige WAV vervat nie.

Die WAV het egter sedert die instelling daarvan 25 jaar gelede vereis dat elke vakbond se grondwet ’n bepaling moet bevat dat dit ’n vereiste is om ’n stakingstemming onder die betrokke werknemerlede te hou alvorens hulle aan ’n staking mag deelneem (art. 95(5)(p)). Die doeltreffendheid en toepassing van hierdie artikel is die rede vir hierdie bespreking.

Dit blyk dat vakbonde en hul lede tot dusver nie veel aandag aan hierdie vereiste gegee het nie. Dit het tot gevolg gehad dat die WAV in 2019 gewysig is ten einde vakbonde aan te moedig om hul grondwette reg te stel (Fergus en Jacobs 2020:757). Artikel 19 van die Wysigingswet op Arbeidsverhoudinge 8 van 2018 (Wysigingswet) bepaal dat tot tyd en wyl vakbonde hul grondwette in hierdie verband aangepas het, ’n geheime stakingstemming deur lede gehou moet word alvorens aan ’n staking deelgeneem mag word.

Hierdie bepaling het tot grootskaalse verwarring oor die uitleg van die Wysigingswet rakende hierdie bepaling aanleiding gegee. Die Arbeidshof het na die inwerkingtreding van die Wysigingswet in ’n aantal uitsprake interdikte teen stakings toegestaan weens die nie-nakoming van aanpassings aan vakbonde se grondwette (vgl. Mahle Behr SA (Pty) Ltd v National Union of Metalworkers of South Africa 2019 40 ILJ 1814 (AH) (Mahle Behr AH); Air Chefs (SOC) Ltd v National Union of Metalworkers of SA 2020 41 ILJ 428 (AH) (Air Chefs); en Johannesburg Metropolitan Bus Services (SOC) Ltd v Democratic Municipal & Allied Workers Union 2019 12 BLLR 1335 (AH)) (Johannesburg Metropolitan Bus Services). In die saak onder bespreking (Mahle Behr AAH) het ’n eenparige volbank van die Arbeidsappèlhof egter ’n toonaangewende uitspraak oor die interpretasie van artikel 19 van die Wysigingswet gelewer wat die standpunt van die arbeidshowe omgekeer het.

Die doel van hierdie bydrae is om die feite en uitspraak in Mahle Behr AAH teen die agtergrond van die historiese ontwikkeling van stakingsvereistes en die huidige regsraamwerk ingevolge die WAV te ontleed en te evalueer. Die Arbeidshof se uitsprake wat hierdie uitspraak vooraf gegaan het, is ook van belang. Die tersaaklike historiese agtergrond tot stakingstemmings word eers bespreek voordat die bepalings van die WAV soos wat dit tans in die Suid-Afrikaanse reg toepassing vind, onder die loep geneem word. Die vraag word gestel of die Arbeidsappèlhof ’n korrekte beslissing gelewer het en verder word ondersoek ingestel om te bepaal of al die uitstaande kwessies oor stakingstemmings nou opgelos is. Daar word ten slotte gevolgtrekkings en aanbevelings gemaak.

2. Agtergrond tot stakingstemmings

Alvorens die feite en uitspraak in Mahle Behr AAH ontleed en evalueer word, is dit nodig om eers die regsontwikkeling met betrekking tot stakingstemmings oorsigtelik te bespreek.

Voor die nuwe grondwetlike bedeling in 1994, is stakings as óf wettige, óf onwettige stakings geklassifiseer (Van Jaarsveld en Van Eck 1992:292–3). Die WAV se voorganger, die WAV van 1956, het dit as voorvereiste gestel dat ’n stakingstemming gehou moet word (vgl. art. 65(2)(b)). Die nie-nakoming van stakingstemmings het onwettige stakings tot gevolg gehad wat tot interdikte en strafregtelike vervolging aanleiding sou kon gee (vgl. Parfitt 1992:294. Sien ook Sasol v SACWU 1990 11 ILJ 1010 (AAH); KwaZulu-Natal Furniture Manufacturers’ Association v National Union of Furniture and Allied Workers of South Africa 1996 8 BLLR 964 (N)).

Werkgewers was egter weens praktiese probleme nie gretig om vervolgings in te stel nie. Brassey e.a. (1987:252–3) verwys na ’n geval waar die owerhede daarop aangedring het om met strafregtelike stappe voort te gaan selfs nadat ’n kollektiewe ooreenkoms na ’n kortstondige onwettige staking bereik is. Die vervolgingsgesag het aanvanklik probleme ondervind om ’n hofsaal te kry wat meer as 100 werkers kon huisves. Nadat hierdie probleem uitgestryk is, is die eerste uur van elke dag se verrigtinge opgeneem deur ’n presensielys van die getuies na te gaan. Na die saak verskeie kere uitgestel is, het die werkgewer die geleentheid aangegryp om die saak weens tegniese gronde terug te trek ten einde die strafsaak tot ’n einde te bring (Brassey e.a. 1987:253). Dit is hieruit duidelik dat dit geen maklike taak was om strafregtelike verrigtinge teen sodanige onwettige optrede in te stel en deur te voer nie.

Met die oorskakeling na die huidige bedeling was beleidsmakers dit eens dat stakingstemmings nie tot voordeel van die instelling van kollektiewe bedinging is nie. Die ministeriële taakspan wat gedurende 1995 verantwoordelik was vir die opstel van die WAV het verklaar:

Ballots provide fertile soil for employers to interdict strikes and to justify the dismissal of strikers in strikes that are technically irregular but otherwise functional to collective bargaining. (Explanatory Memorandum 1995:303)

Soos hier onder bespreek, is die vereiste van ’n stakingstemming vir doeleindes van regmatige stakings gevolglik uit die WAV verwyder. Die ministeriële taakspan was egter van mening dat indien die reg om te staak in ’n geregistreerde vakbond eerder as in ’n groep werknemers vestig, dit sin sou kon maak om te vereis dat daar eers ’n stakingstemming gehou moet word alvorens daar gestaak mag word (Explanatory Memorandum 1995:303). Sodanige vereiste moes egter volgens die ministeriële taakspan steeds nie tot gevolg hê dat die regmatigheid van die staking deur werkgewers aangeveg kon word nie (Explanatory Memorandum 1995:302−3). Die beleidsmakers het egter daarop gewys dat die fundamentele reg om te staak nou individuele werkers toekom en dat dit gevolglik nie sin sou maak om ’n stakingstemming as voorvereiste vir stakings te stel nie (vgl. art. 27(4) van die Tussentydse Grondwet; Explanatory Memorandum 1995:303). Om die een of ander onverklaarbare rede is hierdie vereiste wat behels dat vakbonde se grondwette ’n bepaling moet bevat wat ’n stakingstemming vereis steeds in die WAV van 1995 ingevoeg. Dit is juis hierdie invoeging wat tot die sake onder bespreking aanleiding gegee het.

Onder die huidige bedeling stel die Handves van Menseregte dit onomwonde dat elke werker die reg het om ’n vakbond te stig of om daarby aan te sluit (art. 23(2)(a)) en om te staak (art. 23(2)(c)). Dit is beduidend dat hierdie reg nie aan geregistreerde of ongeregistreerde vakbonde toegeken word nie. Dié reg kom ingevolge die Grondwet werkers toe. Dit sou gevolglik nie sin maak om ongeag daarvan of werkers aan vakbonde behoort of nie, minder of meer vereistes op hulle te plaas wat nagekom moet word alvorens hulle mag staak nie. Artikel 64(1) van die WAV verleen die reg om te staak egter aan werknemers en nie aan werkers nie (vgl. Subramanien en Joseph 2019:1−39).

Die WAV gee aan die Grondwet uiting en dit is die wet se eersgemelde doelwit “om uitvoering te gee aan die fundamentele regte verleen by artikel 23 van die Grondwet en dit te reguleer”. Die Grondwethof het dit ook reeds benadruk dat die howe nie sal toelaat dat hierdie grondwetlike reg om te staak maklik ingeperk sal word nie (vgl. Association of Mineworkers & Construction Union v Chamber of Mines of SA 2017 7 BLLR 641 (KH); Van Eck 2017:1496). Dit is teen hierdie agtergrond dat die prosedurele beperkings wat deur die WAV ten opsigte van stakings ingevoer is, uiteengesit word alvorens die regspraak wat Mahle Behr AAH voorafgegaan het, ontleed word.

3. Beskermde en onbeskermde stakings ingevolge die WAV

Die WAV het deelname aan stakings in 1995 gedekriminaliseer (Myburgh 2004:296). Boetes of tronkstraf word nie ingevolge die WAV aan deelnemers aan onregmatige stakings opgelê nie. Die voldoening al dan nie aan die prosedurele vereistes vir beskermde stakings bly egter geweldig belangrik vir doeleindes van kollektiewe bedinging en beskerming wat aan werknemers toegeken word tydens sodanige stakings (vgl. Van Niekerk en Smit 2019:469). Werknemers wat aan beskermde stakings deelneem, mag nie weens hul deelname aan sulke stakings ontslaan word nie, en die WAV skep deliktuele en kontraktuele immuniteit teen eise wat op grond van beskermde stakings ingestel mag word (vgl. Du Toit e.a. 2015:354). Werknemers wat aan beskermde stakings deelneem, mag egter weens wangedrag ontslaan word (art. 67(5)).

Werknemers en vakbonde wat aan onbeskermde stakings deelneem, moet egter in hul spoor trap. Sodanige werknemers kan moontlik ontslaan word, interdikte kan teen hulle uitgereik word en eise vir “regverdige en billike vergoeding” kan deur die Arbeidshof toegeken word (art. 68(1)–(5); Item 6, Bylaag 8, Goeie Praktykskode: Ontslag). Die belangrikste gevolg is egter dat die Arbeidshof tydens die proses van kollektiewe bedinging vir ’n werkgewer in die bresse kan tree aangesien ’n onbeskermde staking deur middel van ’n interdik verbied kan word (art. 68(1); Myburgh 2013:1–10). Dit is gevolglik belangrik om te bepaal of enige staking beskermd of onbeskermd is, aangesien ’n onbeskermde staking die voortsetting van onderhandelinge oor kwessies soos hoër lone in die wiele kan ry.

Dit sal dus deurslaggewend vir kollektiewe bedinging wees indien daar ’n vereiste van stakingstemmings in die WAV is. Indien ’n vakbond nie aan al die tegniese vereistes van die stemming voldoen nie, sal die proses van kollektiewe bedinging deur middel van ’n interdik gestuit kan word.

Daar is nie ’n groot aantal streng vereistes waaraan voldoen moet word om aan ’n beskermde staking deel te neem nie. Dit is nodig om weer te beklemtoon dat elke werknemer, volgens die WAV, die reg het om te staak en hierdie reg word nie net aan geregistreerde of meerderheidsvakbonde toegeken nie. Daar word vereis dat:

die geskil na die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA) of ’n bedingingsraad verwys moet word;
’n sertifikaat wat bevestig dat die geskil nie deur versoeningsprosesse opgelos kon word nie, deur die KVBA of ’n bedingingsraad na gelang van die geval uitgereik moet word; en
in die privaat sektor moet daar skriftelike kennisgewing van minstens 48 uur ten opsigte van die aanvang van die staking aan die werkgewer gelewer word (art. 64(1); Van Niekerk en Smit 2019:456).

Met inagneming van gemelde beginsels staan drie kwessies soos ’n paal bo water. Ten aanvang: Die beginsel wat in die Grondwet vervat is, naamlik dat die reg om te staak aan werknemers en nie aan vakbonde verleen word nie, word deur hierdie vereistes versterk. Die WAV stel dit nie as voorvereiste dat slegs ’n vakbond ’n geskil na die KVBA of die bedingingsraad vir versoening mag verwys nie. Tweedens: Werkgewers het tydens kollektiewe bedinging met beide geregistreerde en ongeregistreerde vakbonde, asook werknemers wat geensins aan vakbonde behoort nie, te doen. Die WAV maak nie ’n onderskeid ten opsigte van die voorvereistes wat vir enige van die drie kategorieë werknemers geld nie ten einde te bepaal of ’n staking beskermd is of nie. Derdens: Die WAV het van die WAV van 1956 se beginsel weggebreek wat behels dat ’n stakingstemming ’n voorvereiste vir ’n beskermde staking is. Die vraag moet nou gestel word wat die WAV en die Wysigingswet oor stakingstemmings bepaal wat daartoe aanleiding gegee het dat die arbeidshowe in aanloop tot Mahle Behr AAH interdikte teen onbeskermde stakings toegestaan het.

4. Bepalings oor stemmings tydens stakings

Die onsekerheid oor die stemmingsvereiste lê binne die vereistes vir die registrasie van vakbonde opgesluit. Vakbonde doen ingevolge die WAV by die Registrateur van Arbeidsverhoudinge (registrateur) om registrasie aansoek (art. 95; Van Niekerk en Smit 2019:421). Die belangrikste vereistes is dat die betrokke vakbond ’n naam moet aanneem, dit moet ’n grondwet aanvaar het, dit moet ’n adres in Suid–Afrika hê en dit moet onafhanklik wees (art. 95(1)). Die gevolge van registrasie sluit onder meer in dat sodanige vakbonde afsonderlike regspersoonlikheid bekom (art. 97(1)).

Die feit dat ’n persoon ’n lid van ’n geregistreerde vakbond is, het tot gevolg dat daardie persoon nie aanspreeklik is vir enige van die verpligtinge van die vakbond nie (art. 97(2)). Die lede, beamptes, of vakbondverteenwoordigers van ’n geregistreerde vakbond doen ook nie persoonlike aanspreeklikheid op vir enige skade of verlies wat deur iemand gely word as gevolg van ’n handeling gedurende enige aktiwiteite van die vakbond nie (art. 97(3)).

Voor die inwerkingtreding van die Wysigingswet in Januarie 2019, het die WAV bloot bepaal dat ’n vakbondgrondwet wat by die registrateur ingedien word, ten minste die volgende bepalings ten opsigte van stakings moet bevat: Dit moet die omstandighede en die wyse waarop ’n stemming per stembrief gehou moet word, uiteensit (art. 95(5)(o)); dit moet voorsiening maak dat die vakbond alvorens ’n staking uitgeroep word, ’n stemming per stembrief moet hou onder dié van sy lede ten opsigte van wie hy beoog om die staking uit te roep (art. 95(5)(p)); en dit moet voorsiening maak dat lede van die vakbond nie gedissiplineer mag word weens versuim om aan ’n staking deel te neem nie, indien geen stemming oor die staking gehou is nie, of indien ’n stemming wel gehou is, maar die meerderheid van die lede het nie ten gunste van die staking gestem nie (art. 95(5)(q)).

Wat sou die doel van hierdie bepalings wees, indien dit nie die beskermde status van ’n staking beïnvloed nie? Is hierdie stemmingsvereistes enigsins relevant? Du Toit e.a. (2015:348) redeneer dat daar wel bestaansreg vir stakingstemmings is in soverre dit die verhouding tussen vakbonde en hul eie lede reguleer. Indien ’n vakbond ’n staking uitroep sonder om ’n reëlmatige stakingstemming te hou, of nie ’n meerderheid verkry nie, kan vakbondlede weier om aan die staking deel te neem sonder vrees dat hulle gedissiplineer of ontslaan sal word (art. 95(5)(q)). Die skrywers wys ook heeltemal tereg daarop dat vakbondlede by die Arbeidshof om ’n interdik sou kon aansoek doen om hul vakbond te verbied om met die staking voort te gaan indien hulle nie eers ’n behoorlike stakingstemming gehou het nie (art. 158(1)(a)(i); Du Toit e.a. 2015:348). Die WAV bepaal verder uitdruklik dat die Arbeidshof die bevoegdheid het om “(e) ’n geskil [te] beslis tussen ’n geregistreerde vakbond … en enigeen van die lede of aansoekers om lidmaatskap daarvan, oor ’n beweerde nie-nakoming van– (i) die konstitusie van daardie vakbond (art. 185(1)(e))”.

Du Toit e.a. is teoreties beskou heeltemal reg. Hierdie remedie is tot die beskikking van vakbondlede. Daar dien egter op gelet te word dat hierdie bepalings nie veel praktiese waarde het nie. Vakbondlede het meestal as individue nie die nodige fondse beskikbaar om in duur regsgedinge met hul vakbonde, wat veronderstel is om na hul belange om te sien, te tree nie. Vakbondlede vorm ook deel van ’n groep en dit sal uiters moeilik wees om uit ’n posisie van ondergeskiktheid teen die geregistreerde vakbond op te tree sonder om verstoot, of selfs geïntimideer te word. Dit is nie werklik realisties om te dink dat een of meer vakbondlede teen hul eie struggle-vennote sal optree, indien hulle nie met die implementering van ’n staking deur hul vakbond saamstem nie. Die Arbeidshof het ook al beslis dat die hof nie sonder meer met die interne besluite van vakbonde sal inmeng nie (Theron v FAWU 1998 5 BLLR (AH)). Die Arbeidshof is ook nie geneë om deliktuele eise ten gunste van vakbondlede teen hul vakbonde toe te staan wanneer ’n vakbond verkeerde advies aan hul lede gee en dit tot ’n lid se ontslag aanleiding sou gee nie (SAMWU v Jada 2003 ILJ 1344 (W)).

Die Wysigingswet is op 1 Januarie 2019 gepromulgeer en die Memorandum of Objects to the Labour Relations Amendment Bill, 2017 het dit duidelik gestel dat die wysigings dit onder meer ten doel gehad het om dit duidelik te stel dat die woord stemming enige vorm van stemming insluit. Dit behels ook moderne vorme van stemming (Memorandum of Objects 2017:par. 2.7.2). Hieruit blyk dat die doel eerder verbeterde korporatiewe bestuur was, as om die vereistes vir beskermde stakings strenger te maak.

Artikel 19(1) van die Wysigingswet, met die titel “Oorgangsmaatreëls”, bepaal dat die registrateur binne 180 dae vanaf die inwerkingtreding van die Wysigingswet ten opsigte van geregistreerde vakbonde wat nie in hul grondwette vir ’n geheime en aangetekende stemming voorsiening maak nie, sekere handelinge moet verrig. Die registrateur moet met die nasionale ampsdraers van daardie vakbonde beraadslaag oor die mees gepaste manier om die vakbond se grondwet te wysig om aan die stakingstemmingsvereiste te voldoen (art. 19(1)(a)). Die registrateur moet ’n direktief aan daardie vakbonde uitreik oor die tydperk waarbinne die wysiging aan hul grondwet aangebring moet word (art. 19(1)(b)). In finale instansie bepaal die Wysigingswet dat totdat ’n geregistreerde vakbond aan gemelde direktief van die registrateur gehoor gegee het om aan artikel 95(5)(p) en (q) van die WAV te voldoen, moet die vakbond voordat ’n staking uitgeroep word, ’n geheime stemming van lede onderneem.

Die Wysigingswet het ook ’n nuwe artikel 95(5) tot die WAV gevoeg wat bepaal dat by “die toepassing van subartikel (5) beteken ‘stemming’ enige stelsel van stemming deur lede waar stemme opgeneem en geheim gehou word”. Die Engelse weergawe van die Wysigingswet bepaal dat vir doeleindes van artikel 95(5) “‘ballot’ includes any system of voting by members that is recorded and in secret”. Dit is belangrik om daarop te let dat die woord includes (sluit in), wat ’n breë betekenis dra, in die Engelse teks gebruik is en dit gee tot ’n mate van dubbelsinnigheid aanleiding (Godfrey e.a. 2018:2172–3). Die Afrikaanse weergawe het ’n nouer betekenis, aangesien die woorde sluit in nie bygevoeg is nie.

Die laaste artikel wat vir doeleindes van hierdie bydrae relevant is, is artikel 67(7) van die WAV wat met die gevolge van beskermde en onbeskermde stakings handel. Hierdie artikel bepaal uitdruklik:

(7) Versuim van ’n geregistreerde vakbond … om te voldoen aan ’n bepaling in sy konstitusie wat vereis dat hy ’n stemming per stembrief onder dié van sy lede hou ten opsigte van wie hy beoog om ’n staking … uit te roep, mag nie aanleiding gee tot, … enige gedingvoering wat die wettigheid van ’n staking … en die beskerming wat dit aan hierdie artikel ontleen, raak nie.

5. Voorafgaande Arbeidshofuitsprake

Die arbeidshowe het in drie afsonderlike sake interdikte teen vakbonde toegestaan weens probleme met stakingstemmings. In Mahle Behr AH het twee werkgewers om die uitreiking van ’n interdik teen die National Union of Metal Workers of South Africa (NUMSA) aansoek gedoen. NUMSA se grondwet het geen vereiste ten opsigte van stakingstemmings bevat nie en die vakbond het nie ’n stemming onder werknemerlede gehou alvorens werkers begin staak het nie. NUMSA het twee argumente geopper, naamlik: Die Wysigingswet se bepalings plaas ’n onredelike beperking op die vakbond se grondwetlike reg om te staak. Voorts, die bepalings van die Wysigingswet is nie van toepassing nie, aangesien die registrateur nog nie ’n direktief uitgereik het om die vakbond se grondwet aan te pas nie (Mahle Behr AH par. [9]).

In Mahle Behr AH het die hof heeltemal tereg aanvaar dat artikel 67(7) van die WAV nie van toepassing was nie. Dit was die hof se standpunt dat hierdie artikel slegs van toepassing is indien ’n vakbond se grondwet wel vir ’n stakingstemming voorsiening maak (Mahle Behr AH par. 8). Die relevante gedeelte van die artikel bepaal dat dit geld by die “versuim van ’n geregistreerde vakbond … om te voldoen aan ’n bepaling in sy konstitusie wat vereis dat hy ’n stemming per stembrief” moet hou.

Ten spyte hiervan bevind die hof in Mahle Behr AH ten onregte verder dat die bepaling geen beperking op werkers se grondwetlike reg om te staak plaas nie. Volgens die hof is al wat ’n vakbond moet doen, om sy grondwet aan te pas en dan het dit die reg om te staak. Die hof vind dit ook onverklaarbaar waarom die vakbond enigsins geregistreer is in die afwesigheid van die vereiste van stakingstemmings in sy grondwet (Mahle Behr AH par. 10). Mahle Behr AH het ook sonder om enige redes te gee, die argument oor die gebrek aan ’n direktief deur die registrateur van die tafel gevee. Die hof beslis dat die bedoeling van die Wysigingswet duidelik was. Dit het ’n dwingende bepaling ingevoeg dat vakbonde se grondwet eers aangepas moet word om vir stakingstemmings voorsiening te maak, en indien dit nie gedoen is nie, dan moet daar eers gestem word voordat ’n vakbond in ’n staking betrokke kan raak (Mahle Behr AH par. 14). Hierdie uitspraak is om ooglopende redes verkeerd. Ongeag die stappe wat deur die vakbond gedoen sou kon word, stel die Wysigingswet ’n duidelike beperking op die reg om te staak in. Artikel 19(2) van die Wysigingswet bepaal:

Totdat ’n geregistreerde vakbond of werkgewersorganisasie aan die bevel ingevolge subartikel (1)(b) gegee en die vereistes van artikel 95(5)(p) en (q) van die Wet voldoen, moet die vakbond of werkgewersorganisasie, voordat ’n staking of uitsluiting aangepak word, ’n geheime stemming van lede onderneem.

Die Wysigingswet maak dit ook duidelik dat die registrateur moet oorleg pleeg, en ’n direktief uitvaardig, voordat die gemelde beperking in werking tree. In Mahle Behr AH is hierdie aspek geheel en al geïgnoreer.

In Air Chefs het die Arbeidshof enkele maande later tot ’n soortgelyke slotsom gekom. Die feite en redes vir die uitspraak is egter ietwat verskillend. In hierdie geval het NUMSA wel ’n stakingstemming by die werkplek gehou. Dit was egter nie ’n geheime stemming nie, aangesien die stemming met die werknemers langs mekaar, en onder die valkoë van vakbondverteenwoordigers plaasgevind het (Air Chefs par. 7.14). In Air Chefs is beslis dat die doel van die Wysigingswet was om te verseker dat werknemers na afloop van ’n demokratiese proses kan besluit of hulle aan die staking wil deelneem of nie. Die Arbeidshof bevind egter op onlogiese gronde dat die beperking op die reg om te staak bloot tydelik en prosedureel van aard is en dus geen beperking daarstel nie (Air Chefs par. 22). Die reg om te staak, wat gewoonlik teenwoordig is, word volgens die beslissing in Air Chefs slegs opgeskort hangende die implementering van die dwingende bepalings van die Wysigingswet.

Die redes in Air Chefs is onlogies. Die doelstellings van die Wysigingswet het geen woord oor demokratiese prosesse gerep nie en die doel was eerder om vir moderne prosesse voorsiening te maak. Verder maak die Grondwet van 1996 geen onderskeid tussen prosedurele of substantiewe beperkings, of tussen tydelike en permanente beperkings op die regte soos in die Grondwet vervat word nie. Die korrekte beslissing sou eerder wees dat daar wel ’n beperking is, en dat dit ingevolge artikel 36 van die Grondwet getoets moet word teen ’n maatstaf van of dit in ’n oop en demokratiese samelewing redelik en aanvaarbaar sou wees.

In die laaste Arbeidshofuitspraak, Johannesburg Metropolitan Bus Services, het die vakbond Democratic Municipal & Allied Workers Union ook geen stakingstemming gehou nie en die werkgewer het om ’n verbiedende interdik teen die staking aansoek gedoen. Die twee argumente is eweneens geopper dat so ’n bevel onredelik op die grondwetlike reg om te staak inbreuk sou maak en dat die registrateur nog nie ’n direktief uitgereik het dat die vakbond se grondwet aangepas moet word nie (Johannesburg Metropolitan Bus Services par. 8). Anders as in Mahle Behr AH, bevind die regter in Johannesburg Metropolitan Bus Services par. 4 nie dat artikel 67(7) van die WAV nie van toepassing is weens die afwesigheid van ’n stemmingsvereiste in die vakbond se grondwet nie. Die hof wend ’n onoortuigende poging aan om die oënskynlik botsende bepalings van die WAV met mekaar te versoen. In Johannesburg Metropolitan Bus Services bevind die hof heeltemal korrek dat artikel 67(7) bepaal dat die gebrek aan stakingstemmings nie tot onbeskermde stakings aanleiding kan gee nie. Volgens die hof (par. 10) weerhou dit egter steeds nie die regter daarvan om ’n interdik uit te reik op grond van die gebiedende bepalings van artikel 19(2) van die Wysigingswet wat vereis dat geheime stakingstemmings gehou moet word tot tyd en wyl die betrokke vakbonde se grondwette aangepas is nie. Die hof beslis voorts dat nadat ’n vakbond se grondwet aangepas is om wel vir stakingstemmings voorsiening te maak, verloor die hof die bevoegdheid om ’n vakbond deur middel van ’n interdik te dwing om wel sodanige stemmings te hou.

Die arbeidshowe kan nie verkwalik word vir hul oënskynlike onbeholpe pogings om die ooglopende botsende bepalings van die WAV en die Wysigingswet met mekaar te versoen nie. Artikel 67(7) stel dit duidelik dat enige versuim om ’n stakingstemming ingevolge ’n vakbond se grondwet te hou nie die beskermde status van ’n staking mag beïnvloed nie, terwyl artikel 95(5)(p) en (q) dit nou duidelik stel dat ’n geheime stakingstemming gehou moet word indien die vereiste nie uitdruklik in die vakbond se grondwet ingeskryf word nie. Die probleem lê klaarblyklik by die wetgewer wat op ’n dubbelsinnige wyse ’n poging aangewend het om vakbonde aan te moedig om hul grondwette aan te pas. Die vraag is hoe die Arbeidsappèlhof op die raaisel gereageer het en of dit tot logiese gevolgtrekkings gelei het.

6. Die Arbeidsappèlhof se uitspraak

Regters Waglay, Phatshoane en Murphy van die Arbeidsappèlhof het in Mahle Behr AAH die standpunt van die gemelde arbeidshofuitsprake omgekeer. Soos wat uit die onderstaande ontleding sal blyk, het die hof egter die soeklig op slegs een beperkte aspek laat val, en die vraag sal beantwoord moet word of die uitspraak al die onsekerhede oor stakingstemmings nou uit die weg geruim het.

Die vertrekpunt in Mahle Behr AAH is dat die gebiedende artikel 19 van die Wysigingswet in die konteks van artikel 95(5)(p) en (q) uitgelê moet word. Kortliks gestel, artikel 95(5)(p) vereis dat wanneer ’n vakbond om registrasie aansoek doen, dan moet die betrokke vakbond se grondwet ’n bepaling bevat wat vereis dat alvorens ’n staking uitgeroep mag word, daar eers ’n stakingstemming gehou moet word. Artikel 95(5)(q) bevestig voorts dat daar nie dissiplinêre stappe teen vakbondlede geneem mag word, of hul lidmaatskap beëindig mag word nie, indien die betrokke werknemers weier om aan ’n staking deel te neem weens die feit dat geen stakingstemming gehou is nie, of dat slegs ’n minderheid ten gunste van die staking gestem het nie.

Alhoewel dit vir my duidelik is dat artikel 95(5) alleenlik die verhouding tussen vakbonde en hul lede reguleer, en dat dit geen verbintenis of verpligtinge tussen die vakbond of hul lede, en die werkgewer of derdepartye skep nie, het die hof geen melding hiervan gemaak nie. Dit is ’n belangrike beleidsoorweging waarop die arbeidshowe tot dusver nog nie voldoende klem gelê het nie en dit het waarskynlik tot die verkeerde beslissings van dié howe aanleiding gegee.

In Mahle Behr AAH word egter heeltemal tereg die klem geplaas op die feit dat “[s]ection 19 of the LRAA is aimed at empowering the Registrar to further provide for balloting requirements in the constitutions of trade unions”. Die hof (par. 5) beklemtoon verder dat die nalaat van ’n vakbond om ingevolge sy grondwet ’n stemming te hou “does not have any impact on the protected nature of a strike or lock-out [in terms of section 67(7)]”. Artikel 19 van die Wysigingswet is op die wetboek geplaas om die registrateur te bemagtig om ’n proses aan die gang te sit om vakbonde te noop om hul grondwette aan te pas om vir aangetekende en geheime stemmings voorsiening te maak (Mahle Behr AAH par. 7). Die hof bevestig heeltemal korrek dat die registrateur binne 180 dae na die inwerkingtreding van die Wysigingswet met vakbonde oorleg moet pleeg oor die gepaste wyse waarop hul grondwette aangepas moet word en ’n direktief moet uitgereik word wat uitstippel binne welke tyd die betrokke grondwette aangepas moet word (art. 19(1)(a)–(b)). Tot tyd en wyl die betrokke grondwette aangepas is, moet sodanige vakbonde geheime stemmings onder lede hou voordat ’n vakbond in ’n staking betrokke raak (art. 19(2); Mahle Behr AAH par. 7).

Die Arbeidsappèlhof (par. 8) onderstreep ook die feit dat artikel 8 van die Wysigingswet ’n nuwe artikel 95(9) van die WAV byvoeg, wat bepaal dat stemming ook enige metode insluit wat “opgeneem en geheim gehou word”. Alhoewel die hof dit nie uitdruklik stel nie, kom dit tog tot die gevolgtrekking dat hierdie bepalings ’n beperking op die reg om te staak skep. In Mahle Behr AAH (par. 11) word dit met verwysing na die uitlegklousule in die Grondwet soos volg gestel:

Section 39(2) of the Constitution obliges courts to adopt an interpretation of a legislative provision which better promotes the spirit, purport and objects of the Bill of Rights and to adopt a meaning that does not unduly limit a right in the Bill of Rights. Legislative provisions that limit fundamental rights should be interpreted in a manner least intrusive of the right, if the text is reasonably capable of bearing that meaning (eie beklemtoning).

Dit is dus vir die hof logies om artikel 19 so uit te lê dat dit eerder die reg om te staak bevorder en beskerm, eerder as om dit te beperk (art. 23(2)(c)). Volgens die drie regters (par. 14) is dit duidelik dat totdat die registrateur met die betrokke vakbond oorleg gepleeg het, en ’n direktief uitgereik het, daar geen verpligting op ’n vakbond rus om sy grondwet aan te pas nie. Weens die feit dat die registrateur volgens alle aanduidings nog nie met NUMSA gekonsulteer het nie, of ’n direktief uitgereik het nie, beslis die Arbeidsappèlhof (par.18) dat die Arbeidshof in Mahle Behr AH gefouteer het om die interdik teen die staking toe te staan.

7. Ontleding van die uitspraak in die konteks van die wetgewende raamwerk

Streng tegnies beskou, kan daar nie met die Arbeidsappèlhof se beslissing verskil word nie. In Mahle Behr AAH het die hof in wese bevind dat die Wysigingswet ’n beperking op die reg om te staak daarstel en dat daar ’n plig op howe rus om ’n pro-aktiewe benadering te volg om nie die reg om te staak onnodig te beperk nie. Dit is ongetwyfeld ’n suiwer uitleg en die drie arbeidshofbeslissings met hul ontoepaslike redenasies ten opsigte van blote prosedurele inperkings, geringe opskortings van die reg en die tydelikheid daarvan is die nek ingeslaan. Reg of verkeerd, die Wysigingswet stel ongetwyfeld ’n beperking op ’n grondwetlike reg daar en hierdie feit kan nie misken word nie. Die hof kon in Mahle Behr AAH ’n logiese uitleg aan die Wysigingswet heg wat strook met die bewoording van die artikels. Dit is egter waar die positiewe aspekte rakende die beslissing eindig.

Die Arbeidsappèlhof het etlike kritiese aspekte onbeantwoord gelaat. Indien die hof ’n ietwat breër en volledige benadering gevolg het, sou dit toekomstige litigasie, en die koste daaraan verbonde, beperk het. Dit is wat van die Arbeidsappèlhof verwag sou kon word. Buiten die Grondwethof, is die Arbeidsappèlhof die spesialisinstelling wat rigting en leiding op die gebied van arbeidsreg en arbeidsverhoudinge behoort te gee. Die hof het egter op ’n taakgeoriënteerde wyse tot op die been gesny en slegs op die een uitkoms wat op Mahle Behr se feite van toepassing was, gekonsentreer.

Die uitspraak het die volgende belangrike vrae onbeantwoord gelaat. Eerstens: Gestel die registrateur het wel met NUMSA oorleg gepleeg en ’n direktief uitgereik wat nie nagekom is nie. Sou dit in hierdie omstandighede korrek wees om soos in Johannesburg Metropolitan Bus Services te bevind dat alhoewel dit ’n beskermde staking is, die arbeidshowe dan wel interdikte behoort toe te staan ter wille daarvan om aan die Wysigingswet se dwingende bepalings gehoor te gee? Die hof het hierdie ooglopende vraag onbeantwoord gelaat.

Tweedens: Gestel die antwoord op die vorige vraag is ja. Sou die benadering om vakbonde te verplig om geheime stemmings te hou totdat hul grondwette aangesuiwer is wel ingevolge artikel 36 van die Grondwet van 1996 op ’n redelike beperking van die fundamentele reg om te staak neerkom? Alhoewel die Arbeidsappèlhof nie hierdie verdere ooglopende vraag oorweeg het nie, sou dit wat my betref nie die regte benadering wees om te volg nie. Weens die feit dat artikel 19 slegs die verhouding tussen vakbonde en hul lede reël, sou dit ’n tree te ver wees om wel die beperking toe te laat met die uitsluitlike doel om vakbonde aan te moedig om hul grondwette aan te pas (vgl. Fergus en Jacobs 2020:775–7).

Derdens: Wat is die Arbeidsappèlhof se benadering ten opsigte van die vakbonde wat meer verantwoordbaar en demokraties ten opsigte van hul lede behoort te wees? In Mahle Behr AAH is daar geen sweempie van ’n aanduiding gegee of die benadering wat in Air Chefs gehuldig is, naamlik dat die stemmingsvereistes juis opgeskerp is in ’n poging om meer demokratiese werkplekke tot stand te bring, ondersteun word nie. Dit is alombekend dat militante minderhede in Suid-Afrika soms deur middel van intimidasie vir ander werknemers wat moontlik die meerderheid daar kan stel, oorhaal om saam met hulle aan stakings deel te neem (Air Chefs par. 22).

Vierdens: Die Arbeidsappèlhof het egter geen poging aangewend om iets te sê oor die feit dat die Grondwet van 1996 ’n individuele reg om te staak aan elke werker, en nie aan vakbonde nie, toeken. In Air Chefs (par. 22) merk die Arbeidshof soos volg op:

It is appreciated that a strike is by its very nature a collective effort. The collective however cannot be separate from the individual employee and his or her concomitant right to make choices. The argument that “union’s position is supreme” is a debate for another day.

Dit is teleurstellend dat hierdie klinies-korrekte uitspraak van die Arbeidsappèlhof geen leiding gegee het wat vir die regters van die Arbeidshof in die toekoms rigting sal gee in hul pogings om die vae en oënskynlik botsende bepalings van die WAV uit te lê nie.

Wat die wetlike raamwerk betref die volgende: Dit het reeds met die opstel van die WAV in 1995 duidelik geword dat die beleidsmakers nie daarmee geneë was om met die vorige model wat stakingstemmings as ’n duidelike voorvereiste gestel het, voort te gaan nie. Daar is van hierdie vereiste wegbeweeg wat die bepaling van beskermde en onbeskermde stakings betref. Artikel 67(7) van die WAV stel dit op ’n voortreflike wyse duidelik dat ’n stakingstemming nie die beskermde status van ’n staking, en dit wat daarmee saamgaan, beïnvloed nie.

Die vereiste dat ’n stakingstemming deur geregistreerde vakbonde gehou moet word, is egter ietwat bedees, maar op die oog af dwingend, in die voorvereistes vir die registrasie van vakbonde behou. Hierdie projek is egter halfhartig aangepak. Die registrateur het meer as 25 jaar na die insluiting van hierdie vereiste eers hieraan aandag begin skenk. Daar is ’n duidelike vereiste dat die registrateur ingevolge die Wysigingswet binne 180 dae na die inwerkingtreding van dié wet vakbonde moet identifiseer wat nie stakingstemmings as vereistes in hul grondwette het nie. Ten spyte hiervan, blyk dit dat hierdie sleutelbeampte in die Department van Arbeid nog geen stappe gedoen het om met bekende vakbonde, soos NUMSA, oorleg te pleeg, asook om direktiewe uit te vaardig wat hulle aanspoor om die aanpassings teweeg te bring nie.

Gesien in die lig van die daadwerklike beleidsverandering wat beleidsmakers in 1995 gemaak het om weg te beweeg van die vereiste om stakingstemmings deel van die regsraamwerk te maak, kan die vraag met reg gestel word waarom daar enigsins van dwingende bepalings gebruik gemaak word wat hierdie aspek aanbetref.

Dit is duidelik dat stakingstemmings bloot daargestel is om die verhouding tussen vakbonde en hulle lede te reguleer. Dit skep geen regte en verpligtinge tussen vakbonde, werkgewers of derde partye nie. Soos die beginsels tans staan, is daar nie effektiewe maatreëls in die WAV ingevolge waarvan vakbondlede hul vakbonde kan dwing om aan die beginsels van stakingstemmings te voldoen ten einde verantwoordbaarheid van vakbonde teenoor hul lede te verbeter nie. Waarom dan is hierdie tandelose bepalings steeds in die WAV ingevoeg wat dit laat blyk dat dit bindende regskrag het?

8. Slotsom en aanbevelings

Soos vermeld, het Mahle Behr AAH ’n tegnies korrekte uitspraak gelewer wat duidelikheid oor die vraag gebring het of interdikte teen vakbonde aangevra kan word in die afwesigheid van stakingstemmings. Die Arbeidsappèlhof het egter ’n noue benadering gevolg en bykans geen verdere leiding gegee oor hoe die pad verder sal verloop indien die registrateur wel eendag besluit om met vakbonde te begin konsulteer oor die insluiting van die stakingsvereiste in hul grondwette nie.

Indien dit wel die bedoeling van die maatskaplike belanghebbers was om vakbonde meer verantwoordbaar en demokraties ten opsigte van hul lede te maak, dan behoort hierdie kwessie weer deur die staat, georganiseerde arbeid en besigheid in oënskou geneem te word. Addisionele prosesse en remedies sal ingestel moet word om dit vir werknemers moontlik te maak om werklik hul vakbonde tot verbeterde korporatiewe bestuur te verbind.

Soos wat die WAV egter tans bepaal, is dit nie sinvol om dwingende bepalings in die WAV in te voeg wat stakingstemmings tydens die registrasie van vakbonde vereis nie, terwyl dit nie deur die registrateur of die howe afgedwing word nie.

Teen die agtergrond van bogemelde, word aan die hand gedoen dat beleidsmakers tydens ’n volgende rondte die hele kwessie oor stakingstemmings weer in oënskou behoort te neem en die vereistes heeltemal uit die WAV behoort te verwyder, eerder as wat dit in die wetboek behou word sonder dat dit enige betekenisvolle rol vervul.

Bibliografie

Anon. 1995. Exploratory memorandum to the Labour Relations Act. Industrial Law Journal, 16(2):278–336.

Brassey, M., E. Cameron, H. Cheadle en M. Olivier. 1987. The new labour law. Kaapstad: Juta.

Du Toit, D., S. Godfrey, C. Cooper, G. Giles, T. Cohen, B. Conradie en A. Steenkamp. 2015. Labour relations law: A comprehensive guide. Durban: LexisNexis.

Fergus, E. en M. Jacobs. 2020. The contested terrain of secret ballots. Industrial Law Journal, 41(4):757–78.

Godfrey, S., D. du Toit en M. Jacobs. 2018. The new labour bills: an overview and analysis. Industrial Law Journal, 39(10):2161–89.

Myburgh, A. 2013. The failure to obey interdicts prohibiting strike violence. Contemporary Labour Law Journal, 23(1):1–10.

Myburgh, J.F. 2004. 100 Years of strike law. Industrial Law Journal, 25(5):296–76.

Parfitt, J. 1992. Workplace ballots: rules and procedures. Industrial Law Journal, 13(2):294–303.

Subramanien, D.C. en J.L. Joseph. 2019. The right to strike under the Labour Relations Act 66 of 1995 (LRA) and possible factors for consideration that would promote the objectives of the LRA. Potchefstroom Electronic Law Journal, 22:1–39.

Van Jaarsveld, S.R. en B.P.S. van Eck. 1992. Kompendium van Suid–Afrikaanse arbeidsreg. Johannesburg, Kaapstad: Lex Patria.

Van Eck, B.P.S. 2017. In the name of ‘workplace and majoritarianism’: thou shalt not strike ― Association of Mineworkers & Construction Union v Chamber of Mines (2017) 38 ILJ 831 (CC) and National Union of Metalworkers of SA & Others v Bader Bop (Pty) Ltd & Another (2003) 24 ILJ 305 (CC). Industrial Law Journal, 38(7):1496–1510.

Van Niekerk, A. en N. Smit. 2019. Law@work. Durban: LexisNexis.

The post Vonnisbespreking: Stakingstemmings: Oplossing en raaisels deur die Arbeidsappèlhof appeared first on LitNet.

China se Gordel-en-pad-inisiatief (Belt and Road Initiative, BRI): Die vroeë invloed op Afrika Fanie Herman, Departement Politieke Studies en Regeerkunde, Universiteit van die Vrystaat
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

In September 2013 het President Xi Jinping die Gordel-en-pad-inisiatief of wat in Engels bekend staan as die Belt and Road Initiative (BRI) bekendgestel. Die inisiatief is sinoniem met die syroete wat eeue tevore deur die Chinese vorstehuise as ’n ekonomiese roete gebruik is om handel met Europa te bevorder. Die inisiatief ontvang aansienlike aandag van die internasionale gemeenskap en word oor die algemeen in ’n positiewe lig gesien deur lande wat geraak word. Die Engelse term BRI word deurgaans in die artikel gebruik, omrede dit alombekend in die literatuur is. Die hoofdoelwit van die artikel is om die vroeë invloed van die BRI op Afrika te ondersoek. Die veronderstelling is dat China se BRI gedryf word deur geopolitieke en geo-ekonomiese doelwitte om internasionale mag en status te verkry. Insigte uit teoretiese perspektiewe in die vakgebied van Internasionale Verhoudinge verklaar waarom samewerking met lande op die roetes belangrik is om mag te verkry. Die hele Afrika word by die inisiatief betrek, maar Oos- en Noord-Afrika is spesifiek van belang. Die invloed op die gebiede word uitgelig met suksesverhale, uitdagings en kritiek. President Xi Jinping se persoonlike besoek aan lande in Wes-, Oos-, Suider-Afrika en die Indiese Oseaan dien as verdere aanduiding om BRI-bande te versterk. Chinese leiers maak hulle eerste buitelandse besoeke elke jaar aan Afrikalande, wat dui op die ekonomiese en strategiese waarde van die verhouding. Die voorkoms van COVID-19 plaas die projekte nou vir eers op die agtergrond en dit word in perspektief gestel in die Afrikakonteks. ’n Belangrike bevinding is dat die BRI die potensiaal het om Afrika as ontluikende mark te ontgin, maar dat ondeursigtigheid van China se kant en Afrika se finansiële skuldlas die inisiatief belemmer. Verder is die Afrikakontinent ’n gunstige speelveld vir China om sy internasionale geopolitieke en geo-ekonomiese ambisies aan te help.

Trefwoorde: BRI se vroeë invloed op Afrika; geopolitiek en geo-ekonomie van die BRI; Internasionale Verhoudinge-perspektiewe op die BRI; Gordel-en-pad-inisiatief; Sino-Afrika-verhoudinge

Abstract

The Belt and Road Initiative (BRI): The early influence on Africa

This article touches on the early influence of China’s Belt and Road Initiative (BRI) on Africa. A brief reference to the original silk route and the basic features of the modern-day equivalent are presented as an overview. An examination of the geopolitical and geo-economical dimensions of the BRI points to China’s pursuit of global power status. In Africa, the BRI focuses on the creation of infrastructure and a business marketplace to facilitate the free flow of goods and products between China and Africa. Theoretical perspectives in the field of International Relations (IR) provide an analytical explanation to the question: Is the BRI based on the liberal school in IR which promotes cooperation between countries for mutual economic benefit or is it based on the realist school in IR which emphasises the expansion of global political power? The analysis reveals that both schools of thought play a role in explaining China’s BRI ambitions.

The early influence of the BRI on Africa is the main part of the article. At this stage it is too early to draw any significant conclusions about the influence of the BRI on Africa; however, the position of President Xi Jinping, the value of the different regions, and the challenges and criticism facing the BRI are examined. The main finding is that the BRI gives rise to the expansion of China’s geopolitical and geo-economical power in Africa.

An historical overview of the BRI shows that China originally established a silk route in the Han dynasty (206 BC) to promote trading with countries in Central Asia. The BRI as the modern-day equivalent was adopted by the Chinese government in 2013 as a global infrastructure development strategy. The aim is to promote trade between China and Africa and facilitate cooperation in multilateral organisations and discussion forums, such as the Forum on China-Africa Cooperation (FOCAC). The initiative will connect the global community through investments, including connectivity, policy coordination, trade facilitation, infrastructure, financial integration, and people-to-people exchanges. During official visits to Indonesia and Kazakhstan President Xi Jinping announced the strategy and in 2017 it was incorporated into the Constitution of the People’s Republic of China (PRC). The overland routes for road and rail transportation are referred to as the Belt, whereas transportation by sea is referred to as the Road. Some international observers view the initiative as a plan for Chinese world domination through a China-centred global trading network. The project has a target completion date of 2049, which coincides with the 110th anniversary of the PRC.

China desires to expand its influence across the globe through this very ambitious project. Indeed, the project will enhance China’s economic and strategic influence and promote its status as an international role-player. By increasing cooperation with interested countries, China wishes to strengthen its political and economic power. Moreover, the initiative will help to satisfy China’s domestic economic needs and bring wealth and prosperity to the Chinese people. The BRI is also a means to counter American power in the countries along the routes and to convince the world that China desires peace and development.

From the perspectives of IR theory, the BRI shows elements of liberalism and realism. The liberal perspective portrays China as a peaceful and benevolent role-player, where countries along the routes cooperate to achieve mutually beneficial results. The realist perspective portrays China as pursuing power through aggressive and self-interested means. The BRI shows signs of China’s effort to expand power; for example, prosperity creation in countries along the routes through the provision of financial, political, and cultural resources. While the BRI is essentially a platform to advance international cooperation and common benefits for all cooperating countries, it also provides an opportunity for China to expand power and pursue world economic dominance. Access to international markets is strengthened through the increase of power (offensive realism), while national interests are increased through security (defensive realism).

Following the above background, the main focus of the article is to examine the early influence of the BRI on Africa. China and Africa have a friendship that stretches back many decades. Historically, certain parts of Africa were important trading centres on the maritime route, creating economic growth, social stability, and cultural progress. President Xi Jinping at the last FOCAC Summit in 2018 emphasised the collaboration needed between Africa and China to achieve a common destiny and mutually shared benefits. The BRI has specific implications for the regions of Africa and that is pointed out in this section. Firstly, the countries in East Africa (Djibouti, Ethiopia, Kenya, Ruanda, Uganda, and Tanzania) are strategically important on the maritime route. These countries have ports and are viewed as the gateways to East Africa. Secondly, Egypt, Algiers and Morocco as Northern African countries are located next to the Mediterranean Sea and serve as important hubs to connect China with Europe through the Suez Canal. Thirdly, the Southern Africa Development Community (SADC) is in cooperation with the BRI to implement its industrialisation strategy. Infrastructure development is important for both groups to place Africa on the path of progress.

Apart from all the success stories, there are many challenges. Firstly, the capacity of African countries to effect stable economic growth needs to be improved. Regional conflicts, weak economic drivers, limited national capacity, and a lack of talent place a damper on the execution of the initiative. Secondly, the business environment in Africa needs to be improved, by creating more jobs and acquiring capital for BRI investment projects. In the context of the many obstacles China faces with the BRI, it is also necessary to look at the critique and challenges from the African side. China’s self-interested economic ambitions receive the scrutiny of western observers. For example, the inability of African countries to pay back infrastructure development debt, the so-called debt-trap, is a big discussion point. The implication is that African countries become economically dependent on China, where large amounts of money are invested in economic development in exchange for the procurement of valuable natural resources.

Moreover, the BRI has the potential to cause conflict between the United States and China because of their different approaches to economic development and the deliberate attempt by China to create a sphere of influence in Africa. The perception of western analysts is that China’s international behaviour is becoming more assertive and the BRI is one phase in its arsenal of diplomatic instruments to achieve world economic dominance. However, the Chinese viewpoint is that the BRI carries the economic interests of African countries at heart and will create a win-win situation through mutual cooperation.

The findings reveal that the BRI has the potential to develop Africa as an emerging market, but China’s opaqueness and Africa’s financial debt are burdens in the effective management and coordination of the initiative. Furthermore, Africa is part of China’s geopolitical and geo-economic ambitions: geopolitically, because China desires to increase its political power in the BRI regions and geo-economically, because China desires to benefit economically from trading with cooperative countries. In terms of the last statement, the geo-economic nature of the BRI refers to China’s use of economic instruments to pursue geopolitical goals. This includes building infrastructure and opening trade routes to earn the reputation of an international superpower.

Keywords: Belt and Road Initiative; BRI’s early influence on Africa; geopolitics and geo-economics of the BRI; International Relations perspectives on the BRI; Sino-African relations

1. Inleiding

China se geopolitieke en geo-ekonomiese ambisies is ’n wesentlike element van die BRI. Die inisiatief skep geleenthede vir China om die besigheids- en strategiese landskap van Afrika te betree. Kanale word ook geskep om interkontinentale en handelsbande met Europa uit te brei. Die BRI is ’n Chinese program met die hoofdoelwit om handel tussen China en lande op die roetes aan te moedig. Die hoofkenmerke van die BRI is diversiteit, onafhanklikheid, ekonomiese balans en volhoubare ontwikkeling (Calabrese 2019). Verder poog die inisiatief om streeksamewerking en kommunikasie tussen verskillende beskawings te versterk en wêreldvrede en stabiliteit te bevorder (Zou 2018).

Die BRI het twee belangrike komponente: die Landelike Syroete (die antieke roete na Europa deur China en Sentraal-Asië) en die Maritieme Syroete (die seeroete wat China met Europa en die horing van Afrika sal verbind). Die BRI absorbeer ook ander roetes wat alreeds ekonomies aktief is, byvoorbeeld die China-Pakistan-handelsnetwerk (Chatzky en McBride 2020).

Afrika en China het ’n vriendskap wat lank terug strek. Histories was sekere dele van Afrika belangrike handelsentrums op die maritieme roete, wat ekonomiese groei, sosiale stabiliteit en kulturele vooruitgang teweeggebring het. Hier word verwys na die ontdekkingsreise van die seevaarder Zheng, wat onder opdrag van keiser Yongle, die ooskus van Afrika in die jaar 1500 bereik het (Wang en Meng 2018).

Baie waarnemers is skepties oor China se rol in Afrika se ontwikkeling en voer aan dat selfgesentreerde ekonomiese belang die hoofoorweging vir die BRI is. Oor die algemeen is die lande wat op die roete geraak word nie in staat om die infrastruktuur self op te rig nie, vanweë die onvermoë om finansiële lenings van ryk westerse donateurs te bekom, korrupsie onder amptenare verantwoordelik vir die bestuur van projekte en gebrek aan kennis om sulke gespesialiseerde projekte aan te pak. Dit maak hulle afhanklik van China wat nie skroom om groot bedrae geld uit te leen nie in ruil vir die verkryging van hulpbronne en indien die lande nie kan terugbetaal nie, die beslaglegging op eiendom. Aan die ander kant wil China ekonomiese samewerking met Afrika deur middel van die BRI bevorder en wil dit voorkom of China wel daarin geïnteresseerd is om die ekonomiese belange van Afrika op die hart te dra (McBride 2020).

Die BRI streef in wese daarna om China as ’n internasionale grootmoondheid te vestig en die oprigting van infrastruktuur en China se aanbod om die lande ekonomies te help ontwikkel is die hoofoorwegings. In die konteks van China se magsopbou en internasionale ambisies kan die artikel meer lig werp op China se doelwit om ekonomiese heerskappy in die wêreld te verkry. Afrika speel ’n rol in dié verband, vanweë die waarde wat die BRI kan toevoeg om strategiese roetes te help ontwikkel wat in die ekonomiese aptyt van China kan voorsien. Afgesien van die voordeel vir China self, hou dit ook voordele vir die lande op die roetes in. Die BRI is egter nog in sy beginfase en daar moet hard gewerk word voordat die inisiatief tot sy volle reg kom.

In die laaste 30 jaar, het China ekonomiese dubbelsyfergroei beleef, wat dit die wêreld se tweede grootste ekonomie in nominale waarde en nommer een in koopkragpariteit maak. Die Verenigde State van Amerika (VSA) is steeds die wêreld se grootste ekonomie. Dit is ’n besonderse mylpaal vir enige land ter wêreld om dubbelsyfergroei oor drie dekades te handhaaf. Voordat China dié prestasie behaal het, was Japan en Suid-Korea in die tweede en derde plekke. Volgens die Internasionale Monetêre Fonds (IMF), het China se bruto binnelandse produk (BBP) in 2018 op 14 triljoen Amerikaanse dollar gestaan met ’n gemiddelde groeikoers van 6% tot 7% in die laaste tien jaar (Jones 2020). Volgens die Asia Power Index, saamgestel deur die Lowy Institute van Australië, word China as Asië se supermoondheid gesien. Die meeste van die groot internasionale maatskappye maak nuwe fabrieke en kantore in China oop, of het dit alreeds gedoen (Dupont 2016).

Ander aspekte wat China se aansien as grootmoondheid verhoog is die volgende:

Verdediging: Vandag het China die grootste weermag in die wêreld met twee miljoen aktiewe lede in die Chinese Bevrydingsleër, oftewel People’s Liberation Army (PLA). China het in 2018 effens meer as ’n derde van die VSA se militêre begroting en 13% van die globale militêre begrotings spandeer. Volgens die Amerikaanse weermag groei die PLA teen ’n ontsaglike tempo en kan binnekort ’n bedreiging inhou vir Amerikaanse militêre superioriteit (Stockholm International Peace Research Institute 2020).
Tegnologie: China groei baie vinnig as ’n tegnologiese moondheid. Die twee grootste internetmaatskappye, Alibaba en Tencent Holdings, is leiers in aanlyn speletjies, sosiale media en e-handel. Cutting-edge Mavic Pro Drone beheer 70% van die kommersiële hommeltuigmark; all-inclusive app, WeChat en TikTok is internetgebaseerde maatskappye wat die tegnologiese innovasie van China uitlig. Die ontwikkeling van siviele en militêre tegnologieë word verder aangehelp met die beskikbaarstelling van 5G, semigeleiers, mikroskyfies en kunsmatige intelligensie (KI). Die regering het alreeds biljoene dollars daaraan spandeer (Savic 2020).
Sagte mag: Dié begrip verwys na die vermoë van een party om ’n ander party te beïnvloed, sonder die gebruik van geweld. In die politiek beteken dit die invloed van regerings op ander regerings deur die gebruik van diplomasie, gedeelde belange en ekonomiese gunsies (Nye 2004:10). China het strategieë ontwikkel om sy sagte mag uit te brei. Sagte mag word op verskeie gebiede bestuur, byvoorbeeld toerisme, onderwys, sport en kultuur. Die Confucius Institutes is gestig om Chinese kultuur en taal internasionaal te bevorder en op die oomblik is daar 350 van die institute regoor die wêreld. Soos wat die invloed van die VSA besig is om te kwyn, wil China na die wêreldmark uitreik. Die BRI help China om sy globale doelwit van ekonomiese oorheersing en grootmoondheidstatus te verkry (Zhu, Edney en Rosen 2019:5–10).

Afgesien van die inleiding wat in breë trekke die doel van die artikel weergee, word die volgende aspekte ook ondersoek: ’n Oorsig van die BRI word geformuleer, die geopolitieke en geo-ekonomiese oorwegings word uitgelig, insigte uit teoretiese perspektiewe in die vakgebied van Internasionale Verhoudinge word aangewend om die BRI te ontleed, die vroeë invloed van die BRI op Afrika word bespreek en laastens word ’n samevatting van die belangrikste bevindings gegee. ’n Kort beskrywing van elke afdeling volg hier onder:

Afdeling twee skets ’n oorsig van die BRI deur die volgende vrae te beantwoord: Wat was die oorspronklike syroete en wat is die planne en voor- en nadele van die BRI?
Afdeling drie kyk na die geopolitieke en geo-ekonomiese dimensies van die BRI. China maak sy internasionale politieke skuiwe om mag na te jaag en sy status te bevorder. Ten opsigte van China se BRI-Afrikastrategie is die fokus op die skepping van handelsroetes vir die vrye vloei van produkte en dienste en dit kan bereik word deur die oprigting van infrastruktuur. Die argument is dat dit handel gaan vergemaklik wanneer die BRI finaal in werking tree.
Afdeling vier kyk na perspektiewe in die vakgebied van Internasionale Verhoudinge om ’n teoretiese grondslag vir die BRI te gee. Die bespreking sentreer rondom die volgende vrae: Is die BRI primêr daarmee gemoeid om China ekonomies te help ontwikkel en by te dra tot die inwyding van ’n nuwe era van globale voorspoed en interafhanklikheid – ’n Chinese weergawe van liberale internasionalisme? Of gaan dit hier oor tradisionele magspolitiek soos deur die realistiese denkskool verwoord?
Afdeling vyf kyk na die vroeë invloed van die BRI op Afrika. Op hierdie stadium is dit te vroeg om enige noemenswaardige gevolgtrekkings te maak oor die invloed van die BRI op Afrika. Dit is wel belangrik om te kyk na die posisie van president Xi Jinping, die waarde wat die verskillende streke vir die BRI inhou en ook die uitdagings en kritiek wat die BRI in die gesig staar. Daar word kortliks verwys na die wêreldwye pandemie se effek op die BRI in Afrika.
Die gevolgtrekking gee ’n samevatting van die belangrikste bevindings van die artikel.

Figuur 1. Kaart van die BRI
(Bron: https://www.zerohedge.com/sites/default/files/images/user3303/imageroot/2017/10/20/20171021_obor.png)

2. ’n Oorsig van die BRI

Die BRI, wat ook bekend staan as die One Belt and One Road Initiative (OBOR), is ’n ontwikkelingstrategie voorgestel deur die Chinese regering en fokus op die aansluiting van China per land en see met die Europese vasteland. Die inisiatief poog om infrastruktuurontwikkeling en beleggings met bykans 70 lande en internasionale organisasies in Asië, Europa en Afrika te onderhandel en daar te stel (Calabrese 2019). Die leier van die Republiek van China, Xi Jinping, het die BRI oorspronklik voorgestel na amptelike besoeke in 2013 aan Indonesië en Kazakstan (Chen 2019:3227). Die Chinese regering bemark die inisiatief om streeksamewerking te bevorder en ’n duideliker toekoms vir al die samewerkende lande te verseker. Sekere waarnemers sien dit as ’n poging deur China om dominansie in internasionale aangeleenthede uit te oefen met die daarstelling van ’n Chinees-gesentreerde handelsnetwerk. Die teikendatum vir die voltooiing van die projek is 2049, wat saamval met die 100ste bestaansjaar van die Republiek van China (Jones en Zeng 2019:1416).

2.1 Wat was die oorspronklike syroete?

Die oorspronklike syroete het ontstaan gedurende die weswaartse uitbreiding van China se Han-vorstehuis (206 v.C.), wat handelsnetwerke met die Sentraal-Asiatiese lande van Afghanistan, Kazakstan, Kirgistan, Tadjikistan, Turkmenistan en Oesbekistan, asook hedendaagse Indië en Pakistan, gesluit het. Die roetes het meer as 4 000 kilometer na Europa ingesluit. Sentraal-Asië was dus die middelpunt van een van die eerste golwe van globalisasie wat die Ooste met die Weste verbind het en gelei het tot groot welvaart met kulturele en godsdienstige tradisies. Waardevolle Chinese sy, speserye, edelstene en ander goedere het weswaarts beweeg, terwyl China goud, metale, ivoor en glasware ontvang het. Maar die kruistogte, asook die verowering van gebiede deur die Mongole in Sentraal-Asië, was ’n terugslag vir handeldryf en vandag is die lande (Kazakstan, Kirgistan, Tadjikistan, Turkmenistan en Oesbekistan) ekonomies van mekaar geïsoleer. Interstreekhandel verteenwoordig slegs 6,2% van alle ekonomiese oorgrensverkeer (Chatzky en McBride 2020).

2.2. Wat is die planne vir die BRI?

Xi se droom met die BRI sluit in die oprigting van ’n wye netwerk van spoorweë, energiepyplyne, snelweë en grensbeheerposte, wat in ’n westelike rigting deur die voormalige Sowjetrepublieke beweeg en suidwaarts na Pakistan, Indië en die res van Suid-Oos Asië. So ’n netwerk sal die internasionale gebruik van die Chinese geldeenheid (renminbi) verhoog en finansiële transaksies wat tussen lande in Suid-Oos Asië bestaan, vergemaklik. Die Asiatiese Ontwikkelingsbank voer aan dat daar jaarliks ’n tekort van 800 miljoen Amerikaanse dollar is om projekte in die streek te finansier. Bykomend tot die infrastruktuurprojekte beplan China om 50 spesiale ekonomiese sones te bou, geskoei op die spesiale ekonomiese sone van Shenzhen, wat China in 1980 voltooi het om ekonomiese verkeer in die gebied te versnel. Ten einde seehandel te versnel, beplan China verder om hawens te bou waar die Indiese Oseaan deel van die roete uitmaak (Jones en Zeng 2019:1416).

Die BRI is daarop gemik om stukrag aan China se geopolitieke en ekonomiese ambisies te gee. ’n Aggressiewe ekonomiese beleid kan China help om nuwe markte te skep om sy goedere te verhandel. Waarnemers sien die BRI as een van China se hoofdoelstellings om sy “Made in China 2025”-strategie op die wêreldverhoog af te druk. Terselfdertyd is China gemotiveer om sy westelike streke, wat ekonomies verwaarloos is, te versterk. In breë terme gesien, is die leierskap vasberade om die ekonomie te herstruktureer ten einde die middelinkomstegroep se lewensgehalte te verbeter. So ’n stap sal bydra tot die verhoging van salarisse en groter fokus op die vervaardiging van hoërkwaliteitgoedere en -dienste (Chatzky en McBride 2020).

3. Geopolitieke en geo-ekonomiese oorwegings

Die BRI word deur verskeie waarnemers as China se nuwe geopolitieke strategie beskou. Dit het onder andere ten doel om China se invloedsfeer uit te brei en ’n nuwe internasionale ekonomiese orde en normsisteem te skep. Terwyl die Chinese regering en akademici die inisiatief op ’n hoë vlak verkondig, is die VSA, Japan en Rusland besig om teenvoeters vir China se strategiese uitbreiding te vind. Dié lande sien China se hegemoniese ambisies as die begin van ’n geopolitieke wedywering om ekonomiese en politieke beheer van lande in die streke oor te neem (Flint en Zhang 2016:5).

Tot watter mate is die internasionale gemeenskap besig om te oorreageer met betrekking tot die inisiatief? Meer spesifiek, kan gesê word dat die inisiatief China se nuwe geopolitieke strategie is? Indien nie, waaroor handel die inisiatief nou eintlik en wat is China se internasionale geopolitieke strategie? Dié deel van die artikel ontleed die strategiese dimensies van die inisiatief asook die verwagte rol in China se internasionale strategie.

Die BRI fokus op vyf prioriteitsgebiede: beleidskoördinasie, die samehang van fasiliteite, ongehinderde handel, finansiële integrasie en interpersoonlike (mens-tot-mens) verhoudinge (Ministry of Foreign Affairs of the PRC 2015). Die BRI was ’n vae idee in die beginstadium – die aanvanklike plan van die Chinese regering was om samewerking met buurlande te versterk, sonder dat deeglike doelwitte en benaderings geformuleer is oor hoe om dit uit te voer. Die leierskap van die Chinese Kommunistiese Party (CKP), volgens tradisie, stel met elke nuwe president wat ingehuldig word, ’n nuwe internasionale strategie op (wat gewoonlik nie veel afwyk van vorige leierskapstrategieë nie). Dit is gebaseer op nuwe persepsies en omvattende assesserings van die plaaslike en internasionale omgewings. President Xi Jinping is geen uitsondering nie. Nadat hy in November 2012 verkies is as Sekretaris-Generaal van die CKP het die strategiese besluitnemingsirkel ooreengekom dat China deur drie hoofuitdagings gekonfronteer word: Die eerste was industriële oorkapasiteit en swak ekonomiese groei, wat breër internasionale samewerking vir groter oorsese markte noodsaaklik gemaak het; die tweede was ’n verlangsaming in die wêreldekonomie en potensiële retrogressie van globalisering, wat aanleiding gegee het tot ’n nuwe rondte van streeksamewerking, soos byvoorbeeld APEC en ASEAN; en die derde was die Obama-administrasie se Asië-herbalanseringstrategie (Asia-Rebalancing Strategy) wat ’n strategiese vervreemding tussen China en sy nabygeleë bure veroorsaak het. Hier word verwys na Japan, Viëtnam en die Filippyne (Giancarlo 2019).

Dit was op hierdie gronde dat president Xi die BRI voorgestel het om nuwe maniere van internasionale ekonomiese samewerking te ondersoek en daarby spanning tussen China en sy buurlande te versag. Dit is in samehang met China se vreedsame ontwikkelingstrategie van die vorige dekade onder president Hu Jintao. Tydens ’n vergadering van die Sentrale Komitee van die CKP (Politburo) oor hoe om verhoudinge met buurlande te verbeter, is daar vir die eerste keer na die BRI verwys as ’n gekombineerde inisiatief. Die inisiatief is later as ’n geskrewe dokument in die derde voltallige sitting van die 18de sessie van die CKP se Nasionale Kongres ingesluit (Giancarlo 2019). Dit is op dié stadium dat die BRI plaaslik en internasionaal verkondig is – voordat ’n bloudruk beskikbaar was.

Sewe jaar na die bekendstelling van die BRI, is dit China se hoof- internasionale samewerkingstrategie. Teen die einde van 2019 het China samewerkingsooreenkomste met meer as 100 lande en internasionale organisasies gesluit. Veral belangrik is dat die BRI konkrete bewyse lewer van infrastruktuurontwikkeling, handel- en nywerheidsamewerking, die gesamentlike konstruksie van industriële parke en vryehandelsones, finansiële samewerking en kulturele uitruilprogramme. Dié gebiede dui op die ekonomiese en sosiale vooruitgang van China en lande op die roetes (State Council Information Office 2018).

As die eerste inisiatief voorgestel deur ’n ontwikkelende land vir wêreldwye ekonomiese samewerking, openbaar die BRI ’n sterk bereidwilligheid van die Chinese leierskap om meer betrokke te raak in die wêreldekonomie deur middel van hervorming, ’n oopdeurbeleid en die verhoging van China se rol in die globale ekonomiese en politieke arenas (Flint en Zhang 2016:5).

Daar is spanning tussen China en sy buurlande oor die BRI. Dit word vererger deur streeksgeskille. Die Suid-China See-geskil staan aan die voorpunt en handel oor die regsbevoegdheid en administrasie van maritieme kenmerke soos sandbanke, rotsbanke, eilandjies, territoriale gebiedswaters en eksklusiewe ekonomiese sones in waters waarop Viëtnam, Filippyne en Taiwan aanspraak maak (Kipgen 2020:5). Dit is ’n konflikpunt op die BRI se maritieme roete en gaan lei tot vertragings, veral deur die baie besige Straat van Malakka. Meer as die helfte van die wêreld se olie wat per see vervoer word, gaan deur die Suid-China See op pad na bestemmings in China, Suid-Korea, Japan en Taiwan (Kipgen 2020:6). China is ook in konflik met Indië gewikkel. Afgesien van geskille oor die lang grenslyn en aan watter land die grondgebied (Galwanvallei) behoort, vlieg beskuldigings van China se kant dat Indië paaie en landingstroke bou met die doel om sy vervoernetwerk en kommunikasie in die gebied te verbeter. Indië het ook ambisies om ’n ekonomiese moondheid in die streek te word en met China se landelike BRI wat deur Sentraal-Asiatiese lande loop, verhoog dit die potensiaal vir ekonomiese wedywering tussen die twee lande (Hoffmann 2018:10).

Daar word geglo dat nouer ekonomiese bande en interpersoonlike verhoudings sal help om respek en vertroue te wen en ’n veilige omgewing vir samewerking te skep. In hierdie verband is die BRI ’n gepaste strategie om langtermynontwikkeling vir die streek te verseker (Yu 2019:187–8).

China beweer dat die BRI nie bedoel is om die land se invloedsfeer uit te brei nie; dit is ook nie ’n geopolitieke strategie om met die VSA of enige ander land vir streeksoorheersing te kompeteer nie. Eerstens is die uiteindelike doel van die BRI om die lande op die roetes aan te spoor om vrywillig betrokke te raak by die ontwikkeling van hulle streke op ’n gelyke basis en nie die afdwing van China se politieke wil op die leierskap nie (Yu 2019:189). Tweedens fokus die BRI op spesifieke besigheids- en sosiale projekte om ekonomiese en sosiale verhoudinge te verbeter (die vyf konnektiwiteite), in plaas daarvan om die magsbalans te verander en die sekuriteit van die streke oor te neem. Derdens is die BRI ’n oop en inklusiewe inisiatief wat die beginsels van openheid, konsultasie en wedersydse voordeel onderskryf. Alle lande is welkom om deel van die inisiatief te word – die VSA ingesluit. Deelname is gebaseer op ’n stel reëls en norme wat internasionaal aanvaarbaar is en afhanklik is van fondse, tegnologie en talent vanoor die hele wêreld. Die BRI is dus ’n geo-ekonomiese strategie wat globale ekonomiese ontwikkeling voorstaan (Heiduk en Sakaki 2019:95–6).

4. Insigte uit teoretiese perspektiewe in Internasionale Verhoudinge op die BRI

Hierdie afdeling ondersoek China se BRI-gedrag aan die hand van die twee hoofstroom-denkskole in Internasionale Verhoudinge, naamlik realisme en liberalisme. Die doel is nie om ’n breedvoerige ontleding te gee van al die aannames en begrippe wat die grondslag van die teoretiese perspektiewe vorm nie, maar slegs die punte toe te lig wat van analitiese waarde geag word.

Studies met betrekking tot China se BRI wys dat dit elemente bevat wat akademies gesproke aansluit by die denkskole van liberalisme en realisme. Die finale doel is offensief (die vermeerdering van mag) en die middel om die doel te bereik is defensief (die vermeerdering van sekuriteit). Die liberale perspektief beeld China as ’n vredeliewende en welwillende rolspeler uit, waar al die lande saamwerk om ’n beter samelewing en ekonomie te bou (Voon en Xu 2018:123). Die uitgangspunt van realisme is die strewe na magsuitbreiding, meestal om self-gesentreerde belange en hegemoniese ambisies te bevredig (Nicolas 2015:6).

Die uitgangspunt wat aanvoer dat mag vermeerder kan word sonder om aggressief op te tree teenoor ander lande is ’n sterk aanduiding van China se BRI-ambisies. Dit sluit aan by die liberale perspektief in Internasionale Verhoudinge en poog om samewerking te fasiliteer deur middel van gesprekvoering in multilaterale organisasies. Die liberale perspektief fokus op wen-wenverhoudings en wedersydse voordeel, veral op die gebiede van ekonomie en handel (Ratanavaraha 2018:5).

’n Ander uitgangspunt voer aan dat mag vermeerder kan word deur die aanwending van militêre middele en aggressiewe gedrag. Dié uitgangspunt sluit aan by die denkskool van realisme in Internasionale Verhoudinge en poog om eerstens die nasionale sekuriteit van die lande te verseker deur militêre ooreenkomste met ander lande te onderhandel, hetsy bilateraal of multilateraal. China se lidmaatskap van die Shanghai Cooperation Organisation (SCO) is ’n voorbeeld van ’n streeksorganisasie wat sekuriteit bevorder, terwyl bilaterale strategiese vennootskappe met verskeie ander lande gesluit is (Nicolas 2015:7). Tweedens is die oprigting van oorsese militêre basisse ’n aansporing vir die projeksie van voorwaartse militêre mag en dit word gekenmerk deur aggressiewe, dominerende gedrag om die doelwitte te bereik. China se oprigting van militêre basisse om sy BRI-projekte op verskeie seeroetes te beskerm is ’n langtermynprojeksie. Op die huidige stadium het die land net een oorsese basis in Djiboeti, maar beplan ’n volgende basis in Pakistan (The Guardian 2019).

Die liberale komponent in die Chinese regering streef na die oprigting van multilaterale forums om samewerking te bevorder. Dit sal help om voordele vir almal beskikbaar te stel, kommunikasie tussen die lande bevorder, die ekonomieë van samewerkende lande verbeter en nuwe finansiële instellings op die been bring (Karlis en Polemis 2019:4). Die komponent in die Chinese regering wat in hulle optrede by die akademiese denkskool van realisme aansluiting vind, is een waar mag en die nastrewing van nasionale belang vooropstaan. Die middele sal geleidelik lei tot die einddoel, naamlik wêreldoorheersing (Nicolas 2015:7).

Deur die liberale lens gesien, word die gemeenskaplike belange van al die samewerkende lande eerste gestel en hulle eie belange tweede. ’n Positiewe aspek van liberalisme is dat geen konflik en aggressiwiteit gesamentlike projekte in die wiele ry nie. Lande deel in mekaar se suksesse en mislukkings. China het in die Forum on China-Africa Cooperation (FOCAC) verklaar dat hy bereid is om saam met Afrikalande te werk aan ’n toekoms wat voordele vir almal inhou. Die BRI as ’n buitelandse beleidsdoelwit van die Chinese regering is geskoei op dieselfde beginsels as FOCAC, naamlik om gemeenskaplike voordeel en gedeelde ekonomiese vooruitgang vir al die samewerkende lande te onderhandel (Zhou en Esteban 2018:491–2).

Internasionale organisasies en ekonomiese interafhanklikheid is sterk begrippe in die liberale perspektief. Onderhandeling by die forums het ten doel om meganismes te ontwikkel wat die belange van die samewerkende lande kan saamvoeg en gedeelde resultate kan lewer (Weinhardt en Ten Brink 2019:260). Interafhanklikheid het twee implikasies vir Afrikalande. Eerstens kan hulle saamwerk en deel in die wedersydse voordele en tweedens kan hulle weier om saam te werk (defeksie) en hulleself blootstel aan Chinese strafmaatreëls. Voorbeelde van strafmaatreëls sluit in die weerhouding van lenings en die instel van verhoogde renteterugbetalings.

Die Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) is in 2015 gestig om lenings en finansiële transaksies tussen samewerkende lande te administreer. Samewerkende lande het onderneem om binne die raamwerk van die bank en die BRI se projekte op te tree. Die geld wat beskikbaar gestel word vir ’n projek in een land hou ook voordele in vir projekte in ander lande. Dit is dus ’n interafhanklike samewerkingsooreenkoms. Wanneer een land onttrek, verloor almal en is dit nie meer ’n wen-wensituasie nie (Weinhardt en Ten Brink 2019:261).

Akademici wat China se geopolitieke ambisies vanuit die denkraamwerk van realisme beoordeel, is van mening dat China besig is om offensiewe realisme na te jaag. Dié akademici voer aan dat konflik onvermydelik is as gevolg van ’n tekort aan hulpbronne. Lande in die internasionale politieke stelsel se hoofbekommernis is oorlewing en om te oorleef beteken dat mag uitgebrei moet word ten einde skaars hulpbronne te bekom. Dié groep akademici sien die internasionale sisteem in zero-somterme; een man se wins is ’n ander man se verlies (Zhou en Esteban 2018:489–90). Die BRI in Afrika gee China die geleentheid om hulpbronne te bekom wat noodsaaklik vir die Chinese ekonomie is om te funksioneer. China se ekonomie kan dus gehandhaaf word deur mag na die kontinent te projekteer in die vorm van ekonomiese diplomasie en ’n groter toename in militêre teenwoordigheid. Dit moet genoem word dat ekonomiese mag ’n groot rol speel in die denkskool van realisme. China gebruik ekonomiese diplomasie by wyse van die wortel-en-stok-analogie. Die wortel “ekonomiese diplomasie” verwys na die toekenning van belonings en vergoeding vir samewerking. Die veronderstelling op hierdie vroeë stadium is dat China wortels voor die neuse van Afrikaleiers hou om hulle in die versoeking te bring om met die BRI saam te werk. Dit is ’n strategie wat die VSA tydens die Koue Oorlog gebruik het om lande aan sy kant te kry. Die stok “ekonomiese diplomasie” verwys na straf- en dwangmaatreëls om lande se samewerking te verkry. In die era van Amerikaanse oorheersing op die oseane is die term “gunboat diplomacy” gebruik. Daar is militêr ingegryp om lande te forseer om te voldoen aan die VSA se reëls en regulasies. China is huiwerig om die stok “diplomasie” teenoor Afrikalande te gebruik, vanweë sy reputasie wat in die slag kan bly en ’n moontlike afplatting in ekonomiese verhoudinge wat oor baie jare gekweek is. Afrikalande sal ook skepties wees om betrokke te raak by die BRI indien hulle geforseer word om aan China se eise te voldoen. Aan die ander kant is Afrikalande ekonomies kwesbaar en is China se ekonomiese diplomasie gebaseer op lenings en vergoedings die enigste wat kontinuïteit kan verseker.

Offensiewe realisme verklaar dat grootmoondhede ’n merkbare doel het en dit is om die hegemoon in die streek te word. Die lande sal enige middel aanwend om die doel te bereik, selfs al beteken dit om in ’n oorlog betrokke te raak en ander hegemone in hulle invloedsfeer te stop. Die VSA en Rusland is die grootmoondhede wat die grootste bedreiging vir China se invloed in Afrika inhou (Ratanavaraha 2018:10).

Volgens realisme toon die BRI duidelike tekens van China se poging om mag uit te brei. Dit word gesien in welvaartskepping in lande op die roetes, deur middel van die voorsiening van finansiële, politieke en kulturele hulpbronne vir die projekte. In Asië is China hard aan die werk om ’n ekonomiese en politieke invloedsfeer in die BRI-lande te skep; sien die fortifisering van eilande in die Suid-China See en die plasing van troepe op deurgange wat deur Sentraal-Asië en Pakistan loop. Die BRI is nie slegs ’n streekstrategie nie, maar ook ’n globale strategie. Wanneer dit ten volle operasioneel is, gaan dit groot gebiede van die Eurasiese kontinent en dele van Afrika beslaan (Nicolas 2015:8–10).

Ten slotte kan gesê word dat die BRI elemente vertoon wat aansluiting vind by albei die denkskole van realisme en liberalisme. Terwyl die BRI in wese ’n platform is vir internasionale samewerking en gemeenskaplike voordele vir al die lande op die roetes bevorder, verskaf dit ook ’n geleentheid aan China om sy harmonieuse wêreld sonder grense te verkry. Toegang tot internasionale markte gaan verkry word deur middel van die vermeerdering van mag (offensiewe realisme) en dit gaan China ook toelaat om sekuriteit by die huis te vermeerder (defensiewe realisme). Die twee metodes om mag en sekuriteit te verkry komplementeer mekaar in die geval van die BRI (Zhou en Esteban 2018:491).

Laastens is hierdie hibriede karakter, in ’n mate, ’n refleksie van China se eie, unieke standpunt oor marksosialisme. Algemeen staan dit bekend as sosialisme met Chinese eienskappe. China het daarin geslaag om kommunisme suksesvol te handhaaf, nadat die land sy markte begin oop maak het vir internasionale handel. Die twee perspektiewe wat aan die teenoorgestelde kante van die spektrum gesetel is, kan China se BRI-ambisies op grond van ekonomiese samewerking en geopolitieke magsvermeerdering verklaar (Weinhardt en Ten Brink 2019:265).

5. Die BRI se vroeë invloed op Afrika

Die artikel het nou na die punt beweeg waar dit nodig is om die invloed van die BRI op Afrika te ondersoek. Die inisiatief hou verreikende gevolge vir Afrika in. Honderde miljoene of dalk selfs triljoene dollars word beskikbaar gestel vir infrastruktuur en ontwikkeling ten einde Afrika met China en die res van die wêreld te verbind (Risberg 2019). Die agentskappe primêr verantwoordelik vir finansiering, en dit sluit Afrikaprojekte in, is die staatsbeheerde Silk Road Funds, die Chinese Ontwikkelingsbank en die Uitvoer-Invoerbank van China (Exim). Twee Chinese banke, die Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) en die Shanghai New Development Bank, is ook hooffinansierders van die BRI (Risberg 2019).

5.1 President Xi se rol in die BRI in Afrika

President Xi Jinping het in 2018 by die FOCAC-beraad klem gelê op die samewerking wat nodig is tussen die Wêreldbank, die Afrika-Unie (AU) se Agenda 2063 en die VN se volhoubare ontwikkelingsplan vir Afrika (Belt & Road News 2019). Die AU se Agenda 2063 is ’n strategiese raamwerk vir die sosio-ekonomiese transformasie van Afrika oor die volgende 50 jaar. Dit bou op vorige en bestaande inisiatiewe vir groei en ontwikkeling en poog om die implementasie daarvan te versnel (Vickers 2017:15). Afrikalande se begeerte om te industrialiseer en hulle ekonomieë in pas met die res van die wêreld te bring, is ’n groot uitdaging en dit kan aangehelp word met die geleenthede wat die BRI bring. China het die nodige kennis en vaardighede wat hulle graag met Afrika wil uitruil om die inisiatief tot sy volle potensiaal te laat kom (Belt & Road News 2019). Die skep van geleenthede vir die jeug om die slagspreuk “the Africa we want” te laat realiseer is deur die president uitgelig. Dit is belangrik, want ontwikkelingsprogramme kan ’n groot impak op die jeug hê en hulle volwaardige leiers en entrepreneurs vir die toekoms maak (Second Belt and Road Forum for International Cooperation 2019).

Die president het by die beraad genoem dat handel tussen China en Afrika ’n jaarlikse groei toon en teen die einde van 2018 was dit die hoogste in die wêreld. Volgens die president het China se totale Afrika-in-en-uitvoere in 2018 op 204,19 biljoen Amerikaanse dollar gestaan, ’n jaar-tot-jaar verhoging van 19,7% sedert 2011. China se uitvoere na Afrika het verhoog tot 104,91 biljoen dollar, ’n jaar-tot-jaar groei van 10,8%, terwyl China se invoere van Afrika in 2018 t op 99,28 biljoen dollar gestaan het, ’n jaar-tot-jaar groei van 30,8%. In vergelyking met die VSA en ander sterk ekonomiese lande is Afrika China se grootste handelsvennoot (Ministry of Commerce, People’s Republic of China 2019).

Die president het ’n aantal ooreenkomste met leiers gesluit wat die BRI in die streke bekragtig. Die lande verteenwoordig Afrika in die weste, ooste, suide en die Indiese Oseaan wat geopolities belangrik is en spesifiek deur China geteiken word om streeksamewerking te bevorder. In Senegal het Xi ’n amptelike dokument met die regering onderteken, wat die land op die BRI-padkaart geplaas het. Senegal se unieke geografie maak dit ’n verlenging van die BRI en die hoop van China se kant is dat Senegal se deelname ’n aansporing vir ander lande in Wes-Afrika sal wees om ook betrokke te raak. In Ruanda het president Xi ’n samewerkingsooreenkoms met president Paul Kagame onderteken. Die nuwe spoorlyn wat Dar Es Salaam met Ruanda verbind, werp vrugte af omdat dit help om handel en migrasie van arbeiders tussen die twee lande te versnel. Ruanda is egter versigtig om die spoorlyn binne die landsgrense te verleng. Die land beperk die instroming van Chinese arbeiders en is versigtig om nie in die lokval van Chinese skuld te val nie (Tiezzi 2018).

In Mauritius, wat strategies goed op die roete geleë is, het die leiers ooreengekom om later ’n ooreenkoms te bereik. Mauritius het noue bande met Indië en amptenare wil nie graag tussen Beijing en Delhi kies nie. Dit sal hulle in ’n ongemaklike situasie plaas. Indië is een van die BRI se mees uitgesproke teenstanders, omrede een van die BRI se roetes deur ’n gebied in Pakistan loop wat deur Indië opgeëis word. Aan die ander kant streef Mauritius daarna om nouer ekonomiese bande met China te smee, veral vryehandelsooreenkomste wat in Mei 2018 gesluit is (Tiezzi 2018).

5.2. Die Afrika-Unie se Agenda 2063 en die BRI

Afrika se ontwikkelingsprioriteite, soos die AU se Agenda 2063, en plaaslike ekonomiese opheffingsprogramme is parallel met die BRI se doelwitte. In werklikheid is die BRI ’n projek wat daarop ingestel is om nie net China se Afrikabelange te beskerm nie, maar ook om Afrika se belange op die hart te dra. Tydens die laaste FOCAC-byeenkoms in 2018 is die BRI in dieselfde asem as Agenda 2063 en Afrikalande se individuele projekte genoem. China se retoriek van ekonomiese ontwikkeling vind groot aanklank by Afrikaleiers en dit is belangrik om streeksontwikkeling te bevorder (Alden, Sidiropoulos en Wu 2017).

Agenda 2063 is ’n stel inisiatiewe voorgestel deur die AU en tans in die implementeringsfase. Die stel inisiatiewe is op 31 Januarie 2015 by die 24ste Vergadering van AU-staatshoofde in Addis Abeba aanvaar. Die oproep vir so ’n agenda is by die 21ste Algemene Vergadering van die AU op 26 Mei 2013 gemaak, 50 jaar na die totstandkoming van die AU. Die voorgestelde doelwitte van die Agenda is ekonomiese ontwikkeling (insluitende die uitwissing van armoede binne een generasie), politieke integrasie (spesifiek die daarstelling van ’n federale of konfederale Verenigde Afrika), verbeteringe in demokrasie en die oppergesag van die reg, die nastreef van sekuriteit en vrede op die hele kontinent, die versterking van kulturele identiteit deur middel van “African Renaissance”- en pan-Afrika-ideale, geslagsgelykheid en politieke onafhanklikheid van buitelandse magte (Bialostocka en Simelane 2016:3). Agenda 2063 sluit 15 vlagskipprojekte in, wat geïdentifiseer is as instrumenteel in die bereiking van die volgende doelwitte op alle ontwikkelingsgebiede:

’n Hoëspoedtreinnetwerk wat alle hoofstede in Afrika en kommersiële sentrums met mekaar kan verbind; die formulering van ’n strategie vir die transformering van Afrika se ekonomie van ’n verskaffer van grondstowwe tot een wat sy eie hulpbronne kan gebruik; die totstandkoming van Afrika se eie vryehandelsgebied; die bekendstelling van die AU-paspoort en die verwydering van alle visumvereistes vir sy houers; die beëindiging van oorloë, siviele konflikte, geslagsgeweld en gewelddadige konflik teen 2025; die konstruksie van nuwe damme vir watersekuriteit; die totstandkoming van ’n enkele Afrikalugvervoermark; die totstandkoming van ’n jaarlikse Afrika-ekonomieseforum; die totstandkoming van ’n stel finansiële instellings, naamlik ’n Afrika-beleggingsbank, ’n Pan-Afrika-aandelebeurs, ’n Afrika-monetêrefonds en ’n Afrika-sentralereserwebank; die skepping van ’n Afrika-digitale-datanetwerk; die ontwikkeling van ’n algemene Afrikastrategie vir ruimtenavorsing; die oprigting van ’n digitale universiteit vir afstandgebaseerde onderrig; samewerking ten opsigte van kubersekuriteit; die bou van ’n museum wat Afrika se kulturele erfenis kan bewaar en pan-Afrikanisme kan bevorder en die samestelling van Ensiklopedie Afrikana as ’n gesaghebbende hulpbron vir die outentieke geskiedenis van Afrika en sy mense (Adejumobi en Olukoshi 2019:5−7).

Die eerste tienjaar-implementeringsplan van Agenda 2063 (2014−2023), in samehang met die AU se program vir infrastruktuurontwikkeling en Afrika se geïntegreerde Maritieme Strategie 2050, vorm aan die een kant die basis vir die realisering van die BRI en dien aan die ander kant as rigtingwyser vir China se BRI-aktiwiteite op die Afrikakontinent (Demissie, Wiegel en Tang 2016:9).

Die AU is in noue samewerking met China om Afrika se ontwikkeling te bevorder. Punte van samewerking is in 2015 geïdentifiseer tydens ’n toespraak gehou deur premier Li Keqiang by die AU se hoofkantoor. Dit moet gesê word dat die samewerkingsprojekte ’n uitbreiding is van projekte voorgestel by vorige berade van FOCAC en dit bepaal die koers van China se ekonomiese diplomasie met Afrika. Die projekte is infrastruktuurontwikkeling, industrialisasie, finansiële integrasie en ekonomiese ontwikkeling (Ndzendze en Monyae 2019:7). In die afdelings oor die BRI se impak op individuele streke in Afrika word die besonderhede van die projekte meer breedvoerig bespreek, waar nodig.

Tot op hede het 43 Afrikalande vir die BRI ingeskryf, insluitende die AU. Die meeste van die BRI-projekte resoneer met die behoeftes van Afrika en sy mense. Afrika, wat die armste en mins geïntegreerde kontinent in die wêreld is, maak die infrastruktuur-ontwikkelingsprogramme van die BRI soveel nodiger (Hakeenah 2020).

5.3 Die BRI in Noord-Afrika

Die oprigting van infrastruktuur en handelsgebiede is ’n noodsaaklike element van die BRI in Noord-Afrika. Lande in die streek word direk beïnvloed deur die maritieme syroete. Die Suezkanaal en die Middellandse See is handelsnetwerke wat China met Europa gaan verbind. Omrede Noord-Afrika op die roete geleë is, word dit as strategies belangrik beskou en China is van plan om nuwe industriële sentrums te bou, wat as afsetgebiede vir Chinese produkte kan dien en ook om tweerigtinghandel te versterk. Teen die einde van 2019 het China samewerkingsooreenkomste met 37 Afrikalande gesluit. China verwag dat die res van Afrika met verloop van tyd sal aansluit. Met die uitsondering van Mauritanië, het alle Noord-Afrikaanse lande memorandums van verstandhouding met China gesluit. Die doelwit is ’n netwerk van handelsroetes oor die hele kontinent, wat beteken verhoogde verbinding tussen Noord-Afrika, die Sahara en die Mediterreense streek (White and Case 2018).

Die BRI-visie smelt goed saam met die doelwitte van heelwat Noord-Afrikaanse lande om ekonomiese bande met Europa en sub-Sahara-Afrika te verbeter. Afrika se ekonomiese ontwikkeling word ingeperk deur ’n tekort aan intra-Afrikahandel, wat op slegs 16% staan, in vergelyking met 19% in Suid-Amerika en 51% in Asië. Die Maghreb, gekenmerk deur swak verkeer in handel en gebrekkige kommunikasielyne tussen Algerië en Marokko, het ’n koers van slegs 4,8%. Die Afrika-vryehandelsgebied en infrastruktuur soos die Trans-Afrikasnelweg word voorgestel as ’n oplossing om die agterstand uit te wis. Noord-Afrika, onder leiding van Marokko, is aktief besig om nouer bande met sub-Sahara-Afrikalande te ondersoek. In die laaste aantal jare het Marokko sy teenwoordigheid in Wes-Afrika aansienlik opgeskerp; hy het byvoorbeeld in 2017 suksesvol aangesluit by die Economic Community of West-African States (ECOWAS). In 2018 het Tunisië aangesluit by die Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA). Intussen het Algerië, Egipte, Marokko en Tunisië, in teenstelling met China, vryehandelsooreenkomste met die EU aangegaan, wat die trans-Mediterreense netwerk uitbrei. China sien die vestiging van ’n trans-Saharahandelsnetwerk as ’n hoofdoelwit van sy Afrikastrategie in die jare wat voorlê (White and Case 2018). Egipte was altyd belangrik vir China as gevolg van die Suezkanaal, die invloed wat Egipte in die Arabiese wêreld het, die bevolking (100 miljoen mense) en sy status as die tweede-grootste, nie-ingeskrewe lid van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (Kfir 2018).

Nigerië het in 2018 by die BRI aangesluit en die land wys vroeë tekens van sukses. Die onlangse BRI-foto-uitstalling van belangrike infrastruktuur en industriële projekte wek groot belangstelling by Nigeriese sakelui en dui op toenemende toekomstige samewerking met China. Van die projekte wat met die hulp van China opgerig is, sluit in die gewilde Abuja-Kaduna-spoorlyn, die Abuja-massavervoerspoorlyn (Mass Rail Transit, MRT), die nuwe terminaal by die Nnamdi Azikiwe Internasionale Lughawe, Port Harcourt Internasionale Lughawe, Lekki-diepseehawe en die Lagos-Ibadan-spoorlyn (Vanguard News 2020). Infrastruktuurontwikkeling deur China in vennootskap met die Nigeriese regering het die lewe van baie Nigeriërs reeds verander. Die Kaduna-Abuja-spoorlyn is byvoorbeeld nou ’n groot trekpleister vir sakelui om vanaf die hoofstad na Kaduna as die industriële hartland van Nigerië te reis. Insgelyks is honderde Chinese maatskappye van verskillende groottes en kapasiteit besig om die Nigeriese ekonomiese landskap te verander (Vanguard News 2020).

5.4 Die BRI in Oos-Afrika

Die lande in Oos-Afrika (Djibouti, Ethiopië, Kenia, Ruanda, Uganda en Tanzanië) is strategies belangrik op die maritieme roete. Die lande beskik oor hawens en word as die toegangspoort tot Afrika gesien. Die BRI sorg vir grootskaalse infrastruktuurprojekte in dié lande, byvoorbeeld spoorlyne, snelweë, hawens, lughawens, kragsentrales en telekommunikasienetwerke. Met die Chinese inisiatief kry lande in Oos-Afrika die geleentheid om aan te sluit by die BRI en te integreer in ’n nuwe globale stelsel van ekonomiese aktiwiteite. Terwyl China voortdurend op soek is na nuwe ekonomiese geleenthede en die sluit van vennootskappe met geïnteresseerde partye, kan Oos-Afrikane die geleentheid aangryp om hulle eie ekonomiese situasie te verbeter (Second Belt and Road Forum for International Cooperation 2019).

Met grootskaalse finansiële bydraes kan dit sonder twyfel gestel word dat die BRI ’n domino-effek op Oos-Afrika en die res van die kontinent gaan hê. Ekonomies gesproke, kan die BRI China se kapasiteit om in buitelandse projekte te belê verhoog – ’n baie belangrike deel van sy industrialisasieveldtog. FOCAC het al in 2015 die noodsaaklikheid besef dat industrialisasie Afrika ekonomies vinniger in pas met die res van die wêreld sal bring en China het die punt benadruk by opeenvolgende G20 ontmoetings (Alden e.a. 2017). ’n Studie onderneem deur die VN se Ekonomiese Kommissie vir Afrika het bevind dat Oos-Afrika se jaarlikse uitvoere met tot $192 miljoen kan verhoog, indien BRI-projekte suksesvol geloods word (Alden e.a. 2017).

Die spoorlyn wat Mombasa met Nairobi verbind – die grootste belegging in Kenia sedert onafhanklikheidswording – is ’n vlagskip-BRI-projek in Oos-Afrika. Die elektriese spoorlyn van Addis Abeba na Djiboeti, waar China sy eerste buitelandse vlootbasis gebou en beheer in die diepwaterhawe het, is nog ’n voorbeeld. Die hawe in Djiboeti is ’n belangrike strategiese punt om Etiopië se handel op die see uit te brei. Sewentig persent van die land se totale in-en-uitvoere word deur die hawe gekoördineer (Belt & Road News 2019). Die hawe hanteer ongeveer een miljoen vraghouers en sewe miljoen metrieke ton vrag per jaar. Daar word voorspel dat die hawe die kapasiteit het om teen 2020 vier biljoen dollar tot die land se BBP by te dra (Standard Chartered 2019). Die Etiopië-Djiboeti-spoorlyn fasiliteer oorgrenshandel binne die streek in samehang met die 14 industriëleparkprojekte; die Sudan-Khartoem-olieraffinadery en die Eritrea-Hirgigo-kragsentrale. Verder is die Mombasa-Nairobi-spoorlyn en die voorgestelde verlengings na Uganda, Suid-Soedan, Burundi en die Demokratiese Republiek van die Kongo (DRK) ’n belangrike spoorverbindingsnetwerk om ekonomiese integrasie en ontwikkeling in die streek te bevorder (Standard Chartered 2019).

Die maritieme syroete verbind projekte vanaf Djiboeti, Sudan, Mauritanië, Senegal, Ghana, Nigerië, Gambië, Guinee, Sao Tome en Principe, Kameroen, Angola en Namibië. Die finale boog van die roete verbind Walvisbaai met hawe-enklaves onder Chinese beheer in Mosambiek, Tanzanië en Kenia, voor dit aanbeweeg na Gwadar in Pakistan (Wang 2019).

5.5 Die BRI in Suidelike Afrika

Die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) het met die BRI in samewerking getree om sy industrialisasiestrategie te implementeer. Infrastruktuurontwikkeling is vir beide groepe belangrik om Afrika op die pad van vooruitgang te plaas. Tydens die vierde SAOG-Industrialisasieweek wat in Augustus 2019 in Dar Es Salaam gehou is, het senior amptenare verklaar dat China se BRI die perfekte koppelkanaal vir die SAOG is om sy inisiatiewe van die grond af te kry (Xinhuanet 2019). Die SAOG se industrialisasiestrategie fokus op die ontwikkeling van agroprosessering, die veredeling van minerale en artsenybereiding. Die BRI kan help om infrastruktuur in Tanzanië, die DRK, Mosambiek en Suid-Afrika op te rig vir die ontwikkeling van die industrieë. Die lande is geïdentifiseer vir die baanbrekerswerk wat hulle alreeds in van hierdie industrieë doen en kan leiers op die gebied word met behulp van BRI-ondersteuning (Nyongesa 2019).

Suid-Afrika was tradisioneel in ’n sterk posisie om as toegangspoort tot Afrika se besigheids- en finansiële markte te dien en beleidsdokumente is ook opgestel deur die Departement van Internasionale Verhoudinge en Samewerking wat die aanspraak versterk het. Met die aankondiging van die BRI is dié ambisieuse doelstelling die nekslag toegedien en is Suid-Afrika agtergelaat met ’n verlies van sy buitelandsebeleidsidentiteit. Die argument is dat die BRI Suid-Afrika se aansien in Afrika skade berokken het, gesien in die lig van die land se diplomasie met Afrika om as ’n leier en ekonomiese mag na vore te tree. Dit is in teenstelling met China se retoriek om wen-wenverhoudinge te bevorder met al sy strategiese en ekonomiese handelsvennote. Op hierdie stadium wil dit voorkom of China besig is om sy pad deur Afrika alleen oop te kerf (Naidoo 2018).

Die kern van Suid-Afrika se buitelandse beleid is ’n diepe erkenning van sy verweefdheid met Afrika se ideale en politieke en ekonomiese koers. Die land se toelating tot BRICS (Brasilië, Rusland, Indië en China) in 2010 het onder andere behels dat legitimiteit aan die Global South Grouping verleen word, nie slegs as gevolg van sy eie insluiting nie, maar ook om Afrika se wye belange by BRICS te verteenwoordig (Chinadaily 2018). Suid-Afrika se relatiewe ekonomiese krag en pan-Afrika-voetspoor het die land toegelaat om die rol as toegangspoort na Afrika te vervul. Suid-Afrika se buitelandsebeleidrolspelers het die land inderdaad as die poort na Afrika bemark. Met die aanvang van die BRI het krake egter in die mondering van BRICS begin wys, in so ’n mate dat die land nie sy vennootskap met China oor die hoof kan sien nie. Dit is belangrik om daarop te let dat Suid-Afrika se ondersteuning van die BRI afhanklik is van die nabyheid aan roetes en die beskikbaarheid van alternatiewe opsies vir ekonomiese groei (Cao, Dai, Li, Ning en Shu 2019). Op ’n positiewe noot is ontleders van mening dat die BRI op die lange duur ook gunstig vir Suid-Afrika gaan wees. Die land ondersteun Agenda 2063 en die algemene doelwitte van die BRI (Nyongesa 2019). Lande in Afrika kan uiteindelik voordeel trek uit die BRI.

5.6 Uitdagings en kritiek teenoor die BRI in Afrika

Afgesien van al die suksesverhale, is daar vele uitdagings. Eerstens moet die kapasiteit van Afrikalande om stabiele ekonomiese groei te bewerkstellig, verbeter word. Streekskonflik, swak ekonomiese aandrywers, beperkte nasionale kapasiteit en ’n tekort aan talent plaas ’n demper op die uitvoering van die inisiatief (Wang 2019). Tweedens moet die besigheidsomgewing in Afrika verbeter word, deur die skepping van meer werksgeleenthede en verkryging van kapitaal vir BRI-beleggingsprojekte. Dit sal ’n bewustheid onder Afrikane skep dat hulle deel is van Afrika se groei en die kontinent as ekonomiese en beleggersvriendelike streek vir die toekoms vestig. China se betrokkenheid in Afrika speel natuurlik ’n groot rol om die geleenthede te verwerklik. Die inisiatief wat hoofsaaklik fokus op ekonomiese samewerking het ’n gunstige besigheidsomgewing nodig, maar plaaslike wetgewing en regulasies verhinder internasionale beleggers om geld in projekte te belê (Wang 2019). Derdens voer westerse waarnemers aan dat die lenings wat China aan Afrikalande toestaan, besig is om tot ’n skuldkrisis te lei. Sodra die lande in gebreke bly om die lenings terug te betaal, word druk op hulle geplaas om China se geopolitieke belange te ondersteun. Westerse ontleders is ook van mening dat China se BRI-praktyke inderwaarheid neerkom op hegemoniese ambisies en die soewereiniteit van die lande op die roetes uitdaag (Brautigam 2019:6).

Die VSA neem ook standpunt oor die BRI in. Histories het Amerikaanse administrasies geopolitieke en geo-ekonomiese doelwitte nagejaag om mag uit te brei. ’n Liberale, internasionalistiese beleid is ook aan ontwikkelende lande voorgestel in ’n poging om demokrasie en oop ekonomiese stelsels te skep. Dit is in teenstelling met China se model, wat neerkom op die verskaffing van lenings en infrastruktuur sonder enige voorbehoude. Dit het gevolge vir die wyse waarop demokrasie, deursigtigheid en menseregte tussen China en Afrikalande hanteer word (Alden 2007:15). Die VSA beskou die BRI as ’n inisiatief wat ernstig deur China nagestreef word. Die inisiatief het die potensiaal om konflik te veroorsaak in die twee lande se ekonomiese verhoudinge met Afrikalande. Die algemene houding in die Withuis is dat China se ekonomiese model nie op standaard met westerse standaarde en norms is nie. Dit het implikasies vir die BRI, vanweë die verskillende metodes wat deur die Weste en China gevolg word in die aanpak van ekonomiese ontwikkeling (Dollar 2019). Verder het China se geopolitieke ambisies ’n beduidende invloed op die denkrigtings van Amerikaanse strateë en politieke ontleders. Die huidige Amerikaanse administrasie het in 2018 die Prosper Africa Initiative geloods wat ten doel het om handel en ekonomiese ontwikkeling met Afrika te bevorder. China se BRI is egter ’n struikelblok in die pad van die inisiatief, want dit belemmer Amerika se uitreik na Afrikalande om effektiewe handelsbetrekkinge te smee. Die BRI word gesien as ’n doelbewuste poging om Amerikaanse belange in Afrika te marginaliseer en ’n invloedsfeer in Afrika te skep. China se militêre teenwoordigheid word ook beskou as voorwendsel om die BRI-projekte te beskerm. Die persepsie bestaan dat China meer selfgeldende, internasionale gedrag openbaar en die BRI is een fase in sy arsenaal van diplomatieke instrumente om die doelwit te bereik (Dollar 2019).

Die vermoë om skuld terug te betaal is ’n kommerwekkende aspek van die BRI. In Oos-Afrika is Djiboeti en Kenia diep in die skuld by China. Die lande kan hulle hawens op dieselfde manier verloor as Sri-Lanka (die Hambantotahawe) en die Gwadarhawe in Pakistan (Nantulya 2019). In Januarie 2019 het Uganda se ouditeur-generaal gewaarsku dat die land se groeiende skuld asook voorwaardes geplaas op lenings ’n bedreiging vir die land se soewereine bates inhou. Die volgende maand het die parlement in Kenia ’n kommissie van ondersoek ingestel na die omstandighede waaronder die hawe van Mombasa as kollateraal gebruik is om lenings te bekom van China se Uitvoer-Invoerbank (Exim) vir die bou van die Mombasa-Nairobi-spoorlyn (Nantulya 2019).

Kan Afrikalande voordeel trek uit die geleenthede en sekere van die BRI se risiko’s versag? Verrekeningsvatbaarheid en deursigtigheid is die sleutel om die vraag te beantwoord. Die publiek en private maatskappye het nie baie insae in die onderhandelingsproses van BRI- projekte nie en dit laat vrae oor die deursigtigheid daarvan ontstaan. Die taak van parlemente, openbare aanklaers en toesighouers is om onderhandelinge te monitor, veiligheidsmaatreëls in te stel en die publiek op hoogte te hou van nuwe verwikkelinge. Beijing is sensitief oor hoe ander lande dit waarneem. Die lesse van Hambantota en Gwada suggereer dat wanneer verantwoordelikheid en toesig afwesig is, risikobestuur toeneem, wat uiteindelik kan lei tot die onvermoë om te betaal (The World News 2020).

Die uitdaging vir Afrika is om te bepaal hoe die kontinent en China kan saamwerk om die BRI ’n suksesverhaal te maak. Waar kan gebiede van samewerking geskep word om Afrika se ontwikkelingsprioriteite te bevoordeel (Nantulya 2019)? Een so ’n gebied is die skepping van die African Continental Free Trade Area (AfCFTA), maar wat nog verder onderhandel moet word tussen rolspelers op die kontinent (African Union 2020). AfCFTA kan die BRI help om nuwe momentum te gee aan die manier waarop mense en goedere oor grense beweeg (Cavince 2020). Daar is ’n behoefte om beleidsraamwerke op te gradeer en te koördineer en AfCFTA is ’n goeie platform om werk in dié verband te doen. Die infrastruktuurprojekte kan meehelp om AfCFTA tot sy reg te laat kom. Dit sal die vervoer van goedere tussen streke bespoedig en mense makliker tussen grense laat vloei (Cavince 2020).

Ten spyte van die groot verwagtings wat oor die BRI in Afrika geskep is, is die grootte en trefwydte van die inisiatief baie ambisieus, en dit stel groot uitdagings: prakties, ekonomies en polities. Die BRI se visiedokument laat baie ruimte vir spekulasie en die manier waarop Afrikalande gaan baat vind by die inisiatief is ’n punt van bespreking. Een van die implisiete aannames is of die inisiatief suksesvol gaan wees en of die ekonomiese doelwitte wel bereik gaan word (Enderwick 2018: 450–1). Die uiteenlopendheid van die BRI en die uitdagings wat dit inhou vir die suksesvolle implementering in Afrika word kortliks hier onder bespreek.

Oor die algemeen, hou die diversiteit van die lande op die roete ’n uitdaging vir die BRI in. Die probleem in Afrika is die enorme variasies in terme van infrastruktuurpotensiaal soos gemeet deur landmassa, bevolkings, en spoor- en padverbindings (Enderwick 2018:456). Baie van die lande in Afrika het swak of geen infrastruktuur om handel met China te bevorder nie. Die industriële uitsette van Afrika kan ook nie naastenby gemeet word aan produksie in China nie en dit laat vrae ontstaan of Afrika werklik in staat gaan wees om in die vraag uit China te voorsien. Politieke onstabiliteit, korrupsie en beleidskoördinering tussen Afrikalande is ’n verdere stremmende invloed op die haalbaarheid van die BRI op die lang termyn (Weseka 2015:145). Afrikalande binne die BRI verskil op grond van effektiewe regering en sterk instellings. Egipte, Kenia, Nigerië en Suid-Afrika het relatiewe sterk instellings om koördinerings- en implementeringsfunksies uit te oefen, terwyl lande soos Mosambiek, Tanzanië en Etiopië wat voordeel gaan trek aan die Ooskus, swakker instellings het.

Volgens ontleders strek ’n realistiese tydskaal vir die afhandeling van alle projekte en die implementering daarvan oor 20 tot 25 jaar. Die evaluering van handel en ekonomiese groei oor so ’n lang tydperk is besaai met onsekerhede. Die impak van die inisiatief sal nietemin afhang van die effektiewe bestuur van die voorgestelde projekte en samewerking van die betrokke lande (Weseka 2015:146).

Dit is duidelik dat die BRI ’n nuwe fase in China se buitelandse beleid inwy – een wat daarna streef om China se internasionale status te verhoog en die fokus te skuif na streke wat nog nie soveel voordeel getrek het uit die huidige era van globalisasie nie. Nietemin, die fokus van die BRI is nog steeds op uitvoere en infrastruktuurontwikkeling, wat suggereer dat die inisiatief in handelsterme geëvalueer moet word (au.int. 2020).

6. Gevolgtrekking

China het oor die laaste twee dekades grootskaalse infrastruktuurprojekte in die wêreld aangepak en Afrika is geen uitsondering nie. Vandat die Chinese strategie van wêreldwye ekonomiese verowering (“going out policy”) in die middel-1990’s bekendgestel is, het hulle alle moontlike middele aangewend om ook die politieke en ekonomiese wil van Afrika se leiers te beïnvloed. Die Chinese leierskap het Afrika intensief begin benader nadat hulle besef het die kontinent beskik oor volop natuurlike hulpbronne wat hulle ekonomiese masjien aan die gang moet hou. Dit het daartoe gelei dat China begin het om olie en ander hulpbronne van die lande in te voer wat ook die begin van die oprigting van infrastruktuurprojekte was om die lande ekonomies sterker te maak en onbelemmerde vloei van die hulpbronne na China te verseker.

In 2000 is FOCAC geloods en hoe meer kwessies van ekonomiese groei op die agendas geplaas is, hoe meer het China ingestem om die lande te help ontwikkel. Die BRI het tydens die byeenkoms van FOCAC in 2015 sterk na vore getree; dit was slegs twee jaar na die bekendstelling en die inisiatief moes in Afrika bemark word. Die hoofdoelwit is om ’n interkontinentale ekonomiese netwerk te bou, wat die lande met mekaar kan verbind. Die inisiatief fokus nie net op die bou van infrastruktuur nie. Die klem is nou ook op die verbetering van interpersoonlike verhoudings tussen Afrikane en Chinese, die uitruil van kennis en solidariteit met die Chinese manier van regering, waardestelsels, ideologie en die skep van ’n nuwe stel internasionale norme en standaarde. Die retoriek om ’n gemeenskaplike toekoms te bou met identiese waardes en belange, is ’n hoofkenmerk van die BRI se internasionale bemarkingsveldtog en Afrikalande verwelkom dit met ope arms, hoofsaaklik omdat hulle in China ’n vriend het wat hulle in omstandighede wat wissel van swaarkry tot sukses sal bystaan. Die geopolitieke aard van die BRI speel ’n groot rol in die beveiliging van roetes vir die voorsiening en beheer van die besigheids- en politieke landskap. Die VSA was die supermoondheid vir die grootste deel van die vorige eeu en hulle internasionale mag het geweldig afgeneem na die einde van die Koue Oorlog, oorloë in die Midde-Ooste en Afghanistan. Volgens verskeie waarnemers is Asië die groeipunt van ekonomiese aktiwiteite in die 21ste eeu en gaan hulle ’n sterker streek word met die opkoms van China. Die PLA is ongetwyfeld aktief in Afrika en afgesien van hulle ontplooiing in vredesendingsoperasies het hulle personeel wat Chinese fasiliteite in Afrika beskerm. Die militêre basis in Djiboeti is ’n sprekende voorbeeld. Dit sluit aan by die geopolitieke aandrywers om voorwaartse mag te projekteer. Die PLA gaan ’n meer prominente rol in toekomstige beveiliging van Chinese belange in Afrika speel.

Deursigtigheid van die Chinese regering om effektiewe projekbestuur toe te pas, staan uit as een van die groot gebreke in die BRI. Orals langs die roetes word projekbestuurders beskuldig van swak besluitneming en een daarvan is kritiek teenoor die vinnige spoed waarteen projekte voltooi word en die onwilligheid om gehalte- en risikobestuur toe te pas (Ndzendze en Monyae 2019:8). Die persepsie bestaan dat Chinese infrastruktuurprojekte nie die toets van die tyd gaan weerstaan nie en dat onderhoud van die projekte ’n groot probleem vir die gasheerlande gaan word. Dit word gebou om vinnig ekonomiese wins te maak en neem nie lewensvatbaarheid in ag nie.

Die poging van China om lenings aan lande beskikbaar te stel vir die oprigting van infrastruktuur en ekonomieseontwikkelingsprojekte word wyd en syd deur waarnemers gekritiseer. Soos die projekte vorder en lande groter lenings aanvra, begin hulle sukkel om die lenings terug te betaal en val dan in die sogenaamde skuldlokval. Die munt wat China daaruit slaan is om ’n aandeel te kry in fisiese en geografiese bates van die lande, byvoorbeeld gelyke beheer van strategiese hawens soos in Sri-Lanka en Djiboeti. Groter beheer van olie- en gasvelde en inmenging in die lande se ekonomiese en politieke strukture is ook aan die gebeur.

COVID-19 is ’n tydelike terugslag vir die kontinuïteit van die BRI-projekte en dit gaan die logistieke deel beslis beïnvloed. Die gesondheid van werkers is natuurlik belangrik en die Health-Silk-Route Mask Diplomacy is aangekondig om die vertroue van bondgenote terug te wen en die “sagter” kant van die Chinese leiers te sien. Die aanduidings is daar dat die rooi draak sterker as ooit tevore uit die krisis gaan tree en ander groot moondhede kan hulleself maar staal vir groter magswedywering en Chinese selfgeldende gedrag.

Ten slotte word gesê dat die BRI deel is van China se geopolitieke en geo-ekonomiese ambisies. Geopolities wil China sy mag in die BRI streke vermeerder en geo-ekonomies wil China ekonomiese voordeel trek uit handeldryf met samewerkende lande. Ten opsigte van die laaste stelling verwys die geo-ekonomiese aard van die BRI na China se gebruik van ekonomiese instrumente om geopolitieke doelwitte na te jaag. Dit sluit in die oprigting van infrastruktuur en die oopmaak van handelsroetes wat China se wyer internasionale ambisies as ’n grootmoondheid uitlig.

Bibliografie

Adejumobi, S. en A. Olukoshi. 2019. The African Union and new strategies for development in Africa. Illinois: Cambria Press.

African Union. 2020. Agenda 2063: The Africa We Want. https://au.int/en/agenda2063/overview (13 Augustus 2020 geraadpleeg).

Alden, C. 2007. China in Africa. Londen: Zed Books.

Alden, C., E. Sidiropoulos en Y.S. Wu. 2017. China’s Belt and Road Initiative: Where does Africa fit? 29 Mei. https://saiia.org.za/research/china-s-belt-and-road-initiative-where-does-africa-fit (5 Maart 2020 geraadpleeg).

Belt & Road News. 2019. Role of BRI on the Economic integration in Eastern Africa. 15 Mei. https://www.beltandroad.news/2019/05/15/the-role-of-bri-on-the-economic-integration-in-eastern-africa (12 Augustus 2020 geraadpleeg).

Bialostocka, O. en T. Simelane. 2016. New African thinkers: Agenda 2063. Drivers of change. Pretoria: HSRC Press.

Brautigam, D. 2020. A critical look at Chinese “debt-trap diplomacy”: The rise of a meme. Area Development and Policy, 5(1):1–14.

Calabrese, L. 2019. China and global development: What to read ahead of the Belt and Road Forum. Londen: Overseas Development Institute.

Cao, Y., Z. Dai, X. Li, Y. Ning en Y. Shu. 2019. How do South African media report the Belt and Road Initiative? 21 Oktober. https://chinaafricaproject.com/student-xchange/how-do-south-african-media-report-the-belt-and-road-initiative (16 Augustus 2020 geraadpleeg).

Cavince, A. 2020. Maintain cordial ties with China to maximise benefits from BRI. 20 Julie. https://www.standardmedia.co.ke/commentary/article/2001379613/maintain-cordial-ties-with-china-to-maximise-benefits-from-bri (15 Augustus 2020 geraadpleeg).

Chatzky, A. en J. McBride. 2020. China’s massive Belt and Road Initiative. 28 Januarie. https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-massive-belt-and-road-initiative (20 Februarie 2020 geraadpleeg).

Chen, Y. 2019. Does the connectivity of the Belt and Road Initiative contribute to the economic growth of the belt and road countries? Emerging Markets Finance and Trade, 55(14):3227–40.

Chinadaily. 2018. South Africa looks forward to further progress of BRI. 17 Desember. https://global.chinadaily.com.cn/a/201812/17/WS5c170c25a3107d4c3a001280.html (14 Augustus 2020 geraadpleeg).

Demissie, A., M. Wiegel en X. Tang. 2016. China’s Belt and Road Initiative and its implication for Africa. Nairobi: WWF Publishers.

Dollar, D. 2019. Understanding China’s Belt and Road infrastructure projects in Africa. 30 September. https://www.brookings.edu/research/understanding-chinas-belt-and-road-infrastructure-projects-in-africa (10 September 2020 geraadpleeg).

Dupont, A. 2016. Will China rule the world? Asian superpower faces uncertain future. 8 Oktober. https://www.lowyinstitute.org/publications/will-china-rule-world-asian-superpower-faces-uncertain-future (11 Augustus 2020 geraadpleeg).

Enderwick, P. 2018. The economic growth and development effects of China’s One Belt One Road Initiative. Strategic Change, 27:447−54.

Evans, M. 2020. The Impact of COVID-19 on China’s Belt and Road Initiatives in Africa. 31 Maart. https://www.bakermckenzie.com/en/newsroom/2020/03/bri-africa (24 Julie 2020 geraadpleeg).

Flint, C. en X. Zhang. 2016. The belt and road and the innovation of geopolitical theory. Foreign Affairs Review, 33(3):1–24.

Ghiasy, R. en J. Zhou. 2017. The Silk Road Economic Belt: Considering security implications and EU–China cooperation prospects. Swede: Stockholm International Peace Research Institute.

Giancarlo, E.V. 2019. President Xi Jinping’s Diplomacy Doctrine. 11 September. https://moderndiplomacy.eu/2019/09/11/president-xi-jinpings-diplomacy-doctrine (10 Februarie 2020 geraadpleeg).

Hakeenah, N. 2020. China’s Belt and Road Initiative, AfCFTA to anchor Africa’s economy. 11 April. https://theexchange.africa/countries/china-belt-road-initiative-afcfta-africa-economy (15 Augustus 2020 geraadpleeg).

Heiduk, F. en A. Sakaki. 2019. Introduction to the Special Issue, China’s Belt and Road Initiative: The View from East Asia. East Asia, 36:93–113.

Hoffmann, S.A. 2018. India and the China crisis. Kalifornië: University of California Press.

Jones, L. en J. Zeng. 2019. Understanding China’s “Belt and Road Initiative”: beyond “grand strategy” to a state transformation analysis. Third World Quarterly, 40(8):1415–39.

Jones, L. 2020. Beyond China, Inc. Understanding Chinese companies. 16 Januarie. https://longreads.tni.org/stateofpower/understanding-chinese-companies-beyond-china-inc (11 Augustus 2020 geraadpleeg).

Karlis, T. en D. Polemis. 2019. The Belt and Road Initiative: A geopolitical analysis. April. https://www.researchgate.net/publication/332350130 (14 September 2020 geraadpleeg).

Kfir, I. 2018. Understanding the BRI in Africa and the Middle East. 13 Februarie. https://www.aspistrategist.org.au/understanding-bri-africa-middle-east (6 Maart 2020 geraadpleeg).

Kipgen, N. 2020. The politics of South China Sea disputes. Londen: Routledge India.

Ministry of Commerce, People’s Republic of China. 2019. Statistics on China-Africa trade in 2018. 26 Januarie. http://english.mofcom.gov.cn/article/statistic/lanmubb/AsiaAfrica/201901/20190102831255.shtml (10 Augustus 2020 geraadpleeg).

Naidoo, T. 2018. South Africa’s dilemma in the Belt and Road Initiative: Losing Africa for China? 26 Februarie. https://www.fes-connect.org/trending/south-africas-dilemma-in-the-belt-and-road-initiative-losing-africa-for-china (10 Augustus 2020 geraadpleeg).

Nantulya, P. 2019. Implications for Africa from China’s One Belt One Road Strategy. 22 Maart. https://africacenter.org/spotlight/implications-for-africa-china-one-belt-one-road-strategy (6 Januarie 2020 geraadpleeg).

Ndzendze, B. en D. Monyae. 2019. China’s Belt and Road Initiative: Linkages with the African Union’s Agenda 2063 in historical perspective. Transnational Corporations Review, 11(1):38−49.

Nicolas, D.P. 2015. Chinese infrastructure in South Asia: A realist and liberal perspective. M-verhandeling, Naval Postgraduate School. Monterey California.

Nye, J. 2004. Soft power. The means to success in world politics. Washington: PublicAffairs.

Nyongesa, G. 2019. Region in Africa sees BRI as way to prosper. 23 Augustus. http://www.chinadaily.com.cn/a/201908/23/WS5d5f3ad2a310cf3e35567720.html (16 Augustus 2020 geraadpleeg).

Ratanavaraha, K.R. 2018. The Belt and Road Initiative: A proof of China’s liberal stance or a tool to influence the world? M-verhandeling, Geneva Centre for Security Policy. University of Geneva.

Risberg, P. 2019. The give-and-take of BRI in Africa. 8 April. https://www.csis.org/give-and-take-bri-africa (6 Mei 2020 geraadpleeg).

Savic, B. 2020. China’s new digital industrial transformation. 19 Junie. https://thediplomat.com/2020/06/chinas-new-digital-industrial-transformation (6 Augustus 2020 geraadpleeg).

Second Belt and Road Forum for International Cooperation. 2019. Xi Jinping Chairs and Addresses the Leaders’ Roundtable of the Second Belt and Road Forum for International Cooperation (BRF). 28 April. http://www.beltandroadforum.org/english (16 Augustus 2020 geraadpleeg).

Standard Chartered. 2019. Belt and Road in Africa: East Africa’s early advantage. 6 September. https://www.sc.com/en/feature/br-in-africa-east-africas-early-advantage (12 Augustus 2020 geraadpleeg).

Shepard, W. 2020. China’s “Health Silk Road” gets a boost from COVID-19. 27 Maart. https://www.forbes.com/sites/wadeshepard/2020/03/27/chinas-health-silk-road-gets-a-boost-from-covid-19/#7af4affd6043 (10 Mei 2020 geraadpleeg).

State Council Information Office. 2018. SCIO briefing on development of Belt and Road Initiative. 29 Augustus. http://english.scio.gov.cn/pressroom/2018-08/29/content_60858744.htm (10 Februarie 2020 geraadpleeg).

Stockholm International Peace Research Institute. 2020. New SIPRI data reveals scale of Chinese arms industry. 27 Januarie. https://www.sipri.org/media/press-release/2020/new-sipri-data-reveals-scale-chinese-arms-industry (4 Augustus 2020 geraadpleeg).

The Guardian. 2019. China will build string of military bases around the world, says Pentagon. 2 Mei. https://www.theguardian.com/world/2019/may/03/china-will-build-string-of-military-bases-around-world-says-pentagon (14 September 2020 geraadpleeg).

The World News. 2020. China Belt and Road Initiative: “Africa needs China to implement AfCFTA”. 6 Augustus. https://theworldnews.net/za-news/china-belt-and-road-initiative-africa-needs-china-to-implement-afcfta (16 Augustus 2020 geraadpleeg).

Tiezzi, S. 2018. China’s Belt and Road makes inroads in Africa. 31 Julie. https://thediplomat.com/2018/07/chinas-belt-and-road-makes-inroads-in-africa (1 Maart 2020 geraadpleeg).

Tonchev, P. 2020. The Belt and Road after COVID-19. 21 April. https://thediplomat.com/2020/04/the-belt-and-road-after-covid-19 (2 Mei 2020 geraadpleeg).

Vanguard News. 2020. How China’s Belt and Road Initiative affects Nigeria, Africa. 28 Januarie. https://www.vanguardngr.com/2020/01/how-chinas-belt-and-road-initiative-affects-nigeria-africa (27 Februarie 2020 geraadpleeg).

Vickers, B. 2017. A handbook on regional integration in Africa: Towards Agenda 2063. Londen: The Commonwealth Secretariat Publishers.

Voon, J.P. en X. Xu. 2020. Impact of the Belt and Road Initiative on China’s soft power: preliminary evidence. Asia-Pacific Journal of Accounting & Economics, 27(1):120–31.

Wang, L. en Y. Meng. 2018. The evolution of China-Africa ties in 1,200 years. 28 Augustus. https://news.cgtn.com/news/3d3d774d776b7a4e79457a6333566d54/share_p.html (10 Maart 2020 geraadpleeg).

Wang, L. 2019. China-Africa cooperation under the Belt and Road Initiative (BRI): Africa sees the way forward. 23 Maart. https://www.globalresearch.ca/china-africa-cooperation-under-the-belt-and-road-initiative-bri-africa-sees-the-way-forward/5672354 (4 Maart 2020 geraadpleeg).

Weinhardt, C. en B. ten Brink. 2020. Varieties of contestation: China’s rise and the liberal trade order. Review of International Political Economy, 27(2):258–80.

Wekesa, B. 2015. China’s Silk Road Economic Belt: African perspectives and implications. African East-Asian Affairs, 2:144–61.

White and Case.com. 2018. Belt and Road in Africa. 7 Februarie. https://www.whitecase.com/publications/insight/belt-and-road-africa (10 Februarie 2020 geraadpleeg).

Xinhuanet. 2019. Southern Africa bloc links with China’s BRI over industrialization strategy. 5 Augustus. http://www.xinhuanet.com/english/africa/2019-08/05/c_138283451.htm (15 Augustus 2020 geraadpleeg).

Zhou, W. en M. Esteban. 2018. Beyond Balancing: China’s approach towards the Belt and Road Initiative. Journal of Contemporary China, 27(112):487–501.

Zhu, Y., K. Edney en S. Rosen. 2019. Soft power with Chinese characteristics: China’s campaign for hearts and minds. Londen: Routledge.

Zou, L. 2018. The political economy of China’s Belt and Road Initiative. Singapoer: World Scientific Publishing.

The post China se Gordel-en-pad-inisiatief (Belt and Road Initiative, BRI): Die vroeë invloed op Afrika appeared first on LitNet.

Vonnisbespreking: Die Konstitusionele Hof verskaf sekerheid oor die toepassing van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk op verkragtingsake *S v Tshabalala* 2020 2 SACR 38 (KH) Delano van der Linde, Fakulteit Regsgeleerdheid, Noordwes-Universiteit¹
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Abstract

The Constitutional Court provides certainty regarding the application of the common purpose doctrine in rape cases

A great degree of uncertainty existed regarding the application of the common purpose doctrine in cases involving the common law crime of rape. Certain courts have held that the common law crime of rape cannot be committed through common purpose due to the operation of the so-called “instrumentality argument”. This argument, mostly attributed to Snyman (2014:262), dictates that certain crimes can only be perpetrated by the actual, physical wrongdoer as the crime is so intimately linked to a person or the human body. The most prominent example is that of rape, as the common law crime of rape requires the unlawful, physical, vaginal penetration by the male penis. Due to the perpetrator of the crime being so inextricably physically linked to the execution thereof, it was argued that the wrongful act cannot be imputed to another through the common purpose doctrine. This contribution analyses the recent judgment of the Constitutional Court in S v Tshabalala 2020 2 SACR 38 (CC). In this judgment the court held that the application of instrumentality in common law rape cases is, in principle, “unsound, unprincipled and irrational” (par. 53) and has no place in our law. The analysis of Tshabalala will take place against the backdrop of an overview of the development of the crime of rape in South Africa as well as a discussion of preceding cases dealing with the application of the common purpose doctrine in common law rape cases.

Keywords: common law; common purpose; crime; human rights; instrumentality; rape

Trefwoorde: gemeenskaplike oogmerk; gemenereg; instrumentaliteit; menseregte; misdaad; verkragting

1. Inleiding

Sedert minstens 1969 heers daar onsekerheid en teenstrydigheid rakende die vraag of die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk op gemeenregtelike verkragtingsake toegepas kan word. Die onsekerheid spruit voort uit die sogenaamde “instrumenteel-gegronde benadering” wat aanvoer dat sekere misdade van so ’n persoonlike aard is dat slegs die werklike dader dit fisies en biologies kan pleeg, en dit nie aan ’n ander dader toegereken kan word nie. Howe wat hulself met hierdie benadering vereenselwig, steun op Snyman (2014:262) om hul standpunt te ondersteun. Die Konstitusionele Hof het uiteindelik in S v Tshabalala 2020 2 SACR 38 (KH) 48 (par. 54) uitsluitsel gegee en beslis dat die instrumenteel-gegronde benadering in gemeenregtelike verkragtingsake geen bestaansreg in die moderne Suid-Afrikaanse regstelsel geniet nie.²

In die lig van bogenoemde bied hierdie bydrae eerstens ’n uiteensetting van die hooftrekke van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk en tweedens ’n blik oor enkele, onlangse verwikkelinge rakende die misdaad van verkragting. Verder verskaf dit ’n historiese oorsig van die vernaamste uitsprake wat die instrumenteel-gegronde benadering aangespreek het. Teen hierdie agtergrond word die Tshabalala-beslissing uiteindelik bespreek en ontleed.

2. Die hooftrekke van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk

Die Suid-Afrikaanse strafregstelsel is gegrond op individuele strafregtelike aanspreeklikheid. Hierdie beginsel vind ook uiting in die Latynse stelreël nulla poena sine lege (geen straf sonder ’n strafbepaling nie). Met ander woorde, die staat moet bewys dat ’n spesifieke beskuldigde se gedrag aan al die elemente van ’n besondere misdaad voldoen (Kemp 2018:274). Hierdie vertrekpunt word egter bemoeilik waar meerdere persone tot ’n wederregtelike gevolg bydra. ’n Goeie voorbeeld hiervan is die feite in R v Morela 1947 3 All SA 310 (A). In hierdie saak het onsekerheid geheers oor wie van die drie inbrekers die noodlottige skoot geskiet het, asook wie die vuurwapen besit het (Morela par. 136). In sulke gevalle is die doel van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk om die staat se bewyslas te verlig. In plaas daarvan dat die staat elke element van ’n besondere misdryf hoef te bewys, word daar weggedoen met die element van kousaliteit.³ Waar meerdere persone ’n gemeenskaplike doel het om ’n misdaad te pleeg, word die wederregtelike gevolge aan elke persoon wat deel van so ’n gemeenskaplike plan vorm, toegereken (Kemp 2018:277; Burchell 2016:477–9). Dit is dus onnodig om kousaliteit te bewys en dus ook onnodig om te bewys watter spesifieke persoon die wederregtelike gevolge van die gemeenskaplike plan teweeg gebring het. Dit verhoed ook dat diegene wat betrokke raak in groepsgebaseerde misdaad strafregtelike aanspreeklikheid vryspring (sien S v Thebus 2003 6 SA 505 (KH) par. 37). Daar is verder ook die kollektiewe behoefte van die gemeenskap om groepsgebaseerde misdaad aan te spreek. Die Konstitusionele Hof beskryf hierdie soort misdaad as ’n “significant societal scourge” (Thebus par. 34; sien Tshabalala parr. 56–7).

Die staat moet, nietemin, bewys dat die beskuldigdes, hetsy gesamentlik of individueel, die wederregtelike gevolg teweeg gebring het. Met ander woorde, die kousaliteitselement “verdwyn” nie, dit hoef net nie meer deur die staat bewys te word nie (Van der Linde 2018:52; Paizes 2017:4). ’n Persoon wat deur middel van die gemeenskaplike oogmerk aan ’n misdaad skuldig bevind word, word as ’n (mede)dader van die misdaad beskou en kwalifiseer in beginsel vir die maksimum straf vir daardie betrokke misdaad.

Die leerstuk manifesteer in twee vorme, naamlik deur die gemeenskaplike oogmerk by wyse van aktiewe assosiasie of deur voorafgaande ooreenkoms. Waar daar geen voorafgaande ooreenkoms bestaan om die wederregtelike gevolge mee te bring nie, moet die staat addisionele elemente bewys om op aktiewe assosiasie te kan steun. Die Appèlhof in S v Mgedezi 1989 1 SA 687 (A) sit hierdie addisionele vereistes as volg uiteen:

Die Staat moet eerstens bewys dat die beskuldigde op die misdaadtoneel teenwoordig was.⁴
Daar moet tweedens bewys word dat elke spesifieke beskuldigde bewus was van die misdaad wat in samesyn gepleeg is (705–6).
Derdens moet daar bewys word dat die beskuldigde “die opset gehad het om gemene saak te maak” met diegene wat wel die wederregtelike gevolge teweeg gebring het (Snyman 2013:278; Mgedezi 705–6).
Daar moet vierdens die een of ander “vereenselwigingshandeling” (Snyman 2013:278) teenwoordig wees om die beskuldigde met die gemeenskaplike oogmerk te assosieer (Mgedezi 705–6).
Die staat moet laastens bewys dat die beskuldigde hom- of haarself aktief deur middel van die tersaaklike vorm van skuld geassosieer het (Mgedezi 705–6; sien ook Sisilana 1999:299–307 vir ’n kritiese bespreking van die Mgedezi-vereistes).

Die volgende afdeling bespreek enkele onlangse ontwikkelinge ten opsigte van die misdaad van verkragting ingevolge die Suid-Afrikaanse reg.

3. ’n Oorsig van die misdaad van verkragting ingevolge die Suid-Afrikaanse reg

Ingevolge die gemenereg word verkragting as die opsetlike en wederregtelike geslagsverkeer deur ’n man met ’n vrou sonder haar toestemming gedefinieer (Snyman 2006:449). Hierdie besonder eng definisie het daartoe gelei dat talle geweldsdade van nie-konsensuele penetrasie nie onder die bestek van verkragting kon val nie. Verkragting kon byvoorbeeld nie deur middel van anale penetrasie gepleeg word nie. In so ’n geval sou dit die misdaad van onsedelike aanranding daarstel.⁵

Voor 2007 was die vernaamste gemeenregtelike uitbreiding van die trefwydte van wat as ’n daad van verkragting beskou kon word, die insluiting van maritale verkragting – die verkragting van ’n eggenote deur haar man. Voor hierdie regshervorming, was dit nie moontlik vir ’n man om aangekla en skuldig bevind te word aan verkragting onder die gemenereg, terwyl daar ’n wettige huwelik bestaan het nie. Die Wet op die Voorkoming van Gesinsgeweld 133 van 1993 het egter hierdie posisie gewysig (sien ook Tshabalala par. 83).

Die gemeenregtelike definisie van verkragting is ongrondwetlik verklaar in Masiya v Director of Public Prosecutions, Pretoria (Centre for Applied Legal Studies, Amici Curiae) 2007 5 SA 30 (KH). In hierdie saak het die Konstitusionele Hof bevind dat die definisie uitgebrei moet word om nie-konsensuele anale penetrasie in te sluit (maar steeds slegs in gevalle waar die slagoffer vroulik was). Die hof voer aan dat sodanige uitbreiding gevolg sou gee aan slagoffers se reg op menswaardigheid (ingevolge art. 10 van die Grondwet, 1996) en reg op gelykheid (ingevolge art. 9). Regter Nkabinde (par. 27) het ook gemeen dat die uitbreiding die “gees, strekking en oogmerke van die Handves van Regte” (ingevolge artikel 39(2)) sou bevorder. Hierdie siening is verder bekragtig deur die feit dat nie-konsensuele anale penetrasie dieselfde impak op vrouens en jong meisies (wat reeds kwesbare lede van die samelewing uitmaak) het, as nie-konsensuele vaginale penetrasie (parr. 37–8). Verder het regter Nkabinde (par. 39) daarop gewys dat die trauma wat geassosieer word met anale penetrasie nie onderskei kan word van dié van vaginale penetrasie nie. Dit gaan met net soveel trauma, vernedering en fisiese leed gepaard.

Snyman (2007:677) voer egter aan dat die Konstitusionele Hof se beslissing indruis teen die legaliteitsbeginsel wat ten doel het om die magte van veral die regsprekende en uitvoerende gesagte in te perk (sien Jordaan 2014(a):264; Jordaan 2014(b):447; Snyman 2014:35–49; Kemp 2018:20–2; Burchell 2016:35–46).⁶ Die faset wat volgens Snyman hier oortree is, was die ius strictum-faset van die legaliteitsbeginsel weens die feit dat die Konstitusionele Hof sy regsinterpreterende rol oorskry het deur in te meng in die sfeer van die regskepper, wat binne die magte van die wetgewer hoort. Hierdie tipe regskeppende gedrag van howe skend verder ook die skeiding van magte (of trias politica).

Kort daarna is die Wysigingswet op die Strafreg (Seksuele Misdrywe en Verwante Aangeleenthede) 32 van 2007 (Wysigingswet op Seksuele Misdrywe) gepromulgeer. Ingevolge artikel 3 van hierdie wet word verkragting as volg gedefinieer:

Iemand (“A”) wat wederregtelik en opsetlik ’n handeling van seksuele penetrasie met ’n klaer of klaagster (“B”), sonder die toestemming van B, pleeg, is skuldig aan die misdryf van verkragting.

Dit skep ’n geslagsneutrale definisie wat dit moontlik maak om die misdaad te pleeg op ander wyses as slegs deur middel van ’n penis. Die definisie van “seksuele penetrasie” in artikel 1(1) word dus nou gedefinieer om in te sluit

ook ’n handeling wat penetrasie, in welke mate ook al, veroorsaak deur –

(a) die geslagsorgane van iemand in of verby die geslagsorgane, anus, of mond van iemand anders;
(b) enige ander deel van die liggaam van iemand of, enige voorwerp, met inbegrip van enige deel van die liggaam van ’n dier, in of verby die geslagsorgane of anus van iemand anders; of
(c) die geslagsorgane van ’n dier in of verby die mond van iemand anders,
(d) en “seksueel penetreer” het ’n ooreenstemmende betekenis (eie beklemtoning).

Dit is duidelik dat dit ’n aansienlik wyer definisie as onder die gemenereg daarstel. Subparagraaf (a) van die wet is van besondere belang in die konteks van hierdie bydrae. Dit is nou moontlik om seksuele penetrasie “in welke mate ook al” te “veroorsaak”, hetsy deur middel van geslagsorgane of “in of verby die geslagsorgane, anus, of mond van iemand anders”. Daar hoef dus nie noodwendig “penetrasie” strictu sensu plaas te vind nie, aangesien dit ook “in welke mate ook al” “verby die geslagsorgane” – beide deur middel van die geslagsorgane van ’n persoon (subparagraaf (a)) of deur middel van ’n ander liggaamsdeel of voorwerp, soos uitgelig in subparagraaf (b) hier bo – kan plaasvind.

Dit is duidelik dat die instrumenteel-gegronde benadering nie hier ter sprake is nie. Die statutêre misdaad van verkragting ingevolge artikel 3 (gelees met art. 1) van die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe kan dus deur ’n wyer kategorie van persone gepleeg word as die gemeenregtelike misdaad van verkragting. Dit is veral duidelik vanuit die bewoording van artikel 1(1) wat slegs vereis dat seksuele penetrasie in welke mate ook al “veroorsaak” word. ’n Persoon kan dus, byvoorbeeld, deur middel van aanhitsing, hulpverlening of gemeenskaplike oogmerk ook as dader aanspreeklik gehou word, solank hulle seksuele penetrasie “veroorsaak”. Daar moet ook op gelet word dat ingevolge subparagraaf (b) die menslike liggaam nie meer onlosmaaklik deel van die misdaadomskrywing is nie, en dus verder geen ruimte laat vir die opwerping van die instrumenteel-gegronde benadering nie. Die situasie was egter nie so duidelik in soverre dit betrekking op die gemeenregtelike misdaad gehad het nie. Voor Tshabalala, was daar etlike teenstrydige uitsprake, waarvan die meeste op Snyman se argument gesteun het en gevolglik bevind het dat ’n persoon nie deur middel van gemeenskaplike oogmerk aan verkragting skuldig bevind kan word nie.

4. Vorige regspraak

Die Konstitusionele Hof het in Tshabalala breedvoerig na enkele teenstrydige uitsprake verwys en, gegewe die euwel van verkragting in die land, tot die gevolgtrekking gekom dat daar uitsluitsel of die leerstuk op die gemeenregtelike misdaad van verkragting toegepas kan word, gegee moet word (parr. 23–31).⁷ Hierdie sake, en enkele ander, word hierna bespreek.

4.1 Onsekerheid oor verkragting en die gemeenskaplike oogmerk in sake voor die Tshabalala-uitspraak

In S v Gaseb 2001 1 SACR 438 (Nm) 440 is die drie appellante skuldig bevind aan verskeie misdade, insluitend verkragting en huisbraak met die opset om verkragting te pleeg. Die appellante het by die woning van drie klaagsters ingebreek terwyl hulle geslaap het. Twee van die klaagsters (RG en EG) is uit die woning geneem met die doel om hulle te verkrag. EG het ontsnap, maar RG is om die beurt deur die appellante verkrag – terwyl hulle ook elk bystand aan mekaar verleen het tydens die uitvoering van die verkragtings. Beskuldigde 1 het RG verder weggesleep en haar weer verkrag (Gaseb 439). Die hof (452) steun hier op Snyman se argument en beklemtoon die verskillende rolle van dader en medepligtige en dat persone in hierdie rolle ook verskillende vorme van opset aanneem. Hierdie aspek, naamlik dié van opset, het nie veel aandag van die ander uitsprake (soos hier onder bespreek) geniet nie. Met ander woorde, daar is nie veel klem gelê op die feit dat ’n persoon wat deur middel van die gemeenskaplike oogmerk aanspreeklik gehou word, die opset van ’n dader moet hê nie. ’n Medepligtige, aan die ander kant, verleen hulp en bystand aan die dader. Daar word uitgewys dat in gevalle soos dié, waar die appellante die klaagster om die beurt verkrag het, hulle doelbewus ’n besluit moes neem en hul rolle van dié van verkragter tot medepligtige tot verkragter moes wissel (Gaseb 452). Gevolglik moet daar elke keer nuwe opset gevorm word: óf dié van verkragter óf dié van iemand wat bystand verleen tot die verkragtingsdaad. Op grond van die bogenoemde opmerkings, kom die hof (453) dan tot die gevolgtrekking dat elke beskuldigde op grond van sy eie dade en bygaande opset aanspreeklik gehou moet word en dus word daar nie op gemeenskaplike oogmerk gesteun nie.

In die volgende saak, S v Saffier 2003 2 SACR 141 (SE), het die beskuldigde die klaagster se ander kêrel, Toby, gedwing om geslagsgemeenskap met die klaagster te hê. Daarbenewens het die beskuldigde self ook die klaagster gepenetreer (par. 2). Die verhoorhof beslis dat Toby nie aanspreeklik gehou kon word nie aangesien hy onder dwang gehandel het (par. 6). Die kwessie wat die hof egter klaarheid oor moes kry, is of die beskuldigde aan verkragting skuldig bevind kon word aangesien hy vir Toby as instrument gebruik het om die klaagster te verkrag, of deur middel van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk (parr. 5–6). Die hof het verder die tersaaklike akademiese literatuur oorweeg, naamlik dat sekere tipes misdade, spesifiek dié wat met die menslike liggaam gepleeg word, slegs deur ’n persoon wat fisies die misdaad pleeg, gepleeg kan word (parr. 9–16; sien Burchell 1997:306; Snyman 1999:258; Joubert en Faris 2004:par. 12; Du Toit e.a. 1987:22−10; Whiting 1980:202).

Een van die sentrale punte was die volgende: Omdat die menslike (spesifiek, manlike) liggaam instrumenteel in die pleging van die misdaad van verkragting is, kan dit slegs deur persoonlike penetrasie geskied. Die ander sentrale punt is bloot “[d]at geslagsgemeenskap ’n noodsaaklike element van die misdryf is” (die hof steun hier op Hall 1985:67, 84). R v D 1969 2 SA 591 (RA) is die enigste gesag wat hierdie hof aanhaal om die teenoorgestelde standpunt te illustreer, maar Saffier (par. 16) het egter die opmerkings in D tot blote obiter-opmerkings gerelegeer wat ook “die teiken van vele kritiek” was.⁸

Regter Nepgen (parr. 18−19) opper ook die voorbeeld van die vorige onmoontlikheid om maritale verkragting te pleeg. Daar word aangevoer dat die status van eggenoot onlosmaaklik deel van hierdie uitsondering was. Die hof (parr. 19–20) kom uiteindelik tot die gevolgtrekking dat die beskuldigde se skuldigbevinding aan verkragting (dié wat deur middel van Toby gepleeg is soos bo bespreek) tersyde gestel moet word. Dit is omdat Toby se handeling van penetrasie weens die instrumenteel-gegronde benadering nie aan die beskuldigde toegereken kan word nie. Die beskuldigde is egter weens sy eie optrede aan onsedelike aanranding skuldig bevind (parr. 20–1). Alhoewel Regter Nepgen daarop wys dat hierdie posisie ’n onbevredigende situasie skep, beklemtoon hy verder die feit dat die beskuldigde se gedrag nie aan al die elemente van die misdaad van verkragting voldoen het nie (parr. 19–20). Die regter noem ook dat hierdie onbevredigende situasie deur die wetgewer aangespreek moet word (par. 19).

Die Hoogste Hof van Appèl het hierdie kwessie (ook in 2003) heeltemal omseil. In S v Mafaladiso 2003 1 SACR 583 (HHA) 595 kom die hof eenparig (per Olivier AR) tot die gevolgtrekking:

[i]n die onderhawige saak was dit dus onnodig vir die geleerde Verhoorregter om die vier beskuldigdes op die basis van die leerstuk van gemeenskaplike doel skuldig te bevind. Hy moes hulle op die basis van direkte daderskap skuldig bevind het. Ek laat my dan ook glad nie uit oor die vraagstuk of ’n skuldigbevinding aan ’n aanklag van verkragting op die basis van gemelde leerstuk regtens houdbaar is nie. Die skuldigbevindinge van die Hof a quo ten opsigte van die verkragtingsaanklagte moet dus gehandhaaf word, maar op ’n ander basis, soos aangedui (eie beklemtoning).

S v Kimberley 2004 2 SACR 38 (OK) het die kwessie vanuit die perspektief van vonnisoplegging, spesifiek in die konteks van Deel I Bylae 2 van die Wysigingswet op die Strafreg 105 van 1997 (Wysigingswet op die Strafreg), oorweeg. In hierdie saak het die beskuldigdes die klaagster se huis binnegedring, waarna een haar verkrag het en die ander haar vasgepen het (par. 2). Artikel 51(1) (gelees met Deel I van Bylae 2) bemagtig die oplegging van lewenslange tronkstraf in die volgende gevalle waar dit betrekking het op verkragting:

(a) wanneer gepleeg –

(i) in omstandighede waar die slagoffer meer as eenkeer deur hetsy die beskuldigde of ’n mededader of medepligtige verkrag is;
(ii) deur meer as een persoon, waar sodanige persone in die uitvoering of ter bevordering van ’n gemeenskaplike doel of sameswering gehandel het;
(iii) deur ’n persoon wat skuldig bevind is aan twee of meer misdrywe van verkragting, maar wat nog nie ten opsigte van sodanige skuldigbevindings gevonnis is nie; of
(iv) deur ’n persoon, wetende dat hy die verworwe immuniteitsgebrek-sindroom of die menslike immunogebreksvirus het (eie beklemtoning).

Die hof het hoofsaaklik geworstel met die vraag, in die konteks van laasgenoemde bepalings, of verkragting deur middel van gemeenskaplike oogmerk gepleeg kan word. Snyman se instrumenteel-gegronde benadering is aangehaal (parr. 12, 15) en daar is tot die gevolgtrekking gekom dat die menslike liggaam (of deel daarvan) as instrument onlosmaaklik verbonde aan die misdaad van verkragting is, en daarom kan aanspreeklikheid nie aan ’n ander toegereken word nie (par. 13). Die hof (ibid) brei egter hier meer uit as die hof in Saffier. Regter Erasmus voer aan dat ’n vrou nooit ’n dader van of medepligtige tot verkragting kan wees nie weens die inherente biologiese verskille tussen mans en vroue. Hy is van mening dat die misdaadomskrywing vaginale penetrasie deur ’n penis vereis – en steun hier op S v Jonathan 1987 1 SA 633 (A). Die hof voer verder aan dat die feit dat heteroseksuele geslagsomgang noodwendig slegs tussen een man en een vrou kan geskied, ’n logiese voortvloeisel van hierdie argument is. Regter Erasmus kom tot die slotsom dat ’n daad van seksuele omgang weens hierdie feit dus slegs tussen ’n spesifieke man en vrou kan plaasvind, en dat dit gevolglik onmoontlik is om hierdie intieme, interpersoonlike daad aan enigiemand anders toe te reken (par. 13). Daar word dan na gevalle verwys waar daar hulpverlening tot verkragting plaasgevind het, en dat dit eerder ’n geval van medepligtigheid is en hier steun die hof op Gaseb as gesag. Desnieteenstaande hierdie opmerkings, het dit vir regter Erasmus duidelik geblyk dat die vonnisbepalings ingevolge die Wysigingswet op die Strafreg voorsiening maak vir gevalle waar daar verkragting deur gemeenskaplike oogmerk vir doeleindes van vonnisoplegging kan plaasvind, alhoewel dit teenstrydig met die gevestigde reg oor die (substantiewe) gemeenregtelike misdaad van verkragting is. Die regter meen dat dit tot ’n anomalie aanleiding gee, want dit beteken dat “gemeenskaplike oogmerk” en “mededader” verskillende betekenisse vir doeleindes van die substantiewe strafreg en vonnisoplegging het. Die regter wys daarop dat hierdie legaliteitskwessies kan voortduur weens die onsekerheid en vaagheid van die bepalings en alhoewel die grondwetlikheid van die bepalings nie mero motu oorweeg word nie, versoek hy die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie om die situasie te evalueer (sien parr. 17–22; 25–6).

In S v Moses 2010 JDR 0851 (NKK) verwys die minderheidsbeslissing van regter Kgomo na pertinente sake soos Kimberley en Gaseb en bespreek veral laasgenoemde in detail (parr. 30–4). Regter Kgomo (par. 33) voer aan dat die hof in Gaseb te puntenerig (oftewel “over-fastidious”) was en meen dat die onderskeid wat in verkragtingsake gemaak word “kunsmatig” en “more perceived than real” is. Die minderheid kom nietemin tot die gevolgtrekking dat die leerstuk wel in verkragtingsake toegepas kan word (par. 33). Die regsonsekerheid wat oor die kwessie heers, word ook uitgelig en hier verwys die Hof na Thebus en die onderliggende bestaansrede van die leerstuk (Moses 33; Thebus par. 40). Regter Kgomo verwys ook na Kimberley, maar voer blykbaar aan dat die beslissing nie juis van toepassing is nie, aangesien die hof in Kimberley nie die substantiewe toepassing van gemeenskaplike oogmerk oorweeg het nie, maar eerder die toepassing daarvan in die konteks van strafoplegging (Moses par. 30). Alhoewel hierdie opmerking korrek is, blyk dit in elk geval dat slegs regter Kgomo in Moses op hierdie onderskeid klem gelê het, aangesien die ander howe nooit die kwessie geopper het nie. Belangrik is dat regter Kgomo (par. 32) ook die volgende aanvoer:

In terms of the Gaseb reasoning, I suggest, if five bandits conspire to rape a woman or a man to punish him/her for what may have passed between them on a previous occasion and in accomplishing this conspiracy the fifth coconspirator is interrupted before the act, he will be exonerated even though the evidence establishes the conspiracy and the fact that the fifth bandit was present on the scene, and was waiting his turn. If he can be convicted of conspiracy to rape why can’t he be convicted of common purpose in the same way as a robber?

En verder (par. 33):

The definition for a perpetrator for robbery and rape is the same, whatever means is employed to commit the crime.

Daar kan nie met die tweede stelling, naamlik dat die feit dat die definisies vir roof en verkragting dieselfde bly, ongeag die middele wat gebruik word, saamgestem word nie. Verkragting onder die gemenereg kon slegs deur penale penetrasie van die vagina plaasvind, terwyl roof (die wederregtelike toe-eiening van iemand anders se eiendom deur geweld of dreigemente van geweld) op ’n onskatbare menigvuldigheid van wyses gepleeg kan word. Dit is dus ’n valse analogie wat die ware aard van die instrumenteel-gegronde benadering ignoreer.

Daar word ook verder na twee beslissings deur die Hoogste Hof van Appèl verwys in die konteks van die Wysigingswet op die Strafreg waar die hof skynbaar aanvaar het dat “die toepassing van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk [in verkragtingsake] deel van ons gevestigde regsleer vorm” (Moses par. 30). Hierdie sake het egter geen substantiewe interaksie met die netelige kwessie onder bespreking in hierdie bydrae nie, en dit kom voor dat daar aanvaar word dat gemeenskaplike oogmerk wel teoreties moontlik in verkragtingsake is. In S v Gagu 2006 1 SACR 547 (HHA) bespreek die hof bloot die toepassing van die Wysigingswet op die Strafreg en kom tot die gevolgtrekking dat daar geen gemeenskaplike oogmerk of sameswering op die feite bewys is nie (parr. 5–7; sien ook S v Vilakazi 2009 1 SACR 552 (HHA) parr. 12–3). Die meerderheid (per Williams R en Olivier R) in Moses spreek nie die kwessie van verkragting en die gemeenskaplike oogmerk direk aan nie, maar kom wel tot die gevolgtrekking dat daar in elk geval nie genoegsame getuienis is om ’n skuldigbevinding daarop te grond nie (par. 83).

In Kholosa v S 2012 JOL 29149 (OKG) is die appellante (saam met ’n onbekende derde persoon wat nooit identifiseer is nie) in die verhoorhof aan ontvoering, moord en verkragting skuldig bevind. Die kwessie waarop hier gefokus word, is die vraag of die eerste appellant aan verkragting skuldig bevind kan word in die afwesigheid van getuienis dat hy self die slagoffer verkrag het, maar terwyl hy deel was van ’n gemeenskaplike oogmerk om laasgenoemde te verkrag (sien parr. 1–3; 27–9). Hier het die hof ook, nes die ander howe, beslis dat die toepassing van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk op verkragting onmoontlik is. Die hof (parr. 27–8) steun op Snyman en verwys weer na Kimberley en Gaseb. Regter Eksteen (par. 29) beslis daarom dat die hof a quo fouteer het om die eerste appellant se skuldigbevinding op die gemeenskaplike oogmerk te baseer. Daar was geen direkte getuienis dat die eerste appellant self die slagoffer (wat ook vermoor is) verkrag het nie. Daar is wel ’n kondoom naby die slagoffer se lyk gevind (bo en behalwe die kondoom wat die tweede appellant se verkragtingsdaad bewys het). Hierdie kondoom, alhoewel dit aan die eerste appellant behoort het, het nie die appellant se semen of biologiese materiaal van die slagoffer bevat nie (par. 29). Regter Eksteen (parr. 29–31) bevind gevolglik dat daar nie voldoende getuienis was om die eerste appellant self aan verkragting skuldig te bevind nie, of hom as ’n medepligtige tot die verkragting wat deur die tweede appellant gepleeg is, skuldig te bevind nie.

Verder, in S v Jaars 2018 JDR 1026 (GJ) is die appellante onder meer aan sowel gemeenregtelike verkragting as ontvoering in die hof a quo skuldig bevind. Die klaagster is ontvoer, na ’n afgeleë gebied geneem en deur twee mans verkrag nadat hulle al drie een aand in 2007 sosiaal verkeer het (sien veral parr. 7–19). Regter Adams (parr. 78–9) het ook op Snyman en Kholosa gesteun. Die hof (par. 77) het egter nie uitgebrei oor instrumenteel-gegronde benadering in die algemeen nie, behalwe dat verkragting slegs deur die instrumentaliteit van ’n persoon se eie liggaam gepleeg kan word. Die hof kritiseer dan ook die hof a quo se verwarrende opmerkings rakende medepligtigheid en die gemeenskaplike oogmerk. Dit blyk of die hof a quo oorspronklik daarna gemik het om die appellante op grond van medepligtigheid aanspreeklik te hou, maar dan uiteindelik op gemeenskaplike oogmerk gesteun het (sien parr. 71–3). Regter Adams (par. 80) kom dus tot die gevolgtrekking dat elkeen van die appellante slegs aan hulle eie verkragtings, met ander woorde, dié wat hulle self fisies gepleeg het, skuldig bevind kan word.

4.2 Enkele voorlopige opmerkings oor regspraak

Dit kom voor of van die howe die ware aard van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk, naamlik om groepsgebaseerde kriminaliteit aan te spreek deur bewysregtelike kompleksiteite wat die staat in die gesig staar te verlig, totaal ignoreer het. Wel word gewys op die gemeenskaplike belang om groepsgebaseerde misdaad te kniehalter (sien Thebus par. 37). Dit word veral bewerkstellig deurdat kousaliteit nie vir elkeen van die partye tot die gemeenskaplike oogmerk bewys hoef te word nie – alhoewel kousaliteit steeds bewys moet word. Die staat moet egter steeds bewys dat een of meerdere partye tot die gemeenskaplike oogmerk die wederregtelike gevolg teweeg gebring het. Die bedoeling was nooit om ’n eng transposisie van die wederregtelike gevolge te wees nie, asof die beskuldigdes almal letterlik die gevolg teweeg gebring het nie. Die leerstuk is ’n fiksie wat die wederregtelike gevolge aan elke persoon tot die gemeenskaplike oogmerk toereken. Waar meerdere persone aan ’n gemeenskaplike oogmerk deelneem (hetsy deur aktiewe assosiasie of voorafgaande ooreenkoms) moet die wederregtelike gevolge fisies deur een (of meerdere) van die lede veroorsaak word, maar dit word aan die ander, deur regswerking van die leerstuk, toegereken. Die wederregtelike gevolge moet steeds deur die werklike dader veroorsaak word (of minstens, waar die werklike dader onbekend is, iemand tot die gemeenskaplike oogmerk). Paizes (2017:4) verklaar die volgende in hierdie konteks:

The requirement, in consequence crimes such as murder where there must be a causal link between the conduct element and the prohibited result, the death of the victim, remains in place and is not dislodged by the operation of the fiction that treats the act of A as the act of B or any other member of the group (...) It is just that a fictive element has been introduced which deems A’s act of stabbing X to be B’s own act.

Die fiktiewe aard van die leerstuk word verder beklemtoon deur die feit dat in sake waar ’n voorafgaande ooreenkoms ter sprake is, die ander persone (met ander woorde, dié wat nie die wederregtelike gevolg teweeg gebring het) nie eers op die misdaadtoneel teenwoordig hoef te wees nie.⁹ Die “outobiografiese aard” van die gemeenregtelike misdaad van verkragting, naamlik dat iemand slegs aanspreeklik gehou kan word indien hy self die slagoffer vaginaal met sy penis gepenetreer het, hou dus, met inagneming van die “fiktiewe aard” van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk, nie baie water nie.

Daar was ’n deurlopende tema by die howe wat hulself op die instrumenteel-gegronde benadering berus het, teenwoordig. Hierdie howe het meestal beklemtoon dat weens die uitsluiting van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk, die staat eerder die saak op die tradisionele beginsels moet baseer en die tersaaklike beskuldigde(s) se betrokkenheid bo redelike twyfel bewys; of in die alternatief, hulle aanspreeklik hou op grond van medepligtigheid.

5. Bespreking van die Tshabalala-saak

Teen die bogenoemde agtergrond van onsekerheid, word die Konstitusionele Hof se uitspraak in Tshabalala in die volgende afdeling bespreek.

5.1 Pertinente feite van die saak

Die gebeure in Tshabalala dateer terug na 1998. Die feit dat die gebeure plaasgevind het voor die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe in werking getree het, het beteken dat die gemeenregtelike definisie van verkragting steeds van toepassing op die gedrag van die applikante was (dit is natuurlik weens die impak van sowel die ius praevium-faset van die legaliteitsbeginsel as die vermoede teen die retrospektiewe werking van wetgewing).¹⁰ ’n Groep mans het op 20 September 1998 verskeie wonings in Tembisa onregmatig binnegedring en beroof. Hul modus operandi was hoofsaaklik om klippe op die dakke van die wonings te gooi en te skree dat hulle die polisie is. Hulle het dan die geraas en verwarring gebruik om die huise te betree en waar hulle toegang geweier is, het hulle die deure afgebreek. Bo en behalwe die gevalle van inbraak en roof, het lede van die groep mans verskeie vroue verkrag, insluitend ’n swanger vrou en ’n veertienjarige meisie (parr. 5–7).

Die Hooggeregshof het tot die gevolgtrekking gekom dat die gemeenskaplike oogmerk wel op verkragtingsake toegepas kan word (par. 9) en het die groep se gedrag as ’n “cohesive whole” beskryf wat ’n “systematic pattern” gevolg het (par. 10). Dit was verder die hof se bevinding dat hierdie reeks misdadige handelinge eerder ’n vorm van voorafgaande ooreenkoms as aktiewe assosiasie was (dit is ’n belangrike gevolgtrekking wat verder bespreek sal word in ’n opvolgende afdeling). Die hof het verder op die gestruktureerde modus operandi gewys waar sekere lede van die groep mans buite die wonings waggehou het terwyl ander die slagoffers verkrag het. Hierdie modus operandi het eerder op ’n mate van voorafgaande beplanning as spontaneïteit gedui (ibid).

Een van die beskuldigdes, Phetoe, appelleer toe suksesvol na die volbank van die hooggeregshof. Die volbank het egter nie met die enkelregter se beslissing rakende die verkragtings saamgestem nie en het instrumenteel-gegronde benadering opgewerp. Alhoewel daar beslis is dat die betrokke appellant (Phetoe) gemene saak gemaak het met diegene wat wel die verkragtings gepleeg het, kon hy weens die beletsel van die instrumenteel-gegronde benadering, nie ’n mededader tot verkragting wees nie, maar wel ’n medepligtige. Die hof het, op grond van die instrumenteel-gegronde benadering, geredeneer dat die staat elke appellant se direkte, fisiese betrokkenheid by die verkragtings moet bewys om ’n skuldigbevinding as ’n mededader te verkry (Tshabalala par. 13).

Phetoe het toe na die Hoogste Hof van Appèl appelleer (S v Phetoe 2018 1 SACR 593 (HHA)) maar die hof het ook nie met die verhoorhof se gevolgtrekking saamgestem dat Phetoe as ’n medepligtige aanspreeklik gehou kan word nie. Dit is weens die feit dat sy aanspreeklikheid skynbaar net op sy teenwoordigheid op die misdaadstonele gebaseer was, in plaas van op sy fisiese betrokkenheid (par. 15). Phetoe het ook bevind dat daar geen voorafgaande ooreenkoms was om die misdadige handelinge uit te voer nie, en dat Phetoe ook nie op die toneel was nie behalwe by die derde huis (par. 14–5). Dit is belangrik vir doeleindes van die leerstuk wanneer die staat op aktiewe assosiasie steun (of bloot weens die afwesigheid van ’n voorafgaande ooreenkoms), dat, soos daar in Mgedezi beslis is, die beskuldigde teenwoordig moet wees ten tyde van die pleging van die misdaad. Die hof het dus sowel die enkelregter se bevinding (die substantiewe skuldigbevinding aan verkragting deur middel van gemeenskaplike oogmerk), as die volbank se bevinding (skuldigbevinding aan medepligtigheid) verwerp. Die enigste skuldigbevinding wat oorleef het, was die negende klag waar die appellant deur ’n getuie geïdentifiseer is (par. 16).

5.2 Kwessies voor die hof

Die kern van die applikante se argument was dat die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk nie in verkragtingsake toegepas kan word nie weens instrumenteel-gegronde benadering (par. 33). Met ander woorde (en soos hier bo beskryf), die definisie van die misdaad maak dit onmoontlik vir iemand anders as die dader om hierdie misdaad te pleeg en so ’n persoon of persone kan hoogstens as medepligtiges aanspreeklik gehou word. Dit is omdat sekere misdade “outobiografies” van aard is en slegs deur middel van ’n persoon se liggaam gepleeg kan word (par. 34; Snyman 2014:262). Die Konstitusionele Hof verwys hier na die botsende beslissings in Moses (par. 23), Kholosa (par. 24), Kimberley (par. 24) en Jaars (par. 25) (wat in die besonder hier bo bespreek is). Die hof verwys dan na die respondent en amici se steun op S v Thebe 1961 PH H 247 (A), K v Minister of Safety and Security 2005 6 SA 419 (KH) asook R v Mkwanazi 1948 4 SA 686 (A) vir gesag dat die leerstuk deur appèlhowe aanvaar is in verkragtingsake. Die hof voer aan dat Mkwanazi nie relevant is nie aangesien dit oor aanranding gehandel het – spesifiek met die oogmerk om te verkrag. Daar het die beskuldigdes die gemeenskaplike oogmerk gehad om aanranding te pleeg met die opset om te verkrag, maar dit het nie direk oor verkragting gehandel nie (par. 27). Mkwanazi word gevolglik as gesag verwerp (parr. 27, 30). K was ’n deliktuele saak wat spesifiek oor middellike aanspreeklikheid gehandel het; en die obiter-opmerkings wat die hof oor die leerstuk gemaak het, is in elk geval nie in appèl deur die Konstitusionele Hof bekragtig nie (par. 28). Thebe, alhoewel dit ook oor die gemeenskaplike oogmerk handel, het meer spesifiek gehandel oor aktiewe assosiasie, waar die huidige saak ’n geval van voorafgaande ooreenkoms was (par. 29). Gegewe die feit dat die voorafgaande gesag geen uitsluitsel oor die saak bied nie, het dit binne die Konstitusionele Hof se jurisdiksie geval (parr. 30–2).

Die applikante verlaat hulle dus wesenlik op die ratio decidendi van vorige sake wat die leerstuk verwerp het, naamlik dié van fisiese onmoontlikheid vanweë die definisiële elemente wat toepassing van die leerstuk onmoontlik maak (parr. 33–5).

Die hof gaan voort en beskryf dan instrumenteel-gegronde benadering (soos hier bo uiteengesit) en verwys na Gaseb, Saffier, Kimberley en selfs Phetoe se saak wat instrumenteel-gegronde benadering ondersteun. Die Konstitusionele Hof wys daarop dat die feit dat die onderskeie howe gemeen het dat elke beskuldigde afsonderlik aan verkragting skuldig bevind moet word, onderliggend tot laasgenoemde howe se gevolgtrekkings was. Die uitwerking van instrumenteel-gegronde benadering is dat dit verhoed dat partye tot ’n gemeenskaplike oogmerk “gesamentlik” aan verkragting skuldig bevind kan word (parr. 35–6).

Die respondent en amici het aangevoer dat daar inderdaad ’n voorafgaande ooreenkoms tussen die applikante was om die reeks misdade uit te voer; en verder dat hulle die handelinge as ’n “cohesive whole” uitgevoer het. Dit was die oorspronklike bevinding van die enkelregter van die verhoorhof (parr. 37–8). Snyman se argumente word verder as foutief bestempel deur die respondent in soverre dit die voorafgaande ooreenkoms betref, omdat die handelinge van elkeen die handelinge van die ander deelnemers toegereken word. Daar word egter aangeneem dat die kruks van hul redenasie is dat die gevolge (die toerekening van die wederregtelike gevolge) dieselfde vir voorafgaande ooreenkoms en aktiewe assosiasie is. Die respondente maak dan die belangrike waarneming dat met ’n voorafgaande ooreenkoms ’n beskuldigde se fisiese teenwoordigheid nie vereis word nie (par. 39). Daar word ook op die omstrede saak Jacobs v S 2019 1 SACR 623 (KH) par. 106¹¹ as gesag gesteun. In Jacobs (par. 70) wys die hof daarop dat elke deelnemer aan die gemeenskaplike plan nie die presiese wyse waarop die wederregtelike gevolge materialiseer, hoef te voorsien nie. Die respondent verwys ook na die tendense in die konteks van internasionale strafreg (sien ook parr. 93–8 van Victor WR se minderheidsuitspraak), veral die Rome Statuut van die Internasionale Strafhof (aangeneem 17 Julie 1998, in werking getree 1 Julie 2002) 40 ILM 335 (die Statuut van Rome) asook die Internasionale Strafregtelike Tribunaal vir die Voormalige Joego-Slawië (1993) ILM 1192. Hierdie instrumente verteenwoordig ’n afwyking van die tradisionele beginsels van strafreg, naamlik dié van individuele strafregtelike verantwoordelikheid (sien Deel 1 hier bo). Artikel 25(3)(a) van die Statuut van Rome lui as volg:

In accordance with this Statute, a person shall be criminally responsible and liable for punishment for a crime within the jurisdiction of the Court if that person
(a) Commits such a crime, whether as an individual, jointly with another or through another person, regardless of whether that other person is criminally responsible.¹²

Die respondent het gevolglik beweer dat die reëls ingevolge hierdie instrumente mutatis mutandis van toepassing op gemeenskaplikeoogmerk-sake gebaseer op voorafgaande ooreenkoms is (par. 41). Die Kommissie vir Geslagsgelykheid¹³ (kommissie) het aangevoer dat die instrumenteel-gegronde benadering “kunsmatig en beginselloos” is (par. 43). Die kommissie was verder krities oor die onbillike uitwerking van die instrumenteel-gegronde benadering omdat dit slegs van toepassing is op misdrywe van ’n seksuele aard, maar nie op misdrywe van ’n fisiese aard, soos moord en roof, nie (par. 43). Die onbillike werking van die instrumenteel-gegronde benadering frustreer weer op sy beurt die staat se grondwetlike en internasionale verpligtinge om geslagsgebaseerde misdaad te voorkom en aan te spreek (ibid; sien ook parr. 93–8). Hulle voer verder aan dat die gemeenregtelike misdryf van verkragting, indien die instrumenteel-gegronde benadering deur die Konstitusionele Hof bekragtig word, uit voeling sal wees met die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe aangesien verkragting ingevolge laasgenoemde met ’n aantal voorwerpe gepleeg kan word (par. 43). Die Sentrum vir Toegepaste Regstudies (sentrum)¹⁴ het versoek dat die gemenereg ontwikkel moet word om ’n positiewe plig op burgers te plaas om verkragting te rapporteer,¹⁵ en om ook die vereistes van die gemeenskaplike oogmerk in sy aktieweassosiasie-vorm te ontwikkel om sodoende “aktiewe disassosiasie” te vereis. Die Konstitusionele Hof bevind egter dat dit “’n stap te ver” sal wees en beslis dat die leerstuk op sigself nie problematies is nie maar eerder die toepassing daarvan (par. 45).

5.3 Bespreking rakende die substantiewe kwessies van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk se toepassing op verkragtingsake

Die Konstitusionele Hof bespreek dan die definisie van gemeenskaplike oogmerk en voer aan dat dit meestal toepassing vind op gevolgsmisdade soos moord, asook die verskillende verskyningsvorme van die leerstuk, naamlik aktiewe assosiasie en voorafgaande ooreenkoms (parr. 46–7). In laasgenoemde geval voer waarnemende regter Mathopo aan dat dit nie ’n uitdruklike ooreenkoms hoef te wees nie, maar dat dit van die omliggende omstandighede afgelei kan word wat bo redelike twyfel bewys moet word. En in die geval van ’n voorafgaande ooreenkoms, mag alle misdadige handelinge binne hul “gemeenskaplike ontwerp” aan al die “kontrakterende partye” toegereken word, mits al die ander elemente van die misdaad bewys word (parr. 48–9). Die Konstitusionele Hof laat egter na om hier te noem dat die element van kousaliteit nie bewys hoef te word nie – behalwe vir die feit dat minstens een van die “kontrakterende partye” die wederregtelike gevolg meegebring het.

Die hooftrekke van die verhoorhof se feitelike bevindinge word vervolgens weer bespreek, naamlik dat die applikante as deel van ’n groep rondbeweeg het en misdadige handelinge uitgevoer het wat deel gevorm het van ’n voorafbestaande plan. Hierdie voorafbestaande plan (of “verstandhouding”) het die verkragting van die klaagsters ingesluit. Niemand wat deel van die groep gevorm het, het afstand gedoen van die plan of die dade van andere in die groep nie en gevolglik is daardie handelinge ook aan die ander toegereken (wat nie fisies die dade uitgevoer het nie) (par. 50). Die Konstitusionele Hof verwerp verder die idee dat die verkragtings onverwagse of onafhanklike handelinge van ’n paar “vrot appels” was en dat die ander “kontrakterende partye” onbewus daarvan was. Regter Mathopo is dan ook krities oor die opvatting dat verkragting slegs oor seksuele penetrasie gaan, maar maak die stelling dat dit ook die magsbeheer van die slagoffers deur die dader insluit (par. 51).

Die hof gaan voort om die onregverdighede van ’n instrumenteel-gegronde benadering uit te wys, en voer aan dat dit gebrekkig is. Regter Mathopo beslis dat dit ’n onreg teenoor direkte en indirekte slagoffers van geslagsgebaseerde geweld sou wees indien hierdie benadering nagevolg moet word (parr. 52–3). Daar word aangevoer dat die toepassing van die leerstuk geslagsongelykheid en diskriminasie bevorder en dat daar geen rede vir ’n onderskeid tussen die toepassing van die leerstuk in aanranding- en moordsake teenoor verkragtingsake is nie. Die hof is eenstemmig met die amici dat die instrumenteel-gegronde benadering persone wat bygedra het tot die pleeg van die misdaad, maar nie self die slagoffer gepenetreer het nie, van aanspreeklikheid vryspreek. Gevolglik, is hierdie status quo “beginselloos en irrasioneel” (par. 53). Die leerstuk word verder beskryf as onbestaanbaar in ons grondwetlike bestel aangesien dit in ’n patriargale geskiedenis gewortel is waar vrouens as besittings hanteer is.¹⁶ Regter Mathopo lê weer klem daarop dat verkragting ’n breër strekking as bloot fisiese penetrasie het en ook gekenmerk word deur magsbeheer deur die manlike dader oor ’n vroulike slagoffer (par. 54; sien ook parr. 70−7 van die minderheidsuitspraak en die bespreking hier onder). Die Konstitusionele Hof verwerp verder die applikante se skynbaar oorbodige argument rakende die afwesigheid van kousaliteit in gemeenskaplikeoogmerk-sake, wat lank reeds deur die Appèlhof in S v Safatsa 1988 1 SA 868 (A) (sien veral 898) aangespreek is (par. 55).

Die hof beslis verder dat dit oneerlik is om aanspreeklikheid vry te spring weens die afwesigheid van fisiese penetrasie omdat die applikante hulle volledig met die wederregtelike gevolge assosieer het. Daar word ook gewys op die feit dat die probleme met betrekking tot kousaliteit in groepsgebaseerde misdade soos aanranding, moord en roof, reeds die rede is waarom die leerstuk bestaan (par. 57).

Die daders (wat nie die slagoffers fisies gepenetreer het nie) het ’n aktiewe rol gespeel, nie afstand gedoen van die dade van die fisiese daders nie en het dus die gemeenskaplike oogmerk bevorder. Die hof beklemtoon dat dit nie slegs die fisiese penetrasie was wat die misdade bewerkstellig het nie, maar ook die teenwoordigheid van diegene wat die pleging aangemoedig en bewerkstellig het. Regter Mathopo is van mening dat “[t]o endorse or support Snyman’s approach would defeat common sense and logic” (par. 59). Die Konstitusionele Hof voer aan dat dit irrasioneel is dat die leerstuk nie van toepassing is nie wanneer daar ’n geslagsorgaan ter sprake is, maar wel by ander fisiese misdrywe soos moord en aanranding. Menswaardigheid (ingevolge art. 10 van die Grondwet), psigiese en liggaamlike integriteit (art. 12(1)(c)) en gelykheid (art. 9) noodsaak dat die slagoffers dieselfde beskerming as die slagoffers in laasgenoemde misdade geniet (par. 60).

Daar word ook verwys na die regering se ingrypings om verkragting aan te spreek, spesifiek lewenslange straf vir verkragting (ingevolge die Wysigingswet op die Strafreg) in spesifieke gevalle asook kodifikasie en uitbreiding van die definisie van verkragting ingevolge die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe (sien bespreking in deel 4.1 hier bo). Regter Mathopo wys dan uit dat die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe weggedoen het met die instrumenteel-gegronde benadering weens die uitgebreide definisies daarin vervat (parr. 61–2). Die regter wys egter nie op die feit dat artikel 51(1)(a)(ii) van die Wysigingswet op die Strafreg ook aandui dat verkragting deur middel van “gemeenskaplike doel of sameswering” deur meerdere persone gepleeg kan word nie – wat nog ’n teken is dat die wetgewer self hom nie aan die instrumenteel-gegronde benadering steur nie (sien egter die opmerkings in Kimberley parr. 17–22; 25–6 en bespreking in 4.1 hier bo). Juis daardie bepaling het aanleiding gegee tot van die teenstrydige uitsprake (sien bv. Kimberley, Mafaladiso, Vilakazi en Gagu). Daar word aangevoer dat die regbank ’n aktiewe rol moet speel om die kwessie van verkragting aan te spreek en dit kan gedoen word deur afstand te doen van die instrumenteel-gegronde benadering – wat gegrond is op die veronderstelling dat verkragting “bloot oor seks” is. Sodoende sal gelykheid, menswaardigheid en veiligheid en sekuriteit bevorder word (par. 63). Die Konstitusionele Hof kom dan tot die uiteindelike gevolgtrekking dat die gemeenregtelike misdaad van verkragting wel deur middel van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk gepleeg kan word. Die hof stem dus saam met die volbank van die Hooggeregshof se oorspronklike bevinding en stel die daaropvolgende beslissings tersyde (par. 66).

5.4 Minderheidsuitsprake

Regter Khampepe en waarnemende regter Victor het beide ooreenstemmende minderheidsuitsprake gelewer. Eersgenoemde se uitspraak het nie gefokus op die regstegniese kwessies nie, maar het wel bevind dat die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk op verkragtingsake toegepas moet word (par. 78). Regter Khampepe beklemtoon egter die ontnugterende realiteite rakende geslagsgebaseerde geweld en verkragting in Suid-Afrika en wys op die 41 583 gerapporteerde gevalle van verkragting in Suid-Afrika – dus ongeveer 114 per dag. Verkragting is dus ’n alledaagse verskynsel in die lewens van vroue in Suid-Afrika (par. 76). Sy wys ook op die wanopvattings rakende verkragting – naamlik dat dit bloot ’n seksuele daad is wat deur “onmenslike monsters” gepleeg word. Inteendeel, volgens haar ervaar slagoffers van verkragting dit nie as ’n seksuele daad nie, maar as ’n oomblik van magteloosheid, asook as vreesaanjaend, vernederend en lewensgevaarlik (par. 70). Daar word ook na Masiya verwys (par. 78) waar hoofregter Langa verkragting as ’n magsuitdrukking eerder as ’n seksuele daad beskryf wat ’n slagoffer se menswaardigheid, privaatheid en liggaamlike integriteit skend (sien Tshabalala par. 70−73). Verder word verkragtings dikwels nie deur onbekende “monsters” gepleeg nie, maar eerder deur mense wat na aan die slagoffer is soos gades, broers, ooms, pa’s en kollegas wat andersins rasionele en gerespekteerde mense in die samelewing is. Regter Khampepe (par. 74) wys daarop dat hulle gewone lede van die samelewing is, en benadruk die feit dat verkragters mense is wat kies om hul mag te misbruik. Om verkragters as monsters te sien kan tot “kognitiewe dissonansie” lei as ’n verkragter, wat andersins ’n gerespekteerde lid van die samelewing is, ’n verkragting pleeg. Dit lei tot ongegronde vrae soos wat tot die verkragting kon gelei het, aangesien die persoon “’n goeie man” is (par. 74). Hierdie wanopvattings is dikwels gegrond op die “gestruktureerde wanbalans tussen mans en vrouens” in die samelewing (par. 76 waar Khampepe R op Hall 1985:67 steun). Sy (par. 78) doen laastens ’n beroep op sowel die regsprekende, uitvoerende en wetgewende gesag, as gemeenskappe om beide verkragting en alle vorme van geslagsgebaseerde geweld aan te spreek.

Regter Victor fokus op twee aspekte, naamlik die diskoers rakende verkragting in Suid-Afrika (parr. 80–92) en die invloed van internasionale reg (parr. 93–8). Die regter wys voorts op die veelvoudige struikelblokke ingevolge die reg wat slagoffers van verkragtings moet oorkom en wat hulle van geregtigheid beroof. Dit sluit in die omsigtigheidsreël rakende “raising the hue and cry”, bevestiging deur vorige ooreenstemmende verklarings, die “oorbodige beskerming van die dader”, die uitsondering van maritale verkragting, howe se “oormatige kommer” oor foutiewe skuldigbevindings en natuurlik ook die instrumenteel-gegronde benadering in. Sy dui aan dat hierdie reëls op patriargale en seksistiese norme gegrond is (par. 80–4; 89) wat die kwessie van geslagsgebaseerde geweld in Suid-Afrika minimaliseer. Daar is egter ’n golf van verandering in die samelewing, soos die bekendstelling van minimumstrawwe (parr. 84, 87; sien bespreking in 4.1 hier bo). Regter Victor (par. 86) voer verder aan dat indien daar van die instrumenteel-gegronde benadering ontslae geraak word, dit ook tot die uitwissing van seksisme in verkragtingsake kan lei. Daar word dus beslis dat bewysregtelike reëls by die toepassing van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk nie omseil kan word nie, en gevolglik ook nie ’n beskuldigde se reg op ’n billike verhoor (ingevolge art. 35(3) van die Grondwet) beïnvloed nie (par. 87 waar daar op Thebus par. 40 gesteun word).

Regter Victor (parr. 93–5) wys ook op die internasionale instrumente wat deur Suid-Afrika aangeneem is om geslagsgebaseerde geweld aan te spreek. Dit sluit in die Konvensie oor die Uitwissing van Alle Vorme van Diskriminasie Teen Vroue (“CEDAW”, aangeneem 15 Desember 1995, in werking getree 3 September 1981),¹⁷ asook die Protokol tot die Afrika-handves vir Mense- en Volkeregte op die Regte van Vroue in Afrika (“Maputo-protokol”, aangeneem 11 Julie 2003, in werking getree 25 November 2005).¹⁸ Verder (parr. 96, 98) word daar aangevoer dat hierdie internasionale waardes en norme oorweeg moet word wanneer die gemenereg ontwikkel word ingevolge artikel 39 van die Grondwet (sien ook Carmichele v Minister of Safety and Security 2001 4 SA 938 (KH) par. 62; art. 173 van die Grondwet).¹⁹ Regter Victor noem verder dat die invloed van CEDAW (asook die Verenigde Nasies se Konvensie oor die Regte van die Kind (aangeneem 20 November 1989, in werking getree 2 September 1990)) reeds praktiese toepassing gevind het in wetgewing soos die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe. Die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe het ook weggedoen met die toepassing van die instrumenteel-gegronde benadering op verkragting, wat volgens die regter ’n verdere regverdiging is om dieselfde met gemeenregtelike verkragting te doen.²⁰ Teen hierdie agtergrond beslis sy (par. 99) dat Suid-Afrika se grondwetlike en internasionale verpligtinge noodgedwonge beteken dat die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk op gemeenregtelike sake van verkragting toegepas moet word.

6. Gevolgtrekking

Alhoewel daar plek-plek ’n ietwat oppervlakkige bespreking van die onderliggende regsteoretiese aspekte en voorafgaande sake was, kan nie fout gevind word met die Konstitusionele Hof se uiteindelike bevinding nie en stel dit ’n vername ontwikkeling in die Suid-Afrikaanse strafreg daar. Die Konstitusionele Hof het ongelukkig nie veel uitgebrei oor deelname en begunstiging tot misdaad nie, wat dit amper laat voorkom of ’n persoon wat nie via die gemeenskaplike oogmerk aanspreeklik gehou kan word nie, aanspreeklikheid totaal en al sal vryspring (sien par. 53). Vanuit die perspektief van sowel die slagoffer as vir doeleindes van strafoplegging, is dit natuurlik ’n beter alternatief om persone as daders aanspreeklik te hou (óf weens die feit dat hulle aan al die elemente van die misdaad voldoen óf weens die uitwerking van die gemeenskaplike oogmerk).

Dit is onlogies om die leerstuk op misdade soos moord (hoewel baie wyd omskryf), waar ’n dader byvoorbeeld iemand met ’n mes kan steek of verwurg, toe te pas, maar nie op verkragting nie. ’n Mes penetreer tog op ’n soortgelyke wyse die menslike liggaam (al is dit nie op ’n intieme, seksuele wyse nie). Waar iemand verwurg word, is die instrument waarmee die misdaad gepleeg word, tog ook die menslike liggaam. Die onderskeid is oppervlakkig en onregverdigbaar veral gegewe die betreurenswaardige algemeenheid van geslagsgebaseerde geweld in Suid-Afrika. Dit is veral beklemtoon in regter Khampepe se treffende minderheidsuitspraak. Die uitspraak is ’n stap vorentoe vir geregtigheid vir slagoffers van geslagsgebaseerde geweld in Suid-Afrika en gee erkenning aan hul fundamentele regte, veral gelykheid, menswaardigheid, en psigiese en liggaamlike integriteit (sien Tshabalala par. 60). Hoewel dit dalk nie die onderliggende probleem en oorsake van geslagsgebaseerde geweld gaan oplos nie, kan veral regters Khampepe en Victor se uitsprake belangrike dialoë skep oor die onderliggende bestaansredes van verkragting, geslagskwessies, magswanbalanse en so ook opvattings oor wie verkragtings in Suid-Afrika pleeg.

Alhoewel die gemeenregtelike misdaad van verkragting in 2007 herroep is, is daar historiese gevalle wat steeds voor die howe verskyn aangesien die misdaad van verkragting nie verjaar nie;²¹ of omdat, in gevalle soos dié in Tshabalala, die beskuldigdes reeds al hul appèlregte uitgeoefen het. Die gemeenregtelike misdaad strook ook nie met die bepalings ingevolge die Wet op Seksuele Misdrywe nie, wat weggedoen het met die instrumenteel-gegronde benadering in gemeenregtelike verkragtingsake, aangesien die wet voorsiening maak vir ’n breë konsep van wat as daderskap beskou word (art. 1 van die Wet op Seksuele Misdrywe; sien bespreking in 3. hier bo asook Tshabalala parr. 62, 97). Voorts strook dit ook nie met die bepalings van die Wysigingswet op die Strafreg wat voorsiening maak vir verkragting deur middel van die gemeenskaplike oogmerk nie. Dit is dus nie net onnodig nie, maar ook irrasioneel om aan instrumenteel-gegronde benadering in gemeenregtelike verkragtingsake vas te klou, veral omdat die wetgewer reeds meer as ’n dekade gelede indirek daarmee weggedoen het.

Bibliografie

Burchell, J.M. 1997. South African criminal law and procedure Vol 1: General principles of criminal law. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta.

—. 2016. Principles of criminal law. 5de uitgawe. Kaapstad: Juta.

De Vos, P. 2019. An embarrassing mistake from the Constitutional Court. Constitutionally Speaking. https://constitutionallyspeaking.co.za/an-embarrassing-mistake-from-the-constitutional-court (4 Junie 2020 geraadpleeg).

Du Toit, E. 1987. Commentary on the Criminal Procedure Act. Kaapstad: Juta.

Guthrie, B. 2019. It’s 50-50: The ConCourt must avoid taking chances with justice. Daily Maverick. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2019-03-01-its-50-50-the-concourt-must-avoid-taking-chances-with-justice (4 Junie 2020 geraadpleeg).

Hall, C. 1985. Rape: The politics of definition. South African Law Journal, 105(1):67–82.

Jordaan, L. 2014. Die legaliteitsbeginsel en die toelaatbaarheid van regterlike aktivisme by die ontwikkeling van die substantiewe strafreg (deel 1). Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:264–76.

—. 2014. Die legaliteitsbeginsel en die toelaatbaarheid van regterlike aktivisme by die ontwikkeling van die substantiewe strafreg (deel 2). Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:447–58.

Joubert, W.A. en J.A. Faris (reds.). 2004. The law of South Africa Volume 6. Durban: LexisNexis.

Kemp, G.P. 2018. Criminal law. 3de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Paizes, A. 2017. Why do we so often get common purpose wrong. Criminal Justice Review, 2:4–8.

Sisilana, L. 2003. What’s wrong with common purpose. South African Journal of Criminal Justice 12 (3):287–303.

Snyman, C.R. 2007. Extending the scope of rape – A dangerous precedent. South African Law Journal, 124(4):677–87.

Snyman, C.R. 1999. Strafreg. 4de uitgawe. Durban: Butterworths.

—. 2006. Criminal law. 5de uitgawe. Durban: LexisNexis.

—. 2014. Criminal law. 6de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Van der Linde, D.C. 2018. Criminal gang activities: A critical and comparative analysis of the statutory framework under South African criminal law. Ongepubliseerde LLD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Whiting, R.C. 1980. Principles and accessories in crime. South African Law Journal, 97(2):199–213.

Eindnotas

¹ Hierdie uitset is gebaseer op navorsing wat in geheel deur die Nasionale Navorsingsfonds van Suid-Afrika (toekenningnommer: 120651) ondersteun word.

² Alhoewel die hof dit nie so uitdruklik stel nie, is dit duidelik uit die paragraaf dat hierdie stelling na die gemeenskaplike misdaad van verkragting verwys. Die KH verwys geensins na die ander misdrywe wat tradisioneel met die instrumenteel-gegronde benadering geassosieer word nie, soos bigamie, meineed en dronkbestuur (sien Snyman 2014:440; Whiting 1980:202–3). Dus moet daar aanvaar word dat die instrumenteel-gegronde benadering steeds op daardie misdrywe van toepassing is.

³ Let daarop dat die kousaliteitselement slegs by gevolgsmisdade (soos moord) ter sprake is. Gevolgsmisdade is misdade waar ’n sekere wederregtelike gevolg deur die handeling van die dader teweeg gebring moet word. Sien Burchell (2016:96, 483−4; Snyman 2014:80; Kemp 2018:78).

⁴ Die teenoorgestelde is ook waar: Wanneer die staat op gemeenskaplike oogmerk by wyse van voorafgaande ooreenkoms berus, hoef ’n betrokke beskuldigde nie op die toneel van die misdaad teenwoordig te wees nie.

⁵ Snyman (2006:440) definieer hierdie misdaad as die “wederregtelike en opsetlike aanranding van ’n ander in omstandighede waarin óf die handeling óf die opset waarmee [die misdaad] verrig word, onsedelik is”. Die howe het egter eerder die benadering in S v Abrahams 1918 CPD 590 gevolg waar beslis is dat aanraking voldoende is en dat dit nie noodwendig van ’n “onsedelike aard” hoef te wees nie (sien Kemp 2018:370–71; Snyman 2006:440–42). Hierdie gemeenregtelike misdaad is deur art. 68(1)(b) van die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe herroep en vervang deur art. 5(1) en (2) en staan nou as “seksuele aanranding” bekend.

⁶ Die legaliteitsbeginsel bestaan uit vyf fasette, naamlik ius strictum (regsreëls moet eng uitgelê word deur die howe), ius certum (regsbeginsels moet met redelike sekerheid gestipuleer word deur die wetgewer), ius praevium (’n regsreël mag sleg toegepas word op gedrag wat plaasgevind het ná die uitvoering van die regsreël), ius acceptum (’n persoon mag slegs aanspreeklik gehou word op grond van aanvaarde regsreël) en laastens nulla poena sine lege (die beginsel dat al hierdie fasette van toepassing was op strafoplegging).

⁷ Die kwessie val dus binne die hof se jurisdiksie omdat daar onsekerheid bestaan oor die kwessie wat “in die algemene openbare belang” behels. Dit sou dus in die belang van geregtigheid wees om verlof tot appèl toe te staan (Tshabalala par. 32).

⁸ Die feite in D was wesenlik dieselfde as dié in Saffier, waar die volgende beslis is (592): ”I wish to say, at the outset, that where the facts show an accused person has induced fear in the mind of his victim which disables her from exercising a free choice, then, whether he himself commits rape upon her or causes her to submit to a third party who believes, even on reasonable grounds, that she is a consenting party, he (that is to say, the person accused) is himself guilty of rape.” D het nie die kwessie van instrumenteel-gegronde benadering soos in die konteks van hierdie artikel bespreek nie; met ander woorde, of die gemeenregtelike misdaad van verkragting deur middel van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk gepleeg kan word. Dit is uitsluitlik bespreek in die konteks van of ’n opdraggewer aanspreeklik gehou kan word vir ’n verkragting wat deur ’n ander gepleeg word, wat ’n genuanseerde, dog pertinente verskil is. Die pleeg van ’n misdaad d.m.v. ’n ander staan bekend as qui facit per alium facit per se (“hy wat deur middel van ’n ander handel, handel self”) (sien Snyman 2006:260 vn. 10). Snyman voer ook hier aan dat die qui facit-leerstuk nie “sonder voorbehoud in die strafreg toegepas [kan] word nie” weens die uitwerking van die instrumenteel-gegronde benadering. Die KH het geen uitspraak gemaak oor die toepassing van die instrumenteel-gegronde benadering in die konteks van die qui facit-leerstuk nie, of selfs daarna verwys nie, dus kan daar nie geredelik aangeneem word dat daarmee ook weggedoen is nie. Daar word egter hier aangevoer dat die redes onderliggend aan die KH se uitspraak (soos bespreek in 5.3 hier bo) ewe sterk op die qui facit-leerstuk toegepas kan word.

⁹ Sien bv. Dewnath v S 17-04-2014 saaknr. 269/13 (HHA) waar ’n moord deur ’n sluipmoordenaar uitgevoer is, maar deur die oorledene se familie gereël is. Lg. is aan moord skuldig bevind alhoewel hulle nie fisies teenwoordig was of enige fisiese betrokkenheid by die pleeg van die moord gehad het nie (sien Dewnath parr. 1–6).

¹⁰ Hierdie beginsels geniet ook grondwetlike verskansing ingevolge art. 35(3)(l) van die Grondwet wat lui: “[e]lke beskuldigde persoon het die reg op ’n billike verhoor … inbegrepe is die reg om nie skuldig bevind te word weens ’n handeling of versuim wat ten tyde van die handeling of versuim ingevolge óf die nasionale reg óf die volkereg nie oortreding was nie”. Hierdie reg verseker onregverdige gevolge en poog om landsburgers vooraf waarskuwing te bied oor watter gedrag strafbaar is al dan nie om sodoende ingeligte besluite in hul daaglikse handelinge te neem. Sien Savoi v National Director of Public Prosecutions 2014 5 SA 317 (KH) parr. 73–6; National Director of Public Prosecutions v Basson 2002 1 SA 419 (HHA) par. 1; National Director of Public Prosecutions v Carolus 2000 1 SA 1127 (HHA) par. 36.

¹¹ Jacobs was dalk nie die beste gesag wat die KH kon opgewerp het nie. In daardie saak het die regters van die KH hul eie gesag weerspreek en kon hulle nie ’n meerderheidsbeslissing bereik nie, weens die feit dat daar slegs tien regters gesit het in plaas van die gewone elf. Dit het ook ander kollaterale punte van kritiek teen die KH veroorsaak, soos die feit dat vier van die tien regters wat oor die saak beslis het, waarnemende regters was. En verder, ook die feit dat hoofregter Mogoeng Mogoeng afwesig was vir ’n aansienlike aantal van die sake voor die hof (ongeveer 50%). Sien Guthrie (2019); De Vos (2019).

¹² Volgens subart. 25(3)(d): “In any other way contributes to the commission or attempted commission of such a crime by a group of persons acting with a common purpose. Such contribution shall be intentional and shall either: (i) Be made with the aim of furthering the criminal activity or criminal purpose of the group, where such activity or purpose involves the commission of a crime within the jurisdiction of the Court; or (ii) Be made in the knowledge of the intention of the group to commit the crime.”

¹³ Die kommissie is toegelaat as die eerste amicus curiae. Hul eerste argument is reeds deur die hof aangespreek en verwerp, nl. dat die Appèlhof en HHA reeds die kwessie opgelos het (in Mkwanazi en K).

¹⁴ Die sentrum se ander getuienis is nl. dat die sielkundige ervaring van slagoffers van seksuele geweld nie toegelaat is nie (par. 44).

¹⁵ Die sentrum het aangevoer dat dit reeds ’n vereiste is ingevolge sowel art. 54 van die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe as art. 110 van die Kinderwet 38 van 2005.

¹⁶ Sien Kemp (2018:359–60) waar die outeur ’n oorsig van die misdaad van verkragting verskaf. Verkragting (oftewel raptus) was aanvanklik onder die Romeinse Reg as ’n skending van die patriarg se bewaringsreg oor ’n vrou geag. Hierdie aanvanklike manifestasie van die misdaad was dus ’n skending van die manlike “bewaarder” se reg en nie ’n vrou se liggaamlike integriteit nie.

¹⁷ Victor AR lê klem op twee artikels van CEDAW, naamlik artt. 2(e) en 5(a). Art. 2(e) lui: “States Parties condemn discrimination against women in all its forms, agree to pursue by all appropriate means and without delay a policy of eliminating discrimination against women and, to this end, undertake [t]o take all appropriate measures to eliminate discrimination against women by any person, organization or enterprise.” Hierdie bepaling is al beskryf as die “obligation of due dilligence” en dat hierdie verpligting CEDAW “as geheel onderlê” (Verenigde Nasies se Komitee oor die Uitwissing van Alle Vorme van Diskriminasie Teen Vroue, Algemene aanbeveling Nr. 35 oor geslagsgeweld teen vroue, die opdatering van algemene aanbeveling Nr. 19 (1992) par. 24(b)). Verder lui art. 5(a): “States Parties shall take all appropriate measures [t]o modify the social and cultural patterns of conduct of men and women, with a view to achieving the elimination of prejudices and customary and all other practices which are based on the idea of the inferiority or the superiority of either of the sexes or on stereotyped roles for men and women.” Sien Tshabalala parr. 93–4.

¹⁸ Art. 4(2)(a) van die Maputo-protokol eggo grotendeels art. 2(e) van CEDAW (asook art. 12(1)(c) van die Grondwet): “States Parties shall take appropriate and effective measures to enact and enforce laws to prohibit all forms of violence against women including unwanted or forced sex whether the violence takes place in private or public.”

¹⁹ Ingevolge art. 173 van die Grondwet het die Konstitusionele Hof, die Hoogste Hof van Appèl en die Hooggeregshof van Suid-Afrika elk die inherente bevoegdheid om, met inagneming van die belang van geregtigheid, hul eie proses te beskerm en te reël en die gemene reg te ontwikkel.

²⁰ Sien die Aanhef tot die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe waar dit gestel word dat “verskeie internasionale regsinstrumente, met inbegrip van die Verenigde Nasies Konvensie oor die Uitskakeling van alle Vorme van Diskriminasie teen Vroue, 1979, en die Verenigde Nasies Konvensie oor die Regte van die Kind, 1989, verpligtinge op die Republiek plaas om geweld teenoor vroue en kinders te bestry en, uiteindelik, uit te roei”.

²¹ Die verjaring van misdrywe word tans deur art. 18(f) van die Strafproseswet 51 van 1977 (Strafproseswet) gereguleer. Die wetgewer beoog om hierdie artikel deur die bewoording ingevolge art. 18(1)(f) van die Prescription in Civil and Criminal Matters (Sexual Offences) Amendment Bill B22B-2019 (Wetsontwerp) te vervang. Art. 18(1)(f) lui as volg: “The right to institute a prosecution for any offence, other than any sexual offence in terms of the common law or statute shall, unless some other period is expressly provided for by law, lapse after the expiration of a period of 20 years from the time when the offence was committed”. Tans verwys artikel 18(f) van die Strafproseswet slegs na verkragting en gedwonge verkragting ingevolge artt. 3 en 4 van die Wysigingswet op Seksuele Misdrywe. Die voorgestelde wysiging volg na aanleiding van die uitspraak in NL v Estate Late Frankel 2018 2 SACR 283 (KH). Hier beslis die hof eenparig dat daar geen rasionele basis vir die onderskeid tussen verskillende verjaringstydperke vir sekere seksuele misdrywe bestaan nie. Art. 18(f) is gevolglik ongrondwetlik verklaar en die KH (par. 89) het die wetgewer 24 maande gegee om die gebrek aan te spreek sodat sekere woorde in die bepaling, nl. “and all other sexual offences whether in terms of common law or statute”, tot en met die gebrek geremedieer word.

The post Vonnisbespreking: Die Konstitusionele Hof verskaf sekerheid oor die toepassing van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk op verkragtingsake appeared first on LitNet.

“Wij die gerefformeerde Leedematen” in die nege Vetrivierartikels van 1837 Piet Strauss, Fakulteit Teologie, Universiteit van die Vrystaat
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Nagenoeg 2 000 Afrikaner- of Boere-emigrante wat die Kaapkolonie per ossewa verlaat het, het in 1837 enkele kilometers suidwes van die huidige Winburg in die omgewing van die Klein- en Groot-Vetrivier saamgetrek. Hoewel ’n groep op 2 Desember 1836 hulle eie gemeenskap met hulle eie gedragsreëls en verkose leiers by Thaba Nchu of Blesberg gevorm het, het die Trek algaande noordooswaarts geskuif. By die Klein-Vetrivier het die behoefte aan die herorganisasie van ’n nuwe, verenigde laer ontstaan. Hierdie behoefte is gestimuleer deur die aankoms van nuwe emigrante en ’n erkende Boereleier, Piet Retief, in die laer van ’n ander emigranteleier, Gert Maritz, op 12 April 1837.

Op 17 April is Retief as goewerneur, Maritz as regter-president en ’n Politieke Raad verkies. Hierdie raad het die nege Vetrivierartikels vir die Verenigde Laer opgestel wat op 6 Junie 1837 aan ’n volksvergadering voorgelê en aanvaar is.

Die artikel ondersoek die betekenis van die frase en begrip “Wij die gerefformeerde Leedematen” in die konteks waarin dit gebruik is. Die metode is ’n vergelykende literatuurstudie.

Twee beginsels het die inhoud van die nege artikels bepaal: die gereformeerde of Christelike aard van die gemeenskap en die demokratiese inslag daarvan. Verder word daar gekyk na diegene wat die leiding geneem het by die opstel van die nege artikels, na hulle gebruik van die term gereformeerde lidmate, na die samelewingsagtergrond in die Kaapkolonie waaruit hulle kom, Nederlands-Kaapse (ook Britse) invloed sowel as hulle oogmerke met die Vetrivierreëlings.

Trefwoorde: algemene nut; Boere-emigrante; bedoelde land; Christelik-gereformeerde maatskappy; gemeenskap; reg en geregtigheid

Abstract

“We the Reformed members …” in the nine Vet River articles of 1837

Approximately 2 000 Afrikaner or Boer emigrants who had left the Cape Colony by oxwagon came together in 1837 in the vicinity of the Little en Great Vet River in what we know as the central Free State today. After more trekkers had joined them, they decided to form a new organised community with an own spiritual and societal identity. A group of them had already opted for an own, independent democratic community at Thaba Nchu on 2 December 1836.

On 6 June 1837 this community – at a meeting of 140 men – decided on nine articles as the guiding rules for their community. The “nine articles” as a document was not a new constitution of a new state, but merely guidelines for their conduct in their new environment. The guidelines were initiated and drafted by their so-called Political Council and accepted as binding for every member of the community by the meeting of 6 June at the Little Vet River. The nine rules were applicable to every official member who applied for and joined this specific community of Boers or trekkers.

Historians call the acceptance and formation of a society in the central Free State in 1837 a turning point in the history of Boer republics in the 19th century. It was, however, not a turning point, but just another step in this history. It paved the way for more Boer republics to come.

Two well-known personalities were chosen to lead these trekkers. On 17 April 1837, soon after his arrival, Piet Retief was made the governor of the trek and Gert Maritz the magistrate. They were later accompanied by Erasmus Smit, who was ordained as their minister of religion on 21 May 1837. At the meeting of 6 June 1837 a proposal of Smit was accepted that the community should call itself the people of the Free Province of New Holland in South East Africa (De Vrije Provincie van Nieu Holland in Zuid Oost Africa). Apart from this Smit had a decisive influence on the choice of the phrase “We the Reformed members …” He was an advocate for the reformed confessions of faith as a point of departure for the view on life as a whole. The Dutch Reformed Three Formulas of Unity as accepted by the reformed Synod of Dordrecht in 1618–1619 in the Netherlands played a part in this.

At the same meeting the area of Port Natal and Natal was chosen as the destination of the emigration or trek.

With their choice of “reformed” the community of trekkers opted for a Christian society in a Dutch Reformed way. That was why the Dutch Reformed Church (DRC) was their only accepted church and only members of congregations of this church could be appointed as civil servants. Every trekker was known as a nominal Christian believer and an official member of a congregation of this church. Their official bond or connection with the DRC opened the way for every trekker in the laager to join in a promise or a vow to God by the trekkers in Natal in 1838 before their battle against Dingaan and his Zulus on 16 December of that year.

In the nine articles, article one used the ecclesiastical term Reformed members as an indication of their approach to life in society as a whole. Their aim was a real Christian community in every aspect of life and Reformed the term for their approach to and understanding of Christianity. Furthermore, in the fourth of the nine articles, they spoke of their expected homeland as a promised land – promised by God. Their belief in such a land showed their confession of the providence of God and their belief that God in his plan opened a possibility for them as a new independent nation.

The nine articles opted for a people’s democracy with a governor, magistrate and Political Council. The meeting of the people, or “volksvergadering”, was the highest authority in society. New Holland was a democracy, but guided and limited by Christian principles. Therefore they decided on the nine articles as reformed Christians. Every member of their government took an oath in support of the nine articles, an oath which was marked by a promise to act in a just way or to strive for justice in and through this society. This was expected from every person or citizen joining them.

The names and terms used by the Boers showed the influence of more than one background.

The term Reformed members had a Dutch Reformed background – as already indicated. The names governor, magistrate and Political Council linked them with life in the Colony as a background, be it the Dutch-dominated Cape or the British Cape Colony. Out of the history in June 1837 republics like Natalia (1838–1843), the South African Republic (1852–1902) and the Orange Free State (1854–1902) developed. Each of these was an example of the core that was shown at the Vet River: the desire of Afrikanerpeople for political independence.

Keywords: Boer emigrants 1837; Christian reformed society; democracy; justice to all in society; promised land

1. Inleidend

Op Dinsdag 6 Junie 1837 om 09:00 het die kerkklok gelui om die Boere-emigrante¹ of “volkschaar van ‘t leger” wat in die omgewing van die Klein- en Groot-Vetrivier enkele kilometer suidwes van die huidige Winburg² gestaan het, vir ’n mannevergadering of “algemeene volksvergadering” byeen te roep. Met hierdie aksie het “omtrent 140 mannen, in diepe stilte, plechtig en eerbiedig” onder die “blote hemel” saamgetrek by die veldtent van hulle verkose goewerneur, Piet Retief. Hier het Retief, eerwaarde Erasmus Smit en ene Scholtz of Schultz wat as leser sou optree, hulle “in’t midden van de toegevloeide schaar” ontmoet sodat die vergadering kon begin. Na ’n kort inleiding deur die goewerneur het Smit op versoek van Retief “de zegen en de vrede over’t plechtige werk van deze dag” van die Here afgebid – ’n gebed wat die eerwaarde, in sy eie woorde, “op treffende wijze” en knielend gedoen het (Preller 1920:101; Preller 1988:66).

Hierdie vergadering onder die oop hemel volg op ’n soortgelyke byeenkoms op 17 April 1837 in die trekkerleier Gert Maritz se laer. Hier is Piet Retief as goewerneur en leeraanvoerder van hierdie deel van die emigrasie of uittog en Maritz as regter-president of magistraat aangewys. Retief en Maritz sou bygestaan word deur ’n Raad van Politie (Politieke Raad) of Rechters – soos die regeerders van die emigrante in artikel twee van die Vetrivierartikels genoem is (Preller 1909:67; Preller 1920:300; Duvenage 1987:106). Na skatting was daar nagenoeg 2 000 emigrante en 1 000 ossewaens op hierdie stadium in die omgewing van die Klein- en Groot-Vetrivier byeen (De Jongh 1987:108).

Die byeenkoms van 6 Junie 1837 moes oor twee belangrike sake besluit: die grondreëls of nege artikels van die nuwe “Maatschappij” (term vir ’n trekkersamelewing in Vetrivierartikel drie) en die bestemming van die Trek. Historici praat van ’n beslissende vergadering en een van die “gewigtigste keerpunte in die geskiedenis van die Afrikaner Nasie” (Preller 1909:67). Dit word ook beskou as ’n saamtrek wat “die grondslae van die eerste […] onafhanklike Boerestaat in hierdie Suiderland gelê” het (Van Schoor en Van Rooyen 1960:58). Hoewel hierdie beskrywings uit ’n historiese oogpunt ietwat oordrewe is, het die byeenkoms van 6 Junie 1837 ’n belangrike aanduiding gegee van die benadering van die emigrante tot kerk en samelewing en die bestemming van die Trek. Vetrivier 1837 was nie ’n keerpunt as sodanig nie, maar ’n belangrike stap in die geskiedenis van die emigrantesamelewing. Die byeenkoms het nie die grondslae van ’n vrye Boerestaat gelê nie, maar was in sy kern ’n voortsetting van wat op 2 Desember 1836 by Thaba Nchu of Blesberg besluit is: Die hoogste gesag lê by die volksvergadering. By sy ontvangs in Maritz se laer op 12 April 1837 het Retief verklaar dat hulle by die geboorte van ’n nuwe volk in ’n nuwe staat staan (Duvenage 1987:104). Van Schoor en Van Rooyen is dus in die kol as hulle die reëlings by Vetrivier as die “embrionale fase” in die ontstaan van die Republiek van Natalia beskryf (Van Schoor en Van Rooyen 1960:58). Pont (1991) vat die betekenis van die gebeure raak as hy sê dat die emigrante met hierdie reëlings beklemtoon het dat hulle ’n vrye, onafhanklike volk met hulle eie regeringsinstansies wou wees (Pont 1991:283).

Die uitdrukking “Wij die gerefformeerde Leedematen” in artikel een van die Vetrivier-artikels – ’n frase en begrip waarmee dié artikels wegspring – moet in die lig van hierdie agtergrond verklaar word. Hierdie navorsing poog om deur middel van ’n literatuurstudie dié woorde in hulle historiese konteks te ontleed in die lig van die samelewingstradisie en -opvattings van die emigrante en hulle standpuntinname op die trekpad. Die studie werp lig op die benadering van die gemeenskapslewe van die Boere-emigrante en van die Boererepublieke in die binneland van Suider-Afrika in die 19de eeu. Die studie laat ook lig val op die houding wat ’n rol gespeel het in die aanpak van die Gelofte van 16 Desember 1838 en die Slag van Bloedrivier. Die feit dat die mans in die Vetriviertrekkergemeenskap hulle met ’n eed verbind het aan die nege Vetrivierartikels én daarmee die frase “Wij die gerefformeerde leedematen”, bring begrip vir die rede waarom alle trekkers (hulle was slegs mans) in die Wenkommando van Andries Pretorius in Desember 1838 voor God ’n gelofte kon aflê en dit met hulle gewete kon rym. Alle trekkers by Vet- én Bloedrivier was lidmate van ’n NG-gemeente in die Kaapkolonie, maar op trek of “reizend” (De Jongh 1977:138; Van der Watt 1977:20).³ Boonop sou slegs NG-lidmate “staatsposte” in Nieu-Holland, die naam van die nuwe trekkerstaat, kon beklee (Preller 1920:300–1). Wat meer is, in sy bykomende eed as goewerneur op 11 Junie 1837 belowe Retief om die NG Kerk as die “Gereformeerde Kerk”,⁴ soos daarna verwys is, te beskerm en te ondersteun (Preller 1920:106; Duvenage 1987:120). Daarom was die Boere-emigrante in die omgang as die Vetrivierartikels se gereformeerde lidmate bekend.

Dit is op die betekenis van die uitdrukking “Wij die gerefformeerde Leedematen” in artikel een van die Vetrivierartikels van 1837 wat hier ingegaan word. Daar word gekyk na diegene wat die leiding geneem het by die opstel van die nege artikels, na hulle gebruik van die uitdrukking “gereformeerde lidmate”, na die samelewingsagtergrond in die Kaapkolonie waaruit hulle kom én die Nederlands-Kaapse (ook Brits-Kaapse?) invloed hierop en hulle oogmerke met die Vetrivierreëlings.

2. Die ontstaan van die nege artikels

Die ontstaan van die nege artikels soos voorgelê aan die volksvergadering van “omtrent” 140 man op 6 Junie 1837 is terug te voer na goewerneur Retief, landdros Maritz en die Politieke Raad soos aangewys op 17 April 1837. Behalwe Retief en enkele lede van die Raad was hierdie manne almal by die voorloper van Vetrivier 1837, die vergadering by Thaba Nchu op 2 Desember 1836, waar hulle op ’n soortgelyke liggaam verkies is. Na die instelling van ’n regering by Thaba Nchu het die trekkers noordoos beweeg en “aanmerklik aangegroei” deur die toevoeging van nuwelinge. Die vermeerdering van trekkers (De Jongh 1977:127) en behoefte aan eenheid onder één hoofleier het tot die nuwe reëlings in die Vetrivieromgewing gelei (Duvenage 1987:105; Visagie 2012:138).

Die nege artikels word deur hulle regeerders of regters,⁵ naamlik die goewerneur, magistraat en Politieke Raad soos op 17 April 1837 verkies, aan die volksvergadering van Boere-emigrante op Dinsdag 6 Junie 1837 vir goedkeuring voorgehou (Preller 1920:101; Preller 1988:66). Dat hierdie vergadering die hoogste beslissings in belangrike sake in hierdie maatskappy kon vel, is veelseggend. Dit het gegaan om ’n demokrasie waarin elke man se stem kon bydra tot die besluite wat hom en sy huisgesin raak. Dit het verder gegaan om besluite van mondige burgers wat geag word verantwoordelik te kan saampraat oor sake wat hulle raak. Besluite is deur ’n beproefde meerderheid aanvaar. Mondige burgers het hulle deur relevante meriete-argumente in ’n ordelike samelewing laat oortuig en nie deur onkunde en onmondigheid die kwaliteit van regering verlaag of benadeel nie.

Twee voorbeelde steun hierdie waarneming: die openbare Manifes van Retief in April 1836 wat die redes vir die uittog as ’n basis vir gesprek in ’n demokrasie verskaf (Duvenage 1987:77–81) en ’n algemene aanvoeling by die trekkers dat kerk en staat in ’n ontplooide samelewing na hulle aard verskil en prinsipieel nie oor dieselfde kam geskeer kan word nie (Van der Watt 1977:18–20; Strauss 2011:264–77). Hierdie voorbeelde dui egter op ’n tendens en kon nie waarborg dat nierelevante maatstawwe soms die pas aangee nie. Daarvan getuig die rusies, twiste en afwykings onder die trekkers (Storm 1989: 37–9, 44–50; Preller 1909:75–7). Werklike misdade het selde in hierdie maatskappy voorgekom. Retief maak slegs gewag van ’n poging om ammunisiewaens op te blaas en ’n geval van huweliksontrou – met regsimplikasies (Preller 1909:65–6).

Uit die besluite wat by Blesberg en nou by die Vetrivier geneem is, blyk dit dat dit hier nie gegaan het om ’n professionele grondwet met ’n geweegde inrigting van die staat en die regte van die burgers, vreemdelinge en niestaatlike lewensvorme soos kerk, huwelik, en gesin nie. Dit het hier gegaan om ’n aanvoeling en respek vir die ordelike verloop van sake deur demokratiese prosesse in regsbelang van die hele trekkergemeenskap (Van der Watt 1975:50–60).

Na die gebed van Erasmus Smit het Retief “de heer J. Scholtz” versoek om “de uit’s volks naam gemaakte en ingeleverde resolutie van 9 artikelen voor te lezen”.⁶ Bedenklike formulerings in die eerste twee artikels is gewysig, en nadat dié artikels “opgehelderd” is, is die gebede van die leiers of regters verhoor: Die lede van die vergadering het mekaar oor die Vetrivierartikels in eensgesindheid en vrede gevind en die nege artikels goedgekeur (Preller 1920:101–2; Preller 1988:66).

Uit bronne soos onder meer ooggetuieverslae in Smit se dagboek is dit nie duidelik wie spesifiek vir die bewoording van die artikels verantwoordelik was nie. Frases daarin soos “de Volkstem”, “deezen Vereenigde Laager”, “de Maatschappij”, “de Limieten van de Vereenigde Laager”, “Bedoelde land” en “Eed af te leggen” is gebruiksterme wat moontlik verstaanbaar in die laers (nou die nuwe Verenigde Laer) van die trekkers was. Daarom wys Smit op die nege artikels wat in die naam van die volk gemaak is en vir die Trekkers nie onbekende terme moes gewees het nie. Die begrippe moes deel gevorm het van hulle verstaan van maatskappy en politiek en moes opgeduik het in gesprekke hieroor onder die trekkers. Dit bevat waarskynlik terme wat hulle ook in die politiek van die Kolonie gehoor het. As Preller in 1920 die volledige teks van die nege artikels weergee, skryf hy dat die Politieke Raad tussen 17 April en 5 Junie 1837 die artikels opgestel en aanvaar het en dat 5 Junie die dag is waarop dit aan die goewerneur “opgedraag” is. Die artikels is in hierdie tyd geformuleer en by die “volksbijeenkomst” van 6 Junie voorgelees, gewysig en aangeneem (Preller 1920:299).

3. Die ontstaan van die nege artikels nader bepaal

Volgens ’n skatting was daar teen 1780 omtrent 10 000 blanke veeboere tussen die Breë- en Visrivier in die oostelike distrikte van die Kaapkolonie gevestig. Die bewind van die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie het nie tred gehou met hierdie verskuiwings nie en die veeboere tot ’n groot mate aan selfbestuur en selfbeveiliging oorgelaat. ’n Afwesige landsbestuur het die boere se belewing van ’n sentrale uitvoerende gesag afgestomp en ’n vrye, soms losbandige, gees gestimuleer. Aan die ander kant het hierdie toestand daartoe gelei dat veeboere met ’n Christelik-godsdienstige inslag self moes sorg vir orde, veiligheid en vrede met die Boesmans, Xhosas en ander inheemse groepe. Hierdie feit het hulle selfstandigheid en sin vir ’n onafhanklike, eie gemeenskap verskerp en ontwikkel (Van Schoor en Van Rooyen 1960:34; De Villiers 2012:56–60).

In Mei 1778 word daar ’n geskrif in die geheim onder die Kaapse burgers versprei wat die “vrijheden eener Burgerlijke Maatschappij verdedigt”. Die Vetriviergemeenskap of -maatskappy sou dus ’n uitvloeisel van hierdie maatskappy kon gewees het.

In 1779 word ’n petisie gesirkuleer wat vir die eerste keer verteenwoordiging van die Kaapse burgery in die Politieke Raad, of Raad van Politie, eis. In die debat hieroor word die stelling gemaak dat elke burger sy eie welsyn sowel as die welsyn van sy medeburgers moet bevorder en dat die “Almachtige Schepper” hierdie taak aan elke mens opgedra het. Hieruit vloei die plig van elke mens om die “Burgerstaat daar hij een lid van is” met alles in sy vermoë te bevorder. Die regeerders moet die volkswil vasstel deur te luister na die volkstem, omdat die “heil des Volks de opperste Wet” en die “algemeene nut” die doel van regering is. Hierdie doel kan bereik word deur die regte en “gemeene best” van alle onderdane te handhaaf. Regeerders moet meer op die geheel as op die dele van die maatskappy konsentreer, en hulle regeertaak is deur God Almagtig aan hulle opgedra.

Van Schoor en Van Rooyen sluit aan by Coenraad Beyers in sy relaas oor die Kaapse Patriotte as hulle tot die gevolgtrekking kom dat die Kaapse burgery in hierdie sake met “nuwere denkbeelde […] meerendeel vanuit Nederland” in sy Patriottebeweging beïnvloed is. Dit is denke wat ten opsigte van die stem van die indiwiduele burger en regering in algemene nut of regsbelang raakpunte met die denke van die gereformeerde kerke vertoon, maar met die onpersoonlike verwysing na God as die onsydige almagtige Skepper, op die mens en sy regte uit ’n mensgesentreerde hoek in plaas van die eer van God konsentreer. Verabsoluteerde demokratiese opvattings maak die mens sy eie wetgewer en die heil van die volk, in plaas van die eer van God, “de opperste Wet”. Immers, uit ’n Calvinistiese of gereformeerde oogpunt moet die God van die Bybel as Heer en Meester (Baas, Wetgewer en Rigtingwyser) van alles en almal eerbiedig word (Van Schoor en Van Rooyen 1960:29–34; De Jong 1987:196).

Hoe sterk die emosionele lewensband van die emigrante met Nederland ná die permanente Britse besetting van die Kaap in 1806 was, blyk uit die geskiedenis van die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NG Kerk) (Strauss 1995:426–32). Dit word egter ook duidelik uit die feit dat die Boere-emigrante op 6 Junie 1837 op voorstel van eerwaarde Erasmus Smit op “De Vrije Provincie van Nieu Holland in Zuid Oost Afrika” as hulle naam besluit (Preller 1920:102; Preller 1988:67). Hierdie lewensband met veral gereformeerde Nederland is deel van die konteks van 6 Junie 1837 en die Vetrivierartikels. Daarby toon die besluit iets van die meer “geleerde” eerwaarde se invloed op sy toehoorders en hulle Politieke Raad.

Die nege Vetrivierartikels toon met twee begrippe ’n ander prinsipiële vesel of grondlyn as die 19de-eeuse humanisme – twee begrippe wat in hierdie stuk bepalend geposisioneer word. Artikel een se aanhef – by gebrek aan ’n titel byna ’n opskrif vir die dokument – val weg met “Wij die gerefformeerde Leedematen”. Daarby gebruik artikel vier die uitdrukking “bedoelde land” twee keer (Preller 1920:300–1). Ten opsigte van die gereformeerdheid van die lidmate van die kerk as ’n geloofsoortuiging wat die hele lewe en daarom ook die maatskappy moet rig, is Erasmus Smit op talle plekke in sy dagboek uitgesproke (Preller 1920:95, 105, 107). Vir die eerwaarde en kerklidmate dui “bedoelde land” op ’n land wat in die voorsienigheid van God Drie-enig beskik word. God se voorsienigheid en bepalende wil word in die Nederlandse Geloofsbelydenis (NGB), artikel dertien as ’n gereformeerde waarheid bely (NG Kerk-Uitgewers 1982:16; Strauss s.j.:15).⁷ By die aflegging van sy bykomende eed op Sondag 11 Junie 1837 in die kerkdiens onderneem goewerneur Retief om iemand wat nie ’n lidmaat van die NG Kerk is nie, nie in regeringsdiens te neem nie en die “Nederduitse Gereformeerde” of “voormelde Gereformeerde Kerk” met sy Heidelbergse Kategismus en “Christelike Geloofsbelijdenis” of NGB as belydenisse én sy “Liturgieën” te “protecteren en beschermen”. Retief sonder artikel 36 van die NGB uit waarvolgens van die staatsowerheid verwag word om die ware kerk met sy staatsapparaat te bevorder (Preller 1920:106; Preller 1988:66; Polman s.j.:266; De Jongh 1977:128, 136). Die aflegging en inhoud van hierdie eed vind plaas op aandrang van Erasmus Smit (Preller 1920:103–5; De Jongh 1977:136–7). Hoewel Smit nie deel van die emigrante se “gouverneur in raaden” (die goewerneur, magistraat en Politieke Raad – vgl. term in Vetrivierartikel twee, Preller 1920:300) was nie en die nege artikels volgens Smit uit die geledere van die regeerders of Politieke Raad kom, het hy, die enigste sendeling of bedienaar van die Woord⁸ op trek, waarskynlik ’n beslissende hand hierin gehad. Verder in die artikel word weer hierby aangesluit. Genoeg om te sê dat die geestelik-kulturele agtergrond van die artikels met hierdie stellings aangetoon word.

Terme soos “goewerneur”, “goewerneur in rade”, “magistraat” en “limieten” van die Verenigde Laers toon Kaaps-Hollandse en Kaaps-Britse invloed op die Vetrivierartikels. Dit kan ook nie anders nie, want hierdie begrippe was deel van die samelewing wat die trekkers geken het.

4. Die nege artikels ontleed

4.1 “Wij die gerefformeerde Leedematen”

Duvenage beweer dat “kerkloosheid” of “-losheid” onder die emigrante “haas onbekend” was. Hulle is aan hulle Christelike geloof geken te midde van ’n “omringende heidendom”. Die Christelike godsdiens was ’n bewys van beskawing, opvoeding (nie soseer akademiese geleerdheid nie) en moraliteit. Jacobus Stuart, wat vir die Transvalers of Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) in die 1850’s hulle grondwet help skryf, merk in 1852 op dat hy hulle gemeentevergaderings ervaar “as verplaast te zijn en in […] gemeentevergaderingen, door de Apostelen bijeen geroepen” (Duvenage 1987:108–9). Die drie kerkraadslede van die emigrante wat op 8 Februarie 1837 gekies is, naamlik J.S. Maritz, S.A. Cilliers en C. Viljoen, sirkuleer op 19 Mei 1837 ’n lys vir fondse om ’n “behoorlijke kerk te stichten of te bouwen zoodra wij met Gods hulp tot ons bedoelde land […] zullen gekomen zijn”. Daarom soek hulle “een bekwaam Leeraar van de Gereformeerde Religie” (Dreyer 1929:10). Hulle opper die laaste behoefte ten spyte van die feit dat goewerneur Retief, soos ’n kommissaris-politiek in die Kaapse NG Kerk, op Smit as predikant vir die trekkers besluit, hom op 21 Mei 1837 aan die gemeente voorstel en sy bevestiging deur homself inisieer (Preller 1988:64).⁹ Daar was blykbaar ’n werkbare konsensus onder die trekkers dat Smit nie hulle permanente herder en leraar kan wees nie, maar die amp voorlopig sal beklee. Hy was immers nie ’n NG Kerk-gelegitimeerde of -erkende leraar nie. Retief as die kommissaris-politiek het daarby aanvaar dat Smit die bevestigingsformulier aan homself kon voorhou as daar nie ’n erkende leraar daarvoor is nie, soos ’n dominee wat sy eie kind doop nadat hy geantwoord het op die formulier wat hy self voorhou. In sy hoedanigheid as ’n indiwiduele burger het Retief ook die kollektelys vir die verkryging van ’n ander of “bekwaam Leeraar” geteken (Duvenage 1987:115). Uiteindelik teken 140 man die lys (Dreyer 1929:10). Dit is opmerklik dat die kerkraadslede van “bedoelde land” praat en dat F.A. Venter met die titel van die vierde boek in sy reeks oor die Groot Trek, Bedoelde Land, ’n gebruiksterm onder die Vetrivier-gereformeerdes van 1837 raakvat.

In hulle motivering vir kerkfondse verklaar die kerkraad dat ’n “Christelijke maatschappij” deur die trekkers gevestig moet word. So ’n maatskappy moet gegrondves word op die openbare godsdiens as die bepalende grondslag daarvan. Retief en Maritz oorhandig ook op 6 Junie 1837 ’n brief met die opdrag aan Frans Schultz om ’n dominee vir die trekkers te soek. In die brief weerklink die nege artikels met hulle konsentrasie van gesag in die volkswil of volkstem as dit namens die “algemeene Volkstem van die Provincie genaamd Nieu Holland gelegen in Zuid-Oost Afrika” praat. Die opdrag: dat Schultz “een goeden en bekwamen Gereformeerde Leeraar” aan die Kaap die Goeie Hoop of elders vir hulle soek. Retief en Maritz onderteken hierdie opdrag met sewe mans uit die maatskappy as getuies (Dreyer 1929:11–2). Later bevestig Schultz dat Smit voorwaardelik deur Retief aangewys is totdat hulle ’n “bekwaamt en waren Gereformeerden Leeraar” kry (Dreyer 1929:22).

Hierdie agtergrond bevestig dat die nege Vetrivierartikels met “Wij die gerefformeerde Leedematen” in artikel een, na bedoeling verband hou met die Christelike lyne in die samelewingsvisie van die Boere: “Wij die gerefformeerde Leedematen” in “een Christelijke maatschappij”. Artikel een se “gerefformeerde Leedematen” moet dus saam met artikel drie se “Maatschappij” gelees word. Gereformeerdwees is ’n omskrywing van daardie snit van Christenwees waarin die emigrante hulle bevind. “Gerefformeerde Leedematen” met ’n gereformeerde visie op die samelewing beskryf hulle benadering van Christenwees. Pont trek parallelle tussen dié trekkermaatskappy en Calvyn as dit gaan oor die onderskeid tussen en aanvullende optrede van die kerk en die staat teenoor mekaar én hulle gebondenheid aan Gods wet (Pont 1991:288; Sizoo III s.j.:566, 574).

Die saak van gereformeerdwees weerklink nie net in Vetrivierartikel een en die versoeke van die trekkers om ’n bekwame gereformeerde leraar nie. In sy dagboek gee Smit meer kante daarvan – kante wat Boereweersin in die filantropiese hantering van inheemses deur die “sendelingsgenootskap van Engeland”, die LMS (London Missionary Society), insluit. Dit gaan om ’n negatiewe houding teenoor die LMS vanuit ’n gereformeerde vertrekpunt. Die LMS het met die grensboere in die Oos-Kaap gebots. In sy Manifes met redes vir die Trek verwys Piet Retief na “belanghebbende en oneerlike persone, onder die dekmantel van godsdiens” wie se twyfelagtige getuienis oor die Boere se “slegte behandeling” van gekleurdes in Engeland geglo word. Hierdie dinge gebeur ten spyte van bewyse wat die Boere se optrede bevestig. Hy glo dié vooroordeel sal tot ondergang van die land lei (Preller 1909:53). Die wrewel teenoor die LMS lê so sterk in die trekkergemoed dat dit artikel een van die Vetrivierartikels haal. Dit kom ook in standpunte van die Boerepublieke ná die Trek voor (Duvenage 1986:104). President Paul Kruger praat in die 19de eeu in die Vetriviertradisie as hy sy politiek op “’n Christelike basis” en nie ’n “liberalistiese” basis nie, grond (Du Plessis s.j.:128). Dit is ook bekend dat die Boere-emigrante deur vredesverdrae met inheemse opperhoofde na ’n vreedsame toekoms en erkenning vir ’n nuwe Boerestaat in vreedsame naasbestaan met hierdie groepe gesoek het (Du Plessis s.j.:102, 128).

Op Sondag 30 April 1837 maak Smit gewag van sy gereformeerde godsdiensoefening wat verhinder is deur die preeklus van die “Remonstrantsgezinde” Wesleyaanse sendeling van Thaba Nchu, James Archbell (Preller 1920:95). Deur sy aanduiding van ’n gereformeerde aversie van “remonstrants” toon Smit kennis van die groot punt op die gereformeerde Dordtse Sinode van 1618–1619 (De Jongh 1977:125, 138–9). Hierdie Sinode kies vir ’n Goddelike uitverkiesing op grond van die genade van God sonder die remonstrantse moontlikheid van ’n verdienste by die mens. Vir sy besluite oor die geloofsleer word die Dordtse Sinode uit meer as afgevaardigdes uit Nederland saamgestel en vorm dit die eerste gereformeerde ekumeniese sinode in die geskiedenis van die kerk. Oor die uitverkiesing van God word die Sinode gevorm deur afgevaardigdes uit gereformeerde kerke in Engeland, Duitsland, Switserland en Nederland. Die Dordtse Leerreëls, een van die Drie Formuliere van Eenheid in gereformeerde kerke met ’n Nederlandse konneksie, kom op hierdie vergadering tot stand (Kuiper 1995:268). Smit staan krities teenoor die remonstrantse dwaling by die Londense en ander sendinggenootskappe (Pont 1991:284). Hy noem die NG Kerk met sy Drie Formuliere van Eenheid of belydenisgrondslag soos aanvaar by die Dordtse Sinode in 1619 die aanvaarde en “voormelde” Gereformeerde Kerk (Peller 1920:106). Die trekkers kom almal uit ’n NG-gemeente in die Kolonie en wil hierdie band behou. Vir hulle moet kerk en staat, naas die onderlinge hulp en steun aan mekaar, onderskei word en kan die burgerskap van ’n persoon nie sy kerklidmaatskap bepaal nie – ’n houding wat ook uit hulle optrede op die trekpad blyk (Van der Watt 1977:214).

Vir die opstellers van die Vetrivierartikels was die uitdrukking “Wij die gerefformeerde Leedematen” in artikel een ’n samevatting van die lewensbeskouing en geloofsinhoud van die burgers van Nieu-Holland in Suidoos-Afrika en van die grondslag van hulle Christelike maatskappy. Om hulle eenheid en trou aan hierdie maatskappy en die nege artikels uit te druk, het Scholtz met Erasmus Smit se hulp ’n eed van getrouheid vir elke lid van die volk en elke “regter” (soos die goewerneur, magistraat, predikant en Politieke Raad) opgestel wat ná die aanvaarding van die nege artikels sowel as ’n naam vir die nuwe land op 6 Junie 1837 afgelê sou word (Preller 1988:67). Artikel nege het bepaal dat elkeen wat hom by die verenigde laer van Nieu-Holland aansluit, so ’n eed van getrouheid moes aflê (Preller 1920:102, 301).

Die ede is uitdruklik voor God Almagtig, wat bely word teenwoordig te wees, gedoen.

Retief het voor Maritz as regter-president belowe om as goewerneur en opperhoof “dezen Volkschaar” tot hulle algemene nut en die eer van God te regeer en die nege artikels met reg en geregtigheid te handhaaf. Maritz het voor goewerneur Retief dieselfde as die regter-president belowe. Die lede van die Politieke Raad het voor Retief gesweer om die nege artikels te gehoorsaam deur hulle pligte met reg en geregtigheid na te kom. As die dominee van die gereformeerde kerk het Smit voor die Here en die goewerneur belowe om die nege artikels en die wette wat gemaak word, te eerbiedig. Behalwe die drie vrederegters het elke lid van die volk laastens voor God en die goewerneur gesweer of ernstig belowe om hulle aan die nege artikels en die wette wat daaruit mag vloei, in reg en geregtigheid, te hou (Duvenage 1987:117–9).

As ’n konsekwensie van hulle gereformeerde kerklidmaatskap het die “volkschaar” van hierdie Nieu-Hollandse maatskappy hulle met ’n eed aan die algemene nut en welsyn van die maatskappy verbind: ’n band wat sy inhoud op basis van reg en geregtigheid moes kry; ’n keuse wat gemaak was deur die volkstem waarby ’n ieder en ’n elk met ’n eed betrek is; ’n eed wat uit ’n Christelik-gereformeerde hoek egter onnodig was indien elkeen hom – daar is geen aanduiding dat die vroue hierby betrek is nie – deur sy woord met die artikels vereenselwig. Immers, as ’n Christen sy woord gegee het, moet dit vir hom so goed wees soos om te sweer of ’n ernstige belofte.

4.2 Trou aan die trekkermaatskappy

Die veronderstelling vanuit ’n konsekwente Christelike benadering is dat ’n samelewing op basis van reg en geregtigheid sy gesag sowel as wet en orde handhaaf met wat regverdig teenoor almal in die betrokke situasie is – besoekers en vreemdelinge ingesluit. Deur die handhawing van die reg – soos God dit wil (Psalm 72:1) – skep ’n owerheid vir sy onderdane die regsruimte om as beelddraers van God op alle terreine te leef. So word die owerheid vir sy “mense” soos die reën vir die plante (Psalm 72:8; Fowler 1988:28).

Om hierdie rede is Vetrivierartikel een se gereformeerdwees die prinsipiële basis vir die volgende agt artikels. Artikel twee bou op artikel een en skep ’n basis vir die volgende sewe artikels.

Artikel twee bepaal dat kerklike en regeringsampsdraers of alle “regters” of rigters deur die volk verkies of die goewerneur of goewerneur in rade aangewys, in die uitvoering van hulle pligte gehoorsaam moet word. So nie, kan hulle deur wette van die regters gestraf word. Artikel drie reël dat diegene wat hulle nie aan artikel een en twee hou nie, deur die Verenigde Laer of sy wettige orgaan as lede van die trekkermaatskappy geskors kan word om nie binne sy limiete te mag woon of jag nie. Artikel vyf en ses reël dat diegene wat nie by die vergadering van 6 Junie teenwoordig was nie, die eed oor die nege artikels en maatskappy die volgende dag moet aflê. Daar word aanvaar dat diegene wat sonder gewigtige redes weier om dit te doen, daarteen stem. Artikel sewe bepaal dat almal wat hulle van die Verenigde Laer afskei, self die verantwoordelikheid vir hulle “onwettige” handeling moet dra. In artikel agt word neergelê dat persone wat nie artikel een en twee gehoorsaam nie, nie in die voordele van die Verenigde Laer mag deel nie. Artikel nege reël dat diegene wat by die maatskappy wil aansluit, “dadelijk” die eed van getrouheid aan die artikels en regters moet aflê en dat hulle wat die Laer wil verlaat, hulle skuld binne 48 uur moet betaal. So nie, sal van hulle eiendom verkoop word om die skuld te delg (Preller 1920:300–1; De Jongh 1987:109–10).

Wat uit die nege artikels duidelik is, is dat die trekkermaatskappy op gereformeerde grondslag vir sy vestiging en ontplooiing ’n behoefte gehad het aan eerbied vir gesag, konstruktiewe verhoudinge in die gemeenskap en sinvolle volksaangewese staatsfunksionarisse of “regters”. Die behoefte het uit die volkswil gespruit en moes gestalte kry om die potensiaal wat in die gemeenskap opgesluit lê te ontwikkel in ’n selfstandige staatsgemeenskap. Die funksies van die regters of rigters moes berus op reg en geregtigheid soos vervat in die ede wat hulle afgelê het. Hierdie reëling het die reisende Nieu-Holland teen die gevaar beskerm dat die Boere versplinter en die reg, in geïsoleerde omstandighede, in eie hande neem – ’n moontlikheid wat tot ’n verval van die reg in plaas van ’n ordelike regstaat kon lei.

Nie alles wat hulle geestelik en sosiaal saamgebind het, word in die nege artikels vervat nie: gemeenskaplike waardes vir oorlewing in ’n nie-ontwikkelde omgewing;¹⁰ ’n gemeenskaplike lotsbestemming in ruwe omstandighede; die begeerte om in die binneland van Suider-Afrika ’n eie onafhanklike staat op Christelike beginsels of waardes te skep; en ’n gemeenskaplike gemeenskaps- of kultuurstyl (Duvenage 1986:113).

Dreyer praat van die “generale bijeenkomst” wat op 6 Junie 1837 rondom Retief verenig het, aan hom as hulle “Opperhoofd en zijne beampten” eerbied, gehoorsaamheid en trou beloof het én besluit het om van die LMS af te sien. Nadat die betrokkenes ’n eed afgelê het, het Erasmus Smit die verrigtinge afgesluit met ’n preek, ’n dankgebed, die sing van Gesang 69 en die seën in Numeri 6:24–26 (Preller 1920:103; Preller 1988:66–8). Die volkskaar van 140 “mannebroeders” het die maatskappybyeenkoms laat oorgaan in ’n godsdienstige erediens met liturgiese elemente. Volgens ’n waarnemer was die sang “zeer verrukkend”. Vir die gereformeerdes van Vetrivierartikel een was dit nie vreemd nie – die sang het hulle Christelike geloof en positiewe ingesteldheid geïllustreer (Dreyer 1929:23–4).

Gemeet aan die teks van die nege Vetrivierartikels wou die Verenigde Laer ’n gemeenskap op Dordts-gereformeerde beginsels geskoei, maar breër as die kerk, vestig. Die kerklik-godsdienstige impak van die Dordtse Sinode van 1618–1619 was bepalend aanwesig in die kerk op die trekpad en in die NG Kerk aan die Kaap: belydenisgewys, kerkordelik en liturgies (Strauss 2010:7–13). Hierdie kerk sou ’n geestelike anker in ’n ontwikkelende gemeenskap wees (Strauss 2011:266). As iemand wat die Trek as ’n tiener meegemaak het én deel in die geestelike erfenis, voer die president van die ZAR, Paul Kruger, in 1888 aan dat kerk en staat elk sy eie werksterrein het, maar voor God, sy Woord en wet moet saamwerk: “… die staat is op die kerk gebou” (Du Plessis s.j.:45, 124).

Vetrivierartikel een met sy begrip van gereformeerde lidmate, die NG Kerk as die “voormelde Gereformeerde Kerk” en die Christelike maatskappy van die trekkers moes mekaar ondersteun en aanvul. In die laaste twee dekades van die 19de eeu noem Paul Kruger die onafhanklikheid van die ZAR sy doel as staatshoof omdat die Here ’n “welbehae” daarin het. Selfs die ongelowiges – vir Paul Kruger was die Christelike geloof ’n voorwaarde vir Afrikanerwees – moet erken dat die Here die Boere vrygemaak het (Du Plessis s.j.:32). Kruger regeer oor die Afrikaners as, syns insiens, Gods volk, en daarom moet hy al die regte en voorregte wat God aan hulle skenk, bewaar en daaroor aan die Here verslag doen (Du Plessis s.j.:44). By die Paardekraalse Geloftefees van 1891 loop hy die pad van Vetrivier 1837 as hy sê dat dit God is wat die Boere uit die Kaapkolonie gelei en vrygemaak het (Du Plessis s.j.:92).

5. Slot

Hoewel die Vetrivierreëlings van die emigrante ’n Nederlands-gereformeerde begronding toon, speel hulle Kaapse koloniale erfenis – onder Nederlanders tot 1806 en daarna onder Engelse – ook ’n rol. Daarom dra Retief die titel van goewerneur en kies hulle die Politieke Raad om hom by te staan, ’n raad waarvan die bepalings onder meer deur Maritz as landdros of magistraat uitgevoer moes word.

Die eerste woorde van die Vetrivierartikels verwoord die uitgangspunt van die Boere vir hulle nuwe gemeenskap: “Wij die gereformeerde Leedematen”. Hierdie woorde verwys na mense wat in kerk en samelewing of in hulle gemeenskap op ’n lewensomvattende Dordts-gereformeerde, Christelike basis leef. Die woorde verwys na ’n gemeenskap waarin kerk en staat mekaar vanuit hulle tipiese funksies aanvul en die NG Kerk bevoorreg en sentraal staan, ’n gemeenskap met ’n staatserkende gereformeerde kerk of die NG Kerk waarin kerk en staat albei onder die wet of tien gebooie van God staan.

Die Vetrivierreëlings was ’n verdere trappie in die republikeinse tradisie van die Boere van die 19de eeu. Twee koersbepalers kom in die artikels voor, naamlik ’n Christelike of gereformeerde lewensoriëntasie en ’n volksdemokratiese inslag: ’n volksdemokrasie wat hom verbind aan reg en geregtigheid vir almal. Die nege Vetrivierartikels was nie ’n model- of welgeskrewe staatsgrondwet nie, maar ordereëls vir ’n nuwe, ontwikkelende staat en staatsbevolking.

D.F. Malan wou ’n eeu later heel waarskynlik op dieselfde visie bou met sy spreuk by die rantjie suidwes van Winburg gegee waarop die datum 1837 met wit klippe uitgepak is: “Glo in God, glo in jou volk en glo in jouself …”

Bibliografie

Cameron, T. (red.). 1986. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika in woord en beeld. Kaapstad: Human & Rousseau.

De Jongh, P.S. 1977. Die lewe van Erasmus Smit. Kaapstad, Pretoria: HAUM.

—. 1987. Sarel Cilliers. Johannesburg: Perskor.

De Villiers, J. 2012. Die Kaapse samelewing onder Britse bestuur, 1806–1834. In Pretorius (red.) 2012.

Dreyer, A. 1929. Die Kaapse Kerk en die Groot Trek. Amptelike en ander stukke versamel en uitgegee. Kaapstad: Van de Sandt De Villiers.

Du Bruyn, J.T. 1986. Die Groot Trek. In Cameron (red.) 1986.

Du Plessis, J.S. s.j. President Kruger aan die woord. Bloemfontein: Sacum.

Duvenage, G.D.J. 1986. Die Groot Trek. Die eerste drie jaar. Vegkop. Pretoria: Sigma Pers.

—. 1987. Die Groot Trek. Die eerste drie jaar. Die Manifes. Pretoria: Sigma Pers.

Fowler, S. 1988. The state in the light of the Scriptures. Potchefstroom: PU vir CHO.

Kriel, F. s.j. Die lewe van Frans Lion Cachet. Met besondere toespitsing op sy betekenis vir die sending. Johannesburg: Voortrekkerpers.

Kuiper, B.K. 1995. The church in history. Grand Rapids: Eerdmans.

Lion Cachet, F. 1866. Aan die leden der Nederduitsch Gereformeerde Kerk in de Z.A. Republiek, en voorts aan allen die de Gereformeerde Kerk liefhebben, wordt het navolgende Verslag … aangeboden door F. Lion Cachet, predikant te Utrecht. Pietermaritzburg: Davis en Zonen.

—. 1883. De worstelstrijd der Transvalers. Aan het volk van Nederland verhaald. Amsterdam: Höveker en Zoon (2de druk).

NG Kerk-Uitgewers. 1982. Ons glo … Die Drie Formuliere van Eenheid en ekumeniese belydenisse. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers.

Pienaar, S. 1964. Glo in u volk. D.F. Malan as redenaar 1908–1954. Kaapstad: Tafelberg.

Polman, A.D.R. s.j. Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis IV. Franeker: Wever.

Pont, A.D. 1991. Die historiese agtergronde van ons kerklike reg II. Pretoria: Kital.

Preller, G.S. 1909. Piet Retief. Pretoria: Volkstem (8ste druk).

—. 1920. Voortrekkermense II. ’n Drietal oorspronklike dokumente oor die geskiedenis van die Voortrek (waaronder ’n verwerking van die Dagboek van Erasmus Smit). Kaapstad: De Nationale Pers.

—. 1988. Joernaal van ’n trek. Uit die dagboek van Erasmus Smit. (Geredigeer deur Gustav Preller, ingelei en versorg deur Merwe Scholtz.) Kaapstad: Tafelberg

Pretorius, F. (red.). 2012. Geskiedenis van Suid-Afrika van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg.

Sizoo, A. III. s.j. Johannes Calvijn Institutie. Delft: Meinema.

Storm, J.M.G. 1989. Die Voortrekkerkerk 1836–1853. Pretoria: Kital.

Strauss, P.J. s.j. Uitdrukkings op die Nasionale Vrouemonument geweeg. Bloemfontein: Druforma.

—. 2010. Kerk en orde vandag. Bloemfontein: Sun Media.

—. 2011. Nogeens: Watter kerk vergesél die Groot Trek? Acta Theologica, 31(2):264–77.

Van der Watt, L. 1975. Die onlosmaaklike samehang tussen religieuse grondmotiewe, wysgerige grondidee en staatsleer. In Wessels (red.) 1975. Bloemfontein: Sacum.

Van der Watt, P.B. 1977. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1834–1866. Pretoria: NG Kerkboekhandel.

Van Schoor, M.C.E. en J.J. van Rooyen. 1960. Republieke en Republikeine. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel.

Venter, F.A. 1960. Geknelde Land. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1964. Offerland. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1966. Gelofteland. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1968. Bedoelde Land. Kaapstad: Tafelberg.

Visagie, J. 2012. Uittog en verstiging van die Voortrekkers in die binneland. In Pretorius (red.) 2012.

Wessels, F. (red.). 1975. Op al sy akkers. Bloemfontein: Sacum.

Eindnotas

¹ Die benaminge Groot Trek en Voortrekkers dateer uit die 1870’s. In die 1830’s is daar vrylik na die Trekkers as Emigrante-Boeren verwys (Du Bruyn 1986:127).

² Die aanvaarding van die nege Vetrivierartikels vind enkele kilometer suidwes van die huidige Winburg by Retief se staanplek op De Houtplaas plaas (De Jongh 1987:109). Teen die rant langs die Klein Vetrivier is die datum 1837 in 1937 met witgekalkte klippe uitgepak. Hierdie baken lê tussen die huidige N1 en Bellspas op die ou teerpad tussen Winburg, Brandfort en Bloemfontein. Van Bloemfontein se kant is die 1837 duidelik op die linkerkant vanaf die N1 sigbaar. In 1937 het die eerste minister van die Unie van Suid-Afrika van 1948 tot 1954, D.F. Malan, hier die eerste keer sy gevleuelde woorde gebruik: “Glo in God, glo in u volk, glo in uself!” (Pienaar 1964:234–8).

³ Erasmus Smit het ook ’n doopregister vir die Gereformeerde Kerk wat deur Suidoos-Afrika reis, opgestel (De Jongh 1977:120).

⁴ In sy stryd vir die handhawing van die NG Kerk na die ontstaan van die Zuid-Afrikaansche Republiek in die 1850’s praat ds Frans Lion Cachet ook van hierdie kerk as “ons Gereformeerde Kerk” (Cachet 1866:19–21; Kriel s.j.:6, 51). Cachet verbind die NG Kerk tereg aan die besluite van die Nasionale Sinode van Dordrecht van 1618–1619 en die ou Gereformeerde Kerk in Nederland van voor 1816 (Cachet 1883:317).

⁵ Duvenage wys daarop dat die benaming “rechter” voor, tydens en na die emigrasie deur Afrikaners gebruik is om nie net regsprekende regters aan te dui nie, maar ook diegene in ’n regerende en administratiewe posisie – veral in die uitvoering van wette en verordeninge. Aletta Oosthuizen verklaar van Pretorius se Wenkommando by Bloedrivier dat hulle as “onze rechters en volk de Heere ’n belofte gedaan hebben”. By die aflê van hulle ede by die Vetrivier op 11 Junie 1837 het Erasmus Smit vir Maritz en die Politieke Raad voorgestel as Mosesse oor die verenigde laers en “Rechters”. Dieselfde soort regeerders is deur die volkstem op 2 Desember 1837 by Blesberg of Thaba Nchu as regters verkies. In die lig van hulle identifisering met oud-Israel is die uitdrukking “rechters” deur die emigrante gekoppel aan die rigters van die Ou Testament. Daar is talle voorbeelde waarin die emigrante in hulle taalgebruik die i met ’n e vervang het (Duvenage 1986:113, 116–8). Die tweede van die nege Vetrivierartikels bepaal dat die regters deur die volkstem aangewys, eerbiedig en gehoorsaam moet word (Peller 1920:300). Origens dui die benaming “regter” op die emigrante se gebruik van Bybelse voorbeelde in hulle daaglikse lewe.

⁶ De Jongh (1987:109) is van mening dat die nege artikels deur “private persone” opgestel en aan goewerneur Retief voorgelê is. Hy gee egter nie gronde vir hierdie bewering nie. Op sy beurt beweer Dreyer met gegronde bronne dat hierdie Schultz die besoekende Kaapse handelaar Frans Schultz was (Dreyer 1929:10–2).

⁷ In sy reeks van vier romans oor die Groot Trek betitel F.A. Venter sy vierde en laaste boek Bedoelde Land. Hy onderskei hom hierin as ’n deeglike en betroubare student van die geskiedenis van die Groot Trek (Venter 1960, 1963, 1966, 1968). Aan die einde met die bedoelde land bereik, bely Venter se hoofkarakter Rudolf Dreyer dat hy moet aanhou glo, anders is alles vergeefs.

⁸ Die aanstelling van Erasmus Smit as die leraar van die Trekkers was omstrede omdat hy as ’n sendeling van die Londense Sendinggenootskap nie volledige predikantsopleiding gehad het en “georden” was nie (De Jongh 1977:127–33).

⁹ Nadat Retief op Sondag 21 Mei 1837 voor ’n “aanzienlike gemeente” verklaar het dat hy geen beswaar “dat hem het kon beletten” teengekom het nie, versoek, in Smit se woorde, “ZEd” die “WelEerw heer Erasmus Smit” om self die gebruiklike bevestigingsgformulier vir predikante in die NG Kerk voor te lees en daarop te antwoord (Preller 1920:98).

¹⁰ Die ontwikkeling van ’n demokratiese regstaat vir ’n gemeenskap vra geestelike drakrag by die gemeenskap vir die waardes, stabilisering en voortsetting van so ’n staat. Dit is opvallend dat die indiwiduele burgers van Nieu-Holland hulle in hulle eed ook aan reg en geregtigheid verbind. So ’n verbintenis is nie beperk tot die regters of regeerders nie. In ’n demokratiese regstaat moet die volkswil ook die kwessie van reg en geregtigheid vir almal as die norm vir staatsoptrede kan onderskei.

The post "Wij die gerefformeerde Leedematen" in die nege Vetrivierartikels van 1837 appeared first on LitNet.

Korrupsie in die Suid-Afrikaanse staatsdiens: Is die Teenkorrupsietaakspan se multidissiplinêre benadering in die ondersoek na beweerde korrupsie onder staatsamptenare doeltreffend? Christo Smit, Suid-Afrikaanse Polisiediens, Direktoraat vir Prioriteit Misdaad Ondersoek Johan van Graan, Kollege vir Regsgeleerdheid, Universiteit van Suid-Afrika
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Lede van die publiek is bekommerd oor wydverspreide korrupsie wat na bewering deur amptenare van die staatsdiens gepleeg word, aangesien dit lyk asof die land in ’n staat van rowery verander het. Hierdie artikel, gebaseer op ’n empiriese studie wat in Gauteng, Suid-Afrika onderneem is, beoog om die doeltreffendheid te bepaal van die multidissiplinêre benadering tot die ondersoek na korrupsie in die staatsdiens wat deur die Teenkorrupsietaakspan van die Direktoraat vir Prioriteitmisdaadondersoek gevolg word. Diepgaande individuele onderhoude is met ’n steekproef (n=17) van deelnemers van die taakspan gevoer. Volgens taakspanlede maak die volgende faktore die multidissiplinêre benadering ondoeltreffend: die uitwissing van die span se outonomie, oormatige politieke inmenging, onervare bestuurders, gebrek aan samewerking en koördinasie tussen entiteite wat die span verteenwoordig, onvoldoende menslike en fisiese hulpbronne, asook substandaard vlakke van ondersoekvaardighede. Die span se vermoë om korrupsie in die staatsdiens doeltreffend en effektief te ondersoek, word gevolglik betekenisvol bemoeilik. Dit word aanbeveel dat ’n enkele teenkorrupsieagentskap in Suid-Afrika gestig word wat organisatories, finansieel, funksioneel en polities onafhanklik is, aangesien die land voortdurend internasionaal laag op die ranglys geplaas word wat betref die toonaangewende wêreldwye aanduiders van korrupsie in die staatsdiens.

Trefwoorde: Direktoraat vir Prioriteitmisdaadondersoek; korrupsie; multidissiplinêre benadering; staatsdiens; Teenkorrupsietaakspan

Abstract

Corruption in the South African public service: Is the Anti-Corruption Task Team’s multidisciplinary approach to investigating corruption allegedly committed by South African public service officials effective?

Widespread corruption allegedly committed by South African public service officials is a concern among members of the public, since it appears the country has transformed into a predatory state. Corruption among South African public service officials has encroached upon every aspect of society, government and business (Chêne 2014; Msimang 2015; Nicolaides 2018; Mantshantsha 2018). To some extent, the legal anti-corruption framework has also been ineffectual in efforts to combat corruption, and in some cases the public sees even the criminal justice system as being corrupt. Chêne (2012:7, citing Boucher et al. 2007) cautions that “a corrupt justice sector promotes discretionary enforcement of the law and has a corrosive impact on state legitimacy”, and therefore combating corruption within the public sector “may involve strengthening the legal anti-corruption framework and building an effective criminal justice system, including an independent judiciary and effective law institutions”. The Independent Commission against Corruption (2019) warns that when corrupt activities are hidden and unrestricted in the public service, this may be the basis for serious destruction through undermining the community’s trust in government, diminishing public resources and capital, triggering injustice through advantaging some at the expense of others, rendering operations ineffective, and causing reputational damage, which makes it difficult to recruit and retain quality employees and to obtain value for money in tender procedures.

Olaniyan (2014) states that corrupt activities in the public sector greatly affect the most vulnerable individuals. A country’s corrupt activities deter investment, hamper budgetary development and undermine the rule of law. However, expediting the efficient investigation of corruption sends a clear message to public servants that corruption will not be tolerated, although the effect diminishes when the investigation is unduly prolonged. Chêne (2012:7, citing Bolongoita 2005) suggests that the focus should be on making corruption a “high risk low reward activity through measures aimed at increasing the risks of effective detection, investigation and prosecution”. Chêne (2012:8) adds: “The criminalisation of corruption can be an effective approach for countries where enforcement is a feasible and realistic option. When this is not the case, such an approach can be counter-productive and result in inflating the returns of criminal acts, which could create financial incentives for corruption.”

Transparency International’s Corruption Perception Index (CPI) ranks countries by their perceived levels of public sector corruption and reflects the perspectives of observers from around the globe, including specialists and business people living and working in the nations and territories evaluated. The CPI scores nations and territories on a scale from zero (exceptionally corrupt) to 100 (clean, no corruption). As illustrated by Transparency International (2017; 2019), utilising the CPI, South Africa scored a total of 43 on the scale in 2012, 42 in 2013, 44 in 2014, 44 in 2015, 45 in 2016, 43 in 2017, and 44 in 2019. These scores indicate that multifaceted corrupt activities are omnipresent in the South African public service. A poor score is a likely indication of far-reaching corrupt activities, the absence of consequential discipline for corrupt activities, and public institutions that do not react to the population’s needs.

This article, which is based on a qualitative empirical study conducted in Gauteng, South Africa, aims to assess the effectiveness of the multidisciplinary approach to investigating corruption in the public service followed by the Anti-Corruption Task Team of the Directorate for Priority Crime Investigation. In-depth individual interviews were conducted with a sample (n=17) of the Anti-Corruption Task Team (ACTT) participants. This article is based on empirical research for a DPhil degree (Smit 2019). A single instrumental case study design was followed in this study. The ACTT acted as the single instrumental case. The following participants of the ACTT were selected as the sample (n=17) for this study, since they had the necessary knowledge and experience to provide information-rich data:

eight DPCI investigators attached to the ACTT who were investigating corruption in the public service
two advocates who provided the ACTT with legal guidance at the commencement of investigations as well as legal opinions on legislation
three forensic investigators who provided the ACTT with assistance during witness consultation, drafting of affidavits, and the identifying of witnesses and evidence
two external forensic chartered accountants who analysed specific banking records of suspects and/or their respective companies to assist the ACTT in identifying possible money laundering, corruption and racketeering through these records
two external cyber forensic experts who assisted the ACTT in utilising electronic data to confirm the authenticity of electronic documents and the verification of hash values.

Given the sensitive nature of corruption within government, various government departments did not respond to requests to participate in this study and were consequently excluded. A number of ACTT investigators chose not to participate in the study. Individual in-depth interviews were conducted with the purposively selected sample and were electronically recorded. Data collected from the in-depth interviews was transcribed and thereafter analysed. Transcripts were additionally analysed and verified by an experienced, independent co-coder. Permission to conduct this study was obtained from the SAPS Directorate for Priority Crime Investigation (DPCI) and from each selected external service provider/consultant. Ethical approval to conduct this study was granted by the University of South Africa’s research ethics committee.

The findings of this study suggest that the multidisciplinary approach followed by the ACTT to investigate corruption in the South African public service has not been executed effectively. Various inhibiting internal and external factors experienced by ACTT team members, such as the elimination of the team’s independence, unjustified political interference, inexperienced managers, lack of cooperation and coordination among departments represented in the team, inadequate human and physical resources, and inferior investigative capability levels, undermine the multidisciplinary approach and render it ineffective.

Based on these findings, we recommend the following:

The mandate, aims, objectives, structure, independence and selection criteria for the ACTT’s allocated corruption investigations should be aligned with the allocation of resources, logistical support and budget. The streamlining of the ACTT to improve its effectiveness and the speeding up of prosecutions are of the utmost importance. Most role players at the ACTT have a purely investigative mandate. Thus it is important to ensure the effective coordination of gathered information as well as the sharing of intelligence between team members. Coordinated decisions about which role player is to commence with a specific aspect of the investigation should be made in advance. Effectively turning the tide against corruption involves an approach on various levels, using specific knowledge and skills from diverse fields. Adequate resources should be allocated to the ACTT to enable them to effectively investigate allegations of corrupt practices. Only personnel with the necessary skills, experience, knowledge and aptitude to investigate multifaceted corruption in the public sector should be appointed to the ACTT. The team should draw extensively from multiple disciplines to rethink anti-corruption responses beyond ordinary limits and to achieve solutions in a different way. This would involve giving investigators instant access to various databases and intelligence sources during their investigation process.

Anti-corruption structures need to be made more effective at both the investigative and the prosecution level. Accordingly, the ACTT’s independence should be reviewed and secured as a matter of urgency. Team members should be subjected to frequent integrity testing. This process should be transparent and implemented uniformly among members. Those who do not obtain the relevant security clearance through integrity testing should be removed. The ACTT should have an effective retention policy in place to ensure that expertise is not lost and the task team’s skills level is not depleted to the point where they are no longer able to operate effectively. Successful anti-corruption agencies (ACAs) need to have rapid access to information held by a wide variety of national authorities, for example customs, tax departments, police and courts, and therefore effective coordination mechanisms need to be in place. The compartmentalisation of departments functioning in silos is detrimental to the combating of public service corruption. Corruption requires specialised responses for a successful investigation process. Accordingly, it is recommended that a specialised anti-corruption court be established. The success of any ACA depends mainly on political will to address corruption and on independence in doing so, and it is thus imperative to have political backing for the efficacy of an ACA. In the oversight of an ACA it is also essential that relevant NGOs, opposition parties and government be granted an equal role to ensure that cases are dealt with on merit and are not subject to political agendas.

This study therefore recommends the establishment of a single anti-corruption agency that is independent organisationally, financially, functionally and politically, since the country continually ranks poorly internationally in terms of the leading global indicators of public sector corruption.

Keywords: Anti-Corruption Task Team (ACTT); corruption; Directorate for Priority Crime Investigation; multidisciplinary approach; public service

1. Inleiding

Korrupsie onder Suid-Afrikaanse staatsamptenare het in elke aspek van die samelewing, regering en besigheid ingedring (Chêne 2014; Msimang 2015; Nicolaides 2018; Mantshantsha 2018). Tot ’n sekere mate was die geregtelike teenkorrupsieraamwerk ook vrugteloos in pogings om korrupsie te beveg en in sommige gevalle beskou die publiek selfs die kriminele regstelsel as korrup. Hierdie beweringe berus nie slegs op openbare mening nie, maar is gegrond op feite wat later in die artikel verskaf word. Boucher, Durch, Midyette, Rose en Terry (2007) waarsku dat ’n korrupte regstelsel diskresionêre toepassing van die reg bevorder en ’n korroderende uitwerking op staatsregmatigheid het. Derhalwe kan die stryd teen korrupsie in die openbare sektor die versterking van die geregtelike teenkorrupsieraamwerk en die bou van ’n doeltreffende kriminele regstelsel behels, insluitend ’n onafhanklike regbank en doeltreffende regsinstellings. Die onafhanklike kommissie teen korrupsie (Independent Commission against Corruption 2019) waarsku dat indien korrupte bedrywighede in die staatsdiens weggesteek word en nie beperk word nie, dit die basis kan word vir die ernstige vernietiging van openbare hulpbronne en kapitaal. Dit sal na onbillikheid lei, omdat sommige partye ten koste van andere bevoordeel word. Dit lei verder na ondoeltreffende werkverrigting en veroorsaak skade aan reputasie, wat die werwing en behoud van goeie-gehalte-werknemers, asook om waarde vir geld by tenderprosedures te bekom, bemoeilik.

Olaniyan (2014:252) beweer dat korrupte bedrywighede in die openbare sektor grootliks die mees kwesbare individue raak. ’n Land se korrupte werksaamhede ontmoedig beleggings, belemmer begrotingsontwikkeling en ondermyn die oppergesag van die reg. Die vinnige en doeltreffende ondersoek van korrupsie stuur ’n duidelike boodskap aan staatsamptenare dat korrupsie nie geduld sal word nie, alhoewel die effek verminder word as die ondersoek onnodig uitgerek word. Bolongoita (2005:7), stel voor dat die fokus daarop moet wees om korrupsie ’n aktiwiteit van hoë risiko en lae vergoeding te maak deur maatreëls wat gemik is op die verhoging van die risiko’s wat amptenare weens doeltreffende opsporing, ondersoek en vervolging sou loop. Chêne (2012:8) voeg by dat die kriminalisering van, byvoorbeeld, die aanbod en belofte van omkoopgeld ’n doeltreffende benadering kan wees vir lande waar toepassing ’n haalbare en realistiese opsie is. Indien dit nie die geval is nie, kan so ’n benadering teenproduktief wees en veroorsaak dat die opbrengs van kriminele optredes toeneem, wat finansiële aansporings vir korrupsie skep.

Die doel van hierdie artikel is om vas te stel of die multidissiplinêre benadering van die Teenkorrupsietaakspan (TKT) in die ondersoek na korrupsie in die Suid-Afrikaanse staatsdiens effektief is.

Die navorsingsvrae van hierdie artikel is as volg:

Is die huidige multidissiplinêre benadering tot die ondersoek van korrupsie in die Suid-Afrikaanse staatsdiens doeltreffend?
Verhinder enige van die faktore wat deur spanlede van die TKT ervaar word, die doeltreffende ondersoek van korrupsie in die staatsdiens?

Die oorblywende gedeelte van hierdie artikel word in agt afdelings verdeel. Die volgende afdeling skets die agtergrond van die ondersoek. Die derde afdeling beskryf die mandaat van die Teenkorrupsietaakspan. Die vierde afdeling gee ’n oorsig van korrupsie onder staatsamptenare in Suid-Afrika. Die vyfde afdeling gee ’n samevatting van die belangrikheid van teenkorrupsieagentskappe. Die sesde afdeling skets die doeltreffendheid van multidissiplinêre benaderings. Die sewende afdeling illustreer die navorsingsmetodes wat in hierdie studie gevolg is. Die agtste afdeling bevat ’n bespreking van die navorsingsbevindings. Die negende afdeling gee ’n opsomming van die studie.

2. Agtergrond van die ondersoek

Die Parlementêre Moniteringsgroep (PMG) (Parliamentary Monitoring Group 2014) meld dat korrupsiegevalle wat uit multifasette bestaan, gewoonlik ondersoek is deur die Direktoraat van Spesiale Operasies (DSO) wat die Skerpioene genoem is. Na die ontbinding van die DSO deur die Suid-Afrikaanse regering is dit deur die Valke vervang, wat onder beheer van die Direktoraat vir Prioriteitmisdaadondersoek (DPMO) binne die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) funksioneer, terwyl die Skerpioene onafhanklik onder die Nasionale Vervolgingsgesag (NVG) werksaam was. Die DPMO is in Julie 2009 as ’n onafhanklike afdeling binne die SAPD gestig kragtens artikel 17C van die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens 68 van 1995 (Republiek van Suid-Afrika 1995) soos gewysig deur die Wysigingswet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens (Republiek van Suid-Afrika 2008). Die DPMO het die mandaat om nasionale prioriteitsmisdade te beveg, te ondersoek en te voorkom, byvoorbeeld ernstige georganiseerde misdade, ernstige handelsmisdade (insluitend ernstige ekonomiese misdade soos bedrog, geldwassery en afpersing wat deur staatsamptenare gepleeg word) en korrupsie wat uit multifasette bestaan in die staatsdiens, kragtens artikels 17B en 17D van die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens, Wet 68 van 1995, soos gewysig.

Die TKT, ’n ondersoekende eenheid binne die DPMO, het die mandaat om korrupsie wat uit multifasette bestaan, in die staatsdiens te ondersoek. Die TKT is in 2010 amptelik deur die voormalige Suid-Afrikaanse president, Jacob Zuma, gestig (Presidency 2015). Die eenheid is egter eers sedert 2011 ten volle operasioneel. Die TKT is ’n multidissiplinêre taakspan wat hoofsaaklik bestaan uit regerings- en eksterne entiteite, insluitend die SAPD, DPMO, NVG, Batebeslagleggingseenheid, Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID), Spesiale Ondersoekeenheid (SOE), Finansiële Intelligensiesentrum (FIS), Nasionale Tesourie (NT), Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika, Agentskap vir Staatsveiligheid (SSA), Departement van Justisie, die regering se kommunikasie-en-inligtingstelsel (GCIS), Nasionale Komitee vir Intelligensie-koördinering, Departement van Prestasiemonitering en Evaluering, asook eksterne forensiese geoktrooieerde rekenmeesters en eksterne forensiese IT-spesialiste, wat elkeen ’n rol in die daaglikse werksaamhede van hierdie taakspan speel. Vervolgens val die TKT onder ’n groter bestuursliggaam waarvan die lede kollektief na verwys word as “prinsipale”, met die voorsitter as die hoof van die Valke (Parliamentary Monitoring Group 2014). Hierdie taakspan is gestig om ondersoeke van hoë prioriteit en hoëprofielkorrupsiesake te bespoedig (South African Press Association 2013).

Hierdie multidissiplinêre span prioritiseer korrupsie- en bedrogondersoeke in die staatsdiens waar R5 miljoen of meer per regeringsindividu betrokke is. Die voormalige staatspresident, Jacob Zuma, het verklaar: “Ons sal oor die kapasiteit beskik om enige soort uitwerking te hê op die uitwissing van korrupte aktiwiteite, want dit is wat ons bevolking van ons verwag” (Presidency 2015). In Oktober 2009 het die Minister van Finansies ’n multiagentskapwerkgroep (MAWG) gestig om verkrygingkwessies te bestuur wat aangetas is deur aktiwiteite en abnormaliteite binne die regering se verkrygingstrukture. In Julie 2010 het Zuma die taak aan Justisie se Misdaadvoorkoming-en-Veiligheidseenheid (JCPS) opgedra om die ondersoeke en vervolging te versnel (Presidency 2015). In Junie 2014 het die Teenkorrupsie- Interministeriële Komitee die funksie van die TKT bevestig en gerealiseer as die fokusliggaam met die mandaat om impak te verleen aan die regering se teenkorrupsie-aktiwiteitsplan, soos beoog deur die Nasionale Ontwikkelingsplan (NOP) (Nasionale Beplanningskommissie 2012), Mediumtermyn- Strategiese Raamwerk (MYSF) 2014–2019 (Republiek van Suid-Afrika 2014), Nasionale Sekuriteitstrategie (NSS) en die land se internasionale verpligtinge. Die Presidensie het bevestig dat die TKT opmerklike suksesse behaal het en dat die regering hul werk om korrupsie uit te roei bewonder (Presidency 2015). Suid-Afrika het ook die Verenigde Nasies se Konvensie teen Korrupsie (UNCAC) mede-onderteken wat gedurende 2003 in Meksiko geëndosseer is (Schultz 2007). Die konvensie is in 2004 deur Suid-Afrika bekragtig (United Nations Office on Drugs and Crime s.j.) Dit het gelei tot die totstandkoming van die TKT deur die Suid-Afrikaanse regering, met die spesifieke mandaat om korrupte praktyke uit te roei.

3. Mandaat van die TKT

Die Nasionale Teenkorrupsiestrategie (NACS) (Republiek van Suid-Afrika 2016) bevestig dat die TKT sy aanvanklike mandaat afgelei het uit JCPS se leweringsooreenkoms (2010) wat vereis het dat die TKT stappe doen om korrupsie uit te roei, insluitend omkopery deur amptenare binne die JCPS, deur teen 2014 170 JCPS-amptenare skuldig te bevind en te verseker dat beleggers se persepsie, vertroue en bereidheid om in Suid-Afrika te belê, verbeter sal word deur 100 mense skuldig te bevind wat bates van meer as R5 miljoen op onwettige wyse bekom het.

Die 2012-ooreenkoms is hersien; die nuwe doelwit is gespesifiseer as “verminderde korrupsie”, en daar is besluit dat, in stede daarvan om teen 2014 100 mense met bates wat R5 miljoen oorskry aan korrupsie skuldig te bevind, elke skuldigbevinding R5 miljoen of meer moet behels. Vir die 2014–2019 Mediumtermyn- Strategiese Raamwerk (MTSF) (Republiek van Suid-Afrika 2014) was dit die mandaat van die TKT (2016) om die volgende te verseker:

Korrupsie in die openbare en privaat sektore word verminder deur ’n veerkragtige teenkorrupsiestelsel te bou om gevalle van beweerde korrupsie suksesvol op te spoor en te ondersoek met die doel om oortreders te vervolg, skuldig te bevind en op te sluit. Dit sal hopelik as ’n afskrikmiddel dien en bydra om ’n korrupsievrye samelewing te verseker.

Volgens die bepalings van subuitkomste 7 van die 2014–2019 MTSF (Republiek van Suid-Afrika 2014) is die mandaat van die TKT tans om:

die vlakke van korrupsie in die openbare en privaatsektore te verminder, en daarmee beleggers se persepsie, vertroue en bereidwilligheid om in Suid-Afrika te belê te verbeter deur te verseker dat 120 persone aan korrupsie of verwante misdade skuldig bevind word waar die bedrag R5 miljoen of hoër is, deur vanaf 1 April 2014 tot 31 Maart 2019 R1,38 miljard deur bevriesingsbevele te bekom en R180 miljoen deur invordering.
te verseker dat korrupsie onder staatsamptenare verminder word om as afskrikmiddel te dien deur vanaf 1 April 2014 tot 31 Maart 2019 1 000 staatsamptenare skuldig te bevind aan korrupsie of verwante misdade waarby enige bedrag geld betrokke is.

4. Korrupsie onder staatsamptenare in Suid-Afrika

Transparency International se korrupsiepersepsie-indeks (KPI) klassifiseer lande volgens hul waarneembare korrupsievlakke in die openbare sektor en weerspieël die perspektiewe van wêreldwye waarnemers, insluitend spesialiste en sakepersone wat in die gebiede wat geëvalueer word, woon en werk. Die KPI ken aan lande ’n telling toe op ’n skaal vanaf 0 (buitengewoon korrup) tot 100 (skoon, geen korrupsie). Deur die KPI te gebruik het Transparency International (2017; 2019) die volgende telling op die skaal aan Suid-Afrika toegeken: 43 in 2012, 42 in 2013, 44 in 2014, 44 in 2015, 45 in 2016, 43 in 2017, en 44 in 2019. Hierdie tellings dui aan dat korrupte aktiwiteite met vele fasette alomteenwoordig is in die Suid-Afrikaanse staatsdiens. ’n Swak telling is ’n waarskynlike aanduiding van verreikende korrupte aktiwiteite, die afwesigheid van gevolglike dissipline, en openbare instellings wat nie op die bevolking se behoeftes reageer nie. Om te verstaan hoe diepliggend korrupsie in die staatsdiens is, kan ’n mens maar net kyk na korrupte praktyke in semistaatsinstellings soos Eskom, Suid-Afrika se monopolistiese kragverskaffer; Prasa (Passasierspooragentskap van Suid-Afrika), die Suid-Afrikaanse onderneming in staatsbesit wat verantwoordelik is vir spoorwegdienste, en Transnet, Suid-Afrika se spoorweg-, hawens- en pypleidingsmaatskappy waarvan die Suid-Afrikaanse regering die meerderheidsaandeelhouer is.

Die African News Agency (2015) berig dat Eskom die uiterste moeite gedoen het om te verseker dat ’n steenkooltender ter waarde van R4 miljard aan die polities-verbonde Gupta-familie toegeken is om vir 10 jaar steenkool aan die Majuba-kragsentrale in Mpumalanga te voorsien, ten spyte daarvan dat hulle sedert 2011 verwerp is weens die swak gehalte van hul steenkool. Die kontrak is met sy vyfde poging aan die maatskappy toegeken nadat hulle vier keer ’n steenkoolgehaltetoets wat Eskom R100 000 per toets gekos het, nie kon slaag nie. Nadat die transaksie beklink is, is vier senior Eskom-werknemers op omstrede wyse geskors nadat hulle die gehalte van die Gupta-steenkool bevraagteken het. Die ontledingsverslae wat op die toetse gevolg het, het aangetoon dat die gehalte van die steenkool wat verskaf is, “twyfelagtig” was. Dit het vrae laat ontstaan waarom sulke substandaard steenkool verkies is bo ander meer geskikte steenkool. Die ooreenkoms, wat in Maart 2015 gesluit is, was onwettig en ongeldig en het geen wetlike krag gehad nie (Cronjé 2020). Nicolaides (2018) berig dat ’n steenkooltekort by ses van Eskom se kragsentrales die direkte gevolg was van hul onderhandelings met die Gupta-familie. In 2017 het uitgelekte e-posse onthul dat Eskom na bewering aan Tegeta Exploration and Resources, die maatskappy wat aan die Guptas behoort, meer as ’n half miljard rand betaal het om die Optimum-steenkoolmyn te koop. Dit het die sluier van korrupsie by die kragvoorsiener gelig. Tegeta Exploration and Resources het gesukkel om steenkool aan Eskom, wat ernstige steenkooltekorte ervaar het, te voorsien. Volgens Mantshantsha (2018) vorm korrupsie die kern van Eskom se steenkooltekort.

Myburgh (2020) berig dat die Prasa-raad ’n voormalige hoof- uitvoerende beampte te midde van korrupte aktiwiteite, bewerings en teenbewerings geskors het toe dit aan die lig gekom het dat byna R500 miljoen van ’n mislukte kontrak vir baie noodsaaklike nuwe lokomotiewe verdwyn het in ’n web van privaatrekeninge, trusts en maatskappye wat beheer word deur, of gekoppel word aan die hoofrolspelers in een van Suid-Afrika se grootste tenderskandale tot op datum. Dit het alles in die openbare domein gebeur – wat die verstommende graad van heersende geldgierigheid en gewetenloosheid beklemtoon. Prasa se R2,6 miljard-kontrak vir ondoelmatige lokomotiewe en die R2 miljard-fiasko van die VBS Mutual Bank, om net twee voorbeelde te noem, verdwerg die R4 miljoen wat in 2018 na bewering van Prasa geroof is. Hierdie kriminele gevalle word tans deur die nuutgevormde Ondersoekdirektoraat (ID) binne die NVG ondersoek, wat ondersoekbeamptes van die DPMO (die Valke) insluit. Die Openbare Beskermer se verdoemende verslag, getiteld “Derailed”, gee te kenne dat die voormalige geskorste hoof van Prasa die semistaatsinstelling se koffers leeg gemelk het deur plesierritte op die Bloutrein te onderneem en twyfelagtige tenders ter waarde van miljarde rand goedgekeur het (Wa Afrika, Hofstatter en Rampedi 2015). Mantshantsha (2018) wys daarop dat ’n vorige hoof uitvoerende beampte van beide Eskom en Transnet, ’n vorige hoof-finansiële beampte van beide Eskom en Transnet, ’n ander vorige uitvoerende beampte van Eskom, asook ’n ander vorige hoof- uitvoerende beampte van Transnet onder diegene tel wat baie prominent vertoon in die korrupsie by Transnet en Eskom.

Die Departement van Justisie en Konstitusionele Ontwikkeling het ’n mediaverklaring uitgereik oor tendense aangaande korrupsie wat deur staatsamptenare in Suid-Afrika gepleeg word (Radebe 2013). Gedurende 2013 is altesaam 758 verdagtes in diens van die staatsdiens ondersoek weens beweerde korrupte aktiwiteite, en bevriesingsbevele ter waarde van R1,07 miljard is verkry. Nog ’n voorbeeld is die R14,7 miljoen-bevel vir batebeslaglegging wat teen ’n vorige hoof- uitvoerende beampte van Landbank en sy medebeskuldigde uitgereik is. Hulle het na bewering Landbank bedrieg en fondse na ’n verskeidenheid buite-entiteite oorgeplaas vir hul eie gewin. Hierdie saak dien tans in die hof.

Die SAPD se amptelike misdaadstatistiek wat spesifiek oor korrupsie handel, kan nie in besonderhede ondersoek word nie, aangesien korrupsie onder die algemene misdaadkategorie “handelsmisdaad” ressorteer. Dit behels ’n breë spektrum misdade soos multifasethandelsdiefstal, vervalsing van valuta, vervalsing van goedere, misdade teen intellektuele eiendom, asook bankverwante misdade. Misdaadstatistiek wat slegs met handelsmisdade verband hou, sou derhalwe nie betroubaar wees nie. Die SAPD se misdaadkategorisering van korrupsie ontwrig pogings om korrupte aktiwiteite doeltreffend te ondersoek en tendense te identifiseer.

Bruce (2014) erken dat daar ’n gebrek aan breedvoerige statistiese data oor korrupsie beskikbaar is. Hy stel voor dat gegewe die plaag korrupte aktiwiteite in Suid-Afrika, dit belangrik is dat die SAPD meer breedvoerige statistieke en insigte oor die verskillende oortredings verskaf wat onder die breë kategorie “handelsmisdaad” ressorteer.

Die Parlementêre Moniteringsgroep (PMG) berig dat sedert die ontstaan van die TKT in Oktober 2010, altesaam 189 gevalle gehanteer en 68 gevalle afgehandel is (Parliamentary Monitoring Group 2014). Altesaam 77 gevalle is ondersoek en 44 gevalle van ernstige korrupsie is op die hofrol geplaas. Die totale aantal staatsamptenare wat skuldig bevind is aan korrupsie waar R5 miljoen of meer betrokke is, is 128: 63 amptenare vir die periode 2010 tot 2014, 23 amptenare vir die periode 2014 tot 2015, 34 amptenare vir die periode 2015 tot 2016, en agt amptenare vir die periode 2016 tot 2017. Die kumulatiewe syfer vir die TKT se 2014–2019-periode tot op datum was 65. Om die TKT se teiken van 120 staatsamptenare teen 2019 te bereik, moes 55 persone nog skuldig bevind word. Van 2014 tot 2016 is altesaam 399 staatsamptenare skuldig bevind aan korrupsie waarby enige bedrag geld betrokke was. Om die geteikende 1 000 skuldigbevindings teen 2019 te bereik, moes 601 staatsamptenare nog skuldig bevind word. Sedert die totstandkoming van die TKT in 2010 tot die skrywe van hierdie artikel is altesaam 931 staatsamptenare skuldig bevind. Ten spyte hiervan was parlementslede gedurende die aanbieding van die Staande Komitee oor Openbare Rekeninge (Skoor, of Scopa) nie beïndruk met die tempo van skuldigbevindings deur die TKT nie en het die komitee die TKT as ’n byna onbevoegde organisasie bestempel (TKT 2016).

Volgens Atkinson (2007:68) word die probleme van korrupsie dikwels in openbare petisies onthul en is daar groeiende kommer in Suid-Afrika oor wat in werklikheid onder regeringskorrupsie verstaan word. Die Instituut vir Demokrasie in Suid-Afrika (Idasa) het in 2005 ’n opname gemaak wat onthul het dat 24% van deelnemers onder die indruk was dat plaaslike regerings en plaaslike kamers by korrupte aktiwiteite betrokke was (Buhlungu, Daniel en Southall 2007:68). Tydens die verrigtinge van die PMG wat handel oor die TKT se vordering met dissiplinêre gevalle wat teen staatsamptenare in Limpopo ondersoek word, het verskeie rolspelers in die stryd teen korrupte staatsamptenare ’n aantal perspektiewe verskaf oor faktore wat die doeltreffende ondersoek van sulke gevalle verhinder. Tekoetsile Motlashuping (African National Congress, Noordwes) het die TKT gemaan om nie te lank stil te staan by die sake wat nog hangende is nie, aangesien dit moontlik die sake kan verswak (TKT 2016). Anwa Dramat (vorige nasionale hoof van die DPMO) het bygevoeg dat die TKT en die Departement van Openbare Diens en Administrasie bekend gemaak het dat hulle die probleem onthul het van die staatsamptenare wat korrupsie-aanklagte ontduik, asook ander wat by een departement bedank en dan weer op ’n munisipale vlak te voorskyn kom (Departement van Openbare Diens en Administrasie 2015). Johan du Plooy (groepleier, TKT) het geantwoord dat dit onmoontlik is om ’n getuie te dwing om onder eed in die hof te getuig en dat dit in party gevalle groot vertragings veroorsaak (Parliamentary Monitoring Group 2014). Dramat het ook bevestig dat selfs indien die amptenare bedank, die kriminele klagtes voortbestaan so lank as wat hulle in die land woon (Parliamentary Monitoring Group 2014).

5. Die belangrikheid van teenkorrupsieagentskappe

Teenkorrupsieagentskappe het die enorme taak om die gemeenskap van korrupsie te verlos en sodoende lande in staat te stel om te floreer omdat fondse dan vir die beoogde doelwitte aangewend word. Goeie regering is van die grootste belang om aan die ontwikkelingsdoelwitte van ’n land te voldoen en om korrupte praktyke te beveg. Teenkorrupsieagentskappe moet bewustheid skep van korrupsiegevare deur veranderinge aan te beveel vir die huidige staatsdiensprosedure wat geleenthede vir korrupsie in regeringsagentskappe skep. Hulle moet teenkorrupsieboodskappe versprei deur openbare onderrig- en uitreikprogramme vir die samelewing. Ten einde doeltreffend te wees, moet hulle ’n omvattende mandaat hê wat voorkoming, onderrig en korrupsie-ondersoek insluit. Quah (2011:584) wys op die volgende: Indien ’n land goed bestuur word, sal dit waarskynlik minder korrupsie ervaar, aangesien die regering onpartydig die verskillende teenkorrupsiemaatreëls in werking stel. Indien ’n land egter swak bestuur word (soos China of die Filippyne), is dit meer geneig om deur wydverspreide korrupsie geteister te word, omdat die regering nie die politieke wilskrag het om die teenkorrupsiemaatreëls in werking te stel nie. De Speville (2008) het die aandag gevestig op die feit dat teenkorrupsieagentskappe gewoonlik gestig word wanneer korrupsie so wyd versprei het en die polisie so korrup is dat oortredings van omkopery nie langer ondersoek of vervolg word nie. In ’n desperate poging om die verrotting stop te sit, stig regerings teenkorrupsieagentskappe, half in die geloof dat die probleem dan sal verdwyn. Die afkondiging van nuwe wetgewing om korrupte aktiwiteite te beveg, saam met bykomende strafmaatreëls, het geen uitwerking nie, want die probleem word erger. Baie van hierdie agentskappe misluk klaaglik om enige uitwerking op korrupte praktyke te hê, aangesien samewerking tussen die verskillende instellings noodsaaklik is om doeltreffend in die stryd teen korrupsie te wees. Omvattende gesag moet aan die teenkorrupsieagentskappe toevertrou word en hulle moet self ook aan toesig onderwerp word.

Die volgende behoort die twee hoofkomponente van toesig te wees:

die deursigtige administrasie van die teenkorrupsieagentskap self
sy aanspreeklikheid teenoor die verskillende kantore in die regering.

Die Sentrum vir Konstitusionele Oordrag, Internasionale Instituut vir Demokrasie en Kieshulp en die Verenigde Nasies Ontwikkelingsprogram (United Nations Development Programme 2014:94–5) maak die volgende waarnemings:

Dit is die rol van teenkorrupsieagentskappe om ’n toerekeningsvatbare regering te kweek deur deursigtige praktyke te bevorder; en hulle moet self ook deursigtige praktyke volg deur beide die oppergesag van die reg en betrokke menseregtestandaarde te volg. Die publiek moet maklike toegang tot hul werk hê. Hul verslae moet gereeld (minstens jaarliks) op toeganklike forums, soos die internet, beskikbaar wees. Verder moet daar interne etiese reëls en dissiplinêre prosedures wees wat ondersoeke en vervolgings reguleer. Bykomend tot deursigtige praktyke moet teenkorrupsieagentskappe onderwerp word aan wigte en teenwigte deur ander vertakkings van die regering. Dit is moeilik om te reël sonder om die teenkorrupsieagentskappe aan onnodige politieke invloed te onderwerp. Een opsie is om die teenkorrupsieagentskappe te onderwerp aan ’n verslag deur ’n eksterne komitee wat bestaan uit verteenwoordigers van verskillende staatsliggame, soos die parlement en die regbank, en selfs die privaatsektor.

Die grondwet van Thailand (Kingdom of Thailand 2007) dui aan dat hulle ’n alternatiewe strategie vir toesig oor die teenkorrupsieagentskap gebruik. Parlementêre raamwerke vereis dat ’n teenkorrupsieagentskap aan ’n parlementêre raad van trustees verantwoording doen. Hierdie raad bestaan uit verteenwoordigers van beide die regerende party en ’n opposisieparty. Hierdie praktyk is deur die VN geprys vir die klaarblyklike deursigtigheid daarvan.

Nino (2013) som op dat die bestryding van korrupsie noodsaaklik is om die norm van wetteloosheid regdeur die land te verander. Sonder ’n sterk en wyd beskikbare boodskap van geregtelike instellings sal individue aanhou aanneem dat baie politici en staatsamptenare korrup is en hul magsposisies misbruik.

6. Die doeltreffendheid van multidissiplinêre benaderings

’n Multidissiplinêre benadering behels dat gepas van verskeie dissiplines gebruik gemaak word om probleme buite normale grense te herdefinieer en oplossings te bereik. Een van die belangrikste hindernisse in die multidissiplinêre benadering is die lankgevestigde tradisie van ernstig-gefokuste professionele praktisyns wat ’n beskermende grens om hul spesialiteitsarea kweek. Daar word soms gevind dat hierdie tradisie nie gunstig werk tot voordeel van die breë openbare belang nie. Regeringsagentskappe en party ingeligte professionele liggame het onlangs in die multidissiplinêre benadering begin belang stel en hulle erken die voordele van sistemiese denke om komplekse probleme op te los. (Definitions.net s.j.)¹

’n Studie deur John en Maguire (2007) het bevind dat die skuif na ’n werklike multiagent-misdaadverminderingbenadering belemmer is deur die afwesigheid van ’n formele besluitnemingstruktuur om daardie inisiatiewe te ondersteun. Taylor (2015) identifiseer verskeie voordele van die gebruik van ’n multidissiplinêre benadering om misdaad en kriminaliteit te verstaan. Een belangrike voordeel is die omvattende, veelvlakkige en diepgaande ontleding wat dit fasiliteer. Dit help die teenkorrupsieagentskap om die rol van aard of opvoeding, of beide, te ondersoek om kriminaliteit en die rol wat misdaad speel te verduidelik. Ten opsigte van probleemoplossing put ’n multidissiplinêre benadering uit verskeie dissiplines om ’n nuwe opvatting van situasies met verskeie fasette te bevorder. ’n Voorbeeld wat Johnston (2007:290) aanhaal, is die multiagentskappolisiëringbenadering wat die Britse strafregstelsel vir langer as 10 jaar met ’n mate van sukses gebruik in ’n poging om korrupte aktiwiteite uit te roei.

Die Verenigde Nasies se Ontwikkelingsprogram (United Nations Development Programme 2005) noem dat die onafhanklikheid van die agentskap ’n fundamentele vereiste vir sy doeltreffendheid is. Dit verwys breedweg na die vermoë van die instelling om sy missie te verrig sonder die inmenging van magtige individue of die politieke elite. Hussmann en Hechler (2008) verduidelik dat die konsep van onafhanklikheid verstaan kan word in terme van organisatoriese, finansiële en funksionele onafhanklikheid, en dat die institusionele opset inhoudspesifiek moet wees ten einde onafhanklikheid te verseker. As daar geen koördinasie is nie, word die regering se hulpbronne nie toegewys om te voldoen aan die behoeftes van die teenkorrupsieagentskap nie, en dit verhinder hulle om doeltreffend op te tree. Chêne (2012:6) merk op dat dit derhalwe belangrik is om moontlike jurisdiksionele konflikte met ander betrokke agentskappe in die stryd teen korrupsie te oorweeg, institusionele duidelikheid te verskaf en seker te maak dat die vestiging van die gespesialiseerde agentskap nie ander bestaande strukture ondermyn nie. Grieve, Crego en Griffiths (2007:579) skryf die volgende oor onafhanklike betrokkenheid in ’n multiagentskapbenadering:

Onafhanklike betrokkenheid vermy ook misverstande waar die polisie ’n spesifieke benadering ontwikkel het wat ander partye van deelname kan uitsluit. Daarom, terwyl onafhanklike adviseurs ’n uitwaartse en sigbare teken van openheid en toerekenbaarheid is, kan hulle ook die polisie se denkwyse, ingesteldheid en aannames verander. Dit help om vrymoedigheid en vertroue tussen polisie, families en gemeenskappe te bou.

Lewis en Stenning (2014:11) verklaar dat die DPMO by ’n kruispad is. In die uitspraak van die Konstitusionele Hof in die saak Glenister v President of the Republic of South Africa and Others (CCT 48/10) [2011] ZACC 6, is onsekerheid geopper oor die verdere bestaan van die DPMO binne sy huidige formele raamwerk. Onder die mees indringende vrae wat in die Konstitusionele Hof se uitspraak geopper is, is of die DPMO onafhanklik genoeg kan wees terwyl dit binne die SAPD gesetel is.

Tang en Hsiao (2013) noem dat die hoofrede vir die teenkorrupsieagentskappe se bestaan is om die fokuspunte en hindernisse van ’n multidissiplinêre groepspoging te begryp. Die voordele van ’n multidissiplinêre groepspoging is:

verbeterde kommunikasievermoë
vertroudheid met die samewerkingsproses van die ondersoek
bevordering van samewerkingsvaardighede
positiewe voordele vir toekomstige loopbaanontwikkeling
wedersydse ondersteuning van verskillende beroepe
verbeterde besef van prestasie en kundige bekwaamheid
kollektiewe optrede
samewerking.

7. Navorsingsmetodologie

Hierdie artikel is gebaseer op empiriese navorsing vir ’n DPhil-graad (Smit 2019). In hierdie studie word ’n kwalitatiewenavorsingsbenadering gevolg met ’n enkelinstrument-gevallestudieontwerp. Creswell (2013) verduidelik dat die navorser in ’n enkelinstrument-gevallestudie op ’n probleem fokus en een omgrenste geval kies om die probleem te demonstreer. Die TKT dien in hierdie studie as die enkelinstrumentgeval. Stake (in Creswell 2013) verklaar dat ’n gevallestudie die keuse van wat bestudeer gaan word, reflekteer (d.w.s. ’n geval in ’n begrenste stelsel, begrens deur tyd en plek). Die gevallestudie (die TKT) wat in hierdie studie ondersoek word, het die volgende tyd- en plekparameters:

Wat tyd betref, het die gevallestudie begin met die stigting van die TKT in 2010 en gestrek tot sy aktiwiteite in 2018.
Wat plek betref, is hierdie gevallestudie beperk tot die TKT in Pretoria. Die TKT verrig sy werksaamhede uit sy kantoor in Pretoria en is verantwoordelik vir die ondersoek van korrupsiegevalle met multifasette in die staatsdiens landswyd.

Die populasie van hierdie studie sluit ondersoekbeamptes van die DPMO in wat aan die TKT verbonde is, en wat bestaan uit die verskillende staatsdepartemente en eksterne nieregeringskonsultante, soos wat in afdeling 2 hier bo geïdentifiseer is. Hierdie eksterne konsultante het aan die TKT ondersoekkundigheid, regsmenings, forensiese ouditering, forensiese IT-ontledings en raadgewende bevoegdheid voorsien. Die kriteria wat gebruik is om in hierdie geval te kies, is gegrond op die mandaat van die TKT om beweerde korrupsie onder staatsamptenare te ondersoek. Niewaarskynlike steekproeftrekking in die vorm van doelgerigte steekproeftrekking is toegepas. Braun en Clarke (2013) stel dit dat met doelgerigte steekproeftrekking die kies van deelnemers berus op die uitgangspunt dat hulle in staat sal wees om data wat ryk aan inligting is, te verskaf. Gegrond op die menings van Braun en Clarke (2013), is die onderstaande deelnemers van die TKT gekies as die steekproef (n=17) vir hierdie ondersoek, aangesien hulle die nodige kennis en ervaring gehad het om betekenisvolle data te verskaf:

Agt ondersoekbeamptes van die DPMO verbonde aan die TKT wat korrupsie in die staatsdiens ondersoek het.
Twee advokate, wat aan die TKT regsleiding verskaf het aan die begin van die ondersoeke, asook regsmenings oor wetgewing.
Drie forensiese ondersoekbeamptes wat geakkrediteer is by die Vereniging vir Gesertifiseerde Bedrogondersoekers (ACFE) wat aan die TKT bystand verleen het gedurende konsultasie met getuies, die opstel van beëdigde verklarings, en die identifisering van getuies en bewyse.
Twee eksterne forensiese geoktrooieerde rekenmeesters en/of hul onderskeie maatskappye wat spesifieke bankrekords van verdagtes ontleed het om die TKT by te staan om moontlike geldwassery, korrupsie en afpersing deur hierdie rekords te identifiseer.
Twee eksterne forensiese IT-spesialiste wat die TKT bygestaan het om elektroniese data te gebruik om die outentisiteit van elektroniese dokumente en die verifikasie van hutswaardes te bevestig.

Gegewe die sensitiewe aard van korrupsie in die regering, was die verkryging van toestemming vanaf die SAPD en die DPMO en samewerking van verskillende rolspelers in die TKT ’n uitdaging. Verskeie staatsdepartemente het nie gereageer op versoeke vir toestemming om aan hierdie studie deel te neem nie, terwyl ander botweg geweier het. Die verskillende hekwagters van elke staatsdepartement wat deel van die TKT vorm, is genader om goedkeuring vir deelname aan hierdie studie te verkry. Die NVG, die Batebeslagleggingseenheid, SAID, SOE, Finansiële-intelligensiesentrum (FIC) en die NT het nie op die versoek gereageer nie en is gevolglik van hierdie studie uitgesluit. Slegs die DPMO het die versoek goedgekeur. ’n Aantal TKT-ondersoekbeamptes het egter verkies om nie aan die studie deel te neem nie. Ten einde hierdie uitdaging die hoof te bied, is daar staatgemaak op die uitgebreide kennis en kundigheid van eksterne diensverskaffers/konsultante wat deel van die TKT vorm, bykomend tot deelnemers van die DPMO. Hierdie diensverskaffers is aangestel om die TKT met sy ondersoeke van korrupsie deur staatsamptenare by te staan, aangesien amptenare van die TKT nie spesifieke kennis, kundigheid of bevoegdheid, soos forensiese rekeningkunde en forensiese IT-kennis, het nie. Hierdie eksterne verskaffers/konsultante was voorheen in diens van die Batebeslagleggingseenheid, die SOE en die NVG.

Diepgaande individuele onderhoude is met die doelbewus-gekose persone wat deel was van die steekproef gevoer en dit is elektronies opgeneem. Data wat met die diepgaande onderhoude ingesamel is, is getranskribeer en daarna ontleed volgens die spiraalmetode van data-analise, soos beskryf deur Leedy en Ormrod (2001:161). Transkripsies is bykomend deur ’n ervare, onafhanklike medekodeerder geanaliseer en geverifieer. Na ’n konsensusbespreking tussen die eerste outeur en die medekodeerder, is die geanaliseerde data bekragtig om betroubaarheid te verseker. Toestemmings om hierdie studie te onderneem is by die SAPD en DPMO verkry, asook van elke verkose eksterne diensverskaffer/konsultant. Etiese toestemming om hierdie studie te onderneem is toegestaan deur die Navorsingsetiekkomitee van die Universiteit van Suid-Afrika. Daar is voldoen aan die beleid oor navorsingsetiek van die Universiteit van Suid-Afrika (Universiteit van Suid-Afrika 2016). Gebaseer op die etiese beginsels van hierdie beleid, is deelnemers ten volle ingelig oor die navorsingsproses en die doelwit. Deelnemers is bemagtig met die nodige besonderhede van die navorsing en hul verwagte rol in die studie. Dit het hulle in staat gestel om besluite te neem en keuses te maak om hul eie belang te beskerm. Deelnemers is eweneens die kans gegee om enige tyd uit die studie te onttrek sonder om hul redes te verstrek. Verder is die identiteit van elke deelnemer anoniem gehou en inligting wat gedurende die onderhoude ingesamel is, is vertroulik gehou.

8. Aanbieding van die navorsingsbevindings

’n Bespreking van die bevindings word in hierdie afdeling aangebied. Hierdie bevindings is deur verbatim reaksies van die onderhoude verryk om die reaksies van die deelnemers te illustreer en die leser se gewaarwording van die navorsingsagtergrond te verbeter.

8.1 Om die doelstellings en mikpunte van die TKT te bereik

Die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (Organisation for Economic Co-operation and Development 2011) verduidelik dat ’n metodologiese benadering tot die doeltreffende en suksesvolle ondersoek van korrupsiegevalle noodsaaklik is. Die beplanning en doeltreffendheid van die multidissiplinêre ondersoek hang deurslaggewend af van die stel van spesifieke doelwitte met duidelike mikpunte vir elke spanlid. Dussich (2006) beklemtoon dat dit noodsaaklik is om by korrupsie-ondersoeke ’n vertroulike benadering te volg om die kanse te verminder van ’n skikking oor die ondersoekdoelwitte, of onverskoonbare inmenging deur hoofde.

Die reaksies van deelnemers het hoofsaaklik negatiewe ervarings aangedui wat betref pogings deur die TKT om die gestelde doelwitte te bereik. Die meerderheid van die deelnemers het met gemengde gevoelens gereageer oor die doeltreffendheid van die TKT en die reaksie was ’n voorwaardelike “ja, maar” of “nee, maar”. Die meeste deelnemers het baie duidelik gesê dat die TKT aanvanklik sy doelwitte bereik het, maar nie langer op die regte pad is nie. Deelnemers het gevoel dat die multidissiplinêre benadering met die verloop van tyd vervaag het. Die gevolg hiervan was dat die TKT minder doeltreffend was as wat dit behoort te wees. Die algemene mening was dat die TKT nie korrupsie doeltreffend kan ondersoek en sy beoogde doelwitte en mikpunte bereik nie. ’n Aantal deelnemers het soos volg gereageer:

Ja, maar nie soos vereis nie, maar hulle het korrupsie gehanteer.

Dit het aanvanklik die doelwitte bereik, maar nie tans nie.

Die TKT het nie sy doelwitte en mikpunte bereik nie en het misluk om korrupsie doeltreffend te hanteer.

Ja, die TKT het geslaag [maar] die teiken is nie bereik nie, maar daar is groot vordering met die ondersoeke gemaak.

Ek dink hulle slaag tot ’n sekere mate, maar weens meer eksterne faktore en redes slaag hulle nie meer nie.

Die doelwitte en mikpunte van die TKT was nie langer bereikbaar nie.

Die TKT is nie meer doeltreffend met die ondersoek na korrupsie nie. Aanvanklik ja, die TKT het sy doelwitte en mikpunte bereik, maar nie met die huidige operasionele struktuur van die eenheid nie.

Die TKT bereik nie sy doelwitte en mikpunte om korrupsie te ondersoek nie, weens politieke inmenging in die ondersoekpligte in die eenheid.

Deelnemers het verder onthul dat die eenheid ’n ernstige tekort aan noodsaaklike hulpbronne het wat die span benodig om doeltreffend in die stryd teen korrupsie te wees:

Nee; byvoorbeeld, lede wat bedank, word nie op ’n doeltreffende manier vervang om seker te maak dat die TKT operasioneel bly nie.

Nee, ons doelwitte word nie bereik nie.

Hierdie eenheid word nie geprioritiseer wat hulpbronne of mannekrag betref nie. Dit is meer uiterlike vertoon as korrupsieondersoeke. Ons kan nie werklik wys wat ons in die afgelope sewe jaar bereik het nie.

Nee, ek dink nie ons doen dit nie. Ons moet doeltreffend benut word sodat ons, die TKT, ons doelwitte kan bereik.

Slegs een deelnemer het ’n onvoorwaardelike positiewe reaksie gehad:

Ek dink ja, dit is werklik so. Die TKT bereik wel die doelwitte en mikpunte wat vir hulle gestel word in die ondersoek van alle gevalle.

8.2 Uitdagings wat tydens korrupsieondersoeke in die staatsdiens ervaar is

8.2.1 Kommunikasie en samewerking in die TKT

Tang and Hsiao (2013) beweer dat een van die betekenisvolste voordele van multidissiplinêre samewerking is dat alle vennote verplig is om te kommunikeer. Hulle beklemtoon verder die belangrikheid van spanlede se kommunikasievaardighede, asook groepwerk om tot verbeterde professionalisme by die teenkorrupsieagentskap by te dra. Mungiu-Pippidi (2015) spesifiseer verder dat interinstitusionele samewerking en verhoudings tussen burgerlikesamelewing- en regeringstrukture, en tussen instellings wat verantwoordelikhede dra op die gebied van korrupsievoorkoming, betekenisvol is in die koördinering van hierdie entiteite se pogings, deur die fasilitering van inligting-uitruiling.

Die algemene mening was dat kommunikasie en die deel van inligting nie doeltreffend was nie. Die meeste deelnemers was van mening dat kommunikasie verbeter moet word, wat tot ’n meer doeltreffende ondersoekbenadering sal lei. Deelnemers het ’n gebrek aan kommunikasie geïdentifiseer, en derhalwe ’n gebrek aan samewerking en koördinasie in die span, wat gelei het tot vertragings in korrupsieondersoeke. Deelnemers het verder kommunikasie gesien as ’n sleutel tot die versekering dat werk nie gedupliseer word en ondersoeke onnodig verleng word nie. Deelnemers het hul ervarings soos volg beskryf:

Onvolledige deel van inligting veroorsaak onnodige vertragings en afsluiting van die ondersoek, asook ’n verlies van belangrike inligting, feite en bewyse.

Samewerking en kommunikasie tydens hierdie ondersoeke is pateties.

Nie almal werk saam in hierdie multidissiplinêre benadering nie. Daar was beslis ’n gebrek aan kommunikasie en samewerking.

Spanlede is nie saam nie; hulle praat nie met mekaar nie. Dit is basies elke dissipline op sy eie.

Dit het verder aan die lig gekom dat interne magstryd en jaloesie tussen die verskillende staatsdepartemente binne die TKT die kommunikasie en samewerking belemmer het.

Samewerking is moeilik omdat elkeen hul eie koninkryk wil skep, omdat hulle ook terugvoering aan die parlement moet gee.

Dit lyk asof elkeen individueel sy eie eenheid of eie idee wil bevorder.

’n Mens kry spanlede wat nie inkoop by die idee van ’n multidissiplinêre benadering en om saam te werk nie. Hulle sal dus in een rigting kommunikeer en wil nie inligting met ons deel nie.

In die praktyk het ek professionele jaloesie ervaar, waar een afdeling nie werklik inligting wou deel of kommunikeer nie, of miskien nie dokumentasie en inligting wou oorhandig nie.

Regeringsdepartemente of regeringspanlede wil nie sleg vertoon nie en daarom wil hulle nie aan jou die betrokke dokumentasie gee om jou saak te bewys nie.

Slegs ’n handjievol deelnemers het, soos hier onder vermeld, positief gereageer oor kommunikasie en samewerking:

Die aanklaers saam met wie ek werk, is werklik behulpsaam en ons het idees gedeel. Ek sou sê daar is kommunikasie binne die Finansiële-intelligensiesentrum, en dan het ons, na my mening, goeie kommunikasie met die Spesiale-inligtingseenheid.

Daar heers goeie samewerking in die span en onder mekaar.

Ondersoekbeamptes, die Vervolgingsgesag, die Bateverbeuringseenheid, asook die Finansiële-intelligensiesentrum werk ten nouste saam en deel inligting. Ons kry soms samewerking en soms nie; so, dit is nie net negatief nie, dit is positief en negatief.

8.2.2 Veeleisende werklading en onvoldoende hulpbronne

Hussmann en Hechler (2008) beklemtoon dat die toewysing van voldoende hulpbronne vir die suksesvolle werksaamhede van die agentskap onder die kwessies tel wat deur die teenkorrupsieagentskappe oorweeg moet word. Mungiu-Pippidi (2015) benadruk verder dat verhoudings tussen teenkorrupsie-instellings op menslike en tegniese hulpbronne moet fokus. Doig, Watt en Williams (2006) noem dat voldoende hulpbronne noodsaaklik is om genoeg bekwame werknemers te lok en te behou, ten einde metodiese ondersoeke en vervolgings te kan uitvoer.

Alle deelnemers het onomwonde verklaar dat hulle weens menslike- en fisiesehulpbronstremming hul bestaande werklading nie kon hanteer nie. Deelnemers het hul ervarings soos volg beskryf:

Gebrek aan menslike en kapitaalhulpbronne is ’n ernstige bekommernis.

Daar is te min mense en te veel gevalle.

Die TKT is onder ’n baie hoë ondersoekwerklading.

Daar is te min ondersoekkapasiteit, geen behoorlike ondersteuning vir gevallebestuur, en geen behoorlike struktuur om blokkasies te verwyder nie. Dit voel tans asof ons net besig is met uiterlike vertoon vir die Verenigde Nasies om aan die verskeie internasionale ooreenkomste te voldoen. Ons gee nie aandag aan die kwessies wat voor die hand liggend is nie.

Bykomend tot die buitensporige druk weens die werkslading beskik die span oor onvoldoende basiese menslike en fisiese hulpbronne om ondersoeke te onderneem. Deelnemers het voorbeelde gegee, soos te min voertuie, geen toegang tot landlyntelefone nie, beperkte toegang tot e-posse, geen internetkonneksie nie, asook ’n gebrek aan kantoorruimte om onderhoude te voer.

Ons het ’n gebrek aan hulpbronne wat betref mannekrag, voertuie, selfone en skootrekenaars.

Ons het analiste en alles, noem maar op. Daar was baie motors vir die lede en daar was kundige konsultante. Ek dink dit was ’n baie, baie groot fout toe hulle van die konsultante ontslae geraak het.

Toe die TKT begin het, was daar 80 persone en nou het ons verminder tot minder as 30. Die aantal ondersoeke het vermeerder en die ondersoekkapasiteit het verminder.

8.2.3 Bevoegdheidsvlakke van TKT-ondersoekbeamptes

Die tussenregeringsforum Asia-Pacific Economic Cooperation (2014) beklemtoon dit dat lede van die teenkorrupsieagentskap oor spesifieke ondersoekvaardighede moet beskik om doeltreffend te wees. Verder is verfynde tegnieke nodig om die kompleksiteite van grootskaalse korrupsiegevalle te hanteer. Die gebruik van gespesialiseerde kundiges is verder ook noodsaaklik. Die ondersoek van grootskaalse korrupsiegevalle bestaan meestal uit verskeie fasette. Die ondersoekbeamptes moet oor die vermoëns beskik om intelligensie te ondersoek. Die integriteit van die ondersoekspan moet gewaarborg wees en moet bewaar word. Alle opleidingsbehoeftes moet konsekwent wees in al die hoofdissiplines – finansiële intelligensie, insameling van bewyse en die opspoor/bevriesing van bates, asook met die vaardigheid om verslae te skryf. Die ondersoekspan moet op hoogte gehou word deur middel van inligtingsvergaderings om te verseker dat hulle bewus is van nuwe ontwikkeling en tipologieë. Dussich (2006) voeg verder by dat alle spanlede paslik vaardig en bekwaam moet wees ten opsigte van hul onderskeie ondersoekverantwoordelikhede.

Die deelnemers het oorweldigend dieselfde menings gehad, dat daar ’n ernstige tekort aan vaardige en ervare TKT-ondersoekbeamptes was. Deelnemers het hierdie tekort hoofsaaklik daaraan toegeskryf dat ervare ondersoekbeamptes nie behou word nie, en dit lei na ’n verlies aan kundigheid. Deelnemers het onthul dat ervare ondersoekbeamptes wat die TKT verlaat het, met onervare ondersoekbeamptes vervang is. Die deelnemers het aangedui dat daar ’n kritieke behoefte aan bykomende bevoegde lede is om meer doeltreffend te kan funksioneer. Die volgende reaksies som deelnemers se gevoelens op:

Ons het nie [eksterne] konsultante om die [TKT-] spanne aan te vul nie. Die konsultante was ’n poel van kundige individue uit hul onderskeie instellings wat die TKT aangevul het. Hulle het oor die nodige kennis beskik en dit is ondenkbaar dat van hierdie waardevolle bron ontslae geraak is. Hul bystand met al die ondersoeke het ’n positiewe uitwerking gehad.

Hulle ruil die ondersoekbeamptes om, en dit is waar kennisbestuur geleë is. Die een wat die geval oorneem, die nuwe ondersoeker, het nie die agtergrondkennis wat die ou ondersoeker gehad het nie. Dit het dus groot gapings vir die verdediging gelaat om te bestudeer. Dit maak nie sin nie.

Daar is ’n gebrek aan vaardighede. Om werklik eerlik te wees: Ek dink dat van die polisiebeamptes wat tans betrokke is, slegs 10% oor die nodige vaardighede beskik om witboordjiemisdaad te ondersoek. Lede van die SOE het soortgelyke tekorte. Hulle benodig die vereiste vaardighede.

’n Mens kan nie aan die einde van die ondersoek ’n nuwe aanklaer gebruik en verwag dat die nuwe aanklaer binne ’n bepaalde periode, byvoorbeeld van twee tot drie maande, op hoogte van ’n saak se feite moet wees nie, waar dit jou drie, vier, vyf jaar geneem het om die ondersoek te doen. Dit is feitlik onmoontlik. Sinnelose herverdeling of strategiese hertoewysing van werk is uiters betwyfelbaar en dit gebeur heeltemal te dikwels.

Hulle sal ’n aanklaer vir jou aanwys wat nie eens weet wat geldwassery is nie. Soms stem hulle nie eens saam oor wat korrupsie behels nie. Ons het toegewyde, ervare aanklaers nodig.

’n Betekenisvolle belemmering wat deur deelnemers genoem is, was die gebrek aan kennisbestuur om ondersoekvaardighede in stand te hou en uit te brei ten einde toepaslik bevoegde en bekwame ondersoekbeamptes te kweek en te ontwikkel:

Lede sonder die vereiste ervaring word aangestel. Daar was dus geen kontinuïteit van ervare ondersoekbeamptes nie. Geen behoorlike bestuur vir die TKT se middel- en laer bestuursvlakke om leiding te verskaf en behoorlike rigting gedurende ondersoeke te gee nie

Daar is ’n gebrek aan toerekenbaarheid by party van die individuele ondersoekbeamptes. Hulle is oral teenwoordig, maar sonder ’n duidelike rigting.

Verskeie deelnemers het verwys na die substandaard bevoegdheidsvlakke van spesifieke multidissiplinêre lede, wat bykomstige ondersoekspanning veroorsaak het. Deelnemers het hul ervarings soos volg beskryf:

Ek dink nie die aanklaers wat aangestel is, beskik oor die nodige vaardighede om hierdie kriminele aan te kla nie. Dit kan wees dat hulle, weens politieke druk, nie gewillig is nie. Hierdie ondersoeke is uiters sensitief.

Al die ondersoekbeamptes is nie noodwendig op dieselfde bladsy wat hul ondersoekagtergronde betref nie.

Polisiebeamptes sonder vaardighede is na hoër range bevorder en het na die TKT gekom sonder die nodige vaardighede. Van al die gevalle voor hande in die TKT, en tydens die jare wat ek betrokke was, dink ek dat as daar vyf vonnisse was, was dit baie.

8.2.4 Die rol van TKT-bestuur

Volgens Transparency International (2013) sal die suksesvolle implementering van ’n teenkorrupsieagentskap tot ’n groot mate afhang van ’n geloofwaardige en toegewyde leierskap. Verder verduidelik Heilbrunn (2004) dat dit belangrik is om gesentraliseerde leierskap in die kernareas van teenkorrupsieaktiwiteit te voorsien. Dit sluit beleidsontleding, tegniese bystand, monitering, ondersoek en vervolging in.

Die algemene mening van die deelnemers was dat die TKT-bestuur ondoeltreffend was, en hulle het dit gesien as ’n belangrike beperking van die span se doeltreffendheid. Deelnemers het egter oor die algemeen saamgestem dat die vorige leierskap van die TKT bevoeg was en dat die ondersoekbeamptes voldoende ondersteun is:

Ons skip is besig om te sink.

Daar is baie struikelblokke wat ons verhinder om meer doeltreffend te wees.

Die struikelblokke sluit die huidige bestuur in.

Met die nuwe bestuur het dinge begin verander, weet jy. Ons het gesien daar is ’n afname in die aantal arrestasies en ’n afname in die aantal vervolgings. Die vorige bestuur was betrokke by die dag-tot-dag werksaamhede. Die omkering was baie gou. Daar was vergaderings tussen ons prinsipale en ons belange is gehanteer. Dit moet weer geïmplementeer word

Deelnemers was dit verder eens dat die TKT deur ’n enkele bevelstruktuur bestuur behoort te word. Dit het geblyk dat bestuursbesluite wat deur die verskillende bestuurders van die verskillende departemente geneem is, partydig was ten einde ’n individuele bestuurder se departement te bevoordeel, en nie noodwendig om die TKT te bevoordeel nie.

Die TKT sou drie tot vier senior aanvoerders hê wat die ondersoeke lei, een uit elke dissipline en elkeen met hul eie doelwitte om te bereik. Ons het een verslagdoeningstruktuur nodig. In hierdie stadium gebeur dit nie en almal hardloop soos afkophoenders rond. Die TKT moet deur een persoon bestuur word en nie deur ’n groep bestuurders met hul eie teikens om te behaal wat op hulle departemente of organisasies van toepassing is nie.

Deelnemers het ook die aanstelling van onervare bestuurders as ’n struikelblok aangehaal:

Ek is van mening dat die bestuur as sulks nie genoeg ervaring het nie. Die bestuur verstaan in hierdie stadium self nie die gevalle nie en kan nie behoorlike leiding met ondersoeke gee nie.

Mense is in posisies geplaas, jy weet, hoë posisies of leierskapposisies, terwyl hulle geen idee het wat van die TKT verwag word nie.

8.3 Uitdagings vir onafhanklikheid en doeltreffende funksionering van die TKT

8.3.1 Politieke inmenging en politieke wil

Waziri-Azi (2017) beweer dat politieke wil nodig is vir teenkorrupsiestrategieë om doeltreffend te wees. Die betrokke regering moet voldoende begrotings aan teenkorrupsieagentskappe toewys om te verseker dat teenkorrupsiewette uitgevaardig word. Hulle moet ondersteuning verskaf vir die ondersoek van korrupsiegevalle, veral korrupsiegevalle met ’n hoë profiel.

Die deelnemers het die onafhanklike en selfstandige funksionering van die TKT bevraagteken. Die onderstaande verbatim reaksies illustreer die deelnemers se sentimente:

Inmenging by die TKT is die grootste faktor om te blameer vir die ondoeltreffendheid van die TKT.

Ondersoekbeamptes en aanklaers is sonder ’n duidelike rede verwyder.

Weens eksterne invloede was ons nie in staat om veel te bereik nie. Sekere kontrakte vir die konsultante het verlore geraak. Daar moes invloede behalwe die begroting gewees het. Dit was duidelik dat die korrupsie so ver versprei het dat baie van die mense in die tronk sou kon beland. Dit is dalk waarom daar inmenging by die TKT was.

Daar is inmenging by die meeste van ons gevalle.

Dit lyk asof daar ooreenstemming was dat ongevraagde politieke inmenging en ’n gebrek aan politieke wil, onder andere, as bydraende faktore tot die ondoeltreffendheid van die TKT beskou is. Dit het ’n direkte uitwerking gehad op die voorvereistes vir doeltreffendheid, byvoorbeeld die beskikbaarheid van hulpbronne en die vorderingspoed waarmee ingewikkelde gevalle gehanteer is:

Die fondse wat gebruik is om vir die konsultante te betaal, het opgedroog. Sedert daar ’n verandering in bestuur was, is geen nuwe hulpbronne aan die eenheid toegeken nie. Waarom is die vorige bestuur verwyder? Hierdie is sekerlik nie net alles toevallig nie. Ons moet die kolletjies verbind. Ons het as gevolg van al die politieke inmenging nie ons doelwitte bereik nie.

Ander deelnemers het die negatiewe effek van die gebrek aan politieke wil en die politieke inmenging by ondersoeke beklemtoon en voorbeelde gegee van die waargenome inmenging:

Politieke druk is gewoonlik die hoofrede vir die oponthoud met ondersoeke.

Ek sou sê dat politieke inmenging die grootste probleem gedurende dié tyd was.

Ons het nie politieke ondersteuning nie.

8.3.2 Behoefte aan outonomie

Hussmann en Hechler (2008) verduidelik dat die konsep van onafhanklikheid verstaan kan word in terme van organisatoriese, finansiële en funksionele onafhanklikheid. Die onafhanklikheid van die agentskap is ’n fundamentele vereiste vir sy doeltreffendheid. Dit verwys breedweg na die vermoë van die instellings om hul missie te verrig sonder die inmenging van magtige individue of die politieke elite (United Nations Development Programme 2005). Verder bepaal die Internasionale Instituut vir Demokrasie en Verkiesingsbystand (The International Institute for Democracy and Electoral Assistance 2014) dat vryheid van buitensporige belemmering fundamenteel is vir ’n teenkorrupsieagentskap om sy mandaat haalbaar en selfstandig uit te voer.

Die oorheersende waarneming van die deelnemers was dat die TKT nie selfstandig funksioneer nie en dat dit katastrofiese gevolge gehad het. Die volgende verbatim reaksies illustreer en staaf deelnemers se menings:

Om korrupsie te ondersoek, moet ’n organisasie totaal selfstandig wees.

Ek dink nie die TKT het voldoende onafhanklikheid om korrupsie te ondersoek nie.

Die bedoeling was daar. Later het dit egter geblyk net ’n rookskerm te wees.

Daar is nie voldoende onafhanklikheid om doeltreffend by die TKT te funksioneer nie. Om selfstandig met gekeurde amptenare saam te werk, kan steeds doeltreffend wees.

Die TKT moet onafhanklik wees. Almal wat uit ander regeringsdepartemente kom, moet aan die span gesekondeer word. Dit gebeur egter nie.

Deelnemers het versoek dat die span se onafhanklikheid beskerm moet word en hulle het bedenkings uitgespreek oor die motivering agter die buitensporige inmenging by hul ondersoeke:

Onafhanklikheid is noodsaaklik vir ’n eenheid soos die TKT.

Dit voel vir my asof ons geïnfiltreer is.

Politieke invloed vernietig ons ondersoeke en laat toe dat korrupsie van krag tot krag gaan.

Dit is vir ons belangrik om onafhanklik te wees. Dan moet daar nie enige politieke invloed wees nie. Die TKT ondersoek meestal gevalle waar, jy weet, hoë-profiel mense betrokke is. Daar is wegbeweeg van kundigheid en dinge is verwyder, soos byvoorbeeld voertuie. Mense is oorgeplaas asof die eenheid nie bestaan nie, of asof die eenheid net ophou bestaan het. Dit was ’n duidelike aanduiding dat dit ’n opsetlike skuif was om seker te maak dat hulle nie doeltreffend funksioneer nie.

Die TKT was ’n wapen van massavernietiging in die stryd teen bedrog en korrupsie onder die hooggeplaaste amptenare, maar dit is nie meer die geval nie. ’n Mens behoort die vraag te vra waarom daar so baie veranderinge by die TKT gemaak is, en of dit spesifiek gedoen is omdat ons so doeltreffend was.

8.4 Voorstelle vir verbeterde doeltreffendheid gegrond op lesse wat geleer is

8.4.1 Strukture wat kundige multidissiplinêre spanlede akkommodeer

Asia-Pacific Economic Cooperation (2014) beklemtoon dat verfynde tegnieke noodsaaklik is om die kompleksiteite van grootskaalse korrupsiegevalle te hanteer, asook die benutting van gespesialiseerde kundiges om hierdie gevalle doeltreffend te ondersoek. Die insluiting van kundiges by komplekse ondersoeke word voorgestel deur die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (Organisation for Economic Co-operation and Development 2011) en die Australian Capital Territories Chief Minister’s Department (ACT 2004).

Die deelnemers was van mening dat daar ’n afwyking was van die aanvanklike multidissiplinêre benadering en dat hierdie benadering weer gevolg moet word, want dit kan vinnige resultate oplewer. Die multidissiplinêre struktuur laat individuele spanlede toe om hul kundigheid te benut en op spesifieke rolle in die span te fokus. Hierdie benadering is een van die meer suksesvolles omdat dit duplisering beperk en lede toelaat om hul kundigheid aan te wend.

Die onderstaande verbatim reaksies illustreer deelnemers se sentimente:

Ek het met heelwat baie ervare polisiebeamptes saamgewerk, maar daar is ook ’n aantal polisiebeamptes wat onervare is. Hulle verstaan nie die belangrikheid van samewerking tussen die openbare sektor, forensiese-rekeningkunde-firmas, die TKT en die verskillende spanlede nie. Ek dink dit skort tans. As dit hanteer kan word ten einde personeel op te lei om die werksverhouding en mekaar se rolle en verantwoordelikhede in hierdie multidissiplinêre benadering te kan verstaan. Kundigheid is nodig, mense wat die omgewing ken en verstaan.

Dit is ook die benadering waarby ek tans betrokke is by die Verenigde Nasies se Kantoor vir Dwelms en Misdaad. Ek het ook toegang tot ander lande en ondersoeke soortgelyk aan die TKT. Lande soos Namibië en Botswana. Al hierdie lande se mikpunte is multidissiplinêre ondersoeke, want dit is die beste manier om dit te doen.

In opvolging van hierdie voorstelle het deelnemers ’n sterk boodskap oorgedra vir die behoefte om die spanne met eksterne kundiges aan te vul. Een deelnemer het ander deelnemers se sentimente soos volg opgesom: “Die TKT behoort mense te hê soos rekenmeesters en forensies rekenmeesters. Mense wat saam met hulle sit om hulle met die ondersoeke te help – spesialiste soos hierdie. Ook mense wat data kan analiseer en selfs forensiese IT-deskundiges.”

Deelnemers was dit eens dat die sekondering van kundige ondersoekbeamptes na die TKT aangemoedig en vereenvoudig moet word om die span se kundigheid en ondersoekkapasiteit te onderskraag:

Indien jy wil hê dat ’n multidissiplinêre agentskap benut moet word en dit moet werk, moet daar ’n struktuur wees om op terug te val. Hulle moet nie nuwe wette skryf nie, maar hulle moet bygestaan word met ’n spesifieke doelwit en ’n spesifieke opdrag. By die TKT kan jy nie onafhanklik van die ander spanlede werk nie.

Die TKT is ’n gepaste multidissiplinêre agentskap en benadering. Wanneer so ’n eenheid vir ’n spesifieke opdrag gevorm word, om spesifieke gevalle te ondersoek, moet hierdie lede uit hul verskeie departemente gesekondeer word.

’n Enkelverslagdoeningstruktuur was nog ’n siening wat die deelnemers gedeel het. Een deelnemer het soos volg reageer: “Die tekortkoming is dat ons êrens by mekaar verbypraat. Hulle [die TKT-lede] lewer verslag aan verskillende base.”

Verder het deelnemers die spanbestuur as afsydig ervaar en die nypende gebrek aan ’n bestuurstruktuur vermeld om die span doeltreffend te kon lei en om advies oor ondersoeke te kon verskaf.

Ons het ’n projekbestuurder nodig wat die ondersoek kan bestuur. Ons het werklik beter bestuur nodig na wie ons vir advies kan gaan. Ek kan nie sien dat daar iemand is wat ons kan help wanneer dit nodig word om te konsulteer of ’n saak met hulle te bespreek nie.

8.4.2 Werwing en die toets van spanlede se integriteit

Volgens die Verenigde Nasies se Ontwikkelingsprogram (United Nations Development Programme 2005) is een van die belangrikste argumente wat die skep van gespesialiseerde liggame ondersteun dat die groeiende kompleksiteit van korrupsiegevalle en verwante finansiële transaksies ’n hoë vlak van kundigheid en gespesialiseerde kennis vereis. Dit kan die beste bereik word deur die werwing, opleiding en sentralisering van kundigheid in ’n enkelprobleemagentskap. Velez (2006) waarsku egter dat teenkorrupsieagentskaplede net menslik is en vatbaar vir versoeking is. Om hierdie rede stel die regering van die Verenigde Koninkryk voor dat professionele integriteitstoetsing, wat fundamenteel vir ’n teenkorrupsieagentskap is, ingesluit moet word om te voorkom dat lede by korrupte praktyke betrokke raak (Government of the United Kingdom 2017).

Die meeste van die deelnemers was nie absoluut oortuig van mekaar se integriteit nie. Daar was skynbaar ’n mate van bekommernis oor onderlinge vertroue. Dit het duidelik geword dat die instelling van verpligte integriteitstoetsing ongetwyfeld hierdie bekommernisse sou verminder. Die feit dat die deelnemers hoogs geheime inligting van hooggeplaaste individue in die regering en die privaatsektor gehanteer het, behoort genoeg rede te wees om die proses van integriteitstoetsing by die TKT te bespoedig. Die deelnemers het die persepsie gedeel dat integriteitstoetsing vertroue onder lede inskerp.

Die volgende verbatim reaksies van deelnemers verteenwoordig die belangrikste menings wat geopper is:

Integriteitstoetsing is baie belangrik vir elke lid wat deel van die TKT is.

Ons mag poligraaftoetse vir werwingsdoeleindes gebruik. Waarom doen ons dit nie? Ons is regeringsinstellings, elkeen met sy eie mandaat. Daar sal ’n element van wantroue wees. Ons weet nie wat die integriteit van die ander persoon is nie. Integriteitstoetsing is sekerlik raadsaam.

Dit is noodsaaklik om ’n klaring vir streng geheimhouding te hê. Om betroubare mense te hê wat hier werk.

Daar moet ’n behoorlike werwingsproses wees. Die proses van integriteitstoetsing moet onmiddellik begin as die persoon aansoek doen. Ek is sedert 2011 hier betrokke en ek is nie geëvalueer nie. Ek het voorheen ’n klaring vir streng geheimhouding gehad, maar dit het verval. Ek sal maandelikse integriteitstoetsing voorstel. Hulle moet ons kom toets wanneer hulle dink dit is nodig. As ’n dossier vermis raak, moet ons onmiddellik getoets word.

Ek, om maar een te noem, is nooit geëvalueer sedert ek by die TKT aangesluit het nie.

9. Opsomming

Die multidissiplinêre benadering wat gevolg word om korrupsie in die staatsdiens te ondersoek, is internasionaal die mees doeltreffende benadering wat deur bekwame teenkorrupsieagentskappe gevolg word. Die beste praktyke van ’n multidissiplinêre benadering is by die TKT geïmplementeer toe dit gestig is. Met die verloop van tyd is hierdie benadering egter minder gebruik en geïmplementeer. Dit het veroorsaak dat die TKT se onafhanklikheidsvlak, beheerstruktuur, begroting, asook menslike en fisiese hulpbronne onvoldoende geraak het om die groot aantal korrupsieondersoeke te hanteer wat aan hulle toegeken is. Die mandate, doelstellings, doelwitte, strukture, onafhanklikheid en keuringskriteria vir die korrupsieondersoeke wat aan die TKT’s toeken word, moet in ooreenstemming wees met die toekenning van hulpbronne, logistieke ondersteuning en begroting.

Die vaartbelyning van die TKT om sy doeltreffendheid te verbeter en die bespoediging van vervolgings is van die uiterste belang. Die meeste rolspelers by die TKT het ’n suiwer ondersoekmandaat. Dit is derhalwe belangrik om die doeltreffende koördinasie van ingesamelde inligting te verseker, asook die deel van intelligensie onder die spanlede. Gekoördineerde besluite op grond waarvan ’n rolspeler met ’n spesifieke aspek van die ondersoek moet begin, moet vooruit geneem word. Om ’n doeltreffende kentering teen korrupsie te bewerkstellig, behels ’n benadering op verskillende vlakke waar spesifieke kennis en vaardighede uit verskillende velde gebruik word. Voldoende hulpbronne moet aan die TKT toegeken word om hulle te bemagtig om bewerings van korrupte praktyke te ondersoek. By die TKT behoort slegs personeel wat beskik oor die nodige ervaring, vaardigheid, kennis en begaafdheid om korrupsie, wat uit baie fasette bestaan, in die openbare sektor te ondersoek, aangestel te word. Die span moet uitgebreid uit verskeie dissiplines saamgestel word. Hulle moet buite die gewone en bekende grense herbesin oor teenkorrupsieoptredes ten einde op ’n ander manier oplossings te bereik. Dit sal behels om aan ondersoekbeamptes tydens hul ondersoekproses onmiddellike toegang tot verskillende databasisse en intelligensiebronne te gee.

Dit is nodig dat teenkorrupsiestrukture op beide die ondersoek- en vervolgingsvlak meer doeltreffend gemaak word. Dienooreenkomstig moet die TKT se onafhanklikheid baie dringend hersien en beveilig word. Spanlede moet gereeld aan integriteitstoetsing onderwerp word. Hierdie proses moet deursigtig wees en eenvormig op lede toegepas word. Diegene wat nie die toepaslike sekuriteitsklaring deur integriteitstoetsing verkry nie, moet verwyder word. Die TKT moet ’n doeltreffende retensiebeleid in plek hê om te verseker dat kundigheid nie verlore gaan nie en dat die taakspan se vaardigheidsvlak nie uitgeput raak tot by die punt waar hulle nie langer in staat is om doeltreffend op te tree nie.

Suksesvolle teenkorrupsieagentskappe moet vinnige toegang tot inligting hê wat deur ’n wye verskeidenheid nasionale gesaghebbendes gehou word, byvoorbeeld doeane, belastingafdelings, die polisie en howe. Daar moet dus doeltreffende koördineringsmeganismes bestaan. Departemente wat in kompartemente funksioneer, is nadelig vir die stryd teen korrupsie in die staatsdiens. Korrupsie vereis gespesialiseerde reaksie ten einde ’n suksesvolle ondersoekproses te verseker. Dienooreenkomstig word aanbeveel dat ’n gespesialiseerde teenkorrupsiehof tot stand gebring word. Die sukses van enige teenkorrupsieagentskap hang hoofsaaklik af van die politieke wil om korrupsie te hanteer, asook van die onafhanklikheid van die proses. Dit is daarom noodsaaklik om politieke ondersteuning vir die doeltreffendheid van ’n teenkorrupsieagentskap te hê. Vir toesig oor ’n teenkorrupsieagentskap is dit ook noodsaaklik dat aan die betrokke NRO’s, opposisiepartye en regering ’n gelyke rol toegeken word om te verseker dat gevalle op meriete hanteer word en nie aan politieke agendas onderworpe is nie.

Ter afsluiting kan dit gesê word dat die multidissiplinêre benadering wat deur die TKT gevolg word om korrupsie in die Suid-Afrikaanse staatsdiens te ondersoek, nie doeltreffend is nie. Lede van die TKT ervaar verskeie inhiberende interne en eksterne faktore wat die multidissiplinêre benadering ondermyn en dit vrugteloos maak, soos die eliminering van die span se onafhanklikheid, ongegronde politieke inmenging, onervare bestuurders, ’n gebrek aan samewerking en koördinering tussen departemente wat die span verteenwoordig, onvoldoende menslike en fisiese hulpbronne, asook minderwaardige ondersoekendekapasiteitvlakke. Hierdie studie beveel derhalwe die vestiging van ’n enkele teenkorrupsieagentskap aan wat organisatories, finansieel, funksioneel en polities onafhanklik is.

Bibliografie

ACT (Australian Capital Territories Chief Minister’s Department). 2004. Standards for the conduct of inquiries and investigations for ACT Agencies. http://www.cmd.act.gov.au/__data/assets/pdf_file/0009/116757/conductequiries.pdf.

African News Agency. 2015. Answers sought on R4bn Eskom-Gupta deal. https://www.iol.co.za/business-report/economy/answers-sought-on-r4bn-eskom-gupta-deal-1915232 (30 Mei 2020 geraadpleeg).

Asia-Pacific Economic Cooperation. 2014. Handbook (first part). Best practices in investigating and prosecuting corruption using financial flow tracking techniques and financial intelligence. 18th Anti-Corruption and Transparency Experts’ Working Group Meeting, Ningbo, China, 20 Februarie 2014. http://mddb.apec.org/Documents/2014/ACT/ACT1/14_act1_012.pdf.

Atkinson, D. 2007. Taking to the streets: Has developmental local government failed in South Africa? State of the nation: South Africa. Kaapstad: HSRC Press.

Bolongoita, E. 2005. Controlling corruption in post-conflict countries. https://www.u4.no/publications/lessons-learned-in-fighting-corruption-in-post-conflict-countries.pdf.

Boucher, A.J., W.J. Durch, M. Midyette, S. Rose en J. Terry. 2007. Mapping and fighting corruption in war-torn states. Washington, D.C.: Henry L. Stimson Center.

Braun, V. en V. Clarke. 2013. Successful qualitative research: A practical guide for beginners. Thousand Oaks, CA: SAGE.

Bruce, D. 2014. Control, discipline and punish? Addressing corruption in South Africa. South African Crime Quarterly, 48:49–62.

Buhlungu, S., J. Daniel en R. Southall. 2007. State of the nation. Kaapstad: HSRC Press.

Chêne, M. 2012. Lessons learned in fighting corruption in post-conflict countries. U4 Expert Answer, December, no. 355. Bergen: U4 Anti-Corruption Resource Center, Transparency International, CHR. Michelson Institute. https://www.u4.no/publications/lessons-learned-in-fighting-corruption-in-post-conflict-countries.pdf.

—. 2014. The impact of corruption on growth and inequality. https://knowledgehub.transparency.org/helpdesk/the-impact-of-corruption-on-growth-and-inequality (10 November 2014 geraadpleeg).

Creswell, J.W. 2013. Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. 4de uitgawe. Thousand Oaks, CA: SAGE.

Cronjé, J. 2020. Court declares major Gupta-era coal contract with Eskom invalid. Fin24, 21 February. https://m.fin24.com/Economy/court-declares-major-gupta-era-coal-contract-with-eskom-invalid-20200221 (30 Mei 2020 geraadpleeg).

Definitions.net. s.j. Multidisciplinary approach. https://www.definitions.net/definition/multidisciplinary+approach (31 Mei 2020 geraadpleeg).

Departement van Openbare Diens en Administrasie. 2015. Jaarverslag 2014/15. http://www.dpsa.gov.za/dpsa2g/documents/annualreports/DPSA%20Annual%20Report%202014_2015.pdf.

De Speville, B. 2008. Failing anti-corruption agencies – causes and cures. http://ancorage-net.transparencia.pt/wp-content/themes/twentyfourteen/assets/documentos/de_speville.pdf.

Doig, A., D. Watt en R. Williams. 2006. Hands‐on or hands‐off? Anti‐corruption agencies in action, donor expectations, and a good enough reality. Public Administration and Development, 26(2):163–72.

Dussich, J.P.J. 2006. Victimology – past, present and future. 131st International Senior Seminar. Visiting Experts’ Papers. UNAFEI, Fuchu, Tokio, Japan. https://www.peacepalacelibrary.nl/ebooks/files/UNAFEI_no70.pdf.

Government of the United Kingdom. 2017. United Kingdom Anti-Corruption Strategy 2017 to 2022. https://www.gov.uk/government/publications/uk-anti-corruption-strategy-2017-to-2022 (20 September 2018 geraadpleeg).

Grieve, J., J. Crego en B. Griffiths. 2007. Critical incidents: Investigation, management and training. In Newburn, Williamson en Wright (reds.) 2007.

Heilbrunn, R. 2004. Anti-corruption commissions: Panacea or real medicine to fight corruption?. Washington, D.C.: The World Bank.

Hussmann, K. en H. Hechler. 2008. Anti-corruption policy making in practice: Implications for implementing UNCAC. U4 Brief, Januarie, No. 1. Bergen: U4 Anti-Corruption Resource Center, CHR. Michelson Institute. https://www.u4.no/publications/anti-corruption-policy-making-in-practice-implications-for-implementing-uncac.pdf.

Independent Commission against Corruption. 2019. Why exposing and preventing corruption is important. https://www.icac.nsw.gov.au/about-corruption/why-expose-corruption (26 Januarie 2017 geraadpleeg).

John, T. en M. Maguire. 2007. Criminal intelligence and the National Intelligence Model. In Newburn, Williamson en Wright (reds.) 2007.

Johnston, L. 2007. Private investigation. In Newburn, Williamson en Wright (reds.) 2007.

Kingdom of Thailand. 2007. Constitution of the Kingdom of Thailand. http://web.krisdika.go.th/data/outsitedata/outsite21/file/Constitution_of_the_Kingdom_of_Thailand.pdf.

Leedy, P.D. en J.E. Ormrod. 2001. Practical research: Planning and design. 7de uitgawe. Upper Saddle River, N.J.: Merrill Prentice Hall.

Lewis, M. en P. Stenning. 2014. Considering the Glenister judgment: Independence requirements for anti-corruption institutions. South African Crime Quarterly, 39:11–21.

Mantshantsha, S. 2018. Covering up the heist at Eskom. BusinessLive, 22 November. https://www.businesslive.co.za/fm/opinion/between-the-chains/2018-11-22-sikonathi-mantshantsha-covering-up-the-heist-at-eskom (18 September 2017 geraadpleeg).

Msimang, M. 2015. An unhappy state of corruption. https://www.corruptionwatch.org.za/an-unhappy-state-of-corruption (14 Augustus 2015 geraadpleeg).

Mungiu-Pippidi, A. 2015. The quest for good governance: How societies develop control of corruption. Cambridge: Cambridge University Press.

Myburgh, P.-L. 2020. Gravy trains: R500m from failed PRASA locomotives deal “fraudulently” funnelled to trust, private accounts and properties. Daily Maverick, 3 March. https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-03-03-gravy-trains-r500m-from-failed-prasa-locomotives-deal-fraudulently-funnelled-to-trust-private-accounts-and-properties (30 Mei 2020 geraadpleeg).

Nasionale Beplanningskommissie. 2012. Nasionale Ontwikkelingsplan 2030: Our future – make it work. Pretoria: Die Presidensie.

Newburn, T., T. Williamson en A. Wright (reds.). 2007. Handbook of criminal investigation. Cullompton, Devon: Willan.

Nicolaides, G. 2018. Eskom – Gupta dealings blamed for coal shortage at 6 power stations. Eyewitness News, 17 April. https://ewn.co.za/2018/04/17/eskom-gupta-dealings-blamed-for-coal-shortage-at-6-power-stations (10 Oktober 2018 geraadpleeg).

Nino, E. 2013. Access to information in corruption investigations: A case study from Argentina. http://ptfund.org/wp-content/uploads/2013/12/IACC-Report-Argentina.pdf.

Olaniyan, K. 2014. Corruption and human rights law in Africa. Oxford: Bloomsbury.

Organisation for Economic Co-Operation and Development. 2011. Investigation and prosecution of corruption: Financial investigations and links with money laundering. Expert Seminar, Kyiv, Oekraïne, 28–30 Junie 2011. https://www.oecd.org/corruption/acn/48916988.pdf.

Parliamentary Monitoring Group. 2014. Anti-Corruption Task Team on progress made with regards to disciplinary cases being investigated in Limpopo Province. https://pmg.org.za/committee-meeting/17406 (11 Augustus 2015 geraadpleeg).

Presidency. 2015. The Anti-Corruption Task Team is fully operational. http://www.thepresidency.gov.za/content/anti-corruption-task-team-fully-operational (30 Mei 2015 geraadpleeg).

Quah, J.S.T. 2011. Curbing corruption in Asian countries: An impossible dream? Research in Public Policy Analysis and Management, 20.

Radebe, J. 2013. Why we’re naming and shaming those convicted of fraud and corruption. Media statement on progress made by the Justice, Crime Prevention and Security Cluster in the fight against corruption. 9 Junie uitgereik deur die Department van Justisie en Konstitusionele Ontwikkeling. http://www.politicsweb.co.za/news-and-analysis/why-were-naming-and-shaming-those-convicted-of-fra (15 Augustus 2018 geraadpleeg).

Republiek van Suid-Afrika. 1995. Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens 68 van 1995. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2008. Wysigingswet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens 57 van 2008. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2014. Mediumtermyn Strategiese Raamwerk 2014–2019. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2016. National anti-corruption strategy discussion document. https://www.gov.za/sites/default/files/gcis_document/201705/nacs-discussion-document-finala.pdf.

Schultz, J. 2007. United Nations Convention against Corruption. A primer for development practitioners. Bergen: U4 Anti-Corruption Resource Center, Chr. Michelson Institute https://www.u4.no/publications/the-united-nations-convention-against-corruption-a-primer-for-development-practitioners (10 Junie 2020 geraadpleeg).

Smit, C.J. 2019. An assessment of the multi-disciplinary approach to investigate corruption in the South African public service. Doktorale tesis, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria.

South African Press Association. 2013. Government to name and shame corrupt officials. Mail & Guardian, 24 Februarie. https://mg.co.za/article/2013-02-24-government-to-name-and-shame-corrupt-officials (8 November 2015 geraadpleeg).

Tang, H.H. en E. Hsiao. 2013. The advantages and disadvantages of multidisciplinary collaboration in design education. https://static1.squarespace.com/static/508a48fce4b08eaef9f2b25a/t/5271bb68e4b00e4e26e7998b/1383185256654/IASDR2013+TANG+3.pdf.

Taylor, S. 2015. Crime and criminality: A multidisciplinary approach. New York, N.Y.: Routledge.

The International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA). 2014. Combating corruption: Constitutional frameworks for the Middle East and North Africa. http://www.constitutionnet.org/files/anti-corruption_report.pdf.

TKT (Teenkorrupsietaakspan). 2016. Presentation on programme 5 to SCOPA. http://pmg-assets.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/160914ACTT.pdf.

Transparency International. 2013. Fighting corruption: Now is the time for action. http://www.transparency.org/news/feature/fighting_corruption_2013_now_is_the_time_for_action (15 September 2017 geraadpleeg).

—. 2017. Corruption Perception Index 2017. https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017#table.html (14 Augustus 2018 geraadpleeg).

—. 2019. Corruption Perception Index 2019. https://www.transparency.org/en/cpi (29 Mei 2020 geraadpleeg).

United Nations Development Programme. 2005. Institutional arrangements to combat corruption: A comparative study. https://www.right2info.org/resources/publications/asset-declarations/undp_institutional-arrangements-to-combat-corruption_2006 (25 Januarie 2017 geraadpleeg).

—. 2014. Center for Constitutional Transitions, and the International IDEA. Combating corruption: Constitutional frameworks for the Middle East and North Africa. http://constitutionnet.org/sites/default/files/anti-corruption_report.pdf.

United Nations Office on Drugs and Crime. s.j. International Anti-Corruption Day 9 Dec around Southeast Asia and the Pacific. http://www.un.org/en/events/anticorruptionday (15 Augustus 2015 geraadpleeg).

Universiteit van Suid-Afrika. 2016. Beleid oor Navorsingsetiek. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

Velez, M. 2006. Leading to scandal: A case study. Doktorale tesis, University of Southern California, Los Angeles.

Wa Afrika, M., S. Hofstatter en P. Rampedi. 2015. Off the rails: Thuli’s shock PRASA report. Sunday Times, 9 Augustus 2015. https://www.pressreader.com/south-africa/sunday-times/20150809/281479275137671 (10 Mei 2016 geraadpleeg).

Waziri-Azi, F. 2017. An evaluation of the Nigerian National Anti-Corruption Strategy. European Journal of Research in Social Sciences, 5(5):1–9.

Eindnota

¹ Aanhalings uit bronne asook verbatim reaksies van deelnemers is vertaal deur die taalsentrum van die universiteit waarby die sekondêre skrywer geaffilieerd is.

The post Korrupsie in die Suid-Afrikaanse staatsdiens: Is die Teenkorrupsietaakspan se multidissiplinêre benadering in die ondersoek na beweerde korrupsie onder staatsamptenare doeltreffend? appeared first on LitNet.

’n Pastorale benadering van hoop en deernis: ’n Afrikaïese perspektief op die uitdaging van die COVID-19-pandemie Martin Khoaseb (nadoktorale genoot) en Christo Thesnaar, Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit Stellenbosch¹
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Die artikel ondersoek die omvang van en invloed van siekte op Afrika-mense (waarmee in hierdie artikel bedoel word mense na wie dikwels ook as Afrikane verwys word) en bespreek die rol en bydrae van ’n pastorale sorg van hoop en medelye tot ’n betekenisvolle Christelike lewensbestaan. Dit plaas besondere klem op die huidige COVID-19-pandemie wat die meeste dele van die wêreld affekteer, met dodelike gevolge. Die fokus van die artikel is op die omvang van die impak van die COVID-19-pandemie op Afrika-gemeenskappe.

Die artikel poog om pastorale sorg te integreer met die konsepte van koinonia en ubuntu in die soeke na responsiewe genesingsalternatiewe vir Afrika-Christene. Koinonia bestaan uit elemente van gemeenskap, aanbidding, welwillendheidsdade, morele en spirituele waardes wat almal kenmerke van geloofsgemeenskap is. Ubuntu² onderskryf die waardes van koinonia, juis omdat Afrika-mense glo in samehorigheid en gemeenskapsgebondenheid. Die impak van COVID-19 het direkte betrekking op pastorale sorg aan Afrika-Christene vanuit ubuntu- en koinonia-benaderinge.

In die Afrikaïese konteks moet siek persone nie op hulle eie ly nie, want lyding moet gesien word as ’n oproep aan ander tot dade van deernis en simpatie. Binne die konteks van die Afrikaïese wêreldbeskouing word siekte nie ligtelik beskou nie, maar gesien as ’n teken dat drastiese stappe gedoen moet word om genesing en ewewig of ekwilibrium te verseker.

Baie Afrika-mense beleef geen spanning om uiting te gee aan voorvaderlike toewyding en terselfdertyd vir Jesus Christus te aanbid nie. Wanneer hulle siek is, sal hulle desperaat soek na genesing, hetsy via tradisionele genesers, geloofsgenesers of enige ander medium wat fisieke genesing beloof. Omonzejele (2003:29) merk op dat Afrika-mense tydens siekte as eerste keuse tradisionele medisyne opsoek. ’n Studie deur Lin e.a. (2002:247) het reeds in 2002 bevestig dat ongeveer 70% van Afrika-mense tradisionele genesers gebruik voor hulle hul toevlug tot Westerse medisyne neem.

Die maatreëls wat toegepas word om die verspreiding van COVID-19 te beperk, bemoeilik toegang tot genoemde alternatiewe genesingsmoontlikhede waaraan baie Afrika-mense vir eeue gewoond was. Hierdie waarneming is belangrik, en die artikel sal later daarop uitbrei, omdat dit gemoeid is met die kern van pastorale sorg in die Afrikaïese konteks.

Die noodsaaklikheid van hoop en deernis word ’n belangrike element tydens die desperaatheid van COVID-19-toestande en die vrees, twyfel en onsekerheid wat die virus veroorsaak.

Hierdie artikel is gestruktureer rondom die volgende aspekte: eerstens, ’n beskrywing van COVID-19 en die impak op Afrika Christene; tweedens, ’n poging om die Afrika-konsep van ubuntu te verbind met die Christelike konsep van koinonia vir doeltreffende pastorale sorg; derdens, ’n bespreking van die doel van ’n pastorale sorg van hoop en medelye; en vierdens, die benadering van pastorale hoop en deernis as responsiewe alternatief tydens COVID-19 vir Afrika-Christene.

Trefwoorde: armoede; asimptomaties; chora; COVID-19; deernis; hoop; interpatie; koinonia; positiewe sielkunde; ubuntu

Abstract

A pastoral approach of hope and compassion: An African perspective on challenges caused by the COVID-19 pandemic

The article explores the impact of the COVID-19 pandemic on African Christians and discusses the role of pastoral care of hope and compassion towards meaningful Christian living. Special focus is placed on the impact of the current COVID-19 pandemic, which is affecting the whole world, with deadly consequences. COVID-19 is a new virus and scientists and medical researchers are in a race to isolate the virus and develop a vaccine to combat the onslaught of the virus on humanity.

The research endeavours to integrate pastoral care with the concepts of koinonia and ubuntu in pursuit of responsive healing alternatives for African Christians. COVID-19 has an adverse effect on human wellbeing and productive living. As the body weakens, illness also attacks human dignity as many people lose hope and the motivation to live. Being sick affects every level of human life. It impinges on social, spiritual, emotional, economic and physical realms. The sudden onslaught of the COVID-19 pandemic has put tremendous strain on the resources of many nations of the world. African countries have been forced to shift their meagre resources to prioritising a COVID-19 response.

Hence, a short description of COVID-19 and its social and economic impact on the African population will be presented. The brief description will highlight the ways in which the virus negatively affects the quantitative and qualitative existence and productivity of African people. Illness may lead to brokenness, demotivation and ultimate loss of hope and a positive outlook on life. Many African people view illness and misfortune as emanating primarily from disturbances in relationships and harmony between the living and the dead. African societies expect that everyone should strive for the wellbeing of society at large, and consequently avoid negative elements that may harm it.

Illness is a serious issue in African cosmology and therefore everything is employed to bring about equilibrium and restoration from the state of disturbance that it causes. In seeking treatment many African people seem to prefer traditional remedies. Omonzejele (2003:29) states that during illness African people first use traditional medicine. Even when Western medicine is used and the desired outcomes are not achieved, they resort to traditional medicine. These observations are also made by Lin et al. (eds) (2002:247) who state that 70% of Africans try traditional medicine before using Western medicine.

Many African people in Southern Africa are Christians and therefore simultaneously seek assistance from traditional and Christian sources or persons during illness. Many African Christians have no qualms about consulting both traditional healers and church leaders for intervention during illness and misfortune. This becomes an opportunity to introduce Christian pastoral care to people seeking healing. In fact, there is a crucial need to minister a pastoral care of hope and compassion to people in despair and experiencing a sense of loss.

The article discusses the need to address the debilitating effects of COVID-19 with a pastoral care of hope and compassion that is grounded in principles of koinonia and ubuntu. Koinonia is based on fellowship, worship, deeds of charity, moral and spiritual support that are hallmarks of true communities of faith. Similarly, ubuntu underscores the very values of koinonia as African people hold to this philosophy of togetherness and community solidarity. Pastoral care that is based on koinonia and ubuntu principles should be the preferred intervention option during COVID-19 conditions. These principles speak directly against any notion of individualism and delegating of responsibility to someone else, but place an obligation on everyone involved in the pain and suffering of others. In the African context a sick person should not suffer in isolation; the suffering of one is a clarion call to others for compassion and solidarity. The suffering person is invited to experience the presence and grace of God through the demonstration of compassion and love by others. The corporate responsibility is to act out love and compassion to the needy person.

However, the main strategies to manage COVID-19 seem to be a challenge to employing pastoral care from ubuntu and koinonia perspectives. Offering pastoral care in the normal way is challenged by the situation created by COVID-19, thus new approaches that take cognisance of hygiene and social distancing regulations should be explored.

The concept of hope is highlighted from psychological and spiritual perspectives and Christian hope is clearly defined. Hope is described as not being the absence of pain but as something present in the midst of sickness and pain. This kind of hope is motivated by eschatological convictions of God’s ultimate victory over sin, illness and death. This could be the means of motivating every COVID-19-affected Christian to look beyond their pain in anticipation of the inauguration of God’s kingdom, where there will be no sickness and death.

The research also highlights the role of emotions in the COVID-19 situation, and offers suggestions on how to support sick people to build systems that foster healthy perspectives and to harness positive energy to battle COVID-19.

Research also confirms the need for people to be offered space to express their pain, doubts, fears and hopes during illness, without prejudice of being judged. The article offers integrated healing alternatives that are based on Christian, cultural and psychological foundations, to enable African people in their quest for healing.

The abnormal measures required for management of COVID-19 are in many ways opposed to the spirit of the African concept of ubuntu and the Christian fellowship of koinonia. However, innovative ways should be employed to render pastoral care according to ubuntu and koinonia principles, as these concepts are relevant and applicable to the African worldview and practices. This would enable an integrated respond to the COVID-19 pandemic.

The article is structured in the following way: First, it gives a description of COVID-19 and its impact on Africa Christians; secondly, it explores the African concept of ubuntu and the Christian concept of koinonia for effective pastoral care; thirdly, the article discusses the goal and function of pastoral care in ensuring components of hope and compassion; and fourthly, it introduces a pastoral care of hope and compassion as an alternative response to COVID-19 for African Christians.

Keywords: asymptomatic; chora; compassion; COVID-19; hope; interpathy; koinonia; positive psychology; poverty; ubuntu

1. Inleiding

Siekte is ’n uitdaging vir die mensdom, omdat dit die fisieke, geestelike, emosionele en sosiale aspekte van menswees aftakel en die mens blootstel aan gebrokenheid. In die meeste gevalle kan dit demotiverend wees en ’n direkte invloed hê op mense se lewensuitkyk, hoop en fokus op die toekoms. Spesifiek in die Afrika-konteks het siekte in die konteks van COVID-19 ’n onvermydelike ekonomiese en sosiale impak wat die wyse waarop mense siekte beskou en hanteer, sal affekteer.

Die Afrikaïese beskouing van siekte is ’n gekompliseerde realiteit wat verskillende rituele en praktyke vereis om harmonie en genesing te fasiliteer. Dit is belangrik om daarop te let dat hoewel die meeste Afrika-mense siektes aan geestelike of bonatuurlike redes toeskryf, daar ook begrip is dat sommige siektes natuurlike oorsake het. Die opmerking van Mwaura (2000:70) in dié verband is belangrik, omdat hy erken dat baie Afrika-mense die natuurlike oorsake van sommige siektes aanvaar, maar grotendeels siekte toeskryf aan bonatuurlike en geestelike oorsake. Volgens die Afrikaïese beskouing sal iemand wat deur COVID-19 geïnfekteer of geaffekteer word, waarskynlik nie net mediese behandeling benodig nie, maar ook tradisionele genesing ondergaan. Dit gaan gewoonlik gepaard met rituele van reiniging, gebed, geeste uitdryf, en behandeling met water, blare, kruie ens. Die belang van Afrika-medisyne is onlangs benadruk toe die president van Madagaskar aangekondig het dat wetenskaplikes in sy land ’n soort medisyne vir die behandeling van COVID-19 ontwikkel het. Daar is beweer dat die plant waarvan die medisyne gemaak is, reeds dekades lank vir die behandeling van soortgelyke siektes gebruik word. Die verslaggewer van The African Report skryf:

Madagascar’s president surprised many observers when he announced that certain traditional plants grown on the large island country have the potential to cure Covid-19. Was his mention of this African remedy based on the healing properties of traditional medicine premature given that it is still being studied? (Sari 2020)

In Suid-Afrika het die kenners van tradisionele medisyne die plant as umhlonyane (Nguni) en lengana (Sotho) aangedui. Die plant word al jare lank in Suid-Afrika gebruik om wintersiektes en malaria te behandel, immuniteit te versterk en allerlei pyne te behandel (Ledwaba en Sobuwa 2020). Suid-Afrikaanse tradisionele-medisyne-kenners bevestig dat umhlonyane nie COVID-19 kan genees nie, maar omdat dit die liggaam se immuniteit kan versterk, glo hulle dat dit kan bydra tot die herstel van COVID-19-pasiënte.

Die Afrikaïese lewensbeskouing is op die ubuntu-perspektief gebaseer wat daarop dui dat mense interafhanklik en simbioties in hul verhoudings staan. Dus word een persoon se pyn deel van almal. Dit bly dus ’n komplekse vraag om te probeer bepaal hoe sosiale afstandhouding en isolasie die betekenis van die konsep van ubuntu affekteer. Dit is duidelik dat die tipe ubuntu en koinonia wat tydens die COVID-19-tydperk nodig is, van kreatiewe metodes gebruik moet maak om aan geïnfekteerde en geaffekteerde persone pastorale sorg te bied. Die uitdaging wat die COVID-19-pandemie vir Afrika-mense bring, is nie net die angs vir die onsigbare siekte nie, maar ook die kommer dat enigiemand ’n draer kan wees wat ander mense onwetend aansteek.³ Die feit dat ’n asimptomatiese persoon onwetend mense met COVID-19 kan besmet, maak mense ongemaklik wanneer hulle in kontak met ander mense kom.

Die tema van hoop is ’n omvattende tema wat dié artikel onderskryf, want daarsonder word die mens wat met siekte worstel, oorgelaat aan wanhoop en ellende. Hierdie artikel gaan eerstens kortliks fokus op COVID-19 en uitdagings wat dit meebring vir Afrika-Christene. Tweedens sal dit die Afrikaïese konsep van ubuntu en pastorale sorg bespreek. Laastens sal dit aandag gee aan die rol van hoop en deernis aan mense wat probeer sin maak van siek wees in die tyd van COVID-19.

2. Die uitdagings wat die COVID-19-pandemie bied

Gegewe die invloed van China op Afrika in die vorm van grootskaalse handelsooreenkomste, wat finansiële lenings insluit, was dit onafwendbaar dat Afrika met die COVID-19-virus besmet sou word. Ngenkasong en Mankoula (reds.) (2020:841) bevestig dit deur te argumenteer dat “because of the high volume of air traffic and trade between China and Africa, Africa is at a high risk for the introduction and spread of the novel coronavirus disease 2019 (COVID-19).” Nietemin redeneer Ihekweazu, Ippolito e.a. (2020:233) dat Afrika baie geleer het deur ondervinding met allerlei virusse en dus meer proaktief behoort te wees in die vroeë identifisering en bekamping van COVID-19. Hierdie benadering is waarskynlik te optimisties, want ’n prominente Suid-Afrikaanse wetenskaplike en kenner van virussiektes en voorsitter van die regering se adviesgroep oor die koronavirus, Salim Abdool Karim, erken in ’n onderhoud op SABC op 17 April 2020 dat COVID-19 ’n nuwe virus is waarvoor niemand voorbereid was nie. Nietemin stel hy dat alhoewel die virus nuut en onvoorspelbaar is, ons uit die ervaring van ander lande kan leer (Karim 2020a).

2.1. Die uitdagings van COVID-19 vir Afrika se bevolking is veelvoudig:

Eerstens het die uitbreek en hantering van COVID-19 in Suid-Afrika vrees veroorsaak, wat in baie gevalle gelei het tot paniekkoop en selfs ’n mate van histerie. Die wyse waarop die virus vinnig in China, Italië, Spanje en later in die VSA versprei het, het gelei tot wêreldwye angs en besorgheid. Costa (2020:2) bevestig dat die gebrek aan kennis en swak kommunikasie van regerings verder tot angs en vrees bydra. Die virus word as ’n “onsigbare vyand” beskryf, want die feit dat baie siek persone aanvanklik nie simptome toon nie, is kommerwekkend en maak mense ongemaklik rondom ander. Dit kan maklik veroorsaak dat daar teen iemand met ’n gewone verkoue “gediskrimineer” word as ’n COVID-19-draer.

Tweedens is digbevolkte gebiede met wydverspreide armoede en hoë immigrasiesyfers meer vatbaar vir siektes wat deur die lugweg versprei word. As die COVID-19-virus in lae-inkomste-lande versprei, sal dit moeilik wees om dit te beheer, en juis daarom was dit volgens baie kenners noodsaaklik om byvoorbeeld mense te isoleer en skole, universiteite, publieke werke en godsdiensplekke te sluit (World Heart Federation 2020).

Derdens is onderontwikkeling ’n groot faktor wat dit moeilik maak om COVID-19 in baie Afrikalande te stuit of effektief te bekamp. Dit is reeds angswekkend om te sien dat selfs ryk en ontwikkelde lande soos China, die Verenigde Koninkryk en die VSA sukkel om die virus te beheer. Die geweldige druk wat daar reeds op gesondheidsdienste in baie Afrikalande is, sal waarskynlik breekpunt bereik met die COVID-19-pandemie. Die Afrika-Unie bevestig:

The COVID-19 crisis will stretch the already poor health systems on the continent. The demand from COVID-19 patients will overcrowd the health facilities and patients with high burden diseases like AIDS, TB and Malaria will lack access and/or adequate care and this can result into more morbidity and mortality. In addition, Covid-19 pandemic will ultimately create a shortage of medicines and health equipment. (Afrika-Unie 2020:21)

2.2. Uitdagings vir die bekamping van die COVID-19-pandemie in Afrika

Van die aanbevole maatreëls van die Wêreldgesondheidsorganisasie (WGO) om die verspreiding van COVID-19 te beperk, is nie maklik om in die Afrika-konteks te implementeer nie. Dit is duidelik dat dit weens die Afrikaïese kultuur en wêreldbeskouing veral in armer en digbevolkte gebiede moeilik is om van die aanbevelings getrou na te kom. Van die aanbevole maatreëls om COVID-19-infeksie of -verspreiding te voorkom of te verminder wat veral in die Afrika-konteks uitdagend is, is:

Die beperking van die aantal mense wat begrafnisse kan bywoon

By begrafnisse in Suid-Afrika was net 50 mense toegelaat; die land het nou, sedert 21 September 2020, na vlak 1 afgeskuif, wat dit nou moontlik maak dat 100 roubeklaers begrafnisse kan bywoon. Die dood van ’n geliefde in Afrika is ’n geweldig belangrike gebeurtenis en gaan daarom gepaard met vele rituele en seremonies. ’n Begrafnis is ’n groot geleentheid in Afrika omdat die dood mense byeen bring om hul meegevoel en ondersteuning aan die familie te betoon. ’n Begrafnis is juis ’n gemeenskapsgeleentheid waarna mense uitgenooi word of waar hulle net opdaag. Die beperking van getalle by begrafnisse en sosiale afstandhouding is dus strydig met kulturele waardes in Afrika.

Oorbevolkte woongebiede

Die meerderheid Afrika-mense woon in oor- en digbevolkte informele woongebiede, in een- of tweekamerhuise of in informele woonstrukture. In hierdie beknopte ruimtes is dit moeilik vir mense om sosiale afstandhouding toe te pas. Om hande gereeld en deeglik met seep en water of met ’n alkoholgebaseerde handmiddel te was vir minstens 20 sekondes is ’n onhaalbare droom vir baie mense. COVID-19 het baie Afrikalande se onvermoë om basiese behoeftes soos skoon water en sanitasie te voorsien, weer eens blootgelê.

Beperking van ekonomiese handel

Die lang grendeltydperk het in baie Afrikalande ekonomiese handeldryf beperk en selfs opgeskort. Omdat die oorgrote meerderheid Afrika-mense van informele handel en leef van hul landerye afhanklik is, lei dié beperkings tot hongersnood. Arm mense het geen manier om basiese lewensmiddels te bekom as hulle nie ’n inkomste het nie. Die Daily Maverick-verslaggewer Rebecca Davis berig dat protes en plundering orals oor Suid-Afrika voorkom (byvoorbeeld in die Kaapse Vlakte, Khayelitsha, Alexandria en Chatsworth) omdat mense honger ly. Sy skryf dat honger ongetwyfeld ’n groot bedreiging inhou vir die sekuriteit en welvaart van Suid-Afrika tydens die grendeltydperk (Davis 2020).

Die COVID-19-pandemie het weer eens sosiale en ekonomiese ongelykhede wêreldwyd uitgewys. Terselfdertyd het dit ook uitgewys wat gedoen moet word deur regerings om basiese fasiliteite soos primêre gesondheidsdienste, werkgeleenthede, billike behuising en sanitasie vir burgers te voorsien omdat dit deel van basiese menseregte is.

Die uitdagings vir mense in Afrika soos hier bo aangedui is veral kompleks omdat Afrika-mense glo in menslikheid, hoflikheid en ’n gees van solidariteit, wat juis nou, meer as ooit tevore, in werking moet tree. Die vraag is egter hoe ubuntu tot sy reg kan kom gegewe die uitdagings wat COVID-19 aan Afrika Christene stel? Hiermee saam moet ook gevra word of die konsep en die beginsels van ubuntu die wyse kan aandui waarop pastorale sorg in dié tyd moet geskied.

3. Die Afrikaïese konsep van ubuntu en pastorale sorg

Die lewens- en wêreldsbeskouing van Afrika is grotendeels kommunaal van aard en op ubuntu-beginsels gevestig. Gebaseer hierop moet pogings aangewend word om mense wat COVID-19-positief is, binne die raamwerk van die uitgebreide familie te akkommodeer en behandel. Normaalweg word die familie as ’n geheel betrek wanneer iemand siek is en pogings aangewend word om genesing te bewerkstellig. In dié sin speel die familie of gemeenskap self die rol van berader, geneser en raadgewer. Ncube (2003:91) merk op dat dit noodsaaklik is dat ’n individu in ’n toestand van vrede bly met die lewendes en dié wat reeds heengegaan het. Dit het implikasies vir pastorale sorg wat moet rekenskap hou met verwagtinge en eise wat die uitgebreide familie en die gemeenskap aan ’n siek persoon stel. Hierdie verwagtinge van naasbestaandes van die siek persoon lei dikwels tot konflik binne families. Dié tipe konflik is reeds byna 45 jaar gelede deur Mbiti beskryf, maar bly steeds relevant:

A person cannot detach himself from the religion of the group, for to do so is to be severed from his roots, his foundation, his context of security, his kinships and the entire group of those who make him aware of his existence. To be without one of these corporate elements of life is to be out of the whole picture. (Mbiti 1975:2)

In tye van siekte en dood word ubuntu betoon deur fisiek saam te kom en in nabye kontak en teenwoordigheid die siek persoon of die bedroefdes te ondersteun. Hierdie soort gemeenskapsolidariteit word juis bemoeilik deur die maatreëls wat toegepas word om COVID-19 te beveg. Regulasies rondom sosiale afstandhouding, selfisolasie en kwarantyn staan lynreg teen die kernaspekte van ubuntu en gemeenskapsolidariteit wat die belangrike steunpilare vir ’n siek persoon is. ’n COVID-19-geaffekteerde persoon is veral die primêre verantwoordelikheid van familie, vriende en bure wat ’n kernaandeel in die proses van heling het. Pastorale sorg kan nie anders as om rekenskap te hou met die beperkings van COVID-19 nie, terwyl dit steeds in die beginsels van ubuntu gegrond is. Ten spyte van COVID-19 moet kreatiewe maniere gevind word om die siek persoon gerus te stel en te ondersteun om sodoende die uitdagings van sosiale distansiëring te oorkom.

Baie Afrika-mense wat van tradisionele genesingsmetodes gebruik maak, ervaar desperaatheid omdat die COVID-19-virus ’n diskonneksie veroorsaak tussen hulle en die tradisionele genesingsmetodes. In tradisionele Afrika-gemeenskappe word ’n familielid wat siek raak, behandel deur rituele heiliging, bose uitdrywings en offers (Magezi 2006:513). Dit gaan gepaard met prosesse waaraan die meeste van die nabye familielede deelneem. Dié prosesse word gelei deur die oudstes wat die familie begelei en adviseer om korrekte rites, offers, belydenisse en heiligings te onderneem sodat die balans weer herstel kan word. In baie gevalle sal die besluit lei tot raadpleging van tradisionele genesers, spesifiek as geestelike oorsake vermoed word (Tabuti, Dhillion en Lye 2003:120). Die beperkings van COVID-19 verhinder fisieke kontak, nietemin kan oudstes op aanbeveling van ’n tradisionele geneser kruike en tradisionele medisyne vir ’n siek persoon bring. Dit is algemeen dat siek mense “heilige water” wat deur ’n priester of ’n tradisionele geneser voorberei is, drink, of selfs daarin bad. Die besondere rol van rituele heiliging word deur Kiriswa (2002:30) beskryf wanneer hy aandui dat sonder rituele heiliging, geen sielkundige genesing moontlik is nie. Die rituele is baie belangrik vir siek persone omdat dit hul ingesteldheid en gemoed affekteer. In dié verband stel Magezi (2006:518) dit dat die konkretisering van pastorale sorg in Afrika gebruik maak van ubuntu-beginsels, sowel as van metafore en simbole. Die kontekstualisering van pastorale sorg te midde van die COVID-19-pandemie met simbole en metafore wat diepe betekenis in die Afrikaïese wêreldbeskouing het, dien ook as terapeutiese elemente van hoop en deernis. Die belang wat Afrika-mense aan simbole en beelde heg, word ’n brug om sin en betekenis te bied tydens worsteling met COVID-19.

4. Die doel van pastorale sorg tydens COVID-19

Die primêre doel van pastorale sorg tydens COVID-19 is om mense wat worstel met uitdagings van die virus in staat te stel om sin en betekenis te maak van die lewe en die uitdagings wat daaraan verbonde is. Dit is duidelik dat totdat ’n entstof ontwikkel word, mense in Afrika die uitdagings van die beperkings moet trotseer om sodoende die virus te probeer beheer. Dit het tot gevolg dat nuwe benaderings tot pastorale sorg gevind moet word om mense met COVID-19 te bedien.

Kok en Kruger (2020) van Noordwes-Universiteit wys daarop dat die angsvlakke van mense hoog sal wees weens COVID-19. Nietemin skryf hul dit nie toe aan die bedreiging van die virus nie, maar eerder aan die denkwyses van mense rakende die virus, wat die situasie vererger. Hulle noem dat 95% van mense wat die virus opdoen, net geringe tot magtige simptome sal toon en sal herstel, maar dat dit ’n groot impak sal hê op die sielkundige ingesteldheid van mense.

Die groot probleem of hindernis vir baie Christene is om betekenis of sin te maak van hul siektetoestand. Underwood (2006:3) beskou dit as deel van ons moderne Christenskap wat gefikseer is op gesondheid, weelde en voorspoed en gevolglik die impak wat kroniese pyn op die vorming van die siel het, ignoreer. Om net die positiewe aspekte van die lewe en gesondheid te benadruk, skep konflik in ’n persoon wat COVID-19 opdoen as hulle nie dieper betekenis en vrede te midde van siekte vind nie. COVID-19-pasiënte moet ruimte gegun word om deur hul eie pyn te worstel om sin en realiteit te vind te midde van siekte. In dié verband merk Underwood (2006:4) op dat “to a varying degree these meanings reflect fundamental beliefs about self, life, and God.” Geen daadwerklike groei sal dus kan plaasvind sonder dat die COVID-19-geaffekteerde persoon toegelaat word om betekenisvolle uiting te kan gee aan hul eie gevoelens nie.

COVID-19 het sosiale afstandhouding, die dissipline van gereelde hande was, die dra van maskers en vrees vir fisieke kontak met ander mense meegebring, en veral in Afrika gee dit aanleiding tot sosiale ongemak en stigmatisering. Alhoewel hierdie sosiale en sielkundige druk realiteite van die COVID-19-situasie is, kan hierdie tye van onsekerheid ook ’n tyd van onuitgesproke vrede en geestelike troos wees vir dié wat bereid is om die vertroostende genade en liefde van Christus in hul ongemak te akkommodeer. Hoewel die meeste mense herstel van COVID-19, is daar ongelukkig mense wat terminaal siek raak en uiteindelik sterf, veral mense met ander onderliggende siektetoestande en mense ouer as 60 jaar (Baleta 2020). Nietemin moet die hoop vir ’n Christen gesetel wees in die opgestane Christus, wat lyding en dood oorwin het. Dood is nie ’n teken van Godverlatenheid nie, want niks kan ’n gelowige van God se liefde skei nie (Rom. 8:38–9).

Tydens worsteling met COVID-19 moet ’n Christen nie net bid vir verlossing van lyding nie, maar ook vra of daar nie ’n dieper begrip en transformasie is wat die Here wil openbaar nie. Sodoende is ’n persoon met COVID-19 nie net ’n slagoffer nie, maar ook ’n agent van hoop en genesing vir ander in soortgelyke situasies. ’n Christen wat van COVID-19 herstel het, kan ’n getuie wees deur liefde en dade in die vorm van aanmoediging, sorg en gebed vir ander siekes. Die impak van pyn op ’n persoon kan, volgens Swinburne (1998:217), ’n geleentheid vir groei vir ’n ander persoon word. Gebed is ’n belangrike kontakpunt tussen ’n persoon wat met COVID-19 worstel en God, maar die feit is dat gebed siekte en lyding nie heeltemal uit die wêreld sal elimineer nie. Du Plessis (2007:6) dui aan dat gebed nie ’n kitsoplossing is wat die proses van noodsaaklike groei verhinder nie. Hy stel dit dat gebed ’n weg na progressiewe groei is en sodoende die krag van die Evangelie in die betrokke persoon se lewe ontlok met die doel om hom of haar te begelei na ’n lewe van oorwinning en vryheid.

Pastorale sorg moet tydens die COVID-19-pandemie deur ubuntu- en koinonia-beginsels geïnspireer word. Die realiteit is dat baie mense nie die nodige finansiële vermoë het vir mediese sorg sowel as om in die behoeftes van naasbestaandes te voorsien nie. Dus moet na die fisieke, geestelike en emosionele behoeftes van COVID-19-besmette en -geaffekteerde persone omgesien word. Hierdie soort hulp sal gemeenskapsbetrokkenheid benodig en nog steeds onderhewig wees aan higiëniese maatreëls om sover moontlik COVID-19-besmetting te verminder.

Die realiteit van COVID-19 en die impak daarvan herdefinieer ook die rol van die kerk as geloofsgemeenskap en soos reeds aangedui, daag dit die wyse uit waarop pastorale sorg gaan realiseer. In hierdie uitdagende tye is ubuntu van kardinale belang vir COVID-19-geaffekteerde familielede. Musiek en storievertelling het helende aspekte – sodoende kan familie deur vrolike gesange, stories en bevestiging van onderlinge liefde en ondersteuning die gemoed positief beïnvloed.

Dit het duidelik geword dat die kerk juis in pas moet wees met die veranderende tye om effektiewe diakonale bediening te kan bied. Alhoewel die kerk se diens aan siekes en die ganse mensdom deur God se liefde gemotiveer word, is dit noodsaaklik om nou dieper te dink oor die pastorale-sorg-benadering tydens die COVID-19-aanslag binne die Afrika-konteks. Jakobus 5:14 sê dat indien iemand in die gemeenskap siek is, “Laat hom die ouderlinge van die gemeente inroep, en hulle oor hom bid nadat hulle hom in die naam van die Here met olie gesalf het.” Die feit dat mens nie fisieke kontak mag hê met ’n persoon wat positief vir COVID-19 getoets is nie, vereis ’n nuwe hermeneutiese benadering vir die pastorale bediening. Sommige vorms van pastorale sorg kan ongestoord voortgaan, byvoorbeeld gebedsessies vir COVID-19-pasiënte. Fisiese besoeke deur pastorale versorgers met die nodige handhawing van afstand om koinonia en ubuntu deur liefdesdade en omgee te betoon, is meer kompleks, maar tog noodsaaklik.

Die artikel handel oor hoop en deernis tydens siekte, gevolglik sal die konsepte uit sielkundige en pastorale oogpunte bekyk word met die doel om ’n raamwerk van ingryping voor te stel vir Afrika-mense wat met siekte worstel.

5. Pastorale sorg van hoop en deernis te midde van onseker tye van COVID-19

Hoop is ’n onontbeerlike deel van geloof en dié twee elemente (hoop en geloof) moet in balans gehou word. Die Engelse woord vir medelye, naamlik compassion, stam van die Latynse woorde patior en cum, wat saam beteken “om mee te ly” – soos in Afrikaans weergegee. Medelye is dus nie iets wat ’n pastorale versorger van ’n afstand kan bied nie, omdat dit behels dat die versorger met meegevoel by die persoon in nood betrokke moet wees. Soos reeds aangedui, moet hierdie betrokkenheid die nodige sosiale distansiëring handhaaf, maar verskillende gebare kan gebruik word om te kommunikeer, byvoorbeeld deur blomme en bemoedigingskaartjies te stuur. Daar is nietemin besef dat blomme en kaartjies binne tipiese (veral landelike) Afrika-kulture nie baie betekenisvol is nie. Dit wat meer sin maak is om teenwoordig te wees en die las van die geaffekteerde familie te verlig deur fisiese en morele ondersteuning. Dit is nodig om ook eerlike en openlike gesprekke oor siekte, lewe en dood te voer met diegene wat deur COVID-19 geaffekteer is. Dit is noodsaaklik dat die pastorale versorger die siek persoon en familie geestelik en moreel voorberei vir hul stryd teen die siekte en alle moontlike verwikkelinge wat dit mag inhou. God het nie gevlug of mense se lyding geïgnoreer nie, maar inderdaad deur God se eie lyding ons gebrokenheid daarvan deel gemaak. Olthuis (2001:45) stel dit dat Christus mense se gebrokenheid betree het in vleeswording en solidariteit met hulle pyn en hulle deur die helende liefde van die Gees vashou. Die maatreëls van sosiale distansiëring wat COVID-19 vereis, moet die kerk nie vervreem van siekes en behoeftiges nie, maar motiveer om nuwe maniere te vind om steeds die vleeswordende liefde van Christus te beliggaam. Die bediening van sorg moet dus genade, meegevoel en liefde van God aan mense wat siekte ervaar, toon. Dit het te doene met gewilligheid om ’n pad saam met die sieke te loop in ubuntu-solidariteit en lydende liefde. Medelye het te doene met empatie, dit is om te voel wat die ander persoon ervaar. Daar is ’n hernude beroep op pastorale sorg om dieper te gaan as om net empatie en inderdaad interpatie, waarop hier onder effens uitgebrei word, te toon deur te probeer om lyding of pyn vanuit ’n siek persoon se perspektief en ervaring te visualiseer.

Interpatie kan soos volg verduidelik word:

Interpathy involves genuinely entering into the experience of the other[’s] pathies and viewing their worldview as if it was the only way in which the world could be understood. Interpathy is a blend of empathy and awareness of cultural diversity, which strengthens an individual’s immune system and heals thoroughly leading to long lasting effect. (Nagoba, Selkar en Nagrale 2013:144)

In gevalle van COVID-19 is reeds gemeld dat baie mense angs, vrese en onsekerheid oor die toekoms ervaar. Interpatie veronderstel nie dat die pastorale versorger kultureel neutraal moet bly nie, maar is juis gebou op bewustheid van ander se kulturele waardes en veronderstellings (Louw 2014:31). Die pastorale versorger moet alle vooroordeel kan opsy sit en die wêreld probeer sien en verstaan uit die oogpunt van ’n persoon wat met die gevolge van COVID-19 worstel. In hierdie tye word baie mense siek, sommige verloor naasbestaandes en gevolglik worstel baie met vrae en pyn in hul gemoed. Musgrave en Bickle (2003:18) bevestig die belang daarvan dat mense hul stories vertel soos wat die siekte ontwikkel, soos wat siekte deel word van hul lewens. Hierdie proses is belangrik, want om oor ervaringe met COVID-19 te praat kan terapeuties wees.

Die COVID-19-pandemie het die hele wêreld drasties verander. Daar is byna geen deel van die wêreld wat na die ou wyse van handel sal terugkeer as die COVID-19-pandemie onder beheer is nie. Daar sal dus, in kleiner of groter mate, in baie sektore nuwe normaliteite geskep word, insluitend die kerk en die wyse waarop pastoraat binne die Afrikaïese konteks beoefen word. Die kerk moet in die veranderde toestande gelowiges bemagtig om te midde van COVID-19 en al die ongemak daarvan met insig, hoop, deernis en geloof hul verantwoordelikheid as Christene en burgers uit te leef. Dié punt is belangrik, want mediese wetenskaplikes bevestig inderdaad dat hierdie virus nie gou sal verdwyn nie (Health-e-News 2020).

Dieselfde sentimente word deur Karim bevestig:

For as long as we do not have immunity and we do not have a vaccine, we are going to have to live with this virus. This virus is going to pose a threat continually, well into next year. So we have to find a way in which we can continue our normal lives. People go back to school, people go back to work in a systematic way that reduces the risk. (2020b)

Mense moet dus leer om met COVID-19 saam te leef en sodoende ’n positiewe bydrae te lewer as burgers van die land. Die herdefinisie van die kerk se missie moet daarop gerig word om hoop en deernis en waardering vir God se teenwoordigheid te bied in die lewens van almal wat deur COVID-19 geïnfekteer of geaffekteer is.

Pastorale sorg in die Afrika-konteks moet kommunale aspekte in die realiteit van COVID-19 beklemtoon. Alhoewel gemeenskaplike betrokkenheid ’n belangrike rol speel tydens siekte, is dit belangrik om vir iemand wat COVID-19 het, ruimte te gee. ’n Persoon moet genoeg tyd gegun word om te rus en hul wense moet gehoor en respekteer word. Dit is die siek persoon self wat persoonlik sin moet maak van die stryd met die virus. Die feit is dat ’n siek mens verskillende emosionele toestande met verskillende reaksies in die proses van siek wees beleef. Dié punt is belangrik, want nadruk op ubuntu moet nie geïnterpreteer word as die ontkenning van individuele belange nie. Musgrave en Bickle (2003:22) meen ’n siek persoon moet begelei word om alle emosionele toestande te beleef ten einde aanvaarding en vrede te ervaar. Die verskillende emosionele⁴ toestande kom in verskeie gemoedstoestande na vore.⁵

Die soort ondersteuning vir ’n siek persoon moet met tasbare elemente verbind word. Simbole en beelde vorm deel van Afrika-Christene se kommunikasie met die lewendes en voorvaders wat hulle vooruitgegaan het. In dié verband vervul die bediening van die Woord en sakramente ’n genesingsfunksie vir ’n siek persoon. Hierdie elemente konkretiseer die geloof en vorm kontinuïteit met Afrika-praktyke van offers en rituele tydens siekte. Hierdie elemente word ’n brug oor die leemte wat kan ontstaan vir baie Afrika-mense wat gewoond is aan konkrete gebare en offers. Die leemtes van sosiale distansiëring en selfisolasie wat COVID-19 vereis, kan deur die bediening van rituele en sakramente gevul word. Die bediening van die Woord, hetsy deur prediking, berading of aanmoediging, word alreeds deur pastorale versorgers deur digitale media en telefoniese gesprekke gehandhaaf. Ongelukkig bestaan digitale en selfs telefoniese bedieningsmetodes nie in baie landelike gebiede nie. Die bediening van sakramente, veral die heilige nagmaal, is ’n belangrike middel wat enorme waarde het vir ’n gelowige tydens siekte. Ubuntu sluit in dat alle higiëneregulasies, insluitend sosiale distansiëring, gehandhaaf word wanneer die sakramente bedien word. By die huis of instansie waar die COVID-19-pasiënt herstel, kan nagmaal voorberei en op ’n tafeltjie gelaat word in houers wat ná gebruik gedisinfekteer en op veilige wyse verwyder word.

Louw (2000:11) argumenteer dat pyn en lyding mense uit hul gemaksones ruk en valse sekerhede blootstel. Lyding affekteer elke faset van die mens en het ’n direkte invloed op Christelike volwassenheid, want dit bring ook meer vrae rondom eie identiteit en God se identiteit. Baie male word innerlike pyn geïgnoreer, maar dit is juis negatief en kan die siek persoon nadelig raak. Geestelike en emosionele probleme, hetsy vrese oor pyn en dood, vrae oor geloof en God, of bekommernis oor die liggaam wat verswak, moet erkenning kry en op ’n holistiese manier benader word.

6. Die invloed van positiewe sielkunde op vorming van hoop vir COVID-19- geïnfekteerde en -geaffekteerde mense

Martin Seligman staan bekend as die vader van positiewe sielkunde. In een van sy aanlyn briewe lys hy die drie hooffunksies van sielkunde voor die Tweede Wêreldoorlog as: die heling van verstandelike toestande, pogings om alle mense tot produktiwiteit en vervuldheid te inspireer, en die motivering van mense om hul talente te ontwikkel (Seligman 1998). Ongelukkig het die sielkunde na afloop van die Tweede Wêreldoorlog grotendeels gekonsentreer op genesingsmodelle wat menslike funksionaliteit aanspreek (Snyder en Lopez 2009:3). Sielkunde het ’n probleem-georiënteerde bedryf geword, waar geestes- en verstandelik versteurdes die fokus van sielkunde geword het. Die positiewe sielkunde het ten doel gehad om hierdie pessimistiese model van menslike funksionering te vervang.

Die vorige gedeeltes het getoon dat vrees en angs baie mense gedurende die COVID-19-pandemie affekteer en dat maatreëls wat met die grendeltydperk toegepas is om COVID-19 te bekamp, ook verder tot sielkundige, geestelike en sosiale druk lei. In sulke toestande kom wanhoop en desperaatheid maklik na vore en daarom is die rol wat positiewe sielkunde kan speel, van kardinale belang. Wilhelm (2014:84) verduidelik dat hopeloosheid algemeen beskou word as die afwesigheid van hoop wat lei tot verskeie vorme van mediese en sielkundige gesondheidsprobleme. Die klem op positiewe sielkunde het ’n nuwe perspektief en alternatiewe daargestel om probleme van pasiënte met entoesiasme te behandel. Met ander woorde die ontwikkeling van positiewe sielkunde het die fokus verskuif van die slegte en afbrekende aspekte van sielkundige welstand in die lewe van die individu na beter en konstruktiewe kwaliteite in die lewe van die individu (Wilhelm 2014:85).

Positiewe sielkunde vervul ’n unieke rol wat ’n holistiese benadering in pogings om COVID-19 te bekamp, verryk. Ubuntu is op gemeenskapsdinamiek gebaseer wat kan meebring dat gevoelens van ’n COVID-19-geïnfekteerde individu nie regmatige aandag geniet nie. In dié sin fokus positiewe sielkunde op die wyse waarop gevoelens van ’n individu tydens siekte en stres hanteer kan word sodat die persoon op so ’n wyse genesing beleef. Desnoods is dit nodig om positiewe sielkunde met ubuntu en koinonia te integreer vir ’n holistiese benadering.

Positiewe sielkunde bou op die positiewe subjektiewe ervaringe van ’n individu en maak dit deel van ’n breër gesprek waar familie, vriende en die gemeenskap volgens ubuntu-beginsels by die siekte van ’n individu betrokke raak. Snyder en Lopez (2009:3) meld dat positiewe sielkunde die positiewe en bevredigende elemente uit die verlede van ’n individu vervleg met positiewe ervarings in die hede soos geluk, plesier en vreugde, en met positiewe toekomsgerigte gevoelens soos optimisme, hoop en geloof, om sin en betekenis aan ’n persoon te gee.

Net soos enige ander siekte takel COVID-19 nie net die liggaam af nie, maar het dit ’n groot effek op die emosionele welstand van ’n persoon. Die feit dat positiewe sielkunde die pasiënt bemagtig om oop te maak en na te dink oor pyn, vreugde en sentimente wat betekenis en waarde gee, kan terapeuties wees en herstel bevorder. Wilhelm (2014:85) sê: “Hoop is in die veld van positiewe sielkunde ’n essensiële bydraer tot die bevordering en onderhouding van goeie gesondheid, wat alle aspekte van die individu aanbetref, asook ’n opsporingsmeganisme en behandelingsagent van siektetoestande.” Daar kan nie genoeg benadruk word hoe noodsaaklik positiewe sielkunde is vir mense wat met COVID-19 worstel nie. “Positive psychology tries to reverse pathology-focused research and enables people to see themselves as strong and virtuous” (Kwan 2010:59). Die bydrae van positiewe sielkunde is die bemagtiging van ’n COVID-19-geaffekteerde persoon om innerlike krag te gebruik om doelwitte te stel wat gemik is op die verandering van die situasie. In elke situasie is ’n sekere mate van besluitneming betrokke wat bepaal hoe om die realiteit van siek wees te hanteer.

Die studie deur sielkundiges soos Li e.a. (2020:1–9) het die impak van COVID-19 op die geestelike welstand van mense in Hubei, China, met Weibo, ’n aanlyn program, met 17 865 gebruikers ondersoek. Die doel was om emosies te meet met die aanbreek van COVID-19.

Die volgende belangrike bevindinge is deur hulle aangedui:

Mense stel duidelik belang in die gesondheid van hul verhoudings met familie; daar is minder belangstelling in vriende en genote.
Die mense wat aan die studie deelgeneem het, was meer besorg oor gesondheid en het verkies om naby hul families te wees. Dit bevestig dat mense konserwatief optree en veiligheid opsoek wanneer hulle deur siekte bedreig word. Die soeke na veiligheid bring ook mee dat mense verkies om by die huis te bly eerder as om tyd met vriende deur te bring. Hierdie keuses mag beïnvloed word deur die boodskappe van regeringsamptenare wat tuisbly as die beste veilige opsie voorhou.
Die deelnemers het meer negatiewe emosies van besorgheid en depressie getoon en minder positiewe emosies van gelukkigheid en gerustheid. Toe die Hubei-amptenare op 20 Januarie 2020 erken het dat COVID-19 van mens tot mens oorgedra word, het die besorgdheid- en onsekerheidsvlakke toegeneem.
Meer mense het stres en die dood van naasbestaandes verwerk deur hul geloof te plaas in ’n bonatuurlike wese, wat gemoedere laat bedaar en ’n positiewe gesindheid aanhelp. Met verloop van tyd kon mense ’n meer positiewe gesindheid openbaar deur groepsolidariteit en groter bewustheid van hul geloof.

Die sielkundige Tziner in Li e.a. (2020:6) merk op dat “researchers found that group threats (e.g. natural disasters and epidemic diseases) made groups a community of interests, resulting in more beneficial behaviors and social solidarity, which indicated higher group cohesiveness.” Hierdie waarneming van Tziner oor sosiale mag en solidariteit van mense tydens epidemies en virusse is ook ten opsigte van die COVID-19-toestande onteenseglik waar bevind. Omdat almal aan die gevare van COVID-19 blootgestel is, veroorsaak dit by almal angs en besorgheid. Die besef dat die virus beter bekamp kan word met gemeenskaplike pogings, bevorder groepgebondenheid.

Bogenoemde bevindinge van Weibo toon dat mense tydens siekte familiebande opsoek vir herbevestiging en ondersteuning. Die gevaar van COVID-19 toon dat mense gesondheid en verhoudings prioritiseer eerder as plesier. Verder is dit duidelik dat lewensbedreigende omstandighede mense se besluitneming- en gedragspatrone verander.

Die verandering van denkwyse kan gebeur slegs wanneer daar ’n verandering in kognitiewe strukture is wat spesifieke gedragspatrone beheer. Die norme en waardes waarvolgens ’n persoon en gemeenskap leef, bepaal die benadering wat toegepas word. Die daarstelling van ruimte en plek het te doene met chora (ruimte), dit is die wyse waarop mense ruimte vul met geloof, norme en waardes om sodoende dinamies relasionele omgewings en sistemiese modale van interaksie moontlik te maak. In hierdie ruimte (chora) word betekenis aan taal, simbole en metafore gegee en word die doel van mense se lewenskoers bepaal.

Cilliers (2007:15) beskryf chora ook as ’n gesindheid van ruimte en plek wat waardes, persepsies en assosiasies interpreteer om betekenis aan die lewe te heg. Die chora-konsep is belangrik vir pastorale sorg as ’n werktuig wat sorg en groei bevorder, want die soort ruimte bepaal die lewensgehalte. Die uitdaging wat COVID-19 bring, is dat dit duidelik geword het dat mense in arm en laerinkomstegroepe nie ruimte het wat herstel kan aanhelp nie. Hierdie tendens is ook duidelik sigbaar in die VSA, waar dit blyk dat laerinkomstegroepe en mense wat minder-betaalde werk doen, buitengewoon vatbaar vir die COVID-19-virus is (Vesoulis 2020). Pastorale sorg moet veral daarop gerig wees om behoeftiges en armes in die gemeenskap te help. Dit kan insluit voorsiening van kospakkies en higiënebehoeftes, en geestelike en morele ondersteuning te midde van COVID-19.

Gegewe die feit dat daar nog nie ’n entstof of teenmiddel vir COVID-19 ontwikkel is nie, is die gesindheid en gedragspatrone van Afrika-mense bepalend ten opsigte van die intensiteit en omvang van die virus se impak op Afrika. Ubuntu skep die ruimte vir Afrika-mense om saam te staan en ten spyte van armoede en beperkte bronne solidariteit te toon om COVID-19 met deernis te beveg. Die begeerte tydens siekte is om spoedig te herstel; nietemin is daar mense wat die krag van keuse ontdek en dus in siekte positiewe transformasie ondergaan. ’n Mens kan tot hierdie punt kom net as daar volgehoue ondersteuning en liefde en aanmoediging tydens siekte ervaar word. Ubuntu is die onderliggende motief wat meebring dat selfs mense wat in stryd is, tydens siekte en nood saamstaan en mekaar ondersteun en aanmoedig. Dit is “on-Afrikaïes” (“un-African”) om jou naaste die rug toe te keer tydens nood, selfs al is daar vyandigheid. Die transformerende impak van siekte word vervul as siekte positief benader word en die pyn en ongemak wat dit meebring, beskou word as ’n magiese snaar wat die lewe tot heelheid saamvleg (Puchalski 2006:364). Die uiteindelike doel moet wees om COVID-19-geaffekteerdes te help om deur hul blokkasies of kommer te soek na betekenis in lyding wat op Christelike hoop en deernis gebaseer is.

7. Slotsom

’n Veelsydige pastorale benadering van hoop en deernis is noodsaaklik as ’n alternatiewe respons vir mense wat COVID-19 het en wat daardeur geaffekteer is. Olthuis (2001:45) redeneer dat die doel van pastorale sorg nie is om lyding op te hef of te vermy nie. Daarom, pleks van lyding te probeer vermy of oplos, moet gepoog word om met deernis met die pyn van siekte om te gaan.

Wanneer lyding met spiritualiteit geïntegreer word, kan dit die persoon wat siek is, transformeer om sodoende ander te help. Met ander woorde, binne die COVID-19-pandemie moet siek persone en hul families bemagtig word om lyding met ’n nuwe perspektief te bejeën (Stoeber 2005:29). Dit het implikasies vir hoe hoop en geloof gekonseptualiseer en geïnternaliseer word in die lewe van ’n siek persoon. Chi (2007:416) stel dit soos volg: “Hope is a profound feature of human life and allows the living to keep on living and the dying to die more easily and with dignity.” Hoop seëvier oor alle omstandighede, nie omdat pyn, vrese en die moontlikheid van dood afwesig is nie, maar omdat hoop ’n intrinsieke en eksterne bron van motivering vir COVID-19-geaffekteerde persone word.

Hoop en deernis moet benadruk word as bemagtigingsmeganismes om mense wat COVID-19-positief is en geaffekteerde mense se denkwyses en standpunte konstruktief te beïnvloed. Daar moet ruimte geskep word sodat mense vry voel om hul vrese, hoop en kommer te uiter, want siekte bring besorgdheid en onsekerheid oor die hede en toekoms. Die tyd wat voorlê, is onseker, want alvorens ’n entstof vir COVID-19 ontwikkel word, sal baie mense nog siek word en sterf. Dit is dus belangrik vir Afrika regerings om die nodige bronne te mobiliseer om COVID-19 te beveg. Die beste wapen wat elke land het, is sy mense. Die burgers moet aangemoedig word om gedragspatrone te verander, sosiale afstand te handhaaf en higiëniese maatstawwe te beoefen. Die oorwinning van COVID-19 is ’n kollektiewe poging, gebou op solidariteit van alle mense en die besef dat ons mekaar benodig om die virus te oorwin.

Bibliografie

Afrika-Unie. 2020. Impact of the Coronavirus (Covid-19) on the African economy. https://au.int/sites/default/files/documents/38326-doc-covid-19_impact_on_african_economy.pdf.

Astin, J.A. en K. Forys. 2004. Psychological determinants of health and illness: Reintegrating mind, body, and spirit. In Kligler en Lee (reds.) 2004.

Baleta, A. 2020. Covid-19: Elderly and people with underlying illnesses are most at risk, according to WHO. Spotlight. https://www.spotlightnsp.co.za/2020/03/12/covid-19-elderly-and-people-with-underlying-illnesses-are-most-at-risk-according-to-who (25 Mei 2020 geraadpleeg).

Bate, S.C. (red.) 2003. Responsibility in a time of AIDS: A pastoral response by Catholic theologians and AIDS activists in Southern Africa. Pietermaritzburg: Cluster Publications.

Chi, G.C.H.L. 2007. The role of hope in patients with cancer. Oncology Nursing Forum, 34(20).

Cilliers, J. 2007. Religious and cultural transformation and the challenges for the churches: A South African perspective. Practical Theology in South Africa, 22(2):1–19.

Costa, K. 2020. The cause of panic at the outbreak of Covid-19 in South Africa – a comparative analysis with similar outbreaks in China and New York. DOI:1031730/osf.Io/sy54p https://www.researchgate.net/publication/339834946 (12 April 2020 geraadpleeg).

Davis, R. 2020. The biggest lockdown threat: Hunger, hunger, everywhere. https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-04-17-the-biggest-lockdown-threat-hunger-hunger-everywhere (23 April 2020 geraadpleeg).

Du Plessis, A.L. 2007. Die rol van gebed by die proses van innerlike genesing – ’n pastorale studie. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit.

Health-e-News. 2020. Virus is here to stay: citizen responsibility to reduce transmission of Covid-19. https://health-e.org.za/2020/05/19/virus-is-here-to-stay%E2%80%AFcitizen-responsibility-to-reduce-transmission-of-covid-19%E2%80%AF (25 Mei 2020 geraadpleeg).

Ihekweazu, C., G. Ippolito, N. Kapata, F. Ntoumi en A. Zumla. 2020. Is Africa prepared for tackling the Covid-19 (SARS-Cov-2) epidemic? Lessons from past outbreaks, ongoing pan-African public health efforts, and implications for the future. International Journal of Infectious Diseases, 93:233–6. https://doi.org/10.1016/j.ijid.2020.02.049 https://www.researchgate.net/publication/339563344 (12 April 2020 geraadpleeg).

Karim, A. 2020a. SABC-onderhoud. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019 (19 April 2020 geraadpleeg).

—. 2020b. Professor Karim says Covid-19 here to stay for a while. eNCA. Video: https://www.enca.com/news/watch-professor-karim-says-covid-19-here-stay-while (20 Mei 2020 geraadpleeg).

Kiriswa, B. 2002. Pastoral counselling in Africa: an integrated model. Eldoret, Kenia: AMECEA Gaba.

Kligler, B. en R.A. Lee (reds.). 2004. Integrative medicine: Principles for practice. New York: McGraw-Hill.

Kok, R. en P. Kruger. 2020. Sielkundige impak van Covid-19. https://parysgazette.co.za/36544/sielkundige-impak-van-covid-19 (23 April 2020 geraadpleeg).

Kwan, S.S.M. 2010. Interrogating “hope” – the pastoral theology of hope and positive psychology. International Journal of Practical Theology, 14:47–67.

Ledwaba, K. en Y. Sobuwa. 2020. Locals turn to old-age remedy to fight Covid-19. Sowetan Live. https://www.sowetanlive.co.za/news/south-africa/2020-05-06-locals-turn-to-age-old-remedy-to-fight-covid-19 (25 Mei 2020 geraadpleeg).

Li, S., Y. Wang, J. Xue, N. Zhao en T. Zhu. 2020. The impact of Covid-19 epidemic declaration on psychological consequences: a study on active Weibo users. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17. doi:10.3390/ijerph17062032. https://www.mdpi.com/1660-4601/17/6/2032 (23 April 2020 geraadpleeg).

Lin, J., M. Mkhize, Z. Mgobhozi en T. Puckree. 2002. African traditional healers: What health care professionals need to know. International Journal of Rehabilitation Research, 25(4):247–51.

Louw, D.J. 2000. Meaning in suffering. A theological reflection on the cross and the resurrection for pastoral care and counselling. Frankfurt: Peter Lang.

—. 2008. Cura vitae – Illness and the healing of life. Wellington: Lux Verbi.

—. 2014. Interculturality and wholeness in African spiritualities and cosmologies: The need for communality (ubuntu philosophy) and compassionate co-humanity (Ũtugi hospitality) in the realm of pastoral caregiving. Reflective Practice: Formation and Supervision in Ministry, 34:23–38.

Magezi, V. 2006. Community healing and the role of pastoral care of the ill and suffering in Africa. In die Skriflig, 40(3):505–21.

Mbiti, J.S. 1975. African religion and philosophy. Londen: Heinemann.

Msomi, V.V. 2008. Ubuntu contextual African pastoral care and counselling. Pretoria: CB Powell Bible Centre, Unisa.

Musgrave, B.A. en R.J. Bickle. 2003. Partners in healing – bringing compassion to people with illness or loss. Mahwah, New York: Paulist.

Mwaura, P.N. 2000. Healing as a pastoral concern. In Waruta en Kinoti (reds.) 2000.

Nagoba, B.S., S.P. Selkar en A.V. Nagrale. 2013. Interpathy research in healthcare system– does it really help? Journal of Krishna Institute of Medical Sciences of University, 2(2):144–7.

Ncube, V.S. 2003. Responsibility in inculturation: The healing ministry in Zulu context. In Bate (red.) 2003.

Nkengasong, J.N. en W. Mankoula (reds.). 2020. Looming threat of Covid-19 infection in Africa: Act collectively, and fast. Africa Centre for Disease Control and Prevention, Addis Ababa, Ethiopië. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30464-5/fulltext (24 April 2020 geraadpleeg).

Olthuis, J.H. 2001. The beautiful risk – a new psychology of loving and being loved. Grand Rapids: Zondervan.

Omonzejele, P. 2003. Current ethical and other problems in the practice of African traditional medicine. Medicine and Law, 22:29–39.

Puchalski, C.M. 2006. Hope for the future. A time for listening and caring: Spirituality and the care of the chronically ill and dying. New York: Oxford University Press.

Sari, E. 2020. Coronavirus: the miracle remedy touted by Madagascar’s Rajoelina. The Africa Report. Corona chronicles: 20–24 April. https://www.theafricareport.com/26599/coronavirus-the-miracle-remedy-touted-by-madagasars-rajoelina (25 Mei 2020 geraadpleeg).

Seligman, M.E.P. 1998. Building human strength. Psychology’s forgotten mission. https://nonopp.com/ar/Psicologia/00/pres.htm (25 Maart 2020 geraadpleeg).

Snyder, C.R. en S.J. Lopez. 2009. Handbook of positive psychology. Oxford: Oxford University Press. http://public.eblib.com/EBLPublic/PublicView.do?ptiID (20 Januarie 2020 geraadpleeg).

Stoeber, M. 2005. Reclaiming theodicy – reflections on suffering, compassion and spiritual transformation. Hampshire: Palgrave Macmillan.

Swinburne, R. 1998. Providence and the problem of evil. Oxford: Oxford University Press.

Tabuti, J.R.S., S.S. Dhillion en K.A. Lye. 2003. Traditional medicine in Bulamogi county, Uganda: its practitioners, users and viability. Journal of Ethnopharmacology, 85:119–29.

Tziner, A. 2020. Group cohesiveness: A dynamic perspective. Social, behavioural, personal. In Li, Wang, Xue, Zhao en Zhu (reds.) 2020.

Underwood, R.L. 2006. Enlarging hope for wholeness: Ministry with persons in pain. The Journal of Pastoral Care and Counselling, 60(1–2):3–12.

Vesoulis, A. 2020. The coronavirus may disproportionately hurt the poor – and that’s bad for everyone. https://time.com/5800930/how-coronavirus-will-hurt-the-poor (23 April 2020 geraadpleeg).

Waruta, D.W. en Kinoti, H.W. (reds.). 2000. Pastoral care in African Christianity: Challenging essays in pastoral theology. Nairobi: Acton Publishers.

Wilhelm, C.G. 2014. Die pastorale bediening van hoop aan Afrikaanssprekende gelowiges wat in ’n mate van ontnugtering verkeer weens ’n veranderende Suid-Afrika. MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom-kampus.

Williams, W.I. 2006. Complex trauma: approaches to theory and treatment. Journal of loss and trauma, 11:321–35.

World Heart Federation. 2020. Preventing Covid-19 in poor areas. Genève, Kaapstad. https://www.world-heart-federation.org/wp-content/uploads/WHF-COVID-19-GUIDELINES.pdf (23 April 2020 geraadpleeg).

Eindnotas

¹ Die artikel is moontlik gemaak deur die finansiële bydrae van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.

² Afrikaïese begrip van samehorigheid of gebondenheid. Die feit dat mense ander nodig het om volkome mens te wees, onderstreep die belangrikheid van verhoudinge in Afrika-kulture.

³ Die inkubasietydperk (die tyd tussen infeksie en die eerste toon van simptome) wissel van een tot 14 dae, maar is meestal vyf dae. Sommige draers van COVID-19 is asimptomaties en toon dus nie duidelike simptome nie, maar is steeds in staat om ander mense aan te steek. In asimptomatiese persone is die virus latent of stil en onsigbaar.

⁴ Gesamentlik bied hierdie toestande ’n beter begrip van die emosionele en geestelike toestand van ’n persoon wat met onwelheid worstel. Hierdie emosionele reaksies is van toepassing op verskeie terreine van gestremdhede en kroniese toestande. Emosies is net simptome wat aandui dat alles nie wel is nie, want ware diagnose lê dieper as emosies. In dié sin moet emosies behandel word as middel tot ’n doel; gevolglik moet daarna gestrewe word om mense uiteindelik te probeer herstel tot hul oorspronklike posisie van verstand, siel en liggaam. Waar dit onmoontlik is om die oorspronklike posisie te bereik, moet hul in staat gestel word om die realiteit te aanvaar en te strewe na betekenisvol lewe ten spyte van verswakkende gesondheidstoestande.

⁵ Ontkenning van siekte sluit tipies in uitinge soos: “Dit kan nie waar wees nie” of “Die dokter het ’n verkeerde diagnose gemaak.” Redenering met God is om te onderhandel, bv. “Ek sal ’n beter ouer wees as U my genees”, of “Ek sal my lewe tot U diens toewy as U my genees.” Skuldgevoelens verwys na wanneer iemand hulself blameer vir siekte, bv. uitinge soos: “Dit is my skuld” of “Ek maak nie genoeg erns met die Here nie.” Aanvaarding van siekte kom voor waar ’n siek persoon die realiteit van siek wees aanvaar en uiteindelik hulp soek vir genesing of om sin van hul siekte te maak (Astin en Forys 2004:16–8, Louw 2008:552–9).

The post ’n Pastorale benadering van hoop en deernis: ’n Afrikaïese perspektief op die uitdaging van die COVID-19-pandemie appeared first on LitNet.

’n Ontleding van drie Suid-Afrikaanse uitgewerye (NB-Uitgewers, LAPA Uitgewers en Protea Boekhuis) se Instagram-plasings Burgert Senekal, Departement Rekenaarwetenskap en Informatika, Universiteit van die Vrystaat
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Instagram is een van die belangrikste sosialemediakanale vir bemarkingsdoeleindes. Alhoewel dit eers in 2010 gestig is, word Instagram al hoe meer die platform wat gebruik word om produkte te bemark en met verbruikers en potensiële verbruikers in gesprek te tree.

Die huidige studie ondersoek die Instagram-plasings van drie van die belangrikste Suid-Afrikaanse uitgewerye: NB-Uitgewers, LAPA Uitgewers en Protea Boekhuis. Hul plasings word vergelyk met onlangse navorsing ten opsigte van die gereeldheid van plasings teenoor gebruikersreaksies, die formaat van plasings teenoor gebruikersreaksies en die gebruik van hutsmerkers. Laastens word masjienleer gebruik om die emosionele inhoud van plasings te bepaal en met vorige navorsing oor Instagram as bemarkingsplatform te vergelyk. Die oogmerk is om te bepaal hoe aktief hierdie uitgewerye van Instagram gebruik maak en tot hoe ’n mate gebruikers op hul plasings reageer, asook om verskeie faktore te toets wat moontlik gebruikersreaksies kan beïnvloed. Daar word bevind dat hierdie uitgewerye eers onlangs van Instagram begin gebruik maak het en dat hulle nie daaglikse plasings maak nie, maar dat die meerderheid plasings positiewe foto’s is. Hierdie positiewe plasings ontvang ook gemiddeld meer voorkeure as negatiewe plasings, alhoewel die verskil tussen die getal voorkeure vir positiewe en negatiewe plasings klein is. Die aantal hutsmerkers wat saam met elke plasing gebruik word, speel egter nie ’n rol in die aantal voorkeure wat plasings ontvang nie. Voorstelle vir verdere navorsing word ook gemaak.

Trefwoorde: bemarking; Instagram; masjienleer; sosiale media; uitgewerye

Abstract

An analysis of Instagram posts by three South African publishers (NB Publishers, LAPA Publishers and Protea Boekhuis)

Social media has not only become an important feature of everyday life, but also an important platform for marketing purposes. Social media allows companies to market products and engage with customers and potential customers, build their brands and develop a closer relationship with customers. Because of its utility, most companies have some form of social media presence, and one of the most popular social media platforms in particular, Instagram, has become known for its marketing potential, either for companies directly or via influencers. In South Africa, 68% of the country’s largest brands use Instagram, making Instagram the fourth most popular social media platform for marketing purposes in South Africa. In addition, Instagram’s user numbers are growing annually worldwide and also in South Africa – the number of Instagram users in South Africa has grown from 3,8 million in September 2018 to 5,15 million by August 2020. This suggests that Instagram may become an even more important marketing platform in the near future.

The current study examines the Instagram posts of three of the most important South African publishers: NB Publishers (@nbpublishers), LAPA Publishers (@lapa_uitgewers) and Protea Boekhuis (@proteaboekhuis), from their first posts to 30 April 2020. Their posts are compared to recent research in terms of the number of followers, the frequency of posts versus user responses, the format of posts versus user responses, and the use of hashtags. Finally, machine learning is used to determine the emotional content of posts and compare results with previous research on Instagram as a marketing platform. The aim is to determine how actively these publishers use Instagram and to what extent users respond to their posts, as well as to test various factors that could potentially influence user reactions.

It is found that these publishers have only recently started using Instagram and that they do not post daily, but that the majority of posts are positive posts in a photo format. These positive posts also receive more likes on average than negative posts, although the difference between the number of likes for positive and negative posts is small. However, the number of hashtags used with each post does not play a role in the number of likes that the post receives.

These publishers’ Instagram accounts differed in important ways (until 30 April 2020), as shown in the following table.

Variable	NB Publishers	Protea Boekhuis	LAPA Publishers
Age of account (days)	959	811	1 059
Followers	3 905	796	1 492
Number of posts	367	239	488
Average posts per day	0,38	0,29	0,46
Most posts per day of week	Thursday	Monday	Friday
Most popular post format	Photo	Photo	Photo
Total likes	14 857	3 793	9 835
Average likes per post	40,48	15,87	20,15
Total comments	747	210	267
Average comments per post	2,04	0,88	0,55
Total hashtags	1 283	3 322	1 508
Average hashtags per post	3,5	13,9	3,09
Correlation hashtags/likes	-0,02	-0,05	-0,03
Positive posts	86,35%	81,5%	88,31%
Words per caption	76,95	16,48	33,84
Correlation words/likes	-0,05	0,11	0,11

LAPA Publishers has the oldest Instagram account of these three publishers and is the most active in terms of the number of posts, but, on average, posts by LAPA receive around half the number of likes as posts by NB Publishers. LAPA also posts the largest percentage of positive posts, while Protea Boekhuis uses the largest number of hashtags per post. Yet, despite previous research suggesting that the frequency of posts and the number of hashtags used should affect user reactions, along with the sentiment of the post, the greatest determining factor for user reactions was found to be the number of followers. Given NB Publishers’ age and prestige, along with these figures from their Instagram account, this publisher’s popularity on Instagram is interpreted as a function of the prestige they have acquired as one of South Africa’s top publishers. In other words, the study finds that intrinsic aspects on Instagram are insufficient to explain user reactions in this case, and that extrinsic factors such as the prestige of the brand – as acquired outside Instagram – are important contributors to user reactions on Instagram.

Keywords: Instagram; machine learning; marketing; publishing; social media

1. Inleiding

Sedert 2004 met die stigting van Facebook het sosiale media ’n alledaagse verskynsel geword. Sosiale media word nie vir sosialisering alleenlik gebruik nie: Platforms soos Facebook en WhatsApp word byvoorbeeld vir onderrig en leer gebruik (Van Staden 2018), terwyl WhatsApp ook vir die verspreiding van nuus gebruik word. Boonop het sosiale media een van die belangrikste bemarkingsplatforms geword (Jaakonmäki, Müller en Vom Brocke 2017:1153). Uitgewerye gebruik byvoorbeeld Twitter vir bemarkingsdoeleindes (Senekal 2019), terwyl verskeie publikasies wat in die huidige studie uitgelig word, aandui tot hoe ’n mate Instagram as bemarkingskanaal gebruik word.

Instagram is een van die gewildste sosialemediaplatforms. Gestig in 2010 en beperk tot die deel van foto’s en kort video’s het Instagram vinnig in gewildheid gegroei en een van die belangrikste sosialemediaplatforms in die wêreld geword wat die afgelope paar jaar in gewildheid toegeneem het (Edison Research 2019). In Suid-Afrika is Instagram volgens Goldstuck (2020b:52) die vierde gewildste sosialemediaplatform met 4,7 miljoen gebruikers teen 2019. Volgens Clement (2020) het die getal Instagram-gebruikers boonop gegroei van 3,8 miljoen in September 2018 tot 5,15 miljoen teen Augustus 2020.

Die huidige studie stel ondersoek in na die gebruik van Instagram deur Protea Boekhuis (@proteaboekhuis), LAPA Uitgewers (@lapa_uitgewers) en NB-Uitgewers (@nbpublishers). Hierdie drie uitgewerye is gekies omdat hulle die bekendste en grootste Afrikaanse uitgewerye is, alhoewel hulle nie uitsluitlik Afrikaanse boeke uitgee nie. Die oogmerk is om te bepaal hoe aktief hierdie uitgewerye van Instagram gebruik maak en tot hoe ’n mate gebruikers op hul plasings reageer.

Die artikel is soos volg gestruktureer: Eerstens word ’n oorsig gegee oor Instagram as bemarkingsplatform, waarna verskeie Instagram-bemarkingstrategieë aan die hand van onlangse navorsing bespreek word. Strategieë soos die gebruik van beïnvloeders en hutsmerkers asook die inhoud van plasings word bespreek, waarna plasings van uitgewerye vergelyk word met bestaande navorsing oor hierdie onderwerp. Die ontleding sluit ook die toepassing van masjienleer vir beeldherkenningsdoeleindes in. Die artikel sluit af met ’n samevatting en voorstelle vir verdere navorsing.

2. Agtergrond: Instagram as bemarkingsplatform

Sosiale media verskil van tradisionele bemarkingskanale omdat gebruikersreaksies aangemoedig word; massamediakommunikasie is eenrigting, terwyl sosiale media tweerigting is (Teo, Leng en Phua 2019:322; Phua, Jin en Kim 2017:413). Hierdie tweerigtingkommunikasie is voordelig omdat interaksie ’n kernfaktor is in die skepping van lojale en betrokke verbruikers wat vertroue het in die boodskappe van ’n onderneming (Bergström en Bäckman 2013:41). Navorsing toon ook aan dat interpersoonlike kommunikasie houdings en besluitneming beïnvloed, sowel as die aanvaarding en aankoop van produkte (Teo e.a. 2019:322; Berger en Milkman 2012:192), wat sosialemediaplatforms dan by uitstek geskik maak om so ’n lojale gevolg te genereer.

Omdat sosiale media boonop ’n relatiewe goedkoop manier bied om met ’n groot getal potensiële kliënte te kommunikeer, het dit ’n waardevolle kanaal vir bemarkers geword (Jaakonmäki e.a. 2017:1153). Ibba, Orrù, Pani en Porru (2015:279) skryf dat sosialemediabemarking “noodsaaklik” geword het vir elke onderneming: 83% van Amerikaanse volwassenes gebruik sosiale media, terwyl 48% op ten minste een sosialemediaplatform met handelsmerke en ondernemings in kontak kom (Evans, Phua, Lim en Jun 2017:138). Boonop gebruik 96% van maatskappye een of ander sosialemediaplatform vir bemarking (Phua e.a. 2017:412, Jaakonmäki e.a. 2017:1152).

Instagram is een van die belangrikste platforms vir bemarkingsdoeleindes (Chadha 2018:1, Almeida 2018:1, Jaakonmäki e.a. 2017:1153, Jargalsaikhan en Korotina 2016:7): 73,2% van bemarkers in die VSA gebruik Instagram (Kats 2019), terwyl Phua e.a. (2017) bevind het dat Instagram die platform is wat gebruikers die meeste gebruik om handelsmerke te volg (kyk ook Teo e.a. 2019:323). In Suid-Afrika gebruik 68% van die land se grootste handelsmerke Instagram, wat Instagram die vierde gewildste sosialemediaplatform vir bemarkingsdoeleindes in Suid-Afrika maak (Goldstuck 2020a:7).

Instagram is in 2010 deur Kevin Systrom en Mike Krieger gestig en teen 2019 was Instagram die enigste sosialemediaplatform wat steeds groei getoon het in die VSA, terwyl ander platforms soos Facebook se gebruik afneem (Edison Research 2019). Soos reeds gestel het Instagram oor die laaste paar jaar beduidende groei ook in Suid-Afrika getoon (Clement 2020). Tans het Instagram meer as ’n miljard aktiewe gebruikers elke maand en meer as 500 miljoen gebruikers per dag (Aslam 2020). Let ook daarop dat Instagram spesifiek vir slimfone (aanvanklik vir die iPhone) ontwikkel is en dat webgebaseerde toegang eers later gevolg het (Blystone 2020).

Instagram is ’n platform wat deur veral jongmense gebruik word (Erz, Marder en Osadchaya 2018, Anderson en Jiang 2018, Duncan 2016). Volgens Aslam (2020) is amper twee derdes van Instagram-gebruikers onder 34 jaar oud en boonop gebruik omtrent 72% van tieners Instagram. Biaudet (2017:16) voer ook aan dat Instagram veral by jongmense aanklank vind, terwyl Chadha (2018:2) daarop let dat die meerderheid beïnvloeders (sien verder aan), bykans 75%, ook jongmense onder die ouderdom van 34 is. Ook in Suid-Afrika is die meerderheid Instagram-gebruikers jongmense (Clement 2020). Hierdie jong fokus beteken dat veldtogte op Instagram ’n baie spesifieke demografie teiken, maar ook dat die teikengehoor die bestuurders en besluitnemers van die toekoms is.

Safko (2012), in Buinac en Lundberg (2016:10 e.v.), identifiseer drie grondreëls onderliggend aan bemarking op sosiale media:

Skep ’n gesprek oor die handelsmerk.
Hierdie gesprekke kan nie beheer word nie, maar kan beïnvloed word.
Invloed is die basis waarop alle ekonomies volhoubare verhoudings gebou word.

Een van die hoofmaniere waarop bemarking op Instagram plaasvind, is deur beïnvloeders (Appel, Grewal, Hadi en Stephen 2020; Jin, Muqaddam en Ryu 2019; Droesch 2019; Almeida 2018; Jaakonmäki e.a. 2017; Biaudet 2017; Evans e.a. 2017; Jargalsaikhan en Korotina 2016; Ferrara, Interdonato en Tagarelli 2014). Die gebruik van beïnvloeders is egter nie die enigste effektiewe bemarkingstrategie nie. Berger en Milkman (2012) beveel aan dat dit meer koste-effektief vir bemarkers kan wees om self materiaal te genereer wat meer gereeld gedeel word as om beïnvloeders te betaal om materiaal te plaas. Sommige faktore wat tot meer gebruikersreaksies en volgelinge lei, word in die volgende afdeling bespreek.

2.1 Faktore wat gebruikersreaksies beïnvloed

2.1.1 Getal volgelinge

Die grootste bepalende faktor vir gebruikersreaksies is die getal volgelinge wat ’n gebruiker het – hoe meer volgelinge ’n gebruiker het, hoe meer reaksies ontvang hul plasings (Jaakonmäki e.a. 2017:1158; Bakhshi, Shamma en Gilbert 2014:971). Meer volgelinge word hoofsaaklik verkry deur gereeld hoë kwaliteit inhoud te plaas, soos later in meer besonderhede bespreek word.

Virtanen, Björk en Sjöström (2017) dui aan dat maatskappye meer volgelinge kan verkry deur self potensiële kliënte te volg. In hul navorsing vind hulle ’n beduidende korrelasie tussen die aantal gebruikers wat deur ’n maatskappy gevolg word en die aantal volgelinge wat hulle volg. Manikonda, Hu en Kambhampati (2014) vind ook ’n sterk verband tussen die getal volgelinge en getal gebruikers wat deur ’n gebruiker gevolg word, maar let daarop dat ’n klein hoeveelheid gebruikers bestaan wat min ander gebruikers volg maar self ’n groot getal volgelinge het – hierdie gebruikers staan algemeen bekend as beïnvloeders.

Buinac en Lundberg (2016:46) beklemtoon dat ’n suksesvolle Instagram-rekening vanuit ’n langtermynperspektief gesien moet word. Die doel is om volgelinge te lok deur die handelsmerk bekend te stel, gebruikers in kliënte te omskep en hulle dan in die toekoms as lojale terugkerende kliënte te behou. Die groei van die aantal volgelinge moet eweneens as ’n langtermynprojek beskou word.

2.1.2 Die frekwensie van plasings

Die frekwensie waarmee plasings gemaak word, is ’n belangrike faktor wat gebruikersreaksies beïnvloed. Biaudet (2017:20) skryf dat wanneer ’n gebruiker gereeld inhoud van ’n hoë gehalte plaas, dit meer waarskynlik is dat lesers sal terugkeer, en beïnvloeders wat nie gereeld inhoud plaas nie, is geneig om minder besoekers en minder getroue volgelinge te hê. Boonop noem Jargalsaikhan en Korotina (2016:18) dat gebruikers met meer as ’n miljoen volgelinge gemiddeld 8,58 plasings per dag maak. Buinac en Lundberg (2016:46) waarsku egter dat ’n onderneming nie te veel plasings moet maak nie: Hulle het tot die gevolgtrekking gekom dat te veel en te min plasings veroorsaak dat volgelinge belangstelling verloor en stel een tot twee plasings per dag voor. Aangesien herhaalde blootstelling aan ’n produk gewoonlik nodig is vir ’n verbruiker om ’n produk te koop (Hamann, in Biaudet 2017:19), behoort die daaglikse sigbaarheid van ’n maatskappy ’n positiewe effek te hê, alhoewel die maatskappye wat in die huidige studie ondersoek word, nie daaglikse plasings maak nie (sien verder aan).

Dit gaan egter nie oor frekwensie self nie, maar oor kwaliteit inhoud wat met ’n hoë frekwensie geplaas word. Mense volg beïnvloeders vir die verskaffing van positiewe inhoud en praktiese inligting oor spesifieke produkte of dienste, omdat hulle goeie waarde bied, nuttige advies lewer, ’n positiewe atmosfeer onder hul volgelinge skep en inspirasie en motivering aan hul volgelinge gee (Jargalsaikhan en Korotina 2016:42). Gebruikers reageer ook op soortgelyke materiaal wanneer maatskappye of kleiner gebruikers dit plaas.

2.1.3 Hutsmerkers

Instagram het in 2011 die gebruik van hutsmerkers (“hashtags”) by dié platform se funksionaliteit gevoeg (Giannoulakis en Tsapatsoulis 2016:115) nadat dit aanvanklik op Twitter ontstaan het. Hutsmerkers is etikette of woorde wat voorafgegaan word met ’n # en wat gebruik word om die inhoud van ’n foto aan te dui, wat gebruikers toelaat om na foto’s te soek en die sigbaarheid van ’n plasing verhoog (Giannoulakis en Tsapatsoulis 2016:115). Die basiese rol van hutsmerkers was tradisioneel om kennis te organiseer, toegang te vergemaklik en inligting te herwin (Giannoulakis en Tsapatsoulis 2016:115, kyk ook Erz e.a. 2018 en Ibba e.a. 2015:280). Vandag word hutsmerkers vir ’n verskeidenheid redes gebruik,¹ maar een daarvan bly om die inhoud van foto’s of video’s te beskryf. Navorsing deur Giannoulakis en Tsapatsoulis (2016) dui aan dat in 66% van gevalle die gekose hutsmerkers van gebruikers geneem kan word as ’n beskrywing van die visuele inhoud van ’n foto. In die res van gevalle vind hulle nie ’n direkte verband tussen die hutsmerker en die inhoud nie, wat dui op ’n assosiasie van die gebruiker. ’n Foto wat vroeër geneem is, kan byvoorbeeld op ’n Donderdag geplaas word met die hutsmerker #tbt (throwback Thursday), wat nie die inhoud van die foto aandui nie, maar eerder dat die gebruiker aan hierdie foto gedink het as ’n terugblik. Dorsch (2018) vind ook dat om en by 60% van hutsmerkers die inhoud van ’n plasing beskryf, terwyl ander hutsmerkers dui op meta-inligting (byvoorbeeld wanneer die foto geneem is), verwant is aan Instagram (byvoorbeeld #instadaily) of ’n oproep om aksie is (byvoorbeeld #followmefollowyou). Hutsmerkers kan met ander woorde denotatief of konnotatief aangewend word, maar in beide gevalle is daar ’n verband tussen die hutsmerker en die plasing.

Hutsmerkers kan gebruik word om ’n maatskappy te bemark. ’n Geskikte hutsmerker maak die inhoud sigbaar vir gebruikers wat belangstel in die spesifieke onderwerp en gee ook sigbaarheid aan die profiel, wat verdere volgelinge genereer (Ibba e.a. 2015:279). Boonop genereer goeie inhoud met geskikte hutsmerkers voorkeure en kommentare wat die rekening sigbaar maak in die verkenningsblad (“Explore page”), waar nuwe inhoud van belang gevind kan word (Ibba e.a. 2015:279). Deur slegs een hutsmerker te gebruik, neem gebruikersreaksies gemiddeld met 12,6% toe (Erz e.a. 2018). Navorsing deur TrackMaven (TrackMaven s.j.) toon aan dat veral plasings wat meer as nege hutsmerkers bevat meer gebruikersreaksies ontvang. Ye, Hashim, Baghirov en Murphy (2018) het ook ’n sterk positiewe korrelasie gevind tussen die aantal hutsmerkers wat saam met ’n plasing gebruik is en die aantal gebruikersreaksies. Germon, Sokolova en Bami (2017:80) vind egter geen verskil in gebruikersreaksies ten opsigte van die aantal hutsmerkers wat in die plasing gebruik is nie, wat daarop dui dat resultate konteksgebonde mag wees.

Dit is egter voor die hand liggend dat, aangesien ’n doel van hutsmerkers is om die sigbaarheid van ’n plasing te verhoog, hutsmerkers nie alleen beskrywend behoort te wees nie, maar ook gewild. Dit baat byvoorbeeld min om ’n foto te plaas met hutsmerkers wat beperk is tot die spesifieke plasing of voorheen minder as 100 keer gebruik is.

Maatskappye moet in die eerste plek uitvind watter hutsmerkers in hul veld gebruik word, soos Helmus en Bodine-Baron (2017:10) skryf:

Regardless of which organization does the messaging, one technique that can be very useful to reach specific communities is hashtag targeting. Using a data-driven approach, organizations first identify the hashtags that are commonly employed by a particular community. Messages can then be tagged and will automatically reach users in that community, whether because they follow those hashtags or because influencers in that community that they follow use those hashtags.

Maatskappye kan ook hul eie hutsmerkers skep om gebruikersreaksies aan te moedig (Bergström en Bäckman 2013:33), byvoorbeeld Airbnb se hutsmerker, #airbnb (Germon e.a. 2017:80). Gebruikers plaas dan hul verwante materiaal en gebruik die maatskappy se hutsmerker as deel van die hutsmerkers wat saam met die plasing gebruik word. Hierdie werkswyse verhoog die sigbaarheid van die maatskappy, aangesien die hutsmerker deur al die gebruikers se volgelinge gesien kan word, en sodoende kan ’n uitgebreide netwerk bereik word en kan die maatskappy hul eie aanhangers uitbrei (Bergström en Bäckman 2013:34).

Hutsmerkers verhoog die sigbaarheid van ’n plasing, soos ook gebeur wanneer die gebruiker meer volgelinge het, maar geskikte en gewilde hutsmerkers baat die gebruiker min as die inhoud nie ook van ’n hoë gehalte, bruikbaar en interessant is nie. Die volgende onderafdelings bespreek watter soort inhoud meer gebruikersreaksies ontvang.

2.1.4 Emosionele inhoud van plasings

Materiaal met ’n hoë emosionele inhoud ontvang gewoonlik meer reaksies en word meer op sosiale media gedeel (Helmus en Bodine-Baron 2017:7, Berger en Milkman 2012). Berger en Milkman (2012) het bevind dat positiewe materiaal meer gereeld gedeel word as negatiewe materiaal, maar hulle let ook op nuanses: Hartseer materiaal word minder gereeld gedeel as materiaal wat mense beangs of kwaad maak (Helmus en Bodine-Baron 2017:7). Uiteraard beïnvloed die sigbaarheid van materiaal ook hoeveel keer dit gedeel word, maar die inhoud speel volgens Berger en Milkman (2012) ook ’n belangrike rol. Hulle bevind verder ook dat inhoud wat interessant, verrassend of prakties bruikbaar is meer gereeld gedeel word. Navorsing deur Jaakonmäki e.a. (2017:1157) beaam dat positiewe plasings meer gebruikersreaksies op Instagram ontvang.

Dit is ’n groot uitdaging om foto’s se emosionele inhoud te bepaal, omdat die toekenning van die sentiment van ’n foto ’n subjektiewe onderneming is. Een gebruiker kan byvoorbeeld ’n foto van ’n reënerige dag as negatief sien, terwyl ’n ander dit as positief ervaar. Ter wille van objektiwiteit gebruik die huidige studie die beeldherkenningsmodel van Campos, Jou en Giró-i-Nieto (2017), wat ’n masjienleertoepassing vir beeldherkenning is. Campos e.a. (2017) het ’n konvolusionele neurale netwerk (Convolutional Neural Network of CNN; Goodfellow, Bengio en Courville 2016:326) opgelei met behulp van 1 269 beelde, geannoteer met behulp van Amazon Mechanical Turk-annoteerders, om beelde as positief of negatief te klassifiseer. Die bepaling of beelde positief of negatief is behels ’n oordeel aan die kant van die annoteerder en ’n mens kan dus uiteenlopende resultate verwag. Om vir die inherente subjektiwiteit van hierdie taak te vergoed, het dié navorsers hul model op beelde getoets waar vyf, vier en drie annoteerders saamgestem het en gevind dat die model se akkuraatheid afneem namate minder annoteerders saamgestem het. Dit beteken dat die CNN baie akkuraat is in die bepaling van die sentiment van beelde, maar dat die akkuraatheid verminder word by meer dubbelsinnige beelde, waar menslike annoteerders ook nie kon saamstem nie. Omdat sentiment so ’n subjektiewe oordeel behels, word die resultate hier onder slegs as riglyn aangebied.

2.1.5 Ander inhoudelike aspekte van plasings

Foto’s wat gesigte insluit ontvang gewoonlik meer reaksies op Instagram. Mense kyk meer gereeld na gesigte as enige ander objek en die menslike brein het ’n toegewyde area wat spesifiek op gesigsherkenning gerig is (Bakhshi e.a. 2014:966). Bakhshi e.a. (2014:971) het bevind dat ’n foto wat ’n gesig bevat 38% meer voorkeure en 32% meer opmerkings ontvang in vergelyking met ’n foto wat geen gesigte bevat nie. Die aantal gesigte in ’n foto het egter volgens Bakhshi e.a. (2014) geen effek op gebruikersreaksies nie, en ook nie die mense se ouderdomme of geslagte nie. In ooreenstemming met Bakhshi e.a. (2014) het Jaakonmäki e.a. (2017:1157) ook bevind dat foto’s met gesigte meer gebruikersreaksies ontvang. Dié bevinding is egter nie op alle terreine van toepassing nie. Germon e.a. (2017:80), wat ’n studie in toerisme onderneem het, het minder gebruikersreaksies gevind waar foto’s mense bevat en meer waar landskapfoto’s geplaas is. Boonop skryf Buinac en Lundberg (2016:13–4) dat foto’s waarin kliënte voorkom, sowel as foto’s waarin werknemers van die onderneming voorkom, voordelig is omdat dit geloofwaardigheid skep en die gemeenskap betrek.

Foto’s met teks ontvang ook meer gebruikersreaksies (Jaakonmäki e.a. 2017:1158). Die teks kan ’n aanhaling, inligting oor ’n gebeurtenis of nuwe projek of ’n gedagte vir die dag wees. Veral AfriForum (@afriforum) en Solidariteit (@solidariteit_1902) gebruik gereeld foto’s met teks in hul plasings op Instagram.

Bergström en Bäckman (2013:29) het ook bevind dat nabyskote 45% meer gebruikersreaksies ontvang as breë skote, wat hulle toeskryf aan die klein skerms van slimfone. Foto’s met filters ontvang ook meer reaksies as foto’s daarsonder (Bakhshi, Shamma, Kennedy en Gilbert 2015). Lowry (2013) dui aan dat meer voorkeure gegenereer word deur ligte in plaas van donker foto’s, foto’s met blou as die dominante kleur in plaas van rooi, eendgesig-selfies in plaas van realistiese selfies, foto’s met lae kleurversadiging (“low saturation”) in plaas van foto’s met lewendige kleure, en foto’s met ’n enkele dominante kleur in plaas van veelvuldige dominante kleure.

2.1.6 Ander faktore wat gebruikersreaksies beïnvloed

Plasings waarvan die ligging aangedui is, kry oor die algemeen 79% meer reaksies as dié waar geen ligging aangedui is nie (Aslam 2020), alhoewel die aanduiding van ligging nie uitgewys is as ’n faktor wat gebruikersreaksies aanmoedig in die studie van Germon e.a. (2017:80) nie. Verder ontvang video’s gemiddeld dubbeld soveel reaksies as foto’s (Aslam 2020), alhoewel foto’s steeds Instagram domineer.

Bogenoemde voorbeelde van inhoud wat gebruikersreaksies aanmoedig moet egter nie as ’n wenresep gesien word nie. Die verskille tussen byvoorbeeld Germon e.a. (2017) se bevindinge en ander studies suggereer dat sommige faktore konteksgebonde mag wees, en ook dat gebruikers se voorkeure oor tyd verander. Die interessantheid van plasings speel ook ’n groot rol. As bogenoemde faktore in ’n enkele foto gekombineer sou word in elke plasing, sou plasings vervelig word en hul trefkrag verloor. Jaakonmäki e.a. (2017:1157) skryf:

An open issue to be explored in future work concerns the consequences of designing content according to this knowledge. For example, it is possible that, as professional bloggers and marketers increase their use of content that is predicted to be highly engaging, the content will lose effectiveness.

3. Drie Suid-Afrikaanse uitgewerye se Instagram-rekenings

Die huidige studie het ’n ontleding van drie Suid-Afrikaanse uitgewerye (NB-Uitgewers, LAPA Uitgewers en Protea Uitgewers) se Instagram-rekeninge, soos op 30 April 2020, onderneem. Data is versamel met behulp van InstaBro, wat metadata soos die datum en tyd van die plasing, die getal voorkeure, die getal kommentare en die formaat van die plasing (byvoorbeeld ’n foto, video of skyfie) insluit. Daar is geen inligting beskikbaar oor die identiteite van gebruikers wat aangedui het dat hulle van ’n plasing hou of wat kommentaar op ’n plasing gelewer het nie.

’n Opsomming van die aktiwiteite wat plaasgevind het op elke uitgewery se Instagram-rekening, vanaf hul eerste plasing tot en met plasings wat op 30 April 2020 gemaak is, volg, en sluit die volgende inligting in: hoeveelheid plasings, frekwensie, formaat van die plasing, voorkeure, kommentare, gebruik van hutsmerkers, toepassing van Campos e.a. (2017) se beeldherkenningsmodel, en byskrifte. Daarna word ’n vergelyking getref tussen die drie uitgewerye.

3.1 NB-Uitgewers

Figuur 1 verskaf ’n opsomming van NB-Uitgewers se Instagram-rekening (@nbpublishers). Dié rekening het op 30 April 2020 3 905 volgelinge gehad.

Figuur 1. ’n Opsomming van NB-Uitgewers se Instagram-rekening (soos teen 30 April 2020)

Daar was 367 plasings tussen 2017-09-14 (die datum van die eerste plasing) en 2020-04-30, wat beteken dat die plasings oor 2 jaar, 31 maande of 959 dae gemaak is. NB-Uitgewers se rekening is met ander woorde redelik jonk en hulle maak nog nie lank gebruik van Instagram nie, alhoewel hulle reeds 3 905 volgelinge gegenereer het.

Daar is ’n gemiddeld van 0,38 plasings per dag, 11,84 plasings per maand of 183,5 plasings per jaar gemaak, wat daarop dui dat dié rekening nie baie aktief is teenoor die gebruikers wat deur Jargalsaikhan en Korotina (2016:18) genoem word en meer as agt plasings per dag maak nie. Die meeste plasings is op ’n Donderdag (24,8% van die totaal) gemaak en die minste plasings op ’n Saterdag (2,18% van die totaal). Plasings het egter per jaar toegeneem (links bo in Figuur 1): 21 plasings in 2017, 71 plasings in 2018 (’n 238,1% toename), 174 plasings in 2019 (’n 145,07% toename) en 101 plasings in 2020 (vir die eerste vier maande). Hierdie toename dui daarop dat die rekening toenemend meer aktief word soos NB-Uitgewers meer van Instagram gebruik maak.

In Figuur 1C kan gesien word dat plasings oorwegend in fotoformaat is, met 249 foto’s (67,85% van plasings) en 94 skyfies (meer as een foto per plasing) (25,61% van plasings), teenoor 24 video’s (6,54% van plasings). Fotoplasings het ’n gemiddeld van 37,28 voorkeure per plasing ontvang, skyfies 53,22 voorkeure per plasing en video’s 23,83 voorkeure per plasing. Videoplasings ontvang dus nie meer voorkeure soos deur Aslam (2020) voorgestel is nie en oor die algemeen is skyfies die gewildste formaat.

Daar is 14 857 keer aangedui dat gebruikers van ’n plasing hou, met ’n gemiddeld van 40,48 voorkeure per plasing, alhoewel die mees algemene getal voorkeure 28 is (18 of 7,63% van plasings). Die plasing waarvan die meeste mense gehou het, is ’n plasing met 464 voorkeure. Voorkeure is egter nie eweredig tussen plasings versprei nie en 70,57% van alle plasings (259 plasings) het minder as die gemiddelde getal voorkeure verwerf. Plasings ontvang gemiddeld die meeste voorkeure op ’n Maandag (44,38), gevolg deur ’n Woensdag (44,28) en ’n Donderdag (43,08), maar die klein verskil tussen dae dui daarop dat die dag van plasing nie ’n groot faktor is wat gebruikersreaksies genereer nie.

Plasings het ook 747 kommentare ontvang, met ’n gemiddeld van 2,04 kommentare per plasing en ’n maksimum van 126 kommentare per plasing. Daar was egter 174 plasings (47,41% van die totaal) wat geen kommentare ontvang het nie. Die korrelasie tussen voorkeure en kommentare is r = 0,15, wat ’n swak positiewe korrelasie is en daarop dui dat daar nie ’n verband tussen voorkeure en kommentare is nie.

Plasings het altesaam 1 283 hutsmerkers bevat, waarvan 602 unieke hutsmerkers is. Plasings bevat gemiddeld 3,5 hutsmerkers per plasing en die meeste hutsmerkers per plasing is 11. Daar is ’n baie swak negatiewe korrelasie van r = -0,02 tussen die aantal hutsmerkers en voorkeure bereken, wat daarop dui dat die aantal hutsmerkers per plasing nie ’n faktor vir gebruikersreaksies is nie. Die mees algemene hutsmerker is #nbbookstagram, gevolg deur #afrikaans, #lockdownreads, #lockdown en #tuisblyleeslys, soos gesien kan word links onder in Figuur 1. Let op die hutsmerker #nbbookstagram, wat spesifiek na die uitgewery verwys.

Campos e.a. (2017) se beeldherkenningsmodel is op NB-Uitgewers se Instagram-fotoplasings toegepas. Die oorgrote meerderheid (86,35% van plasings) is as positief geklassifiseer, teenoor 7,23% negatiewe plasings. Positiewe plasings het 8 073 voorkeure ontvang teen ’n gemiddeld van 37,55 per plasing, teenoor 624 voorkeure vir negatiewe plasings teen 34,67 voorkeure per plasing. Alhoewel daar met ander woorde nie ’n groot verskil is tussen die aantal voorkeure wat positiewe en negatiewe plasings ontvang nie, is daar tog ’n merkbare verskil en die oorgrote meerderheid plasings is positief.

Die byskrifte by hul plasings bevat heelwat teks. In totaal bestaan die byskrifte uit 28 239 woorde, met ’n gemiddeld van 76,95 woorde per plasing. Die byskrif met die meeste woorde bestaan uit 360 woorde. Alhoewel daar nie ’n aanduiding in die literatuur is dat die aantal woorde ’n effek het op die aantal gebruikersreaksies nie, is daar getoets of die aantal woorde gebruikersreaksies beïnvloed. Daar is egter ’n baie swak negatiewe korrelasie van r = -0,05 tussen die aantal woorde en voorkeure bereken.

Alhoewel NB-Uitgewers se rekening jonk is, toon dit toenemende aktiwiteit. Daar is egter bykans geen verband te bespeur tussen die aantal hutsmerkers wat in ’n plasing gebruik word en die aantal voorkeure nie, maar die meerderheid plasings is positief en positiewe plasings ontvang ook meer voorkeure.

3.2 Protea Boekhuis

Figuur 2 verskaf ’n opsomming van Protea Boekhuis se Instagram-rekening (@proteaboekhuis). Hierdie rekening het op 30 April 2020 796 volgelinge gehad.

Figuur 2. ’n Opsomming van Protea Boekhuis se Instagram-rekening (soos teen 30 April 2020)

Daar was 239 plasings tussen 2018-02-09 (die datum van die eerste plasing) en 2020-04-30, wat beteken dat plasings oor 2 jaar, 26 maande of 811 dae gemaak is. Protea Boekhuis se Instagram-rekening is nog jonger as NB-Uitgewers s’n en hulle het met ander woorde ook eers onlangs Instagram as bemarkingsplatform begin gebruik.

Plasings is gemaak teen ’n gemiddeld van 0,29 plasings per dag, 9,19 per maand of 119,5 per jaar, wat laer is as in die geval van NB-Uitgewers (0,38 plasings per dag). Protea Boekhuis se Instagram-rekening is met ander woorde minder aktief as NB-Uitgewers s’n, wat saam met die ouderdom van die profiel daartoe kan bydra dat Protea Boekhuis aansienlik minder volgelinge as NB-Uitgewers het. Die meeste plasings is op ’n Maandag (18,83% van die totaal) gemaak en die minste plasings op ’n Saterdag (10,88% van die totaal). Anders as in die geval van NB-Uitgewers het plasings boonop per jaar afgeneem: 103 plasings is in 2018 gemaak, 86 plasings in 2019 (’n 16,5% afname) en 50 plasings in 2020 (’n 41.86% afname, maar let daarop dat dit slegs tot op 30 April 2020 is).

Soos in die geval van NB-Uitgewers is plasings oorwegend in fotoformaat, met 200 foto’s (83,68% van plasings) en 37 skyfies (15,48% van plasings), teenoor 2 video’s (0,84% van plasings). Fotoplasings het ’n gemiddeld van 14,54 voorkeure per plasing ontvang, skyfies 22,43 voorkeure per plasing en video’s 28 voorkeure per plasing. Aangesien daar egter slegs twee videoplasings was, kan hier nie bepaal word of videoplasings meer voorkeure ontvang nie. Let egter daarop dat skyfies, soos in die geval van NB-Uitgewers, gemiddeld meer voorkeure as foto’s ontvang.

Daar is 3 793 keer aangedui dat gebruikers van ’n plasing hou, met ’n gemiddeld van 15,87 voorkeure per plasing. Die plasing waarvan die meeste mense gehou het, is ’n plasing met 46 voorkeure. 56,49% van alle plasings (135 plasings) het minder as die gemiddelde getal voorkeure verwerf. Plasings ontvang gemiddeld die meeste voorkeure op ’n Vrydag (18,95), gevolg deur ’n Maandag (17,44) en ’n Dinsdag (16,82), maar soos in die geval van NB-Uitgewers is die verskil tussen die getal voorkeure per dag te klein om ’n werklike tendens aan te dui.

Plasings het ook 210 kommentare ontvang, met ’n gemiddeld van 0,88 kommentare per plasing en ’n maksimum van 6 kommentare per plasing. 132 plasings (55,23% van die totaal) het geen kommentare ontvang nie. Die korrelasie tussen voorkeure en kommentare is r = 0,29, wat ’n middelmatig positiewe korrelasie is.

Protea Boekhuis maak meer gebruik van hutsmerkers as NB-Uitgewers. Plasings het altesaam 3 322 hutsmerkers bevat, waarvan 1 100 unieke hutsmerkers is. Plasings bevat gemiddeld 13,9 hutsmerkers per plasing (teenoor NB-Uitgewers se 3,5) en die meeste hutsmerkers per plasing is 26. Daar is egter steeds ’n baie swak negatiewe korrelasie van r = -0,05 tussen die aantal hutsmerkers en voorkeure bereken, wat weer eens daarop dui dat die aantal hutsmerkers nie ’n rol speel in die aantal gebruikersreaksies vir hierdie uitgewers nie. Die mees algemene hutsmerker is #proteabooks, gevolg deur #leesafrikaans, #proteaboekhuis, #proteaboekwinkel en #vakansieleesstof. Soos in die geval van NB-Uitgewers is die mees algemene hutsmerker met ander woorde die uitgewer se eie hutsmerker.

Soos met NB-Uitgewers is die oorgrote meerderheid fotoplasings as positief geklassifiseer: 81,5% van plasings is as positief geklassifiseer, teenoor 10,5% as negatief. Positiewe plasings het 2 409 voorkeure ontvang teen ’n gemiddeld van 14,78 per plasing, teenoor 290 voorkeure vir negatiewe plasings teen ’n gemiddeld van 13,81 voorkeure per plasing. Weer eens is die verskil tussen die getal voorkeure vir positiewe en negatiewe plasings klein, maar steeds ontvang positiewe plasings gemiddeld meer reaksies as negatiewe plasings.

Die byskrifte by hul plasings is ook aansienlik korter as wat die geval is met NB-Uitgewers. In totaal bestaan die byskrifte uit 3 939 woorde, met ’n gemiddeld van 16,48 woorde per plasing. Die byskrif met die meeste woorde bestaan uit 71 woorde. Daar is weer eens ’n swak positiewe korrelasie van r = 0,11 tussen die aantal woorde en voorkeure bereken, wat daarop dui dat hierdie veranderlikes nie afhanklik is nie.

Protea Boekhuis se Instagram-rekening is jonger as dié van NB-Uitgewers, minder aktief en toon boonop ’n afname in aktiwiteit in hierdie tydperk. Soos in die geval van NB-Uitgewers is die meeste plasings foto’s en die meeste daarvan positief. Ten spyte daarvan dat Protea Boekhuis meer gebruik maak van hutsmerkers as NB-Uitgewers, is daar steeds nie ’n noemenswaardige korrelasie tussen die aantal hutsmerkers per plasing en gebruikersreaksies nie.

3.3 LAPA Uitgewers

Figuur 3 verskaf ’n opsomming van LAPA Uitgewers se Instagram-rekening (@lapa_uitgewers). Hierdie rekening het op 30 April 2020 1 492 volgelinge gehad.

Figuur 3. ’n Opsomming van LAPA Uitgewers se Instagram-rekening (soos teen 30 April 2020)

Daar was 488 plasings tussen 2017-06-06 (die datum van die eerste plasing) en 2020-04-30, wat beteken dat plasings oor 2 jaar, 34 maande of 1 059 dae gemaak is. Dit beteken ook dat LAPA Uitgewers se Instagram-rekening die oudste is van die drie rekeninge wat hier ondersoek word.

LAPA Uitgewers is ook die aktiefste Instagram-gebruiker van die drie uitgewerye wat hier ondersoek word: ’n Gemiddeld van 0,46 plasings is per dag gemaak, 14,35 per maand of 244 per jaar. Die meeste plasings is op ’n Vrydag (17,83% van die totaal) gemaak en die minste plasings op ’n Sondag (10,04% van die totaal). Plasings het oor die algemeen per jaar toegeneem, wat daarop dui dat LAPA Uitgewers hierdie platform meer aktief begin benut: 55 plasings is in 2017 gemaak, 139 plasings in 2018 (’n 152,73% toename), 117 plasings in 2019 (’n 15,83% afname) en 177 plasings in 2020 (’n 51,28% toename) tot op 30 April. Die feit dat die meeste plasings in 2020 gemaak is, alhoewel hier slegs vier maande se data ingesluit is, dui daarop dat LAPA Uitgewers meer aktief begin gebruik maak van hierdie platform. Hier is egter nie ondersoek ingestel na wat tot die toename gelei het nie.

Plasings is weer eens, soos met NB-Uitgewers en Protea Boekhuis, oorwegend in fotoformaat, met 445 foto’s (91,19% van plasings) en 36 skyfies (7,38% van plasings), teenoor 7 video’s (1,43% van plasings). Fotoplasings het ’n gemiddeld van 18,76 voorkeure per plasing ontvang, skyfies 38,11 voorkeure per plasing en video’s 16,57 voorkeure per plasing. Let daarop dat skyfies in al drie uitgewers se gevalle gemiddeld meer voorkeure ontvang as foto’s of video’s.

Daar is 9 835 keer aangedui dat gebruikers van ’n plasing hou, met ’n gemiddeld van 20,15 voorkeure per plasing. Die plasing waarvan die meeste mense gehou het, is ’n plasing met 84 voorkeure. 61,89% van alle plasings (302 plasings) het minder as die gemiddelde getal voorkeure verwerf. Plasings ontvang gemiddeld die meeste voorkeure op ’n Vrydag (21,17), gevolg deur ’n Sondag (21,04) en ’n Woensdag (20,48), maar weer eens is die verskil tussen die gemiddelde getal voorkeure per dag te min om ’n tendens aan te dui.

Plasings het ook 267 kommentare ontvang, met ’n gemiddeld van 0,55 kommentare per plasing en ’n maksimum van 10 kommentare per plasing. 351 plasings (71,93% van die totaal) het geen kommentare ontvang nie. Die korrelasie tussen voorkeure en kommentare is r = 0,4, wat ’n middelmatig positiewe korrelasie is.

Plasings het altesaam 1 508 hutsmerkers bevat, waarvan 589 unieke hutsmerkers is. Plasings bevat gemiddeld 3,09 hutsmerkers per plasing en die meeste hutsmerkers per plasing is 10. Daar is ’n baie swak negatiewe korrelasie van r = -0,03 tussen die aantal hutsmerkers en voorkeure bereken, wat weer eens daarop dui dat daar nie ’n verband tussen hierdie veranderlikes is nie. Die mees algemene hutsmerker is #lekkerlees, gevolg deur #ekleeslapa, #bookstagram, #afrikaans en #lees.

Plasings is weer eens oorwegend as positief geklassifiseer, met 88,31% positiewe plasings teenoor 6,97% negatiewe plasings. Positiewe plasings het 7 430 voorkeure ontvang teen ’n gemiddeld van 18,91 per plasing, teenoor 553 voorkeure vir negatiewe plasings teen 17,84 voorkeure per plasing. Weer eens is daar ’n baie klein verskil tussen die gemiddelde getal voorkeure van positiewe en negatiewe plasings, maar positiewe plasings ontvang meer voorkeure as negatiewe plasings.

In totaal bestaan die byskrifte by hul plasings uit 16 516 woorde, met ’n gemiddeld van 33,84 woorde per plasing. Die byskrif met die meeste woorde bestaan uit 379 woorde. Daar is ’n swak positiewe korrelasie van r = 0,11 tussen die aantal woorde en voorkeure bereken, wat weer eens op geen noemenswaardige verband tussen hierdie veranderlikes dui nie.

LAPA Uitgewers se Instagram-rekening is die oudste en aktiefste van dié drie uitgewers se Instagram-rekeninge. Weer eens is die meeste plasings foto’s en die meerderheid daarvan positief, en alhoewel positiewe plasings gemiddeld meer voorkeure ontvang, is die verskil weer eens klein – soos ook die geval is met die ander twee uitgewers se Instagram-rekeninge. Soos die geval is met die ander twee uitgewerye se Instagram-rekeninge, is daar nie ’n aantoonbare verband tussen die aantal hutsmerkers wat gebruik is en die aantal gebruikersreaksies nie.

Die volgende onderafdeling vat die ooreenkomste en verskille tussen hierdie drie uitgewerye se Instagram-rekeninge saam.

4. ’n Vergelyking van Instagram-rekeninge

Tabel 1 verskaf ’n opsomming van bogenoemde syfers.

Tabel 1. ’n Samevatting van drie uitgewers se Instagram-rekeninge

Veranderlike	NB-Uitgewers	Protea Boekhuis	LAPA Uitgewers
Ouderdom van rekening (dae)	959	811	1 059
Volgelinge	3 905	796	1 492
Hoeveelheid plasings	367	239	488
Frekwensie (gemiddelde plasings per dag)	0,38	0,29	0,46
Gewildste dag van die week	Donderdag	Maandag	Vrydag
Gewildste plasingformaat	Foto	Foto	Foto
Totale voorkeure	14 857	3 793	9 835
Gemiddelde voorkeure	40,48	15,87	20,15
Totale kommentare	747	210	267
Gemiddelde kommentare	2,04	0,88	0,55
Totale hutsmerkers	1 283	3 322	1 508
Hutsmerkers per plasing	3,5	13,9	3,09
Korrelasie hutsmerkers/voorkeure	-0,02	-0,05	-0,03
Positiewe plasings	86,35%	81,5%	88,31%
Woorde per byskrif	76,95	16,48	33,84
Korrelasie woorde/voorkeure	-0,05	0,11	0,11

Tabel 1 toon aan dat hierdie drie uitgewerye se Instagram-rekeninge nie altyd ooreenstem met die navorsingsbevindinge wat in afdeling 2 bespreek is nie. Alhoewel LAPA Uitgewers die oudste en aktiefste Instagram-rekening van hierdie drie uitgewerye het, en aktiwiteit veronderstel is om tot meer volgelinge te lei (Biaudet 2017:20), het LAPA Uitgewers nie die meeste volgelinge of die meeste voorkeure nie. Vir hierdie drie uitgewerye is aktiwiteit met ander woorde nie só bepalend om meer volgelinge of meer voorkeure te werf nie. Ook ten opsigte van hutsmerkergebruik is die huidige studie nie in ooreenstemming met vorige navorsing nie: Meer hutsmerkers behoort tot meer gebruikersreaksies te lei (Erz e.a. 2018 en Ye e.a. 2018), maar in al drie gevalle is ’n baie swak korrelasie tussen die getal hutsmerkers en voorkeure bereken.

In ooreenstemming met vorige navorsing is egter bevind dat, in al drie gevalle, positiewe inhoud meer gebruikersreaksies ontvang as negatiewe inhoud, alhoewel die verskil klein is, en meer as 80% van hierdie drie uitgewerye se plasings is as positief geklassifiseer met behulp van Campos e.a. (2017) se beeldherkenningsmodel. Ook in ooreenstemming met vorige navorsing kan in Tabel 1 gesien word dat die rekening met die meeste volgelinge (nl. NB-Uitgewers) ook die meeste gebruikersreaksies ontvang, soos aangevoer deur Jaakonmäki e.a. (2017:1158) en Bakhshi e.a. (2014:971).

Een verklaring vir die feit dat NB-Uitgewers nie die mees aktiewe Instagram-rekening in die huidige studie het of die meeste hutsmerkers gebruik nie maar steeds die grootste getal volgelinge en gebruikersreaksies het, is dat gegewens buite Instagram ook ’n rol speel. NB-Uitgewers is die oudste Suid-Afrikaanse uitgewery wat hier ondersoek is, het ’n meer gevestigde handelsmerk as die ander twee uitgewerye en is bekend, ook weens die outeurs op hul publikasielyste. Hierdie eksterne faktore speel vermoedelik ’n rol daarin dat dié uitgewery meer gebruikersreaksies en volgelinge op Instagram het. Sosialemediabemarking vind nie in ’n vakuum plaas nie en sulke ekstra-sosialemediafaktore kan ’n groot rol speel in die interaksie met ’n maatskappy op Instagram.

5. Gevolgtrekking

Hierdie studie het aangetoon hoe belangrik Instagram vir bemarkingsdoeleindes geword het. NB-Uitgewers, LAPA Uitgewers en Protea Boekhuis maak gebruik van Instagram vir bemarkingsdoeleindes, en dit is veral treffend dat al drie uitgewerye jong rekeninge het wat onlangs gestig is, wat daarop dui dat Instagram ’n meer onlangse platform is waarvan dié uitgewers die potensiaal raakgesien het.

Die studie het die Instagram-plasings van hierdie drie uitgewerye met bevindinge van vorige navorsing vergelyk. In sommige gevalle stem vorige navorsing ooreen met bevindinge in die huidige studie, byvoorbeeld dat Instagram-rekeninge met ’n groot aantal volgelinge ook ’n groot aantal gebruikersreaksies ontvang. Daar is egter aangetoon dat die aantal hutsmerkers wat saam met ’n plasing gemaak word, geen aantoonbare rol speel in die getal gebruikersreaksies wat die plasing ontvang nie, en dat ’n hoë frekwensie van plasings ook nie noodwendig tot meer volgelinge of gebruikersreaksies lei nie.

Laastens is aangetoon dat ’n maatskappy se Instagram-teenwoordigheid nie in isolasie beskou moet word nie. Alhoewel NB-Uitgewers nie die aktiefste van hierdie drie uitgewers op Instagram is nie, het hulle die meeste volgelinge en gebruikersreaksies.

Die huidige studie het egter slegs drie maatskappye se Instagram-rekeninge ondersoek, en ten einde bevindinge te kan veralgemeen moet meer maatskappye ondersoek word. Faktore wat tot meer gebruikersreaksies lei kan moontlik konteksgebonde wees en vorige navorsing het – soos die huidige studie – op ’n klein aantal maatskappye gefokus. Dit mag byvoorbeeld so wees dat meer hutsmerkers tot meer gebruikersreaksies in ander ekonomiese sektore lei, alhoewel dit nie die geval is vir uitgewers nie. Verder is die bevinding dat die meerderheid plasings positief is in die huidige studie op foto’s gebaseer, terwyl die sentiment van die byskrifte ook ondersoek sou kon word. Die sentiment van foto’s is boonop volgens ’n eenvoudige positief/negatief-digotomie geklassifiseer, terwyl die spesifieke aard van die emosionele inhoud van ’n plasing, of die graad daarvan, in meer diepte ondersoek sou kon word. Laastens is die afleiding dat ’n Instagram-rekening nie in isolasie beskou moet word nie ’n aanduiding daarvan dat meer sosialemediaplatforms, tesame met tradisionele bemarkingskanale, betrek sal moet word om ’n volledige oorsig oor ’n maatskappy se bemarkingsveldtogte te bekom. Sosialemediaplatforms se gebruik en effek verskil en daarom stel Teo e.a. (2019:328) voor dat bemarkers hulle veldtogte afsonderlik vir elke platform ontwerp. Toekomstige studies kan hierdie verskille in ’n Suid-Afrikaanse konteks ondersoek.

Bibliografie

Almeida, M.N. 2018. Influencer marketing on Instagram: How influencer type and perceived risk impact choices in the beauty industry. MA-verhandeling, NOVA Universiteit van Lissabon.

Appel, G., L. Grewal, R. Hadi en A.T. Stephen. 2020. The future of social media in marketing. Journal of the Academy of Marketing Science, 48:79–95.

Anderson, M. en J. Jiang. 2018. Teens, social media and technology 2018. https://www.pewresearch.org/internet/2018/05/31/teens-social-media-technology-2018 (23 Maart 2020 geraadpleeg).

Aslam, S. 2020. Instagram by the numbers: Stats, demographics and fun facts. https://www.omnicoreagency.com/instagram-statistics (4 Mei 2020 geraadpleeg).

Bakhshi, S., D.A. Shamma en E. Gilbert. 2014. Faces engage us: Photos with faces attract more likes and comments on Instagram. Proceedings of the SIGCHI Conference on Human Factors in Computing Systems: 965–74.

Bakhshi, S., D.A. Shamma, L. Kennedy en E. Gilbert. 2015. Why we filter our photos and how it impacts engagement. International AAAI Conference on Web and Social Media, bl. 12–21.

Berger, J. en K.L. Milkman. 2012. What makes online content viral? Journal of Marketing Research, 49(2):192–205.

Bergström, T. en L. Bäckman. 2013. Marketing and PR in social media. How the utilization of Instagram builds and maintains customer relationships. BA-skripsie, Universiteit van Stockholm.

Biaudet, S. 2017. Influencer marketing as a marketing tool. The process of creating an influencer marketing campaign on Instagram. BA-skripsie, Arcada Universiteit van Toegepaste Wetenskappe.

Blystone, D. 2020. The story of Instagram: The rise of the #1 photo-sharing application. https://www.investopedia.com/articles/investing/102615/story-instagram-rise-1-photo0sharing-app.asp (6 Oktober 2020 geraadpleeg).

Buinac, E. en J. Lundberg. 2016. Instagram as a marketing tool. A case study about how companies communicate their brands on social media. BA-skripsie, Luleå Universiteit van Tegnologie.

Campos, V., B. Jou en X. Giró-i-Nieto. 2017. From pixels to sentiment: Fine-tuning CNNs for visual sentiment prediction. Image and Vision Computing, 65:15–22.

Chadha, R. 2018. Instagram influencer marketing doubled in 2017. https://www.emarketer.com/content/instagram-influencer-marketing-doubled-last-year (19 Oktober 2020 geraadpleeg).

Clement, J. 2020. Instagram user share in South Africa 2019, by age group. https://www.statista.com/statistics/1028334/south-africa-instagram-user-age-distribution (6 Oktober 2020 geraadpleeg).

Dorsch, I. 2018. Content description on a mobile image sharing service: Hashtags on Instagram. Journal of Information Science Theory and Practice, 6(2):46–61.

Droesch, B. 2019. Is everyone on Instagram an influencer?. https://www.emarketer.com/content/is-everyone-on-instagram-an-influencer (16 April 2020 geraadpleeg).

Duncan, F. 2016. So long social media: The kids are opting out of the online public sphere. http://theconversation.com/so-long-social-media-the-kids-are-opting-out-of-the-online-public-square-53274 (17 September 2018 geraadpleeg).

Edison Research. 2019. The social habit 2019. Somerville, NJ: Edison Research.

Erz, A., B. Marder en E. Osadchaya. 2018. Hashtags: Motivational drivers, their use, and differences between influencers and followers. Computers in Human Behavior, 89:48–60.

Evans, N.J., J. Phua, J. Lim en H. Jun. 2017. Disclosing Instagram influencer advertising: The effects of disclosure language on advertising recognition, attitudes, and behavioral intent. Journal of Interactive Advertising, 17(2):138–49.

Ferrara, E., R. Interdonato en A. Tagarelli. 2014. Online popularity and topical interests through the lens of Instagram. Proceedings of the 25th ACM Conference on Hypertext and Social Media, bl. 24–34.

Germon, R., K. Sokolova en A. Bami. 2017. Analyzing user generated content on Instagram: The case of travel agencies. PATTERNS 2017: The Ninth International Conferences on Pervasive Patterns and Applications, bl. 78–81.

Giannoulakis, S. en N. Tsapatsoulis. 2016. Evaluating the descriptive power of Instagram hashtags. Journal of Innovation in Digital Ecosystems, 3(2):114–29.

Goldstuck, A. 2020a. Industry survey. In Ornico 2020.

Goldstuck, A. 2020b. Under the skin of social media in South Africa. In Ornico 2020.

Goodfellow, I., Y. Bengio en A. Courville. 2016. Deep learning: Machine learning book. Cambridge, MA: MIT Press.

Helmus, T.C. en E. Bodine-Baron. 2017. Empowering ISIS opponents on Twitter. Perspective, bl. 1–15.

Ibba, S., M. Orrù, F.E. Pani en S. Porru. 2015. Hashtag of Instagram: From folksonomy to complex network. Proceedings of the 7th International Joint Conference on Knowledge Discovery, Knowledge Engineering and Knowledge Management (IC3K 2015), bl. 279–284.

Jaakonmäki, R., O. Müller en J. Vom Brocke. 2017. The impact of content, context, and creator on user engagement in social media marketing. Proceedings of the 50th Hawaii International Conference on System Sciences, bl. 1152–60.

Jargalsaikhan, T. en A. Korotina. 2016. Attitudes towards Instagram micro-celebrities and their influence on consumers’ purchasing decisions. MA-verhandeling, Universiteit van Jönköping.

Jin, S.V., A. Muqaddam en E. Ryu. 2019. Instafamous and social media influencer marketing. Marketing Intelligence en Planning, 37(5):567–79.

Kats, R. 2019. Consumers are influenced by brands on social. https://www.emarketer.com/content/consumers-are-influenced-by-brands-on-social (16 April 2020 geraadpleeg).

Kemp, S. 2020. Digital 2020: South Africa. https://datareportal.com/reports/digital-2020-south-africa (11 Augustus 2020 geraadpleeg).

Lowry, B. 2013. 6 Image qualities which may drive more likes on Instagram. https://www.curalate.com/blog/6-image-qualities-that-drive-more-instagram-likes (17 April 2020 geraadpleeg).

Manikonda, L., Y. Hu en S. Kambhampati. 2014. Analyzing user activities, demographics, social network structure and user-generated content on Instagram. https://www.groundai.com/project/analyzing-user-activities-demographics-social-network-structure-and-user-generated-content-on-instagram (21 April 2020 geraadpleeg).

Ornico. 2020. The South African social media landscape: Social media myths high walls and controlled data. Johannesburg: Ornico.

Phua, J., S.V. Jin en J. Kim. 2017. Gratifications of using Facebook, Twitter, Instagram, or Snapchat to follow brands: The moderating effect of social comparison, trust, tie strength, and network homophily on brand identification, brand engagement, brand commitment, and membership intention. Telematics and Informatics, 34:412–24.

Safko, L. 2012. Social media bible: Tactics, tools and strategies for business success. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.

Senekal, B.A. 2019. ’n Sisteemteoretiese ontleding van gebruikersinteraksies rondom Deon Meyer se Twitter-profiel: ’n resepsiestudie in die digitale era. LitNet Akademies, 16(3):75–102.

Teo, L.X., H.K. Leng en Y.X.P. Phua. 2019. Marketing on Instagram. International Journal of Sports Marketing and Sponsorship, 20(2):321–32.

TrackMaven. s.j. The best hashtag strategies for social media. http://pages.trackmaven.com/rs/251-LXF-778/images/hashtag-strategies-for-social-media.pdf (23 April 2020 geraadpleeg).

Van Staden, C. 2018. WhatsApp? Die ontwikkeling van ’n positief-interafhanklike e-praktyknetwerk tydens die samestelling van e-portefeuljes in afstandhoëronderwys. LitNet Akademies, 15(2):350–96.

Virtanen, H., P. Björk en E. Sjöström. 2017. Follow for follow: Marketing of a start-up company on Instagram. Journal of Small Business and Enterprise Development, 24(3):468–84.

Ye, Z., N.H. Hashim, F. Baghirov en J. Murphy. 2018. Gender differences in Instagram hashtag use. Journal of Hospitality Marketing and Management, 27(4):386–404.

Eindnota

¹ ’n Studie van Ye, Hashim, Baghirov en Murphy (2018) het bevind dat vroulike gebruikers meer emosionele hutsmerkers gebruik, terwyl manlike gebruikers meer informatiewe hutsmerkers gebruik.

The post ’n Ontleding van drie Suid-Afrikaanse uitgewerye (NB-Uitgewers, LAPA Uitgewers en Protea Boekhuis) se Instagram-plasings appeared first on LitNet.

Die dualistiese benadering tot arbeidsverhoudinge in die hedendaagse Suid-Afrika: ’n Sisteemteoretiese perspektief Bennie Linde, Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe, WorkWell-navorsingseenheid, Noordwes-Universiteit
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

In hierdie akademiese beskouing word gestel dat Suid-Afrika ’n dualistiese benadering tot arbeidsverhoudinge toepas, waar bedingingskorporatisme amptelik gevolg word en ideologiese kollektivisme nie-amptelik. Suid-Afrika is ’n lidstaat van die Internasionale Arbeidsorganisasie, wat Suid-Afrika dan ook verbind tot bedingingskorporatisme as arbeidsverhoudingebenadering. Hierdeur word arbeidsregulasies kollektief beding en die werkgewer en werknemer kan binne hierdie arbeidsregulasies met indiensname unieke arbeidsooreenkomste ingevolge die beginsels van bedingingskorporatisme onderhandel. Hierdie arbeidsregulasies, volgens die Wet op Gelyke Indiensneming (55 van 1998), onderskei ook tussen onbillike en billike diskriminasie. ’n Werkgewer mag slegs billik diskrimineer met die toepassing van inherente vereistes, om geskikte gekwalifiseerde werknemers te bepaal, en met die toepassing van regstellende aksie, om gelyke indiensneming na te streef.

Die land word sedert 1994 regeer deur ’n politieke party wat in ’n drieledige alliansie is, wat die grootste Suid-Afrikaanse vakverbond (tans COSATU) as arbeidsorganisasie, asook die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party insluit. Die politieke ideologie wat deur hierdie regerende party nagestreef word, sluit daarom die arbeidsbelange in van hierdie arbeidsorganisasie (COSATU) – kollektivisme – asook ’n prominente fokus op sosio-ekonomiese gelykheid deur ’n sosialistiese benadering (die SAKP). Vanuit hierdie invloede vorm twee politieke ideologiese aspekte tans deel van die politieke agenda en dialoog van die regerende party, naamlik “totale gelykheid” en “radikale sosio-ekonomiese transformasie”. Vanuit ’n arbeidsverhoudingebenadering kan die fokus op sosio-ekonomiese gelykheid ’n onderhandelingswanbalans veroorsaak in die arbeidsverhouding, waar die reg op die aanstelling van geskikte gekwalifiseerde werknemers om die inherente vereistes van die posisie te kan uitvoer, ingeperk word om totale gelykheid na te streef. So ’n benadering, waar kollektiewe ideologieë voorrang geniet, is teenstrydig met die land se amptelike arbeidsverhoudingebenadering en kan sy lidstaatstatus by die Internasionale Arbeidsorganisasie in die gedrang bring.

Alhoewel ’n balans tussen gelykheid, deur regstellende aksie, en die inherente vereistes van ’n posisie, deur die identifisering van geskikte gekwalifiseerde werknemers, beskerm word deur die huidige Suid-Afrikaanse arbeidsverhoudingebenadering, word totale gelykheid informeel bo inherente vereistes gestel, veral in die openbare sektor. Die nastrewing van gelykheidsdoelwitte word gereeld bo tradisionele definiëring van geskikte gekwalifiseerde kandidate geplaas en sleutelposisies word merendeels in hierdie sektore geoormerk vir kaderontplooiing om “radikale sosio-ekonomiese transformasie” toe te pas. Hierdie benadering streef nie-amptelik na ’n kollektiewe ideologiese benadering – ideologiese kollektivisme – as arbeidsverhoudingebenadering, eerder as die amptelike bedingingskorporatisme.

Trefwoorde: arbeidsregulasies; arbeidsverhoudingebenadering; bedingingskorporatisme; dualistiese benadering; ideologiese kollektivisme; politieke ideologie

Abstract

The dualistic approach to labour relations in contemporary South Africa: A systems theory perspective

In this academic opinion, it is proposed that South Africa is applying a dualistic approach to labour relations, where bargained corporatism is officially followed and ideological collectivism unofficially. South Africa is a member state of the International Labour Organisation, which is committed to bargained corporatism as a labour relations approach. This approach reflects the negotiation of labour regulations within which the employer and employee can agree on unique employment contracts. These labour regulations also distinguish between unfair and fair discrimination, according to the Employment Equity Act (55 of 1998). An employer may only discriminate fairly in the application of inherent requirements to determine suitable qualified employees, and in applying affirmative action in pursuit of employment equity.

Therefore, the employer reserves the right to identify a suitable candidate for employment to meet the position’s inherent requirements, but the employer may not discriminate directly or indirectly against such suitable candidates except for affirmative action purposes. This principle is in line with the labour relations approach of bargained corporatism, where the employer must meet certain minimum requirements for fair employment and may not unfairly discriminate against candidates and employees, but may set prerequisites for employees based on the inherent workplace requirements. In fact, the labour regulations create a playing field within which the employer can develop a unique labour relationship – a game plan – to allow market competitiveness.

The country has been governed since 1994 by a political party that is in a tripartite alliance, which includes the largest South African trade union federation. The political ideology pursued by this political party includes the labour interests of this labour organisation. Two prominent political ideological aspects are currently part of the political agenda and dialogue of the ruling party, being “total equality” and “radical socio-economic transformation”. From a labour relations approach, the focus on socio-economic equality can create an imbalance, where the right to appoint suitable qualified employees to fulfil the inherent requirements of the position is limited by the pursuit of total equality. This political ideological approach is inconsistent with the country’s official labour relations approach and could jeopardise its status as member state of the International Labour Organisation. The approach in itself is not irregular, since it forms part of the political party’s independent operations. It does become irregular when these political ideologies are applied, while inconsistent with societal norms and, more specifically, the norms of the labour relations system.

The power balance between the employee and employer is based on the system principle, where the legislation and regulations are negotiated by the parties involved in this system, based on the various labour relations interests (Forsyth and Sutherland 2006). The three main players in the bargaining process – the employees with their union representatives, the employers with their employers’ organisation representatives and the state through the Department of Employment and Labour as its main representative – form part of this three-tier labour relations system. Of course, this system does not function in isolation, as other systems, such as the socio-economic and political systems, mutually influence it. However, according to this system approach, each system is applied by unique processes and regulated by system-specific legislation (Casti 1981). In doing so, each system’s main function should remain its main focus. In the case of the South African labour relations system, it should abide by the pursuit of economic development, social justice, labour peace and the democratisation of the workplace. A direct blending of system interests can have significant disruptive effects, as the balance of interests within a system can be disrupted.

Specific labour legislation sets out the labour regulations and extends the minimum prerequisites of a labour relationship that can be considered fair. Combining different, and also conflicting, system norms and values can disrupt the labour relations system to such an extent that it becomes dysfunctional. This principle does not ignore the overlap and interaction between systems, but emphasises the danger where system interests and norms are selectively applied to favour a specific role-player. Therefore, although labour and politics are essentially intertwined, different regulations are set for the functioning of these systems (Karvonen 2007). Political ideology is largely about how to grant power and to what purpose it should be used (Rosenberg 1956). From the South African context, as a democratic country, this means that a ruling political party in principle becomes the determinant of power. This does not happen without prescriptions, as the political system, such as the labour relations system, is based on regulations. The Constitution of the Republic of South Africa (1996) determines the political method in the country within which the ruling political power must be determined. This system allows that a political party can generate goals from promises made during elections to motivate voters to vote for the party. The political party’s own ideological goals may not necessarily be applied if they contradict the constitutional regulations. This may mean that the ruling political party has obtained a voter mandate that contradicts the current constitutional system.

The implication of such a situation is that a group within the political party with specific beliefs, equitably considers this group’s goals – trade union goals – to become the party’s obligation in exchange for the group’s votes. According to Tabernero, Chambel, Curral and Arana (2009), these expectations and obligations refer to a normative contract; an informal collective agreement. In the case where the political party is successful and becomes the ruling party of the country, this labour group expects the normative expectations to become state policy; a social contract. Contrary to expectations of a normative contract, which is informal, the social contract is societal norms that are formally regarded as the obligation of government to all citizens (Riley 2013), usually by legislation. Informal, vague and, sometimes, haphazard promises made as part of the voting campaigns in the political sphere have now changed to policy commitments in the formal labour relations system.

Labour organisations’ interest lies with the employee and therefore this group strives for more power in the labour relationship (Esping-Andersen 2017). The duties of unions are to provide individual and collective representation to union members, to protect their rights and to try to negotiate the employee’s interests. The employer and their representative organisations again have the right to appoint and dismiss employees fairly. Setting prerequisites for job applicants is part of these employer rights, allowing the employee to share the inherent requirements of the position. Trade unions also want more powers in determining redundancy, where it should rather be a principle of consensus, than an employer’s right to dismiss fairly (Bogg 2016).

Although a balance between equality, through affirmative action, and inherent requirements of a position, through the identification of suitable qualified employees, is protected by the current South African labour relations approach, equality is informally set above inherent requirements, particularly in the public sector. Pursuit of total equality goals is often placed above the traditional definition of suitable qualified candidates and key positions are mostly earmarked in these sectors for the deployment to apply “radical socio-economic transformation”. This approach unofficially pursues a collective ideological approach – ideological collectivism – as a labour relations approach, rather than the official bargained corporatism.

Ideological collectivism in South Africa exhibits the characteristics of prioritising total equality, especially with regard to employment equity in high-level and professional positions in all organisations. This pursuit of equality is linked to the political ideologies of the ruling political party and its alliance partners. It is also linked to the majority support of the ideologies as well as the support of labour organisations, as alliance partners. The political will of the collective consequently dominates the constitutional and labour law framework of South Africa. This approach includes inconsistencies with the current and official labour relations approach – bargained corporatism – which makes the application of ideological collectivism unofficial.

The application of ideological collectivism is already established in the South African public sector and this is not going to change easily. Rather, there will be collective efforts, in particular by the labour organisations, to consider and adopt legislative amendments where the employer has less control over who is appointed and dismissed, where consensus is required by negotiations for this. In doing so, this approach is legally justified as an attempt to replace the current bargained corporatism as a labour relations approach. The risk is that this approach – ideological collectivism – can cause international opposition that could end in the loss of member state status at the International Labour Organisation. Meanwhile, it can be assumed that a dualistic approach will continue to be realised in the South African society.

Keywords: bargained corporatism; dualistic approach; ideological collectivism; labour regulations; labour relations approach; political ideology

1. Agtergrond

Arbeidsverhoudinge, soos dit vandag bestaan, vorm ’n integrale deel van die samelewing en beïnvloed alle sfere daarin. In Suid-Afrika is daar meer as tien miljoen werknemers in formele dienskontrakte (StatsSA 2020a). Hierdie genoteerde indiensname, wat buitelandse en informele werknemers uitsluit, verteenwoordig ’n totale inkomstebegroting van 270 triljoen rand jaarliks (StatsSA 2020a) en die persoonlike belasting wat hieruit voortspruit is die grootste inkomstebron van die Suid-Afrikaanse regering. ’n Stabiele en gebalanseerde arbeidsverhoudingesisteem skep, onder andere, ’n gunstige omgewing vir buitelandse beleggings, entrepreneuriese welstandsontwikkeling, finansiële gelykheid, optimale grondstofontginning en samelewingsorde (Humphries en Rubery 1984). ’n Magsbalans tussen die werknemers- en werkgewerskorps is noodsaaklik vir ’n stabiele arbeidsverhouding, waarvoor billikheidsbeginsels nodig is, wat hierdie magsbalans reguleer (Clark 1981).

Die verwysing na ’n stabiele arbeidsverhoudingesisteem moet binne konteks geplaas word met internasionale norme wat as billike arbeidsverhoudinge beskou kan word. Hierdie norme word verwesenlik deur die Internasionale Arbeidsorganisasie; ’n 100-jarige liggaam van die Verenigde Nasies met 187 lidstate (ILO 2020). Hierdie organisasie stel arbeidstandaarde, ontwikkel beleidsrigtings en ontwerp programme wat die beginsel van “behoorlike werk” bevorder, deurdat konsensus bereik word deur die drieledige verteenwoordigerskorps – die regering, arbeid en werkgewers – van die lidstate (Swepston 2018). Lidstate verbind hulself met hierdie konvensies en aanbevelings van die Internasionale Arbeidsorganisasie, wat beteken dat ’n lidstaat die beginsels van billike arbeidsverhoudinge hiervolgens toepas in die land se arbeidsverhoudingesisteem (Baccini en Koenig-Archibugi 2014).

Die arbeidsverhoudingebenadering waarop die norme van die Internasionale Arbeidsorganisasie geskoei word, is bedingingskorporatisme (Cardoso en Gindin 2009; Linde 2019). Hierdie benadering aanvaar die outonome bedingingsprosesse geassosieer met onderhandelings in die diensverhouding, gebaseer op die beginsels van die vryemarksisteem waar arbeidsvraag en -aanbod plaasvind, maar met inbegrip van nasionaal onderhandelde regulasies wat billikheidsbeginsels daarstel (Crouch 1983). Hierdie benadering beweeg weg van die individualistiese aard van suiwer kapitalisme, waar vrye handel deur individuele arbeidsvraag en -aanbod die arbeidsverhouding bepaal, na kollektivisme, met die nastrewing van maatskaplike geregtigheid en gelykheid tussen individue.

Hierdie benadering laat toe dat unieke arbeidsverhoudinge kan realiseer, met die inperking van moontlike uitbuiting van enigeen van die partye. Die benadering is verder gebaseer op die samelewingsisteembeginsel dat arbeidsverhoudinge gereguleer word deur unieke norme vir hierdie arbeidsverhouding (Coccia 2018). Spesifieke arbeidswetgewing stel die billikheidsregulasies en brei uit oor wat die minimum voorvereistes is van ’n arbeidsverhouding wat as billik beskou kan word in hierdie samelewing. Natuurlik moet hierdie sisteem-unieke regulasies voldoen aan die Grondwet van die Republiek van Suid Afrika, 1996 wat eksplisiet verbind word aan die internasionale arbeidsnorme (art. 23).

Suid-Afrika bevestig die land se amptelike arbeidsverhoudingebenadering as bedingingskorporatisme in die Wet op Arbeidsverhoudinge (66 van 1995) (WAV) “om uitvoering te gee aan die verpligtinge wat die Republiek as ’n lidstaat van die Internasionale Arbeidsorganisasie aangegaan het” (art. 1(b)). Die WAV vorm verder die billikheidsbeginsels vir arbeidsverhoudinge in die land, waarbinne die werknemers en werkgewers, met hul onderskeie verteenwoordigers, diensooreenkomste kan onderhandel. So ’n arbeidsverhoudingebenadering aanvaar die magsbalansbeginsels in die verhouding tussen die werkgewer en werknemer, mits dit binne die arbeidsregulasies plaasvind. Dit laat unieke diensverhoudinge toe, mits dit volgens die sosiale norme billik is.

2. Die Suid-Afrikaanse arbeidsverhoudingebenadering

Die beginsel van ’n onderhandelingsmagbasis tussen die werknemer en werkgewer word in Suid-Afrika aanvaar, met inagneming van regulasies wat dit beheer deur wetgewing en kollektiewe ooreenkomste; ’n beginsel wat gedeel kan word op kollektiewe en individuele vlakke van onderhandelingsmagte (Bonvin 2012). Die WAV reguleer die beginsels van kollektiewe bedinging (Hoofstuk 3), wat organiseringsregte van die werknemer en werkgewer, insluitende verteenwoordigingsmagte vir hierdie partye, uiteensit. Dit laat toe dat gereguleerde onderhandelinge in Suid-Afrika kan plaasvind, asook dat geskille weens onderhandelingsdooiepunte verwys kan word vir beslegting deur die amptelike geskilbeslegtingsmeganisme (Bhorat, Pauw en Mncube 2009). Suid-Afrika pas sedert 1995, met die promulgering van die WAV, bedingingskorporatisme toe as amptelike arbeidsverhoudingebenadering.

Hierdie kollektiewe bedingingstelsel laat toe dat die onderskeie partye van die arbeidsverhouding vrylik mag onderhandel, wat kan lei tot stakings en uitsluitings, maar dit moet wel binne die arbeidsregulasies plaasvind. Die uniekheid van verwagtinge en verpligtinge word dus in die onderskeie arbeidsverhoudinge erken. Hierdie uniekheid word veral raakgesien in die inherente vereistes van posisies, mits dit aan die algemeen ooreengekome beginsels van billikheid voldoen. Arbeidsvraag en -aanbod is in ons benadering dus nie verbonde aan ’n totale vryemarkbeginsel nie, maar onderhandelinge word wel toegelaat. Die vlak van onderhandelde ooreenkomste bepaal die impak daarvan, waar nasionale onderhandelinge, meestal deur die Nasionale Ekonomiese, Ontwikkelings- en Arbeidsraad, in arbeidswette vergestalt word (Gostner en Joffe 1998). Deur hierdie nasionale vlak van onderhandelinge verander kollektiewe belange na nasionale regte – die sosiale kontrak.

Dit impliseer dat individue nie meer hierdie belange self hoef te onderhandel in ’n individuele ooreenkoms, soos binne ’n totale kapitalistiese vryemarkbenadering nie, maar dat dit ’n minimum vereiste – ’n arbeidsreg – as samelewingsnorm geword het. Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes (75 van 1997) reguleer hierdie nasionale minimumvereistes vir indiensneming, terwyl die Wet op Gelyke Indiensneming (55 van 1998) (WGI) regulasies daarstel om onbillike diskriminasie teen te staan, maar ook billike diskriminasie definieer. Die WGI bepaal dat daar slegs twee redes vir billike diskriminasie in die werkplek bestaan, te wete weens die inherente vereistes vir die posisie, asook vir regstellende aksies tydens indiensneming. Die doel van die WGI is om unieke vereistes vir ’n pos toe te laat, maar om te keer dat hierdie inherente vereistes misbruik word om diskriminasie teen geslag, ras, geloof en ander aspekte toe te laat (art. 6).

Die werkgewer behou dus die reg om ’n geskikte kandidaat te identifiseer vir indiensneming om aan die posisie se inherente vereistes te voldoen, maar die werkgewer mag nie direk of indirek teen sulke geskikte kandidate diskrimineer, buiten vir regstellendeaksie-doeleindes nie. Hierdie beginsel is in lyn met die arbeidsverhoudingebenadering van bedingingskorporatisme, waar die werkgewer moet voldoen aan sekere minimum vereistes vir indiensname, asook nie onbillik mag diskrimineer teen kandidate en werknemers nie, maar wel voorvereistes kan stel vir werknemers, gebaseer op die inherente vereistes van die werkplek. Inderwaarheid skep die arbeidsregulasies ’n speelveld, waarbinne die werkgewer ’n unieke arbeidsverhouding – ’n wedstrydplan – kan ontwikkel. Hierdie beginsel is ’n belangrike eienskap van bedingingskorporatisme as arbeidsverhoudingebenadering, aangesien dit billikheidbeginsels bepaal, sonder dat die staat rigied voorskriftelik raak aan die werkgewer oor wie aangestel moet word.

3. Arbeidsverhoudinge as deel van die sisteembenadering

Die balans van mag binne die Suid-Afrikaanse arbeidsverhoudinge sluit daarom in dat, op individuele vlak, die werknemer sekere minimum regte het, wat onbillike diskriminasie verbied. Die teendeel is dat die werkgewer die inherente vereistes vir poste kan identifiseer om geskikte gekwalifiseerde werknemers te kan aanstel (WGI, art. 6(2)(b)), asook gesag kan toepas tydens die werknemer se uitvoering van hierdie take (WAV, Bylaag 8). Op kollektiewe vlak het werknemers die mag om hul arbeid te kan weerhou weens arbeidsgeskille van belang, deur die toepassing van beskermde stakings (Van Heerden 2011). Die werkgewer het die reg om dissipline toe te pas, deur dissiplinêre prosedures, waar ’n staking onbeskermd is en kan ook reageer met uitsluitings (WAV, Bylaag 8(3)). Hierdie beginsels vir die magsbalans in arbeidsverhoudinge is nodig vir Suid-Afrika om, soos gestel in die WAV, “ekonomiese ontwikkeling, maatskaplike geregtigheid, arbeidsvrede en die demokratisering van die werkplek te bevorder” (art. 2). Dit is ook noodsaaklik vir Suid-Afrika om te voldoen aan die konvensies (onder andere Konvensie 111) van die Internasionale Arbeidsorganisasie om ’n lidstaat daarvan te wees (Nielsen 1994).

Hierdie magsbalans is op die sisteembeginsel gegrond, waar die wetgewing en regulasies deur die betrokke partye binne hierdie sisteem beding word, gebaseer op die onderskeie arbeidsverhoudingebelange (Forsyth en Sutherland 2006). Die drie hoofspelers in die bedingingsproses, die werknemers met hul vakbondverteenwoordigers, die werkgewers met hul werkgewersorganisasieverteenwoordigers en die staat deur die Departement van Indiensneming en Arbeid as hoofverteenwoordiger, vorm dus deel van hierdie drieledige arbeidsverhoudingesisteem. Natuurlik funksioneer hierdie sisteem nie in isolasie nie, aangesien ander sisteme, soos die sosio-ekonomiese en politieke sisteme, dit wedersyds beïnvloed. Volgens hierdie sisteembenadering word elke sisteem egter deur unieke prosesse toegepas, asook deur spesifieke wetgewing gereguleer (Casti 1981).

3.1 Sisteemoutonomiteit

Elke sisteem behou die relevante hooffunksie en behoort op die hoofbelang daarvan gefokus te bly. In die geval van die Suid-Afrikaanse arbeidsverhoudingesisteem behoort die hooffunksie te bly fokus op die nastrewing van ekonomiese ontwikkeling, maatskaplike geregtigheid, arbeidsvrede en die demokratisering van die werkplek (WAV, art. 1). ’n Direkte vermenging van sisteembelange kan wesenlike ontwrigtende invloede op die sisteem hê, aangesien die balans van belange binne ’n sisteem daardeur ontwrig kan word. Vermenging van sisteemnorme en -waardes, soos waar geloofsnorme arbeidsverhoudingenorme vervang, kan die sisteemorde in so ’n mate ontwrig, dat dit wanfunksioneel raak. Dit hou dan ook die moontlikheid in dat uitbuiting toegelaat word, onder die dekmantel van sisteemuniekheid. Hierdie beginsel ontken nie die oorvleueling en interaksie tussen sisteme nie, maar beklemtoon die gevaar waar sisteembelange en norme selektief toegepas word om ’n rolspeler te bevoordeel. So is arbeid en politiek wesenlik vervleg, maar word onderskeie regulasies vir die funksionering van hierdie sisteme bepaal (Karvonen 2007). ’n Politieke party, as denkbeeldige voorbeeld, wat vrye internasionale beweging nastreef, mag nie onwettige immigrante aanstel, slegs omdat dit die party se ideologie is nie.

Dit beteken dat in ’n omgewing waar die sisteembenadering toegepas word, sisteme deur unieke regulasies teen teenstrydige belange beskerm word. Politieke ideologieë wat teenstrydig is met die huidige grondwet kan dus, met die beskerming van vryheid van spraak, uitgespreek word om mag te verkry wat die toepassing daarvan kan laat plaasvind en die grondwet kan verander. Totdat hierdie vernuwende ideologie deur kollektiewe bedinging met beleide en regulasies beskerm word, kan dit nie teenstrydig met huidige benaderings toegepas word nie, aangesien dit onwettig sal wees. Die amptelike Suid-Afrikaanse arbeidsverhoudingesisteem word dus beskerm deur beleide en regulasies vanuit ’n bedingingskorporatistiese benadering en ’n bedingingsproses moet eers sistemies plaasvind alvorens hierdie benadering met teenstrydige ideologieë vervang kan word. Dit beteken nie dat vernuwende denkrigtings nie verbeteringe in die arbeidsverhouding kan veroorsaak nie, maar wel dat die huidige arbeidsverhoudingesisteem nie ontwikkel is daarvoor nie. Nuwe arbeidsverhoudingesisteme kan eers as deel van ’n sosiale kontrak opgestel word. So het dit die Suid-Afrikaanse arbeidsverhoudingesisteem twee jaar geneem om in 1997 gereed te wees vir die toepassing van die WAV, wat alreeds in 1995 gepromulgeer is. Die beleid was dus eers kollektief beding, waarna die sisteem verander en ontwikkel is, alvorens die nuwe benadering toegepas is.

3.2 Arbeidsverhoudinge en politieke ideologieë

’n Oorspoeling van ander sisteembenaderings, -norme en -belange in die toepassing van die arbeidsverhoudingesisteem kan wanfunksionering binne die betrokke sisteem veroorsaak, waar dit binne die Suid-Afrikaans arbeidsverhoudingesisteem internasionale implikasies kan hê, veral ten opsigte van internasionale handel. Suid-Afrika moet volstaan by die Internasionale Arbeidsorganisasie se arbeidstandaarde, beleidsrigtings en programme om ’n lidstaat daarvan te bly. Indien die staat afwyk van beleidsrigtings geassosieer met hierdie organisasie, sal Suid-Afrika se status as lidstaat daarvan heroorweeg word. Politieke ideologieë wat deur die staat nagestreef word behoort versoenbaar te wees met die amptelike arbeidsverhoudingebenadering van bedingingskorporatisme.

’n Politieke ideologie handel grootliks oor hoe om mag toe te ken en vir watter doel dit gebruik moet word (Rosenberg 1956). Vanuit die Suid-Afrikaanse konteks, as demokratiese land, beteken dit dat ’n regerende politieke party in beginsel die magsbepaler word. Dit vind nie sonder voorskrifte plaas nie, aangesien die politieke sisteem, soos die arbeidsverhoudingesisteem, vanuit onderhandelde regulasies geskied. Hoofstuk 3, 4, 5, 6 en 7 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika (1996) bepaal die politieke meganismes in die land, waarbinne die magsbepaling van die regerende politieke party moet plaasvind. Hierdie sisteem laat ’n situasie toe waar ’n politieke party doelwitte kan genereer uit beloftes wat tydens verkiesings gemaak word om kiesers te motiveer om die party te verkies. Die politieke party se eie ideologiese doelwitte kan nie noodwendig toegepas word, indien dit teenstrydig is met die grondwetlike regulasies nie, tensy die grondwet verander. Dit kan daarop neerkom dat die regerende politieke party ’n kiesersmandaat verkry het, wat nie volgens die huidige politieke sisteem toegepas kan word nie.

Hierdie kloof tussen ’n regerende politieke party se doelwitte en die uitvoeringsmoontlikhede daarvan word verder verdiep, wanneer die politieke partye noue bande het met arbeidsorganisasies (Baccaro, Hamann en Turner 2003), asook koalisies het met sosialistiese partye. In so ’n geval vorm die eensydige belange van die werknemers ’n integrale komponent van die politieke ideologie wat die party nastreef, aangesien arbeidsbelange deel vorm van die politieke party se beleid en dialoog. Verder word totale sosio-ekonomiese gelykheid ook nagestreef vanuit ’n sosialistiese ideologie. Indien die politieke party, as regeerder, nie aan die verwagting voldoen van hierdie sosialistiese en arbeidsbelange wat geskep is tydens partybeleidopstelling nie, kan hierdie politieke party veral die arbeiderstem van die alliansie arbeidsorganisasies verloor en sodoende politieke mag verloor (Esping-Andersen 2017). Dit plaas ’n politieke party wat swaar steun op die stem van georganiseerde arbeid in ’n moeilike situasie, veral waar die mandaat wat aan die politieke party deur arbeid toegesê is, teenstrydig is met regeringsbeleid en die arbeidsverhoudingebenadering van die land.

3.3 Botsende arbeidsverhoudingebelange

Die implikasie van so ’n situasie is dat ’n groep (die verteenwoordigers van die vakbondfederasie) binne die politieke party se spesifieke oortuigings, gebaseer op hierdie groep se doelwitte – vakbonddoelwitte – die verpligting word van die party in ruil vir die stemme van hierdie groep. Volgens Tabernero, Chambel, Curral en Arana (2009) verwys hierdie verwagtinge en verpligting na ’n normatiewe kontrak; ’n informele kollektiewe ooreenkoms. Die ervaarde verwagtinge van hierdie groep is ’n realiteit, nieteenstaande die informele formaat van die normatiewe kontrak. In die geval waar die politieke party suksesvol is en die regerende party van die land word, verwag hierdie groep dat die normatiewe verwagtinge verander in staatsbeleid; ’n sosiale kontrak. Anders as die verwagtinge van ’n normatiewe kontrak, wat informeel is, is die sosiale kontrak samelewingsnorme wat formeel geag word as belofte van die regering aan al die burgers (Riley 2013), gewoonlik deur onderhandelde wetgewing. Informele, soms lukrake, beloftes wat as deel van stemwerwing in die politieke sfeer gemaak is, het nou verander na beleidsverpligtinge in die amptelike arbeidsverhoudingesisteem.

Arbeidsorganisasies se belang lê by die werknemer en daarom streef hierdie groep na meer mag in die arbeidsverhouding (Esping-Andersen 2017). Vakbonde se pligte is om individuele en kollektiewe verteenwoordiging aan vakbondlede te voorsien, hul regte te beskerm en te poog om die werknemer se belange te onderhandel. Die werkgewers en hul verteenwoordigende organisasies het weer die reg om werknemers billik aan te stel en te ontslaan. Om voorvereistes te kan stel vir aansoekers om ’n posisie, is deel van hierdie werkgewerregte, sodat die werknemer aan die inherente vereistes van die posisie kan voldoen. Vakbonde wil ook oor meer magte beskik in die bepaling van ontslag, waar dit eerder ’n beginsel van konsensus moet wees, as ’n reg van die werkgewer om billik te kan ontslaan (Bogg 2016).

’n Regering binne ’n grondwetlike demokratiese bestel, met bedingingskorporatisme as die amptelike arbeidsverhoudingebenadering, kan nie ’n eensydige arbeidsgeoriënteerde politieke benadering nastreef nie, aangesien dit teenstrydig met internasionale eise sal wees, asook ’n wesenlike staatsinkomste kan beïnvloed. Dus word onrealistiese politieke verwagtinge van meer kollektiewe magte vir arbeidsbelange en sosio-ekonomiese gelykheid nie noodwendig amptelik toegepas in regeringsbeleide nie. Twee stelle politieke retoriek wat gereeld in Suid-Afrika gebruik word en sulke verwagtinge kan bevorder, is “radikale sosio-ekonomiese transformasie” en “totale gelykheid” (Desai 2018). Dit is prominente beleidsverwysings in die huidige Suid-Afrikaanse politieke sfeer, waarna verskeie politieke partye verwys. Daar bestaan egter nie konsensus oor waarna hierdie onderskeie begrippe verwys nie.

Diskoers oor hierdie samelewingsaspekte is noodsaaklik in ’n land met van die grootste sosio-ekonomiese ongelykheid ter wêreld, insluitend ’n hoë werkloosheid- en armoedekoers (De Juan en Wegner 2019). Die dringendheid wat bestaan vir Suid-Afrika om hierdie wesenlike ongelykhede aan te spreek, laat toe dat die interpretasie van sosio-ekonomiese veranderings en gelykheid wesenlik verskil. Aan die een kant is daar ’n persepsie dat regeringstekortkominge en swak dienslewering die oorsaak van ’n vergrote sosio-ekonomiese ongelykheid in die land is, eerder as dat daar radikale beleidsveranderinge benodig word; laasgenoemde ’n ander uiterste beskouing gebaseer op die nalatenskap van Apartheid (Masiya, Davids en Mangai 2019).

3.4 Diensgelykheid teenoor -geskiktheid

Een oplossing, vanuit ’n arbeidsverhoudingeperspektief, is dat die regering sterker optree ten gunste van indiensnemingsgelykheid, buiten die huidige vereistes van die arbeidswetgewing, en spesifiek die WGI. Dit beteken dat regstellende aksie geprioritiseer word bo inherente vereistes van die posisie. So ’n klemverskuiwing sal meebring dat die WGI aangepas word sodat inherente vereistes nie meer as billike diskriminasie beskou word nie, of ten minste beperk word. So ’n vlak van staatsinmenging sal die magsbalans tussen werkgewer en werknemer ontwrig, waar die reg om ’n geskikte werknemer aan te stel die werkgewer ontneem sal word. Hierdie arbeidsverhoudingebenadering verwys na staatskorporatisme, waar die staat nie slegs regulasies vir billike indiensneming aandui nie, maar indiensname en drakoniese diensbepalings afdwing. Hiermee verander die staat se arbeidsverhoudingstatus van ’n sekondêre na primêre rol, waar die regering loopbane en indiensneming bepaal.

So ’n arbeidsverhoudingebenadering streef totale sosio-ekonomiese gelykheid na, eerder as billike gelyke geleenthede. In die uiterste weergawe van hierdie benadering sal die staat bepaal wie opgelei en aangestel moet word, wat die inherente vereistes van die posisie is, asook die diensvoorwaardes, wat die besoldiging van die werknemer insluit (Zhang 1997). ’n Kommunistiese staatsbenadering is die enigste politieke sisteem waarin totale staatskorporatisme kan plaasvind, sonder die erkenning van ’n vryemarksisteem en private eienaarskap (Groot 2004). Dit is dus ’n teenstrydige konsep om totale gelykheid tesame met ’n vryemarksisteem na te streef, aangesien die sisteem toepaslik moet wees vir die benadering. Suid-Afrika kan nie bekostig om die narratief van “radikale sosio-ekonomiese transformasie” en “totale sosio-ekonomiese gelykheid” na te streef vanuit staatskorporatisme as die arbeidsverhoudingebenadering nie, aangesien dit teenstrydig is met die huidige bedingingskorporatistiese benadering. Weer eens beteken dit nie dat vernuwende benaderings nie oorweeg moet word om huidige ongelykheid aan te spreek nie, maar dat sistemiese veranderings van die sosiale kontrak moet plaasvind alvorens die arbeidsverhoudingesisteem kan verander.

Politieke ideologiese verwysings na ’n arbeidsverhoudingebenadering in Suid-Afrika wat geassosieer word met staatskorporatisme, insluitend totale gelykheid en radikale verandering van privaat eienaarskap, is nie in die huidige sisteem haalbaar nie. Dit is deel van die normatiewe verwagtinge van groepe geassosieer met arbeidsbelange, eerder as beleidsrealiteite, veral in die privaat sektor. Staatskorporatisme as arbeidsverhoudingebenadering is ook teenstrydig met die konvensies van die Internasionale Arbeidsorganisasie, wat beteken dat ’n land wat dit ondersteun en toepas sy lidstaatstatus kan verloor, wat katastrofiese gevolge vir internasionale verhoudinge en beleggings sal hê (Hughes en Haworth 2011). Suid-Afrika het ook sedert die bevestiging van bedingingskorporatisme as amptelike arbeidsverhoudingebenadering met die promulgering van die WAV in 1995 geen aanduidings getoon dat daar beplan word om hierdie benadering amptelik te verander nie. Die toepassing van staatskorporatisme en ideologiese kollektivisme as alternatiewe arbeidsverhoudingebenadering gaan nie in die toekoms die huidige benadering amptelik vervang nie, maar dit verander nie die prominente verwagtinge dat die beginsels van radikale ekonomiese transformasie en totale sosio-ekonomiese gelykheid wel toegepas moet word nie. Dit veroorsaak dat ’n alternatiewe arbeidsverhoudingebenadering nie-amptelik toegepas word.

3.5 ’n Nie-amptelike ideologiese arbeidsverhoudingebenadering

In plaas daarvan dat die amptelike arbeidsverhoudingebenadering sistemies aangepas word, word politieke ideologieë eerder nie-amptelik toegepas in die werkplek waar die regerende party ook as die werkgewer magte het, naamlik in die staatsdepartemente en staatsondernemings. Dit is dan moontlik om inherente vereistes, diensvoorwaardes en die bestuur van die diensverhouding informeel aan te pas, eerder as om die nasionale en internasionale risiko’s te neem, wat met die amptelike eensydige verandering van die grondwet en arbeidswetgewing geassosieer word. Hierdeur hoef staatskorporatisme nie toegepas te word nie, aangesien die staat as werkgewer ideologiese benaderings in die diensverhouding kan uitvoer. Hierdie benadering is sigbaar in staatsdepartemente en staatsondernemings, waar die onderskeid tussen die arbeidsverhoudingesisteem, met die staat as werkgewer, en die politieke sisteem vervaag het. Dit is veral die afgelope dekade opgemerk, waar sleutelposisies van staatsondernemings se inherente vereistes afgewater is vir die doel van kaderontplooiing (Dunn, Englebert, Krasno en Szeli 2019).

Die motivering vir party sulke aanstellings blyk eerder gebaseer te wees op politieke ideologiese sienings, as op die inherente vereistes van die posisies as sodanig. Aanstellingsvoorvereistes in die openbare instellings is ook nie slegs beperk tot sleutelposisies nie. Crewson (1995) dui aan dat oor die algemeen die voorvereistes vir aanstellings in die privaat sektor aansienlik hoër is as dié vir soortgelyke posisies by staatsinstellings. ’n Benadering waar inherente vereistes verminder word in die nastrewing van gelykheid in die verteenwoordiging van die openbare sektor se personeelkorps, vergestalt ’n wesenlike impak op die effektiwiteit van die dienslewering van sulke werkplekke.

Die Kommissie vir Indiensnemingsgelykheid (2020) toon aan dat die samestelling van hoëvlak- en professionele werknemers in die Suid-Afrikaanse privaat sektor heelwat anders is as in die openbare sektor, aangesien wit mans buite proporsie verteenwoordig word op hierdie vlakke in die privaat sektor. Inderwaarheid is die profiel van hierdie vlakke in die openbare en privaat sektor die teenoorgestelde van mekaar. Dit blyk dat waar die openbare sektor veral die rasverteenwoordiging van die land bereik het, die privaat sektor se verteenwoordiging in hoëvlak- en professionele posisies verteenwoordigend is van die rasprofiel van kwalifikasies (StatsSA 2020b). In StatsSA (2020b) se publikasie word aangedui dat bykans 50% (48,3%) van wit Suid-Afrikaners in 2018 tersiêre kwalifikasies gehad het, teenoor 12% van hul swart eweknieë. Wat professionele en verdere kwalifikasies betref, word hierdie kloof verder vergroot. Suid-Afrika bevind homself in ’n situasie waar die land se werkerskorps nie as eenvormig beskou kan word nie, met ’n privaat sektor wat meer op “geskikte kwalifikasies” fokus en ’n openbare sektor wat meer op “gelykheid” fokus; ’n dualistiese arbeidsverhoudingebenadering. ’n Empiriese studie om die oorsake en implikasies van hierdie wesenlik verskillende statistieke tussen privaat- en openbaresektoraanstellings te ondersoek sal vir seker beter duidelikheid lewer daaroor. Dit blyk dat die benadering van arbeidsverhoudinge in Suid-Afrika op verskillende toepassings van billike diskriminasie fokus, te wete op inherente vereistes en gelyke indiensneming.

4. Ideologiese kollektivisme as nie-amptelike arbeidsverhoudingebenadering

Dit blyk dat daar wesenlik verskillende klem geplaas word op twee prominente aspekte binne die Suid-Afrikaanse arbeidsverhoudingesisteem, gebaseer op die WGI, te wete die werkgewer se reg om geskikte gekwalifiseerde werknemers te eien en aan te stel – inherente vereistes – en die plig van werkgewers om gelykheid na te streef in aanstellings – indiensnemingsgelykheid en regstellende aksie. Hierdie stelling is ’n veralgemening, gebaseer op beide sektors se totale profiele, waar daar natuurlik verskeie departemente en besighede is wat die balans tussen hierdie twee aspekte bereik.

Hierdie veralgemeende situasie ten opsigte van die twee verskillende sektors laat heelwat arbeidsverhoudingepersepsies toe, waar die privaat sektor aandui dat daar ’n gewilligheid by die werkgewers bestaan om gelykheid na te streef, maar dat die skool- en hoër onderwyssisteem nie genoegsame geskikte gekwalifiseerde kandidate lewer om hierdie doelwit te bereik nie, asook dat hierdie sektor verbind is tot die wetgewing wat dit toepas. Vanuit politieke oorde word weer sterk geargumenteer dat die statistiek van ongelyke verteenwoordiging in die privaat sektor aantoon dat veral rassediskriminasie steeds by besighede plaasvind en dat hulle nie tot ’n gelyke samelewing verbind is nie. Met laasgenoemde blyk daar ’n frustrasie by die regering te wees dat ’n wet (die WGI, 55 van 1998) wat al vir twee dekades toegepas word nog nie gelykheid in ras- en geslagsverteenwoordiging in die privaat sektor laat realiseer het nie.

Hierdie frustrasie is sigbaar in die nastrewing van wetswysigings wat strenger verteenwoordigingsriglyne en die toepassing daarvan stel. Inderwaarheid word die klem hierdeur geskuif van gelykheidsdoelwitte na verpligte sektorale getalleteikens, soos deur die Minister van Arbeid bepaal kan word. Die voorgestelde wysigingswet (Employment Equity Amendment Bill, bl. 3) stel wel steeds voor dat geskikte gekwalifiseerde werknemers steeds aan hierdie doelwitte gekoppel word. Dit spreek egter nie die argument aan dat daar steeds nie genoegsame geskikte gekwalifiseerde kandidate uit die aangewese groepe in die huidige arbeidsmark beskikbaar is om so ’n keuse uit te oefen nie. Die aanname is dat inherente vereiste, as ’n tipe billike diskriminasie, die onderspit sal moet delf vir regstellende aksie, as die ander vorm van billike diskriminasie. Politieke retoriek dat skoling en amptelike opleiding oorskat word en natuurlike talent onderskat word, is gereeld die afgelope dekade geopper. Hierdie benadering is wel geensins amptelik vir aanpassings aan arbeidsregulasies nagestreef nie.

Dit is duidelik dat die politieke ideologie van totale gelykheid deur radikale sosio-ekonomiese transformasie deur indiensneming alreeds informeel toegepas word, hoofsaaklik in die openbare sektor. Hierdie benadering vereis dat inherente vereistes minder belangrik geag word as gelykheid (spesifiek van ras en geslag) deur regstellende aksie. Dit is ook sigbaar in die openbare sektor waar sleutelposisies eerder vakant gelaat word as om nie-aangewese groepe daarin aan te stel, sodat gelykheidsdoelwitte bereik word (BusinessTech 2016). Die resultaat van hierdie benadering is dat gelykheidsverslae meer agting ontvang as produktiwiteit, dienslewering en die bereiking van minimumvereistes van posisies. Die realiteit van hierdie benadering is ’n groot en lomp openbare werksmag met hoë, soms onrealistiese, eise gebaseer op informele normatiewe verwagtinge wat met min strafmaatreëls nie voldoende dienste lewer nie. Verder word hierdie arbeidsverhoudingebenadering bestuur deur ’n regering wat nie ’n kloof tussen die politieke en arbeidsverhoudingesisteem – werkplek – toelaat nie, sodat polities gekoesterde belange afgewentel word na die openbare sektor se diensverhouding. Volle prestasie in die toepassing van inherente vereistes word dan ook bestuur deur dieselfde werkgewer wat minder ag slaan daarop, as op gelykheid.

Hierdie belange word gedryf en ondersteun deur die arbeidsorganisasies wat politieke alliansies met die regerende politieke party het. Daardeur word ideologiese beleidsverklarings gemaak wat verwagtinge skep by hierdie arbeidsorganisasies. Die toepassing van arbeidsverhoudinge in die openbare sektor moet vanuit die verwysingsraamwerk beskou word dat die oorgrote arbeidsmag daarin kollektief aanvaar dat hierdie politieke ideologieë toegepas moet word in hierdie arbeidsmark, al is dit teenstrydig met arbeidsregulasies. Wanneer die arbeidsorganisasies ervaar dat die regerende party teenstrydig met die alliansieooreenkomste optree, word arbeidsoptrede toegepas deur grootskaalse stakings, hetsy beskermd of onbeskermd. Hierdie arbeidsoptrede spoel gereeld oor na gemeenskapsonrus. Dit gebeur ook op nasionale vlak, waar openbare protesaksies hierdie ervaarde kollektiewe onreg oordra.

Dit gebeur ook dat die arbeidsorganisasies hul alliansie met die politieke party heroorweeg, wanneer daar gevoel word dat die arbeidersbelange nie genoegsame aandag van die regering ontvang nie; ’n dreigement wat in 2014 realiseer het toe Numsa met sy meer as 340 000 lede van Cosatu afgesplinter het (Ngomba 2017). Hierdie kollektiewe mag in die politieke sfeer kompliseer arbeidsverhoudinge, veral in die openbare sektor. Staatsdepartemente en ondernemings in staatsbesit, soos Eskom, ervaar enorme kollektiewe druk om nie afleggings te oorweeg nie. Personeelbesnoeiings is vir seker nie gewenste uitkomste vir enige werkgewer nie, maar dit bly ’n reg van ’n organisasie om dit te oorweeg en toe te pas, mits dit binne die arbeidswette plaasvind, hoofsaaklik gereguleer deur artikel 189 van die WAV. Meestal is die alternatief dat die onderneming sluit, wat in elk geval lei tot ontslag. In staatsondernemings en -departemente word reddingsboeie vanuit die staatskoffers eerder oorweeg, wat die arbeidsorganisasies in hierdie sektor heelwat meer mag gee as in die privaat sektor. Die arbeidsalliansie herinner die regering onmiddellik indien dit ervaar word dat politieke verwagting, al is dit informele – normatiewe – beloftes, nie nagekom word nie, gewoonlik deur nasionale arbeidsoptredes.

5. Slotopmerkings

Hierdie situasie plaas die regerende politieke party onder druk om die politieke ideologieë wat ondersteun word deur die alliansiepartye, insluitend die arbeidsorganisasies, toe te pas, al is dit teenstrydig met die grondwetlike verpligtinge van die regering. Dit veroorsaak dat die ideologieë nie-amptelik toegepas word. Hierdie benadering streef ideologiese kollektivisme na, wat gedefinieer kan word as ’n arbeidsverhoudingebenadering waar groepsbelange vanuit ’n politieke perspektief die basis vorm van ekonomiese of politieke beleid. Hierdie benadering vind nie-amptelik plaas, aangesien die amptelike toepassing daarvan teenstrydig sal wees met die amptelike arbeidsverhoudingebenadering van bedingingskorporatisme. Laasgenoemde word vergestalt deur amptelike regulasies wat verbind word met internasionale arbeidsverhoudingenorme, soos gestel deur die Internasionale Arbeidsorganisasie en ingesluit in die grondwet.

Ideologiese kollektivisme in Suid-Afrika vertoon die eienskappe van prioritisering van totale gelykheid, veral ten opsigte van indiensgelykheid in hoëvlak- en professionele posisies in alle organisasies. Hierdie nastrewing van gelykheid is gekoppel aan die politieke ideologieë van die regerende politieke party en die alliansievennote daarvan. Verder is dit gekoppel aan die meerderheidsteun van die ideologieë en ook die ondersteuning van arbeidsorganisasies, as alliansievennote. Die politieke wil van die kollektief oorheers dus die grondwetlike en arbeidsregtelike raamwerk van Suid-Afrika, sonder dat dit beding word as nuwe amptelike beleid en arbeidsverhoudingebenadering. Hierdie benadering sluit teenstrydighede in met die huidige en amptelike arbeidsverhoudingebenadering – bedingingskorporatisme – wat die toepassing daarvan nie-amptelik maak.

Die toepassing van ideologiese kollektivisme is alreeds gevestig in die openbare sektor en dit gaan nie maklik in hierdie sektor verander nie. Daar gaan eerder kollektiewe pogings wees, veral deur die arbeidsorganisasies, om wetswysigings te oorweeg en aanvaar waar die werkgewer minder beheer het oor wie aangestel en ontslaan word, waar konsensus deur onderhandelings hiervoor benodig word. Hierdeur word hierdie benadering wetlik geregverdig as pogings om die huidige bedingingskorporatisme as arbeidsverhoudingebenadering te vervang. Die risiko hiervan is dat hierdie benadering – ideologiese kollektivisme – internasionale teenstand kan kry wat kan eindig in die verlies van lidstaatstatus by die Internasionale Arbeidsorganisasie. Intussen kan aanvaar word dat ’n dualistiese benadering verder in die Suid-Afrikaanse samelewing gaan realiseer.

Bibliografie

Baccaro, L., K. Hamann en L. Turner. 2003. The politics of labour movement revitalization: The need for a revitalized perspective. European Journal of Industrial Relations, 9(1):119−133.

Baccini, L. en M. Koenig-Archibugi. 2014. Why do States Commit to International Labor Standards: Interdependent Ratification of Core ILO Conventions, 1948−2009. World Politics, 66:446.

Bhorat, H., K. Pauw en L. Mncube. 2009. Understanding the efficiency and effectiveness of the dispute resolution system in South Africa: An analysis of CCMA data. Development Policy Research Unit DPRU Working Paper, 09:137.

Bogg, A. 2016. Beyond neo-liberalism: The Trade Union Act 2016 and the authoritarian state. Industrial Law Journal, 45(3):299−336.

Bonvin, J. M. 2012. Individual working lives and collective action. An introduction to capability for work and capability for voice. Transfer: European Review of Labour and Research, 18(1):9−18.

BusinessTech. 2014. SA government offering incentives to keep whites out of jobs. 26 Junie. https://businesstech.co.za/news/government/61393/sa-government-offering-incentives-to-keep-whites-out-of-jobs (30 April 2020 geraadpleeg).

Casti, J. 1981. Systemism, system theory and social system modeling. Regional Science and Urban Economics, 11(3):405−24.

Cardoso, A. en J. Gindin. 2009. Industrial relations and collective bargaining: Argentina, Brazil and Mexico compared. Genève: ILO.

Coccia, M. 2018. World-System Theory: A sociopolitical approach to explain world economic development in a capitalistic economy. Journal of Economics and Political Economy, 5(4):459−65.

Clark, G. L. 1981. The employment relation and spatial division of labor: a hypothesis. Annals of the Association of American Geographers, 71(3):412−24.

Crewson, P. E. 1995. A comparative analysis of public and private sector entrant quality. American Journal of Political Science, 628−39.

Crouch, C. 1983. Pluralism and the new corporatism: a rejoinder. Political studies, 31(3):452−60.

De Juan, A. en E. Wegner. 2019. Social inequality, state-centered grievances, and protest: Evidence from South Africa. Journal of Conflict Resolution, 63(1):31−58.

Desai, A. 2018. The Zuma moment: between tender-based capitalists and radical economic transformation. Journal of Contemporary African Studies, 36(4):499−513.

Dunn, K. C., P. Englebert, J. Krasno en E. Szeli. 2019. Inside African Politics. Boulder, Colorado: Lynne Rienner Publishers, Incorporated.

Employment Equity Amendment Bill. 2020. 20 Julie. Staatskoerant No. R. 789.

Esping-Andersen, G. 2017. Politics against markets: The social democratic road to power. Woodstock, Engeland: Princeton University Press.

Forsyth, A. en C. Sutherland. 2006. Collective labour relations under siege: The Work Choices legislation and collective bargaining. Australian Journal of Labour Law, 19(2):183−197.

Gostner, K. en A. Joffe. 1998. Negotiating the future: Labour’s role in NEDLAC. Law, Democracy & Development, 2(1):131−51.

Groot, G. (red.). 2004. Managing transitions: The Chinese Communist Party, united front work, corporatism and hegemony. ‎Abingdon-on-Thames, Engeland: Routledge.

Hughes, S. en N. Haworth. 2011. The International Labour Organization (ILO): coming in from the cold (Vol. 45). ‎Abingdon-on-Thames, Engeland: Routledge.

Humphries, J. en J. Rubery. 1984. The reconstitution of the supply side of the labour market: the relative autonomy of social reproduction. Cambridge Journal of Economics, 8(4):331−46.

ILO. 2020. About the ILO. https://www.ilo.org/global/about-the-ilo/lang--en/index.htm (30 April 2020 geraadpleeg).

Karvonen, L. 2007. Legislation on political parties: a global comparison. Party Politics, 13(4):437−55.

Kommissie vir Indiensnemingsgelykheid. 2020. Jaarlikse verslag: 2018–2019. Pretoria: Staatsdrukker.

Linde, B. 2019. The contribution of employment relations practices to the amelioration of society. African Journal of Employee Relations, 43(1):1−9.

Masiya, T., Y. D. Davids en M. S. Mangai. 2019. Assessing service delivery. Theoretical and Empirical Researches in Urban Management, 14(2):20−40.

Ngomba, T. 2017. Governance, resistance and the post-colonial state: Management and state building. Johannesburg: Taylor & Francis.

Nielsen, H. K. 1994. The concept of discrimination in ILO Convention No. 111. International and Comparative Law Quarterly, 43(4):827−56.

Riley, P. 2013. Will and political legitimacy: A critical exposition of social contract theory in Hobbes, Locke, Rousseau, Kant, and Hegel. Harvard University Press.

Rosenberg, M. 1956. Misanthropy and political ideology. American sociological review, 21(6):690−5.

StatsSA. 2020a. Quarterly labour force survey. Quarter 4: 2019. Pretoria: Department Statistics South Africa.

StatsSA. 2020b. SA’s Millennials have made substantial strides in education outcomes. http://www.statssa.gov.za/?p=13027 (30 April geraadpleeg).

Swepston, L. 2018. International Labour Organization (ILO) Standards and human rights. The universal declaration of human rights: fifty years and beyond. Boca Raton, Florida: CRC Press.

Tabernero, C., M. J. Chambel, L. Curral en J. M. Arana. 2009. The role of task-oriented versus relationship-oriented leadership on normative contract and group performance. Social Behavior and Personality: an international journal, 37(10):1391−1404.

Van Heerden, A. 2011. Protected strikes − getting the balance right: labour law. Without Prejudice, 11(9):66−7.

Zhang, Y. 1997. From state corporatism to social representation. Civil society in China, 124−5.

The post Die dualistiese benadering tot arbeidsverhoudinge in die hedendaagse Suid-Afrika: ’n Sisteemteoretiese perspektief appeared first on LitNet.

Wonings as multidimensionele bates: die rol van informele agterplaasverhuring vanuit ’n beplanningsperspektief Louis Lategan, Juaneé Cilliers en Niké S. Jacobs, Eenheid vir Omgewingswetenskappe en -bestuur, Fakulteit Natuur- en landbouwetenskappe, Noordwes-Universiteit
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Hierdie artikel handel oor die konsep van gesubsidieerde behuising as ’n bate in Suid-Afrika en stel die staat se benadering tot behuising as eendimensionele finansiële bates gebaseer op formele eiendomsreg tersyde. As alternatief word ’n batedrietalbenadering ondersteun waarin laeinkomstewonings as finansiële, ekonomiese en sosiale bates erken word. Dié artikel fokus spesifiek op die invloed van die informele-agterplaasverhuring-sektor in hierdie verband. Gegewe nuwe insae in die sosiale waarde van informele agterplaasverhuring, ondersoek hierdie artikel primêr finansiële en ekonomiese batewaarde en sekondêr sosiale batewaarde met betrekking tot informele agterplaasverhurings in ’n gevallestudie in Bridgton en Bongolethu, Oudtshoorn. Die gevallestudie word ondersoek deur middel van beide kwalitatiewe en kwantitatiewe navorsing bestaande uit semigestruktureerde onderhoude, ’n kwantitatiewe opname (n=223) en ’n ontleding van munisipale waardasies wat statisties geanaliseer word. Uit die ondersoek blyk dit dat finansiële batewaarde die swakste uit die drietal vaar en dat arm huiseienaars die ekonomiese en sosiale waarde van hul eiendomme realiseer deur informele agterplaasverhuring te bied, in diens van hul eie sowel as hul verhuurders se voortbestaan. Hierdie artikel word dus aangebied ter ondersteuning van die informele-agterplaasverhuring-sektor as ’n belangrike komponent van Suid-Afrika se laeinkomstebehuisingsmark wat doelgerigte en gekontekstualiseerde beleidsintervensie regverdig om bestaande bydraes tot die realisering van wonings as multidimensionele bates te ondersteun en uit te brei.

Trefwoorde: batedrietal; behuisingsbates; gesubsidieerde behuising; informele agterplaasverhuring; laeinkomstebehuising; stadsbeplanning; Suid-Afrika

Abstract

Homes as multidimensional assets: the role of informal backyard rentals in South Africa from a planning perspective

This article investigates the concept of subsidised housing as an asset in South Africa, rejecting the government’s approach to housing as one-dimensional assets based on formal property rights. As an alternative, the concept of an asset trinity is promoted through which low-income homes are recognised as financial, economic and social assets. The article emphasises the influence of the informal backyard rental sector in this regard. Given recent insights into the social value of informal backyard rentals, the article primarily investigates the financial and economic values and secondarily the social values of informal backyard renting in a case study in Bridgton and Bongolethu, Oudtshoorn. The case study is investigated based on both qualitative and quantitative research constituted by semi-structured interviews, a quantitative survey (n=223) and an examination of municipal property values that are statistically analysed. Results indicate weak financial asset value and that poor homeowners realise the economic and social values of their properties by providing informal backyard rentals, in service of their own and their tenants’ survival. This article is thus presented in support of the informal backyard rental sector as an important component of South Africa’s low-income housing market that merits more targeted and contextualised policy intervention to support and encourage contributions to the realisation of homes as multidimensional assets.

Keywords: asset trinity; housing assets; informal backyard rentals; low-income housing; South Africa; subsidised housing; urban planning

1. Inleiding

Eiendomsbesit word beskou as ’n belangrike bate en ’n middel tot die akkumulasie van welvaart en ekonomiese stabiliteit (Arku en Harris 2005:895; Brueckner en Lall 2015:1399; Marais, Ntema, Cloete en Lenka 2018; Lemanski 2017; Litheko, Marais, Hoekstra, Cloete en Lenka 2019). Behuisingsbeleide fokus daarom wêreldwyd, en spesifiek ook in Suid-Afrika, op eiendomsbesit as ’n middel tot armoedeverligting en ’n stimulant vir ekonomiese ontwikkeling. Die konsep van behuising is egter kompleks en multidimensioneel. Hierdie artikel is gebaseer op die siening van behuising as ’n multidimensionele bate, soos deur Rust, Zack en Napier (2009) aangevoer, waardeur wonings as finansiële, ekonomiese en sosiale bates kan dien (Rust 2007; Rust e.a. 2009). As ’n finansiële bate bied residensiële eiendom potensieel ekwiteit en toegang tot finansiering, die geleentheid om welvaart te bou en ’n erfporsie na te laat. As ’n ekonomiese bate bied residensiële eiendom aan eienaars die geleentheid om ’n inkomste te verdien deur middel van tuisgebaseerde ondernemings en verhuringsgeleenthede (Rust 2007; Rust e.a. 2009; Litheko e.a. 2019). Laastens, as ’n sosiale bate, bied behuising ’n burgerlike veiligheidsnet aan gesinne en families en dien dit as ’n instrument tot gemeenskapsversterking (Rust 2007; Rust e.a. 2009; Marais en Ntema e.a. 2018; Lategan en Cilliers 2019).

Daar word egter gevra of en hoe finansiële, ekonomiese en sosiale batewaardes werklik sal realiseer in Suid-Afrika se gesubsidieerde behuisingsmark. Met inagneming hiervan ondersoek hierdie artikel ’n eg Suid-Afrikaanse behuisingsverskynsel: informele agterplaasverhuring. Informele agterplaasverhuring beïnvloed al drie aspekte van die batedrietalkonsep deur moontlike impak op eiendomswaarde (finansiële batewaarde); geleenthede vir tuisondernemings en verhuring (ekonomiese batewaarde); en die huisvesting van uiteenlopende huurders (sosiale batewaarde). ’n Informele-agterplaasverhuring-struktuur word, vir die doeleindes van hierdie artikel, gedefinieer as ’n informele struktuur wat aangrensend tot of langsaan ’n formele woning op ’n geregistreerde erf opgerig is om ’n verskeidenheid verwante of onverwante huurders wat gebruik maak van basiese dienste wat na die formele woning aangelê is, te akkommodeer (Lategan en Cilliers 2017; Brueckner, Rabe en Selod 2018; Gunter en Manuel 2020). Dié navorsing is gemotiveer deur die meer as 923 000 informele-agterplaasverhuring-strukture wat reeds teen 2018 in Suid-Afrika aanwesig was (StatsSA 2018) en die beperkte navorsing wat tot op hede oor die sektor gepubliseer is, veral met betrekking tot kleiner Suid-Afrikaanse dorpe (Zweig 2015; Disaster Risk Studies honours class 2016). Beleidmakers toon ook ’n algemene traagheid om amptelik aandag aan die sektor te skenk. Die meeste van die beperkte ingrypings wat in die verlede beproef is, het verder gepoog om informele agterplaasverhurings te omskep in winsgeoriënteerde ondernemings met ’n negatiewe impak op vraag, aanbod en sosiale netwerke. Die bydraes van informele agterplaasverhuring tot sosiale volhoubaarheid is hierdeur indirek bewys en ook verder in die literatuur gestaaf (Lategan en Cilliers 2019). Met inagneming van hierdie bydraes en in die lig van die batedrietalkonsep, word die finansiële, ekonomiese en sosiale batewaarde van voorheen gesubsidieerde behuising en die impak en bydraes van die informele-agterplaasverhuring-sektor in hierdie opsig binne die konteks van ’n kleiner Suid-Afrikaanse dorp, Oudtshoorn, ondersoek.

Die artikel begin met ’n literatuuroorsig van kernkonsepte en -teorieë ten opsigte van eiendomsbesit. Eiendomsreg as ’n sentrale konsep in tradisionele perspektiewe rondom ekonomiese ontwikkeling en eiendomshandel word bespreek. Daarna word informaliteit as teenstrydige konsep behandel. De Soto se dooiekapitaalargument rondom die rol van formele titelreg om die kapitaal in informele bates in ontwikkelende lande te ontsluit, word dan bestudeer. Dan volg ’n hersiening van die fokus op gesubsidieerde behuising en die konsep van ’n skaalbare eiendomsleer in die postapartheidsera. Daarna verskaf die artikel ’n breë oorsig oor Suid-Afrika se informele-agterplaasverhuring-sektor vanuit bestaande literatuur. Dié gedeelte verskaf konteks en dien as agtergrond vir die opeenvolgende afdeling oor die invloed van die informele-agterplaasverhuring-sektor op residensiële eiendomswaarde, ekonomiese behoud en sosiale ondersteuning in ’n gevallestudie in die Bridgton- en Bongolethu-nedersettings in Oudtshoorn. ’n Meer gedetailleerde bespreking van die metodologie wat gevolg is word ook in daardie afdeling verskaf. Die artikel word afgesluit met ’n sintese van bevindinge met gepaardgaande aanbevelings. Ingevolge die multidimensionele aard en kompleksiteit van behuising word dit as ’n multidissiplinêre veld beskou (Shakira 2018:975, 976). Ter erkenning word hierdie artikel vanuit ’n stadbeplanningsinvalhoek benader en dien dit nie as ’n vakkundige studie in die velde van eiendomswaardering of ekonomie op sigself nie. Die gevolgtrekkings en aanbevelings weerspieël hierdie fokus.

2. Die reg tot eiendomsbesit

Apartheid het ’n nalatenskap van swak en onsekere eiendomsregte vir swart Suid-Afrikaners nagelaat (Kingwill, Cousins, Cousins, Hornby, Royston en Smit 2006), voortgesit deur ’n voortslepende gevoel van onteiening en ’n blywende kultuur van informele nedersettings (Gunter 2013; Fieuw en Mitlin 2018; Turok en Borel-Saladin 2015). Die gelykstelling van toegang tot grond en behuising in ’n stelsel wat eiendomsreg erken, bly ’n fundamentele beginsel in die retoriek van postapartheidsbeplanning en -ontwikkeling. Die reg tot eiendom, oftewel eiendomsreg, verwys na seggenskap oor die gebruik van ’n hulpbron (Alchian 1987), wie voordeel daaruit trek, wie uitgesluit word en hoe hierdie regte oorgedra kan word (Segal en Whinston 2010:2). Hierdie norme word beïnvloed deur maatskaplike reëls en vergestalt deur besitting as teken van eienaarskap. Die reg tot eiendom word as ’n basiese mensereg beskou (Moroni 2018) en duidelike eiendomsregte word as fundamenteel tot ekonomiese ontwikkeling beskou (Aragón 2015:43), gegewe die rol van besitreg in die handel van goedere en dienste (Slaev 2016:31). Hierdie klem op eienaarskap is gegrond op ’n model waarvolgens grondeienaarskap unitêr en stabiel is met ’n identifiseerbare eienaar met konsekwente regte (Porter, Lombard, Huxley, Ingin, Islam, Briggs, Rukmana, Devlin en Watson 2011:115). Die rigiede afbakening van grondeienaarskap en gepaardgaande regte ondersteun die konsep van amptelike grondverdeling wat dan grondgebruikbestuur bemagtig.

Nie alle eiendom word egter in ’n formele eiendomsregister opgeteken nie. Groot dele van ontwikkelende lande word beset deur mense wat onerkende, informele regte uitoefen op die grond wat hulle beset (Munshifwa en Mooya 2016:133). Hierdie informele besetters volhard binne ’n betwiste konteks van de facto-eiendomsregte, geantagoniseer deur dié wat hul eise tot die grond wat hulle gebruik en selfs verhandel teenstaan (Watson 2011). Hierdie informele besettings bots dikwels met beplanningsisteme wat formele eienaarskap en handelsreg erken, maar die vae gebruiksregte wat in meer gemeenskaplike en gebruiklike reëlings voorkom verontagsaam (Porter e.a. 2011:117). Tog bied gemeenskaplike, gebruiklike en informele norme hul eie sisteme van orde en handel (Kiddle 2010; Goldfinch 2015:88) wat in sekere opsigte meer gepas vir die ontwikkelende wêreld kan wees. Meer pragmatiese beplanners debatteer oor eienaarskap as ’n handelsreg teenoor ’n gebruiksreg in die normatiewe soeke na ’n “regverdige samelewing” (Porter e.a. 2011). Gevolglik kan eiendomsregte na meer as eksklusiewe individuele regte verwys. Dus kan tradisionele, gemeenskaplike of gebruiksregte hiermee oorvleuel, nie noodwendig buite formele en wettige strukture val nie en nie outomaties kapitalisme of ekonomiese ontwikkeling teenstaan nie (Goldfinch 2015:89–90). Deur die skakel tussen die formele en informele te aanvaar (McFarlane en Waibel 2012:2) kan informele hulpbronne alternatiewelik as vaste eiendom erken word (Porter e.a. 2011:117). Die erkenning van informele eiendom word gereflekteer in Hernando de Soto se teorie oor informele eiendomsbates en die uitbreiding van bestaande inisiatiewe (Schirmer 2007; Pillay 2008; Evensen 2019). De Soto se teorie word in die volgende afdeling bespreek.

3. Hernando de Soto se dooiekapitaaldebat

De Soto se hipotese lui dat armoede in die ontwikkelende wêreld vererger word deur die onvermoë van diegene in die informele ekonomie om kapitaalgoedere optimaal te benut, wat tot disfunksionele eiendoms-, inrigtings- en finansiële markte (dit wil sê dooie kapitaal) lei (Geyer 2014:35). De Soto voer aan dat armes, deur informele wonings en tradisionele grondeienaarskap (Goldfinch 2015:87), reeds toegang het tot al die nodige hulpbronne en kapitaal om welvaart te verseker (Schirmer 2007:68). Hierdie hulpbronne is egter “dood” omdat hul eienaars nie formele en amptelik geregistreerde eiendomsreg oor hul bates het nie (Marais, Sefika, Ntema, Venter en Cloete 2014; Pillay 2008:97; Litheko e.a. 2019).

Na aanleiding van De Soto se teorie kan hierdie “dooie” hulpbronne omgeskakel word na “lewendige” kapitaalgoedere indien ondoeltreffendhede in die mark oorkom word. Volgens De Soto kan dit gedoen word wanneer titels toegestaan word en de jure-eiendomsreg toegeken word aan eiendom waar de facto-regte reeds gevestig is (Geyer 2014:36; Evensen 2019). Gevolglik kan dooie kapitaal dan gemobiliseer word; verblyfreg verseker word; toegang tot krediet verkry word; ekonomiese aktiwiteit gestimuleer word; belegging in eiendom aangespoor word; munisipale inkomste aangevul word; grondadministrasie verbeter word; en grondmarkte geoptimaliseer word (Barry en Roux 2014:30; Domeher, Yeboah en Ellis 2018; Webster, Wu, Zhang en Sarkar 2016:462). De Soto se voorstelle voer dus nie net formalisering aan nie, maar ook dat daar op bestaande inisiatiewe, energie en bates voortgebou word (Schirmer 2007). De Soto se dooiekapitaalargument is nie gebaseer op die omvattende en onmiddellike integrasie van die informele in die formele nie, maar eerder op ’n inkrementele proses wat lei tot uiteindelike integrasie. ’n Intermediêre benadering tot verblyfreg en grondadministrasie waarin ’n middelpunt tussen formele en informele stelsels gevind word, word daarom bepleit (Pillay 2008).

De Soto is gekritiseer vir sy oorvereenvoudiging van die informele ekonomie en armoede as ’n simptoom van ’n gebrek aan formele titelregte; sy wanopvattings oor titelaktes as voldoende sekuriteit vir lenings; sy stugheid teenoor die mislukkings van verskeie skemas geskoei op die oordrag van titels in die Globale Suide; en ’n algemene gebrek aan empiriese ondersteuning (Barry en Roux 2016; Croese, Cirolia en Graham 2016; Goldfinch 2015; Marais en Ntema e.a. 2018). Barry en Roux (2014) bevestig dat eiendomsbesit onder die regte voorwaardes wel sosiale en ekonomiese voordele bied, maar dat dit nie ’n wondermiddel vir ekonomiese ontwikkeling is nie. De jure-regte waarborg nie noodwendig stabiele verblyfreg, toegang tot krediet, huisverbeteringe of toegang tot dienste nie, en die afwesigheid van hierdie regte belemmer nie noodwendig die aanwas van hierdie voordele nie (Lategan 2017). Titelaktes laat dus nie outomaties kapitalisme vir armes werk nie (Lemanski 2011:73).

Nieteenstaande die kritiek het menigeen De Soto se teorie om dooie kapitaal te laat herleef, aangehang (Goldfinch 2015:87; Tipple 2015:416). De Soto se idee oor formalisering was prominent in Suid-Afrikaanse beleidformulering (RSA 2004; Davies, Narsoo en Tomlinson 2007; Pillay 2008; McFarlane en Waibel 2012), en is veral weerspieël in verwysings na Suid-Afrika se eerste en tweede ekonomieë (Pillay 2008). Die eerste ekonomie verwys na die kenmerke van ekonomiese stelsels in die ontwikkelde wêreld, wat as gevorderd en gesofistikeerd, gebaseer op bekwame arbeid wat wêreldwyd mededingend is, en as verteenwoordigend van welvaart en hulpbronne beskou word. Die tweede ekonomie verwys na die kenmerke van ’n informele, gerelegeerde en ongeskoolde ekonomie wat deur ’n amptelike werklose mag onderhou word en deur armoede en nadeel gekenmerk word (Kingwill e.a. 2006). Die impak van De Soto se teorie is duidelik in ekonomiese beleide en strategieë soos die 2007- Accelerated and Shared Growth Initiative for South Africa (AsgiSA), wat die formalisering van grondbesit ondersteun as ’n ingryping wat in die tweede ekonomie ingestel moet word (Royston 2006). Wat ruimtelike beplanning betref, vestig die tweede-ekonomie-metafoor die beleid se aandag op voortdurende ongelykheid en marginalisering en hoe hierdie elemente ekonomiese geleenthede beperk en armes uitsluit. Suid-Afrika se kontemporêre ruimtelike beplanningsraamwerk berus op die behoefte om ontwikkeling te koördineer en te integreer, die verwronge ruimtelike patrone van die verlede te verander, groei en billikheid te bevorder, volhoubare ontwikkeling te ondersteun (Van Wyk en Oranje 2014), aandag aan armoede te gee en huishoudelike welstand te verbeter (Bhorat, Oosthuizen en Van der Westhuizen 2012). Veral Suid-Afrikaanse behuisingsbeleide is instrumenteel in hierdie verband.

4. Gesubsidieerde behuising as middel teen armoede in Suid-Afrika na apartheid

Suid-Afrika se benadering tot behuising stel ten doel om eiendomsbesit aan minderbevoorregtes te bied (Kingwill e.a. 2006) om sodoende armoede op ’n progressiewe wyse te hanteer (Shapurjee en Charlton 2013). Die postapartheidbloudruk vir die ontwikkeling van laeinkomstebehuising is gebaseer op die Heropbou- en ontwikkelingsprogram (HOP) van 1994, met ’n definitiewe verskuiwing na die konsep van behuising as ’n bate ingestel deur die neoliberale beleid, Breaking New Ground (BNG) van 2004 (Royston 2006; Cross 2008; Rust e.a. 2009; Turok en Borel-Saladin 2015). BNG het terme soos behuisingsbates, sekondêre behuising en die skaalbare eiendomsleer by die plaaslike konteks gevoeg (RSA 2004; Marais en Cloete 2015; Marais en Ntema e.a. 2018). Die konsep van die eiendomsleer, gegrond in De Soto se teorie (Charlton 2010), is steeds geanker in die basiese rasionaal van die behuisingsprogram. Die staat aanvaar gevolglik dat nuwe begunstigdes toegang tot skuiling asook ’n aandeel in ’n kapitalistiese eiendomsmark verkry, wat ekonomiese geleenthede sal bied (Lemanski 2011; Litheko e.a. 2019). Begunstigdes word op die eerste trap van die leer geplaas deur die toekenning van ’n gesubsidieerde woning wat mettertyd verbeter en verkoop moet word. Sodra die eerste eiendom verkoop word, word daar van begunstigdes verwag om opbrengste as ’n deposito en/of as sekuriteit vir ’n verbandlening te gebruik om ’n beter eiendom, wat hoër op die eiendomsleer insetel, aan te koop. Die leer word verder geklim deur die proses te herhaal (Davies e.a. 2007). Die intreevlakeiendom wat te koop aangebied word betree dan die sekondêre mark en maak so gesubsidieerde behuising deel van die behuisingsketting en brei die belastingbasis uit (Charlton 2010). Sien figuur 1.

Figuur 1: ’n Vereenvoudiging van Suid-Afrika se eiendomsleer in die laeinkomstehuismark (Bron: Aangepas vanuit Rust 2007)

Die metafoor van die eiendomsleer is egter idealisties. Geleenthede om die leer te klim is hoofsaaklik beperk omdat die finansiële kapasiteit van diegene wat kwalifiseer vir ’n behuisingsubsidie oorskat word. Suid-Afrika se behuisingsprogramme bied verskeie geteikende behuisingsubsidies op grond van huishoudelike inkomste aan. Huishoudings wat maandeliks minder as R3 500 verdien, val in die laagste inkomstevlak en kwalifiseer vir ’n volledig gesubsidieerde huis. Huishoudings wat maandeliks R3 501 tot R15 000 verdien val in die sogenaamde gapingmark en kwalifiseer vir finansiering gekoppel aan ’n individuele subsidieprogram (FLISP) om die bedrag wat benodig word om ’n verbandlening te bekom, te verminder (Rust 2012; Crighton 2014; Bah, Faye en Geh 2018; Gunter en Manuel 2020).

Hierdie artikel fokus op die laagste inkomstevlak van die mark. Huishoudings in hierdie segment verdien te min om aan hul gesinne se basiese behoeftes te voorsien (Tomlinson 2007) en vind meestal ’n verbandlening of mikrolenings onbekostigbaar. Die meeste begunstigdes van gesubsidieerde behuising kan as kontantarm, maar bateryk, beskou word (Lemanski 2009), indien gesubsidieerde huise as sodanige bates beskou kan word. Eiendomsbesit vereis sekere uitgawes vir dienste-, belasting- en onderhoudsverpligtinge. Baie begunstigdes met ’n lae inkomste kan nie aan hierdie vereistes voldoen nie (Rust e.a. 2009; Barry en Roux 2016; Turok en Scheba 2018). Vir huishoudings met ’n gebrek aan kontant is huisverbeteringe en formele uitbreidings nie realistiese doelstellings nie. Verder spaar diegene wie se inkomste hierdie verbeteringe moontlik kan maak selde genoeg geld om dit te kan aanbring, toegeskryf aan die druk om die formele voorstedelike lewe te betree en duur huishoudelike goedere te koop (Robins 2002; Lemanski 2009).

Die doeltreffendheid van die eiendomsleer word ook bevraagteken wanneer Suid-Afrika se laeinkomstebehuisingsmark ondersoek word. Die behuisingsmark word saamgestel uit die primêre mark (nuutgeboude huise) en die sekondêre mark (huise wat voorheen deur iemand anders besit is) en word gelei deur ’n stelsel van gewillige verkopers, kopers en beskikbare finansiering (Tomlinson 2007). Ondanks die belangrike rol wat titelaktes speel in die proses om lenings te bekom, of tydens die verkoop van ’n huis, of om ’n akkurate eiendomsregister te hou en ’n funksionerende eiendomsleer te vestig, word ’n aansienlike aantal nuwe gesubsidieerde huise nie formeel aan nuwe eienaars oorgedra nie. In hierdie gevalle word verblyfreg voorsien, maar nie wettiglik ondersteun nie (Rust e.a. 2009; Barry en Whittal 2016). Eienaars kan gevolglik nie amptelik die sekondêre mark betree nie, wat die mobiliteit van huishoudings en die batewaarde van die staat se behuisingsbeleggings ondermyn (Pillay 2008; Turok en Scheba 2018). Die afwesigheid van ’n titelakte verhinder egter nie vele nieamptelik-geregistreerde eienaars om hul huise te verhandel nie (Rust e.a. 2009; Ashton 2012). Verskeie studies maak melding van die aansienlike aantal eiendomme wat steeds verhandel word sonder dat transaksies geregistreer word (Robins 2002; Barry en Roux 2014; Marais e.a. 2014; Barry en Roux 2016), omdat eienaars nog nie titelaktes ontvang het nie of omdat formele transaksies te duur, ingewikkeld en ontoeganklik kan wees (Pillay 2008; Barry en Roux 2014; Barry en Whittal 2016). Informele weë bied dikwels ’n tipe hipermobiliteit en huishoudelike vloeibaarheid wat ag slaan op armer huishoudings se behoeftes (Robins 2002). Tydens dié soort ongedokumenteerde transaksies word talle gesubsidieerde huise ook verhandel voordat begunstigdes ingetrek het (Robins 2002), in minagting van die staat se beperkings op die verkoop van hierdie eiendomme (Ashton 2012; Geyer 2014). Hierdie ongeregistreerde transaksies kan tot betwiste eienaarskap lei, die sekuriteit van verblyfreg belemmer en eiendomme ongeskik maak vir verbandfinansiering (Barry en Roux 2014), wat tot die herinformalisering van formele behuisingsvoorraad kan lei (Marais e.a. 2014).

Die eiendomsleer se derde tekortkoming word gevind in die idee van mobiliteit op sigself. ’n Sentrale vraagstuk, ongeag of transaksies geregistreer is of nie, is waar verkopers hervestig wanneer hul eiendom verkoop is. Gesubsidieerde behuising kan moontlik finansieel verhandelbare bates bied, maar hierdie huise behaal gewoonlik relatiewe lae pryse in die sekondêre mark (Turok en Scheba 2018). Verkopers word dus dikwels daarvan verhinder om die eiendomsleer te bestyg. Hierdie lae verkooppryse spruit uit talle faktore, insluitend hoë aanbod, beperkte grootte, swak bougehalte en onwenslike liggings (Rust e.a. 2009; Jay en Bowen 2011; Lemanski 2011; Fieuw en Mitlin 2018). Eiendom op die volgende vlak van die eiendomsleer kan eiendomme in voormalige wit gebiede insluit wat tot vyf maal duurder kan wees as die gesubsidieerde eiendom wat verkoop is, of eiendomme in meer gegoede gedeeltes van voormalige townships, waar eiendomme meer as drie maal duurder kan wees (Marais e.a. 2014). Die meerderheid van huiseienaars verkoop daarom nie hul eiendom nie, omdat hulle besef dat lae eiendomswaardes en lae huishoudelike inkomstes nie verhuising na veel beter omstandighede moontlik maak nie (Kingwill e.a. 2006; Barry en Whittal 2016). Huishoudings word gevolglik beperk tot hul huidige eiendomme en gebiede (Rust 2007; Marais e.a. 2014), of beweeg weer laer af teen die eiendomsleer, terug na informele nedersettings of informele agterplaasstrukture (Rust e.a. 2009), aangesien sommiges hul gesubsidieerde eiendom doelbewus verkoop in ruil vir ’n terugkeer na huurbehuising of informelebehuisingsopsies (Gardner 2009; SERI 2013). Royston (2006) vergelyk gevolglik die eiendomsleer met ’n spel van slangetjies-en-leertjies waarin toegang tot formele eiendomsbesit maklik tot ’n afwaartse verskuiwing kan lei.

Die skakel tussen gesubsidieerde eiendomsbesit, met of sonder titel, en toegang tot krediet word as ’n verdere nadeel in die eiendomsleerkonsep beskou. Toegang tot krediet in ’n formele bankstelsel is gewoonlik afhanklik van ’n betroubare bron van voldoende inkomste (Bromley 2009). Lae inkomstes, onstabiele indiensneming of werkloosheid kan gevolglik krediet- en verbandtoegang belemmer (Marais en Cloete 2015). Kommersiële banke is huiwerig om lenings in die laeinkomstebehuisingsmark toe te staan (Royston 2006; Gunter en Manuel 2020), omdat hulle verkies om aan laerisiko-, beter besoldigde huishoudings met stabiele indiensname en ’n positiewe krediettelling geld te leen (Goldfinch 2015; Bah e.a. 2018; Moss 2019). Lae inkomstes verteenwoordig ’n hoë risiko, aangesien armer huishoudings meer kwesbaar is tydens ekonomiese skokke soos rentekoersverhogings of afleggings. As gevolg van soortgelyke ekonomiese skokke, swak finansiële beplanning en beperkte spaarreserwes, het die postapartheidsera reeds wanbetaling op ’n aansienlike aantal verbandlenings op huise in die laeinkomstemark ondervind (Rust 2007), met groot hoeveelhede beslagleggings as nagevolg (Pillay 2008). Hierdie ondervindinge eggo ervaringe in die laat-apartheidsjare. Teen die middeltagtigerjare het die verswakkende apartheidstaat verblyfreg, finansiering-gekoppelde ontwikkeling en geleenthede vir verbandlenings in voormalige swart gebiede ingestel (Marais, Hoekstra, Napier, Cloete en Lenka 2018). Aan die einde van die dekade het politieke spanning en stygende rentekoerse egter die bekostigbaarheid van verbandlenings beperk (Marais en Cloete 2015). Baie kon nie hul verbandverpligtinge nakom nie en grootskaalse beslagleggings van eiendom het gevolg (Tomlinson 2007). Hierdie ervaringe word vandag herroep deur onlangse ekonomiese skokke en voortdurende ekonomiese struikelblokke wat lenings en verbandtransaksies verder ontmoedig. Die Suid-Afrikaanse ekonomie gaan steeds gebuk onder ekonomiese onstabiliteit met lae ekonomiese groei, toenemende werkloosheid, ’n onstabiele elektrisiteitsnetwerk, rentekoersskommelinge, voortslepende sosio-ekonomiese ongelykheid, afgraderings deur internasionale graderingsagentskappe en tegniese resessies (Pillay 2008; Jay en Bowen 2011; Bah e.a. 2018; Moss 2019; Bloomberg 2020) wat baie mense in die laeinkomstesegment verhinder om deur middel van verbandlenings ekwiteit deur hul eiendomme te vermeerder. Marais en Cloete (2015) het bevind dat 25% van Suid-Afrikaanse verbandhouers in 2008 voorheen voordeel getrek het uit ’n staatsubsidie. Teen 2010 het die syfer gedaal tot 22% en teen 2012 was dit 5,9%. Tussen 2013 en 2014 het die verbandmark in Suid-Afrika met 10,3% gegroei, maar verbandlenings in dieselfde tydvak in die sogenaamde bekostigbare segment, het met 20,4% gedaal, met ’n beraamde 9 uit 10 lenings afgekeur (Bah e.a. 2018). Die algemene teenkanting wat gesubsidieerde huiseienaars toon om hul eiendom vir ’n verbandlening aan te bied, tesame met die ongewilligheid van finansiële instellings om verbandlenings aan hulle toe te staan, het gelei tot ’n beduidende waardevermindering van gesubsidieerde huise as finansiële bates (Lemanski 2011), wat sodoende dikwels begunstigdes onderaan die eiendomsleer hou (Geyer 2014).

Huiseienaars beskou meermale die waarde van hul gesubsidieerde huise in sosiale eerder as in finansiële terme as gevolg van die verlaagde waarde van dié wonings as finansiële bates, die nalatenskap van swart marginalisering en beperkte eienaarskap, ’n behuisingsagterstand van meer as 2,3 miljoen eenhede en die lang waglys waarop aansoekers vir gesubsidieerde wonings geplaas word (Du Plessis 2011; Rust 2012; Bah e.a. 2018; Cirolia en Scheba 2019; Moss 2019). Huise word daarom dikwels beskou as familiebates in plaas daarvan dat ’n individuele eienaar die eiendom gebruik of verkoop. Die huis dien as ’n statussimbool (Marais en Hoekstra e.a. 2018), maar ook as simbool van gesinslewe en toevlug – ’n fisiese skakel met sosiokulturele bande wat met die breër gemeenskap verweef is, en wat met eerbied behandel word uit respek vir vorige geslagte wat eiendom nalaat wat met groot opoffering bekom is (Tomlinson 2007; Barry en Whittal 2016). Die waarde van behuising as ’n familiebate wat oor generasiegrense strek word ook in navorsing deur Barry en Roux (2014) deur huiseienaars weerspieël wat hul eiendom primêr as hul kinders se geboortereg beskou.

In sommige gevalle huisves hierdie eiendomme talle generasies en verskeie huishoudings gelyktydig in beide formele en informele strukture. Soos in die inleiding gemeld, lewer die informele huisvesting van bewoners en huurders in die informele-agterplaasverhuring-sektor potensiële bydraes tot die realisering van die batedrietal-waarde van voorheen gesubsidieerde wonings. Die volgende afdeling bied ’n breë oorsig oor die informele-agterplaasverhuring-sektor van belang in hierdie opsig.

5. ’n Oorsig oor Suid-Afrika se informele-agterplaasverhuring-sektor

Informele agterplaasverhuring is diep gewortel in Suid-Afrika se laeinkomstebehuisingsmark en het eksponensieel uitgebrei in die postapartheidera (Brueckner e.a. 2018; Scheba en Turok 2020). Informele agterplaasverhuring word algemeen beskou as die subsektor wat die vinnigste groei in Suid-Afrika se laeinkomstemark (Brueckner e.a. 2018). Tog groei die sektor steeds sonder daadwerklik gefokuste beleide en beide negatiewe impak en potensiële voordele word dus nie amptelik op nasionale vlak in beplanningsaktiwiteite hanteer of bevorder nie (Turok en Borel-Saladin 2015; Lategan en Cilliers 2017; Turok en Scheba 2018; Gunter en Manuel 2020). Weens ’n gebrek aan begrip vir die kompleksiteit van die informele-agterplaasverhuring-sektor was vorige staatsingrypings meer geskoei daarop om winsgewende verhuringsondernemings te vestig. Dit het nadelige nagevolge met betrekking tot die aanbod van verhuringsgeleenthede gehad en het gevestigde sosiale en gemeenskapsnetwerke verpletter (Lategan en Cilliers 2017). Beperkte navorsing is tot op hede voltooi wat die dinamika en veranderlikes van informele agterplaasverhuring in verskillende kontekste hanteer (Brueckner e.a. 2018; Scheba en Turok 2020), met ’n spesifieke leemte wat navorsing oor die sektor in kleiner Suid-Afrikaanse dorpe betref (Zweig 2015). ’n Breedvoerige bespreking van die sektor se historiese ontwikkeling en veelvuldige kenmerke val buite die bestek van hierdie artikel. Slegs kernelemente met betrekking tot die ondersoek van die sektor se bydraes tot die ekonomiese, finansiële en sosiale batewaarde van wonings word dus bespreek.

Informele agterplaasstrukture kan ’n belangrike rol vervul in armoedeverligting waar huiseienaars beskikbare ruimte vir kommersiële of verhuringsdoeleindes gebruik (Tomlinson 2007; Rust 2007; Rust e.a. 2009; Geyer 2014; Chetty 2017; Turok en Scheba 2018; Gunter en Manuel 2020). Sodoende maak eienaars produktief gebruik van een van die min hulpbronne tot hul beskikking, naamlik spasie rondom hul woning (Brueckner e.a. 2018). Kommersiële gebruike sluit kleinskaalse kleinhandel-, diens- en/of vervaardigingsondernemings in (Rust 2007; Rubin en Gardner 2013). Dit blyk egter dat die meerderheid van informele agterplaasstrukture vir akkommodasiedoeleindes aangewend word.

As ’n tendens rig die minderheid van die verhuurders van informele agterplaasstrukture self strukture op, en maak dus eerder spasie aan huurders beskikbaar om hul eie strukture op te rig (Disaster Risk Studies honours class 2016; Chetty 2017). Die meerderheid van informele agterplaashuurders betaal dus vir die gebruik van grond en dienste, maar bou hul eie skuilings (Rubin en Gardner 2013; Zweig 2015). Huurders besit daarom algemeen strukture en kan dit elders oprig indien nodig (Morange 2002), wat relatiewe buigsaamheid en mobiliteit bied. Huurders wat hul eie strukture oprig kan tot ’n sekere mate self as belangrike rolspelers en verskaffers van selfhelp-huurbehuising beskou word (Watson 2009). Dit kan wees dat hierdie vorm van medeproduksie van huurverblyf (Lategan en Cilliers 2017) die enigste rede is waarom informele agterplaasverhuring vir baie verhuurders die moeite werd is (Gilbert, Mabin, McCarthy en Watson 1997). Laasgenoemde word beaam deur die huurbydraes in vorige studies gemeld te ondersoek, soos in tabel 1 saamgevat.

Tabel 1: Die huurbedrag per maand per informele struktuur in die agterplaas (Bron: Eie samestelling)

Jaar	Huurbedrag	Ligging	Studie
1989	R43 gemiddeld, tot en met R100	Gauteng-township	Sapire (1992)
1997	R40–R100	Johannesburg- en Kaapstad-townships	Guillaume en Houssay Holzschuch (2002)
1997	R20 gemiddeld	Gugulethu in Kaapstad	Gilbert e.a. (1997)
1997	R51 gemiddeld	Tamboville in Johannesburg	Gilbert e.a. (1997)
1997	R69 gemiddeld	Soweto in Johannesburg	Crankshaw, Gilbert en Morris (2000)
1998	R50–R100	Diepsloot in Johannesburg	Benit (2002)
1999	R52 gemiddeld	Helenvale in Port Elizabeth	Morange (2002)
1999	R17 gemiddeld	Walmer in Port Elizabeth	Morange (2002)
1999	R40 gemiddeld	Red Location in Port Elizabeth	Morange (2002)
2000	R69 gemiddeld	Soweto in Johannesburg	Crankshaw e.a. (2000)
2005	R150, elektrisiteit ingesluit	Duncan Village in Oos-Londen	Bank (2007)
2006	R150	Gauteng-townships	Gordon en Nell (2006)
2006	R240 gemiddeld, dienste uitgesluit	Westlake in Kaapstad	Lemanski (2009)
2007	R150, dienste uitgesluit	Kaapstad-townships	Skuse en Cousins (2007)
2008	R147 gemiddeld	Nasionale ondersoek	SHF (2008)
2010	R216 gemiddeld	Alexandra in Johannesburg	Shapurjee en Charlton (2013)
2015	R253 gemiddeld	Bridgton en Bongolethu in Oudtshoorn	Hierdie navorsing
2016	R201–R999	Klapmuts in Stellenbosch	US (2016)

Tabel 1 toon dat kontanthuur dikwels net voldoende is om direkte kostes te dek wat deur verhuurders aangegaan word en dus nie as ’n beduidende inkomstestroom beskou kan word nie (Crankshaw e.a. 2000; Morange 2002; Lategan en Cilliers 2017). Tog moet dit ook in ag geneem word dat huurbedrae uiters konteksgebonde is en van die aard en skaal van verhuring afhanklik is. Só kan inkomste uit informele agterplaasverhuring ook vir sekere verhuurders die enigste gereelde bron van inkomste wees (Morange 2002; Gardner 2009; Lemanski 2009; Scheba en Turok 2020). In ander gevalle is huurbydraes meer vloeibaar, aangesien sekere informele agterplaashuurders nie huur in kontant betaal nie, maar bydra tot veranderlike maandelikse dienstetariewe deur die verhuurder verskuldig, terwyl ander maatskaplike dienste aan verhuurders lewer (Lemanski 2009; Watson 2009; Shapurjee en Charlton 2013). Deur hierdie bydraes kan informele agterplaasverhuring beide finansiële en ekonomiese voordele aan arm huiseienaars bied.

In sommige gevalle word huurbedrae selde verhoog (Gilbert e.a. 1997). Verhuurders word dikwels daarvan verhinder om huurtariewe te verhoog, gegewe die redelik brose magsbalans tussen verhuurders en huurders, waar potensiële verhogings ontmoedig word deur ’n afhanklikheid van huurinkomste, ongeag hoe klein hierdie bydraes mag wees (Lemanski 2009). Hierdie magsverhouding word gereeld gerugsteun deur die soortgelyke ekonomiese omstandighede waarin beide verhuurders en huurders hul bevind (Gilbert e.a. 1997; Morange 2002; Lemanski 2009), met huurders wat gereeld marginaal beter af as verhuurders mag wees (Shapurjee en Charlton 2013; Brueckner e.a. 2018). Menige studies weerspreek dus die tradisionele beeld van verhuurders as uitbuiters met winsbejag en bevorder die idee van verhuurders wat hul inkomste met geringe informele huurinkomste aanvul (Lemanski 2009; Watson 2009; Shapurjee en Charlton 2013; Lategan en Cilliers 2019). Huiseienaars kan gevolglik dikwels beskou word as bestaansverhuurders wat minimale, nie-uitbuitende huurgeld hef of dienste in natura van huurders verwag.

In sommige gevalle word informele agterplaashuurders in die tradisionele sin van die woord slegs as huurders beskou wat minimale bande met hul eienaars deel. Tog blyk dit uit die literatuur dat baie verhuurders en huurders verwant of ten minste goed met mekaar vertroud is (Morange 2002; Poulsen en Silverman 2005; Lemanski 2009; Rubin en Gardner 2013; Disaster Risk Studies honours class 2016). Sommige studies toon dat informele agterplaashuurders in sekere homogene buurte meer geneig mag wees om familielede van verhuurders eerder as onverwante huurders te akkommodeer (Sapire 1992; Beall, Crankshaw en Parnell 2002; Lemanski 2009; Zweig 2015) en dat dit algemeen mag wees vir familielede om nie huur te betaal nie (Brueckner e.a. 2018). Lategan en Cilliers (2019) som die bydrae van informele agterplaasverhuring in kontekste waar noue bande tussen verhuurders en huurders bestaan tot sosiale volhoubaarheid, en daarom potensiële sosiale batewaarde, op as bydraes tot sosiale kohesie en die bou van sosiale kapitaal. Hierdie niemonetêre bydraes (familiebande; ondersteunende verhoudings; huishoudelike hulp; versorging; veiligheid en sekuriteit; ’n gevoel van behoort en gemeenskap; netwerke wat oor generasies strek; en lae residensiële omset) bied ondersteuning wat eiendomsbesit oor die langtermyn meer vervullend en haalbaar kan maak. Gegewe hierdie artikel se fokus op die finansiële en ekonomiese waarde van gesubsidieerde behuising en die impak van informele agterplaasverhurings, word sosiale batewaarde in mindere detail bespreek. Die volgende afdeling bied praktiese ondersteuning ten opsigte van die artikel se fokus deur te konsentreer op die behuisingsmark en die informele-agterplaasverhuring-sektor in ’n gevallestudie in Bridgton en Bongolethu, Oudtshoorn.

6. ’n Ondersoek in Oudtshoorn se Bridgton- en Bongolethu-nedersettings

Oudtshoorn is die hoofsetel van die Oudtshoorn Plaaslike Munisipaliteit (OPM) in die Wes-Kaap wat ongeveer 3 537 km² beslaan met ’n totale bevolking van 97 981 inwoners, van wie die meeste in die dorp Oudtshoorn woon (OPM, 2017). Oudtshoorn word steeds gekenmerk deur ’n tipiese apartheidstadsuitleg, waarin die Bridgton- en Bongolethu-townships aan die dorp se oostekant geleë is. Hierdie artikel fokus op ’n studiegebied wat geleë is waar Bridgton en Bongolethu oorvleuel. Figuur 2 toon die ligging aan.

Figuur 2: Die Bridgton- en Bongolethu-studiegebied in Oudtshoorn (Bron: Lategan en Cilliers 2019)

Navorsing vir hierdie artikel is gebaseer op twee komponente wat in 2015 uitgevoer is. Eerstens is semigestruktureerde onderhoude met munisipale amptenare gevoer om tekortkominge in die literatuur en beskikbare statistieke aan te vul. Onderhoude is getranskribeer vir maklike verwysing en ondervraagdes se identiteite is deur middel van skuilname beskerm. Tweedens is ’n kwantitatiewe opname en ontleding van munisipale waardasies in ’n oorvleuelende gebied van Bridgton en Bongolethu uitgevoer. Die groter studie-area is geïdentifiseer gebaseer op aanbevelings deur ondervraagdes in onderhoude en is verder afgebaken deur die gebruik van lugfoto’s om te verseker dat ’n voldoende aantal agterplaasstrukture teenwoordig was. Lugfoto’s kan egter nie in alle gevalle die aard van strukture as formeel of informeel, of die gebruik daarvan as store of vir besigheids- of huurdoeleindes, akkuraat weergee nie. Moontlike respondenteiendomme kon slegs deur veldwerk uitgeken word. Die opname het dus slegs eiendomme ingesluit wat informele-agterplaasverhuring-komponente bevat het, met gewillige verhuurder- en huurder-korrespondente wat deur middel van ’n gerieflikheidsteekproef gekies is. Opnames is uitgevoer met behulp van twee gemeenskapsbegeleiers wat slegs vir beperkte tydperke beskikbaar was. Hierdie begeleiers is deur die plaaslike polisie aanbeveel aangesien hulle reserviste was wat vertroue in die gemeenskap geniet het. Begeleiers is vooraf opgelei oor vraelysinhoud en -voltooiing. Die hoofnavorser het begeleiers in die veld bygestaan om vrae te beantwoord, notas te neem en die proses te monitor. Ingevolge die Noordwes-Universiteit (NWU) se etiekriglyne, is respondente ingelig oor navorsingsdoelwitte en algemene instruksies van deelname. Toestemming om data te gebruik is beskryf in terme van die vereistes van vrywillige deelname, en vertroulikheid van respondent-identiteite en -inligting is verseker. Uiteindelik het 103 huiseienaars as verhuurders en 120 huishoudings as informele agterplaashuurders ingestem om deel te neem aan die studie. Vraelyste het ruimtelike, ekonomiese en sosiale aangeleenthede ondersoek. Vrae is in samewerking met NWU se Statistiese Konsultasiedienste opgestel, en die data is ook deur hulle verwerk en geanaliseer. Rou data is geberg ingevolge ’n databestuurplan.

Die volgende afdeling rapporteer bevindinge uit die gevallestudie ten opsigte van die ondersoek van die gesubsidieerdebehuising-sektor in terme van finansiële, ekonomiese en sosiale batevooruitsigte, met spesifieke klem op die impak van informele agterplaasverhuring.

6.1 Behuising as ’n finansiële bate

Die voorafgaande literatuuroorsig het bevestig dat gesubsidieerde behuising in Suid-Afrika selde die status van verhandelbare bates bereik (Tomlinson 2007), wat ook weerspieël word in die OPM se lae waardasies van respondenteiendomme. Die eiendomme wat in die gevallestudie ingesluit is, en waarvan die munisipale waardasies bekom kon word (n=80), het ’n gemiddelde munisipale waardasie van R87 875 (s=R27 601,30) getoon, wat gewissel het tussen R52 000 en R187 000, gebaseer op waardasies van 1 Julie 2011. Daar moet daarop gelet word dat ’n bygewerkte munisipale waardasierol in November 2017 vir Oudtshoorn vrygestel is. Die gemiddelde waardasie vir dieselfde respondenteiendomme uit 2017 se waardasierol is as R118 000 bereken. Hierdie artikel maak egter gebruik van die 2011-data aangesien die 2017-waardasierol nie bekom kon word toe hierdie navorsing onderneem is nie en alle statistiese analises dus op grond van die 2011-data voltooi is. Waardasies word slegs ingespan om tendense uit te wys en reële eiendomswaardes is van mindere belang.

Die lae 2011-waardasies (hierna “waardasies”) wat in die steekproef geïdentifiseer is, impliseer beperkte opwaartse mobiliteit met betrekking tot die eiendomsleer in Oudtshoorn, aangesien vergeleke eiendomswaardasies vir ander gebiede in Oudtshoorn relatief hoër was. In meer welvarende gedeeltes van Oudtshoorn se townships, soos Toekomsrus en Colridge View, is eiendomme teen ’n gemiddeld van tussen R400 000 en R500 000 gewaardeer. Oudtshoorn se noordelike gebied, wat tydens die apartheidsera as ’n laer inkomste wit gebied geklassifiseer is, het ’n gemiddelde eiendomswaarde van R600 000 getoon, terwyl Wesbank, ’n voorheen wit gebied vir middel- tot hoërinkomstehuishoudings, ’n gemiddelde eiendomswaarde van ongeveer R950 000 getoon het (Coat 2015). Hierdie waardasies dui daarop dat huiseienaars met lae inkomstes beperkte geleenthede het om die eiendomsleer te bestyg. Verhuising na meer bekostigbare, maar verbeterde, eiendomme in hul onmiddellike of soortgelyke omgewing mag logies as alternatief aangevoer word. Op grond van die studie se bevindinge sou huishoudings met eiendomme met waardasies van R90 000 (net bo die gemiddeld van R87 875) steeds finansiering vir dubbeld hul eiendomswaarde moes bekom om toegang tot werklik verbeterde eiendomme met waardasies van tot R180 000 te verkry. Verder is die eiendomsmark steeds afhanklik van ’n gewillige-koper-gewillige-verkoper-model. Altesaam 97,1% van respondente het egter aangedui dat hulle dit nooit sou oorweeg om hul eiendomme te verkoop nie. Dit is ook belangrik om daarop te let dat slegs 2,9% van alle respondente hul eiendomme in die sekondêre mark gekoop het, waarvan slegs twee ’n verband gebruik het om die aankoop te finansier. Slegs 1% van respondente het verder gemeld dat hulle voorheen lenings aangegaan het waar hul huise as sekuriteit gedien het.

In ooreenstemming met die tema van hierdie artikel is dit belangrik om perspektief te bied op eiendomswaardes en die verskynsel van informele agterplaasstrukture. Volgens Coat (2015) kan informele agterplaasstrukture ’n negatiewe invloed op eiendomswaardasies hê, grotendeels toegeskryf aan die negatiewe impak op ’n eiendom en buurt se estetika. Volgens Coat (2015) sal informele agterplaasstrukture egter nie individuele eiendomswaardes wesenlik beïnvloed in gebiede, soos in die Bridgton/ Bongolethu-gevallestudie, waar hierdie strukture reeds algemeen gevestig is nie. Hierdie stelling is dienooreenkomstig getoets. ’n Analise, met behulp van Spearman se rangordekorrelasiekoëffisiënt vir munisipale waardasie en die aantal informele agterplaasstrukture, het ’n korrelasiekoëffisiënt van -0.167 (p=0.138) as ’n klein, maar nie prakties beduidende, negatiewe verhouding aangedui. Die resultate toon dat die hoogste waardasies aan eiendomme met minder agterplaasstrukture geheg is, maar ook dat sommige eiendomme met minder agterplaasstrukture munisipale waardasies getoon het wat ook aan die onderpunt van die kontinuum lê.

Eiendomme met laer markwaardes, volgens munisipale waardasie, bied verlaagde (finansiële) batewaarde. Waar hierdie huishoudings egter informele agterplaasakkommodasie bied, word eienaars verhuurders wat van die potensiaal om ’n inkomste uit hul eiendom te verdien gebruik maak (Poulsen en Silverman 2005). Deur informele agterplaasverhuring kan huiseienaars die geleentheid benut om hul bates produktief as ekonomiese bates aan te wend, wat ook maatskaplike voordele mag bied.

6.2 Behuising as ’n ekonomiese bate

In die Bridgton/Bongolethu-geval het slegs 3% van respondente hul informele agterplaasstrukture vir kommersiële doeleindes aangewend. In hierdie gevalle is strukture gebruik om kleinskaalse handelsondernemings te bedryf. Al die oorblywende agterplaasstrukture is dus vir residensiële gebruik aangewend. In die gevallestudie is 22,5% van informele agterplaasstrukture verder deur eienaars/verhuurders en 75,8% van informele agterplaasstrukture deur huurders self opgerig. Die res (1,7%) is deur derde partye teen vergoeding gebou.

6.2.1 Informele-agterplaasverhuurder-profiele

6.2.1.1 Demografiese eienskappe van die verhuurdersteekproef

Bevindinge in die gevallestudie dui daarop dat die meerderheid van verhuurders, as hoof van die huishouding, vroulik (78,4%) en gemiddeld 55,62 jaar oud (s=13,02) was. Verder was 30,1% enkellopend, 29,1% getroud en 29,1% weduwees.

6.2.1.2 Ekonomiese kenmerke van die verhuurdersteekproef

Die meerderheid van eienaars (93,2%) het ’n gemiddelde huishoudelike inkomste van onder R3 500 per maand verklaar. Die grootste persentasie (40,8%) het maandeliks tussen R1 001 en R1 500 verdien. Slegs 4% van verhuurderrespondente het ’n maandelikse huishoudelike inkomste tussen R5 001 en R8 000 gerapporteer. Hierdie lae inkomstes word aan ’n klein ekonomies-aktiewe bevolking toegeskryf, aangesien slegs 29 huishoudings inkomste deur formele indiensneming verklaar het. Altesaam 93,8% van diegene wat permanente formele indiensname as hoofbron van maandelikse inkomste (n=16) aangemeld het, het bo die gemiddelde maandelikse huishoudelike inkomstegleuf van R1 001 en R1 500 verdien. ’n Kwart van die respondente het meer as R3 500 per maand verdien. As ’n aanduiding van ekonomiese en demografiese kenmerke, het 70% van verhuurders pensioen as hoofbron van huishoudelike inkomste gerapporteer. Altesaam 57,1% van eienaars (n=70) wat pensioen ontvang het, het tussen R1 001 en R1 500 per maand verdien. Cramér se V-toets vir assosiasie tussen hoofbron van inkomste en gemiddelde huishoudelike inkomste vir verhuurders het ’n effekgrootte van 0,507 (P<0,00) getoon, wat ’n prakties betekenisvolle assosiasie en ’n groot effek aandui. As gevolg hiervan was die hoofbron van inkomste voorspelbaar verwant aan hoeveel ’n huishouding verdien het. Dit is belangrik om daarop te let dat geen verhuurders informele-agterplaasverhuring-inkomste as hoofbron van inkomste verklaar het nie, in teenstelling met Morange (2002); Gardner (2009) en Lemanski (2009) se bevindinge dat inkomste uit agterplaasverhurings die enigste gereelde bron van inkomste vir sommige huishoudings kan wees. Resultate weerspreek die tradisionele beeld van verhuurders as uitbuiters met winsbejag en bevorder die idee van verhuurders wat hul inkomste met geringe informele huurinkomste aanvul. Huiseienaars kan gevolglik eerder beskou word as bestaansverhuurders. Die profiele van agterplaashuurders in die gevallestudie word in die volgende onderafdeling bespreek.

6.2.2 Informele-agterplaashuurder-profiele

6.2.2.1 Demografiese eienskappe van die huurdersteekproef

Die meerderheid van informele agterplaashuurders (as hoof van die huishouding of hoofhuurder) was manlik (66,7%), met ’n gemiddelde ouderdom van 39,76 jaar (s=9,58), waarvan 47,5% enkellopend was.

6.2.2.2 Ekonomiese kenmerke van die huurdersteekproef

’n Totaal van 80,6% van huurderhuishoudings het ’n totale maandelikse huishoudelike inkomste van onder R3 500 verklaar, met die grootste persentasie (22,7%) wat tussen R1 001 en R1 500 per maand verdien het. Verder het 7,5% van die huurderhuishoudings ’n maandelikse huishoudelike inkomste van meer as R10 000 gerapporteer. Laasgenoemde is belangrik met inagneming van die feit dat geen verhuurderhuishoudings gelykstaande hoë inkomstes verdien nie. In 46,8% van gevalle het informele agterplaashuishoudings permanente, formele indiensname, in 26,1% van gevalle staatsubsidies en in 23,4% van gevalle formele maar tydelike indiensneming as die hoofbron van maandelikse huishoudelike inkomste verklaar. Slegs twee huurderhuishoudings het pensioen as hoofbron van inkomste gemeld. Van die 52 informele agterplaashuishoudings wat permanente formele indiensname verklaar het, het 56,9% meer as die gemiddelde huishoudelike inkomste van tussen R1 001 en R1 500 verdien en 23,5% het meer as R3 500 per maand verdien. Cramér se V-toets vir assosiasie tussen die hoofbron van huishoudelike inkomste van huurders en die mediaan-huishoudelike-inkomste het ’n effekgrootte van 0,356 (P<0,00) getoon, wat ’n medium effek en prakties sigbare beduidende assosiasie verteenwoordig. Uit die voorafgaande afdelings blyk dit dat verhuurders en huurders in die gevallestudie vergelykbare ekonomiese kenmerke getoon het, maar ook dat huurders tot ’n beperkte mate in ’n effens beter finansiële posisie as verhuurders was. Hierdie stelling word statisties gestaaf deur ’n Phi-toets vir assosiasie tussen verhuurder- en huurderinkomste wat ’n effekgrootte van 0,252 (p = 0,003) getoon het, wat ’n prakties sigbare assosiasie, of ’n klein tot medium effek aangedui het, met huurders in ’n effens beter finansiële posisie.

6.2.3 Informele-agterplaasverhuring-bydraes

Die Bridgton/Bongolethu-data het aan die lig gebring dat 55,8% (n=67) van agterplaasrespondente kontanthuur betaal het. Huurbedrae het gewissel tussen R50 (1,5%) en R800 (1,5%) per maand, met ’n gemiddeld van R253,43 (s=R166,65). In die gevallestudie het 96,7% van agterplaashuurders stabiele huurbydraes aangemeld wat tot op daardie stadium nooit voorheen toegeneem het nie, met geen verwagting dat kostes in die toekoms sou styg nie. In Bridgton/Bongolethu het diegene wat nie kontanthuur betaal het nie meestal bygedra tot die koste van water en elektrisiteit (27,3%) op grond van verhuurders se maandelikse rekeninge; gehelp met die instandhouding van huise (9,9%); of huishoudelike take verrig (4,1%). Waar kontanthuur betaal is, het die meerderheid van verhuurders (60,8%) huurinkomste gebruik om maandelikse heffings op water en elektrisiteit te dek. Hierdie bevindinge beklemtoon die las wat dienstetariewe op behuisingsbegunstigdes plaas. Ter ondersteuning het 72,8% van verhuurders water- en elektrisiteitskostes as onbekostigbaar beskryf en 71,8% het gemeld dat gereelde instandhouding van hul huise buite hul finansiële bestek geval het. Boonop het 31,4% van verhuurders ook huurinkomste aangewend as bydraes tot uitgawes vir voedsel en klere.

6.3 Behuising as ’n sosiale bate

In die Bridgton/Bongolethu-gevallestudie het 80,8% van alle respondente verklaar dat alle lede van die informele agterplaashuishouding familie van verhuurders was. In 12,5% van gevalle was slegs sekere lede familie van verhuurders en in slegs 6,7% van gevalle was geen lede verwant aan verhuurders nie. Verder het 45,8% van alle informele agterplaasrespondente aangevoer dat hulle primêre motivering vir die huur van hul informele agterplaasstruktuur was om bande met familielede in die hoofhuis of nabye area te behou. Slegs 2% van verhuurders in die gevallestudie het finansiële motiverings as rede vir die verskaffing van informele agterplaasverhuring aangevoer, terwyl 93,1% ’n gevoel van sosiale verpligting of deernis as motivering gemeld het.

7. Sintese en gevolgtrekking

Suid-Afrikaanse behuisingsbeleide is histories geneig om die batewaarde van gesubsidieerde huise as eendimensioneel te beskou (Rust e.a. 2009). Hierdie aanslag word gekenmerk deur ’n oorbeklemtoning van die finansiële batewaarde wat gesubsidieerde behuising bied en word versterk deur tradisionele sienings oor formele eiendomsreg; die verantwoordelikheid om ongeregtighede uit die verlede reg te stel; De Soto se invloed; en die idee van ’n skaalbare eiendomsleer. In die lig van hierdie agtergrond stel hierdie artikel egter voor dat gesubsidieerde behuising eerder as multidimensionele bates beskou moet word, met inagneming van veral die potensiële direkte en indirekte bydraes van die informele-agterplaasverhuring-sektor tot die realisering van ’n batedrietalwaarde. Ter ondersteuning bevind hierdie navorsing dat die eendimensionele benadering onvoldoende mag wees, soos uitgewys in beide literatuur- en empiriese studies. Dit kan afgelei word uit die besprekings oor die waarde van informaliteit in die ontsluiting van kapitaal, die beperkinge van die eiendomsleer in die Suid-Afrikaanse konteks en wanneer die bydraes van ’n florerende informele-agterplaasverhuring-sektor oorweeg word, dat die klem op die finansiële geruil behoort te word vir ’n batedrietal, bestaande uit finansiële, ekonomiese en sosiale batewaarde. In hierdie opsig word die volgende bevindinge en aanbevelings ten opsigte van die Bridgton/Bongolethu-gevallestudie gelewer.

7.1 Gesubsidieerde eiendomme verteenwoordig swak finansiële batewaardes en die eiendomsleer faal

In die gevallestudie dui resultate daarop dat finansiële waardes die swakste in die drietal vaar. In Bridgton en Bongolethu was eiendomswaardes te laag vir huiseienaars om die eiendomsleer wesenlik te bestyg en byna geen respondente was geïnteresseerd daarin om ooit hul eiendom te verkoop nie. Verder het ’n geringe aantal respondente hul eiendomme in die sekondêre mark gekoop en nog minder het ooit toegang tot krediet verkry deur hul huise as sekuriteit te gebruik. Data toon dat eiendomme in die gevallestudie lae munisipale waardasies getoon het en dat van die eiendomme met ’n toenemende aantal informele agterplaaskomponente verder laer gewaardeer is. Eiendomme het dus oor die algemeen swak finansiële batewaardes verteenwoordig.

7.2 Informele agterplaasverhuurders en -huurders toon eenderse sosio-ekonomiese kenmerke en ondersteun mekaar

Die bevindinge is van belang veral wanneer die sosio-ekonomiese kenmerke van respondente in die Bridgton/ Bongolethu-geval in ag geneem word. Die meerderheid van beide verhuurder- en huurderrespondente in die gevallestudie het huishoudelike inkomstes van onder R3 500 per maand verklaar. Verhuurders was oorwegend pensioenarisse, terwyl die meeste van hul agterplaashuurders permanente werksgeleenthede of staatsubsidies as hoofbron van inkomste gerapporteer het. Dit is veral belangrik om uit te lig dat geen agterplaasverhuurders inkomste uit agterplaasverhuring as hoofbron van inkomste gemeld het nie en dat amper geen verhuurders finansiële voordele as hoofrede vir die verskaffing van informele agterplaasverhuring verklaar het nie. Agterplaasverhuring is dus in die gevallestudie hoofsaaklik deur nie-finansiële motiverings gedryf.

7.3 Informele agterplaasverhuring bied ekonomiese en sosiale ondersteuning as bates

Van kernbelang is dat agterplaasstrukture ekonomiese waarde bygedra het deur middel van huurbydraes in kontant, huishoudelike hulp of bydraes tot dienstariewe wat aan verhuurders betaal is. Bevindinge dui ook daarop dat informele agterplaasverhuring in die gevallestudie aan huiseienaars die geleentheid gebied het om uitgebreide familie te huisves, wat maatskaplike voordele kon inhou. Die artikel beklemtoon dat hierdie bydraes verhuurders toelaat om hul verpligtinge as huiseienaars na te kom en ook dat die sektor in geheel beide verhuurders en huurders help om te oorleef. Hierdeur word wonings wat moontlik nie as finansiële bates dien nie as ekonomiese bates benut, wat ook sosiale en maatskaplike voordele bied en dus as sosiale bates geld.

7.4 Resultate beklemtoon die multidimensionele aard van gesubsidieerde behuising ondersteun deur die informele-agterplaasverhuring-sektor

Die voorafgaande bespreking en resultate bevestig dat gesubsidieerde wonings multidimensionele bates kan wees, veral wanneer informele agterplaasverhuring gebied word. Die behoefte om die informele-agterplaasverhuring-sektor te verdedig, in stand te hou en aan te moedig as ’n integrale deel van die behuisingsmark wat eiendomsbesit haalbaar maak vir arm behuisingsbegunstigdes word sodanig beklemtoon.

7.5 Ondersteuning van die informele-agterplaasverhuring-sektor sal uiteenlopende denke en beplanningsbenaderinge verg

Met inagneming van die rol van die informele-agterplaasverhuring-sektor moet nasionale, provinsiale en plaaslike beleide meer klem die op die sektor lê. Bestaande beleide moet belyn word en daadwerklike stappe moet geneem word om die skeiding tussen die eerste en tweede ekonomieë, en die formele en informele, te oorbrug (Royston 2006). Daar moet voortgebou word op plaaslike en inheemse kennis op voetsoolvlak en hindernisse wat deelname aan die breër ekonomiese stelsel belemmer, moet verwyder word (Schirmer 2007).

Wat beplanning betref, is dit noodsaaklik dat die informele-agterplaasverhuring-sektor as ’n prioriteit beskou word in stadsbeplanningskemas, ruimtelike ontwikkelingsraamwerke en ander infrastruktuur-meesterplanne. So kan beperkende stelsels en regulasies, soos sonering, heroorweeg word om voorsiening te maak vir gemengde gebruike, tweede wooneenhede en hoër digthede. Nuwe dorpsuitlegte moet van die staanspoor af ruimte bied vir informele agterplaasstrukture vir huur- of kommersiële doeleindes. Dit kan gedoen word deur voldoende erfgroottes en genoeg ruimte in agterplase te verseker deur die strategiese plasing van die hoofhuis en die gebruik van toepaslike boulyne. In gevestigde gebiede kan infrastruktuurkapasiteit hersien word en die herkonfigurasie van bestaande informele agterplaasstrukture kan in samewerking met plaaslike bou-inspekteurs oorweeg word. Samewerking kan ’n beduidende rol speel en beplanners moet breedvoerig met ander belanghebbendes kommunikeer om aandag aan informele agterplaasverhuring te skenk as deel van kwessies soos plaaslike ekonomiese ontwikkeling.

7.6 Konteksspesifieke navorsing en ingryping word benodig

Dit is belangrik dat konteksspesifieke eienskappe en markte goed nagevors en verstaan word indien toepaslike en effektiewe intervensies nagestreef word (Watson 2009; Shapurjee, Le Roux en Coetzee 2014). Die gebrek aan, of baie lae, kontanthuur en noue bande tussen verhuurders en huurders in die gevallestudie beklemtoon die belangrikheid van sensitiewe en ondersteunende ingrypings. Strategieë om informele agterplaasverhurings te omskep in besighede met suiwer winsbejag, soos in vorige ingrypings gepoog is (Carey 2009; Lemanski 2009; Rubin en Gardner 2013), kan die delikate balans versteur wat die sektor in sulke kontekste in staat stel om ekonomiese en maatskaplike ondersteuning te bied, indien nie finansiële voordele nie. Onsensitiewe en oningeligte besluite moet vermy word om bestaande inisiatiewe wat die multidimensionele batewaarde van huise in besit van armes bevorder, te ondersteun.

8. Erkenning

Hierdie navorsing (of dele daarvan) is moontlik gemaak deur die finansiële bydrae van die NNS (Nasionale Navorsingstigting), Suid-Afrika. Enige opinies, bevindinge en gevolgtrekkings of aanbevelings wat uitgespreek word, is die mening van die outeur(s). Die NNS aanvaar geen aanspreeklikheid daarvoor nie. Die artikel is gebaseer op navorsing wat deur die hoofouteur as deel van ’n PhD in Stads- en Streekbeplanning aan die Noordwes-Universiteit voltooi is (https://repository.nwu.ac.za/handle/10394/25064).

Bibliografie

Alchian, A.A. 1987. Property rights. http://www.econlib.org/library/Enc/PropertyRights.html (26 April 2016 geraadpleeg).

Aragón, F.M. 2015. Do better property rights improve local income? Evidence from First Nations’ treaties. Journal of Development Economics, 116(C):43–56.

Arku, G. en R. Harris. 2005. Housing as a tool of economic development since 1929. International Journal of Urban and Regional Research, 29:895–915.

Ashton, G. 2012. Wasted wealth: Leveraging the property of the poor. The South African Civil Society Information Service. https://sacsis.org.za/site/article/1251 (14 Julie geraadpleeg).

Bah, E.H., I. Faye en Z.F. Geh. 2018. Housing market dynamics in Africa. Londen: Palgrave Macmillan.

Bank, L. 2007. The rhythms of the yards: Urbanism, backyards and housing policy in South Africa. Journal of Contemporary African Studies, 25(2):205–228.

Barry, M. en L. Roux. 2014. Perceptions of land registration in a state-subsidised housing project in South Africa. Housing Finance International, 27–33.

Barry, M. en L. Roux. 2016. Land ownership and land registration suitability theory in state-subsidised housing in two South African towns. Habitat International, 53:48–54.

Barry, M. en J. Whittal. 2016. Land registration effectiveness in a state-subsidised housing project in Mbekweni, South Africa. Land Use Policy, 56:197–208.

Beall, J., O. Crankshaw en S. Parnell. 2002. Uniting a divided city: Governance and social exclusion in Johannesburg. London: Routledge.

Benit, C. 2002. The rise or fall of the “community”? Post-apartheid housing policy in Diepsloot, Johannesburg. Urban Forum, 13(2):47–66.

Bhorat, H., M. Oosthuizen en C. van der Westhuizen. 2012. Estimating a poverty line: An application to free basic municipal services in South Africa. Development Southern Africa, 29(1):77–96.

Bloomberg. 2020. South Africa downgraded to full junk status. https://businesstech.co.za/news/finance/385575/south-africa-downgraded-to-full-junk-status (7 Julie 2020 geraadpleeg).

Bromley, D.W. 2009. Formalising property relations in the developing world: The wrong prescription for the wrong malady. Land Use Policy, 26(1):20–27.

Brueckner, J.K. en S.V. Lall. 2015. Chapter 21: Cities in developing countries. Fueled by rural-urban migration, lacking in tenure security, and short of affordable housing. Handbook of Regional and Urban Economics, 5:1399–1455.

Brueckner, J.K., C. Rabe en H. Selod. 2018. Backyarding: Theory and evidence for South Africa. World Bank Group. http://documents.worldbank.org/curated/en/491081541096912553/pdf/Backyarding-Theory-and-Evidence-for-South-Africa.pdf (26 Maart 2019 geraadpleeg).

Carey, S. 2009. Investigation into the proliferation of low-income private rental housing supply, and the development of recommendations concerning appropriate interventions/responses. http://www.urbanlandmark.org.za/downloads/small_scale_rental_report_carey_2010.pdf (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Charlton, S. 2010. Inclusion through housing: Limitations and alternatives in Johannesburg. Urban Forum, 21(1):1–19.

Chetty, R.K. 2017. Managing informality through backyard rental structures: Towards a hybrid model for the City of Johannesburg. MA-verhandeling, Universiteit van die Witwatersrand.

Cirolia, L.R. en S. Scheba. 2019. Towards a multi-scalar reading of informality in Delft, South Africa: Weaving the “everyday” with wider structural tracings. Urban Studies, 56(3):594–611.

Coat, J. 2015. Oudtshoorn Plaaslike Munisipaliteit. Persoonlike onderhoud. 7 Oktober.

Crankshaw, O., A. Gilbert en A. Morris. 2000. Backyard Soweto. International Journal of Urban & Regional Research, 24(4):841.

Crighton, T. 2014. Mind the gap. https://www.gpf.org.za/wp-content/uploads/2018/05/Mind_The_Gap_New.pdf (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Croese, S., L.R. Cirolia en N. Graham. 2016. Towards Habitat III: Confronting the disjuncture between global policy and local practice on Africa’s “challenge of slums”. Habitat International, 53:237–242.

Cross, C. 2008. Housing delivery as anti-poverty: Is South Africa on the right track? https://www.researchgate.net/publication/236144314_Housing_delivery_as_anti-poverty_is_South_Africa_on_the_right_track (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Davies, G., M. Narsoo en M.R. Tomlinson. 2007. Are Hernando de Soto’s views appropriate to South Africa? In P&DM en DBSA 2007.

Disaster Risk Studies honours class. 2016. Klapmuts Backyard dwelling survey: A hazard and vulnerability assessment. http://lib.riskreductionafrica.org/bitstream/handle/123456789/1271/Klapmuts%20backyard%20Dwelling%20Survey%20report%202016FINAL_AAA.PDF?sequence=1&isAllowed=y (17 September 2020 geraadpleeg).

Domeher, D., E. Yeboah en F. Ellis. 2018. Formal property titles or more? Perspectives from Ghana’s financial institutions. African Review of Economics and Finance, 10(1):243–273.

Du Plessis, W.J. 2011. African indigenous land rights in a private ownership paradigm. Potchefstroomse Elektroniese Regsblad, 14(7):45–69.

Evensen, K. 2019. Preventing a favela whitewashing: How a tax code revision can mitigate the danger of bare title rights to Rio de Janeiro’s slum residents. University of Illinois Law Review, 2:773–799.

Fieuw, W. en D. Mitlin. 2018. What the experiences of South Africa’s mass housing programme teach us about the contribution of civil society to policy and programme reform. Environment and Urbanization, 30(1):215–232.

Gardner, D. 2009. Strategy for increasing supply of small-scale private dwelling rental in South Africa. Johannesburg: Social Housing Foundation. Urban Landmark.

Geyer, H.S. 2014. Residential transformation in South Africa – reopening the “dead” capital debate. Urban Forum, (1):35–55.

Gibbons, R. en J. Roberts (reds.). 2010. Handbook of organizational economics. Princeton: Princeton University Press.

Gilbert, A., A. Mabin, M. McCarthy en V. Watson. 1997. Low-income rental housing: Are South African cities different? Environment and Urbanization, 9(1):133–144.

Guillaume, P. en M. Houssay-Holzschuch. 2002. Territorial strategies of South African informal dwellers. Urban Forum, 13(2):86.

Goldfinch, S. 2015. Property rights and the mystery of capital: A review of de Soto’s simplistic solution to development. Progress in Development Studies, 15(1):87–96.

Gordon, R. en M. Nell. 2006. Small-scale landlords: Research ﬁndings and recommendations. http://housingfinanceafrica.org/app/uploads/Small-Scale-Landlords-Research-Findings-and-Recommendations-250506.pdf (26 Maart 2020 geraadpleeg).

Gunter, A. 2013. Creating co-sovereigns through the provision of low cost housing: The case of Johannesburg, South Africa. Habitat International, 39:278–283.

Gunter, A. en K. Manuel. 2020. Urban housing in South Africa: the role of housing in development and transformation. In Massey en Gunter (reds.) 2020.

Jay, I. en P. Bowen. 2011. What residents value in low-cost housing schemes: Some South African concepts. Building Research & Information, 39(6):574–588.

Kiddle, G.L. 2010. Perceived security of tenure and housing consolidation in informal settlements: Case studies from urban Fiji. Pacific Economic Bulletin, 25(3):193–214.

Kingwill, R., B. Cousins, T. Cousins, D. Hornby, L. Royston en W. Smit. 2006. Mysteries and myths: De Soto, property and poverty in South Africa. https://www.researchgate.net/publication/45581476_Mysteries_and_Myths_De_Soto_Property_and_Poverty_in_South_Africa (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Lategan, L.G., 2017. Informality and sustainability: Reflecting on South Africa’s informal backyard rental sector from a planning perspective. Doktorale proefskrif, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus).

Lategan, L.G. en E.J. Cilliers. 2017. Considering planning approaches in the global south and learning from co-production in South Africa’s informal backyard rental sector. WIT Transactions on Ecology and the Environment, 223:241–252.

—. 2019. Informal backyard rentals through a social sustainability lens – a case study in Oudtshoorn, South Africa. Town and Regional Planning, 74:64–78.

Lemanski, C. 2009. Augmented informality: South Africa’s backyard dwellings as a by-product of formal housing policies. Habitat International, 33(4):472–484.

—. 2011. Moving up the ladder or stuck on the bottom rung? Homeownership as a solution to poverty in urban South Africa. International Journal of Urban & Regional Research, 35(1):57–77.

Lemanski, C.L. 2017. Citizens in the middle class: The interstitial policy spaces of South Africa’s housing gap. Geoforum, 79:101–110.

Litheko, O., L. Marais, J. Hoekstra, J. Cloete en M. Lenka. 2019. Black middle-income housing and asset building in Mangaung, South Africa. Urbani Izziv, 30:129–143.

Marais, L. en J. Cloete. 2015. Financed homeownership and the economic downturn in South Africa. Habitat International, 50:261–269.

Marais, L., M. Sefika, J. Ntema, A. Venter en J. Cloete. 2014. Towards an understanding the outcomes of housing privatisation in South Africa. Urban Forum, 25(1):57–68.

Marais, L., J. Ntema, J. Cloete en M. Lenka. 2018. Informal settlement upgrading, assets and poverty alleviation: Evidence from longitudinal research in South Africa. Development Southern Africa, 35(1):105–125.

Marais, L., J. Hoekstra, M. Napier, J. Cloete en M. Lenka. 2018. The housing careers of black middle-class residents in a South African metropolitan area. Journal of Housing and the Built Environment, 33(4):843–860.

Massey R. en A. Gunter (reds.). 2020. Urban geography in South Africa: Perspectives and theory. Cham, Switserland: Springer.

McFarlane, C. en M. Waibel (reds.). 2012. Urban informalities: Reflections on the formal and informal. Londen: Routledge.

McFarlane, C. en M. Waibel. 2012. Introduction: The informal-formal divide in context. In McFarlane en Waibel (reds.) 2012.

Morange, M. 2002. Backyard shacks: The relative success of this housing option in Port Elizabeth. Urban Forum, 13(2):3–25.

Moroni, S. 2018. Property as a human right and property as a special title. Rediscussing private ownership of land. Land Use Policy, 70:273–280.

Moss, V. 2019. Creating a development bank to finance affordable housing in South Africa is a timely catalyst to address demand and supply challenges. International Journal of Systems and Society, 6(1):52–67.

Munshifwa, E.K. en M.M. Mooya. 2016. Property rights and the production of the urban built environment – Evidence from a Zambian city. Habitat International, 51:133–140.

OPM (Oudtshoorn Plaaslike Munisipaliteit). 2017. Geïntegreerde Ontwikkelingsplan 2017–2022. http://www.oudtshoorn.gov.za/sites/default/files/documents/FIRST%20DRAFT%20IDP%20FOR%202017-2022.pdf (17 September 2020 geraadpleeg).

P&DM en DBSA. 2007. Are Hernando de Soto’s views appropriate to South Africa? https://www.dbsa.org/EN/About-Us/Publications/Documents/De%20Soto%20Colloquium%20FINAL.pdf (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Pillay, U. 2008. Hernando de Soto and the “mystification of capital”: A critical exploration of the difference that legal title makes for the low-income housing market in South Africa. South African Geographical Journal, 90(2):97–105.

Porter, L., M. Lombard, M. Huxley, A.K. Ingin, T. Islam, J. Briggs, D. Rukmana, R. Devlin en V. Watson. 2011. Informality, the commons and the paradoxes for planning: Concepts and debates for informality and planning; Self-made cities: Ordinary informality?; The reordering of a Romany neighbourhood the land formalisation process and the peri-urban zone of Dar es Salaam, Tanzania; Street vendors and planning in Indonesian cities; Informal urbanism in the USA: New challenges for theory and practice; Engaging with citizenship and urban struggle through an informality lens. Planning Theory & Practice, 12(1):115–153.

Poulsen, L. en M. Silverman. 2005. Design strategies for the densification of low income housing. International Journal for Housing Science and its Applications, 30(1):19–31.

Robins, S. 2002. Planning “suburban bliss” in Joe Slovo Park, Cape Town. Africa, 72(4):511–548.

Royston, L. 2006. Snakes and ladders: A housing perspective on de Soto and the first and second economy debate in South Africa. In P&DM en DBSA 2007.

RSA. 2004. Sustainable human settlements – Breaking new ground. https://www.gov.za/about-government/sustainable-human-settlements-breaking-new-ground#:~:text=Cabinet%20approved%20the%20Comprehensive%20Housing,in%20the%20shortest%20possible%20time (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Rubin, M. en D. Gardner. 2013. Developing a response to backyarding for SALGA. http://pmg-assets.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/150602BackyardingFinal.pdf (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Rust, K. 2007. Supporting the housing asset triangle: South Africa’s real housing challenge. In P&DM en DBSA 2007.

—. 2012. Perspectives on South Africa’s affordable housing market: Current trends and issues. Centre for Affordable Housing Finance in Africa. http://housingfinanceafrica.org/documents/perspectives-on-south-africas-affordable-housing-market-current-trends-and-issues (26 Maart 2020 geraadpleeg).

Rust, K., T. Zack en M. Napier. 2009. How a focus on asset performance might help “Breaking New Ground” contribute towards poverty reduction and overcome the two-economies divide. Stads- en Streeksbeplanning / Town and Regional Planning, 54:51–61.

Sapire, H. 1992. Politics and protest in shack settlements of the Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging region, South Africa. Journal of Southern African Studies, 18(3):670–697.

Scheba, A. en I. Turok. 2020. Informal rental housing in the South: Dynamic but neglected. Environment and Urbanization, 32(1):109–132.

Schirmer, S. 2007. Deriving development from de Soto: A vision for South Africa. Are Hernando de Soto’s views appropriate to South Africa? https://www.dbsa.org/EN/About-Us/Publications/Documents/De%20Soto%20Colloquium%20FINAL.pdf (26 Maart 2020 geraadpleeg).

Segal, I. en M.D. Whinston. 2010. Property rights. In Gibbons en Roberts (reds.) 2010.

SERI. 2013. “Jumping the queue”, waiting lists and other myths: Perceptions and practice around housing demand and allocation in South Africa. https://www.researchgate.net/publication/259678719_Jumping_the_Queue'_Waiting_Lists_and_other_Myths_Perceptions_and_Practice_around_Housing_Demand_and_Allocation_in_South_Africa (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Shakira, F.S. 2018. Subsidized housing and health: Time for a multidisciplinary approach. American Journal of Public Health, 108(8):975–6.

Shapurjee, Y. en S. Charlton. 2013. Transforming South Africa’s low-income housing projects through backyard dwellings: Intersections with households and the state in Alexandra, Johannesburg. Journal of Housing and the Built Environment, 28(4):653–666.

Shapurjee, Y., A. Le Roux en M. Coetzee. 2014. Backyard housing in Gauteng: an analysis of spatial dynamics. Stads- en Streeksbeplanning / Town and Regional Planning, 64:19–30.

SHF (Social Housing Foundation). 2008. Shack rentals in South Africa. http://www.urbanlandmark.org/downloads/rep_shack_rent.pdf (14 Julie 2020 geraadpleeg).

Skuse, A. en T. Cousins. 2007. Spaces of resistance: Informal settlement, communication and community organisation in a Cape Town township. Urban Studies, 44(5/6):979–995.

Slaev, A.D. 2016. Types of planning and property rights. Planning Theory, 15(1):23–41.

StatsSA. 2018. Statistics South Africa: General household survey 20188.1–19191. http://www.statssa.gov.za/publications/P0318/P03182018.pdf (26 Maart 2020 geraadpleeg).

Tipple, G. 2015. Housing policy-making in Africa: Ten common assumptions. Habitat International, 49:413–418.

Tomlinson, M.R. 2007. Are title deeds a silver bullet for accessing credit? In P&DM en DBSA 2007.

Turok, I. en J. Borel-Saladin. 2015. Backyard shacks, informality and the urban housing crisis in South Africa: Stopgap or prototype solution? Housing studies, 31(4):384–409.

Turok, I. en A. Scheba. 2018. “Right to the city” and the New Urban Agenda: Learning from the right to housing. Territory, Politics, Governance, 7(4):1–17.

Van Wyk, J. en M. Oranje. 2014. The post-1994 South African spatial planning system and Bill of Rights: A meaningful and mutually beneficial fit? Planning Theory, 13(4):349–369.

Watson, V. 2009. Strategic literature assessment for informal rental research project. Report to the Social Housing Foundation, 1–26.

—. 2011. Engaging with citizenship and urban struggle through an informality lens. Planning Theory and Practice, 12(1):150–153.

Webster, C., F. Wu, F. Zhang en C. Sarkar. 2016. Informality, property rights, and poverty in China’s “favelas”. World Development, 78:461–476.

Zweig, P.J. 2015. Everyday hazards and vulnerabilities amongst backyard dwellers: A case study of Vredendal North, Matzikama Municipality, South Africa. Jàmbá: Journal of Disaster Risk Studies, 7(1):1–8.

The post Wonings as multidimensionele bates: die rol van informele agterplaasverhuring vanuit ’n beplanningsperspektief appeared first on LitNet.

*Die dominium* of eiendomsreg van ’n bestorwe boedel op die oomblik van die erflater se dood** Juanita Jamneck, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

Daar bestaan geen duidelikheid in die hedendaagse Suid-Afrikaanse reg oor wie die eienaar van ’n bestorwe boedel is onmiddellik by die dood van ’n erflater en voor afhandeling van die bereddering van die boedel nie. Daar is drie moontlike standpunte, naamlik dat die erfgenaam, die eksekuteur as opvolger van die Meester, of die boedel as sodanig eienaar word.

Indien dié moontlikhede aan die hand van verskillende feitestelle ondersoek word, blyk dit dat daar nie een eenvoudige oplossing is nie en dat elkeen met sy eie stel probleme gepaard gaan.

Dit wil voorkom of die benadering dat óf die erfgenaam óf die boedel die onmiddellike eienaar is, die beste antwoord bied. Die standpunt dat die eksekuteur die eienaar word, bied nie ’n oplossing nie, aangesien hy slegs in ’n verteenwoordigende hoedanigheid namens die boedel optree en slegs hierdie posisie beklee nadat hy deur die Meester aangestel is. Hy voer ook bloot verpligtinge ten opsigte van die boedel uit en verkry nie regte uit die boedel nie. Dit sou ook geen sin maak om te redeneer dat hy voor aanstelling eienaar of reghebbende van die boedel word nie, want geen regte uit die bestorwe boedel val in sy persoonlike boedel om weer te vererf nie.

Indien die erfgenaam as onmiddellike eienaar beskou word, sou dit slegs die geval kon wees indien bekende sakeregtelike beginsels geïgnoreer word en erfreg as ’n afsonderlike vorm van eiendomsoordrag beskou kon word. So ’n benadering sou wel antwoorde op sommige vrae verskaf, maar sou ook nie alle probleme uit die weg ruim nie.

Voorts lyk dit of daar ’n moderne neiging is om die boedel as sodanig as eienaar te beskou, maar die veronderstelling is dan dat dit ’n regsentiteit sui generis is. Gepaardgaande daarmee, wil dit ook voorkom of ’n benadering wat terug neig na die gemenereg en universele opvolging, aanklank vind.

Trefwoorde: adiasie; boedel; eksekuteur; erfgenaam; maatskappy; Meester; regsentiteit; regspersoon; repudiasie; universele opvolging

Abstract

The dominium or ownership of a deceased estate at the moment of the deceased’s death

The question of who becomes the owner of a deceased’s estate at the moment of death of the deceased has not been dealt with conclusively in modern South African law. Several research articles have been written on the vesting of beneficiaries’ rights and on adiation or repudiation of benefits from a deceased estate but an answer to this question has not been found. If an answer can be found, a number of different scenarios that have appeared in our courts, especially in insolvency and delict, may have easier resolutions. This question possibly also reaches further than only investigating who becomes the owner immediately upon death but probably entails the question as to who receives both the rights and the duties at that moment. This article investigates the various possible answers to this question.

There are three possible solutions to the question as to who becomes the owner of a deceased’s estate at the moment of death of the deceased and before the estate is liquidated and distributed in terms of the Administration of Estates Act. These possible answers are:

the beneficiary or beneficiaries of the estate,
the Master or, following in his stead, the executor, or
the estate itself as legal persona or a sui generis legal entity.

When these various possibilities are researched, it becomes clear that each has its own set of problems and legal questions that arise from the possible answer.

Traditionally the view followed in the law of succession has been that of the court in Greenberg v Estate Greenberg 1955 3 SA 361 (A). According to this decision, the beneficiary only obtains a personal right to claim transfer or delivery of property from the executor of the deceased’s estate. This view seems to be a deviation from the common law which regarded the beneficiary as immediate owner and as universal successor. If, however, a view that the beneficiary becomes the immediate owner is followed, it can be accepted that automatic adiation takes place and that the executor only administers the estate. Transfer or delivery of the property is then no longer a requirement, as the beneficiary automatically becomes immediate owner at delatio of the estate. This view differs greatly from that followed in the law of property and applied generally in South African law. It means that delivery or transfer is no longer a requirement for transfer of property rights but becomes a mere formality with which the executor has to comply. This view therefore recognises a whole new manner of property rights transfer, namely that of delatio, which has not been accepted by our courts or academic writers. It is perhaps too far-reaching and requires a great mind shift and deviation from recognised principles, to be the best solution to the problem.

When the second possible answer, namely the executor (following in the Master’s footsteps), is considered, it appears to be the least likely solution. Practically, the executor takes over the duties of the deceased but does not, at the same time, acquire the same rights as those that the deceased had at the moment of his death. The executor only administers the estate and acts in the position of a representative of the estate. The only right that the executor does obtain, is his right to remuneration for the administration of the estate. This right, however, is not obtained from the estate but by virtue of the Administration of Estates Act. The executor does not become the owner of the estate at any stage and this view therefore does not present a solution to the problem at hand.

The third possible answer to the question, namely that the estate itself becomes the owner, seems to be the least problematic solution. Although this view also has its own related problems, they do have simple solutions. These problems include what type of entity the estate should be, as well as the question whether the estate or the entity still exists after the liquidation and distribution process has been completed.

For this answer to be applied, the estate must be seen either as a legal person or as a sui generis entity, capable of becoming the owner. As the estate does not have the traits of a legal person, it can be argued that it should rather be recognised as a legal entity sui generis. As the court in Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A) recognised the trust as a legal entity sui generis, there should be no reason why an estate cannot also be recognised as such an entity sui generis, as the position of a trust is comparable to that of an estate.

In the past the courts have expressed themselves against a view that the estate becomes the owner. In Commissioner for Inland Revenue v Emary 1961 2 SA 621 (A), for example, the Appeal Court held against this view. The decision was criticised by academic writers and more recently there has been a move towards recognising the estate as a sui generis entity capable of having ownership. In The former Highlands residents concerning the area formerly known as The Highlands (LCC116/98,24/8/99 unreported) and Jacobs v Die Departement van Grondsake (LCC120/99) [2000] ZALCC 7 the land rights court also expressed this view while acknowledging the Appeal Court’s view in Emary.

The last question is relevant for cases where claims are only discovered after completion of the liquidation process. The view that the estate immediately upon death becomes owner can be helpful in these cases if the estate is recognised as an entity sui generis which simply carries on the position of the deceased. Practically this does seem to be the position, as claims are lodged against the estate although the executor is the person who handles such claims.

If it is accepted that the estate as such simply takes over from the deceased and continues in his position, it would also mean that delictual claims caused by the deceased but only discovered after liquidation can still be settled with relative ease. This in turn means that universal succession as known at common law has not disappeared, as the estate will take over all the rights and duties of the deceased.

If the view that the estate becomes immediate owner is accepted, the objection against the view that the beneficiary becomes immediate owner falls away. Although a somewhat new approach is needed in that the estate has to be recognised as a sui generis entity, the approach does not require changes as far-reaching as that of the latter view. If the estate simply takes over from the deceased and continues his position, there is no question of transfer of ownership and property law principles need not be changed.

The conclusion is reached that there are merits in each of the possible answers, but each has its own problems. The best answer to the question as to who the owner of a deceased estate is, is probably either the beneficiary or the estate. The latter view presents fewer problems and is to be recommended.

Keywords: adiation; beneficiary; estate; executor; legal entity; legal person; Master; repudiation; universal succession

1. Inleiding

Daar is in die onlangse verlede reeds baie geskryf oor die vestiging van erfgename se regte en adiasie of repudiasie van voordele uit ’n bestorwe boedel.¹ Waaroor daar ook al geskryf is, maar waaroor daar steeds onduidelikheid blyk te wees, is die vraag oor wie eintlik die eienaar² van ’n bestorwe boedel is of word op die oomblik van die erflater se dood.³ Indien ’n antwoord op hierdie vraag verskaf kan word, kan daar moontlik makliker oplossings gevind word in verskeie feitestelle wat reeds voor die howe gedien het.⁴ Die vraag strek waarskynlik ook wyer as net wie die eienaar word, maar inderdaad wie in daardie stadium die regte en verpligtinge van die bestorwe boedel bekom.⁵ Hierdie bydrae poog om aan die hand van toepaslike hofsake ’n moontlike antwoord op die vraag oor waar die eiendomsreg van die bestorwe boedel direk na die erflater se dood rus, te ondersoek.⁶

Indien daar gekyk word na ’n paar sake wat in die verlede voor die howe gedien het oor ’n verskeidenheid van kwessies, blyk dit dat verskeie vrae oor die vestiging van regte en die aard van sodanige regte⁷ al menigmaal in oënskou geneem is. Al wat uit dié hofbeslissings duidelik is, is dat die erfreg-benadering gebaseer is op die beslissing in Greenberg v Estate Greenberg⁸ waar beslis is dat die erfgenaam direk na die erflater se dood ’n vorderingsreg teen die eksekuteur van die bestorwe boedel het waarkragtens hy sy erfenis kan eis.⁹ Hoewel die kwessie hier en daar deur ’n paar skrywers aangeraak word,¹⁰ blyk daar geen verdere diepgaande ontleding of antwoorde te wees op die kwessie of die beslissing inderdaad korrek is en hoe dit inskakel by die vraag na eiendomsreg van die bestorwe boedel direk na die erflater se dood nie.

Die kwessie wie eintlik die eienaar van ’n bestorwe boedel is op die oomblik van ’n testateur of erflater se dood, is tot dusver sorgvuldig deur die howe vermy¹¹ of, waar dit wel aangeraak is,¹² is die oplossing wat aangebied is, nie bevredigend nie.¹³ Om ’n antwoord op hierdie vraag asook ander toevallige vrae wat as gevolg van die hoofondersoek ontstaan, te kry, sal verskeie hofsake ter illustrasie in hierdie bydrae gebruik word.

2. Verskillende moontlikhede

Die vraag wie eintlik die eienaar van ’n bestorwe boedel is op die oomblik van die erflater se dood, het verskeie moontlike antwoorde, naamlik:

die erfgenaam,¹⁴
die Meester en na hom, die eksekuteur,
die boedel self as regspersoon of as sui generis-entiteit.

Die belang van ’n besluit ten aansien van watter een van hierdie moontlikhede as die eienaar of onmiddellike reghebbende aanvaar moet word, word goed geïllustreer deur die feite van Visser v Schmidt.¹⁵ In dié saak was die appellant ’n passasier in ’n voertuig wat deur die oorledene bestuur is. Hulle was in ’n ongeluk betrokke wat die oorsaak van die oorledene se dood was en ook die appellant se beserings veroorsaak het.¹⁶ Die appellant het sy eis om skadevergoeding as gevolg van sy beserings teen die oorledene se boedel ingedien nadat die bereddering van die boedel reeds deur die eksekuteur (die respondent) afgehandel was. Die respondent het by wyse van ’n spesiale pleit eerstens aangevoer dat hy van sy verpligtinge kwytgeskeld was,¹⁷ en tweedens met ’n pleit van plene administravit, dat die eiser (appellant) nie meer teen hom, in sy verteenwoordigende hoedanigheid, of teen die boedel kon eis nie. Die uitspraak op die feite is nie vir die huidige doeleindes van belang nie, maar wel dit wat uit die feite blyk. Die feite en voortvloeiende regsvraagstuk illustreer hoe die antwoord op die vraag hier ter sprake (naamlik wie die eienaar van die oorledene se boedel¹⁸ onmiddellik by sy dood is) die oplossing in dieselfde feite kan vergemaklik.

Eerstens moet onthou word dat die boedel teen die tyd wat die eis ingestel is, reeds afgehandel was en dus was die begunstigde/s reeds die nuwe eienaar/s van die bates. Volgens hedendaagse regsbeginsels kan die eiser (in casu later die appellant) nie sy eis teen hierdie begunstigdes instel nie want hulle het nie sy skade veroorsaak nie.¹⁹ Hulle het ook nie, by die wegval van die dader, laasgenoemde se plek ingeneem nie.²⁰ Die appellant se eis is persoonlik van aard teen die oorledene²¹ wat die skade veroorsaak het,²² maar hy het reeds weggeval en dit is onseker wie in sy plek getree het.

Is die antwoord ten opsigte van wie die eienaar of reghebbende van die boedel onmiddellik by dood is, dat die erfgenaam onmiddellik dié posisie beklee, kan hy die eis wel teen die erfgenaam/begunstigde instel. Hy sal dit kan doen selfs nadat die boedel afgehandel is. Indien dit die korrekte antwoord is, spreek dit vanself dat die erfgenaam nie net eienaar word met die regte van ’n eienaar nie, maar dat hy ook verpligtinge ontvang. Die probleem gaan dus verder as blote eiendomsreg.²³

Tweedens kan gevra word of die Meester of die eksekuteur dalk dadelik eienaar word en die eis dus teen een van hulle ingestel kan word. In die hedendaagse praktyk tree die eksekuteur in die skoene van die Meester wanneer die eksekuteursbrief aan hom uitgereik word en die twee “ampte” is min of meer in dieselfde posisie met betrekking tot die vraag wat eiendomsreg van die boedel aanbetref.²⁴ Die eksekuteur het verskeie verpligtinge ten opsigte van die afhandeling van die boedel²⁵ nadat hy deur die Meester aangestel is.²⁶ Hy tree op as “verteenwoordiger” (in leke-sin)²⁷ van die boedel, aangesien hy verskeie verpligtinge namens die boedel moet nakom alvorens hy die boedel finaal by wyse van ’n bepaalde proses en ’n likwidasie- en distribusierekening moet afhandel. Die erflater se boedel bly in ’n sekere sin voor afhandeling “voortbestaan”²⁸ of tree in die plek van die erflater en in normale omstandighede (met ander woorde, voor afhandeling van die boedel) moet enige eis teen die boedel op die voorgeskrewe wyse ingestel word.²⁹ Die vraag moet egter gevra word of die eksekuteur nie méér as bloot ’n “verteenwoordiger” is wat moontlik as die eienaar van die boedelbates gesien kan word nie.³⁰

’n Benadering dat die eksekuteur onmiddellik by die erflater se dood eienaar word, sou in die Visser-feite beteken dat die eksekuteur en die persoon teen wie die eis ingestel moet word, dadelik dieselfde persoon word. Dit sou inhou dat die eis teen hom ingestel kan word selfs al word dit eers na afhandeling van die boedel gedoen. Dit sou ook die probleem, soos ondervind in Visser (naamlik dat die eksekuteur die boedel afgehandel het en nie meer aanspreeklik kon wees vir enige eise nie omdat hy bloot ’n verteenwoordiger van die boedel was), ondervang. Hierdie konstruksie skep egter ’n paar ander vraagstukke, soos onder andere die aard van die reg wat aan hom oorgedra word.³¹

Derdens is die vraag of die boedel as sodanig die eienaar van die bestorwe boedel kan word of bly by die erflater se dood. Indien die boedel self as ’n entiteit beskou word wat onmiddellik eienaar word (of bloot in die erflater se skoene tree en dus eienaar bly), sal die eis soos in die Visser-saak teen die boedel self ingestel moet word. Dié benadering sou volgens die feite in Visser egter ook ’n aantal vrae meebring, soos watter tipe entiteit die boedel sou wees ten einde eienaar te kan wees; of die boedel die dader (oorledene) se plek inneem;³² en of die beseerde eiser (appellant) se eis na afhandeling van die boedel nog steeds daarteen ingedien kan word (met ander woorde, of die entiteit dan nog bestaan). Dié vraagstukke sal hier onder aangepak word.

Vervolgens sal elk van die moontlike oplossings ten opsigte van die eiendomsreg by dood van die erflater van nader beskou word.

3. Die erfgenaam as eienaar

Wanneer die posisie van die erfgenaam, hetsy intestaat of testaat, beoordeel word, is dit uit die boedelberedderingsproses duidelik dat hy nie die eienaar van die boedelbates is onmiddellik na die erflater se dood nie. Wanneer die erflater sterf, word die boedel by die Meester aangemeld om deur ’n proses van likwidasie en distribusie te gaan en eers wanneer die eksekuteur die bates aan die erfgenaam oordra of lewer, word laasgenoemde die eienaar van die bates wat oorbly nadat alle eise teen die boedel uitbetaal is.³³

Volgens De Waal en Schoeman-Malan³⁴ beteken die feit dat universele opvolging nie meer in die Suid-Afrikaanse reg toegepas word nie, dat die erfgenaam of begunstigde nie onmiddellik eienaar kan word nie. Volgens die stelsel van universele opvolging wat deur die Romeinse reg gevolg is, het die erfgenaam die erflater in sy gehele vermoënsregtelike posisie opgevolg deur beide die bates en laste te erf.³⁵ Dit het ook beteken dat die erfgenaam onmiddellik by dood van die erflater eienaar geword het en dat hy dan ook vir die skulde van die erflater verantwoordelik was. Die erfgenaam het dus ook die rol van die hedendaagse eksekuteur³⁶ vervul deurdat hy die erflater se skulde moes betaal.³⁷

Die Appèlhof se uiteensetting van die erfgenaam se posisie in Greenberg v Estate Greenberg³⁸ word in hierdie verband redelik algemeen aanvaar.³⁹ In dié saak⁴⁰ het die hof beslis dat die erfgenaam by die dood van die erflater nie onmiddellik eiendomsreg van die eiendom verkry nie, maar wel ’n gevestigde reg wat inhou dat hy in die toekoms oordrag van die bemaakte eiendom van die erflater se eksekuteur sal kan vorder. Ten spyte van hierdie uiteensetting, het die hof hom daarvan weerhou om enige uitspraak te lewer oor die vraag wie die eienaar van die bates is onmiddellik na die erflater se dood. Die enigste afleiding wat uit die uitspraak gemaak kan word, is dat die erfgenaam slegs ’n vorderingsreg en nie eiendomsreg het nie. Al wat dus duidelik uit die hof se uitspraak blyk, is dat die erfgenaam nie onmiddellik die eienaar is nie.

Die vraag wat nou van nader beskou moet word, is of hierdie benadering inderdaad korrek is en of dié benadering wel die beste oplossing vir verskeie probleme bied. Die vraag is dus of die erfgenaam slegs ’n vorderingsreg het en nie eiendomsreg nie, of kan die erfgenaam wel die eienaar wees?⁴¹

Die probleem oor die vraag na eienaarskap en die posisie van die erfgenaam, word duidelik na vore gebring deur die feite van ’n aantal sake uit die insolvensiereg⁴² en sal vervolgens aan die hand van twee⁴³ van hierdie sake toegelig word. Alhoewel die feite en regsprobleem in hierdie sake dui op die kwessie van wie die eintlike eienaar van die bestorwe boedel op datum van dood van die erflater of testateur is, word dié kwessie in geeneen van die sake pertinent beslis nie. In al hierdie sake sou daar waarskynlik makliker oplossings vir die regsvrae gevind kon word indien daar duidelikheid oor die vraag na eiendomsreg by die dood van die erflater was. Hier onder word slegs twee van die sake uitgelig ten einde die probleem te illustreer.

3.1 Hofsake wat die probleem illustreer: Die erfgenaam as eienaar

Vrae oor die insolvente erfgenaam, die vestiging van sy regte en repudiasie van ’n erfenis, het in Durandt v Pienaar⁴⁴ en Wessels v De Jager ter sprake gekom.⁴⁵ Die sake se feite en beslissings word kortliks uiteengesit waarna kommentaar op die toepassing van die probleemstelling ten aansien van hierdie beslissings gelewer word.

3.1.1 Durandt v Pienaar

Hier was die applikant die trustee van die insolvente boedel van die vyfde respondent, die erfgenaam in haar vader se boedel. Die oorledene en sy vrou was binne gemeenskap van goedere getroud en het ’n gesamentlike testament opgestel waarin hulle boedelsamesmelting bewerkstellig het. Hulle het voorts hul kinders en die tweede respondent as erfgename aangewys. Die vyfde respondent het kort na haar vader se dood haar erfenis tot voordeel van haar moeder gerepudieer. Net meer as ’n jaar na haar vader se dood is sy insolvent verklaar. Die applikant het aansoek gedoen om die tersydestelling van die repudiasie “as being a disposition of property not made for value” ingevolge die Insolvensiewet.⁴⁶

Die relevante bepalings van dié wet lui soos volg:

	26(1)	Every disposition of property not made for value may be set aside by the Court if such disposition was made by an insolvent-
	(a)	...
	(b)	within two years of the sequestration of his estate, and the person claiming under or benefited by the disposition is unable to prove that, immediately after the disposition was made, the assets of the insolvent exceeded his liabilities.

Twee definisies in artikel 2 van die Insolvensiewet, naamlik dié van “disposition” en “property”, was ook van belang en sal hier onder aangehaal word.

Die repudiasie deur die vyfde respondent het dus binne die twee-jaartermyn geval en die vraag voor die hof was of dié repudiasie as ’n daad van insolvensie gesien en gevolglik ongedaan gemaak moes word. Die hof verwys na verskeie hofsake asook na die gemenereg⁴⁷ en kom tot die gevolgtrekking dat die repudiëring “did not amount to a disposition of property” en gevolglik dat die aansoek nie slaag nie.

Die hof begin sy bespreking van die probleem met ’n verwysing na Van Schoor’s Trustees v Executors of Muller⁴⁸ waar in 1858 beslis is dat ’n kind ’n erfenis mag repudieer met die doel dat die bedrag wat in sy boedel sou val, nie vir sy krediteure beskikbaar moet word nie. Die beslissing is gebaseer op Voet 42.8.16 waar verklaar word dat ’n erfgenaam se weiering om iets te ontvang nie neerkom op vervreemding van die voordeel nie. Die hof haal soos volg uit Gane se vertaling aan:⁴⁹ “Not to acquire is not to alienate − Nevertheless it does not fall under the term ‘alienation made to defraud creditors’, if he does not act in such a way as to acquire it.”

Die hof wys egter voorts daarop dat die Van Schoor-saak beslis is kragtens Ordonnansie 6 van 1843 wat verskil van die huidige artikel 26,⁵⁰ maar beskou die beginsel nogtans as relevant omdat die destydse wetgewing nie ’n definisie van “disposition” bevat het soos die huidige wetgewing nie. Na oorweging van Van Schoor, beweeg die hof ’n hele paar jaar vorentoe⁵¹ na Kellerman v Van Vuren⁵² waar daar, in soortgelyke omstandighede as dié in die Durandt-saak, ook op die Van Schoor-saak gesteun is. In die Kellerman-saak is geargumenteer dat dies cedit⁵³ ten opsigte van die erfgenaam by die dood van die erflater plaasvind; dat die reg op die erfenis op die erfgenaam vestig en dat dié reg gevolglik deel van sy boedel uitmaak. Daar word verwys na Voet en sy argument word aanvaar dat indien ’n erfgenaam ’n erfenis repudieer, “the legacy is retrospectively rejected and never belonged to him and accordingly the right did not form part of his insolvent estate”.⁵⁴ Regter Goldblatt beslis gevolglik dat dié posisie sedert Van Schoor gevestigde reg is en dat hy as enkele regter nie die reg kan verander nie.

Volgens die hof in Durandt⁵⁵ was regter Goldblatt waarskynlik nie bewus van die beslissing in Boland Bank Bpk v Du Plessis⁵⁶ wat in 1991 beslis maar eers in 1995 gerapporteer is nie.⁵⁷ In dié beslissing is slegs gelet op die definisie van “property” in die Insolvensiewet, naamlik “‘property’ means movable or immovable property wherever situate within the Republic, and includes contingent interests in property other than the contingent interests of a fideicommissary heir or legatee”. Die hof het daar beslis dat ’n erfgenaam ’n “voorwaardelike reg” op goed verkry na die afsterwe van die erflater en dat hierdie reg doelbewus nie deur die wetgewer uitgesluit is van die definisie van “goed” nie.⁵⁸

Vervolgens bespreek die hof in Durandt⁵⁹ die beslissing in Klerck and Schärges v Lee⁶⁰ waar daar weer, nadat sowel Boland Bank v Du Plessis as ander bogenoemde gewysdes oorweeg is, bevind is dat Kellerman korrek beslis is. Die hof motiveer die bevinding soos volg:

In my view it is untenable to hold that a person who refuses to accept a benefit − whether it be a donation or an inheritance − thereby disposes of his property. And the definition of “disposition” in the Insolvency Act, wide as it is, does not cover the instant case. Counsel for the plaintiffs submitted that a renunciation of an inheritance was an abandonment of rights to property in terms of the aforementioned definition. It appears to me, however, that a repudiation of an inheritance is merely a refusal to accept a right to property.⁶¹

Nadat die hof in Durandt al bogenoemde gewysdes bespreek het, word teruggekeer na die posisie in die erfreg en verklaar dat die posisie baie duidelik is. By die dood van die erflater vestig daar nie eiendomsreg op die bemaakte voordeel in die erfgenaam nie, maar ’n persoonlike reg om die voordeel van die eksekuteur van die boedel te eis.⁶² Volgens die hof volg dit dus dat ’n erfenis voordat dit gerepudieer word, “property” of “a right to property” uitmaak.⁶³ Dit is nodig om laasgenoemde by te voeg omdat die definisie van “disposition” en van “property” in die Insolvensiewet soos volg lui:⁶⁴

“disposition” means any transfer or abandonment of rights to property and includes a sale, mortgage, pledge, delivery, payment, release, compromise, donation, or any contract therefor, but does not include a disposition in compliance with an order of Court: and “dispose” has a corresponding meaning.

“property” means movable or immovable property wherever situate within the Republic, and includes contingent interests in property other than the contingent interests of a fideicommissary heir or legatee.

Die hof aanvaar vervolgens dat repudiasie van ’n erfenis op “abandonment” van “property” kan neerkom, maar val terug op Van Schoor waar uitdruklik beslis is dat ’n erfgenaam mag repudieer ten einde sy erflating uit die hande van krediteure te hou:

It seems to me that if Parliament wished to change the settled law as received in Van Schoor’s case, it should have used clearer language to make its intention plain. That would not have been a difficult exercise in statutory draftsmanship.⁶⁵

Gevolglik word beslis dat die repudiasie deur die insolvent van haar erfenis voor haar sekwestrasie nie ’n “disposition of property” is wat ingevolge artikel 26 van die Insolvensiewet tersyde gestel kan word nie.

3.1.2 Wessels v De Jager⁶⁶

In dié saak het die Hoogste Hof van Appèl geleentheid gekry om te beslis oor die vraag of voordele in die kurator van ’n insolvente boedel gevestig het en by implikasie, of dit in die erfgenaam gevestig het. ’n Insolvent se vrou het na sy insolvensie maar voor sy rehabilitasie, ’n versekeringspolis op haar lewe uitgeneem. Sy het die insolvent, met wie sy buite gemeenskap van goed getroud was, as bevoordeelde aangewys en daarna intestaat gesterf. Die insolvent het geweier om die versekeringsvoordeel of die erfenis te aanvaar en die hof beslis dat hy inderdaad geen verpligting gehad het om dit te aanvaar nie. Wat die erfenis aanbetref⁶⁷ beslis die hof, sonder enige bespreking of selfs verwysing na Greenberg,⁶⁸ dat die insolvente erfgenaam by dood van die erflater geen reg verkry nie, maar dat die feit dat hy die erfenis wel kan adieer op ’n blote bevoegdheid neerkom. Voorts word bevind dat Kellerman en Klerck korrek beslis is maar dat Boland Bank v Du Plessis verkeerd beslis is.

3.1.3 Kommentaar

Die probleem oor die kwessie in bogemelde twee sake, naamlik of die insolvent se repudiasie van ’n voordeel uit ’n bestorwe boedel neerkom op ’n daad van insolvensie of vervreemding van eiendom, hang af van die vraag wat die howe telkens sorgvuldig vermy, en dit is⁶⁹ wie die eienaar van die bestorwe boedel⁷⁰ onmiddellik na die erflater se dood is. Indien dit ’n uitgemaakte saak is dat dit die erfgenaam (die insolvent) is, dan behoort die antwoord te wees dat die repudiasie wel neerkom op ’n daad van insolvensie of op ’n vervreemding van eiendom.

Die beslissing in die Durandt-saak is ’n goeie beslissing vir sover dit die erfregbeginsels en sake in die geval van die insolvensie van ’n erfgenaam duidelik uiteensit. Die hof se logiese toepassing van die reëls vervaag egter halfpad deur die saak en dan volg ’n paar denkfoute. Hierdie stelling word vervolgens verduidelik.

Die hof se stelling van die erfreg-posisie (soos in Greenberg beslis) is heeltemal korrek: “In a straightforward case the law of succession is sufficiently clear. An inheritance or legacy vests in the heir of (sic) legatee on the death of the testator. It is not the dominium which vests, but a personal right to claim the testamentary benefit from the executor in due course.”⁷¹

Dié posisie is deur die Appèlhof in Greenberg v Estate Greenberg⁷² uiteengesit en word uitdruklik in Durandt gevolg. Die hof se argument verflou dan egter, net twee paragrawe later, waar verklaar word dat ’n erfenis voordat dit gerepudieer word, “property” of “a right to property” uitmaak.⁷³ Die hof sê wel dat hy hierdie stelling maak in die lig van die definisies in artikel 2 van die Insolvensiewet, maar word hierdie definisies van nader beskou, veral die definisie van “disposition” soos ook deur die hof aangehaal,⁷⁴ lyk dit onseker of die wetgewer ook vorderingsregte daarmee in gedagte gehad het. Die definisie van “property” sluit wel “contingent interests” in, maar dit is ook onduidelik wat daarmee bedoel word.

Indien die hof se stelling vir ’n oomblik buite verband geneem word en slegs na die betekenis van “property” in sakeregtelike sin gekyk word, vind mens ’n anomalie tussen die stelling en die erfregposisie. As die erfenis voor repudiasie as “property” of eiendom kwalifiseer, sou dit beteken dat die erfgenaam die eienaar is onmiddellik na die erflater se dood en dat hy daarom nie net ’n vorderingsreg het soos in erfregsake soos Greenberg verklaar word nie. Dit sou ook nie verklaar waarom die erfgenaam nie verplig is om die erflating te aanvaar nie, maar ’n keuse het om te adieer of te repudieer.⁷⁵ Indien hy onmiddellik eienaar was, sou hy tog eintlik de facto reeds geadieer het (al het hy nie fisies sy instemming verleen nie) – met ander woorde, adiasie sou ’n aanvaarde feit gewees het, wat waarskynlik ’n verpligte adiasie daar sou stel.

Dit kom ook voor asof die hof in Durandt die onbevredigende aard van hierdie posisie besef, aangesien hy obiter noem dat daar baie gesê kan word oor die standpunt dat repudiasie deur die erfgenaam neerkom op afstanddoening van sy regte en dus wel onder die Insolvensiewet gedek kan word. Die hof voel egter dat daar nie te veel onnodige klem⁷⁶ geplaas moet word op die gevolgtrekking dat ’n bemaking of ’n legaat voor repudiasie “property” uitmaak nie. Die hof beskou homself gebonde aan die beslissing in Van Schoor en vermy daardeur enige verdere beslissing oor die vraag na die eiendomsreg onmiddellik na dood.⁷⁷

Hierteenoor kom die hof in Wessels tot dieselfde gevolgtrekking as in Durandt, maar beslis, sonder enige bespreking of selfs verwysing na Greenberg, dat die insolvente erfgenaam by dood van die erflater geen reg het nie, maar slegs ’n bevoegdheid (“power”) verkry om sy erfenis te aanvaar.⁷⁸

Volgens dié benadering het die erfgenaam dus nie eens ’n vorderingsreg om sy bates van die eksekuteur te eis soos in Greenberg beslis nie, maar slegs ’n bevoegdheid om sy erfenis te aanvaar.⁷⁹ Hierdie benadering strook nie met die algemene erfregbenadering ná Greenberg nie, maar die vraag is welke een van hierdie benaderings, indien enige, korrek is, of is daar ’n beter oplossing? Dit wil voorkom of die antwoord op hierdie vraag saamhang met twee ou bekende vrae waarop daar steeds nie duidelike antwoorde is nie, naamlik wat die werklike rol van adiasie is en wie die reghebbende van die erflater se regte onmiddellik na sy dood is.

Die probleem met die werklike rol van adiasie is diepliggend − een waarvan daar allerweë weggeskram word en waaroor daar reeds in die gemenereg besin is. Voet⁸⁰ verkondig dat die moment van adiasie nie belangrik is nie omdat adiasie terugwerkende krag het.⁸¹ Wanneer daar egter met dié tipe probleme soos in die Kellerman- en Durandt-sake geworstel word, is dit duidelik dat adiasie wel ’n belangrike deel van die oplossing van die probleem vorm.

Dit is geykte reg dat ’n erfgenaam nie verplig is om ’n erflating te aanvaar nie.⁸² Uit dié feit lei Cronjé en Roos⁸³ af dat adiasie nie outomaties plaasvind nie, hoewel dit in die praktyk aanvaar word dat ’n erfgenaam adieer totdat hy skriftelik repudieer.⁸⁴ Die gevolg hiervan is dat die erfgenaam geen regte het alvorens hy die voordeel aanvaar nie.⁸⁵ Gesag vir hierdie slotsom blyk egter nie duidelik nie en dit wil voorkom of daar ook nie in die gemenereg ’n duidelike standpunt hieroor was nie.⁸⁶ Van der Merwe en Rowland⁸⁷ maak ’n voorstel wat waarskynlik die sinvolste kan wees om probleme soos dié in die insolvensiesake te ondervang en ook om die huidige posisie met betrekking tot vererwing te verduidelik: “Die enigste konsekwente standpunt sou derhalwe wees om klem nie op adiasie nie, maar op repudiasie te laat val, deur te sê dat die erfgenaam reghebbende word en dit bly indien hy nie repudieer nie.”

Van der Merwe en Rowland blyk dus voorstanders te wees van die mening dat adiasie outomaties plaasvind en dat die erfgenaam outomaties “reghebbende” word (met ander woorde, dat aanvaar word dat adiasie plaasgevind het), hoewel hulle nie uitdruklik verklaar welke tipe reg hy ontvang nie. Uit hul teks in die geheel⁸⁸ wil dit nietemin voorkom asof hulle met die woord “reghebbende” verwys na die erfgenaam as “reghebbende” in die sin van ’n eienaar.⁸⁹

’n Ander benadering ten opsigte van adiasie word deur Stander en Redman voorgestel.⁹⁰

Dit is gevolglik die slotsom dat die regsposisie soos volg geïnterpreteer behoort te word: By die dood van die erflater kry die erfgenaam die bevoegdheid om te besluit of hy die erfenis wil adieer of repudieer. Adiasie vind nie outomaties plaas nie, maar verg ’n daadwerklike besluit van aanvaarding, hetsy uitdruklik of by implikasie. ’n Erfgenaam kan ook nie gedwing word om te adieer nie. Voor adiasie is daar niks wat die erfgenaam/skuldenaar kan afstaan nie. Hy moet tog eers ’n reg/goed hê voor hy dit kan afstaan. Indien die erfgenaam wel adieer, kry hy ’n vorderingsreg om die erfenis in ’n latere stadium van die eksekuteur te eis of te vorder. Sodra die erfgenaam se reg om die erfenis te eis met dies venit afdwingbaar word, sal die erfenis self (’n) bate(s) in die boedel van die erfgenaam wees.

Stander en Redman handhaaf dus die tradisionele beskouing dat die erfgenaam slegs ’n vorderingsreg het, maar vermy weereens die vraag na die eiendomsreg van die bates in die interim – met ander woorde, totdat die vorderingsreg teen die eksekuteur afgedwing word.

Van der Merwe en Rowland se standpunt val eerder in by die praktyk, gesien in die lig daarvan dat aanvaar word dat ’n erfgenaam adieer tensy hy skriftelik repudieer.⁹¹ Indien hierdie standpunt aanvaar word, bring dit ’n mens by ’n verdere vraag, naamlik: Wat is dit wat die erfgenaam outomaties adieer? Waarvan word die erfgenaam “reghebbende”, soos Van der Merwe en Rowland dit stel? ’n Leek sou waarskynlik hierop antwoord dat hy sy erfenis, dit wil sê, sy vader/moeder/die oorledene se eiendom aanvaar. ’n Leek sou dus antwoord dat hy eiendomsreg aanvaar. Die gevolg hiervan sou wees dat hy nie bloot aanvaar dat hy die reg het om dit wat hy as sy eiendom beskou, van iemand anders te eis nie, maar dat hy inderdaad eiendomsreg verkry by die dood van die erflater.⁹² Word Van der Merwe en Rowland se standpunt gevolg dat outomatiese adiasie plaasvind en word daarby gevoeg dat die erfgenaam outomaties eienaar word by die erflater se dood, ontstaan ’n volgende dilemma: Hoe verklaar ’n mens dan die boedelberedderingsproses waarvolgens die eiendom eers deur die eksekuteur oorgedra of gelewer moet word volgens die beginsels van die sakereg alvorens eiendomsreg kan oorgaan?⁹³

In Greenberg v Estate Greenberg word verklaar dat ’n erfgenaam of legataris “does not aquire the dominium in the property immediately on the death of the testator but what he does aquire is a vested right to claim from the testator’s executors at some future date delivery of the legacy”. Die hof vermy egter die kwessie oor die eiendomsreg van die eiendom in die interim (tussen die erflater se dood en oordrag deur die eksekuteur) en die vraag ontstaan of die standpunte van Van der Merwe en Rowland en dié van die hof versoenbaar is, of een van hulle die korrekte een is, en of daar dalk ’n heel nuwe benadering gesoek moet word.

Indien ’n mens eerstens na die “vorderingsreg-benadering”⁹⁴ kyk en aanvaar dat Greenberg korrek is, blyk daar ’n paar probleme te wees. Hoewel dit wel moontlik is om te argumenteer dat die erfgenaam na adiasie⁹⁵ bloot ’n vorderingsreg teen die eksekuteur verkry, het die hof die feit dat dié reg nie vanaf die erflater oorgaan nie, misgekyk. Die vorderingsreg wat die erfgenaam verkry, is nie ’n reg wat vanaf die erflater op hom oorgaan nie, aangesien sodanige vorderingsreg ’n persoonlike reg⁹⁶ is en selfs al kon sodanige vorderingsreg oorgedra word, was die erflater nooit draer van dié vorderingsreg nie.⁹⁷ Volgens Van der Merwe en Rowland⁹⁸ is erfopvolging by die dood van die erflater ’n verbintenisskeppende feit wat die vorderingsreg laat ontstaan. Hulle verduidelik egter nie wat die inhoud van hierdie verbintenisskeppende feit is of tussen welke partye die verbintenis tot stand kom nie.⁹⁹

Indien aanvaar word dat daar ’n verbintenisskeppende feit bestaan, ontstaan die verdere vraag tussen welke partye die verbintenis ontstaan. Ontstaan dit tussen die eksekuteur en die erfgenaam of tussen die boedel en die erfgenaam? Eersgenoemde standpunt is waarskynlik makliker om te verklaar aangesien die erfgenaam en die eksekuteur twee natuurlike persone is, maar die probleem daarmee is dat die eksekuteur op datum van dood nog nie aangestel is nie en dus kan die verbintenis tussen hom en die erfgenaam nie dán al ontstaan nie. Voorts is dit waarskynlik makliker om te verklaar dat die verbintenis tussen die erfgenaam en die boedel tot stand kom by die erflater se dood omdat die boedel dadelik bestaan (of liewer, voortbestaan), maar die probleem daarmee is dat die boedel tradisioneel nie as ’n regspersoon of sui generis-entiteit beskou word nie.

Die vraag is dus of die benadering korrek is en of daar nie ’n ander oplossing gevind moet word nie. Die erflater was wel draer van die regte wat die erfgenaam op die ou end van die eksekuteur kan vorder – dit wil sê, van die onderwerp van die erfgenaam se vorderingsreg – maar die regte was, in die hande van die erflater, saaklike regte. Die gevolge, soos beslis in die Greenberg-saak, naamlik dat ’n persoonlike reg om lewering/oordrag vanaf die eksekuteur te eis by delatio (in die gewone geval by die dood van die erflater) vestig,¹⁰⁰ wil dus vreemd voorkom aangesien vermoed word dat die erfgenaam adieer en dadelik sy regte ontvang. In die lig daarvan dat die erflater nie die persoonlike reg (vorderingsreg) kan oordra nie en die persoon teen wie die vorderingsreg bestaan nie by dood al geïdentifiseer is nie, wil dit voorkom asof die erfgenaam dadelik by dood sy saaklike regte ontvang. Dié posisie sou egter ’n uitsondering op die sakeregposisie daarstel, waar lewering/oordrag vir vestiging van eiendomsreg vereis word.¹⁰¹

Dié standpunt sal ook ’n verdere gevolg hê, naamlik om die vraag na die houer van die eiendomsreg op die erflater se eiendom onmiddellik by sy dood, te beantwoord. Dit sou beteken dat die erfgenaam, indien daar geen opskortende voorwaardes of tydsbepalings op hom van toepassing is nie,¹⁰² by die dood van die erflater eiendomsreg op die eiendom verkry. Dit beteken dus dat die erfgenaam eienaar word van die eiendom by delatio (die oopval van die boedel by die erflater se dood), dat die eksekuteur sodanige goedere administreer en dat die erfgenaam se reg om van die eksekuteur te vereis om goedere af te lewer of oor te dra, bloot van administratiewe waarde is en nie ’n “vorderingsreg” in die sakeregtelike sin is nie.

Die vraag is nou of dit moontlik is dat eiendomsreg direk by die erflater se dood op die erfgenaam kan oorgaan, gesien in die lig daarvan dat lewering of registrasie volgens die moderne sakereg die vereiste vir die oorgang van eiendomsreg is. Gemeenregtelik blyk dit dat outomatiese oorgang van eiendomsreg, sonder lewering of registrasie, wel erken is by die dood van ’n erflater¹⁰³ en dat dié posisie skynbaar eers ná die Greenberg-saak verander het. In Rosenberg v Dry’s Executors¹⁰⁴ kom die hof tot die gevolgtrekking dat die legatarisse in ’n geval van boedelsamesmelting ’n “real right” ten opsigte van die oorledene se gedeelte van ’n plaas bekom het, al was dit nie in hul name geregistreer nie. Die oorledene en sy vrou het in hul wederkerige testament die langslewende as erfgenaam aangewys en in ’n kodisil bepaal dat sekere plase aan hul kinders sou vererf. Die langslewende moes egter tydens haar lewe in besit daarvan bly. Die langslewende het die bepalings van die testament aanvaar wat boedelsamesmelting bewerkstellig het. Sy het daarna skuld aangegaan wat daartoe gelei het dat die skuldeiser op die plase beslag wou lê. Die Appèlhof bevind dat die langslewende by die eerssterwende se dood dominium oor haar gedeelte van die gemeenskaplike boedel behou het (ongeag of dit in haar naam geregistreer was of nie).¹⁰⁵ Haar skuldeisers kon teen haar deel van die boedel eis. Wat betref die eerssterwende se gedeelte, het die legatarisse (die kinders) egter eiendomsreg (’n “real right”¹⁰⁶) verkry waarteen die skuldeiser geen regte kon uitoefen nie.¹⁰⁷ Dié benadering is ook gevolg in The Receiver of Revenue Pretoria v CH Hancke,¹⁰⁸ maar is in latere sake soos Rampathy v Krumm,¹⁰⁹ met verwysing na Greenberg, verwerp.

In die lig van die hof se oorsig in Greenberg, soos hier bo aangedui, was dit waarskynlik ’n onnodige wysiging in die regsposisie. Die gevolg van hierdie benadering sou wees dat ’n verdere moment, buiten die twee wat in die sakereg erken word, vir die vestiging van eiendomsreg erken moet word. In die sakereg word oordrag (registrasie) in die geval van onroerende goed en lewering in die geval van roerende goed¹¹⁰ erken. In navolging van hierdie benadering sal dit in die erfreg dan beteken dat delatio ook as moment vir vestiging van eiendomsreg erken moet word.

3.2 Gevolgtrekking: Erfgenaam as eienaar

Om op te som: Indien aanvaar word dat outomatiese oorgang van eiendomsreg moontlik is by die dood van ’n erflater, kan die standpunt voorts aanvaar word dat adiasie outomaties plaasvind, dat die erfgenaam eienaar word en dat die eksekuteur (na sy aanstelling en tot afhandeling van die boedel) bloot die goedere administreer. Die erfgenaam het ook ’n vorderingsreg teen die eksekuteur maar die inhoud daarvan verskil van die tradisionele beskouing daarvan. Die inhoud van die vorderingsreg behels die behoorlike administrasie van die boedel asook die uiteindelike lewering of registrasie van die erflater se eiendom. Dié lewering of registrasie is dan egter nie ’n wyse van oorgang van eiendomsreg soos in ander gevalle¹¹¹ nie, maar bloot ’n formaliteit, terwyl die moment van oorgang van die eiendomsreg vir doeleindes van die erfreg, delatio is.

Dié benadering sal een van die basiese beginsels van die erfreg verklaar, naamlik waarom ’n erfenis van een erfgenaam na ’n ander oorgaan waar die eerste erfgenaam nooit eers ’n geleentheid gehad het om te adieer of te repudieer nie. Neem die volgende voorbeeld: ’n Man en sy seun is in ’n vliegtuigongeluk betrokke. Die man sterf oombliklik en sy seun twee weke later sonder om sy bewussyn te herwin. Dit is ’n algemene beginsel van die erfreg dat die man se eiendom op die seun oorgegaan het en dat dit weer by die seun se dood op sy erfgename oorgegaan het. Van hierdie feit getuig die sake oor commorientes waarin beslis is dat daar geen vermoede bestaan ten opsigte van wie eerste gesterf het wanneer persone in dieselfde ramp omgekom het nie.¹¹² Die rede vir hierdie beslissings was juis die bogemelde beginsel, omdat die persoon wat die langste bly lewe het van die ander sou geërf het.¹¹³

Word die argument gevolg dat die erfgenaam (die seun in die voorbeeld) nie verplig is om te adieer nie, dat adiasie ook nie outomaties plaasvind nie, en dat die erfgenaam “geen regte” het alvorens hy adieer nie,¹¹⁴ kan nie verklaar word waarom die erfenis van een op die volgende oorgaan nie.¹¹⁵ Die feitelike situasie maak natuurlik ook die standpunt in die Greenberg-saak problematies, aangesien die erfgenaam daarvolgens ’n vorderingsreg teen die eksekuteur het, maar dit ook nie as gevolg van sy bewusteloosheid kan uitoefen nie. Die enigste sinvolle verklaring vir die feit dat sy vader se eiendom binne sy boedel val wanneer hy sterf en weer op sy erfgename kan oorgaan, is dus dat hy die regte verkry by delatio van sy vader se boedel en dat eiendomsreg op dié moment (anders as in die sakereg) oorgaan.

Indien die posisie in feitestelle soos in Graham en Greyling ontleed word met die oog op die vorderingsregstandpunt in die Greenberg-saak, lyk dit met die eerste oogopslag miskien na ’n meer gewenste uitweg om dié benadering toe te pas omdat dit minder radikaal is, maar by nabetragting blyk dit tog onbevredigend te wees. Dié benadering sou beteken dat die seun ’n persoonlike reg teen die eksekuteur van sy vader se boedel verkry by sy vader se dood en dat dié reg in sy boedel geval het by sy dood, wat natuurlik nie regsgegrond is nie want ’n persoonlike reg kan nie vererf nie.¹¹⁶ (Let daarop dat ook hierdie benadering outomatiese adiasie moet aanvaar om enigsins verder te kan gaan.) Die seun se erfgename het op hul beurt ’n vorderingsreg teen sy eksekuteur by sy dood bekom − ’n vorderingsreg om ’n vorderingsreg af te dwing, wat nie moontlik kan wees nie vanweë die persoonlike aard daarvan en wat natuurlik ook nie kan vererf nie − weereens as gevolg van die persoonlike aard daarvan. Die benadering het die volgende effe onsinnige effek: Die vader se dood was ’n verbintenisskeppende feit wat ’n verbintenis tussen die seun en sy vader se eksekuteur laat ontstaan het. Die seun se dood was ook weer ’n verbintenisskeppende feit wat ’n verbintenis tussen die seun se eksekuteur en die seun se erfgename laat ontstaan het. Prakties gesproke gaan dit seker beteken dat die seun se eksekuteur die vordering teen die vader se eksekuteur sal moet afdwing en dit is inderdaad nie die geval nie.

Om die erkende algemene beginsels en sake oor commorientes te verklaar, is dit dus meer sinvol om eersgemelde benadering te volg. Daarvolgens kan ’n mens aanvaar dat adiasie deur die seun outomaties plaasgevind het, dat die seun eienaar van sy vader se eiendom geword het en dat die seun se erfgename weer op hul beurt eienaars geword het, telkens by delatio.¹¹⁷ Die erfgename het elk op hul beurt wel ’n vorderingsreg teen die eksekuteur van die onderskeie boedels, maar die inhoud van die vorderingsreg behels die behoorlike administrasie van die boedel asook uiteindelike lewering of registrasie. Dié lewering of registrasie is dan egter nie ’n wyse van oorgang van eiendomsreg soos in die sakereg nie, maar bloot ’n formaliteit.

4. Meester of eksekuteur as eienaar

Die volgende moontlikheid wat as deel van die onderhawige kwessie ondersoek moet word, is die vraag of die Meester en die eksekuteur as opvolger van die Meester, onmiddellik by die erflater se dood moontlik die eienaar van die boedel kan wees.

Die eksekuteur se rol in enige bestorwe boedel word bepaal deur die Boedelwet.¹¹⁸ Die eksekuteur verkry sy bevoegdheid om met die likwidasie en distribusie van ’n bestorwe boedel te handel vanaf die Meester met die uitreiking van die eksekuteursbriewe,¹¹⁹ maar die aard van die eksekuteur se regte word nie duidelik deur die wet bepaal nie. Daar is ook geen duidelikheid oor die aard van die Meester se posisie alvorens dit aan die eksekuteur oorgegee word nie.

In 1996 verklaar Sonnekus¹²⁰ dat daar onsekerheid bestaan “oor die vraag wie as reghebbendes vir die interim¹²¹ periode erken moet word” en bespiegel voorts oor die moontlikheid dat dit die eksekuteur kan wees: “Aangesien algemeen aanvaar word dat dit hier te lande die eksekuteur is wat moet meewerk om die erfgename reghebbendes te maak, is die moontlikheid groot dat die eksekuteur as reghebbende erken sal word.” In 2019 verklaar hy¹²² egter dat die Meester deur regswerking dadelik “in die skoene” van die oorledene tree met sy afsterwe en dat die eksekuteur daarna, by ontvangs van die eksekuteursbrief van die Meester, op sy beurt “in die skoene tree” van die erflater vir doeleindes van die bereddering van die boedel.¹²³ Hy verwys na ’n aantal sake¹²⁴ as gesag vir hierdie standpunt maar verduidelik nie wat bedoel word met “in die skoene tree” nie. Word hierdie sake van nader bekyk, blyk dit dat die hof ook telkens net die stelling maak dat dit die posisie is, maar nooit ondersoek wat die aard van die Meester of eksekuteur se posisie is nie.

In sommige van die sake word die stelling wel gemaak dat die eksekuteur die eienaar van die boedelgoedere is,¹²⁵ maar daar word nie ondersoek of dit werklik die posisie is nie. Dit wil ook voorkom of die Appèlhof nie hierdie benadering ondersteun nie, aangesien daar verklaar is dat lewering of oordrag van die bates (ooreenkomstig die sakereg) ’n vereiste vir eiendomsoorgang bly.¹²⁶

Die probleem oor die rol van die eksekuteur (as opvolger van die Meester)¹²⁷ en sy moontlike eienaarskap word vervolgens geïllustreer in die feite van ’n hele paar sake wat eintlik oor prosesregtelike aangeleenthede handel.

4.1 Hofsake wat die probleem illustreer: Die eksekuteur as eienaar

As voorbeelde kan Banjatwa v Maintenance Officer for the district of Butterworth,¹²⁸ Du Toit v Thomas¹²⁹ en Visser v Schmidt¹³⁰ in oënskou geneem word.

4.1.1 Banjatwa v Maintenance Officer for the district of Butterworth; Du Toit v Thomas

Die feite van beide sake is in wese dieselfde, aangesien daar in beide onderhoudsbehoeftes van kinders na die dood van ’n ouer ter sprake gekom het en daar in beide aansoeke om onderhoud by die Onderhoudshof gebring is.

In Banjatwa het die moeder van vier minderjarige kinders die Onderhoudshof genader vir onderhoud uit die bestorwe boedel van die kinders se vader nadat die eksekuteur van die boedel haar eis om onderhoud geïgnoreer het. Die hof bevind dat dit nie bevoegdheid het om so ’n bevel uit te reik nie, dat aansoek by die Hoë Hof kragtens die Boedelwet gedoen moet word, en wys die aansoek van die hand.¹³¹ Die hof bevind dat die eksekuteur nie “legally liable to maintain another person” is, soos beoog deur artikel 6 van die Wet op Onderhoud¹³² nie.

In Du Toit het die moeder van ’n minderjarige kind ook in die Onderhoudshof aansoek gedoen om onderhoud vir die minderjarige kind uit die bestorwe boedel van die kind se vader ingevolge die Wet op Onderhoud. In teenstelling met die beslissing in die Banjatwa-saak, beveel die hof die applikant (later die appellant) in sy verteenwoordigende hoedanigheid as eksekuteur van die vader se boedel, om onderhoud te betaal. Die applikant het daarna aansoek gedoen om tersydestelling van die bevel en nadat die aansoek nie toegestaan is nie, het hy na die Hoogste Hof van Appèl geappelleer. Die eksekuteur se standpunt was dat die Onderhoudshof nie jurisdiksie gehad het om die bevel te verleen nie, aangesien hy as eksekuteur “cannot be a ‘person’ as defined in s 2(1) of the Maintenance Act”.¹³³ Artikel 2 van die Wet op Onderhoud verklaar dat die wet van toepassing is “in respect of the legal duty of any person¹³⁴ to maintain any other person” en dit is hierop dat die eksekuteur sy aansoek gebaseer het. Sy argument was dat die goedkoper prosedure van die Onderhoudshof nie vir die moeder beskikbaar was nie en dat sy ingevolge die Boedelwet by die Hoë Hof aansoek moet doen. Nóg die Hoë Hof, nóg die Hoogste Hof van Appèl, het die eksekuteur gelyk gegee.

Die Hoë Hof¹³⁵ verklaar dat die eksekuteur “stepped into the shoes of the deceased”, dat hy vanaf datum van ontvangs van die eksekuteursbrief “represented the estate” en ook “the child’s claim for maintenance will lie against the executor”. Sowel die stelling in Banjatwa dat die eksekuteur nie “legally liable to maintain another person” is nie en die stelling in Du Toit dat die eksekuteur “stepped into the shoes of the deceased”, spreek egter nie die probleem aangaande die aard van die eksekuteur se regte en verpligtinge aan nie, maar omseil dit netjies deur bloot te verklaar dat die eksekuteur in die skoene van die oorledene gaan staan nadat hy die eksekuteursbrief ontvang het. Dié benadering verduidelik ook geensins wat in die interim periode gebeur alvorens die eksekuteur aangestel is nie en gesien in die lig van die feit dat die proses soms baie lank kan neem, is dit nie ’n bevredigende oplossing nie.

4.1.2 Visser v Schmidt

Die feite van hierdie saak, waar die eiser (appellant) beseer is in ’n motorbotsing waarin hy saam met die oorledene betrokke was, is hier bo ter inleiding en illustrasie van die probleem bespreek.¹³⁶ Soos aangedui, sou ’n benadering dat die eksekuteur onmiddellik by die oorledene se dood eienaar van die boedel word, in die Visser-feite beteken dat die eksekuteur en die persoon teen wie die eis ingestel moet word, dadelik dieselfde persoon word en dat die eis teen hom ingestel kan word selfs al word dit eers na afhandeling van die boedel ingestel. Die rede hiervoor sou wees dat die eksekuteur as eienaar van die boedel die regte en verpligtinge van die boedel bekom.

4.1.3 Kommentaar

Indien die benadering dat die eksekuteur onmiddellik by die dood van die erflater “eienaar” van die erflater se boedel word, van nader beskou word, ontstaan daar ’n paar vrae.

Die eerste hiervan is na die aard van die reg wat die eksekuteur in so ’n geval sou verkry. Hoewel dit gemaklik sou wees om te verklaar dat hy die verpligtinge van die oorledene verkry soos wat ’n eienaar dit sou verkry, geld dieselfde nie ten opsigte van die regte van ’n eienaar nie. Soos hier bo aangedui, blyk die praktiese toepassing nie te wees dat hy die “eienaar” in die werklike sin word nie. Indien hy wel eienaar geword het, sou die boedeleiendom in sy eie boedel val en aan sy eie erfgename kon vererf indien hy voor afhandeling van die boedel te sterwe sou kom. Aangesien dit prakties beslis nie aan sy eie erfgename vererf nie¹³⁷ en hy geensins in sy persoonlike hoedanigheid daaroor kan beskik nie, blyk dit nie die geval te wees nie.

Voorts sou ’n benadering dat die eksekuteur dadelik eienaar word, ’n moontlike botsing van belange en ’n voetslepery deur die eksekuteur bevorder. Uit sake soos Nedbank v Samsodien,¹³⁸ Standard Bank v Ndlovu¹³⁹ en Nedbank v Steyn¹⁴⁰ blyk dit duidelik dat skuldeisers dikwels benadeel word deurdat ’n eksekuteur tydsaam optree met die afhandeling van ’n boedel en dat skuldeisers soms verplig is om hul eise teen die boedel af te dwing voordat die boedel afgehandel is. Indien ’n eksekuteur dadelik eienaar met regte en verpligtinge sou word, sou daar geen rede wees om vinniger te handel nie en sou dié probleem moontlik nog ernstiger afmetings afneem.

Laastens is dit miskien, ten spyte van die besware reeds geopper, moontlik om by intestate boedels so ’n benadering te volg, maar indien daar wel ’n testament bestaan, sal dit moeilik wees om te argumenteer dat dit die erflater se bedoeling is dat die eksekuteur eienaar moet word.¹⁴¹ Indien die oorledene (hetsy testaat of intestaat) ondervra sou word, sou hy meesal aandui dat die eksekuteur slegs sy boedel moet administreer, sy erfgename moet bystaan, sy bates moet oordra en nie self enige regte daaroor ontvang nie.

4.2 Gevolgtrekking: Eksekuteur (Meester) as eienaar

Uit bostaande blyk dit dat geargumenteer kan word dat die eksekuteur, prakties gesproke, wel die verpligtinge van die eienaar van die bestorwe boedel oorneem, maar nie terselfdertyd die regte nie. Al die feitestelle uit die hofsake hier bo dui daarop dat die eksekuteur geen regte vanaf die oorlede boedeleienaar ontvang nie, maar wel verplig is om die verpligtinge wat die oorledene tydens sy lewe gehad het na te kom.¹⁴²

Die praktiese posisie is dat die eksekuteur slegs die boedel administreer – wat verklaar hoekom hy die verpligtinge oorneem – maar hy word nie reghebbende eienaar nie.¹⁴³

Die benadering hier bespreek, lei dus nie tot die gevolgtrekking dat die eksekuteur onmiddellik by dood van die oorledene eienaar van die boedel word nie.

5. Boedel as eienaar

Vervolgens word gekyk na ’n moontlikheid waaroor daar in die verlede al redelike¹⁴⁴ sekerheid bereik is, naamlik dat die boedel self, as sodanig, eienaar word. Om dié argument te voer, moet in ag geneem word dat daar twee moontlikhede bestaan. Die boedel moet óf as regspersoon óf as regsentiteit sui generis wat eienaar kan word, beskou word.

In die verlede het die howe hulle uitgespreek teen ’n benadering dat die boedel self die eienaar word. Daar is aanvanklik betoog dat die boedel, na analogie van die stigting, die eienaar van die boedelbates word.¹⁴⁵ So byvoorbeeld voer Murray¹⁴⁶ aan dat ’n bestorwe boedel ’n regspersoon (“legal persona”) is en Van Zyl¹⁴⁷ argumenteer ook dat die boedel oorgaan op ’n regspersoon wat uit ’n bestuursliggaam waarvan die lede die eksekuteur, die Meester en die staat is, bestaan.¹⁴⁸ Die Appèlhof het hom egter uitdruklik teen hierdie siening in Commissioner for Inland Revenue v Emary¹⁴⁹ uitgespreek wat weer deur Murray¹⁵⁰ gekritiseer is.

Dit wil voorkom of die verskeie teenargumente en ander voorstelle teen die Appèlhof se benadering wel aan gehoor gegee is en of die howe in meer onlangse tye nie hierdie standpunt navolg nie.

5.1 Hofsake wat die probleem illustreer: Die boedel self as eienaar

Die probleem oor die rol van die boedel as sodanig as eienaar van die boedelbates onmiddellik by dood, word geïllustreer in die feite van ’n paar sake wat hier behandel word. Hierdie sake toon ook ’n benadering tot die regsposisie deur sommige howe wat waarskynlik indruis teen die benadering van die Appèlhof in Emary soos hier bo genoem. Ter illustrasie kan na Van der Merwe v Van der Merwe¹⁵¹en Keyter v Van der Meulen¹⁵² verwys word.

5.1.1 Van der Merwe v Van der Merwe

Hier het die oorledene sy plaas aan sy broer verkoop ingevolge ’n ongeldige transaksie. Die plaas is aan sy broer oorgedra terwyl die grootste gedeelte van die koopprys nog uitstaande was en die feit dat die transaksie ongeldig was, is eers na sy dood ontdek. Die eksekuteur van die boedel het geëis dat die plaas terug aan die boedel¹⁵³ oorgedra moet word maar die respondent (die oorledene se broer) het geweier tensy kostes wat hy ten aansien van die plaas aangegaan het, aan hom terugbetaal word.

Dit blyk ongelukkig nie duidelik uit die verslag presies hoe die aansoek bewoord is nie, aangesien daar eers na “transfer back to the alienator”¹⁵⁴ verwys word en dan word gesê “[t]hey accordingly argue that the farm must first be transferred back to the deceased estate”¹⁵⁵ en laastens maak die hof die bevel dat die respondent “[is] ordered to take all steps necessary to transfer to the applicants in their capacities as executors in the estate”.¹⁵⁶ Dit wil dus voorkom of ’n aantal benaderings ten opsigte van die eienaarskap by dood hier verwar word. Eerstens is dit natuurlik nie moontlik om aan die verkoper (“alienator”) oor te dra nie, aangesien hy oorlede is en vervolgens word daar nie duidelik onderskei tussen die standpunte dat die eksekuteur die eienaar is of dat die boedel die eienaar is nie.

Die hof beveel wel dat die eiendom aan die eksekuteurs van die boedel terug oorgedra moet word en dat die respondent dan daarna ’n verrykingseis teen die boedel sou kon instel, net soos enige ander skuldeiser. Die probleem hiermee lê egter daarin dat die plaas klaarblyklik volgens die bevel in die name van die eksekuteurs oorgedra sal moet word, maar die eis van die respondent is teen die boedel.

Hoewel die hof nie ingaan op die probleem of ’n bevinding maak ten aansien van wie die eienaar van die plaas sou wees indien dit wel terug oorgedra moet word nie, blyk dit dat dit dalk eerder die boedel self is wat die eienaar sal wees en nie die eksekuteurs soos beveel nie. Aangesien dit nie die oorledene kan wees nie, en die respondent se eis vir verryking nie teen die eksekuteurs kan bestaan nie omdat hulle nie verryk is nie, kan daaruit afgelei word dat die boedel self die eienaar moet wees¹⁵⁷ en dus dat die boedel self, onmiddellik by die oorledene se dood, eienaar geword het (of liewer, gebly het).

Die vraag wat hieruit ontstaan, is vervolgens: Kan die eiendom aan die bestorwe boedel terug oorgedra word? Dié vraag kan alleen positief beantwoord word indien die boedel self as ’n regspersoon of regsentiteit sui generis¹⁵⁸ beskou kan word.

5.1.2 Keyter v Van der Meulen

Keyter kan ook dien as voorbeeld van ’n makliker oplossing indien die boedel as eienaar van die boedelgoedere geïdentifiseer kon word. Die feite van die saak is redelik ingewikkeld en strek oor ’n baie lang tyd,¹⁵⁹ maar kom op die volgende neer: Ingevolge die testament van ene EWD Keevy is gepoog om die eiendomsreg van ’n trop skape aan ’n trust te bemaak en is die vruggebruik van die trop aan sy vrou, HA Keevy, bemaak.¹⁶⁰ Sy (die vruggebruiker) het die skape verhuur aan NW Keevy, met die bepaling dat hy ’n gelyke getal van gelyke waarde sou “re-deliver to the administrators” van EWD Keevy se boedel. Die eksekuteur van EWD se boedel was die applikant in die onderhawige saak, ene Keyter.

Na HA Keevy se dood, het JMDD Keevy besit geneem van die trop, klaarblyklik in sy hoedanigheid as eksekuteur van HA Keevy se boedel. Die “huurder” (NW) het uit die prentjie verdwyn en vir vyf jaar lank was die trop skynbaar in besit van die vruggebruiker se eksekuteur. Hy (JMDD) is vyf jaar later oorlede en Potgieter en Van der Meulen¹⁶¹ is as eksekuteurs van sy (JMDD se) boedel aangestel. Ene Paterson is in die plek van JMDD Keevy as eksekuteur van HA Keevy se boedel aangestel. In 2011 het Potgieter (JMDD-boedel se eksekuteur) lewering van die skape aan Paterson (HA-boedel se eksekuteur) aangebied – omdat JMDD nog steeds in besit was by sy afsterwe − en in 2013 het Paterson alle regte in genoemde boedel van HA Keevy en die skape aan Keyter gesedeer. Keyter het vervolgens lewering van die skape of hul waarde geëis.

In vereenvoudigde vorm, was die feite dus dat Paterson, die eksekuteur van HA, wat by JMDD (die vorige eksekuteur) se dood in die plek van JMDD as eksekuteur van HA getree het, nie in besit van die skape was nie, maar alle regte daarin aan Keyter, die eksekuteur van die oorspronklike eienaar/oorledene, gesedeer het. Potgieter (eksekuteur van JMDD) was in besit en dit kom dus daarop neer dat die eksekuteur (Potgieter) van die vruggebruiker se eksekuteur (JMDD) in besit van die skape was. Die eksekuteur (Paterson) van die vruggebruiker (HA) was dus nie in besit van die skape nie en dit wil voorkom of haar (HA se) rol as vruggebruiker ook vervaag het en sy sommer as eienaar hanteer is. Desnieteenstaande het Paterson alle regte in HA se boedel aan Keyter (in sy hoedanigheid van eksekuteur van die oorspronklike eienaar/oorledene) sedeer.

Daar is onder andere aangevoer dat die eis teen Potgieter ongegrond was, aangesien hy die eksekuteur van die eksekuteur was, en dat die sessie op grond waarvan Keyter die saak ingestel het, ongeldig was. Die hof maak korte mette met die argument dat die eis teen Potgieter ongegrond was, aangesien hy in besit van die skape was en bevind voorts dat, indien die sessie geldig is, Potgieter verplig is om die skape aan Keyter te lewer.

Daar is aangevoer dat ’n eksekuteur nie regte in ’n boedel kan sedeer nie, maar die hof bevind met verwysing na Elizabeth Nursing Home (Pty) Ltd v Cohen¹⁶² dat die eksekuteur wel regte mag sedeer en dat daar geen rede is waarom hy nie regte aan ’n derde kan sedeer soos in hierdie geval nie.¹⁶³

5.1.3 Kommentaar

Sonnekus¹⁶⁴ kritiseer tereg die Keyter-uitspraak in die lig van die beginsels van vruggebruik en die erkende beginsel dat vruggebruik ’n persoonlike diensbaarheid is wat nie kan vererf nie. Nieteenstaande al die aspekte en gebreke deur Sonnekus uitgelig, is die vraag of daar nie dalk ’n eenvoudiger verklaring kon wees nie indien daar sekerheid bestaan het oor wie die eienaar van die trop skape was, onmiddellik by die oorspronklike oorledene (EWD) se dood voor aanstelling van sy eksekuteur en voor afhandeling van sy boedel.

Uit die feite wil dit lyk of die eksekuteurs prakties die rol van eienaars van die skape vervul het. Beide die eerste eksekuteur van HA (JMDD) en sy eie boedel se eksekuteur (Potgieter) het besit geneem van die skape asof hulle daarop geregtig was − JMDD in die plek van die oorlede HA en as haar eksekuteur, ten spyte daarvan dat sy nooit eienaar was nie; en Potgieter, op sy beurt as eksekuteur van die eksekuteur, JMDD, asof JMDD eienaar was, of alternatiewelik, omdat hy gereken het hy neem JMDD se verpligtinge ten opsigte van HA se boedel oor. Keyter, die oorspronklike oorledene se eksekuteur, is intussen ook as “eienaar” beskou aangesien die regte aan hom terug gesedeer is.

Sakeregtelik gesproke, was die skape nooit aan die eerste eksekuteur (Keyter) gelewer nie, maar het bloot op die plaas gebly en is aan die huurder gelewer wat hulle vanaf die vruggebruiker gehuur het. Daar kan dus nie geargumenteer word dat Keyter eienaar was nie en voorts kon die eksekuteur van die vruggebruiker (JMDD) ook nooit eienaar geword het nie omdat sy “prinsipaal” bloot die vruggebruiker was. Sy eksekuteur kon ook nie eienaar gewees het nie, aangesien hy eintlik net ten opsigte van JMDD se boedel kon optree en dus niks met HA se boedel te doen gehad het nie. Hy was egter prakties in besit van die skape. Die argument dat die eksekuteur eienaar word soos hier bo bespreek, sal dus in hierdie geval slegs van nut kan wees indien die sakeregtelike vereiste van lewering geïgnoreer word.

Die ander moontlikheid hier bo bespreek, naamlik dat die erfgenaam dadelik eienaar word, kon in hierdie geval ook tot ’n moontlik makliker oplossing gelei het. Die praktiese resultaat sou wees dat die erfgenaam/begunstigde onmiddellik eienaar sou word, dat die vruggebruiker die gebruik en genot sou verkry (en dit met ander woorde sou kon uithuur) en dat by haar dood die skape eenvoudig aan die erfgenaam terug gelewer sou moet word.¹⁶⁵ Sakeregtelik sou dit natuurlik weereens op dieselfde probleem neergekom het, naamlik dat lewering aan die erfgenaam nooit plaasgevind het nie.

Kyk ’n mens nou na die laaste moontlikheid hier bo aangevoer, naamlik dat die boedel eienaar bly, sou dit in hierdie feite waarskynlik die beste oplossing gebied het. In so ’n geval sou lewering van die skape nie nodig gewees het nie, want die oorledene se bestorwe boedel tree bloot in die plek van die oorledene (of sy lewende boedel, met ander woorde, die boedel hou bloot aan voortbestaan) en hou aan met die oorledene se regte. Die vruggebruiker kon dan haar regte uitoefen en na afloop daarvan, by haar dood, kon die skape eenvoudig steeds deel van die oorspronklike boedel gebly het en dan aan die begunstigde oorgedra word. Die bestorwe boedel sal natuurlik as ’n regspersoon of ’n regsentiteit sui generis wat in staat is om eiendomsreg te verkry, beskou moet word ten einde hierdie benadering te kan volg. Dié oplossing, hoewel moontlik by roerende goedere, raak veel meer ingewikkeld by onroerende goedere. Terwyl roerende goedere net in die boedel kan bly en tydelik aan die vruggebruiker gegee kan word, sal oordrag van onroerende goedere in die naam van die boedel seker vereis moet word en dan by afhandeling van die boedel sal oordrag aan die begunstigde weer nodig wees. Nie alleen sal dit kostes en uitgerekte prosesse impliseer nie, maar dit sal ook ietwat onsinnig wees indien die eksekuteur ’n soort interim proses sal moet volg terwyl hy die boedel nog nie finaal afgehandel het nie. Prakties gesproke, kan die argument wel werk in die geval van roerende goedere maar in die geval van onroerende goedere lyk dit nie haalbaar nie.

5.2 Gevolgtrekking: Boedel as eienaar

As daar met behulp van die feite van die Visser-saak weer na die probleemstelling gekyk word, blyk dit (soos bo aangetoon) dat ’n benadering dat die boedel self eienaar word, ’n aantal probleme sal meebring, soos watter tipe entiteit sou die boedel wees ten einde eienaar te kan wees, neem die boedel die skadeveroorsakende persoon (oorledene) se plek in en kan die beseerde se eis na afhandeling van die boedel nog steeds daarteen ingedien word (met ander woorde, bestaan die entiteit dan nog)?

Eerstens wil dit voorkom of die boedel nie die eienskappe van ’n regspersoon soos ’n maatskappy besit nie. Dit word nêrens geregistreer nie, het nie aandeelhouers nie¹⁶⁶ en tree nie op namens homself by wyse van ’n direkteur nie. Hoewel laasgenoemde funksie in ’n sin deur die eksekuteur vervul word, is daar menige verskille.

Wat regstatus aanbetref, blyk ’n bestorwe boedel eerder in dieselfde posisie as ’n trust te wees, naamlik ’n regsentiteit sui generis.¹⁶⁷ Volgens die grondeisehof by monde van regter Gildenhuys in Jacobs v Die Departement van Grondsake,¹⁶⁸ het die tyd aangebreek dat die gemenereg ontwikkel word om ’n bestorwe boedel as ’n subjek met regspersoonlikheid te beskou. Regter Gildenhuys maak egter nie ’n bevinding hieroor nie, maar verwys na sy vorige uitspraak in The former Highlands residents concerning the area formerly known as The Highlands:¹⁶⁹

In ’n uitspraak wat ek gelewer het in die Highlands-saak (hier bo n 10), het ek in voetnoot 32, met ’n beroep op professor Van Zyl se slotsom, die stelling gemaak dat ’n bestuursliggaam met regspersoonlikheid as universele opvolger van ’n bestorwe persoon eienaarskap van die bates van ’n afgestorwe boedel verkry. As algemene stelling is dit moontlik te wyd, en bots dit met sekere regsgesag. Vir doeleindes van toepassing van die Wet op Herstel van Grondregte (waarmee ek in daardie uitspraak gehandel het), moet die posisie myns insiens wel so beskou word.¹⁷⁰

Indien dit dan wel as sodanige entiteit beskou kan word, kan dit moontlik as die onmiddellike eienaar by dood beskou word. So ’n benadering sou die probleme en kritiek veroorsaak deur die sakeregposisie dat lewering/oordrag moet plaasvind, vermy, aangesien eiendom dan bloot in die boedel bly terwyl die oorlede eienaar daarvan wegval en eiendomsoordrag deur regswerking bewerkstellig word.

Dit sou ook beteken dat die boedel, waar die oorledene skade aan ’n eiser veroorsaak het, in die plek van die skadeveroorsakende persoon tree en sal verklaar hoekom so ’n eis vir skade en enige eis vir skulde deur die oorledene aangegaan, teen die boedel ingestel word. Prakties blyk dit hedendaags wel die geval te wees, aangesien die eis teen die boedel ingestel word hoewel die eksekuteur dit hanteer.¹⁷¹ Dit sou ook beteken dat skade deur die oorledene veroorsaak maar wat eers na afhandeling van die boedel geëis word, soos in die Visser-geval, steeds geëis kan word omdat die boedel eenvoudig die oorledene se rol oorneem.¹⁷² Wat dit ook in die laaste plek beteken, is dat universele opvolging¹⁷³ soos in die gemenereg, in dié geval plaasvind omdat die boedel alle regte en verpligtinge oorneem.¹⁷⁴

Prakties gesproke, sal dié benadering egter probleme veroorsaak by onroerende goedere waar die afhandelingsproses lank neem. Tensy aanvaar word dat die boedel eenvoudig in die plek van die erflater tree, sal dit waarskynlik beteken dat die eiendom eers in die naam van die boedel geregistreer moet word (mits aanvaar word dat die boedel ’n entiteit is wat registrasie in die naam daarvan sal toelaat). So ’n proses sal onnodige tyd, moeite en kostes veroorsaak wanneer dit dan weer later in die erfgenaam se naam geregistreer moet word.

6. Gevolgtrekking

In die lig van die bespreking hier bo, is dit belangrik om te probeer bepaal watter benadering die beste oplossing vir die meeste feitestelle bied.

Wat eerstens opval, is dat die benadering in Greenberg v Estate Greenberg¹⁷⁵ waarin beslis is dat die erfgenaam, direk na die erflater se dood, ’n vorderingsreg teen die eksekuteur het, waarskynlik nie die werklikheid weerspieël nie. Dié benadering kan byvoorbeeld nie verklaar waarom ’n erfenis van die erfgenaam na sy erfgename oorgaan in commorientes-gevalle¹⁷⁶ waar die erfgenaam nooit eers ’n geleentheid kry om te adieer of te repudieer nie. Indien ’n mens die argument wou volg dat die erfgenaam slegs ’n persoonlike reg het (volgens Greenberg), sou dit beteken dat sy vorderingsreg in sy boedel val en dat sy eksekuteur ’n vorderingsreg teen sy voorganger (die erflater) se boedel het.¹⁷⁷

Uit die bespreking wil dit dus voorkom of die begunstigde/erfgenaam beslis iets meer as ’n blote vorderingsreg ontvang. Die vraag is dan of die erfgenaam as die onmiddellike eienaar by dood van die erflater beskou kan word. Is dit wel die geval, is die probleem dat daar van meer as net eiendomsreg sprake is. Die begunstigde tree nie alleen in die posisie van ’n eienaar nie, maar neem ook alle verpligtinge oor. Die posisie sal strook met die Romeinse reg en die gemenereg aangesien die erfgenaam dan die posisie van ’n universele opvolger beklee.¹⁷⁸ Terselfdertyd sal dit verklaar waarom die moderne praktyk so van die teorie verskil; waarom die posisie so moeilik verduidelik kan word; en waarom dit so moeilik met die werklikheid versoenbaar is.

Hoe dit ook al sy, dit wil voorkom of ’n benadering dat die erfgenaam onmiddellik eienaar kan word, wel ’n moontlike oplossing is. In Gounden v Master of the High Court¹⁷⁹ en Govender v Gounden¹⁸⁰ is ook beslis dat dies cedit by die dood van die erflater plaasvind (met ander woorde, dat die erfgenaam se regte dadelik vestig) en dat dies venit eers plaasvind wanneer die Meester die likwidasie- en distribusierekening goedkeur.¹⁸¹ Daar is egter nie verder uitgebrei op die erfgenaam se posisie nie en soos hier bo aangedui, is dit dalk prakties die posisie, maar bied dit nie oplossings vir verskeie probleme nie. Dit wil ook voorkom of die benadering alleen gevolg kan word indien erkende sakeregbeginsels van oordrag en lewering geïgnoreer word en erfreg as ’n eiesoortige manier van eiendomsoordrag beskou word.

Laasgenoemde benadering beteken dat die erfgenaam eienaar word by delatio en dat die erfgenaam se reg om van die eksekuteur te vereis om goedere te lewer of oor te dra bloot van administratiewe waarde is. Dié posisie wyk egter baie ver van die erkende sakereg af en daar moet besin word of die regsposisie só ver gewysig kan word. Die vraag is verder of een van die ander benaderings (naamlik, die eksekuteur of die boedel) nie dalk ’n beter oplossing bied nie.

Net soos Barker¹⁸² wil ek tot die volgende gevolgtrekking kom:

Unwisely, and despite the frightening weight of accepted authority against me, I am driven to argue that, on the testator’s death, vesting results in the passing of ownership in something, and that the beneficiary who repudiates an unconditional testamentary benefit is divesting himself of something of which he is the owner or in which he has a right of ownership...¹⁸³

Hoewel daar dus argumente vír en téén die benadering dat die erfgenaam dadelik eienaar word, aangevoer kan word, bly dit ’n sterker moontlikheid as dat die eksekuteur eienaar word, soos al vantevore geredeneer is. Die benadering dat die eksekuteur bloot ’n soort “verteenwoordiger” met die boedel as sy “prinsipaal” is, blyk nader aan die waarheid te wees. Die verdere vraag is dan of die benadering dat die boedel die onmiddellike eienaar word, nie dalk ’n beter oplossing bied as dat die erfgenaam eienaar word nie, of dit inderdaad korrek is en of dit dalk die beste oplossing vir verskeie probleme bied.

Prakties gesproke lyk hierdie benadering na die maklikste oplossing mits die boedel as ’n entiteit sui generis met regsbevoegdhede, regte en verpligtinge beskou kan word. Daar kan saamgestem word met regter Gildenhuys in Jacobs v Die Departement van Grondsake¹⁸⁴ dat die boedel as universele opvolger beskou moet word¹⁸⁵ ten einde ’n hele aantal regsprobleme makliker op te los. Indien die boedel wel as ’n regsentiteit sui generis erken sou word en daarmee saam as die universele opvolger van die oorlede boedeleienaar onmiddellik by sy dood beskou kan word, skakel dit probleme met die ander twee benaderings (die eksekuteur of die begunstigde) uit.

Soos bo aangedui, neem die eksekuteur wel die verpligtinge van die eienaar van die bestorwe boedel oor, maar verkry nie terselfdertyd die regte nie. Hy word dus nie eienaar nie terwyl, as die boedel as sodanig as eienaar beskou word, verkry die boedel as regsentiteit sui generis regte en verpligtinge, word universele opvolger en word in die uitvoering van die verpligtinge deur die eksekuteur verteenwoordig. Die eksekuteur is volgens dié benadering bloot die persoon belas met die administrasie van die boedel wat verplig is om die verpligtinge van die erflater wat die boedel se verpligtinge word uit te voer.

Indien die boedel as sodanig as eienaar beskou word, word die verreikende veranderings nodig aan die sakereg wat deur die erfgenaam-as-eienaar-benadering vereis sou word ook vermy. As die boedel eenvoudig eienaar bly deur bloot in die erflater se skoene te tree, is dit nie nodig om delatio as vorm van eiendomsoordrag te erken nie en ook nie om te argumenteer oor welke tipe reg die erfgenaam verkry nie.

Dit wil dus voorkom of die eenvoudigste benadering sou wees om die boedel as regsentiteit sui generis te erken en die boedel as sodanig as eienaar te beskou.

Bibliografie

Barker, H. 1997. To vest or not to vest, that is the question. De Rebus, 7(352):351–2.

Corbett, M.M, G. Hofmeyr en E. Kahn. 2001. The law of succession in South Africa. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Cronjé, D.S.P. en A. Roos. 2002. Erfregvonnisbundel/ Casebook on the law of succession. 4de uitgawe. Pretoria: Unisa Press.

De Waal, M.J. 1993. Repudiation of benefits on Succession on behalf of minors. Stellenbosch Law Review, 4(2):232–9.

De Waal, M.J. en M.C. Schoeman-Malan. 2015. Erfreg. 5de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Evans, R.G. 2002. Should a repudiated inheritance or legacy be regarded as property of an insolvent estate? South African Mercantile Law Journal, 14(4):687–710.

Gildenhuys A. 2020. ’n Leë dop is soms beter as ’n halwe eier – Gounden v Master of the High Court [2015] JOL 32869 (KZD) en Govender v Gounden 2019 2 SA 262 (KZN). Potchefstroom Electronic Review, 23(1):1–39.

Jamneck, J. 2002a. Die interpretasie van artikel 2C van die Wet op Testamente 7 van 1953: Deel I. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 65(2):223–31.

―. 2002b. Die interpretasie van artikel 2C van die Wet op Testamente 7 van 1953: Deel II. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 65(3):386–96.

―. 2002c. Die interpretasie van artikel 2C van die Wet op Testamente 7 van 1953: Deel III. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 65(4):532–38.

―. 2014. The problematic practical application of section 1(6) and 1(7) of the Intestate Succession Act under a new dispensation. Potchefstroom Electronic Review, 17(3):973–97.

Jamneck, J., C. Rautenbach, M. Paleker, A. van der Linde en M. Wood-Bodley. 2017. Law of succession in South Africa. 3de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa.

Joubert, C.P. 1958. Repudiasie deur ’n erfgenaam van ’n erfenis ab intestato. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 21(3):183–219.

McGregor, A.J. 1936. The evolution of the executor. South African Law Journal, 53(1):32–7.

Mostert, H., A. Pope, P. Badenhorst, W. Freedman, J. Pienaar, J. van Wyk en J. Scott. 2010. Die beginsels van die sakereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa.

Murray, I.B. 1959. Is a trust or an estate a legal person? South African Law Journal, 76(4):371–2.

—. 1962. Is a trust or an estate a legal person? South African Law Journal, 79(1):37–42.

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2015. Neethling-Potgieter-Visser law of delict. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis.

O’Brien, P.H. 2008. Setting aside the payment of the debt of another as a disposition without value in terms of section 26 of the Insolvency Act 24 of 1936. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:309–24.

Schoeman, M.C. 1999. Commorientes in heroënskou. De Jure, 32(1):108–23.

Schoeman-Malan, M.C. 2017. When disaster strikes – a case law analysis of simultaneous deaths. Obiter, 38(2):275–95.

Sonnekus, J.C. 1996. Adiasie, insolvensie en historiese perke aan die logiese. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:240–54.

―. 2000. Delatio en Fallacia in die Hoogste Hof. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:793–808.

―. 2013. The fundamental differences in the principles governing property law and succession from a South African Law perspective. http://www.iuscommune.eu/html/activities/2013/2013-11-28/workshop7a_Art.%20J.%20Sonnekus.pdf (28 Mei 2015 en 15 April 2020 geraadpleeg).

—. 2014. Buitengewone testamentêre bepalings en geykte regsnorme. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 4:840–54.

―. 2019. Erfregnorme vir dooie regspersone – en wat van die borg? Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 1:393–405.

Stander, L. en Redman, J. 2014. Die repudiëring van ’n erfenis deur die insolvente erfgenaam – ’n vervreemding of nie? LitNet Akademies, 11(1):67–123.

Stevens, R. 2001. RIP Testator: Wessels NO v De Jager en ’n ander. South African Law Journal, 118(2):230–6.

Van der Linde, A. 2014. Bequest of a “business concern together with all its assets and liabilities”: some comments. [Discussion of Gradus v Sport Helicopters also known as Sport Aviation (19879/2008) 2012 ZAWCHC 365 (28 November 2012)]. Stellenbosch Law Review, 25 (1):99–115.

Van der Merwe, N.J. en C.J. Rowland. 1990. Die Suid-Afrikaanse erfreg. 6de uitgawe. Pretoria: J.P. van der Walt en seuns.

Van der Merwe, S., L.F. Van Huyssteen, M.F.B. Reinecke en G.F. Lubbe. 2007. Kontraktereg algemene beginsels. 3de uitgawe. Kaapstad: Juta Law.

Van Zyl, F.J. 1989. Die subjek van ’n bestorwe boedel: Meester of eksekuteur? Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 52(2):184–202; (3):325–47.

Voet, J. 1698−1704. Commentarius ad Pandectas. Den Haag.

Eindnotas

¹ Joubert (1958:183 e.v.); Sonnekus (1996:240 e.v.); Barker (1997:351 e.v.); Stevens (2001:234–5); Evans (2002:687 e.v.); Jamneck e.a. (2017:154 e.v.); Van der Merwe en Rowland (1990:6 e.v.); De Waal en Schoeman-Malan (2015:9 e.v.); Corbett e.a. (2001:7 e.v.); Stander en Redman (2014:67 e.v.); Sonnekus (2013).

² In hierdie bydrae sluit enige verwysing na die manlike vorm ook die vroulike in.

³ Sien o.a. De Waal en Schoeman-Malan (2015:11); Sonnekus (2015) en die bespreking hier onder.

⁴ Sien Visser v Schmidt 2001 3 SA 810 (T); Boland Bank Bpk v Du Plessis 1995 4 SA 113 (T); Durandt v Pienaar [2000] 4 All SA 77 (K); Wessels v De Jager 2000 4 SA 924 (HHA) en ander sake hier onder bespreek.

⁵ Uit hierdie ondersoek blyk dit dat meer as blote eiendomsreg by hierdie kwessies betrokke is en dat daar selfs sprake van die oorneem van verpligtinge/laste is – sien hieronder. Daar word egter op die vraag na eiendomsreg onmiddellik by die erflater se dood gekonsentreer en net soms van ander regte en/of verpligtinge melding gemaak.

⁶ In hierdie opsig is die sentiment, uitgedruk deur Barker (1997:351) t.o.v. sy ondersoek na vestiging, gepas: “These thoughts circle round… [a]nd in expressing them I know I am venturing into territory guarded by a long line of leading cases and fortified by the august authority of Voet himself.”

⁷ Daar sal in hierdie bydrae ook gepoog word om aan te dui of dit wat ter sake is op die oomblik van dood van die erflater, inderdaad slegs vorderingsregte inhou of eerder eiendomsreg behels en ook verpligtinge insluit.

⁸ 1955 3 SA 361 (A). In dié beslissing is Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 656 nagevolg.

⁹ ’n Vorderingsreg is ’n persoonlike reg (Van der Merwe e.a. 2007:3) wat nie kan vererf nie. Sien die bespreking hier onder.

¹⁰ Sien Van der Merwe en Rowland (1990:1, 402); De Waal en Schoeman-Malan (2015:11); Gildenhuys (2020:32); Jamneck e.a. (2017:155); Sonnekus (2013:6).

¹¹ Sonnekus (1996:240) het in 1996 al daarop gewys dat daar onsekerheid oor hierdie vraag bestaan en dié onsekerheid is steeds nie uit die weg geruim nie.

¹² Sien Gounden v Master of the High Court [2015] JOL 32869 (KZN) en Govender v Gounden 2019 2 SA 262 (KZN) asook Gildenhuys (2020:1 e.v.) se bespreking van hierdie sake.

¹³ In Gounden (vorige vn.) is wel beslis dat dies cedit by die dood van die oorledene plaasvind en dat dies venit eers plaasvind wanneer die Meester die likwidasie- en distribusierekening goedkeur. Soos hier onder duidelik sal word, is dit dalk prakties die posisie, maar dit bied nie oplossings vir verskeie probleme nie.

¹⁴ Die enkelvoud sluit hier die meervoud in. Indien daar sprake is van meerdere erfgename, word van die veronderstelling uitgegaan dat hulle dan mede-erfgename word.

¹⁵ Visser v Schmidt 2001 3 SA 810 (T). Hierdie saak se feite word geneem om die bespreking te vergemaklik en daar word nie hier op die meriete van die beslissing ingegaan nie. Sien ook vir soortgelyke feite Gradus v Sport Helicopters also known as Sport Aviation (1979/2008) 2012 ZAWCHC 365 (28 November 2012) en die bespreking daarvan deur Van der Linde (2014:99 e.v.).

¹⁶ Die respondent was die eksekuteur in die oorledene se boedel en het die boedel afgehandel voordat die appellant se eis ingedien is. Ten tyde van die instel van die eis was die eksekuteur egter nog nie amptelik deur die Meester van sy verpligtinge kwytgeskeld nie. Beide howe het egter aanvaar dat die eksekuteur wel al sy verpligtinge afgehandel het en die saak op sterkte van ’n spesiale pleit bereg. Sien Visser v Schmidt 815G-H. Die saak is op grond van ’n spesiale pleit van plene administravit wat nie vir die huidige doeleindes relevant is nie, gevoer en beslis. Hier sal slegs die tersaaklike feite gebruik word ten einde die probleem te illustreer.

¹⁷ ’n Eksekuteur moet, nadat hy al sy verpligtinge nagekom het, amptelik deur die Meester van die amp onthef word. Die hof bevind dat die Meester nie in hierdie geval amptelik die eksekuteur onthef het nie, maar aangesien hy wel sy verpligtinge nagekom het, is op die tweede verweer gekonsentreer.

¹⁸ Daar word hier spesifiek gekyk na die eiendomsreg van die boedel as geheel, in teenstelling met eiendomsreg van die afsonderlike eiendom van die erflater – die rede daarvoor is dat die boedel, voor afhandeling, verpligtinge insluit en dus sou eienaarskap daarvan beteken dat die verpligtinge ook nagekom moet word.

¹⁹ Dit is ’n erkende beginsel van die deliktereg dat elkeen sy eie skade moet dra. In Telematrix Pty Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v Advertising Standards Authority SA 2006 1 SA 461 (HHA) stel die hof dit duidelik dat “skade rus waar dit val”. Aquiliese aanspreeklikheid dikteer egter dat die persoon wat by wyse van ’n delik skade aan ’n ander veroorsaak, die skade moet vergoed (Neethling en Potgieter (2015:3)). Sien ook Telematrix 468. Daar is vele voorbeelde waar die beginsel toegepas word, bv. Lillicrap, Wassenaar & Partners v Pilkington Brothers (SA) Pty Ltd 1985 1 SA 475 (A); Indac Electronics Pty Ltd v Volkskas Bank Ltd 1992 1 SA 783 (A); Minister of Law and Order v Kadir 1995 1 SA 303 (A).

²⁰ Volgens die onbevredigende stand van sake tans en die Greenberg-saak, het die begunstigde op die onderhawige tydstip slegs ’n vorderingsreg om die oordrag van sy regte te eis en dus is hy nog nie draer van enige saaklike regte of verpligtinge nie.

²¹ In die moderne praktyk word die eis natuurlik teen die skadeveroorsaker se boedel ingestel.

²² Volgens een van die verklaringsteorieë van persoonlike teenoor saaklike regte, vestig ’n persoonlike reg ’n verhouding tussen twee persone “met betrekking tot ’n ‘prestasie’ wat uit ’n deliktuele of kontraktuele verbintenis ontstaan” (Mostert e.a. 2010:49).

²³ Dit wil egter voorkom of ’n benadering dat die boedel onmiddellik eienaar is, nog ’n beter oplossing sal bied op die vraag hier gestel – sien die bespreking onder.

²⁴ Om bespreking te vergemaklik, sal verwysing na die eksekuteur die Meester insluit. Die Meester vervul ’n toesighoudende rol in die boedelberedderingsproses (sien De Waal en Schoeman-Malan 2015:249 e.v.) en daar kan waarskynlik geargumenteer word dat hy, voordat hy die eksekuteur aanstel, eienaar van die bates kan word. Die argumente oor die eksekuteur as eienaar in dié stadium in die proses, sal egter dieselfde wees en dus word met verwysing na die eksekuteur volstaan.

²⁵ Die eksekuteur verkry slegs regte uit die bestorwe boedel indien hy self ook ’n erfgenaam is. Sy reg op vergoeding in sy amptelike hoedanigheid wat uit die boedel aan hom verskuldig is, word nie vanuit die boedel verkry nie maar vanweë die Boedelwet 65 van 1966.

²⁶ Art. 1 van die Boedelwet; Jamneck e.a. (2017:283 e.v.); De Waal en Schoeman-Malan (2015:250 e.v.).

²⁷ Vir die oomblik word volstaan met die leketerm “verteenwoordiger”, hoewel dit waarskynlik regstegnies nie ’n ware uitbeelding van sy rol is nie. Die rede hiervoor is dat die boedel nie in die ware sin van die woord die “prinsipaal” van dié “verteenwoordiger” kan wees nie en dat daar geen ander prinsipaal is nie. Sien Van der Merwe en Rowland (1990:402 e.v.) vir ’n bespreking van die aard van die eksekuteur se rol.

²⁸ Die vraag of die boedel as regspersoon voortbestaan of ’n entiteit sui generis is, sal hier onder ondersoek word. In dié stadium word volstaan met die stelling dat dit een of ander vorm van entiteit is waarteen geëis word.

²⁹ Sien art. 29 van die Boedelwet.

³⁰ Van der Merwe en Rowland (1990:402) wys op hierdie moontlikheid maar volstaan met die opmerking dat die howe die probleem “versigtig vermy” het. Sien die bespreking hier onder.

³¹ Sien die bespreking hier onder.

³² Hedendaags blyk dit wel die geval te wees aangesien die eis teen die boedel ingestel word, hoewel die eksekuteur dit hanteer (Jamneck e.a. 2017:285).

³³ Jamneck e.a. (2017:273 e.v.).

³⁴ De Waal en Schoeman-Malan (2015:11); Van der Merwe en Rowland (1990:1). Sien ook Sonnekus (2013:7).

³⁵ Van der Merwe en Rowland (1990:1).

³⁶ Sien McGregor (1936:32 e.v.) oor die ontstaan en ontwikkeling van die rol van eksekuteur.

³⁷ Sien Van der Merwe en Rowland (1990:2 e.v.) en Corbett e.a. (2001:7 e.v.) vir ’n volledige bespreking.

³⁸ 1955 3 SA 361 (A). Dieselfde posisie is vroeër reeds uiteengesit in Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 656, 692.

³⁹ Sien De Waal en Schoeman-Malan (2015:11); Jamneck e.a. (2017:145); Sonnekus (2013:6).

⁴⁰ 364.

⁴¹ Lg. gevolgtrekking sal waarskynlik daarop staat maak dat die tradisionele sakereg- beginsels wat lewering vereis ten einde eiendomsreg oor te dra, geïgnoreer moet word. Sien die bespreking hier onder.

⁴²Van Schoor’s Trustees v Executors of Muller (1858) 3 Searle 131; Kellerman v Van Vuren 1994 4 SA 336 (T); Klerck and Schärges v Lee 1995 3 SA 340 (SE); Boland Bank Bpk v Du Plessis 1995 4 SA 113 (T); Durandt v Pienaar [2000] 4 All SA 77 (K); Wessels v De Jager 2000 4 SA 924 (HHA).

⁴³ Weens beperkte spasie word slegs twee van die sake bespreek. Die ander sake hier bo genoem, se feite is almal bykans soortgelyk, hoewel verskillende beslissings telkens bereik is. Die feite dui egter almal op die bepaalde probleem. Die doel van die bespreking in hierdie bydrae is ook nie om die insolvensiereg-aspekte te bespreek nie. Dit is alreeds by herhaling deur verskeie skrywers gedoen – sien ook die artikels hier bo genoem.

⁴⁴ 2000 4 SA 869 (K). Vir ’n meer volledige bespreking van die sake hier genoem en die insolvensiereg-aspekte daarvan, sien Evans (2002:687 e.v.) en Stander en Redman (2014:67 e.v.).

⁴⁵ 2000 4 SA 924 (HHA).

⁴⁶ 24 van 1936. Die Engelse teks word hier aangehaal ten einde die bespreking te vergemaklik omdat die beslissing in Engels gerapporteer is en op sterkte van die Engelse definisies in die wet beslis is.

⁴⁷ Sien die bespreking hier onder.

⁴⁸ (1858) 3 Searle 131.

⁴⁹ 2000 4 SA 869 (K) 871D.

⁵⁰ Die ordonnansie verskil van die huidige wetgewing in die sin dat dit bepaal dat ’n insolvent se reg van adiasie of repudiasie van ’n erfenis op sy trustees oorgaan na sy sekwestrasie, maar tot dan behou hy self dié reg.

⁵¹ 871J.

⁵² 1994 4 SA 336 (T).

⁵³ Die doel van hierdie bydrae is nie om dies cedit en dies venit en die verskillende momente daarvan te bespreek nie. Gildenhuys (2020:32 e.v.) bespreek hierdie momente volledig.

⁵⁴ 338H.

⁵⁵ 2000 4 SA 869 (K) 872F.

⁵⁶ 1995 4 SA 113 (T).

⁵⁷ Sien ook Evans (2002:690)

⁵⁸ 115C.

⁵⁹ 873C.

⁶⁰ 1995 3 SA 340 (SE).

⁶¹ 343C.

⁶² Die hof volg dus die posisie in Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 656, 692, later bevestig in Greenberg v Estate Greenberg 1955 3 SA 361 (A). Sien ook Van der Merwe en Rowland (1991:7) en die bespreking hier bo.

⁶³ 874B. Die hof stel dat dít die geval is in die lig van die definisies in art. 2 van die Wet op Insolvensie − sien die kommentaar hier onder.

⁶⁴ Sien ook O’Brien (2008:310 e.v.) oor die betekenis van “disposition”.

⁶⁵ 2000 4 SA 869 (K) 874I.

⁶⁶ 2000 4 SA 924 (HHA). Sien Sonnekus (2000:793) en Stevens (2001:230) vir ’n bespreking van die saak.

⁶⁷ Die hof bevind t.o.v. die versekeringsvoordeel dat die insolvent bloot ’n bevoegdheid het om die voordeel te aanvaar en dat daar dus nie sprake van ’n reg is waarvan hy afstand gedoen het nie. Dit wil voorkom of die hof hierdie beslissing op die beginsels van ’n beding ten behoewe van ’n derde baseer (928E), maar aangesien hierdie bydrae op die erfreg konsentreer, word daar nie verder hierop ingegaan nie.

⁶⁸ Daar dien op gewys te word dat die hof in Durandt ook nie na Greenberg by name verwys het nie, maar wel na die erfreg-beginsel soos in Greenberg verwoord (873I). Sien die aanhaling in die kommentaar hier onder.

⁶⁹ Sien ook De Waal en Schoeman-Malan (2015:11).

⁷⁰ Die term “boedel” sluit hier ook afsonderlike bates in.

⁷¹ 873I.

⁷² 1955 3 SA 361 (A).

⁷³ 874B.

⁷⁴ 870F.

⁷⁵ Sien die bespreking hier onder.

⁷⁶ 875A: “undue interpretative stress”.

⁷⁷ 874I.

⁷⁸ 2000 4 SA 924 (HHA) 928F-G. Volgens De Waal en Schoeman-Malan (2015:10) is dié benadering nie korrek nie. Sien ook Sonnekus (2000:793) en Stevens (2001:230) in hierdie verband.

⁷⁹ Sien die bespreking van adiasie hier onder.

⁸⁰ 29.2.18.

⁸¹ Sien Van der Merwe en Rowland (1990:9) vir meer hieroor.

⁸² Colonial Treasurer v Rand Water Board 1907 TS 479.

⁸³ (2002) 470―1.

⁸⁴ Oor die vraag of daar inderdaad enige formaliteite rondom repudiasie bestaan, sien Gildenhuys (2020:18 e.v.).

⁸⁵ Hierdie standpunt is ook gevolg in Wessels v De Jager 2000 4 SA 924 (HHA) waar die hof beslis het dat die erfgenaam ’n blote bevoegdheid het om die erflating te aanvaar en oor geen regte beskik nie.

⁸⁶ Sien Voet 29.2.18 en Van der Merwe en Rowland (1990:9).

⁸⁷ (1990:9). Sien ook De Waal en Schoeman-Malan (2015:9).

⁸⁸ (1990:8–10).

⁸⁹ Van der Merwe en Rowland (1990:9). Hulle wys wel pertinent daarop dat die erfgenaam in die gemenereg nie sonder adiasie “reghebbende” van die boedelbates kon word nie, maar dit blyk dat hulle ’n ander benadering voorstaan.

⁹⁰ (2014:96).

⁹¹ Sien ook Crookes v Watson 1956 1 SA 277 (A) 298A; Jamneck e.a. (2017:55).

⁹² In leketerme sou ’n erfgenaam waarskynlik ook nie dink dat hy slegs die bevoegdheid het om dit wat hy reeds as sy eiendom beskou, te aanvaar en dit dan daarna eers van iemand anders kan eis nie.

⁹³ Mostert e.a. (2010:51).

⁹⁴ Ten einde die bespreking te vergemaklik, sal na die benadering in Greenberg verwys word as die “vorderingsreg-benadering”.

⁹⁵ Hier kan adiasie as outomaties al dan nie beskou word.

⁹⁶ Sien Mostert e.a. (2010:49) oor persoonlike regte.

⁹⁷ Van der Merwe en Rowland (1990:11).

⁹⁸ Ibid.

⁹⁹ Sien Van der Merwe e.a. (2007:2) oor verbintenisse. Hulle beskryf ’n verbintenis as “’n juridiese verhouding tussen twee (of meer) regsubjekte” maar verduidelik nie wie hierdie regsubjekte kan wees nie.

¹⁰⁰ Sien ook Harris v Assumed Administrator, Estate MacGregor 1987 3 SA 563 (A) en Van der Merwe en Rowland se bespreking (1990:12 e.v.).

¹⁰¹ Mostert e.a. (2010:51)

¹⁰² Die vraag oor wie eienaar is indien sodanige voorwaardes of tydsbepalings wel ter sprake is, word nie nou hier bespreek nie.

¹⁰³ Voet 41.1.41; Rosenberg v Dry’s Executors 1911 AD 679; The Receiver of Revenue Pretoria v CH Hancke 1915 AD 64; Barker (1997:351).

¹⁰⁴ 1911 AD 679 688.

¹⁰⁵ 689.

¹⁰⁶ Eiendomsreg is die enigste “real right” wat ’n mens t.o.v. eie eiendom kan bekom (Mostert e.a. (2010:43)).

¹⁰⁷ Die posisie soos in Rosenberg v Dry’s Executors uiteengesit, is waarskynlik verwater deur latere sake oor boedelsamesmelting as gevolg van verskeie wetgewende bepalings wat gepoog het om boedelsamesmelting te reguleer en as gevolg daarvan het verwarring ontstaan. Sien bv. art. 115 van Wet 24 van 1913 waar die wetgewer gepoog het om die twee gedeeltes van die saamgesmelte boedel op dieselfde kapstok te plaas. Die wetgewer het daarop probeer verbeter met art. 37 van Wet 66 van 1965 maar verwarring het steeds geheers en is waarskynlik eers uitgeklaar in Rhode v Stubbs 2005 5 SA 104 (HHA).

¹⁰⁸ 1915 AD 64.

¹⁰⁹ 1987 4 SA 935 938.

¹¹⁰ Mostert e.a. (2010:197).

¹¹¹ Met “ander gevalle” word bedoel gevalle soos tradisioneel deur die sakereg beskou, m.a.w. waar onroerende eiendom d.m.v. ’n kontrak verkoop is en geregistreer moet word ten einde eiendomsreg oor te dra.

¹¹² Die commorientes-gevalle waarna hier verwys word, is die gevalle waar nie bewys kan word welke een van die oorledenes eerste gesterf het nie. In sulke gevalle het die hof geen keuse as om te bevind dat hulle gelyktydig gesterf het nie (sien Ex parte Graham 1963 4 SA 145 (D)).

¹¹³ Ex parte Chodos 1948 4 SA 221 (N); Ex parte Graham 1963 4 SA 145 (D); Greyling v Greyling 1978 2 SA 114 (T). Sien Schoeman (1999:108–23) en Schoeman-Malan (2017:275 e.v.) oor commorientes in die algemeen.

¹¹⁴ Cronjé en Roos (2002:470).

¹¹⁵ Die posisie is natuurlik afhanklik van die bepalings van die testamente van die oorledenes. Verder kan die toepassing van art. 1(7) van die Wet op Intestate Erfopvolging 81 van 1987 of art. 2C(1) of (2) van die Wet op Testamente 7 van 1953 ook ’n invloed hê. Vir ’n bespreking van hierdie artikels, sien Jamneck (2002a:223 e.v.) en Jamneck (2014:973 e.v.). Hier word egter vir die oomblik, vir doeleindes van die bespreking, aanvaar dat daar geen teenstrydige testamentsbepalings is nie en dat nie een van hierdie artikels van toepassing is nie.

¹¹⁶ Van der Merwe en Rowland (1990:5―6). Die feit dat net saaklike regte vererf, word ook geïllustreer deur die feit dat die eksekuteur ’n keuse kan uitoefen om ’n persoonlike reg wat die erflater gehad het, af te dwing. Waar die erflater bv. ’n kooptransaksie van onroerende goed aangegaan het maar voor oordrag en registrasie gesterf het, kan die eksekuteur kies of hy namens die boedel oordrag gaan eis al dan nie.

¹¹⁷ Soos in par 3.1 hier bo aangedui, sal dié posisie radikaal afwyk van die huidige erkende posisie maar bied dit wel ’n moontlike oplossing. So ’n benadering vereis egter wyer denke en die erkenning van ’n ander vorm van eiendomsoordrag as dit wat tradisioneel in die sakereg erken word. Dit vereis die erkenning van eiendomsoordrag by delatio kragtens die erfreg.

¹¹⁸ 65 van 1966. In Van der Merwe v Van der Merwe 16182/2012 [2013] ZAWCHC 45 (28 Februarie 2013) par. 21 verduidelik die hof die eksekuteur se rol baie helder: “The executors of the estate are obliged to comply with the provisions of the Estates Act and in particular to gather the assets, liquidate them where necessary, pay the liabilities and distribute the estate in the orderly manner set forth therein.” Die doel van hierdie bydrae is egter nie om die regte en verpligtinge van die eksekuteur oor die algemeen te ondersoek nie, maar meer spesifiek om na die moontlikheid van eiendomsreg te kyk en dus word met hierdie stellings volstaan.

¹¹⁹ Art. 13 van die Boedelwet bepaal uitdruklik dat die eksekuteur nie sy verpligtinge sonder magtiging van die Meester in die vorm van eksekuteursbriewe mag uitoefen nie.

¹²⁰ (1996:240). In latere artikels bespreek hy die posisie van die Meester as synde in die plek van die erflater – sien hier onder.

¹²¹ Verwysende na die tydperk tussen die erflater se afsterwe en die afhandeling van die boedel. Sonnekus verduidelik egter nie in dié artikel wat met “reghebbende” bedoel word nie. Die vraag kan ook uitgebrei word deur te vra of die eksekuteur enigsins enige regte kan verkry alvorens hy aangestel is. Vir doeleindes van hierdie bydrae word egter aanvaar dat die uitreiking van die eksekuteursbrief ’n blote formaliteit is wat die eksekuteur magtig om sekere verpligtinge na te kom. Daar word dus aanvaar dat hy moontlik voor uitreiking van die eksekuteursbrief wel regte kan verkry sonder om op die meriete van dié argument in te gaan.

¹²² Sonnekus (2019:402).

¹²³ Die verskil in die stellings van Sonnekus se twee artikels kan waarskynlik verklaar word deur Van der Merwe en Rowland se stelling (1996:9 vn. 50): “Word die Meester nie as reghebbende bygehaal nie, maar slegs die eksekuteur, ontstaan die vraag maar weer wie reghebbende is voor die aanstelling van die eksekuteur.”

¹²⁴ Krige v Scoble 1912 TPD 814; Minister of the Interior v Confidence Property Trust (Pty) Ltd 1956 2 SA 365 (A) 384E; S v Reynecke 1972 4 SA 366 (T) 379; Boikhutsong Business Undertakings (Pty) Ltd v Grobler 1988 2 SA 676 (BA) 688.

¹²⁵ Sien bv. S v Reynecke 1972 4 SA 366 (T) 379. In SA General Electric Co (Pty) Ltd v Sharfman 1981 1 SA 592 (W) 598 word uitdruklik verklaar dat “the whole estate vests in the executor…”; sien ook Boikhutsong Business Undertakings (Pty) Ltd v Grobler 1988 2 SA 676 (BA) 688: “There can be no doubt that the plaintiff, in his capacity as executor..., is the owner of the property.”

¹²⁶ Sien die bespreking van Greenberg v Estate Greenberg hier bo.

¹²⁷ Vervolgens sal slegs na die eksekuteur verwys word omdat aanvaar word dat hy in die plek van die Meester tree en hom opvolg in regte en verpligtinge.

¹²⁸ 2014 6 SA 116 (ECM); ook bekend as Banjatwa v Maintenance Officer For The District Of Butterworth (779/2014) [2014] ZAECMHC 21.

¹²⁹ 2016 4 SA 571 (WCC); 635/15, [2016] ZASCA 94.

¹³⁰ 2001 3 SA 810 (T).

¹³¹ 2014 6 SA 116 (ECM) par. 26: “[T]o expect maintenance courts to become embroiled in complex and lengthy matters pertaining to the administration of estates and the rights and duties of executors, would not only open gates which would then flood these courts with collateral litigation, but would also ignore perfectly sound and expedient remedies and rights of recourse specifically provided for in the Estates Act.”

¹³² 99 van 1998.

¹³³ 2016 4 SA 571 (WK) 573D.

¹³⁴ My kursivering.

¹³⁵ 2016 4 SA 571 (WK) 574F.

¹³⁶ Par. 2.

¹³⁷ Dit is die posisie tensy hy natuurlik in elk geval ’n erfgenaam is – hier word aanvaar dat bv. ’n prokureur of iemand wat nie ook ’n erfgenaam is nie as eksekuteur aangewys is.

¹³⁸ 2012 5 SA 642 (GSJ).

¹³⁹ 2013 JDR 2436 (GNP).

¹⁴⁰ 2016 2 SA 416 (HHA).

¹⁴¹ Dit sal die posisie wees tensy die eksekuteur ook die erfgenaam ingevolge die testament is.

¹⁴² Die eksekuteur neem voorts ook nie die verpligtinge in sy persoonlike hoedanigheid oor nie en kan nie persoonlik vir nakoming daarvan aangespreek word nie. Dit blyk duidelik uit sake soos Nedbank v Samsodien 2012 5 SA 642 (GSJ), Standard Bank v Ndlovu 2013 JDR 2436 (GNP) en Nedbank v Steyn 2016 2 SA 416 (HHA) waar die eise teen die eksekuteurs in hul hoedanigheid as eksekuteurs van die bestorwe boedels ingestel is. Die hof se stelling in Du Toit v Thomas 2016 4 SA 571 (WCC) 547H; 635/15, [2016] ZASCA 94 dat “the child’s claim for maintenance will lie against the executor, as it did against the father during the father’s lifetime”, is gevolglik vatbaar vir kritiek. Die eis lê nie teen die eksekuteur nie, maar inderdaad teen die boedel waarvan die eksekuteur slegs die administrateur is.

¹⁴³ In Goosen v Bosch 1917 CPD 189, 193 het die hof ook beslis dat die eksekuteur “holds an office sui generis” en dat sy posisie een van ’n verteenwoordiger van die boedel is; sien ook Hughes v The Master 1960 (1) SA 601 (K). Ook in Van den Bergh v Coetzee 2001 4 SA 93 (T) word beslis dat die eksekuteur en die oorledene afsonderlike personae is en dat die eksekuteur nie persoonlik aanspreeklik gehou kan word vir die skulde van die boedel nie.

¹⁴⁴ Ek gebruik die term “redelike” sekerheid aangesien die standpunt in die verlede al ingeneem is dat dit nie moontlik is vir die boedel om dadelik eienaar te wees nie, maar dit wil voorkom of daar in die moderne reg meer geneig word na ’n benadering dat die boedel wél eienaar kan wees. Sien die bespreking hier onder.

¹⁴⁵ Van der Merwe en Rowland (1996:10); Murray (1959:371 e.v.; 1962:37 e.v.); Van Zyl (1989:185 e.v.; 1989:327).

¹⁴⁶ Murray (1959:372) bespreek die kwessie met verwysing na die hof a quo se beslissing in Emary v CIR 1959 2 PHT 16 (N) en kom tot die gevolgtrekking dat die hof sy vroeëre standpunt (sien die verwysings in (1959:372)) onderskraag deur te bevind dat “[a]n estate was therefore a ‘person’ for the purposes of the Income Tax Act, as had been previously ruled in Nathan’s Estate v. C.I.R., 1948 (3) S.A. 866 (N))”. Hy wys egter daarop dat die Emary-saak in appèl sal gaan en kritiseer dan ook die appèluitspraak in (1962:37 e.v.).

¹⁴⁷ Van Zyl (1989:338).

¹⁴⁸ Die regsfiguur wat voorgestel is herinner aan die stigting – sien Van der Merwe en Rowland (1990:378 e.v.). Dit wil egter voorkom of die onderskeid tussen ’n trust en ’n stigting met tyd vervaag het en dat die stigting in onbruik verval het.

¹⁴⁹ Commissioner for Inland Revenue v Emary 1961 2 SA 621 (A). Die beslissing is deur Murray gekritiseer (1962:37 e.v.). Vgl. ook Commissioner for Inland Revenue v MacNeillie’s Estate 1962 3 SA 833 (A).

¹⁵⁰ Murray (1962:37 e.v.).

¹⁵¹ [2013] ZAWCHC 45.

¹⁵² 2014 5 SA 215 (OKG).

¹⁵³ Vir doeleindes van die bespreking sal aanvaar word dat die applikante geëis het dat die plaas aan die boedel of aan hulle, in hul hoedanigheid as eksekuteurs, oorgedra moet word.

¹⁵⁴ [2013] ZAWCHC 45 par. 1.

¹⁵⁵ Par. 6.

¹⁵⁶ Par. 56.

¹⁵⁷ Die hof maak geen uitspraak t.o.v. die posisie van die boedel nie, maar vereenselwig hom met die stellings van die applikant. Daar is slegs een stelling m.b.t. die probleem in die applikant se stukke (soos in die hofverslag) te vinde: “[21] The applicants also contend that the respondent has lost sight of the clear provisions of the Estates Act that govern the procedure to be followed in the winding up of a deceased estate. The estate is not in the same position as that of the deceased before his death” (my beklemtoning). Daar is egter geen verduideliking oor die betekenis van hierdie stelling te vinde nie.

¹⁵⁸ Vergelykbaar met die posisie van die trust – sien Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A).

¹⁵⁹ Vir ’n diepgaande bespreking van die saak, sien Sonnekus (2014:840 e.v.).

¹⁶⁰ Volgens die oorspronklike testament wat deur Sonnekus (2014:841) bekom is, en waarna nie woordeliks in die hofverslag verwys word nie, wil dit voorkom of die eiendomsreg aan ’n trust bemaak is, maar selfs dit was nie duidelik nie. Sien ook Sonnekus (2014:841 e.v.) se bespreking van die teenstrydighede tussen die bemaking van die vruggebruik en regte ingevolge die trust.

¹⁶¹ Van der Meulen het intussen as eksekuteur bedank en gevolglik word daar nie verder na haar as party tot die saak verwys nie.

¹⁶² 1966 4 SA 506 (D).

¹⁶³ Sonnekus (2014:844) kritiseer die benadering en wys daarop dat die regters nie tot die werklike kernvraag in die saak spreek nie, nl. “welke bate kwansuis in die boedel van die oorlede vruggebruikster voorhande was wat die onderwerp van die sessie deur Paterson as eksekuteur van haar boedel kon vorm nie”. Daar moet beslis met Sonnekus (2014:845) saamgestem word dat die saak in geheel vreemd voorkom aangesien vruggebruik ’n persoonlike diensbaarheid is wat by die dood van die vruggebruiker tot ’n einde kom. Die vraag hoe die vruggebruik wat nie kan vererf nie in die boedel beland het, voortbestaan het na die vruggebruiker se dood en uiteindelik daartoe gelei het dat regte in die skape gesedeer kon word, word nie aangespreek nie. ’n Besluit oor waar die eiendomsreg onmiddellik by dood lê, kan egter die oplossing in hierdie unieke feite vergemaklik.

¹⁶⁴ Sonnekus (2014:844 e.v.).

¹⁶⁵ Die probleem in die betrokke feite was dat die begunstigde nie duidelik uit die oorspronklike testament geblyk het nie, maar indien ’n vruggebruik inderdaad geskep is, moes daar (tradisioneel beskou – sien Jamneck e.a. (2017:179 e.v.); Schaumberg v Stark 1956 4 SA 462 (A); Van Staden v Van Staden 1984 4 SA 507 (T)) ’n begunstigde as eienaar ook wees. Dit wil voorkom of die lewende hawe saam met die plase in trust gehou moes word (sien Sonnekus (2014:841) se bespreking van die feite) en dus sou die trust as begunstigde die eienaar gewees het. Die feite is egter geensins duidelik nie, die eienaar word nie in die hofverslag genoem nie en Sonnekus (2014:848) bespreek selfs die vraag of ’n vruggebruik sonder ’n eienaar in die lig van die feite moontlik kan wees.

¹⁶⁶ Soos vereis vir maatskappye ingevolge die Companies Act 7 of 2008.

¹⁶⁷ Sien Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A) t.o.v. die trust as sui generis-entiteit.

¹⁶⁸ (LCC120/99) [2000] ZALCC 7 (http://www.saflii.org/za/cases/ZALCC/2000/7.pdf (17 Augustus 2020 geraadpleeg).

¹⁶⁹ (LCC116/98,24/8/99 ongerapporteer).

¹⁷⁰ Die stelling is inderdaad baie wyd en bots met die uitsprake hier bo genoem, maar is waarskynlik die beste oplossing – sien die gevolgtrekking hier onder.

¹⁷¹ Hoffa v SA Mutual Fire and General Insurance Co Ltd 1965 2 SA 944 (C); Nedbank Ltd v Steyn 2016 2 SA 416 (HHA) 422; Neethling en Potgieter (2015:289).

¹⁷² Enige eise, soos deliktuele of onderhoudseise, word ook teen die boedel ingestel en soos hier bo aangetoon, is die stelling deur die hof in Du Toit v Thomas 2016 4 SA 571 (WCC) 547H dat “the child’s claim for maintenance will lie against the executor, as it did against the father during the father’s lifetime” foutief. Die eis lê nie teen die eksekuteur nie, maar inderdaad teen die boedel waarvan die eksekuteur slegs die administrateur is. Dus is die beter benadering om die boedel as universele opvolger te beskou.

¹⁷³ Dié oplossing word ook, soos in die aanhaling hier bo aangetoon, deur regter Gildenhuys raakgesien en aanbeveel hoewel hy dit probeer beperk deur dit slegs t.o.v. grondregte te wil erken.

¹⁷⁴ Sien Van der Merwe en Rowland (1990:259 e.v.).

¹⁷⁵ 1955 3 SA 361 (A). In dié beslissing is Commissioner for Inland Revenue v Estate Crewe 1943 AD 656 nagevolg.

¹⁷⁶ Soos hier bo aangedui, is die commorientes-gevalle waarna hier verwys word, die gevalle waar nie bewys kan word welke een van die oorledenes eerste gesterf het nie en geeneen van hulle dus die geleentheid gekry het om te adieer nie.

¹⁷⁷ Sien die voorbeeld hier bo bespreek.

¹⁷⁸ ’n Vraag wat hierdie benadering nie kan beantwoord nie, is egter: Wat gebeur as die erfgenaam gediskwalifiseer is om te erf omdat hy die oorledene vermoor het of as ’n indignus beskou word? Sien L Taylor v AE Pim (1903) 24 NLR 484; Ex parte Steenkamp and Steenkamp 1952 1 SA 744 (T); Makhanya v Minister of Finance 2001 2 SA 1251 (D).

¹⁷⁹ [2015] JOL 32869 (KZN).

¹⁸⁰ 2019 2 SA 262 (KZN).

¹⁸¹ Sien Gildenhuys (2020:31) se gevolgtrekking oor die beslissings.

¹⁸² (1997:351).

¹⁸³ Hy verwys dan voorts na die vorderingsreg (soos in Greenberg beslis) en dus verskil ek verder van sy standpunt.

¹⁸⁴ (LCC120/99) [2000] ZALCC 7. ( http://www.saflii.org/za/cases/ZALCC/2000/7.pdf (17 Augustus 2020 geraadpleeg).

¹⁸⁵ In The former Highlands residents concerning the area formerly known as The Highlands (LCC116/98,24/8/99 ongerapporteer) – sien die aanhaling hier bo in die teks by vn. 169.

The post Die <i>dominium</i> of eiendomsreg van ’n bestorwe boedel op die oomblik van die erflater se dood appeared first on LitNet.

’n Ontleding van Suid-Afrikaanse sakebestuurders se etiese besigheidsbesluitneming: Tendense van 2007 tot 2019 Christo Bisschoff, NWU Besigheidskool, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
LitNet Akademies Jaargang 17(3)	ISSN 1995-5928

Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

Opsomming

In hierdie studie word die jaarlikse etiese beskouings voorgehou wat Suid-Afrikaanse bestuurslui vanaf 2007 tot 2019 gehandhaaf het. Die doelwit is om tendense te identifiseer oor die afgelope 13 jaar betreffende bestuurders se houding oor wat aanvaarbare en onaanvaarbare besigheidspraktyke is, en ook om te bepaal of daar vordering gemaak is al dan nie ten opsigte van bestuurslui se houding ten opsigte van etiese besigheidsbesluite. Die vraelys wat in 1993 deur Fullerton opgestel is, dien al jare as die gekose data-insamelingsinstrument. Hierdie vraelys is reeds statisties gevalideer vir toepassing in Suid-Afrika, en lewer konstant betroubare data om te ontleed. Verder is die vraelys getoets en geskik bevind in 12 ander lande wat oor ses kontinente versprei is. Die vraelys lê 14 twyfelagtige besigheidsbesluite in scenarioformaat aan bestuur voor. Bestuurders evalueer die besigheidsaktiwiteite wat deur die scenario’s voorgestel word op ’n gebalanseerde 6-punt-skaal. Die vraelys is jaarliks aan vergelykbare groepe bestuurders voorgehou om sodoende hul etiese beskouings van die besigheidscenario’s te meet. Altesaam 1 929 bestuurders het deur die jare aan die studie deelgeneem en die vraelyste voltooi. Die tendense toon dat die bestuurders oor die algemeen in 2019 meer krities teenoor die scenario’s is as 13 jaar gelede. Nege scenario’s wat in 2007 as aanvaarbaar geag is, word nou bevraagteken. Aan die ander kant is vyf scenario’s wat wel onaanvaarbaar was in 2007, nou aanvaarbaar. Die oorhoofse vergelyking toon egter dat daar wel vordering gemaak is ten opsigte van bestuurders se houding ten opsigte van etiese bestuurspraktyke gedurende die afgelope 13 jaar. Die bestuurders van 2019 is dus meer bewus van die korrekte etiese besigheidsbesture as hul voorgangers in 2007. Die waarde van die studie is gesetel in die positiewe verwantskap tussen gedrag en houdings. Houdings lei tot gedrag, en sodoende kan positiewe houdings teenoor etiese besigheidspraktyke lei tot etiese besigheidsgedrag. Gevolglik behoort ’n verbeterde etiese houding te lei tot verbeterde etiese besluitneming en gedrag deur bestuurders wanneer hulle besluite in maatskappyverband maak.

Trefwoorde: besigheid; besigheidsaktiwiteite; besluite; bestuur; etiek; eties; houdings; longitudinaal; oneties; scenario’s

Abstract

An analysis of the ethical attitudes of South African business managers with regard to ethical business decision-making: Trends from 2007 to 2019

This study reports on a decade’s trends (2007 to 2019) of South African managers’ ethical predispositions about business decisions. The literature basis of the study deals with defining business ethics in South Africa from the recent past, up to 2019; with the contentious issue of using student groups as populations; and then also particularly ascertained the suitability of experienced part-time managers in training (or retraining) as a population for business studies. Here, sufficient evidence cleared the population for a focused study such as this. The empirical study analysis data were collected annually over the 13-year period from managers who enrolled at a South African business school. These managers aimed to further improve their managerial qualifications by studying towards an MBA degree, or entered into executive education programmes on the South African National Qualification Forum at level 6 or higher; typically, students attending the Advanced Management Programme qualify. A total of 1 929 managers formed part of this longitudinal study. The questionnaire postulated 14 questionable company business decisions, and the respondents had to evaluate each decision along ethical lines. Their ethical predispositions towards the questionable business decisions were recorded on a balanced 6-point scale, where 3,5 served as the neutral predisposition. A Cronbach alpha coefficient of 0,895 ensured high reliability and internal consistency which shows that the data could be analysed confidently. The American questionnaire designed by Fullerton in 1993 was used because this questionnaire has been internationally validated on six continents and in 12 countries while it was also independently revalidated for use in South Africa in 2010 and 2019 to collect business ethics data. The data were captured and analysed by the Statistical Consultation Services at the North-West University. The trend analysis shows that, in general, a total of nine business scenarios displayed unacceptable ethical attitudes by the managers in 2007, while five business scenarios displayed acceptable ethical attitudes. Two scenarios were marginal and the managers could not make up their minds whether they were acceptable or unacceptable. (This is still true for these two scenarios in 2019.) Regarding analysis of the individual scenarios, four different classifications were applied. These are: (1) unacceptable in 2007, but acceptable in 2019; (2) acceptable in 2007, and remaining so in 2019; (3) unacceptable in 2007 and remaining unacceptable in 2019; and (4) acceptable in 2007, but unacceptable in 2019. A total of six scenarios were characterised as belonging to the first category. All of these scenarios improved. Trendwise they are similar and show an improvement of ethical attitudes among managers with regard to their ethical business decision-making. Regarding the second category, only one scenario indicated acceptable ethical attitudes by managers back in 2007, which remained so. They deal with “dodging tax by using creative accounting”. This scenario shows that managers deem this behaviour to be acceptable; however, they seem to find this much more acceptable in 2019 than they did in 2007! This means the attitudes of the managers at present towards this scenario are pointing towards acceptance of such actions, and consequently more towards unethical business practices. Although only one scenario applies, it is still categorised as an unethical practice and this is cumbersome. The third category presents unacceptable ethical attitudes in 2007, which remained unacceptable in 2019. Two scenarios fall into this category, namely “false reference pricing” and “advertising out-of-stock products cheaply to draw customers into the shop”. The final category is cumbersome as it presents scenarios that were acceptable in 2007, which are now deemed to be unacceptable. This shows that there is a deterioration in ethical business attitudes. A total of five scenarios turned to the dark side in the past 13 years. Here, the results show that the practice of “withholding to launch new products in the market until the inventory of the old model is cleared”, “advertising to children”, “moving a factory to a low-cost country to save on production cost”, “using selective distribution to protect large retailers” and “using sports stars to endorse products” are all now deemed to be acceptable. Interestingly, the results also show that the 2007 managers are an inverse mirror image of the 2019 managers with regard to their attitudes towards ethical business dealings. The 13-year longitudinal study measures the ethical predispositions of managers over time with regard to companies’ business decisions. This provides a trend of what managers deem ethical business behaviour to be, and consequently provide an insight into their business decisions as company representatives. This means that business decisions can be positively influenced ethically if the predispositions of managers show an inclination towards ethical business practices. To do so, the quantification of ethical predispositions provides a baseline or barometer of the business ethical decision-making by South African managers when they have to make a business decision on behalf of their company. The study comes to the following conclusions on the business ethics scenarios based on the longitudinal analysis of 13 years: (1) Nine of the ethical scenarios improved over the 13 years, but (2) five of the scenarios deteriorated; (3) two scenarios remained an uncertainty for managers. After 13 years these scenarios still have scores close to the midpoint (3,5). This means that in 2007 more of the scenarios were deemed acceptable business practices and this points towards a more questionable ethical attitude in 2007 than in 2019. This view is quantitatively supported by the mean scores of the managers in 2007 (3,7), which is higher than the mean score of the managers in 2019 (3,0).

Regarding the overall study, the following conclusions are reached: (1) The managers of 2019 are more critical than their 2007 counterparts regarding what acceptable business practices are. (2) The results of 2016 deviate from the rest of the longitudinal data; political constraints and the economic situation in South Africa could have played a part in this deviation. (3) All in all, the country has made progress in terms of managing towards more ethical and acceptable business practices.

Keywords: attitude; business; decision-making; ethical; ethics; longitudinal; managers; scenarios; trend; unethical

1. Inleiding

Suid-Afrikaanse etiese gedrag geniet al ’n geruime tyd aandag onder sakelui, politici, akademici en ander belangegroepe. Suid-Afrikaners is veral sensitief oor etiese en korrupte besigheidstransaksies ná die Zuma-era waartydens staatskaping en ander ongerymdhede die botoon in die land gevoer het (Maughan 2020). Die geregtelike ondersoek na bewerings van staatskaping gelei deur regter Zondo is steeds besig om die magdom getuienis wat bykans elke staatsdepartement insluit, in te samel en te assimileer (SA State Capture 2020). Buite die kommissie word gereeld vrae deur Jan en alleman gevra betreffende transaksies wat gesluit word en of hierdie transaksies, benewens die wettigheid daarvan, ook eties korrek is. Staatstransaksies is selfs nog meer onder die soeklig.

Onaanvaarbare etiese houdings van bestuurslui en leiers, en die daaropvolgende gedrag, kom algemeen voor in Afrika waar gereelde berigte van korrupsie en selfverryking oopgevlek word. Suid-Afrika gaan ook swaar gebuk onder hierdie gebrek aan etiese bestuursgedrag. Die land het die laaste 10 jaar stadig maar seker geval vanaf die 43ste plek in 2009 (Rapule, Bisschoff en Botha 2013:22) tot die 64ste plek in 2016 en uiteindelik tot die 70ste plek in 2019 op die internasionale korrupsiepersepsie-indeks (KPI) verswak (Transparency International 2019). Hierdie indeks gradeer en vergelyk lande internasionaal om die rangorde van ’n land te bepaal. Die basis van vergelyking word gedoen op die waargenome korrupsievlakke en etiese gedrag van ’n land se bestuurders en leiers, en neem die sienings van internasionale sakelui en ontleders in ag. Veral drie aspekte word geëvalueer, naamlik polisiemag, besigheidslui se gedrag, en dan die politieke leierskap se etiese of onetiese gedrag (Transparency International 2019; Bisschoff 2018).

Die besigheidsetiek in die land word reeds geruime tyd nagevors. Hier het studies reeds tydens die apartheidsjare ondersoek begin instel na die etiese houdings en persepsies van Suid-Afrikaanse bestuurslui. Hier het Nel, Pitt en Watson (1989), soos later bevestig deur die opvolgstudie van Abratt, Nel en Higgs (1992), byvoorbeeld bevind dat besigheidsetiek riglyne bied om moreel korrekte gedrag daar te stel deur middel van reëls, beginsels, standaarde en kodes. Moore en Radloff (1996) se studie vergelyk finalejaar-handelstudente aan Rhodes-universiteit in die jare 1989, 1990 en 1991 en bevind dat Suid-Afrikaanse studente betekenisvol verskil van hul Israelse ewekniestudente van 1988 ten opsigte van besigheidsetiekopvattings, maar dat die verskille tussen die groepe, asook tussen Amerikaanse (1988) en Wes-Australiese (1991) studente, nie betekenisvol is nie.

Net na die eerste demokratiese verkiesing in Suid-Afrika bevind De Klerk (1996) dat besigheidsetiek beskou word as daardie dissipline wat besigheidslui in staat stel om sekere gedragsreëls en -waardes te handhaaf tydens entrepreneuriese aktiwiteite. Verskeie latere studies (Rossouw 2005; Fullerton, Bisschoff en Moore 2008; Bisschoff en Lotriet 2012; Rossouw 2017; Fullerton, Bisschoff en Fields 2017, Groenewald en Vorster 2019) deur Suid-Afrikaanse besigheidsetieknavorsers het verskillende etiese scenario’s daargestel wat deur bestuurslui as aanvaarbare of onaanvaarbare optrede beoordeel moes word. Dit is insiggewend dat die meeste studies bevind het dat Suid-Afrikaners betreklik goed vaar wanneer hulle vergelyk word met persone in ander lande. Die studie deur Fullerton en Bisschoff (2013), waar 12 verskillende lande op ses verskillende kontinente se etiese houdings van bestuurders vergelyk is met Suid-Afrika se bevindinge, is veral insiggewend. Die studie het bevind dat plaaslike bestuurslui se etiese houdings goed vergelyk met dié van lande soos China, Brasilië, Nieu-Seeland, Singapoer en Australië, nieteenstaande die feit dat hierdie lande heelwat hoër op die KPI figureer. Plaaslik klassifiseer die Etiek-instituut Suid-Afrika tans as ’n medium-risiko-land waar ’n ontwikkelende etiese kultuur gevestig is met ’n telling van 63% (Groenewald en Vorster 2019:3). Die grootste besigheid-etiese risiko’s word in die verslag aangedui as ’n gebrek aan etiese behandeling van werknemers en ’n gebrek aan verantwoordelikheid en toerekeningsvatbaarheid.

Al hierdie studies het egter die tekortkoming dat dit ’n oomblik in tyd vasvang en as’t ware ’n etiese balansstaat is op daardie gegewe oomblik in die geskiedenis van die land. Hierdie studie beoog om dié tekortkoming te oorkom deur die etiese houdings van bestuurslui in Suid-Afrika longitudinaal te ondersoek en verslag te doen aangaande die etiese tendense oor ’n tydperk van 13 jaar (2007 tot 2019).

2. Probleemstelling

In die ontleding van etiese waardes van dieselfde groep bestuurders op persoonlike of individuele vlak het ek in Bisschoff (2018) aangetoon dat die vernaamste probleem is dat spesifieke sienings van besigheidsetiek op persoonlike vlak heel waarskynlik hul gedrag ten opsigte van persoonlike besigheidsaktiwiteite behoort te beïnvloed. Dieselfde sienings beïnvloed egter ook hierdie bestuurders se besigheidsbesluite, veral as daar die moontlikheid van persoonlike gewin bestaan (Bisschoff 2018). Die omvang van hierdie potensieel twyfelagtige gedrag is egter beperk tot merendeels die individu en sy of haar onmiddellike kontakomgewing. In die geval waar hierdie individue egter in besigheids- of ondernemingsverband optree, is die besluite nie meer beperk tot die individu nie, en kan die gevolge van besigheidsbesluite deur bestuurders selfs tot op internasionale vlak uitkring. In maatskappyverband is die omvang dus enorm en sluit verskeie ander rolspelers in. Die Zondo-kommissie-getuienis van Angelo Agrizzi as voormalige uitvoerende bestuurder van die maatskappy Bosasa dien hier as ’n enkele voorbeeld van vele onetiese en korrupte besigheidsbestuurders se besigheidsbesluite wat gelei het tot staatskaping, korrupsie en ander uiters onetiese en onwettige gedrag. Dit beteken dus dat enkele besluite (of selfs een eties twyfelagtige besluit) op besigheidsvlak die maatskappy onberekenbare skade kan berokken. Juis hierin is die kernprobleem van die studie gesetel. Omdat bestuurders namens maatskappye optree, neem hulle besluite wat groter ekonomiese en operasionele impak het. Die potensiële persoonlike voordeel wat hierdie besluite aan bestuurders bied, is verder substansieel; dit dien as verdere motivering om oneties op te tree. Dit is gevolglik van uitermate belang dat bestuurders in besluitnemingsposisies eties moet optree, en daarom is dit belangrik om te verstaan wat hul etiese sienings is ten opsigte van besluite wat hulle neem in maatskappyverband. Hoe lyk die Suid-Afrikaanse bestuurder se etiese sienings wanneer hy of sy besluite moet neem wat die maatskappy verbind? Het hierdie etiese sienings verander oor die afgelope dekade of nie, en indien dit wel verander het, hoe het dit verander? Hierdie inligting is belangrik om bestuurmodelle te ontwikkel om die Suid-Afrikaanse besigheidsomgewing as waardige handelsvennoot in die wêreld daar te stel.

3. Doel en doelwitte

Hierdie studie het ten doel om die etiese beskouings van Suid-Afrikaanse bestuurders te meet oor ’n 13-jaar-tydperk ten opsigte van besluite wat besighede neem en sodoende moontlike tendense oor dié tydperk te identifiseer. Die spesifieke doelwitte is:

om die etiese beskouings van Suid-Afrikaanse bestuurders ten opsigte van twyfelagtige besluite wat besighede neem te bepaal
om spesifieke etiese tendense vanaf 2007 tot 2019 te identifiseer en te klassifiseer ten opsigte van die bestuurders se beskouings van twyfelagtige besluite wat besighede neem.

4. Etiese klaring

Hierdie navorsingsprojek is deur die Etiekkomitee van die Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe aan die Noordwes-Universiteit goedgekeur en as ’n lae-risiko-projek geklassifiseer. ’n Etieksertifikaat (nr. NWU-00337-18-A4) is aan die projek toegeken. Die sertifikaat is geldig tot 31 Desember 2024, waarna daar heraansoek gedoen moet word.

5. Literatuuroorsig

Die literatuuroorsig spreek drie sleutelelemente van besigheidsetiek aan. Eerstens word die term gedefinieer vanuit die literatuur; tweedens word die ontwikkeling van besigheidsetiek as bestuursfokus in Suid-Afrika ondersoek; en derdens word die stand van Suid-Afrika se etiese houdings onder bestuurslui onder die soeklig geplaas.

5.1 Konseptualisering van die term besigheidsetiek

Die konsep besigheidsetiek word al vir ’n geruime tyd deur akademici, bestuurders en ander belangegroepe gedebatteer. Wat is die werklike betekenis van besigheidsetiek? In Bisschoff (2018) haal ek die navorsers Nel e.a. (1989) aan wat besigheidsetiek vanuit ’n Suid-Afrikaanse perspektief soos volg definieer: “Etiek in besigheid is nie slegs ’n saak van normatiewe evaluasie nie, maar ook ’n reeks persepsies oor hoe om in terme van daaglikse aspekte op te tree.”

Hierdie definisie sluit nou aan by die opvolgende studie van Abratt e.a. (1992:31) wat aandui dat besigheidsetiek “’n stel reëls, standaarde, kodes of beginsels as riglyn daarstel. Hierdie riglyne kan in besigheid aangewend om moreel korrekte gedrag te rig in besigheidsituasies.”

’n Meer onlangse definisie van besigheidsetiek word deur Groenewald en Vorster (2019) aangebied wat daarop wys dat besigheidsetiek inderdaad uit sewe meetbare komponente bestaan, naamlik (1) die oorhoofse etiese kultuur, (2) aanspreeklikheid en verantwoordelikheid, (3) senior en middelbestuur se etiese vlakke, (4) hantering van ondergeskiktes, (5) etiese gesprek, (6) etiese bewustheid, en (7) die geneigdheid om onetiese gedrag aan die kaak te stel.

Twin (2020:1) omskryf besigheidsetiek as die “toepaslike besigheidsbeleid en -praktyk wat daarop gemik is om die potensieel kontroversiële onderwerpe soos korporatiewe binnehandel, omkopery, diskriminasie, korporatiewe sosiale verantwoordelikheid, en fidusiêre verantwoordelikheid binne die besigheid te hanteer” (eie vertaling). Twin (2019) redeneer ook dat besigheidsetiek ’n sekere vlak van vertroue tussen die besigheid en die besigheid se kliënte daarstel; hierdie vertroue versterk die besigheid se mededingende posisie. Besigheidsetiek maak dus goeie besigheidsin.

Die gesaghebbende Oxford Reference (2020) definieer egter besigheidsetiek vanuit ’n tegniese oogpunt en dui aan dat daar verskillende filosofiese uitgangspunte is, naamlik die deontologiese teorie, utilitaristiese teorie, en die sosiaal-etiese teorie. Al drie hierdie teorieë bevat argumente om etiese besigheidsbesluite te identifiseer. So sal bestuurspraktyke waar die bestuur die werknemers met waardigheid en respek behandel, volgens die sosiale etiek aanvaarbaar wees, terwyl die deontologiese etiek meer deur die etiese kode of riglyne wat deur die werkgewer voorgehou word, of selfs deur wetlik-gegronde etiese teorieë, gereguleer word (Guzman 2016). Die bestuurspraktyke waar die verbetering van die groter geheel van die besigheid nagestreef word, word ondersteun deur die utilitaristiese teorie, terwyl bestuursbesluite wat ondersteun word deur prosedurele toetse en beleid, die regs- of wetlik gebaseerde teorie ondersteun.

Die gemene deler in al die definisies (van toeka tot nou) is dat bestuurslui se aanvaarbare of onaanvaarbare houdings en gedrag in hul besigheidsbesluite ’n invloed het op die betrokke besighede en ook die betrokke individue. Daar is verder ook persoonlike gevolge op die bestuurslui, soos persoonlike gewin, korrupsie, staatskaping en onbillike maatskappywinste wat deel vorm van besigheidsetiek (Bisschoff 2018).

5.2 Besigheidsetiek in Suid-Afrika

Gedurende die apartheidsjare, en veral toe die land swaar onder sankies deurgeloop het, was die aankoop van broodnodige produkte en onderdele bykans onmoontlik. Suid-Afrikaanse maatskappye was genoop om alternatiewe voorsieningskettings te ontwikkel om internasionale handel te fasiliteer. Besigheidsukses was gekoppel aan die vermoë om produkte ingevoer te kry, ongeag of daar vraagtekens was oor die morele en etiese wyse waarop dit bekom is. Onvermydelik het die besigheidsmetodiek gelei na die verlaging van etiese standaarde waarmee besigheidstransaksies onderneem is (R.K. Massie 1993 soos aangehaal deur Rossouw 1997). Die verligting nadat die sanksies gelig is, het egter nie die teenoorgestelde besigheidsgedrag tot gevolg gehad nie, en die gevestigde metodes van besigheid doen het bloot voortgegaan (Rossouw 1997).

Suid-Afrika het na 1994 verskeie strukturele veranderinge ondergaan op ekonomiese, sosiale en politieke gebied wat tot verhoogde ekonomiese aktiwiteite gelei het, terwyl die aspek van besigheidsetiek nie spesifiek aangespreek is nie. Hier merk Rossouw (1994) op dat Suid-Afrika ’n ontwikkelende land is waar die stryd om oorlewing in die nuwe ekonomiese bestel nie plek het vir moraliteit nie. Dit het gelei tot ’n verhoogde laissez faire-houding onder bestuurders wat privaat- en staatstransaksies hanteer het (Fullerton e.a. 2008:162). Tydens die openingsrede van die parlement in 1995 verklaar Nelson Mandela dat korrupsie in verskeie formate tot in die diepste wese van die gemeenskap deurgesyfer het (Rossouw 1997:1540). Drie jaar later bevind ’n studie deur Van Zyl en Lazenby (1999:15) dat Suid-Afrikaanse besighede gekenmerk word deur die afwesigheid van duidelike etiese waardes en norme.

Die nuwe millennium begin egter meer bemoedigend, met studies wat bevind het dat Suid-Afrikaanse besigheidslui bereidwillig is om hul besigheidsmetodiek te verander omdat hulle besef het dat dit nodig is om internasionale handel suksesvol te betree (Rossouw, Van der Watt en Malan 2002:389; Rossouw 2005:104). Onetiese besigheidsgedrag het nou ’n hindernis geword in internasionale handelstransaksies.

In 2008 ondersoek Bisschoff, Fullerton en Botha (2008) verskille in die etiese persepsies van finalejaarstudente in farmasie, bestuurswetenskappe en professionele rekeningkundige. Hierdie outeurs kom tot die gevolgtrekking dat al drie groepe relatief hoë etiese standaarde handhaaf en dat daar nie betekenisvolle verskille tussen die groepe is nie. Hul kom ook tot die gevolgtrekking dat die nuwe generasie besigheidslui genoegsaam bewus is van besigheidsetiek en besweer kommer dat hierdie toetreders tot die ekonomie nie bemagtig is om etiese besigheid te doen nie. In ’n ander studie bevind Lumsden en Fatoki (2013) egter dat daar wel betekenisvolle verskille voorkom tussen die etiese houdings van besigheidstudente en niebesigheidstudente. Dit sou egter onvanpas wees om die gevolgtrekkings van enige van die twee studies wat gebaseer is op enkelpopulasies te ekstrapoleer na die totale studentebevolking in Suid-Afrika sonder om verder bevestigende navorsing daaroor te doen. Beide studies het wel positiewe etiese houdings by beide populasies geïdentifiseer.

Meer onlangs bevind ’n praktykgerigte studie dat daar wel betekenisvolle verskille voorkom tussen die verskillende bestuurvlakke in organisasies (Bisschoff, Fullerton en Botha 2014) nieteenstaande die feit dat Suid-Afrikaanse besighede in 2014 reeds gevestigde etiese kodes in hul korporatiewe beleid en kultuur gevestig het (Mpinganjira, Roberts-Lombard, Wood en Svensson 2016). Benewens die verskille, het beide middel- en gevorderde bestuurslui in die studie bevredigende en selfs hoë vlakke van etiese bewustheid getoon. Die Suid-Afrikaanse regulatoriese omgewing sedert 1994 het ook verskeie wette geïmplementeer om korrupsie en onetiese besigheidspraktyke te beveg. Die belangrikste wette hier is (1) die Wet op Publieke Finansiële Bestuur (PFMA) (no. 1 van 1999) (SA 1999), (2) die Wet op Finansiële Intelligensiesentrum (FICA) (no. 38 van 2001) (SA 2001), (3) die Wet op Plaaslike Regering: Munisipale Finansiële Wet (MFMA) (no. 56 van 2003) (SA 2003), (4) die Wet op Beskerming van Openbaarmaking (no. 2 van 2000) (SA 2000) en (5) die Maatskappywet (no. 71 van 2008) (SA 2008). Daar is ook nou verskeie internasionale ooreenkomste en konvensies in plek gestel waaraan Suid-Afrikaanse besighede gehoor moet gee (Bernstein en Shaw 2020). Bernstein en Shaw dui aan dat maatskappydirekteure persoonlik aanspreeklik gehou kan word vir korrupte besigheidsbesluite en selfs krimineel vervolg kan word. Die Maatskappywet maak ook voorsiening vir die stigting van ’n Sosiale en Etiek- komitee wat getaak is om maatskappy-aktiwiteite te monitor, te verseker dat ’n maatskappy soos ’n goeie korporatiewe burger optree, en korrupsie aan die kaak sal stel. Juridies is die Nasionale Vervolgingsgesag daarvoor verantwoordelik om oortreders in die Handelshof vas te vat. In die praktyk draai die wiele egter stadig en slaag oortreders daarin om die toepassing van gereg vir jare te ontduik. Die hofsake van die oudpresident Zuma (sedert 2014) en die Steinhoff-sage (sedert 2017) dien hier as voorbeelde (Brand-Jonker 2019; NYTimes 2020).

In die afsluiting tot die literatuur word Rossouw (2016:50) se hersiene mening voorgehou waarin hy sy stellings van 10 jaar tevore repudieer. Hy merk op dat etiek nou ’n permanente en prominente eienskap geword het in die korporatiewe bestuur van Suid-Afrikaanse ondernemings. Hy verwys ook na die waarde van die aanvanklike 194-King-verslag (kyk IOD 1994), waar dit duidelik uitgespel word dat die drie korporatiewe verantwoordelikhede van besigheid in Suid-Afrika vereis dat (1) direkteure leierskap openbaar gebaseer op ’n etiese grondslag; (2) maatskappye optree soos goeie korporatiewe burgers; en (3) maatskappye etiese standaarde in hul besigheidstransaksies inkorporeer. Fullerton, Bisschoff en Fields (2017) ondersteun Rossouw se hersiene mening en verklaar dat Suid-Afrika, gemeet teen hierdie agtergrond, duidelik nie meer die dieselfde onetiese Suid-Afrika van die vorige eeu is nie.

6. Navorsingsmetodologie

6.1 Navorsingsinstrument

In 1993 ontwikkel Sam Fullerton sy etiese-scenario-vraelys wat twee etiese besigheidskomponente meet, naamlik verbruikers- of individuele etiese houdings en dan bestuursetiek waar besigheidsbesluite eties geëvalueer word (Fullerton 1993). Fullerton en sy medenavorsers het hierdie vraelys, met minimale aanpassings, suksesvol aangewend en gevalideer in verskeie internasionale etiekstudies op ses kontinente in 12 verskillende lande (Fullerton en Bisschoff 2013:5) (kyk ook na Bisschoff 2018). Ten opsigte van die Suid-Afrikaanse bestuurders het Bisschoff en Lotriet (2012:10745–7) die vraelys statisties gevalideer en getoets om as ’n toepaslike data-insamelingsinstrument in besigheidsetiekopnames in Suid-Afrika te gebruik. Hierdie studie het bevind dat die instrument geldig is om beide individuele etiese houdings en die besigheidshoudings in Suid-Afrika te meet. Die afsonderlike scenario’s van Fullerton (1993), bestaande uit 14 individuele verbruikersetiekscenario’s en 14 besigheidsetiekscenario’s wat bestuur se houdings meet, is ook geldig om in Suid-Afrika toe te pas (Bisschoff en Lotriet 2012:10745–7).

Hierdie studie rapporteer oor die bestuurders se etiese houdings wanneer hulle ’n besigheidsbesluit in maatskappyverband neem. (Die resultate na die ondersoek van die individuele etiese houdings van hierdie bestuurders is reeds in Bisschoff 2018 gepubliseer.) Die vraelys stel 14 eties twyfelagtige besigheidsbesluite in scenariovorm aan die bestuurders voor om te beoordeel na gelang van die vlak van aanvaarbaarheid of onaanvaarbaarheid van ’n spesifieke scenario. Hierdie stel scenario’s dek verskeie bestuursdissiplines, soos bemarking, rekeningkunde, aankope en algemene bestuur. Die vraelys samel data in deurdat die respondente hul menings verskaf aangaande elkeen van die 14 scenario’s wat twyfelagtige besigheidsgedrag daarstel. Soos aanvaarde praktyk in etiese navorsing is (Nel e.a. 1989; Fullerton, 1993; Fullerton en Neale 2008; Craven en Bisschoff 2011; Fullerton e.a. 2017; Bisschoff 2018), word die respondente versoek om die vlak van aanvaarbaarheid of onaanvaarbaarheid van elkeen van die scenario’s aan te dui. Die scenario’s in die vraelys stel bestuursgedrag voor en word op ’n gebalanseerde 6-punt-skaal (1 verteenwoordig volledig onaanvaarbare gedrag, en 6 verteenwoordig volledig aanvaarbare gedrag) beoordeel om sodoende die etiese sienings van die bestuurders te bepaal. Die betroubaarheid van die data is statisties bepaal deur van die Cronbach-alfakoëffisiënt gebruik te maak. Al die scenario’s word as statisties betroubaar geag, omdat hul alfakoëffisiënte bo die afsnypunt van 0,70 is (Field 2009:686).

6.2 Data-insameling

Hierdie studie het dieselfde datastel gebruik wat in die eerste artikel oor besigheidsbestuurders se individuele etiese houding ingesamel is. Daar is egter spesifiek gekonsentreer op die scenario’s wat betrekking het op bestuurders se etiese houdings wanneer hulle besigheidsbesluite wat in maatskappyverband geneem word, beoordeel. Die populasie bestaan uit al die deeltydse studente wat aan die Noordwes-Universiteit se Besigheidskool gevorderde bestuursopleiding ondergaan het. Hierdie respondente is dus deeltydse studente wat jaarliks vir die Magister in Besigheidsadministrasie-graad (slegs finalejaarstudente), die Gevorderde Bestuursprogram en die Middelbestuursprogram ingeskryf was. Hierdie programme se toelatingsvereistes vereis, onder andere, ’n minimum van drie jaar werks- en bestuurservaring. Die populasie bestaan dus uit gesoute bestuurders wat goed toegerus is om berekende oordele te maak wat betref die bestuursbesluite wat geneem word.

Die populasie is geteiken en almal het in klasverband vraelyste ontvang om in te vul. Vraelyste is jaarliks in die verskillende klasse uitgedeel nadat die doel van die navorsing verduidelik is. Deelname was vrywillig en anoniem. Deelnemende studente het na afloop van die klas die vraelyste ingedien, waarna die vraelyste aan die Statistiese Konsultasiedienste van die Noordwes-Universiteit oorhandig is om vas te lê en te verwerk. Daar is ongeveer 200 vraelyste per jaar ingesamel; daar is sedert 2007 ’n totaal van 1 929 etiese houdings van respondente vasgelê en ontleed.

Die betroubaarheid en interne stabiliteit van die data is gemeet deur Cronbach se alfakoëffisiënt te bereken. Die data is uiters betroubaar, met ’n alfakoëffisiënt van 0,895, en gevolglik kon die data dus met vertroue ontleed word (Field 2009:686).

6.3 Interpretasie van resultate

Die middelpunt van die 6-punt-skaal (3,5) word gebruik om die neutrale houding teenoor die scenario wat beoordeel word, aan te dui. Die gemiddeld van die tellings wat hoër is as die neutrale punt word deur die respondente geag as “aanvaarbare gedrag”. Dit dui gevolglik op ’n swakker etiese siening of houding van die bestuurder, en is dus onwenslik. Net so is die omgekeerde waar, en in hierdie geval dui lae tellings dan op ’n hoë etiese siening of houding van die bestuurder, wat wenslik is. In die interpretasie sou mens dus graag grafieke met ’n dalende tendens oor die jare wou sien, aangesien so ’n tendens sou aandui dat die etiese houdings van bestuurders verbeter het vanaf 2007 tot 2019, en dat hulle nou meer krities teenoor twyfelagtige etiese besigheidsbesluite staan.

Die etiese houdings ten opsigte van die scenario’s kan in vier hoofkategorieë geklassifiseer word, naamlik (Bisschoff 2018):

Kategorie 1: Destydse onaanvaarbare houdings wat verbeter het tot aanvaarbare houdings
Kategorie 2: Destydse aanvaarbare etiese houdings wat nog steeds aanvaarbaar is
Kategorie 3: Destydse onaanvaarbare etiese houding wat steeds onaanvaarbaar is
Kategorie 4: Destydse aanvaarbare etiese houding wat nou verswak het tot onaanvaarbare houdings.

7. Aanbieding en bespreking van die resultate

Die resultate van elke besigheidsbesluitscenario word per jaar grafies voorgestel (Ellis 2020). Die figure toon beide die tendenslyn en al die jare se gemiddelde datapunte. Die respondente se menings is per scenario ontleed en elke scenario is ook gekategoriseer volgens die vier kategorieë hier bo.

7.1 Kategorie 1: Destyds onaanvaarbare houdings wat verbeter het tot aanvaarbare houdings

Hierdie stel besigheidsbesluite deur bestuurders in maatskappye was in 2007 onaanvaarbaar (wat dus onetiese houdings aangetoon het), maar wat deur die jare verbeter het tot aanvaarbaar (of nou etiese houdings aantoon) in 2019. Dit is bemoedigend dat bestuurders se etiese houdings aangaande sewe van die 14 scenario’s deur die jare verbeter het.

Scenario 1: Buitensporige pryse word gevra vir kruideniersware na ’n natuurramp omdat daar nie voldoende voorraad of nuwe aflewerings beskikbaar is nie.

Figuur 1. Hoë pryse as gevolg van skaarsheid (vraag en aanbod)

Bestuurders het in 2007, eintlik tot 2012, gevoel dat die skaarste aan produkte wel ’n hoër prys regverdig, ongeag die oorsaak. Vraag-en-aanbod-kragte is verdiskonteer om verdere winste vir die besigheid te genereer. Sedert 2012 het bestuurders egter gou tot ander insigte gekom en besef dat hierdie besigheidsbesluite uitbuitery is en dat hoër pryse as gevolg van ’n tekort aan produkte, veral in die geval van ’n natuurramp, nie ’n aanvaarbare besigheidspraktyk is nie. In die praktyk het die pryse van brandstof na die Orkaan Harvey in 2017 egter tot bykans dubbel die gewone prys gestyg en vir drie weke teen $5 per Amerikaanse gallon petrol verhandel in die deelstaat Texas omdat die raffinaderye nie voldoende brandstof kon lewer nie (Kumar en George 2017). Net so het Orkaan Irma in die deelstaat Florida veroorsaak dat geparstehoutborde wat gewoonlik teen ongeveer $10 verhandel het, na die storm teen amper $30 verhandel omdat 25% van die saagmeulens aan die Florida-kus beskadig was (Parkin 2017). In beide gevalle is die prysstygings dus veroorsaak deur tekorte (dus die vraag-en-aanbod-verhouding) en nie as gevolg van verhoogde produksiekostes nie. Dit is egter interessant dat Nieu-Seeland se lugdienste hul interne kaartjies skerp verhoog het (Air New Zealand 2019) tydens die ergste vloede in 20 jaar (NZ Herald 2019) omdat daar ’n skerp styging in vraag na vlugte was. Beide brûe op die Suideiland was onbegaanbaar, wat tot gevolg gehad het dat meer as 2 000 toeriste daar gestrand was (The Guardian 2019). Nieu-Seeland word as die mees etiese land beskou volgens die KPI (Transparency International 2019). Plaaslik word die apteekgroep Dis-Chem ondersoek omdat hul glo pryse verhoog het op higiëniese produkte tydens die COVID-19-grendelperiode (Eyewitness News 2020).

Scenario 2: Inwoners in woonbuurte met hoër misdaadsyfers betaal by dieselfde winkelgroep meer vir identiese produkte as in ander buurte waar misdaad laer is omdat die diefstal afgewentel word na die inwoners van elke buurt.

Figuur 2. Duurder woonbuurtkostes word afgewentel na inwoners

Bestuurders het ook eers teen 2012 begin aantoon dat hierdie scenario, waar daar voorgestel word dat die spesifieke koste per woonbuurt afgewentel word na die inwoners, nie aanvaarbaar is nie. Hulle voel egter minder sterk daaroor dat dit oneties is as die vorige scenario, waar uitbuiting plaasvind as gevolg van die skaarsheid van produkte. Hierdie siening word egter bevraagteken deur Rabinowitz (2014), wat postuleer dat die koste van misdaad in die geval van kettingwinkels deur die hele bedieningsgebied van die winkelgroep versprei word. Gevolglik ontstaan die etiese vraag of die areas waar misdaad laer is, wel die hoër-misdaad-areas moet “subsidieer”. Indien wel, hoe eties is hierdie beginsel van kruissubsidiëring? Verder bied hierdie kruissubsidiëring ’n onregverdige prysvoordeel aan die kettingwinkel wat meeding met ’n woonbuurtkruidenier wat nie kruissubsidiëring kan toepas nie. Dit is interessant dat die scenario sterk aanvaarbaar was tot 2012 (wat ’n onaanvaarbare houding daarstel), waarna daar ’n definitiewe verskuiwing in etiese houdings van bestuurders plaasgevind het. Bestuurders beskou die scenario sedertdien as onaanvaarbaar; dit dui dus op aanvaarbare etiese houdings onder bestuurders.

Scenario 3: Produkte wat onveilig verklaar word deur nuwe wetgewing en van winkelrakke verwyder moet word in een land, word uitgevoer na ander lande waar wetgewing minder streng is en die produkte nog as veilig beskou word.

Figuur 3. Voer onveilige produkte uit

Nieteenstaande die feit dat die besigheid ’n wettige besluit neem en produkte uitvoer na lande waar die produkte as veilig beskou word, voel bestuurders dat dit aan die einde van 2019 nie meer ’n etiese besigheidsbesluit is nie. Hierdie gedrag staan in die literatuur as “etiese storting” bekend (The Conversation 2017). Tog is daar navorsers wat meen dat etiese storting wel ’n plek het in internasionale handel en word scenario’s gepostuleer gebaseer op die feit dat sonder die onveilige produkte, die kopers swakker daaraan toe sou wees as met die onveilige produk. Die verkoop van die skadelike gifstof DDT om malariamuskiete te bestry is een so ’n tradisionele voorbeeld (Kaitaki 1984:128) waar daar redeneer word dat die malaria meer nadelig is vir die land se inwoners as die gifstof self. Hierteenoor waarsku James Colopy alreeds in 1995 dat dit oneties sou wees om nie die gifstof in hierdie omstandighede te verskaf indien daar nie ’n bekostigbare alternatiewe gifstof voorgestel kan word nie (Colopy 1995). Die bestuur beskou die scenario as onaanvaarbaar, wat daarop dui dat hulle etiese houding aanvaarbaar is. Dit wil dus voorkom of bestuur hul nie meer so sterk laat lei deur die betrokke land se produkveiligheidswetgewing nie, en dat hulle nou meer krities is in hul etiese sienings. Bestuurders aanvaar nie meer goedsmoeds die produkte se veiligheid nie, selfs al sou die betrokke land die produkte as veilig klassifiseer.

Scenario 4: ’n Huisagentskap gee voor dat hulle heelwat “goeie” huise te koop aanbied deur nie die “Te koop”-bordjies met “Verkoop”-bordjies te vervang nie, in ’n poging om meer kliënte te lok.

Figuur 4. Skep ’n vals indruk oor beskikbare voorraad

Hierdie praktyk waar wanvoorstellings van voorraadvlakke gemaak is, blyk algemeen aanvaarbaar te wees tot 2011. Dit dui op onaanvaarbare bestuursetiese houdings. Sedert 2012 het bestuurders egter al meer teen die praktyk gekant geraak en vanaf 2014 toon die ondersoek dat bestuurders nou aanvaarbare etiese houdings handhaaf en nie valse indrukke oor voorraadvlakke skep nie. Wanvoorstellings van voorraadvlakke word algemeen gesien as bedrog in rekeningkundige terme aangesien dit die netto wins van ’n besigheid hoër kan laat voorkom (Jennings 2018:651). Deur ’n minder skadelike vorm van die wanvoorstellings te gebruik om die besigheid te bemark, is miskien nie onwettig nie, maar hoogs oneties, omdat die kliënt mislei word oor die skynbare vermoë van die besigheid. Sou die besigheid dus later nie in staat wees om die dienste te lewer wat misleidend voorgehou is nie, is dit gewoonlik die kliënt wat die skade ly, omdat die kliënt die bewyslas van al ses die aspekte wat wanvoorstellings daarstel, dra (SmallBusiness 2018). Dit is dus bemoedigend om te sien dat die etiese houdings van bestuurders hier skerp verbeter het en hul sulke gedrag nou afkeur.

Scenario 5: ’n Dokter voer ’n besending nuwe medisyne in. Die medisyne is alreeds in die buiteland geregistreer, maar nog nie in Suid-Afrika nie. Hy skryf dit aan pasiënte in Suid-Afrika voor omdat hy glo dat hulle sal baat vind by die nuwe medisyne.

Figuur 5. Verskaf ongeregistreerde medisyne

Die Europese Medisyne-agentskap verwys na hierdie produkte as “Mediese produkte wat bewustelik gebruik word vir mediese toestande maar nie gemagtig is vir die gebruik nie” (Lenk en Duttge 2014:538). Hierdie definisie dek medikasie wat nie vir die betrokke siektetoestand geregistreer is nie, maar wel voorgeskryf word daarvoor, en ook medisyne wat wel geregistreer is vir die siektetoestand, maar in ander lande. Dit is dus ook nie geregistreer in die betrokke land waar dit voorgeskryf word nie. Hier dui Lenk en Duttge (2014:539) aan dat sodanige gebruik onwettig is, en dat registrasie in een land nie die gebruik van sodanige medikasie in ander lande wettig nie. Aan die ander kant erken medici dat die registrasieproses van medikasie uitgerek is, en omdat pasiënte nie die luuksheid van tyd aan hul kant het nie, reis hulle na lande waar die medisyne reeds geregistreer is. Mediese toerisme vul, volgens Lee en Kang (2018), hier die gaping tussen die ongeregistreerde medisyne en tydige behandeling van pasiënte. Tot 2014 het bestuurders hierdie scenario ondersteun en die pasiënt se belange bo plaaslike etiese en selfs wetlike vereistes gestel. Sedertdien het die etiese houdings verander, en vind die bestuurders dit nie meer ’n aanvaarbare opsie nie.

Scenario 6: In ’n vergelykende beeldradio-advertensie toon die adverteerder duidelik hoekom sy produk beter is as sy vernaamste mededinger se produk.

Figuur 6. Mededingende advertensies

Bestuurders in Suid-Afrika ervaar die gebruik van produkvergelyking en vergelykende advertensies aanvanklik aanvaarbaar, maar sedert 2012 dink hulle dat dit nie meer aanvaarbaar is nie. Dit is belangrik om kennis te neem dat daar wel beperkende wetgewing bestaan in Suid-Afrika in beide die gemene reg en die handelsmerkwetgewing ten opsigte van die gebruik van vergelykende advertensies (Rutherford 2010:173). Vergelykende advertensies waar produkte direk met mekaar vergelyk word, is egter algemeen in die VSA en ook verskeie ander lande. Die onlangse vergelykende advertensiestryd in Amerika tussen Ford se F150-model-bakkie en die mededingende Chevrolet Silverado-bakkie wat deur General Motors vervaardig word, het steeds die sosiale media aan die gons. Eerstens het Ford beweer dat nuwe bakkies voortaan van aluminium gemaak word om die probleem van roes uit te skakel (wat by die Chevrolet Silverado voorkom wat op daardie stadium steeds van staal vervaardig is). Chevrolet het egter teruggekap deur internetinligting en videomateriaal in advertensies vry te stel waarin General Motors se toetse toon dat aluminiumlaaibakke van Ford “sag” is en maklik beskadig word deur gereedskapkaste en ander materiaal wat opgelaai word (FredBean Chevrolet 2019). (Die Silverado slaag uiteraard hierdie toetse maklik met sy staallaaibak in die advertensies.) Sosiale media het egter gou daarop gewys dat General Motors in die slaggat van die eerste vereiste van vergelykende advertensies trap omdat hul vergelykings misleidend is (Mihaela 2018:955) en die toetse nie dieselfde gedoen word op die twee bakkies nie. Dit is gevolglik niksseggende vergelykings. In Suid-Afrika word vergelykende advertensies baie beperk as bemarkingsaktiwiteit ingespan. Die wetlike beperkings, tesame met die nadeel dat ’n besigheid duur lugtyd betaal om ’n mededingende produk op beeldradio te vertoon ten einde dit te vergelyk, maak hierdie tipe advertensies ongewild. Alhoewel verdere navorsing bewys sal moet lewer dat daar meer as etiese houdings verantwoordelik is as die rede waarom bestuurders die scenario nie aanvaarbaar vind nie, is die onbruik van die vergelykende advertensies in Suid-Afrika moontlik ook ’n rede waarom die scenario onaanvaarbaar is.

7.2 Kategorie 2: Destyds aanvaarbare etiese houdings wat nog steeds aanvaarbaar is

Daar is net een scenario wat sedert 2012 tot 2019 deurgaans as aanvaarbaar geag word (met konstante tellings onder die middelpunt van 3,5). Voor 2012 was bestuur onseker, met tellings na aan die middelpunt.

Scenario 7: ’n Internasionale maatskappy deel hoër oorhoofse koste toe aan lande waar hoër belasting gehef word. Gevolglik maak daardie lande minder wins en bespaar die maatskappy belasting. Die groep maak dus meer wins.

Figuur 7. Belastingontduiking deur kreatiewe rekeningkunde

Die beginsel waarop sogenaamde kreatiewe rekeningkunde geïmplementeer word, is wettig. Dit maak gebruik van die skuiwergate in die finansiële en belastingstelsels waarbinne besighede sake doen (Rada 2014). Die vraag is egter nie of hierdie wettige praktyk op sigself oneties is nie, maar of die gevolge daarvan is dat onetiese, en self oneerlike, wanvoorstellings gemaak word. Winste word hoër geprojekteer as wat dit in werklikheid is, met die gevolg dat die aandeelhouers se welvaart wanvoorgestel word vanweë die kunsmatig hoër aandeelprys. Die maatskappy Steinhoff International se debakel wat tot gevolg gehad het dat miljoene mense spaargeld verloor het en dat pensioenfondse geërodeer is, dien hier as voorbeeld van ekstreme wanvoorstellings van winste van die maatskappy (Eaton 2017). Dit is duidelik dat bestuurders vanaf 2007 onseker is of die praktyk eties aanvaarbaar of onaanvaarbaar is. Met die uitsondering van 2016, toe die praktyk as sterk aanvaarbaar beskou is, toon die navorsing dat (veral vanaf 2012) daar tog ’n marginale houding is dat die praktyk tot aanvaarbaar neig met die tellings net benede die middelpunt van 3,5. Die tellings 3,0 (2012), 3,2 (2014), 3,3 (2017) en 3,0 (2019) is oor die afgelope agt jaar aangeteken.

7.3 Kategorie 3: Destyds onaanvaarbare etiese houding wat steeds onaanvaarbaar is

Scenario 8: Adverteer uit-voorraad beeldradio teen lae prys met die doel om klante na die winkel te lok en dan ’n mededingende beeldradio teen ’n hoër prys te probeer verkoop.

Figuur 8. Lok klante na winkel onder valse voorwendsels

Enige poging om kliënte of klante te mislei word as oneties beskou; dit sluit die gebruik van misleidende advertensies in (Ullah en Hussain 2015:50). Advertensies speel ’n belangrike rol in verbruikersgedrag, en misleidende advertensies kan nie net verbruikers die verkeerde keuse laat maak nie, maar ook veroorsaak dat die verbruiker skade kan ly. Die beginsel dat die advertensie ’n uitnodiging om te koop daarstel, of dié van caveat emptor (die koper moet op sy hoede wees) (Kagan 2019), regverdig nie die gebruik van misleidende advertensies nie (Ullah en Hussain 2015:62). Hierdie eens aanvaarbare praktyk word sedert 2012 as uiters onaanvaarbaar ervaar deur bestuurders (met die uitsondering van 2016, toe die groep bestuurders dit weer marginaal aanvaarbaar gevind het). Die bestuur openbaar dus hier ’n aanvaarbare etiese houding.

Scenario 9: Oorspronklike klerepryse word nou voorgehou as “uitverkoping”-pryse nadat die pryse twee weke tevore drasties verhoog is.

Figuur 9. Vals verwysingspryse by uitverkoping

Die verkoop van items waar valse verwysingspryse gebruik word om omset te verhoog deur verbruikers te mislei oor wat die aanvanklike verkoopprys was, het al verskeie hofsake tot gevolg gehad (Mack 2016). Amazon.com is juis in 2018 ’n stewige boete van VSA$1 miljoen opgelê nadat die Kanadese Mededingingsburo hul skuldig bevind het aan die gebruik van vals verwysingspryse (Lustigman en Spina 2018). Nieteenstaande die feit dat die prysbesluitstrategie nie in alle lande onwettig is nie, het Blair en Landon (1981:66) reeds in 1981 bevind dat vals verwysingspryse oor die algemeen as ’n onetiese besigheidstrategie beskou word. Dit is gevolglik kommerwekkend dat bestuurders in Suid-Afrika tot 2011 (en interessant ook in 2016) hierdie praktyk as ’n aanvaarbare vernuftige verkoopstrategie bejeën het. Sedert 2016 het bestuurders egter besef dat die praktyk oneties is en toon hulle ’n baie meer aanvaarbare etiese houding hieroor.

7.4 Kategorie 4: Destyds aanvaarbare etiese houding wat nou onaanvaarbaar is of selfs na verder onaanvaarbaar neig

In teenstelling met die tendens van die scenario’s in die eerste kategorie toon hierdie scenario ’n opwaartse neiging en dui dit op ’n onaanvaarbare etiese houding teenoor die uitbuit van skuiwergate tot eie gewin.

Scenario 10: Nuut-ontwikkelde produkte word nie bemark alvorens al die “ou” produkte verkoop is nie.

Figuur 10. Weerhou nuwe produkte van mark om handelsredes

Bestuur beskou die weerhou van die nuwe-model-produkte aan die mark totdat die ou model uitverkoop (ook bekend as produk-oorrol) is as ’n aanvaarbare besigheidstrategie. Sodoende word die tegnies verouderde produkte suksesvol van die hand gesit en realiseer die besigheid beter winste. Slegs die bestuurders van die jaar 2016 het die strategie as onaanvaarbaar beoordeel. Die geskiedenis het egter geleer dat die suksesvolle oorrol van produkte ’n tweesnydende swaard is. In 1983 het Ford die suksesvolle Cortina-modelle met die Sierra vervang, en groot markaandeel verloor. Die mark was nie gereed om af te sien van die Cortina nie (Billington, Lee en Tang 1998). Net so kan ’n besigheid ten prooi val tot ’n mededinger wat sy tegniese gevorderde produk bekendstel terwyl die onderneming nog sy ou produkte probeer bemark. Aan die ander kant kan die verhoogde verkope egter die verliese wat realiseer deur die huidige produk op die rakke te hou elimineer en die besigheid se markaandeel vergroot indien die nuwe produk in afwagting deur die mark opgeraap word. Die nuutste Apple iPhone 12, wat teen die einde van Oktober 2020 bekendgestel gaan word, dien hier as voorbeeld (Swider, McCann en Lumb 2020). Die etiese vraag bly egter of die verbruiker benadeel gaan word deurdat die produk in die mark vertraag word. Nieteenstaande bestuur se houding dat die scenario aanvaarbaar is, toon die tellings dat hulle nie oortuig is nie. Die nuutste tellings toon ’n marginaal onaanvaarbare houding (onder 4 maar bo die middelpunt van 3,5).

Scenario 11: ’n Selfoonmaatskappy moedig kinders aan om Kersvader te skakel met hul versoeke. Die oproepe word teen normale selfoonkostes gemaak.

Figuur 11. Advertensies wat op kinders gerig word

Advertensies wat op kinders gerig word, is onder die loep omdat kinders onder andere nie die nodige ruimteontwikkeling en onderskeidingsvermoë het om die boodskap korrek te interpreteer nie, ouer-kind-konflik aanwakker, en swak gewoontes vestig (soos die eet van lekkergoed en kitskos) (APA 2019). Tog is kinders ’n kernbelangrike verbruikersgroep wat verantwoordelik is vir $170 miljard se aankope in die VSA, met ’n verdere geraamde invloed op hul ouers se keuse van die handelsmerke van nog $30 miljard (The Guardian 2014). Ongeveer 16 000 beeldradio-advertensies word op kinders gerig. McDonald’s het byvoorbeeld in 2019 $447,3 miljoen op advertensies in Amerika spandeer (Lock 2020), waarvan 20% direk op kinders gerig was. Aan die ander kant redeneer kampvegters teen kinderadvertensies dat daar geen morele, etiese of sosiale regverdiging bestaan om advertensies direk aan kinders te rig nie (The Guardian 2014). Sommige lande, soos Swede en Noorweë, en die Kanadese provinsie Quebec het ’n verbod op kinderadvertensies, terwyl Amerika en die Verenigde Koninkryk weer selfregulerende maatstawwe ingestel het om kinderadvertensies te reguleer (The Guardian 2014). Die resultate toon dat Suid-Afrikaanse bestuurders advertensies aan kinders aanvaarbaar vind, en nie die etiese gevare daarvan in ag neem nie.

Scenario 12: Ten einde sy produkte se pryse laag te hou, verskuif ’n vervaardiger sy fabriek na ’n ander land waar arbeidskoste laer is.

Figuur 12: Verskuif fabriek om arbeidskoste te verlaag

Aanvanklik (2007 tot 2012) toon die tellings (almal onder 3) dat die bestuurders ’n sterk etiese houding handhaaf dat dit verkeerd is om ’n fabriek te verskuif ten einde produksiekoste laag te hou. Hierdie houding verander egter drasties na 2012 (met die uitsondering van 2016), waar bestuurders nou glo dat hierdie strategie ’n aanvaarde strategie is om produksiekoste te verminder. Nieteenstaande die bemoedigende syfers van 2016, toon die tendens dat bestuurders die voorgestelde scenario nou goedkeur, met relatief hoë tellings tussen 4,0 en 4,5 in 2017 en 2019. Bestuurders vind dus nou die verskuiwing van fabrieke om produksiekoste laag te hou aanvaarbaar. Hierdie siening word nie algemeen ondersteun as ’n gepaste metode om produksiekoste te bestuur nie. Dit het selfs president Trump so warm om die kraag gelaat dat hy spesiale vergaderings gehou het met die Amerikaanse motorbedryf en hulle probeer oortuig het om van hulle fabrieke terug te skuif Amerika toe vanuit ’n land soos Mexiko (Butters en Naughton 2017).

Scenario 13: Vervaardiger beskerm ’n groot aankoper in ’n spesifieke area deur nie aan sy mededingers dieselfde produkte te verkoop nie.

Figuur 13. Selektiewe verskaffing van produkte

Die gebruik van selektiewe produkverspreidingskanale kan geregverdig wees indien die produk pas by die vereistes van selektiewe verspreiding, naamlik om sekere handelaarsnetwerke te gebruik (Bhasin 2018). Die onderneming Verimark, wat ook sy produkte by die handelswinkels Pick n Pay, Game en Makro beskikbaar stel, dien as voorbeeld. Neem egter kennis dat daar in ’n betrokke area beide of selfs al die verspreidingspunte mag wees. So kan die verbruiker dus in ’n betrokke winkelsentrum die Verimark-produkte bekom by Game, Pick n Pay en soms self ook by ’n Verimark-winkel. Daar is dus geen geografiese beskerming nie. Bestuurders het aanvanklik (2007 tot 2012) die praktyk onaanvaarbaar gevind, maar skielik in 2016 omgeswaai en die scenario meer aanvaarbaar gevind. In 2019 is hulle egter onseker of die beskerming van die verspreidingskanaal op dié wyse aanvaarbare bestuurspraktyk is.

Scenario 14: Gebruik sportsterre om niesportverwante produkte te promoveer in die hoop dat verbruikers die produkte of dienste bo dié van mededingers sal verkies.

Figuur 14. Gebruik sportsterre om produkte te onderskryf

Die gebruik van bekendes soos sportsterre om produkte te promoveer is reeds lank die gebruik wêreldwyd. Die etiese vraag is egter of hierdie verwysing of onderskrywing wel geloofwaardig en geregverdig is. So sal die onderskrywing van sporttoerusting soos ’n krieketkolf deur ’n eersterangse kolwer wel gewig dra, aangesien die onderskrywing gerugsteun word deur sy spesialis kennis van ’n krieketkolf. Die tweede etiese aspek is of die sportster die produk onderskryf omdat hy daarin glo, en of dit dalk is omdat hy betaal word om die reklameboodskap te maak; die eerlikheid van die ster se opinie is hier in gedrang (Geiger 2014). In hierdie geval word die inhoud dus deur die bemarkingsplan van die krieketkolfvervaardiger geformuleer, en nie deur die sportster self nie. ’n Besigheid kon verder doelbewus van die sportster gebruik maak tydens die formulering van die advertensie juis omdat die ster se produkkennis kan help om ’n beter advertensie daar te stel. Dit kan dus ’n ander boodskap weergee as die krieketspeler se werklike ervaring met die kolf (Fullerton 2009). Hier word die egtheid van produkonderskrywing met twyfelagtigheid bejeën. Meer twyfelagtige onderskrywings vind ook plaas. Sportsterre onderskryf soms produkte of dienste waarvan hul kennis hoogs betwyfelbaar is en sodoende maklik (onwetend) oneerlik kan optree (Geiger 2014). So het voormalige Springbokrugbyspelers al byvoorbeeld ’n mediese fonds, ’n twyfelagtige beleggingsmaatskappy en hondekos onderskryf as deel van die produkte se bemarkingsveldtog. In sulke gevalle is daar die gevaar dat die verbruiker (of aanhanger van die sportster) mislei word omdat hy die kennis van die speler vertrou om die produk te onderskryf (sportprodukte soos die krieketkolf) of bloot die ster se boodskap subjektief aanvaar (niesportprodukte soos hondekos) (Raru 2020). Dit is egter so dat sommige sportsterre wel die produkte self gebruik wat hulle onderskryf en werklik met eerstehandse kennis daarvan kan praat. Tiger Woods speel byvoorbeeld wel met die Taylormade-gholfstokke wat hy onderskryf (Tremlett 2020). Die bestuurslui het aanvanklik nie die praktyk dat sportsterre gebruik kan word in die onderskrywing van produkte aanvaar nie. Hierdie houding het egter handomkeer verander en hulle glo nou dat onderskrywing deur sportsterre wel ’n aanvaarbare besigheidspraktyk is.

Die resultate word opsommend in Figuur 15 aangebied. Die figuur toon die gemiddelde waardes van die 14 scenario’s in 2007 teenoor 2019.

Figuur 15. Etiese houdings van bestuurslui in 2007 en 2019

Die bestuurslui van 2019 vaar beter ten opsigte van hul beoordeling van nege van die gestelde scenario’s, maar swakker ten opsigte van die ander vyf scenario’s as die ooreenstemmende 2007-bestuurders. Opmerklik is dat daar in slegs twee gevalle min verskil is ten opsigte van die scenario’s, naamlik scenario’s 7 (belastingontduiking deur kreatiewe rekeningkunde) en 13 (selektiewe verskaffing van produkte). Verder kon bestuurslui (ten spyte van wisselende gevoelens oor die twee scenario’s) ook nie tot ’n finale gevolgtrekking kom of dit aanvaarbare of onaanvaarbare bestuurspraktyke daarstel nie. Beide scenario’s wyk ook marginaal af van die middelpunt (3,5). Dit is verder interessant dat die oorhoofse gemiddelde waardes, as algemene aanwyser van die etiese houdings, aantoon dat bestuur in 2007 (met ’n telling van 3,7) ’n minder aanvaarbare etiese houding ten toon stel as die ooreenstemmende bestuurders in 2019 (met ’n telling van 3,7). Dit wil dus lyk of Rossouw (2016) se aanvoeling dat bestuur se etiese houdings in Suid-Afrika wel aan die verbeter is, gestaaf word deur die bevindings in hierdie studie.

Die resultate van 2016 het verras. Resultate het deurgaans afgewyk van die normale tendense wat realiseer het. Hierdie “afwykings” is verder ondersoek. Eerstens is die data ondersoek, en nadat die geldigheid en betroubaarheid van die data van spesifiek 2016 bo verdenking gestel is (α≥0,70), kon die gevolgtrekking gemaak word dat daar niks skort met die data nie. Die respondente het die scenario’s meer krities beoordeel as in al die ander jare. Die vraag is: Hoekom?

In die soeke na ’n moontlike oplossing en om een of meer veranderlikes wat die bestuurders kon beïnvloed het, te identifiseer, is die ekonomiese en politiese toestande van die land ondersoek. Die tydperk laat 2015 en die eerste semester van 2016 was gepas om moontlike invloede te identifiseer wat die etiekopname in September 2016 sou kon beïnvloed het. Venter (2020) bied egter wel ’n moontlike verklaring vir die bestuurders se sienings van die scenario’s. Die jaar 2016 word in politieke terme algemeen beskou as die “swaar jaar”. Gedurende 2016 het die ANC se steun in plaaslikeregeringverkiesings geval tot 53% (die swakste ooit) met (voormalige) president Zuma aan die hoof. Dit is ook die jaar waarin verdere politieke onsekerheid geheers het omdat die Openbare Beskermer haar Nkandla-verslag gepubliseer het en Zuma in die Konstitusionele Hof skuldig bevind is aan die oorskryding van sy gesag. Figuur 16 toon positiewe ekonomiese groei (verteenwoordig deur die geel skadublokke in die grafiek) en negatiewe groei. Die figuur toon duidelik dat negatiewe groei tot ’n pessimistiese uitkyk op die ekonomie gelei het.

Figuur 16. Die MFA se saamgestelde leidingsaanwyser (CLIBI) vir die boubedryf (MFA 2019)

Hierdie siening van pessimisme is ondersteun deur die vervaardigingsektor. Figuur 17 toon duidelik die verband tussen die ekonomiese insinking in die vervaardigingsektor waar die persentasie verandering in die groei van die Bruto Nasionale Produk (in blou) en die politieke klimaat (in rooi) aangedui word.

Figuur 17. Ware jaar-tot-jaar groei-% van die Bruto Binnelandse Produk en die politieke klimaat (Venter 2019)

Die ekonomiese groei beweeg sywaarts en die politieke klimaat het kwartaal op kwartaal teruggesak gedurende 2016. Dit is wel interessant dat die verbetering in politieke klimaat na 2017 nie gevolg is deur ’n ekonomiese verbetering nie. Hierdie positiewe korrelasie in ekonomiese groei en die politieke klimaat kom algemeen voor in die grafiek, behalwe in 2009 en 2016. Daar is nie bewysbare direkte verwantskappe tussen die bestuurders se etiese persepsies en die politieke onsekerheid en onbevredigende stand van die ekonomie nie, maar beide hierdie invloede speel ongetwyfeld ’n rol in bestuurders se besluitneming. Sodoende kan die invloede moontlik wel ’n mate van verklaring bied vir die 2016-opname se afwykings van ander jare.

8. Gevolgtrekkings en samevatting

Hierdie studie strek oor 13 jaar en poog om die veranderende etiese houdings van bestuurslui te dokumenteer en te evalueer. In die longitudinale studie:

het nege van die etiesebesigheidscenario’s, nieteenstaande skommelinge oor die jare, verbeter
het vyf etiesebesigheidscenario’s, nieteenstaande skommelinge oor die jare, verswak
is twee van hierdie scenario’s se veranderinge marginaal en bestuur kon na 13 jaar nog nie besluit of dié besigheidspraktyke aanvaarbaar is al dan nie. Die tellings van hierdie twee scenario’s is steeds baie na aan die middelpunttelling van 3,5.

Die resultate toon ook dat waar bestuur meer van die scenario’s in 2007 aanvaarbaar gevind het, die ooreenstemmende groep bestuurders van 2019 nou voel dat hierdie bestuurspraktyke onaanvaarbaar is. Hierdie siening word ondersteun deur die verbetering van die algehele gemiddelde waarde van 3,7 (in 2007) na 3,0 (in 2019).

Die volgende gevolgtrekkings word dus gemaak:

Die ooreenstemmende groep bestuurders in 2019 is meer krities teenoor die besigheidspraktyke wat in die scenario’s gesimuleer is as hul voorgangers in 2007. Gedrag wat in 2007 aanvaarbaar geag is, is nie meer aanvaarbaar in 2019 nie.
Daar is egter ook vyf scenario’s wat nou as aanvaarbare besigheidspraktyk geag word. Hierdie praktyke was nie in 2007 aanvaarbaar nie.
Die resultate van die 2016-bestuurders wyk af van die tendense wat in die meeste scenario’s geïdentifiseer is oor die 13 jaar van ondersoek.
Bestuur van 2007 en 2019 verskil hemelsbreed in hul siening van wat aanvaarbare besigheidspraktyke is. Met uitsluiting van die twee marginaal verskillende scenario’s, is al die scenario’s wat in 2007 aanvaarbaar was, nou nie meer aanvaarbaar vir die 2019-bestuurders nie. Die omgekeerde is ook waar. Alles wat in 2007 onaanvaarbaar was, is nou weer aanvaarbaar in 2019.
Alles in ag genome is daar egter ’n positiewe verskuiwing in die houding oor wat aanvaarbare besigheidspraktyke is al dan nie. Hierdie positiewe tendens na meer aanvaarbare gedrag dui aan dat die respondente van 2019 ’n sterker etiese houding openbaar as hul voorgangers in 2007.

9. Waarde van die studie

Die studie verskil van die meeste etiekstudies omdat dit nie ’n oomblik in tyd vasvang nie, maar longitudinaal die verandering in die houdings van bestuur vasvang oor ’n tydperk van 13 jaar. Dit is veral waardevol omdat dit ’n aanduiding gee of die besigheidsetiek-ingrepe wat deur die jare gemaak is, wel uiteindelik vrugte afwerp. Dit dien dus as ’n barometer vir die besigheidsetiekatmosfeer waarin die hedendaagse bestuurder in Suid-Afrika kan funksioneer (Bisschoff 2018).

Verder is dit belangrik dat houdings lank reeds gevestig is as ’n belangrike dryfveer van gedrag (Fishbein en Ajzen 1975, soos aangehaal deur Liska 1984:65). Houdings lei tot gedrag, en positiewe etiese houdings teenoor bestuurspraktyke behoort dus tot aanvaarbare bestuurspraktyke te lei. Daarom is die meting van bestuurders se houdings belangrik indien positiewe gedragsmodifikasie nagestreef word om Suid-Afrikaanse bestuurders tot beter etiese besigheidsgedrag aan te spoor (Bisschoff 2018). Die verbetering in die etiese houdings van die bestuurders oor die termyn dui ook daarop dat bewustheidsvlakke en ook die etiese houdings van bestuurders wel verbeter kan word deur verskeie bewusmakingsaksies (soos wetgewing, die King-verslae, insluiting van verpligte etiekopleiding aan tersiêre instellings, asook algemene publisiteit). Die resultate is dus bemoedigend en dui daarop dat daar wel vordering gemaak word onder Suid-Afrikaanse bestuurslui ten opsigte van wat etiese besigheidspraktyke is. Resultate ondersteun dus staats- en verskeie privaat etiese waghonde se stryd en dui aan dat sukses wel behaal word met die bewusmakingsaksies; die etiese waghonde kan dus voortgaan en hul veldtogte selfs verskerp.

Dit is egter ook teleurstellend dat Suid-Afrika, ten spyte van duidelike verbetering in etiese besigheidshoudings, elke jaar verder terugsak op die KPI. Die verbeterde etiese houdings toon nie ’n direkte positiewe korrelasie met korrupsie nie. Die resultate toon dus dat die korrupsie in die polisiemag en die politieke leierskap se etiese of onetiese gedrag enige verbetering van die besigheidslui se gedrag wat mag bestaan, oorskadu (Transparency International 2019).

Die resultate kan verder nuttig te pas kom om besighede by te staan in die formulering van etiese beleidstukke asook in interne opleiding van personeel. Net so kan tersiêre (of ander) instellings die inligting gebruik om hul formele besigheidsetiekopleiding aan studente te fokus en moontlik te herkurrikuleer.

10. Beperkings van die studie

Hierdie studie het een groot beperking: Dit meet houdings, en nie gedrag nie. Dit beteken dat indien ’n bestuurder nie soos Fishbein en Ajzen (aangehaal in Liska 1984:65) voorhou en hul gedrag volgens hul houdings skoei nie, die bestuurder se gedrag weliswaar anders mag wees as wat die studie voorhou. Dit beteken, in die praktyk, dat ’n bestuurder bewus mag wees dat omkopery oneties is, en selfs sterk gekant kan wees teen omkopery, maar dan tog swig en omkoopgeld aanvaar om ’n transaksie deur te voer (wetende dat dit onaanvaarbaar is). Ongelukkig blyk dit uit die voorlopige resultate van ’n opvolgstudie wat fokus op etiese gedrag van bestuurders (eerder as net op die etiese houdings), dat dit wel die geval is.

Bibliografie

Abratt, R., D. Nel en N.S. Higgs. 1992. An examination of the ethical beliefs of managers using selected scenarios in a cross-cultural environment. Journal of Business Ethics, 11:29–35.

Air New Zealand. 2019. Air New Zealand. Book with confidence. https://www.airnewzealand.co.nz/book (15 Desember 2019 geraadpleeg).

APA (American Psychology Association. 2019. Report of APA task force on advertising to children. https://www.apa.org/pubs/info/reports/advertising-children (10 April 2020 geraadpleeg).

Bernstein, D. en N. Shaw. 2020. Anti-corruption in South Africa. https://globalcompliancenews.com/anti-corruption/anti-corruption-in-south-africa-2 (25 April 2020 geraadpleeg).

Bhasin, H. 2018. Marketing strategy of Siemens. https://www.marketing91.com/marketing-strategy-siemens (17 Maart 2020 geraadpleeg).

Billington, C., K.L. Lee en S. Tang. 1998. Successful strategies for product rollovers. Sloan Management Review. https://sloanreview.mit.edu/article/successful-strategies-for-product-rollovers (20 April 2020 geraadpleeg).

Bisschoff, C.A., S. Fullerton en C.J. Botha. 2008. Examining the ethical predisposition of the next generation of graduates in the Republic of South Africa. Port Elizabeth: Business School Partners Network.

—. 2014. An attitudinal analysis of different groups of managers towards business ethics in South Africa. Journal of Social Sciences, 40(3):385–95.

Bisschoff, C.A., S. Fullerton en D. Moore. 2005. Examining the ethical predisposition of the next generation of business leaders in China and the Republic of South Africa. South African Journal for Economic and Management Sciences, 11(2):157–71.

Bisschoff, C.A. en R.A. Lotriet 2012. Factor identification in managerial ethics. African Journal of Business Management, 6(43):10741–9.

Bisschoff, C.A. en A.I. Moolla. 2015. ’n Vereenvoudigde model om handelsmerklojaliteit van vinnig-bewegende gebruiksgoedere te meet. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 55(4):652–64.

Blair, E.A. en E.J. Landon. 1981. The effects of reference prices in retail advertisements. Journal of Marketing, 45(2):61–9.

Brand-Jonker, N. 2019. Markus Jooste dealt a blow in R740m court case. https://www.news24.com/fin24/Companies/Retail/markus-jooste-dealt-a-blow-in-r740m-court-case-20191002 (12 Julie 2020 geraadpleeg).

Butters, J. en K. Naughton. 2017. Trump’s made-in-America car campaign hasn’t spurred investment. https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-09-27/trump-s-american-auto-campaign-begets-below-average-investment (10 April 2020 geraadpleeg).

Colopy, J. 1995. Poisoning the world. https://escholarship.org/content/qt7c287495/qt7c287495.pdf (1 Mei 2019 geraadpleeg).

Craven, P. en C.A. Bisschoff. 2011. ’n Vergelykende studie van etiese persepsies tussen bestuur en werknemers binne die produksieafdeling van ’n multinasionale landboumaatskappy. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(3):354–72.

De Klerk, D. 1996. Stewardship in the economic and management sciences. Potchefstroom: PU vir CHO.

Eaton, T. 2017. The Steinhoff debacle – the biggest fraud in SA history. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2017-12-13-the-steinhoff-debacle-the-biggest-fraud-in-sa-history (26 Februarie 2019 geraadpleeg).

Eyewitness News (EWN). 2020. Dis-Chem charged for inflating prices during Covid-lockdown. https://ewn.co.za/2020/04/23/dis-chem-charged-for-inflating-prices-during-covid-19-lockdown (27 April 2020 geraadpleeg).

Ellis, S. 2020. Statistiese konsultasiedienste. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit.

Field, A. 2009. Understanding statistics using SPSS. Londen: Sage.

FredBean Chevrolet. 2019. Silverado steel body versus F15-aluminium body. https://www.fredbeanschevrolet.com/silverado-steel-body-vs-f-150-aluminum-body (10 April 2020 geraadpleeg).

Fullerton, S. 1993. The ethical predisposition of our next generation of business and community leaders. Chicago, Illinois: Atlantic Marketing Association.

—. 2009. Sports marketing. Londen: McGraw-Hill.

Fullerton, S. en C.A. Bisschoff. 2013. Ethical predisposition of business students: Using the results from 12 countries to compare attitudes on six continents. Mahé: International Business Conference.

Fullerton, S. en L. Neale. 2008. Comparing the ethical predisposition of university students in five English-speaking countries: An examination of 14 questionable consumer actions. Society of Marketing Advances, 51:193–4.

Fullerton, S., C.A. Bisschoff en Z. Fields. 2017. A look at the ethical predisposition of future South African business leaders regarding potential misbehaviour on both sides of the buyer-seller dyad. Louisville, Kentucky: Society of Marketing Advances.

Fullerton, S., C.A. Bisschoff en D.L. Moore. 2008. Examining the ethical predisposition of the next generation of business leaders in China and the Republic of South Africa. South African Journal of Economic and Management Sciences, 11(2):157–71.

Geiger, M. 2014. When celebrity endorsements aren’t ethical. https://www.linkedin.com/pulse/20140706221245-50642561-when-celebrity-endorsements-aren-t-ethical (12 Maart 2020 geraadpleeg).

Gordhan, P. 2017. National Budget Speech. http://www.gov.za/speeches/minister-pravin-gordhan-2017-budget-speech-22-feb-2017-0000 (15 Julie 2017 geraadpleeg).

Guzman, C.G. 2016. Deontology vs utilitarianism, the eternal battle. https://sites.psu.edu/psy533buban/2016/02/05/l03-deontology-vs-utilitarianism-the-eternal-battle (12 Julie 2020 geraadpleeg).

IOD (Institute of Directors). 1994. King Report on corporate governance. Johannesburg: Institute of Directors.

Jennings, M.M. 2018. Business: its legal, ethical and global environment. New York: Cengage.

Jondle, D. en A. Ardichvili (reds.). 2017. Ethical business cultures in emerging markets. Cambridge: Cambridge University Press.

Kagan, J. 2019. Caveat emptor. https://www.investopedia.com/terms/c/caveatemptor.asp (10 Mei 2019 geraadpleeg).

Kaitaki, J.G. 1984. Domestically banned products: for export only. Journal of Public Policy & Marketing, 3:125–34.

Kumar, D. en L. George. 2017. Why consumers pay the price for hurricane fuel shortages. https://www.reuters.com/article/us-storm-harvey-gasoline-storage-analysi/why-consumers-pay-the-price-for-hurricane-fuel-shortages-idUSKCN1C10EF (10 Mei 2019 geraadpleeg).

Lee, D. en C.-Y. Kang. 2018. Medical tourism: focusing on patients’ prior, current, and post experience. International Journal of Quality Innovation, 4(4). https://www.researchgate.net/publication/327604940_Medical_tourism_focusing_on_patients%27_prior_current_and_post_experience (22 April 2020 geraadpleeg).

Lenk, C. en G. Duttge. 2014. Ethical and legal framework and regulation for off-label use: European perspective. Therapeutics and Clinical Risk Management, 10:537–46.

Liska, A.E. 1984. A critical examination of the causal structure of the Fishbein/Ajzen attitude-behavior model. Social Psychology Quarterly, 47(1):61–74.

Lock, S. 2020. McDonald’s Corporation’s advertising costs from 2014 to 2019. https://www.statista.com/statistics/286541/mcdonald-s-advertising-spending-worldwide (20 April 2020 geraadpleeg).

Lumsden, J. en O. Fatoki. 2013. An investigation into the attitudes of business and non-business university students towards business ethics in South Africa. Anthropologist, 15(3):249–54.

Lustigman, A. en M. Spina. 2018. Deceptive pricing: Unlawful trickery or skilful selling. https://www.consumerwatchdog.org/news-story/deceptive-pricing-unlawful-trickery-or-skillful-selling (16 April 2020 geraadpleeg).

Mack, S.J. 2016. Retailers accused of false reference pricing. https://www.thebaynet.com/articles/1216/retailers-accused-of-false-reference-pricing.html (10 April 2020 geraadpleeg).

Maughan, K. 2020. Court dismisses Jacob Zuma’s bid to appeal ruling in corruption case. https://www.timeslive.co.za/news/south-africa/2020-03-13-court-dismisses-jacob-zumas-bid-to-appeal-ruling-in-corruption-case (23 April 2020 geraadpleeg).

Medium-term Forecast Associates (MFA). 2019. Quarterly report on building costs – CLIBI Index. https://mtfa.co.za/services.php#clibi (25 April 2020 geraadpleeg).

Mihaela, M. 2018. Comparative advertising. Marketing Management, 4:955–8.

Moore, R.S. en S.E. Radloff. 1996. Attitudes towards business ethics held by South African students. Journal of Business Ethics, 15:863–9.

Mpinganjira, M., M. Roberts-Lombard, G. Wood en G. Svensson. 2016. Embedding the ethos of codes of ethics into corporate South Africa. European Business Review, 28(3):333–51.

Nel, D., L. Pitt en R. Watson. 1989. Business ethics: defining the twilight zone. Journal of Business Ethics, 8:781–91.

NYTimes. 2020. South African court issues warrant for Jacob Zuma’s arrest. https://www.nytimes.com/2020/02/04/world/africa/south-africa-jacob-zuma-warrant.html (12 Julie 2020 geraadpleeg).

NZ Herald. 2019. Travel chaos in South Island as flights cancelled and roads cut off. https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=12291929 (19 Februarie 2020 geraadpleeg).

Oxford Reference. 2020. Overview: Business ethics. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803095538143 (22 April 2020).

Parkin, R. 2017. Lumber prices surge as Irma threatens mills. https://www.wsj.com/livecoverage/hurricane-irma/card/1504889661 (3 Maart 2019 geraadpleeg).

Peterson, R.A. 2001. On the use of college students in social science research: Insights from a second-order meta-analysis. Journal of Consumer Research, 28:450–61.

Rabinowitz, A.N. 2014. Crime and supermarket locations: Implications for food access. Connecticut: University of Connecticut.

Rada, D. 2014. Creative accounting and tax evasion. In Analele Universitatii ”Eftimie Murgu” Resita. Fascicola Studii Economice, II:315–9.

Rapule, S., C.A. Bisschoff en C.J. Botha, 2013. Changes measured in the ethical predisposition of the next generation of business leaders in the Republic of South Africa: 2007 versus 2011. Mahé: International Business Conference.

Raru. 2020. New optimizer dry dog food. https://raru.co.za/pets/news/8185-new-optimizor-dry-dog-food-save-30-on-bundle (24 April 2020 geraadpleeg).

Rossouw, D. 1994. Business ethics in developing countries. Journal of Business Ethics, 4(1):43–51.

—. 1997. Business ethics in South Africa. Journal of Business Ethics, 16(14):1539–47.

—. 2016. Ethics and corporate governance. Special report on ethics. Pretoria: Suid-Afrikaanse Instituut vir Geoktrooieerde Rekenmeesters.

—. 2017. Business ethics in South Africa. In Jondle en Ardichvili (reds.) 2017.

Rossouw, G.J. 2005. Business ethics and corporate governance in Africa. Business and Society, 44(1):94–106.

Rossouw, G.J., A. van der Watt en D. Malan. 2002. Corporate governance in South Africa. Journal of Business Ethics, 37(3):289–302.

Rutherford, B.R. 2010. Trademarks and comparative advertising. Comparative and International Law Journal of Southern Africa, 43(2):173–89.

SA State Capture. 2020. The Judicial Commission of Inquiry into allegations of state capture. https://sastatecapture.org.za (22 April 2020 geraadpleeg).

SA (Suid-Afrika). 1999. Wet op Publieke Finansiële Bestuur (PFMA), no. 1 van 1999. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2000. Wet op Beskerming van Openbaarmaking, no. 2 van 2000. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2001. Wet op Finansiële Intelligensiesentrum (FICA), no. 38 van 2001. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2003. Wet op Wet op Plaaslike Regering: Munisipale Finansiële Bestuur (MFMA). Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2008. Die Maatskappywet, no. 71 van 2008. Pretoria: Staatsdrukker.

SmallBusiness. 2018. Fraudulent misrepresentation. https://smallbusiness.findlaw.com/business-laws-and-regulations/fraudulent-misrepresentation.html (20 April 2020 geraadpleeg).

Swider, M., J. McCann en D. Lumb. 2020. Best iPhone 2020: Which Apple phone is best? https://www.techradar.com/news/best-iphone (22 April 2020 geraadpleeg).

The Conversation. 2017. “Ethics dumping” – the dark side of international research. https://theconversation.com/ethics-dumping-the-dark-side-of-international-research-88675 (10 Maart 2019 geraadpleeg).

The Guardian. 2014. The tricky business of advertising to children. https://www.theguardian.com/sustainable-business/advertising-to-children-tricky-business-subway (20 April 2020 geraadpleeg).

—. 2019. New Zealand storms: 1 000 foreign tourists stranded as floods cut off towns. https://www.theguardian.com/world/2019/dec/08/new-zealand-storms-tornado-warning-issued-as-floods-cut-off-towns (18 Januarie 2019 geraadpleeg).

Transparency International. 2019. The 2019 Global Corruption Report. https://www.transparency.org/cpi2019 (15 April 2019 geraadpleeg).

Tremlett, S. 2020. Tiger Woods – what’s in the bag? https://www.golf-monthly.co.uk/gear/gear-news/tiger-woods-whats-in-the-bag-2-123712 (24 April 2020 geraadpleeg).

Twin, A. 2019. What is competitive advantage? https://www.investopedia.com/terms/c/competitive_advantage.asp (24 April 2020 geraadpleeg).

—. 2020. What is business ethics? https://www.investopedia.com/terms/b/business-ethics.asp (24 April 2020 geraadpleeg).

Ullah, N. en M. Hussain. 2015. Impact of unethical advertising, misleading information or deceptive advertising on customer purchasing intention with mediating effect of word of mouth: Case of Pakistan. International Journal of Innovation and Economic Development, 1(4):49–69.

Van Zyl, E. en K. Lazenby. 1999. Ethical behaviour in the South African organizational context: essential and workable. Journal of Business Ethics, 21(1):15–22.

Venter, T.P. 2017. The political economy of ambiguity. Centurion: SACOTA-AJV (PowerPoint-aanbieding). https://sacota.co.za/wp-content/uploads/THEO%20VENTER%20-%20SACOTA%20AGM%202017.pdf (25 April 2020 geraadpleeg).

—. 2020. Persoonlike onderhoud: Die invloed van politieke onsekerheid op bestuursbesluite. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit.

The post ’n Ontleding van Suid-Afrikaanse sakebestuurders se etiese besigheidsbesluitneming: Tendense van 2007 tot 2019 appeared first on LitNet.

LitNet Akademies: Volledige joernaaluitgawes

Deliktuele aanspreeklikheid van plaaslike owerhede vir die versuim om infrastruktuur te onderhou

Dum spiro – spero (terwyl ek asemhaal, hoop ek). Op reis met Elsa Joubert oor die "naakte waarheid" van die "menslike siel"

Suid-Afrika by ’n kantelpunt – ’n slegte-saak-scenario?

’n Verkenning van relasionele outonomie aan die hand van die outobiografiese poësie van Afrikaanse vrouedigters

“We are not just stats and facts!” Tienerdogters se stemme tydens die grendelstaat

Jonk genoeg om met moord weg te kom? ’n Vergelykende studie rakende die bewys van toerekeningsvatbaarheid by kinderoortreders in Suid-Afrika en Engeland

Polisiëringsbestuurstrategiëe in intelligensiegedrewe ingrypings: vragmotorkapings as gevallestudie

Vakgerigte geletterdheid en leesbegripstrategie-ontwikkeling

Vonnisbespreking: Stakingstemmings: Oplossing en raaisels deur die Arbeidsappèlhof

China se Gordel-en-pad-inisiatief (Belt and Road Initiative, BRI): Die vroeë invloed op Afrika

Vonnisbespreking: Die Konstitusionele Hof verskaf sekerheid oor die toepassing van die gemeenskaplikeoogmerk-leerstuk op verkragtingsake

"Wij die gerefformeerde Leedematen" in die nege Vetrivierartikels van 1837

Korrupsie in die Suid-Afrikaanse staatsdiens: Is die Teenkorrupsietaakspan se multidissiplinêre benadering in die ondersoek na beweerde korrupsie onder staatsamptenare doeltreffend?

’n Pastorale benadering van hoop en deernis: ’n Afrikaïese perspektief op die uitdaging van die COVID-19-pandemie

’n Ontleding van drie Suid-Afrikaanse uitgewerye (NB-Uitgewers, LAPA Uitgewers en Protea Boekhuis) se Instagram-plasings

Die dualistiese benadering tot arbeidsverhoudinge in die hedendaagse Suid-Afrika: ’n Sisteemteoretiese perspektief

Wonings as multidimensionele bates: die rol van informele agterplaasverhuring vanuit ’n beplanningsperspektief

Die dominium of eiendomsreg van ’n bestorwe boedel op die oomblik van die erflater se dood

’n Ontleding van Suid-Afrikaanse sakebestuurders se etiese besigheidsbesluitneming: Tendense van 2007 tot 2019