Opsomming

Afrikaans word soms nog getipeer as ’n inisiëleklemtoontaal, soos wat die geval was met Oudgermaans, en trouens vandag nog tot ’n groot mate met Engels. De Stadler (1981) en Combrink en De Stadler (1987) verdedig hierdie siening, terwyl Wissing (1987, 1988, 1989) ’n saak daarvoor uitmaak dat die posisie van klemtoon van agter af in woorde gesoek moet word. In hierdie artikel word ’n verfynde hoofklemtoonreël ontwikkel en aan die hand van meer uitgebreide spraakdata gemotiveer dat hierdie tipering, van Afrikaans as inisiëleklemtoontaal, onvanpas is. Spesiale klem word gelê op ’n reeks multisillabiese woorde; iets wat tot dusver nog nie gedoen is nie.

Nadat linguistiese klemtoon, en die akoestiese eienskappe daarvan, belig is, is ’n hoofklemtoonreël (HKR) geformuleer. Uitgaande hiervan is die affiniteit vir klemtoon vir eindposisie in simplekse woorde ten koste van historiese beginklemtoon geïllustreer. ’n Tipiese voorbeeld hiervan is hóspitaal wat in Afrikaans besig is om hospitáál te word. In hierdie kategorie word ook die sterk neiging uitgewys om die agtervoegsel -us te beklemtoon, soos in tégnikus wat tans meestal tegnikús word. Voorts word dié voorkeur vir klemtoon so na moontlik aan agter in woorde uitgewys. Plekname vorm ’n interessante tipe woord wat klemtoonposisie betref. In sommige Afrikaanse plekname, soos Postmasburg, is ’n duidelike neiging gevind dat die klem ook na agter verskuif. Dit gebeur kennelik in baie gevalle waar sodanige samegestelde woorde of name hulle aanvanklike status as samestellings verloor, sodat dié finale stuk nie (meer) ’n letterlike betekenis het nie, maar deel vorm van ’n nuwe simplekse woord. Tweedens bied die plek- en persoonsname uit Suid-Afrikaanse Afrikatale materiaal waaraan die HKR getoets kan word. Hierdie eiename is dikwels langer as twee sillabes, en bied dus ’n ryke bron van simplekse woorde waaraan toetsing gedoen kan word. Omdat hierdie tale nie gekenmerk word deur linguistiese klemtoon nie (vgl. Cole 1955), kan dit nie gesê word dat klemplasing in eiename wat deur Afrikaanssprekendes uitgespreek word, direk oorgeneem word nie. Gevolglik is dit duidelik dat die bestaande Afrikaanse klemtoonpatrone in sulke gevalle toegepas moet word. Dit word duidelik aangetoon dat die HKR oorheers, wat neerkom op ’n trogeïese metriese patroon. Tensy dit spesifiek nodig is, word verderaan na hierdie patroon bloot as [ / ∪ ] verwys.

In ’n reeks ander gevalle word aangetoon dat die trogeïese verstekpatroon óf gehandhaaf word óf geskep word. Sulke gevalle sluit in die uitbreiding van eiename, reduplikasies, die vorming van meervoude, morfologiese uitbreiding, asook die spesiale kategorie van nonleksikale vorme, soos nonsensvorme, asook syfer- en lettername.

Waar doenlik is gebruik gemaak van spraakdatabasisse, soos veral uit uitsendings van die RSG-radiostasie saamgestel.

Trefwoorde: eiename; hoofklemtoonreël; klemverskuiwing; lettername; meervoudsvorme; morfologiese uitbreiding; nonsensvorme; reduplikasies; RSG-spraakdata; simplekse; syfername; trogeïese metrum.

Abstract

Revisiting stress in Afrikaans: is it (still) a stress-initial language?

In this article the claim is made, on the basis of an extensive investigation of the nature and appearance of primary stress, that Afrikaans cannot, contrary to what is often claimed elsewhere, be characterised as a stress-initial language. There is thus a clear move away from typical Germanic, of which English is a good example. In English, primary stress, in words such as minister and general, falls on the first syllable, while this is not the case in Afrikaans: in Afrikaans minister the stress falls on the second syllable, while in generaal it falls on the final syllable. In support of this general claim, and on the basis of extensive speech data and in relation to different kinds of words, a more accurate primary-stress rule for Afrikaans is developed.

The data sets used were collected through recordings of a number of RSG (Radio Sonder Grense, the Afrikaans channel of the South African Broadcasting Corporation, or SABC) broadcasts. In total there were more than 14 hours of news bulletins, read by 33 male and 21 female speakers. These recordings were collected over two time periods: 2000–2006 and 2017. In addition, a smaller set of weather reports was also recorded, in this case consisting of approximately a half-hour of data, read by six male and three female presenters. Afterwards, the collected data was first annotated and segmented in terms of phonetic segments, using a program developed by D.R. van Niekerk (also see Van Niekerk and Barnard 2009). The output was then analysed in Praat (Boersma and Weenink 2017). Using a specially designed search engine, all relevant words were easily isolated and closely examined in terms of those visual and acoustic characteristics relevant to primary stress. These characteristics were basic pitch (F0), intensity (decibel) and duration (the length of the vowel). Less important, but still relevant, was the quality of the relevant vowel (vowel-formant frequencies). Generally, an investigation of a combination of these characteristics provided a reasonable indication of primary stress.

The category of proper nouns – more specifically, here, place names and personal names – forms an interesting focus concerning the determination of stress position. With Afrikaans place names such as Postmasburg we find an increased tendency for stress to occur towards the end of the word. This occurs particularly in those many cases where the relevant word has lost its original status as a compound, as a result of which the final component has lost its original literal meaning and, instead, forms an integral part of a new simplex word. Furthermore, place names and personal names originating from South African African languages provide a unique data set for testing the stress rule of Afrikaans. Proper nouns provide fertile ground for the study of stress placement, regardless of whether they are genuine Afrikaans words or borrowed from indigenous African languages, e.g. names from the Sotho and Nguni languages. The manner in which the pronunciation of personal names is adapted to the stress patterns of the relevant language, especially those names which are multisyllabic, can often serve as a valuable form of support for establishing the correctness of proposed stress rules, as confirmed, for example, by Neijt & Zonneveld (1982) and Kager (1989). These personal names are generally longer than two syllables and therefore serve as a unique sources of simplex words for this purpose. Because the African languages are not characterised by lexical stress (see Cole 1995), it cannot be said that the placement of stress in Afrikaans has been taken over directly from the African languages concerned when the names are used by speakers of Afrikaans. Accordingly, it is clear that in such cases it is the Afrikaans stress pattern that is being applied. The results indicate clearly that in such cases the new stress rule applies, which comes down to the use of a trochaic pattern ([ / ∪ ]). In proper nouns of an African-language origin, such as the personal names Madonséla and Ramaphósa, as well as in place names such as Amanzimtóti, we find a clear preference for the trochaic pattern. Other examples which belong in this category – and many more could easily be provided – are Bophuthatswána, Dikholólo, Ekhuruléni, Thabazímbi and Umbongintwíni – all of which, independently of word length or syllable structure, display penultimate stress.

Thus in many constructed place names we find a strong tendency to place the stress towards the end of the word. In such cases we could make the more general claim that initial position is, in fact, avoided. In normal compounds the initial segment is stressed, as in bádwater, driéhoek and vérekussing. When, on the other hand, we find that in place names the final segment appropriates stress, we can reasonably ascribe this to the fact that the original constituent segments have lost (or have begun to lose) their original meanings and thus also their status as separate constituents, as part of the more general process of the compound’s gaining, or having gained, monomorphemic status. Such examples include Bettiesbaai, Soutpansberg, Postmasburg, Vredendal, Krugersdorp, Ventersdorp, Olifantshoek, Aasvoëlkop, Daniëlskuil, Barberspan, Vanderbylpark, Maselspoort, Witwatersrand, Odendaalsrus, Bronkhorstspruit, Tarkastad and Potchefstroom. A few examples also exist where the final constituent is multisyllabic, such as in Putsonderwater. Here we generally find penultimate stress, mainly because the final syllable -er is in theory unstressable due to the presence of the reduced schwa. An interesting and probably quite recent shift towards word-final position is also found in derived words such as akademikús, medikús and tegnikús. While most reference sources still indicate non-final stress for these words – thus médikus and akadémikus – this pattern is seldom found in the standard speech databases or in contemporary normal, conversational Afrikaans.

Keywords: letter names; morphological extension; nonsense forms; number names; plural forms; primary-stress rule; proper nouns; reduplications; RSG speech data; simplex words; stress-shift; trochaic meter.

1. Inleiding

Die posisie van hoofklem in Afrikaanse simplekse¹ woorde is al uitvoerig binne verskillende teoretiese raamwerke ondersoek en beskryf, byvoorbeeld deur Le Roux en Pienaar (1927); Lee (1963); Wissing (1971); De Stadler (1981); Combrink en De Stadler (1987); De Villiers en Ponelis (1987); Wissing (1987); Lubbe (1993); Wissing (1988, 1989, 1991, 2017). Sodanige raamwerke sluit in dié van die tradisionele taksonomies-beskrywende taalkunde (hoofsaaklik tot 1965), asook die generatiewe en die metriese fonologie, eersgenoemde veral in Wissing (1971), en laasgenoemde in die geskrifte van Lubbe. Die uitvoerige aanlyn beskrywing in die Taalportaalprojek (www.taalportaal.org) is ’n oorsigtelike beskrywing van klemtoon van simplekse Afrikaanse woorde. Daardie projek het as doel die konstruksie van ’n omvattende en gesaghebbende wetenskaplike grammatika van Nederlands, Fries en Afrikaans, en word nie streng binne ’n bepaalde teoretiese raamwerk aangebied nie. In soverre verwys word na die jambiese en veral trogeïese versvoete, is daar wel raakpunte met die metriese fonologie.

Voordat oorgegaan word tot ’n oorsig van die hoofklemreël, wat ’n noodsaaklike agtergrond is hiervoor, word kortliks ingegaan op die akoestiese en persepsie-eienskappe van die verskynsel klemtoon oor die algemeen. Eers word die metode uiteengesit wat in hierdie ondersoek gebruik is.

2. Metode

Afgesien van literatuurondersoeke wat betref ’n oorsig oor die tema en versameling van voorbeelde is hier hoofsaaklik gebruik gemaak van ’n datagebaseerde metode. Die datastelle wat gebruik is, is versamel deur opnames van RSG- (Radio Sonder Grense-) uitsendings te maak. In totaal was meer as 14 uur (14:26:22) van nuusberigte, gelees deur 33 manlike en 21 vroulike sprekers, beskikbaar. Hierdie opnames is in twee tydperke versamel (2000–2006; 2017). Verder is ’n kleiner stel weerberigte ook opgeneem, bestaande uit ongeveer ’n halfuur (0:31:47), gelees deur ses manlike en drie vroulike aanbieders. Daarna is die versamelde woorde eers per klanksegment geannoteer en gesegmenteer, en wel deur gebruik te maak van ’n program wat ontwikkel is deur D.R. van Niekerk (vgl. ook Van Niekerk en Barnard 2009). Die resultaat is toe ingetrek in Praat (Boersma en Weenink 2017). Met behulp van ’n spesiale soekenjin kon alle toepaslike woorde gemaklik hieruit onttrek word, waarna dit noukeurig ondersoek kon word ten opsigte van die visuele en akoestiese eienskappe wat relevant is vir hoofklemtoon. Hierdie eienskappe is grondtoon (F0), intensiteit (desibel) en ook duur (die lengte van vokale). In ’n mindere mate is die kwaliteit van vokale ook van belang (vokaalformantfrekwensies). Meestal gee ’n kombinasie van hierdie faktore ’n redelike aanduiding van hoofklemtoon. Meer hieroor word in die volgende afdeling gesê.

3. Linguistiese klemtoon

Klemtoon is ’n strukturele linguistiese eienskap van woorde wat spesifiseer watter sillabe binne multisillabiese woorde die mees prominente is, gewoonlik deur die luisteraar waarneembaar. Dit moet onderskei word van sinsaksent, waar ook enkelsillabige woorde die nadruk kan ontvang; in dié sin het dit ’n kommunikatiewe funksie: dit trek byvoorbeeld die fokus op nuwe inligting aan; dit kan in enige posisie in sinne voorkom, byvoorbeeld Jan het gister vertrek (maar Piet nie), of Jan het gister vertrek (nie eergister nie). Klemtoon het ’n vaste posisie in woorde bestaande uit meer as een sillabe, wat tot ’n sekere hoogte voorspel kan word. Dit geld veral simplekse woorde. In die geval van ander soorte grammatiese strukture (soos veral afleidings of samestellende afleidings) is dit ingewikkelder. Normaalweg word die hoofklemtoon van samestellings geplaas op die eerste lid daarvan, en wel volgens die reëls wat vir simplekse geld. So word primêre klem op die tweede sillabe van die samestelling versámelingstuk geplaas, en sekondêre klem dan op -stùk.

Prominensie word moontlik gemaak deur veral vier klemtoonparameters: duur, (uitgedruk in terme van sekondes (s) of millisekondes (ms)), grondfrekwensie (Hertz (Hz)), intensiteit (desibel (Db)) en formantfrekwensie (F1, F2, F3). Rietveld en Van Heuven (1997:255 e.v.) gee ’n volledige oorsig van die algemene akoestiese kenmerke van klemtoon; Wissing (2007) doen dit met betrekking tot Afrikaans. In terme van die persepsie daarvan korrespondeer hierdie vier akoestiese parameters met die meer algemene eienskappe van respektiewelik lengte van die sillabe (met die vokaal as kern), toonhoogte, luidheid en vokaalkwaliteit. Saam vorm hierdie vier korrelate meestal ’n duidelike beeld op grond waarvan die hoorder kan aflei dat ’n betrokke vokaal in ’n multisillabige woord meer beklemtoon is as die ander in dieselfde woord. ’n Verteenwoordigende voorbeeld word hier as illustrasie gegee:

Figuur 1. Ossillogram en spektrogram van die gedeelte aan-, uitgespreek in die woorde aanhou (links) en aanhoudend (regs).

Die klem lê op aan- in aanhou, maar op -hou- in aanhoudend. Die akoestiese korrelate van klem word in die onderste venster aangedui. Dit is duidelik dat die <aa> in eersgenoemde veel langer duur, die intensiteit waarteen dit uitgespreek is, veel hoër is, en dit teen ’n beduidend hoër grondfrekwensie geproduseer is. Die prominente aard van die beklemtoonde sillabes in dié twee gevalle kan in die volgende klankgreep gehoor word:

Die afsonderlike akoestiese eienskappe van beklemde sillabes is nie altyd so duidelik as wat hier die geval is nie; tog word beklemtoning meestal duidelik waargeneem, omdat ’n kombinasie van dié parameters vir voldoende perseptuele prominensie sorg.

In enkele gevalle waar hoofklemtoon vasgestel moet word, word in hierdie artikel gebruik gemaak van akoestiese inligting soos dié wat in Figuur 1 aangedui is. Dit word meestal aangevul deur noukeurige visuele en ouditiewe inspeksie.

4. Die hoofklemtoonreël (HKR) van Afrikaanse simplekse

Uit wat in die inleiding gesê is, vloei die gegewe voort dat daar in Afrikaanse simplekse van agter af “gesoek” word na watter sillabe beklemtoon word. Dit is in teenspraak van die siening van De Stadler (1981), en later ook Combrink en De Stadler (1987), wat juis van voor af in woorde werk, natuurlik met as vertrekpunt die historiese agtergrond van Afrikaans as Germaanse taal. Oudgermaans word gekenmerk as ’n taal met inisiële klemtoon, wat hoofsaaklik nog in Engels gesien kan word. In hierdie bydrae word vanuit ’n verskeidenheid hoeke geargumenteer, en bewyse daarvoor verskaf, dat Afrikaans sterk wegbeweeg (het) van ’n kenmerkend inisiëleklemtoontaal, soos Neijt en Zonneveld (1982) ook ten opsigte van Nederlands doen.

Die volgende werksbeskrywing van die Afrikaanse HKR kan as uitgangspunt geneem word:

Die hoofklem in simplekse woorde lê op die voorlaaste sillabe wanneer die finale sillabe nie beklemtoonbaar² is nie, andersins op die finale sillabe indien ander faktore dit vereis.

Dié reël kom neer op, waar moontlik, die handhawing of skep van die trogeïese metriese patroon [ / ∪ ].³ Ander faktore sluit in die situasie waar die finale sillabe sterk is, hoofsaaklik omdat dit geslote is en ’n lang vokaal of diftong as kern bevat. Illustrasies word laer af in die vorm van blokdiagramme en klankopnames verskaf. Soos in bykans alle gevalle is hier ook subkategorieë en uitsonderings ter sprake. Lees hiervoor Wissing (2018a).

Onbeklemtoonbare woordeindsillabes kom ook in komplekse woorde voor; hoofsaaklik dié met een of meer schwas as kern. Dit geld hoofsaaklik agtervoegsels, soos -e, -ig, -lik en -nis, wat normaalweg in afleidings voorkom, byvoorbeeld in wyse, goedig, menslik en kennis, en natuurlik ook verboë vorme van sulke woorde, soos menslike, goedige, geestelike of gebeurtenisse.

Hoofklem lê oorwegend op finale sillabes van simplekse woorde met as kern lang vokale of diftonge, of die sillabe oop of geslote is. Geslote sillabes met kort vokale dra ook soms die klem, en feitlik altyd in die geval van /i/, /y/ en /u/. Hierdie is ’n oorvereenvoudigde bereëling. Meer besonderhede kan gevind word in Wissing (2018b).

In die volgende onderafdeling word ’n stel figure en klankopnames ter illustrasie hiervan gebied.

4.1 Illustrasies

Beklemtoonde sillabes word deur die blou blokke aangedui. Die onbeklemtoonde vokale kom in die leë kolomme voor. Sekondêre klem word nie hier aangetoon nie.

In A hier onder word voorbeelde gegee van woorde met ’n uitgebreide trogeïese metriese patroon [X / ∪ #].⁴ Soos wat blyk uit die HKR hier bo, is laasgenoemde die basiese patroon. ’n Jambiese patroon dek gevalle waar die trogeïese nie van toepassing is nie (B – F), dit wil sê [ ∪ / #]. In die hieropvolgende afdelings word die argumentasie beperk tot eersgenoemde. Ter wille van volledigheid word daar in die volgende stelle diagramme en meegaande klankgrepe wel ook voorbeelde van woorde met slotklem gegee.

A. Finale sillabe: kort en oop

Figuur 2. Twee- en driesillabige simplekse woorde waarvan die voorfinale sillabes oop en beklemtoon is.

B. Finale sillabe: kort en geslote

Figuur 3. Twee- en driesillabige simplekse woorde waarvan die voorfinale sillabes geslote en beklemtoon is.

C. Finale sillabe: lank en oop

Figuur 4. Twee- en driesillabige simplekse woorde waarvan die finale sillabes oop en beklemtoon is.

D. Finale sillabe: lank en geslote

Figuur 5. Twee- en driesillabige simplekse woorde waarvan die voorfinale sillabes geslote en beklemtoon is.

E. Finale sillabe: diftonge; oop

Figuur 6. Twee- en driesillabige simplekse woorde waarvan die finale sillabes oop is en beklemtoonde sillabes diftonge bevat.

F. Finale sillabe: diftonge, geslote

Figuur 7. Twee- en driesillabige simplekse woorde waarvan die voorfinale sillabes geslote is en beklemtoonde sillabes diftonge bevat.

Die voorgaande opsomming geld kennelik ook langer woorde as driesillabiges. Dit blyk uit die simplekse woorde met kort vokale in dié posisie, soos abrakadábra en koekemakránka. Eiename van Afrikatale-oorsprong, die persoonsname Madonséla en Ramaphósa, of plekname soos Amanzimtóti toon soortgelyke klemtoonpatrone. Sodanige klempatroon in leenwoorde sou tot ’n mate versterk kon word op grond van die indruk van beklemtoning in die geval van alleenstaande woorde in al die Afrikatale, waarin verlengde voorfinale sillabes normaalweg verleng word. Hierdie verskynsel, in Engels algemeen bekend as “penultimate lengthening”, of, breër geneem “pre-boundary lengthening”, word nie uitsluitlik in alleenstaande woorde gevind nie maar ook voor frase- en sinsgrense (Doke en Mofokeng 1957). Let egter daarop dat duur (lengte) slegs één van vier akoestiese parameters van linguistiese klemtoon in Afrikaans is. Dit is nie die geval met Afrikatale nie – dit word algemeen aanvaar dat linguistiese klemtoon afwesig is in hierdie tale. Zerbian en Barnard (2008) wys ook daarop dat die konsep van klemtoon kontroversieel is in die geval van Bantoe-toontale.

Gevalle soos munisipalitéit en temperatúúr, waar lang vokale in geslote woordeindposisie staan, toon die algemene woordfinale klemtoonpatroon, soos in die voorgaande voorbeelde.

Teen hierdie agtergrond word in die volgende afdelings onafhanklike bewyse aangevoer ter ondersteuning van die gestelde HKR. Die fokus is op voorfinale klemtoon, dit wil sê gevalle soos in A. hier bo. Let wel daarop dat die voorbeelde in A. beperk is tot twee- en driesillabige woorde, terwyl woorde langer as driesillabiges ook hier betrek word. Later word dit gedoen deur aan te toon dat woorde wat oorspronklik nié gekenmerk is deur finale of voorfinale klemtoon nie, wél dusdanige klempatroon begin volg het. Daar word ook aangetoon dat nuutskeppinge, of eiename wat oorgeneem is uit ander tale, ook hierdie patroon aanneem. Hier kan genoem word dat Afrikaanse persoonsname nog hoofsaaklik die oorspronklike Germaanse beginklempatroon bly volg. Voorname wat uit Oudgermaans stam, en vandag steeds in Afrikaans dié patroon bly volg, sluit onder meer in: Adelbert, Adele, Albert, Alfred, Alphonse, Anso, Bertha, Emma, Eberhard, Edward, Egbert, Erik, Ferdinand, Gerald, Gerard, Gerhard, Gotfried, Gunther, Heinrich, Helmut, Herbert, Herman, Hildebrand, Hildegard, Ida, Isa, Konrad, Linda, Luther, Oswald, Otto, Robert, Roger, Siegfried, Volker. Sommige hiervan is natuurlik meer algemeen as ander. Die meeste van hierdie name is tweesillabig, en vertoon die verstekpatroon [/ ∪ ]. Soos laer af gesien sal word, word die basiese patroon [/ ∪ ] behou in uitbreidings deur middel van suffikse, waar die klem na agter skuif.

In die volgende afdelings word eers ingegaan op gevalle waar klemtoon in simplekse woorde lê wat aanvanklik beginklem gehad het, maar waarin die klem na agter (begin) skuif het. Dit sluit ook in gevalle wat hulle samestellingskarakter verloor het, as simplekse geïnterpreteer word, en dus ook klemtoonpatrone aanneem. Hierna word aandag gegee aan ander gevalle waarin eindklem die verstekvorm is. Hier word eers gekyk na grammatiese vorme (soos reduplikasies, meervoudsvorme en morfologiese uitbreiding) en daarna na ’n spesiale kategorie van nonleksikale vorme, soos nonsensvorme en syfer- en lettername. Die uitbreiding van eiename deur middel van agtervoegsels kry ook kortliks aandag. In al hierdie gevalle word aangetoon dat die trogeïese verstekpatroon óf gehandhaaf word óf geskep word. Dit geld ook eiename wat oorgeneem is uit Afrikatale, wat ook toegelig word.

Die beweeg van hoofklemtoon na woordeinde toe

’n Duidelike verteenwoordigende voorbeeld van ’n skuif-in-proses van inisiële na finale klem is die woord hospitáál. In Nederlands word, soos in die Engels hóspital, slegs die eerste sillabe beklemtoon. Die Verklarende Afrikaanse Woordeboek (VAW) gee ook slegs hóspitaal, maar die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT) gee weer slegs eindklem: hospitáál, terwyl die Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT) en die Uitspraakwoordeboek van Afrikaans (UWA) albei moontlikhede erken. In ’n stel nuusbulletins van Radio Sonder Grense (RSG) (2000–2017) kom hospitaal en hospitale 106 keer voor, gelees deur 19 verskillende persone. 27 gevalle hiervan het klem op die eerste sillabe; die res (79) op die finale sillabe, ’n sterk aanduiding dat finale klem besig is om veld te wen.

Dieselfde proses van verskuiwing na agter is teenwoordig in ’n aantal duidelike gevalle, wat in Tabel 1 opgeneem is.

Tabel 1. Klemtoonposisies in Afrikaanse woorde. 

Die volgende algemene opmerkings is hier toepaslik:

1. Eie waarnemings of aanvoeling by al hierdie woorde is aanduidend van slotklem. Sommige hiervan is bevestig deur ’n soektog op RSG se nuusbulletins, wat hoër op genoem is, soos die genoemde geval van hospitaal, en baie pertinent ook medikus en tegnikus, en ander woorde op -us. Sien ook verderaan ’n behandeling hiervan.
2. Celex is ’n Nederlandse databasis (Baayen, Piepenbrock en Gulikers 1995). Dit bevat
   124 136 Nederlandse lemmas en 381 292 woordvorme.
3. Die afkortings HAT, WAT, AVW en UWA word in die teks verklaar.
4. Omdat die WAT tot op hede nog onvoltooid is, is sommige selle daarvan leeg. Leë selle in die geval van Nederlands beteken dat ekwivalente woorde nie bestaan nie.
5. Party woordeboeke gee twee moontlike klemtoonposisies vir dieselfde woord aan (soos HAT: akkusatief en karnaval; UWA: nominatief en notule).
6. ’n Aantal woorde is van oorsprong samestellings, maar het met verloop van tyd tot simplekse gegroei, en dus ook die klempatroon van simplekse aangeneem (soos alleryl, spaansvlieg, turksvy, waatlemoen (water+meloen), wederdoper.
7. Onderwys⁵ (s.nw.) word deesdae al hoe meer met slotklem gehoor.

Woorde soos akkusatief en nominatief in Tabel 1, met klem op -ief, toon ’n duidelike neiging na slotklem, soos in definitief en ’n hele aantal woorde van Romaanse oorsprong uitgaande op -ief, soos aktief, perspektief, relatief en ander. Dit geld nie net akkusatief en nominatief in hierdie tabel nie, maar ook ander, veral grammatiese terme, soos ablatief, adverbatief, genitief, infinitief, kousatief, nominatief en substantief. In die Nederlandse fonologie (vgl. Booij 1995, Kager 1989; Trommelen en Zonneveld 1989) word ’n sogenaamde driesillabevensterbeginsel (three-syllable window principle) ondersteun, waarvolgens primêre klem op slegs een van drie woordfinale sillabes in simplekse kan val. Gevolglik word enkele simplekse langer as drie sillabes, soos akkusatief, infinitief en nominatief, wat klem op die eerste sillabe het, as uitsonderings getipeer, iets wat nie problematies is in die geval van Afrikaans nie, omdat klem op die finale sillabe val.

Punt 6 is van spesiale belang, omdat dit tekenend is van die feit dat samestellings tipies klem neem op die eerste stuk, terwyl simplekse, in navolging van die HKR, klemtoon op woordeinde vereis. Woordeinde kan, maar hoef nie altyd nie, die finale sillabe van ’n woord wees, byvoorbeeld lanterfánter.

4.2 Die geval -us

Soos gesien kan word in Tabel 1, plaas al die bronne klem op die eerste sillabe van die woord medikus (dus médikus). Dit geld trouens, volgens die geraadpleegde woordeboeke, ook ander woorde eindigend op -ikus, soortgelyk aan die posisie in Nederlands, naamlik dat -us nié hoofklem dra nie. Afrikaanse woorde van hierdie tipe is akademikus, biokinetikus, chemikus, dramatikus, erotikus, fisikus, grammatikus, heraldikus, historikus, klinikus, logikus, meganikus, optikus, politikus, retorikus, stilistikus, tegnikus. Op grond van enkele bevestigde gevalle waar die klem in woorde eindigend op -us op dié sillabe rus, kan veralgemeen word dat dit ook hierdie woorde sal geld. In die RSG-nuusbulletin-databasis waarna hoër op verwys is, is dit in die geval van akademikus, politikus en tegnikus gevind. Uitgebreide informele toetsings van moedertaalsprekers bevestig dit. Die feit dat nie al hierdie woorde sonder twyfel sinchronies gesproke simplekse vorme is nie, verander nie aan die gegewe van die skuif na agter in
-us-woorde nie.

Hierdie skuif na agter in sodanige -us-woorde dien as sterk bewysvoering ten gunste van die hipotese dat Afrikaans tans ’n proses ondergaan waarby klempatroon ook van nonsimplekse woorde die HKR groeiend volg. Terselfdertyd is dit natuurlik ondersteunend vir die juistheid, en ook kragtigheid, asook die uitbreiding van dié reëlmaat in Afrikaans, dus weg van die karakterisering van Afrikaans as inisiëleklemtoontaal.

4.3 Reduplikasies

’n Eenheidsklemtoonpatroon vir die twee lede van ’n reduplikasievorm word deurgaans in die literatuur aanvaar (Botha 1988; Combrink 1990; Conradie 2004; Kempen 1962, 1969; Ponelis 1993; Raidt 1981; Scholtz 1963). Hiervolgens word beide lede van ’n reduplikasievorm soos net-net ewe sterk beklemtoon. Van Huyssteen en Wissing (2007) toon egter op grond van uitvoerige foneties-akoestiese eksperimente aan dat die eerste lid van reduplikasievorme soos agt-agt, bal-bal, lag-lag, vat-vat, en ander oorwegend groter klem dra, soos ook gehoor kan word in die volgende klankgreep:

Die ouditiewe waarnemings dat die eerste lid van hierdie reduplikasievorme, weliswaar effens maar tog wel, hoofklem dra, word ondersteun deur akoestiese metings van die vokale daarvan. Die grondtoon van die eerste lid van agt-agt is hoër as dié van die tweede: F0 276 Hz > 240 Hz; die luidheid ook: 76 dB > 70,8 dB. Dieselfde geld vat-vat: F0 253 Hz > 225 Hz, respektiewelik 74,8 dB > 73,8 dB. Hierdie bevindinge, wat op grond van ’n enkele lesing deur een spreker gedoen is, kom besonder sterk ooreen met die resultate van ’n volledige eksperiment (Van Huyssteen en Wissing 2007). Die reduplikasies lag-lag en vat-vat is deur onder meer drie lesers elk twee maal gelees, een maal teen normale tempo, en een maal vinnig. Die gemiddelde grondtoon van die eerste lid van dié twee woorde is 258 Hz, teenoor 227 Hz van die tweede lid; die luidheid is respektiewelik gemeet as 77,8 dB teenoor 75 dB van die tweede lid. In statistiese terme verskil beide pare hoogs beduidend (d > 0,75). Die geheelindruk van dié twee akoestiese korrelate van klemtoon sorg, soos gehoor kan word, duidelik vir die indruk van groter klem op die eerste lid.

Hierdie bevindinge is van belang vir die huidige argument, omdat voorfinale klemtoon (dus die verkieslike metriese patroon [ / ∪ ]) ook in die geval van reduplikasievorme duidelik uitgewys word, dus ’n onderskrywing is van die trogeïese patroon.

Op ’n hoër vlak word die patroon / ∪ ook in reduplikasies gehandhaaf. Wanneer elke lid daarvan uit meer as een sillabe bestaan, verskuif die klemtoon na die finale lid, waar die voorfinale sillabe daarvan beklem word, soos in die naam van die nasionale sokkerspanne Bafana Bafána en Banyana Banyána, asook die pleknaam Bela-Béla, of die persoonsnaam Thladi-Thládi. Dit geld ook die name van radiostasies soos Ligwalagwála, Ikwekwézi, Phalaphála. Dieselfde word gehoor in Afrikaanse woorde soos amper-ámper en bietjies-biétjies. Onvolledige reduplikasievorme soos holderstebólder, lanferfánter en wieliewálie toon dieselfde neiging. Hierdie fasette van reduplikasies moet nog grondig ondersoek word.

4.4 Meervoudsvorming

’n Sterk neiging tot die behoud van die trogeïese metrumpatroon [ / ∪ ] word gevind by die keuse van die meervoudsmorfeem in hoofsaaklik multisillabige simplekse selfstandige naamwoorde wat op sonorante klanke (konsonante én vokale) eindig. Dit beteken dat die voorkeur vir voorfinalesillabeklemtoon ook geld in die geval van meervoudsvorming, oftewel dat sover moontlik van inisiële klemtoon weg beweeg word. Hierdie patroon word ook gehandhaaf in gevalle van twee moontlike meervoudsvorme, spesifiek by woorde eindigend op -tor. Meer hieroor volg laer af.

Die normale wyse waarop selfstandige naamwoorde se meervoudsvorme geskep word, is deur toevoeging van één van die twee morfeme -e of -s. Wat hier van belang is met betrekking tot die Afrikaanse klempatroon oor die algemeen, en meer in besonder die ondersteuning vir die HKR, is dat die -e-meervoudsmorfeem ’n afsonderlike sillabe uitmaak, maar -s nie. Die metriese patroon word dus sover moontlik bewaar. Dit geld eerstens in die geval van enkelvoudsvorme wat slegs uit één sillabe bestaan, byvoorbeeld kan, rak, see, kraai, waarvan die meervoud die
-e-sillabeskeppende morfeem is, dus kan-(n)e, rak-(k)e, se-ë, kraai-e – deurgaans [ / ∪ ]. Anders gestel: die patroon [ ∪ / ] word vermy. In multisillabige woorde word die optimale patroon [ / ∪ ] gehandhaaf, byvoorbeeld in kánon-s en in kanón-ne, of in áppels en appélle (natuurlik appèlle gespel). Dieselfde geld ook woorde eindigend op vokale, soos blyk uit die volgende meervoude: pádda-s, kóédoe-s, of miélie-s, teenoor drié-e of kráái-e. Twee meervoudsvorme, soos fobié-e ~ fóbie-s, en orgié-e ~ órgie-s, ondersteun hierdie patroon.

’n Klein aantal simplekse naamwoorde, waarvan sommige oorspronklik leenwoorde uit Engels is, en wat almal op obstruente konsonante eindig, het, téén hierdie patroon in, -s as meervoudsvorm: tjek, fliek, kiosk, sjef, tenk, tjop, flat, lift en trust is die mees algemeen bekendes. In die algemene omgangstaal word die meeste hiervan se meervoude wél ook met -e gehoor, dus ’n herstelling van die [ / ∪ ]-patroon, en openbaar ’n neiging tot konformering met die hoof-meervoudsreël, soos hierbo uiteengesit.

Die volgende reekse simplekse se meervoude, almal met slotklemtoon in die enkelvoud daarvan, volg ook dié patroon, en is dus in ooreenstemming met die HKR, en weer eens in ooreenstemming met die neiging tot handhawing van die [ / ∪ ]-patroon:

/ɔ/ in die slotsillabe van die enkelvoudsvorm: barón, balkón, gallón, kartón, kolóm, kokón.

/ɛ/ in die slotsillabe van die enkelvoudsvorm: appèl, bakatél, forél, frikkadél, hotél, kapél, kartél, kokkerél, lapél, modél, motél, naturél.

/ə/ in die slotsillabe van die enkelvoudsvorm: affodíl, Apríl, basíl, geskíl, kodisíl, krokodíl, pastíl, verskíl.

/u/ in die slotsillabe van die enkelvoudsvorm: fatsóén, festóén, galjóén, garnisóén, griffióén, kalkóén, kampióén, legióén, lemóén, pampóén, pawiljóén, pensióén, perlemóén, seisóén, sitróén, spióén, visióén; tambóér; karakóél, spanjóél.

/i/ in die slotsillabe van die enkelvoudsvorm: reptiél, ventiél, imbesiél, profiél, projektiél, reptiél; akroniém, ensiém, pseudoniém, septiém, sinoniém, kantién, masjién, vitamién; angeliér, papiér, populiér, skarniér.

In enkele gevalle kry sodanige woorde naas die amptelike -s-meervoudsmorfeem ook soms -e, naamlik in barbiér, kantién, pandóér, offisiér, outomobiél, dus dié met -e as ondersteunend van die gewone [ / ∪ ]-patroon. Dit blyk veral ’n jonger ontwikkeling te wees.

’n Spesiale kategorie woorde, dié eindigend op -tor, het in baie gevalle ’n alternatiewe meervoudsvorm, naamlik of -tore, of -tors. Dit gebeur in byvoorbeeld die naamwoorde dóktor, fáktor, indikátor, léktor, literátor, méntor, réktor, reséptor, séktor, senátor. In beide gevalle word die voorkeurpatroon [ / ∪ ] behou.

4.5 Morfologiese uitbreiding

By ’n aantal agtervoegsels, wat self nie beklemtoon word nie, word die trogeïese metrumpatroon [ / ∪ ] optimaal gehandhaaf. Hierdie agtervoegsels, almal van Germaanse oorsprong, is -baar,
-end, -ig, -lik en -saam. Dit kan gesien word in die volgende voorbeelde: óórdra ~ oordráágbaar; áfwag ~ afwágtend; dríéhoek ~ driehóékig; ópmerk ~ opmérklik; árbeid ~ arbéídsaam. In al die gevalle van woorduitbreiding deur middel van die genoemde morfeme word die basisvorme se metriese patroon [/ ∪ ] steeds behou. Hierdie verskynsel geld grootliks in die geval van Nederlands (Booij 1995), hoewel dit nie in terme van metriese patrone uitgewys word nie, maar bloot as gevalle van klemtoonverskuiwing getipeer word.

Teenoor hierdie neiging van die aantrekking na agter in woorde deur agtervoegsels van die klemtoonplasing in gevalle soos bogenoemde gebeur dieselfde nie met voorvoegsels nie. Die naaste wat hieraan gekom word, is met her- in die betekenis van “weer”, byvoorbeeld in herinterpreteer, waarin die hoofklem van die finale sillabe terugskuif na die eerste sillabe. Maar dit is nie ’n geval van die klem náder aan die voegsel, soos gebeur met -baar en die ander agtervoegsels nie, maar dat die voorvoegsel sélf hoofklem kry.

4.6 Die voorkoms van die trogeïese patroon in eiename

Eiename, dit wil sê in hierdie geval persoons- en plekname, bied vrugbare grond vir die studie van klemtoonplasing, hetsy in egte Afrikaanse name of in oorgeneemdes uit in dié huidige geval inheemse Afrikatale, met name dié uit die Sotho- en die Ngunitale. Die manier waarop eiename in ’n taal aanpas by die bestaande klemtoonpatrone, met name dié van multisillabiges, dien dikwels as belangrike ondersteunende bewysvoering van die korrektheid van die reëls daarvan, soos uitgewys word deur Neijt en Zonneveld (1982), en ook deur Kager (1989). In die volgende twee afdelings word dit geïllustreer, eers aan die hand van meerledige Afrikaanse plekname, en daarna ten opsigte van oorgeneemde plekname van Afrikale-oorsprong. Hierdie twee aspekte word vervolgens van naderby ondersoek.

4.7 Saamgestelde Afrikaanse plekname

Dit is ’n baie algemene verskynsel in Afrikaans dat plekname gevorm word deur die samestelling van twee of meer stukke waarvan die finale stuk selfstandige naamwoorde is soos baai, berg, burg, dal, dam, dorp, fontein, hoek, kop, kloof, krans, kroon, kuil, pan, park, poort, rand, rus, spruit, stad, strand, stroom, vallei, vlei en water. Enkele voorbeelde hiervan is Bettiesbaai, Soutpansberg, Postmasburg, Vredendal, Krugersdorp, Ventersdorp, Mooimeisiesfontein, Olifantshoek, Aasvoëlkop, Daniëlskuil, Barberspan, Vanderbijlpark, Maselspoort, Witwatersrand, Odendaalsrus, Bronkhorstspruit, Tarkastad, Potchefstroom, Katriviervallei, Biesiesvlei en Putsonderwater.

Normaalweg dra sodanige woordfinale stukke nie die hoofklem nie; wel meestal sekondêre klem. Dit is waarskynlik in navolging van die algemene reël dat klem op die eerste, dus die nonfinale, stuk van ’n samestelling val (bv. driéhoek, bádwater). Wanneer dit wel in plekname gebeur, is dit moontlik daaraan toe te skryf dat sodanige woorde hulle oorspronklike betekenis, en dus ook status as samestellings (begin) verloor na gelang dit as eenheidsvorme ingeburger raak, waarvan die oorspronklike betekenis van die finale stuk verlore raak. Dit gebeur makliker met sulke stukke waarby die letterlike betekenis daarvan nie terug gevind kan word nie, of ondeursigtig is, of nie letterlik geneem kan word nie. Krugersdorp is heel waarskynlik so genoem met die naam van die toenmalige president Kruger in gedagte; Katriviervallei lê in ’n vallei(-agtige) gebied; en daar loop wel ’n stroom (die Mooirivier) deur Potchefstroom. In die tweede kategorie val plekname soos Venterskroon, Steynsrust, Postmasburg, wat nie een op ’n deursigtige betekenis slaan nie; Soekmekaar kon moontlik oorspronklik ’n letterlike betekenis gehad het. In die geval van talle soortgelykes vervaag en verdwyn die oorspronklike betekenis daarvan dikwels mettertyd, sodat dit die status van simplekse woorde (begin) aanneem. Dat hier ander kragte ter sprake sou kon wees, is nie onwaarskynlik nie. Feit is dat die slotlede van name soos hierdie wel somtyds, sy dit in mindere of meerdere mate, as beklemtoon gehoor word, iets wat nooit by egte samestellings gebeur nie. Die woord kleuterpark sal byvoorbeeld nie klem op park kry nie, tensy in uitsonderlike gevalle van kontrasskepping, soos in “Dis ’n kleuterpárk dié, nie ’n kleuterskóól nie.” Soos wat met vrywel alle fonologiese prosesse die geval is, word ook hier ’n mate van variasie aangetref, nie net by verskillende sprekers nie, maar selfs ook by een en dieselfde spreker. So is in die RSG-databasis gevind dat in 16 van die 23 name met -park dit wel klem dra, soos in die name Ellispark, Vanderbijlpark en Weltevredenpark, anders as in met die name Olifantpark en Elarduspark, waar -park nie as primêr beklemtoond gehoor word nie. Plekname met beklemtoonde -park word veelal in die daaglikse omgang gehoor.

Die volgende stelle voorbeelde waarin die klem afwisselend aan die einde en aan die begin van plekname val, kan gehoor kan word in Klankgreep 10. Dit is gevind in RSG-nuusbulletins:

Dit lyk taamlik seker dat beklemtoonde finale woordstukke in saamgestelde plekname byna altyd beperk is tot woorde wat multisillabige eerste stukke bevat. Dit is daarom nie te verwagte dat
-dorp in byvoorbeeld Klerksdorp beklemtoon sal word nie, maar wel in Krugersdorp of Ventersdorp – wat ’n skepping van ’n jambiese patroon bewerkstellig, soos met al die ander soortgelyke gevalle. ’n Enkele uitsondering is Langklóóf, wat veral by inwoners van dié streek gehoor word.

In die volgende afdeling word ’n spraakdatastel gebruik aan die hand waarvan in nadere besonderhede gewys word op die aard en omvang van klemtoon wat op die laaste stuk van saamgestelde plekname soos wat hier bo gelys is, val.

4.8 Saamgestelde plekname in RSG-weervoorspellings

RSG lewer elke weeksdag ’n diens waartydens onder meer die verwagte temperature per weerstasie per provinsie gelees word. Die name (en temperature) wat vir die doeleindes van hierdie artikel versamel en ondersoek is, is deur drie manlike en ses vroulike aanbieders gelees; almal bekende en erkende radiopersoonlikhede. Hierdie versameling opnames is om verskeie redes waardevol. Dié aanbieders is opgeleide sprekers, almal van hulle sprekers van ruweg dieselfde standaardvariant van Afrikaans. Die opnames is deurgaans teen dieselfde formele spreekstyl en tempo gedoen. Dit alles werk mee tot ’n eenvormige en konsekwente spraakdatastel wat sorg vir ’n optimale beeld van die uitspraak van die betrokke plekname. Dieselfde opmerking geld die opnames van die plekname van Afrikatale-oorsprong verder op.

Die volgende 21 plekname is ondersoek, omdat hulle hier relevant is vir die belangstelling in ’n moontlike verskuiwing van klemtoon na die laaste stuk daarvan:

Johannesburg, Nelspruit, Klerksdorp, Potchefstroom, Rustenburg, Vryburg, Bloemfontein, Welkom, Kroonstad, Ficksburg, Sasolburg, Postmasburg, Alexanderbaai, Springbok, Sutherland, Kaapstad, Vredendal, Riversdal, Oudtshoorn,⁶ Richardsbaai, Pietermaritzburg.

Die lesings van nege verskillende aanbieders, drie manlik en ses vroulik, is versamel en ondersoek. Nie almal het ewe veel bulletins gelees nie; dit reik van twee keer tot tien keer elk. In totaal was 854 (met ’n reikwydte van 33–50) opnames van plekname beskikbaar.

4.8.1 Saamgestelde plekname bestaande uit twee sillabes

Wissing (1989) wys terloops daarop dat die klem op die finale sillabe nie voorkom in die geval van tweesillabige name nie. In die tweesillabige name Nelspruit, Klerksdorp, Vryburg, Welkom, Kroonstad, Ficksburg, Springbok en Kaapstad word hierdie waarneming bevestig deur ’n intensiewe akoestiese ondersoek. In die uitspraak van sommige vroulike lesers word ’n verhoogde grondtoon aan die einde van sommige name wel gehoor, maar dit moet nie verwar word met klemtoon op daardie gedeeltes nie. Sodanige hoë toon op frasefinale strukture is tipies frasefinale merkers.⁷ In die onderstreepte dele in die sin Sy gebruik ’n eier, ’n wortel, en twee aartappels in dié resep kan toonverhoging dus voorkom.Tesame met ’n mate van rekking, ook tipies van frase-eindes, gee dit wel die indruk van beklemtoning, maar die schwa, [ə], is natuurlik onbeklemtoonbaar in affikse, soos ook hier in die agtervoegsels -er en -el. Dieselfde effek word dikwels aangetref in geleeste woordelyste; ook in die laaste nommer in telefoonnommers wanneer dit in groepe van twee of drie gelees word.

4.8.2 Saamgestelde plekname bestaande uit meerdere sillabes

Die plekname van hierdie soort wat in die RSG-weerberigte voorkom, is die ander 12 in die lys hier bo: Johannesburg, Potchefstroom, Rustenburg, Bloemfontein, Sasolburg, Postmasburg, Alexanderbaai, Sutherland, Vredendal, Riversdal, Richardsbaai en Pietermaritzburg. Almal is driesillabig, behalwe Johannesburg (viersillabig) en Alexanderbaai en Pietermaritzburg (vyf sillabes).

’n Groot variasie ten opsigte van die verskuiwing na agter in die klemtoonposisie word hier aangetref. As voorbeeld kan die volgende geneem word. In Potchefstroom word die slotstuk oorheersend beklemtoon (85%); in Postmasburg word -burg 75% beklemtoon. In Vredendal en Richardsbaai is dit byna die helfte van die kere opgemerk (47,5%). In die ander name wat ook ondersoek is, blyk dit dat dit in die minderheid gevalle gebeur: Alexanderbaai (17%), Johannesburg en Riversdal (12,5%), Sasolburg (12,5%). Enkeles toon geen verskuiwing nie.

Die volgende klankgreep laat voorbeelde van duidelike gevalle van finale klem hoor:

En in die volgende klankgreep word die finale stuk nié beklemtoon nie:

Hoewel klemposisiewisseling in hierdie gevalle dus teenwoordig is, is dit nie so in die meerderheid van gevalle in die totale datastel nie. Blote waarneming van soortgelyke plekname in die omgangstaal bevestig wel die duidelike aanwesigheid van hierdie verskynsel. Daar kan op hierdie stadium slegs gespekuleer word dat dit ’n groeiende neiging is in navolging van die oorhoofse patroon van ’n verskuiwing na agter in woorde. Dié neiging is byna voltrek in o.a. Potchefstroom en Postmasburg, maar dis nie deurgaans so opvallend nie; waarom dit so is, is nie duidelik nie. ’n Semanties verwante verklaring kan miskien opgaan in die geval van -stroom, maar met -burg is dit anders gesteld, anders sou ’n soortgelyke persentasie gevalle as by Postmasburg ook by die ander -burg-gevalle aanwesig gewees het. Stellenbosch is interessant in hierdie verband. Dis nie aanwesig in hierdie stel weerberigte nie. Persoonlike waarneming gee die indruk dat inwoners self geneig is om die klem op die eerste sillabe te handhaaf, anders as wat elders die geval is. Dit is moontlik dat hulle dié naam steeds ervaar as ’n samestelling, met Stellen- ’n bewuste verwysing na Simon van der Stel, na wie Stellenbosch vernoem is.

Oorhoofs is die aangebode gegewens wel ’n ondersteunende bewysvoering ten gunste van die argument dat klemtoonverskuiwing na agter in Afrikaanse plekname wel aanwesig is, en wel omdat dit die voorkeurposisie van klem in Afrikaans is. Dit moet vir seker wyer en dieper ondersoek word.

4.9 Inheemse plekname

Hier gaan dit nie soseer om ’n verskuiwing van klem nie, maar om die feit dat Afrikaanssprekendes kennelik die HKR toepas wanneer hulle plekname wat uit een van die Afrikatale oorgeneem is uitspreek. Meer in die besonder word voorfinale klem sterk verkies, wat in navolging is van A. (4.1) hier bo, oftewel met implementering van die verstekpatroon [/ ∪ ].

Daar bestaan ’n hele groep plekname van inheemse⁸ herkoms in Suid-Afrika. Sedert die nuwe politieke bestel in Suid-Afrika vanaf 1994 is ’n aantal oorspronklik Afrikaanse name vervang met name uit die Suid-Afrikaanse Afrikatale, soos Pietersburg > Polokwane, Potgietersrus > Mokopane, Ellisras > Lephalale en Witbank > Emalahleni, almal simplekse woorde, altans kennelik volgens Afrikaans-kennis. Hierdie name verskyn ook in die weerberigte van die RSG, waarop later ingegaan word. Ander, soortgelykes, is Amanzimtoti, Bela-Bela, Bophuthatswana, Dikhololo, Ekhuruleni, Emakhazeni, Emalahleni, Ga-Rankuwa, Hlanganani, Isipingo, Khayalami, Lebombo, Lephalale, Lusikisiki, Mbombela, Mabopane, Mahlabatini, Modimolle, Mokopane, Mpumalanga, Nongoma, Phuthaditjhaba, Polokwane, Soshanguve, Thabazimbi, Umbongintwini, Umtentweni en Zwelitsha. Enkele van hierdie name het wel reeds voor 1994 bestaan, byvoorbeeld Amanzimtoti, Bophuthatswana, Isipingo, Khayalami, Lebombo, Mpumalanga, Phuthaditjhaba en Thabazimbi.

Name soos hierdie is om ’n belangrike rede waardevol vir die huidige ondersoek, soos deur Kager (1989) en ook Neijt en Zonneveld (1982) ten opsigte van Nederlands uitgewys word. Volgens Kager (1989) is suiwer multisillabige simplekse woorde van Germaanse herkoms met meer as twee volvokale nie beskikbaar vir ontledings van klemtoonpatrone nie. Hy vermeld in dié verband dus die dwang om woorde van nie-Germaanse oorsprong te gebruik, soos Ashurbanipal, Carvancevitam, Demosthenes, Erechtheion, Melanchton. Afrikaans is in die gelukkige posisie dat sulke lang, bekende hedendaagse plekname van Afrikatale-oorsprong, soos bogenoemdes, geredelik aangetref word. Sodanige woorde bevat wel meerdere volvokale.

Hier moet opgemerk word dat die Afrikatale nie gekenmerk word deur linguistiese klemtoon nie. Cole (1955) benadruk hierdie feit ten opsigte van Tswana: “[T]here is no indication that stress has any significant function whatsoever in this language”, wat ook die ander Suider-Afrikaanse Afrikatale geld. Afwesigheid van linguistiese klemtoon is een van die kenmerke van die sogenaamde sillabe-isochrone (“syllable-timed”)⁹ tale, waarby die Sotho- en Ngunigroepe ook gereken word. Ander kenmerke van hierdie tipe tale is ’n tipiese KV- (konsonant-vokaal-) sillabestruktuur, die afwesigheid van vokaalreduksie, en geen vokaalduurkontras nie (Dauer 1983; Rietveld en Van Heuven 1997; Arvaniti 2006). Hierdie gegewe is van belang vir die huidige argument. Soos hoër op (in 4.1) reeds aangedui, besit die Afrikatale waarvan plek- en persoonsname oorgeneem is, nie vaste leksikale klemtoon nie, daarom kan daar nie sprake wees van ’n direkte ontlening of oorname na Afrikaans toe nie, maar is dit dus so dat klemposisie volgens die Afrikaanse klemtoonsisteem bepaal sal moet word. Sou sodanige toegekende klemtoon ooreenstem met dié van die normale Afrikaanse HKR, soos in die inleidende gedeelte uiteengesit is, kan dit uiteraard dien as versterkende, ondersteunende bewysvoering vir die juistheid van hierdie gepostuleerde klemtoonreël. Dit word in die volgende afdelings geïllustreer.

4.9.1 Inheemse plekname in RSG-weervoorspellings

’n Oorheersende voorkeur vir voorfinale sillabe as klemtoonposisie, dus met [/ ∪ ] as metriese vorm, word gevind in die inheemse name wat in die RSG-weerberigte voorkom, naamlik Mpumalanga, Mbombela, Emalahleni, Lephalale, Limpopo, Skukuza, Polokwane, Phalaborwa en Mokopane, gelees per provinsie, in dié volgorde. In drie van hierdie name word ’n sterk sekondêre klem op die eerste sillabe gevind, naamlik in Emalahleni (2x), Lephalale (16x) en Mokopane (3x). Andersins word die voorfinale sillabe deurgaans beklemtoon, wat in ooreenstemming is met die verstekpatroon. Tien van die 16 gevalle van Lephalale is deur dieselfde leser met sekondêre klem op die eerste sillabe gelees; die ander ses deur ’n enkele ander leser. Dis opvallend dat een van hierdie lesers die klem wel in twee gevalle tog wel op die voorfinale posisie plaas.

Die volgende klankgrepe, gelees deur een manlike aanbieder (FC), is verteenwoordigend van die totale aantal lesings waarin die voorfinale sillabe beklemtoon is.

Wat betref die sillabestruktuur is die gegewe dat die lengte van die naam, die struktuur van die sillabes en die spesifieke vokale nie dieselfde is in al die gevalle nie. Dit is kontra die opvatting van De Stadler (1981) en Combrink en De Stadler (1987) dat klemtoonposisie van vóór af in woorde toegeken word afhangende van faktore soos hierdie. Hiervolgens word klem toegeken op die eerste sillabe van voor af in ’n woord wat sterker of minstens ewe sterk is as dié wat daarop volg, en sterker is as dié wat dit voorafgaan.

4.9.2 Inheemse persoonsname

Dieselfde beginsel van voorfinale klemtoon as wat by plekname gesien word, dus met handhawing van die metriese patroon [ / ∪ ], geld in die geval van persoonsname van Afrika-oorsprong ook hier, soos geïllustreer kan word aan die hand van enkele familiename van bekende swart Suid-Afrikaanse persoonlikhede: Holomisa, Kganyago, Komphela, Madonsela, Madiba, Magashule, Mahumapelo, Makwetla, Malema, Mandela, Ramaphosa, Tshabalala,¹⁰ Zwelinzima. Hoewel die voorname en/of vanne van die huidige kabinetsministers van Suid-Afrika nie daagliks gehoor word nie, kan dit tog dien as verdere voorbeelde van waarskynlike beklemtoning van die voorfinale sillabes. Almal is minstens drie sillabes lank (oop en geslote) en bevat al die vokale. Ayanda, Bathabile, Dipuo, Dlamini, Gugile, Kubayi, Letsatsi, Lindiwe, Mabusa, Maite, Maphisa, Mashabane, Mboweni, Mfeketo, Mokonyane, Mothekga, Motsoaledi, Naledi, Ndabeni, Ngubane, Nkhensani, Nkoana, Nkosazana, Nomaindia, Nomvula, Nosiviwe, Nqakula, Nzimande, Senzeni, Shabangu, Sisulu, Siyabonga, Tokozile, Zokwana. Let op dat hierdie name almal op ’n kort oop sillabe eindig, soos wat die geval is met Afrikaanse name met dieselfde slotsillabestruktuur.

5. Enkele gevalle van nieleksikale aard

Teenoor voorgaande strukture aan die hand waarvan die HKR getoets is, is daar ook ’n aantal tipes van nieleksikale aard: dis strukture wat nie in ’n woordeboek of woordelyste (soos dié van plek- en selfs persoonsname) nageslaan kan word nie. Hier word kortliks gekyk na strukture wat vir ’n spesifieke eksperimentele doel ontwerp is – ook genoem nonsenswoorde, asook syfer- en lettername.

5.1 Nonsenswoorde

Die resultate van ’n papier-en-potlood-eksperiment, waaraan 503 tweede- en derdejaarstudente van vyf Afrikaanse universiteite deelgeneem het, vorm ’n sterk ondersteuning van die verstekpatroon [ / ∪ ] van die HKR. Dié eksperiment toon dat die voorfinale sillabe van drie- en viersillabige vorme oorwegend as draer van hoofklem aangewys is, dit ten spyte van wisselende sillabestruktuur (oop of geslote), en tipe vokaal. ’n Tipiese voorbeeld is dié van die driesillabige [krɔlflɔrsti], waarvan die voorfinale sillabe, [flɔrs], beklemtoon is, maar in ’n identiese een wat betref vokaal en slotkonsonantkluster, [pɔrs] in [brɔlpɔrs], is dit nié. Dit onderskryf die bepalende krag van sillabeposisie by klemtoontoekenning, hier telkens voorfinale sillabeklem.

5.2 Lettername

Lettername is volgens Combrink (1979) se definisie afkortings wat uitgespreek word met behoud van die waardes van die letters se alfabetname, soos KLM, SAP, WP en AB (sy voorbeelde). Dit staan teenoor letterwoorde, dit wil sê afkortings wat uitgespreek word met behoud van letterwaarde. Combrink se voorbeelde hiervoor is Truk, Sasol, Avbob en Unesco.

Tweesillabige lettername word deurgaans met voorfinale klem uitgespreek, dus, volgens Combrink, in gevalle soos PU, RU, KI, UP, UK, IK, AP, LV, OB, OP, UN, US, WP, BA, TG, AA, NB, LO, SR, FM, FN.

Daarteenoor kry die finale sillabe van lettername en gewone afkortings langer as twee sillabes deurgaans die hoofklem. ’n Aantal van Combrink se voorbeelde hiervoor is:

ANC, KWV, B.Sc., LSD, UPE, DDT, FAK, TNT, HNP, SAL, KUH, k.b.a., RSA, b.v.p., BMW, VVO, LL.B., SAL, RGN, ZAR, TLU.

BBBG, RSVP, ATKV, NZAV, USSR, SALM, SABS, WNNR, TVLU, SAOU, SAVI.

SAS&H, SASMT, M.B.Ch.B., SWAOU, OVSLU.

Combrink se bereëling hiervoor is: “In bisillabiese lettername word die aksent geplaas op die vokaal van die eerste sillabe” (met handhawing van die [ / ∪ ]-patroon – my byvoeging – DPW). “In alle multisillabiese lettername word die aksent geplaas op die vokaal van die laaste sillabe.”

Combrink se formulering van “die vokaal van die eerste sillabe” kom natuurlik neer op ons “voorfinale sillabe” in tweesillabige gevalle. So gesien, is die klemtoonposisie van lettername ’n spesiale geval van die HKR in die sin dat woorde bestaande uit meer as twee sillabes gedek word deur die HKR-bereëling: “Die hoofklem lê op die finale sillabe, tensy daardie sillabe nie beklemtoonbaar is nie ...” Die spesifisering met tensy is in hierdie geval dus die gegewe dat mens hier te make het met lettername – soos ook deur Combrink uitgewys word. Terselfdertyd kom dit ook neer op die voorkeur van klemtoon na agter in vorme soos dié, wat deurentyd in hierdie studie uitgewys is as ’n besondere eienskap van Afrikaans.

5.3 Syfername

Dieselfde reëlmaat word deur Combrink (1979) uitgewys ten opsigte van syfername, spesifiek die name vir geweerkalibers en motorreekse. Tweesillabige woorde kry volgens hom klem op die eerste (=voorfinale) sillabe, dus weer eens met behoud van die metriese patroon [ / ∪ ]. Voorbeelde van eersgenoemde tipe wat deur hom gelys word, is .22, .45, .38, .44 ens. Daarteenoor word die finale sillabe van driesillabige name van motorreekse beklemtoon, soos aangetref in (Fiat) 128, (BMW) 728, (Fiat) 131, (Peugeot) 404, 303, 405, 308 ens. Dieselfde opmerking wat betref die relevansie hiervan vir die HKR as wat ten opsigte van die lettername gemaak is, is ook hier toepaslik.

Die hantering van syfername geld ook syferreekse, soos in byvoorbeeld telefoonnommers. Hier word wel ’n taamlike mate van variasie gevind, maar die volgende patroon word geredelik gehoor: Klem val op die eerste van twee syfers: 88 (dus [ / ∪ ]); in die geval van drie syfers, word die finale syfer beklemtoon, soos tipies in ’n telefoonnommer soos 083 65 70 480. Sou die syfers in hierdie selfde nommer anders gegroepeer word, word die beklemtoning geredelik aangepas tot byvoorbeeld 083 657 0480. Hierdie voorstelling moet egter nog eksperimenteel getoets word. In soverre hierdie beeld van klemtoon in syferreekse geldig is, klop dit wel presies met die patroon soos wat dit hier bo gevind is. Dit moet hier wel opgemerk word dat aansienlike variasie veral ten opsigte van dubbelsyfers waargeneem word.

Hoewel tweesillabige gevalle anders as drie- en méér sillabige woorde reageer wat betref klemtoekenning, word die algemene beginsel dat Afrikaans klemtoon aan woordeinde verkies, dus in voorgaande ondersteun. Meer in die besonder: Afrikaans is nie (meer) ’n inisiëleklemtoontaal soos die geval is met Oudgermaans en hedendaags steeds Engels nie.

5.4 Afgeleide voorname

Dit is hoër op uitgewys dat Afrikaanse persoonsname wat gevorm word deur die agtervoegsel
-us ’n neiging toon tot handhawing van prefinale klemtoonposisie, en die patroon [ / ∪ ]. Dit geld ook ander gevalle, onder meer agtervoegsels wat dien as vormers van vroulike voorname, soos -a of -ina. Voorbeelde hiervan is:

Ádolf ~ Adolfína, Ádriaan ~ Adriánus, Álbert ~ Albértus / Albérta, Ándries ~ Andréa, Ánton ~ Antónie, Bérnard ~ Bernárdus / Bernárda, Bárend ~ Barendína, Dániël¹¹ ~ Daniëlla, Égbert ~ Egbérta, Fráncis ~ Francíscus, Gýsbert ~ Gysbértus, Héínrich ~ Heinrícha, Héndrik ~ Hendríka / Hendríkus, Jákob ~ Jakóbus, Lía ~ Liána, María ~ Marína / Mariána, Wíllem ~ Wilhélm¹² / Wilhélmus.

6. Samevatting

Dit is steeds ’n aanvegbare bewering dat Afrikaans nie (meer) ’n inisiëleklemtoontaal is nie. In hierdie artikel is uit ’n verskeidenheid hoeke aangetoon dat Afrikaans ’n sterk voorkeur het, of ontwikkel, vir klemtoonposisie ánders as woordbegin, en dus eerder slotklem verkies. Eiename van nie-Germaanse oorsprong neem hier ’n besondere plek in. Die uitspraak deur Afrikaanssprekende radio-aanbieders van persoons- en plekname uit die Afrikatale bied ’n unieke domein waaraan die hoofklemtoonreël getoets kan word aan die wyse waarop sodanige name in Afrikaanse radioberigte uitgespreek word. Wanneer die finale sillabe van multisillabige woorde óf onbeklemtoonbaar is, dit wil sê ’n schwa bevat in die geval van geslote sillabes, óf wanneer ’n oop sillabe met ’n kort vokaal as kern voorkom – behoudens enkele uitsonderings, word die voorfinale sillabe beklemtoon. Dit geld veral eiename wat uit Afrikatale oorgeneem is. Daarmee word die verstek-metriese trogeïese patroon [ / ∪ ] gehandhaaf.

Ook in ander gevalle word hierdie patroon geskep, byvoorbeeld in ’n reeks meervoudsvorme, maar ook in uitbreidings deur middel van agtervoegsels om vroulike vorme van persoonsname te vorm.

’n Onlangse en baie tipiese Afrikaanse geval waar klemtoon die slotsillabe “verkies”, by wyse van spreke, is dié van -us, waarmee ’n spesifieke soortnaam gevorm word, soos in medikús en akademikús. Die meeste naslaanwerke gee steeds nonfinale klemtoon aan – respektiewelik médikus en akadémikus – maar dit word selde in die geraadpleegde spraakdatabasisse gevind; dis ook onbekend in Nederlands.

Op die vlak van die bestaande beskrywingsmodelle bied die gebruik van eiename wat ontleen is uit die Afrikaname ’n baie sterk argument téén dié wat deur De Stadler (1981) en Combrink en De Stadler (1987) voorgestel word. Die basis waarop hulle model gegrond is, is dié van sillabesterkte, en die uitgangspunt dat Afrikaans ’n inisiëleklemtoontaal is. Sillabesterkte word gedefinieer deur gebruikmaking van die konsepte oop en geslote sillabe, en die aard van die vokale daarvan. Dus word vir ’n “landingsplek” van primêre klemtoon in simplekse van voor af in woorde gesoek na die eerste, sterkste sillabe. Dit blyk duidelik egter dat hierdie beginsel geen rol speel in die bepaling van hoofklem in met name eiename van Afrikatale-oorsprong nie, soos gesien kan word in die volgende twee verteenwoordigende gevalle: Madonséla: ten spyte van die feit dat geslote sillabes sterker geag word as oop sillabes, en dat [ɔ] hoër op die vokaalsterktehiërargie is, word -don- nogtans oorgeslaan; Mashabáne: al vier die sillabes is oop, en het dieselfde vokaal as kern. Nogtans word die eerste twee oorgeslaan. In beide gevalle word die verstekpatroon [ / ∪ ] dus verkies.

Bedankings

’n Aantal persone en instansies vir ondersteuning, wat die artikel moontlik help maak het. Ek neem in al die gevalle verantwoordelikheid vir die eindproduk:

• SADiLaR (South African Centre for Digital Language Resources), ’n navorsingsinfrastruktuurinstelling wat deur die Departement van Wetenskap en Tegnologie van die Suid-Afrikaanse regering gestig is as deel van die South African Research Infrastructure Roadmap (SARIR).
• Magdaleen Kruger, die stasiebestuurder van Radio Sonder Grense, wat toestemming verleen het vir die gebruik van klankopnames.
• Twee anonieme keurders vir hulle noukeurige lees van die artikel en waardevolle kommentaar en voorstelle.
• Die tegniese ondersteuning van my gewaardeerde kollega Wikus Pienaar, rekenaarlinguis van CTexT.

Bibliografie

Arvaniti, A. 2009. Rhythm, timing and the timing of rhythm. Phonetica, 66(1/2):46–63.

Baayen, H., R. Piepenbrock en L. Gulikers. 1995. The CELEX lexical database (release 2). CDROM. Linguistic Data Consortium, University of Pennsylvania, Pennsilvanië, VSA.

Boersma, P. en D. Weenink. 2017. Praat: doing phonetics by computer. http://www.praat.org.

Booij, G. 1995. The phonology of Dutch. Oxford: Oxford University Press.

Botha, R.P. 1988. Form and meaning in word formation: A study of Afrikaans reduplication. Cambridge: Cambridge University Press.

Carstens, W.A.M. en N. Bosman (reds.). 2017. Kontemporêre Afrikaanse taalkunde. Pretoria: Van Schaik.

Coetzee, A.J., (red.) Hulsels van Kristal. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers Beperk.

Cole, D. T. 1955. An introduction to Tswana grammar. Londen: Longmans, Green & Co.

Combrink, J.G.H. 1979. Aksent van letter- en syfername in Afrikaans. Taalfasette, 26(1):12–37.

—. 1990. Afrikaanse morfologie. Pretoria: Academica.

Combrink, J.G.H. en L.G. de Stadler. 1987. Afrikaanse fonologie. Johannesburg: Macmillan.

Conradie, C.J. 2004. Ikonisiteit en Afrikaanse reduplikasie. Tydskrif vir Taalonderrig, 38(2):334–8.

Dauer, R.M. 1983. Stress-timing and syllable-timing reanalysed. Journal of Phonetics, 11(1):51–69.

De Stadler, L.G. 1981. Die klemkontoere van die simplekse selfstandige naamwoord in Afrikaans. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 21(4):285–95.

De Villiers, M. en F.A. Ponelis. 1987. Afrikaanse klankleer. Kaapstad: Tafelberg.

Doke, C. M., en S. M. Mofokeng. 1957. Textbook of southern Sotho grammar. Longmans, Green.

Kager, R. 1989. A metrical theory of stress and destressing in English and Dutch. Dordrecht: Foris Publications.

Kempen, W. 1962. Woordvorming en funksiewisseling in Afrikaans. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

—. 1969. Samestelling, afleiding en woordsoortelike meerfunksionaliteit in Afrikaans. Kaapstad: Nasou.

Lee, A.S. 1963. Klem in Afrikaans. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Le Roux, T.H. en P. de V. Pienaar. 1927. Afrikaanse fonetiek. Kaapstad: Juta.

Lubbe, J. 1993. Die klempatrone van Afrikaans. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 11(1):49–59.

Neijt, A., en W. Zonneveld. 1982. Metrische fonologie – de representatie van klemtoon in Nederlandse monomorfematische woorden. Nieuwe taalgids 75 (6): 527–547.

Pierrehumbert, J. 1980. The phonetics and phonology of English intonation. Cambridge, Mass.: Massachusetts Institute of Technology.

Ponelis, A. 1993. The development of Afrikaans. Frankfurt-am-Mainz: Peter Lang.

Raidt, E. 1981. Oor die herkoms van die Afrikaanse reduplikasie. In A. J. Coetzee (red.).

Rietveld, A.C.M. en V. van Heuven. 1997. Algemene fonetiek. Bussum: Coutinho.

Scholtz, J. du P. 1963. Taalhistoriese opstelle: Voorstudies tot ’n geskiedenis van Afrikaans. Pretoria: Van Schaik.

Taalportaal. The linguistics of Dutch, Frisian and Afrikaans online. Weergawe 1.5 http://www.praat.org (16 Maart 2018 geraadpleeg).

Trommelen, M. en W. Zonneveld. 1989. Klemtoon en metrische fonologie. Bussum: Coutinho.

Van Niekerk, D.R. en E. Barnard. 2009. Phonetic alignment for speech synthesis in under-resourced languages. In Proceedings of the Tenth Annual Conference of the International Speech Communication Association. Interspeech. Brighton, UK: ISCA.

Wissing, D. 1971. Fonologie en morfologie van die simplekse selfstandige naamwoord in Afrikaans: ’n transformasioneel-generatiewe benadering. Amsterdam: Buijten en Schipperheijn.

—. 1987. Klemtoon en tweesillabige Afrikaanse simplekse: Eksperiment. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 5(3):105–39.

—. 1988. Abrakadabra, of die klemtoon van multisillabige woorde in Afrikaans, SA Tydskrif vir Taalkunde, 6(4):13–40.

—. 1989. Twee- en multisillabige Afrikaanse simplekse. SA Tydskrif vir Taalkunde, 7(3):116–24.

—. 1991. Is Afrikaans ’n inisiëleklemtoontaal? Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 9(2):47–57.

—. 2007. Basiese akoestiese korrelate van klemtoon in Afrikaans. Southern African Journal of Linguistics and Language Studies, 25(3):441–58.

—. 2017. Fonologie. In Carstens en Bosman (reds.) 2017.

—. 2018a. Exceptions. Taalportaal. http://www.taalportaal.org/taalportaal/topic/pid/topic-14870029726365088 (26 Desember 2018 geraadpleeg).

—. 2018b. Segment inventory. Taalportaal. http://www.taalportaal.org/taalportaal/topic/pid/topic-14610909940908011 (24 Januarie 2019 geraadpleeg).

Zerbian, S., en E. Barnard. 2008. Phonetics of intonation in South African Bantu languages. Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 26(2): 235–254.

Eindnotas

¹ Ook soms monomorfemiese woorde genoem.

² Met “onbeklemtoonbaar” word bedoel dat dit nooit in Afrikaans in hierdie posisie beklemtoon word nie.

³ Die mees uitgebreide formule hiervan is [(X) / (∪) #], wat soos volg geïnterpreteer moet word: (X) = een of meer sillabes in woorde langer as twee sillabes; / = beklemtoning; (∪) = onbeklemtoning; # = woordeinde. Hakies dui daarop dat die betrokke geval opsioneel is. Dus geld die volledige formule [(X) / (∪) #] gevalle soos ábba ([ /∪ ], patátta en abrakadábra [ X /∪ ], wat hier feitlik deur die bank gehandhaaf word, in byvoorbeeld die plekname Tárka, Musína, Ekhuruléni en die persoonsname Ánna, Maríta, Ramaphósa. Let op dat die mees basiese vorm van dié formule [ / ∪ ] is.

⁴ Sien eindnota 2 vir ’n uitleg hiervan.

⁵ ’n Waarneming wat Gerhard van Huyssteen onder my aandag gebring het.

⁶ Oudtshoorn bestaan uit twee lettergrepe maar drie sillabes.

⁷ In navolging van Pierrehumbert (1980) word dit grenstoon (“boundary tone”) genoem.

⁸ Met “inheems” word bedoel die tale anders as Engels en Afrikaans – hoewel Afrikaans soms ook as inheems gesien word.

⁹ Die karakterisering van tale in terme van tydsduur van sillabes is ondertussen deels agterhaal, maar vir die doeleindes van hierdie artikel is die fynere nuanse nie van belang nie.

¹⁰ Die beroemde Amerikaanse sanger Paul Simon spreek hierdie van uit met klem op die voor-voorfinale sillabe, dus Tshabálala, dus word voorfinale klem vermy en ’n sillabe na aan woordbegin verkies.

¹¹ Uitgespreek [danjəl], da:n.jəl, dus tweesillabig.

¹² Volgens die reël vir schwa-invoeging tussen slotsonorante word helm natuurlik [hæləm] uitgespreek.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Herbesoek aan Afrikaanse klemtoon: Is dit (nog) ’n inisiëleklemtoontaal? appeared first on LitNet.

Opsomming

Diplomatieke bande tussen China en Djiboeti bestaan reeds sedert 1997, maar dit was eers meer onlangs dat China sy voetspoor in dié klein Afrikastaat verdiep het. In onlangse jare het Beijing sy teenwoordigheid in Djiboeti laat geld aan die hand van velerlei multimiljoenrandprojekte, waarvan die vestiging van ’n militêre steunbasis die opvallendste was. Wat dié basis betref, is ’n militêre fasiliteit van 36 hektaar ontwikkel met die doel om Chinese troepe te huisves, asook fasiliteite te bied vir skepe, helikopters en vastevlerkvliegtuie van die Chinese weermag. Tot onlangs het dié soort verwikkelinge op die vasteland van Afrika nie juis baie internasionale aandag gekry nie, maar China se stadige en geduldige benadering het stelselmatig aandag begin trek en tot ’n menigte vrae en bespreking tussen akademici, navorsers en waarnemers aanleiding gegee. Wat Djiboeti betref, is dit belangrik dat die Chinese betrokkenheid in dié land beskou kan word as ’n mikrokosmos van Beijing se klaarblyklike groeiende betrokkenheid in Afrika. Dit is kenmerkend van die oogmerke, belange, uitdagings en omstredenhede rakende Beijing se politieke, ekonomiese en militêre voetspoor in Afrika.

Hierdie artikel het ten doel om China se globale politieke oogmerke en motiverings te ontleed – oogmerke en motiverings wat wesenlik neerkom op ’n vermenging van Chinese militêre en ekonomiese belange. Die artikel het ook ten doel om vas te stel hoedanig die basis in Djiboeti daarop gemik is om Beijing se globale uitbreiding te fasiliteer en of dit tot die totstandkoming van bykomende oorsese militêre basisse aanleiding kan gee – alles met die doel om die verbreding van China se globale invloedsfeer te ondersteun en uit te bou. Die artikel sluit in die laaste instansie ook aan by akademiese teoretisering met betrekking tot China se rol in Afrika, en poog om daardeur dieper insig te bied wat betref die steeds groeiende en toekomstige rol van China in Afrika.

Trefwoorde: Djiboeti; militêre basis in Djiboeti; China; China-Afrika-verhoudinge; Chinese belange; China se deurweg na Afrika.

Abstract

China’s first overseas military base in Djibouti: A contextualisation of the objectives, political interests and future prospects

This article touches on the features of China’s military base in Djibouti and what some observers regard as the newly created Chinese gateway to Africa. The drivers underlying China’s deeper levels of strategic engagement with Djibouti in particular, and the African continent in general, and possible future developments or trajectories are especially analysed. The article intends to explore China’s strategic objectives and motivations in Djibouti and what could be considered as a mixing of Chinese military and business interests. The article also reflects on whether the base in Djibouti is intended to serve as a further step in Beijing’s global expansion; a step that could lead to the building of more overseas military bases and thus be instrumental in the extension of China’s global sphere of influence. The article finally touches on current theorising and scholarly reflections in international relations as an academic discipline on how to understand China’s growing engagement with the African continent.

The article’s point of departure is that while China and Djibouti have had diplomatic relations since 1979, China has deepened its footprint in that small African country in the past decade. In this regard, Beijing has firmly established its presence in Djibouti through multiple multibillion-dollar infrastructure projects of which a military support base has been the most notable project. As far as the base is concerned, a 36-hectare military facility has been developed since 2017 to host several thousand Chinese troops and provide facilities for ships, helicopters and fixed-wing aircraft. Until recently, these types of development on the African continent have not attracted much international attention, but China’s slow and patient approach has increasingly been noticed internationally and is raising questions among many scholars and analysts, especially in the United States of America (USA) and Europe.

Following the above background, the article argues that China’s military footprint in Africa at large and Djibouti in particular cannot be divorced from this emerging superpower’s geo-economic interests in the African continent. It is commonly known that the Chinese economy averaged an annual growth rate of 10 per cent for three decades until 2010. This required the Chinese government to secure substantial levels of energy in order to sustain the momentum of economic growth. In this context, China and Africa have developed and strengthened their economic ties over the past two decades. In fact, in 2009, China became sub-Saharan Africa’s single largest trading partner as the rapid economic growth and expanding middle class in China boosted its demand for raw materials. Many of these raw materials come from Africa, and this has been a very important factor in growing trade links between China and Africa. For its part, China exports machinery, equipment of various kinds and manufactured goods to Africa.

A global Chinese project that is strongly linked to Chinese investment in Africa is President Xi Jingping’s development framework, the Belt and Road Initiative (BRI), also known as the One Belt, One Road Initiative. This project was launched in 2013 and is aimed at developing an economic belt and a maritime road to promote cooperation between and the interconnection of major markets in the Middle East, Asia, Europe and Africa. The BRI is widely viewed as a uniquely ambitious infrastructure project that is aimed at strengthening China’s business interests in several regions – including Africa – and as an important framework for exercising China’s soft power. The BRI as a modern-day Maritime Silk Road has gained increasing prominence in Chinese policymaking and economic planning and involves several state and business actors from a number of countries in the relevant regions. The BRI underpins and explains China’s investment of billions of dollars in new rail, shipping and airport infrastructure in dozens of countries, including Djibouti.

The article also reflects on China’s geo-strategic and military interests. Of particular interest is the fact that the Chinese government is justifying its base in Djibouti as a facility to contribute to humanitarian relief, peace and stability in Africa. This relates to China’s efforts to bring more stability to the African continent, which can also be seen in Beijing’s expanding (military) role in international peacekeeping operations. China is currently listed among the world’s 12 largest contributors of international peacekeeping troops, and most of China’s increased peacekeeping activity relates to its involvement in United Nations (UN) peacekeeping operations in African states. Beijing has also stated that the base in Djibouti will be used as a facility to undertake maritime counter-piracy operations in the Gulf of Aden to which China has been a regular multinational contributor since 2008. What is striking about Beijing’s public diplomacy is that China has always downplayed the military aspect of the Djibouti base, but instead calls the base a support facility for replenishing the Chinese navy and meeting international obligations in relation to peace and stability in Africa.

In a broad international context the article points out that China keeps pushing for international acknowledgement as a leading global power through its involvement in UN peacekeeping operations. In this regard, China is providing far more peacekeepers than any of the other permanent members of the UN Security Council and thus burnishes its image as a concerned international stakeholder. Altogether this puts China in a position to grow its influence in the global political and security landscape, and its base in Djibouti is thus instrumental in advancing Beijing’s growing global economic and military profile.

China has never before established a base far from its so-called near beyond. For this reason the Djibouti project, however modest, tends to fuel perceptions globally that China is deliberately broadening its international military footprint. As much as the Chinese Foreign Ministry is arguing that facilities in Djibouti will be used for logistical support and personnel recuperation of the People’s Liberation Army conducting peacekeeping operations in the Gulf of Aden and waters off the Somali coast, many observers suspect or maintain that the project is more ambitious than Beijing is letting on. In the USA several security functionaries and observers are convinced that China’s large-scale build-up, especially in the South China Sea, and global infrastructure investments, such as the Djibouti base, are indicative of a plan for global domination.

From a theoretical point of view, a considerable number of especially American scholarly views can be linked to the theoretical construct of neorealism, also known as structural realism. Over time, numerous articles have been published by academics, researchers and observers that advance the notion of Chinese power projection and even a Chinese threat in Africa. Authors of these works basically argue that the unfolding global political economy is paired with China’s growing might and power projection in the South China Sea, the Indian Ocean and the African continent, and that this is posing a growing challenge to the USA. However, scholars with an opposing view contend that the above-mentioned researchers, analysts and observers are too often simply jumping on an ideological bandwagon, and argue that China is actually not that different from Western powers in the 20th century in terms of pursuing realistic objectives within the paradigm of power and national interest. They further argue that theorising in international relations in the USA and Europe is often too focused on a history of Western dominance, which is producing problems when applied to contemporary Sino-Africa-relations.

In light of the above arguments, this article holds that the broader picture of Sino-Africa relations suggests that China’s interest in African affairs goes beyond mere altruism – although actors in Africa are also reaping economic benefit from China’s engagement with Africa. Among others, Chinese companies are getting into new business ventures, and the Chinese economy is gaining steady access to much-needed natural resources, while Chinese development assistance has created many roads, bridges, railways, schools and hospitals in African states. In this context it should specifically be noted that Djibouti has benefitted considerably from its growing friendship and collaboration with China. The strategic arrangement between the two countries is much more than the establishment of a military base, in the sense that it strengthens Djibouti’s position as a key entry point on the eastern parts of the African continent, in addition to the substantial infrastructural development by China in this small country.

In the final analysis, and on the whole, the evidence presented in this study suggests that the Chinese move to establish a permanent naval presence in Djibouti is strongly driven by both geo-economic and geo-strategic motivations. This means that China’s actions in Djibouti fit squarely into the wider context of Beijing’s post-Cold War economic interests and military activities in the sense that the naval base will be aimed mainly at serving business purposes, but also boost the Chinese navy in projecting power and serving other military interests. The article also argues that China is notably the most significant external actor in Djibouti and that this small country can be seen as a microcosm of China’s engagement with and endeavours on the African continent. This engagement reflects all of the benefits, drawbacks and controversies relating to Beijing’s political, economic and military footprint on the African continent at large, as well as current international security dynamics in which China’s global sphere of influence is increasingly spreading.

Keywords: China; China Africa relations; China’s military interests; China’s port to Africa; military base in Djibouti.

1. Inleiding

Die hawe van Djiboeti noord van Somalië bestaan sedert 1888, en in 1892 het dit die hoofsetel van Frans-Somaliland (Côte Française des Somalis) geword. Sedert die vestiging daarvan het die hawe ’n belangrike hervullingstasie en stoorfasiliteit geword vir skepe op hulle vaart tussen die Rooi See en die Middellandse See via die Suezkanaal (Mattingly 2018).

Djiboeti het in 1977 onafhanklikheid verkry as een van Afrika se kleinste state wat betref bevolking en geografiese grootte, maar wat die land van besondere politieke betekenis maak, is die feit dat dit oor ’n uiters belangrike eienskap beskik, naamlik strategiese ligging. Djiboeti is besonder strategies geleë tussen die Suezkanaal en die Golf van Aden, wat beteken dat dit langs een van die wêreld se besigste skeepsroetes lê. Dosyne olietenk- en vragskepe beweeg met die roete van en na die Golf van Aden en die Rooi See, wat aan Djiboeti een van die belangrikste strategiese plasings in die internasionale gemeenskap verleen (Fei 2017; Pieper 2018).

Die strategiese belangrikheid van Djiboeti is duidelik onderstreep toe China besluit het om sy eerste oorsese militêre basis in Julie 2017 in hierdie klein landjie in die oostelike deel van Afrika te vestig. Wat dit betref, is besluit om ’n fasiliteit van 36 hektaar te ontwikkel om Chinese soldate te kan huisves, asook om skepe, helikopters en vastevlerkvliegtuie van die Chinese weermag (Chinese Bevrydingsleër) te akkommodeer. Daar is selfs aanduidings van ’n ondergrondse stoorfasiliteit van naastenby 23 000 vierkante meter (Fei 2017; GlobalSecurity.org 2018).

Pieper (2018) is van mening dat die ontwikkeling van die Djiboeti-fasiliteit beskou kan word as ’n weerspieëling van die globale ekonomiese magsverskuiwing van die VSA en Europa na Asië wat steeds besig is om plaas te vind. Laasgenoemde hang saam met die opkoms van China as ’n toekomstige supermoondheid, en dit kom voor asof Djiboeti meer gewillig en oper is as ander Afrikastate om in ’n soort ontwikkelingseksperiment met Beijing te tree sover dit die toekoms van China en Afrika betref. Dié ontwikkelingseksperiment behels in die besonder die bou van ’n nuwe hawe met reusagtige skeepshyskrane in die veeldoelige hawe van Doraleh, ’n verlengstuk van die hawe van Djiboeti, ongeveer 5 km wes van Djiboetistad. Vir baie inwoners van Djiboeti beteken dit dat daar groot gedink word, en daar word gehoop dat daar, met Chinese hulp, iets so modern as Singapoer geskep kan word (Pieper 2018).

Teen bogenoemde agtergrond was dié navorsing daarop gemik om die aard van die Chinese militêre basis in Djiboeti te (her)ondersoek – ’n basis wat sommige waarnemers as China se poort na Afrika bestempel. Die motivering(s) onderliggend aan China se politieke en militêre betrokkenheid in Djiboeti staan sentraal in dié studie en sal derhalwe aandag geniet, asook die toekomsmoontlikhede wat daarmee kan saamhang. Die politieke doelwitte en motiverings wat die Chinese optrede aandryf, sal dus onder die loep geneem word, veral wat betref Chinese ekonomiese en meegaande militêre belange in Afrika. Die artikel is voorts daarop gemik om antwoorde te kry op vrae of die Djiboeti-basis ten doel het om ’n rol in Beijing se globale uitbreiding te speel, asook of die basis tot die vestiging van verdere basisse kan lei en dus bedoel is om ’n rol in die verbreding van die Chinese globale invloedsfeer te speel.

As ’n akademiese werk sal die artikel ook fokus op hedendaagse teoretisering in die dissipline Internasionale Verhoudinge rakende China se toenemende betrokkenheid in Afrika. Daar sal gelet word op verskille onder teoretici ten opsigte van die moontlike bedreigings wat China se opkoms vir veral die VSA inhou. Terselfdertyd sal daar ook gelet word op kritiek in bepaalde akademiese kringe dat diskoerse met betrekking tot China-Afrika-verhoudinge te dikwels verband hou met ’n soort obsessie dat die groeiende Chinese betrokkenheid in Afrika as ’n politieke en militêre bedreiging vir veral die VSA, maar ook Europese moondhede beskou moet word.

Die artikel is bedoel om ’n oorsigtelike beskrywing en bespreking van die onderwerp te wees en volg nie ’n metodologie aan die hand van ’n hipotese en meegaande probleemstelling nie. Dit fokus op ’n dieper en beter begrip van die dryfvere onderliggend aan China se betrokkenheid in Djiboeti en vir doeleindes daarvan is gepoog om primêre en sekondêre bronne te versamel en te ontleed, asook akademiese uitsette wat kan help om onderwerp vanuit ’n teoretiese perspektief te ontleed en te begryp.

2. Agtergrond: Vestiging van ’n militêre basis in Djiboeti

Chinese vlootoperasies die afgelope dekade moet gesien word teen die agtergrond van ’n opkomende supermoondheid wat toenemend as ’n globale rolspeler optree en geleidelik meer ervaring in militêre operasies wêreldwyd opdoen. Chinese vlootoperasies het oor eeue heen ontwikkel en kan teruggevoer word na die eerste geopolitieke doel van alle opeenvolgende dinastieë om beheer te neem van die Chinese hartland, die Han-kern. Dit is waar die Chinese beskawing vanuit ’n kerngedeelte in die Noord-Chinese Vlakte ontwikkel het, en oor verskeie millennia uitgebrei het. Uit hierdie doel het die volgende logiese oogmerk gevolg, naamlik om invloed te verseker oor die buffersones wat die Han omring. Die derde doel was om die Chinese kuslyn teen buitelandse moondhede en bedreigings te beskerm. Omdat die bedreigings gedurende die antieke en Middeleeuse tydperke van ’n beperkte aard was, het China dit nie as noodsaaklik beskou om ’n oppermagtige vlootvermoë op te bou nie.

Gedurende die antieke en Middeleeuse tydperke was China betreklik geslote, maar ekonomies selfvoorsienend. Dit was egter later, in die 20ste eeu, nie meer die geval nie. In ’n era waar ekonomiese handelsroetes en voorsieningsnetwerke toenemend aan die orde van die dag was, was China verplig om meer toeganklik te wees vir buitelandse handel, en terselfdertyd was daar ook ’n afhanklikheid van grondstowwe wat met behulp van skeepsvervoer na China ingevoer moes word. Dit het aanleiding gegee tot ’n vierde geopolitieke doel, naamlik die beskerming van internasionale handelsroetes asook van die bronne van die grondstowwe wat China benodig (Avdaliani 2018). In 2015 het Beijing amptelik hierna verwys as China se eietydse vlootstrategie van nabye seeverdediging, verre seebeskerming (Downs, Bekker en deGategno 2017:vii). Die vestiging van ’n militêre basis in Djiboeti moet teen die agtergrond van hierdie vierde geopolitieke doel verstaan word.

China en Djiboeti handhaaf reeds sedert 1979 diplomatieke verhoudinge, maar dit was eers onlangs dat China sy voetspoor in dié klein Afrikastaat verdiep het. Militêre verhoudinge tussen die twee state het ontwikkel en oor drie herkenbare tydperke heen ontvou. Die eerste was ’n ontluikende verhouding wat ’n aanvang geneem het met die uitbouing van informele bande in 1977 in die vorm van ongereelde militêre samewerking en beperkte skakeling tussen senior regeringsamptenare en militêre offisiere van die twee state. ’n Meer uitgebreide verhouding het vanaf 2009 vorm aangeneem wat grootliks aangedryf is deur China se teenseeroweroperasies in die Golf van Aden en om die Horing van Afrika. Hierdie verhouding het teen ongeveer 2013 wasdom bereik en gelei tot die daarstelling van ’n Chinese militêre ondersteuningsfasiliteit in Djiboeti, asook ’n groter verskeidenheid militêre projekte tussen die twee lande (Downs e.a. 2017:v).

Sedertdien is die Chinese betrokkenheid in Djiboeti op ’n vaste grondslag geplaas met velerlei multimiljarddollar-infrastruktuurprojekte, met inbegrip van die militêre ondersteuningsfasiliteit en twee lughawens in Djiboeti, asook die Etiopië-Djiboeti-spoorlyn en nog etlike ander projekte. Hierdie projekte strek van ontsouting tot water-, gas- en oliepypleidings. China se betrokkenheid in Djiboeti is veral betekenisvol as in ag geneem word dat Djiboeti geografies ’n klein entiteit is wat rofweg die gesamentlike grootte van die stede Beijing en Tianjin in China is met ’n bevolking van minder as 900 000 (Dubé 2016).

Reeds voordat Djiboeti ’n deurweg of poort na Afrika vir China geword het, is Djiboeti internasionaal beskou as ’n staat van strategiese betekenis. Sedert die vestiging in 2003 van Camp Lemonnier, die Amerikaanse militêre basis in Djiboeti, wat digby basisse van die Franse, Italiaanse, Spaanse, Japanse en Duitse weermagte ingerig is, het Djiboeti ’n staat van besondere internasionale belangrikheid geword.¹ Dit alles kom daarop neer dat sowel China as die VSA, die twee voorste ekonomieë, asook verskeie ander belangrike moondhede sedert 2017 oor militêre basisse in Djiboeti beskik. So maak China nou deel uit van ’n militêre sametrekkingspunt waar min of meer 10% van die wêreld se olie-uitvoere en ongeveer 20% van die handelsuitvoere daagliks deur die besige skeepsroetes vervoer word (Braude en Jiang 2016; Pieper 2018).

Wat voorts van belang is, is dat Djiboeti se president Ismail Omar Guelleh se verhoudinge met Beijing veel gemakliker en aangenamer is as met die VSA en Europese moondhede. Die Chinese president, Xi Jinping, het Guelleh trouens in November 2017 op ’n luisterryke wyse tydens ’n staatsbesoek ontvang en hom met die hoogste staatstoekenning vereer. Die twee presidente het ook oorgegaan tot die sluiting van ’n strategiese vennootskap, wat klaarblyklik ongemak in die VSA en Japan geskep het (Pieper 2018).

Teen hierdie agtergrond wys Downs e.a. (2017:iii) tereg daarop dat ofskoon Djiboeti ’n klein, dorre land in die Horing van Afrika is, die geografiese ligging daarvan aan die land ’n besonder mededingende voordeel bo ander klein state verleen. Voorts dien Djiboeti ook as hawe-uitvoerfasiliteit vir Etiopië, wat tans die vinnigs groeiende ekonomie in Afrika is en wat sedert die afskeiding van Eritrea nie oor ’n eie hawe beskik nie. Dit, asook die feit dat Djiboeti bereid is om grond beskikbaar te stel aan buitelandse moondhede en hulle weermagte, maak die land van besondere politieke en strategiese belang in Afrika-verband.

In die globale diplomatieke en militêre landskap het bogemelde toenadering tussen China en Djiboeti nie ongemerk verbygegaan nie – veral nie in die VSA nie. Verder is daar die feit dat die Djiboeti-basis ’n rol speel in die ambisie van die Chinese weermag om sy vloot te omskep wat militêre mag ver buite die Chinese landsgrense kan projekteer. Die voormalige bevelvoerende generaal van die VSA se Afrika-kommandement (AFRICOM), David Rodrigues, beskou dit as ’n duidelike aanduiding van China se toenemende teenwoordigheid buite die Asiatiese Stille Oseaan-gebied (GlobalSecurity.org 2018). Voorts het Foreign Affairs, ’n New York-gebaseerde tydskrif van die VSA se Raad op Buitelandse Aangeleenthede (Council on Foreign Affairs), die VSA-regering selfs gemaan om China se groeiende invloed in Djiboeti teen te werk (GlobalSecurity.org 2018; Lee 2015). Vanuit ’n Midde-Oosterse oogpunt is Chaziza (2018:7) van mening dat China se besluit om ’n basis in Djiboeti te skep, begryp moet word in die wyer verband van Chinese belange in die Midde-Ooste en Noord-Afrika, spesifiek met betrekking tot Beijing se geo-ekonomiese en geostrategiese oogmerke.

In dié konteks sal vervolgens gefokus word op die dryfvere onderliggend aan China se betrokkenheid by Djiboeti. Die fokus sal eerstens geplaas word op die dryfvere wat verband hou met China se geopolitieke belange in Djiboeti, waarna China se geostrategiese belange aan bod sal kom.

3. China se geopolitieke belange in Djiboeti en in breër verband

Uit bostaande is dit duidelik dat Djiboeti van besondere strategiese belang is in Afrika-verband. Soos aangedui, is Djiboeti geleë op die kruispunt van een van die besigste skeepsroetes in die wêreld. Nie alleen kan die land as ’n poort na die Rooi See en Indiese Oseaan dien nie; dit koppel ook met roetes na Europa, die Verre Ooste, die Horing van Afrika en die Persiese Golf. Djiboeti is geleë aan die mond van die Rooi See en dit maak dié klein Afrikastaat ’n ideale versamelpunt vir vragskepe van en na die Midde-Ooste en Noord-Afrika. In dié verband is daar ’n beduidende persentasie Chinese handel wat via die Golf van Aden na die Europese Unie (EU) beweeg – geraam teen ’n bedrag van meer as VSA$1 miljard per dag. Verder is dit belangrik om te meld dat meer as 40% van China se totale olie-invoere deur die Indiese Oseaan beweeg (Chaziza 2018:8).

By alles wat reeds aangevoer is, moet voorts gemeld word dat China se militêre voetspoor in Afrika nie losgemaak kan word van dié ontluikende supermoondheid se ekonomiese belange op die vasteland van Afrika nie. Dit is algemeen bekend dat die Chinese ekonomie vir ongeveer drie dekades tot 2010 ’n gemiddelde groei van 10% gehandhaaf het (South African Institute of International Affairs 2009:5). Dit het die uitdaging aan die Chinese regering gestel om aansienlike volumes energiehulpbronne aan die Chinese ekonomie te lewer ten einde ’n hoë ekonomiese groei te kan handhaaf. Teen hierdie agtergrond het China sy bande met Afrika oor die afgelope twee dekades uitgebou en verstewig. Gegewe die groeiende Chinese ekonomie, wat beskou moet word in die konteks van ’n snelle verstedelikingsproses en ’n uitbreiding van die Chinese middelklas, het China die grootste handelsvennoot van Afrika suid van die Sahara geword – wat alles verband hou met die behoefte aan minerale-grondstowwe (South African Institute of International Affairs 2009:6, 16). Vir baie van sy minerale-grondstowwe, waaronder olie, is China van Afrikastate afhanklik, en vanuit ’n ander hoek beskou, is China die uitvoerbestemming van ongeveer 70% van hedendaagse brandstof-, metaal- en olie-uitvoere asook ander grondstowwe uit Afrika suid van die Sahara. Daarby is Afrikastate die bestemming van Chinese uitvoere wat betref masjinerie, vervoertoerusting, kommunikasietoerusting en ander vervaardigde goedere (Albert 2017; Chen en Nord 2017:v, 1).

In die afgelope jare was daar ook ’n uitbreiding van Chinese ondernemings in Afrika wat saamgeval het met ’n groot toename in regstreekse buitelandse beleggings van China in Afrika. In ruil vir die voordele wat sy Afrika-uitvoere vir China meegebring het, het Beijing die olie- en mynbousektore van verskeie Afrikastate ontwikkel en uitgebou. Voorts lewer China met sy groot vervaardigingsektor ook verbruikersgoedere aan Afrikastate, en veral lae-inkomstegroepe in Afrika het daarby gebaat, aangesien baie van hierdie goedere voorheen vir baie Afrikane nie beskore was nie (Albert 2017; Chen en Nord 2017:v, 1). Beijing het voorts betrokke geraak by uitgebreide handels- en saketransaksies, asook ’n aanbod van ongeëwenaarde laekostefinansiering en goedkoop arbeid vir infrastruktuurprojekte in mineraalryke Afrikastate. Chinese finansiële instellings, soos die Volksbank van China, die Chinese Ontwikkelingsbank, die Uitvoer-Invoerbank van China en die Chinese Ontwikkelingsfonds, het toenemend gemoeid geraak met die beskikbaarstelling van lenings en krediet aan state soos die Demokratiese Republiek van die Kongo, Etiopië, Kenia en Soedan, met ’n leningstotaal van ongeveer VSA$486 miljard tussen 2000 en 2014. Andersyds het onder andere Angola, Etiopië, Nigerië en Zambië veral gebaat by Chinese steun aan die skep van ekonomiese-samewerking-sones in Afrika, terwyl daar ook etlike gevalle was waar state aansienlik gebaat het by die bou van paaie, spoorweë, lughawens, hospitale, skole en sportstadions (Albert 2017; Chen en Nord 2017:7).

Bogenoemde dui op ’n opmerklike en beduidende verskuiwing in internasionale handelspatrone. Tot 1995 was bykans 90% van uitvoere na sub-Sahara-Afrika afkomstig van ontwikkelde lande. Gedurende die afgelope twee dekades het nuwe handelsvennote in die ontwikkelende wêreld egter na vore getree, waaronder Brasilië, China en Indië, en is daar begin om nuwe vennootskappe met Afrikastate en -rolspelers te sluit. Meer onlangs het Rusland ook nuwe betrekkinge met bepaalde Afrikastate gesmee wat daarop dui dat Moskou ’n hernude belangstelling in Afrika ontwikkel. Die patroon van uitvoere van Afrika na ander buitelandse bestemmings het gevolglik eweneens verander. Wat dit betref, is China nou by uitstek die grootste bestemming vir Afrika-uitvoere. Wat verder beduidend is, is dat China die VSA verbygesteek het as ’n netto invoerder van olie, en Afrika speel ook hierin ’n baie belangrike rol (Chen en Nord 2017:v; Burger 2018).

’n Ander baie belangrike Chinese projek wat sterk gekoppel is aan Chinese beleggings in Afrika, is Xi Jinping se makro-ontwikkelingsraamwerk wat bekend staan as die Belt and Road Initiative (BRI). Die BRI strek veel wyer as Afrika en is ’n globale ontwikkelingstrategie van die Chinese regering. In kort behels dit die uitbou van infrastruktuur en gepaardgaande beleggings in meer as 65 lande wêreldwyd wat meer as 60% van die wêreldbevolking sal insluit. Ofskoon Afrika (en spesifieke Afrikastate) tans slegs ’n betreklik klein deel van die BRI uitmaak, vorm veral die oostelike deel van Afrika deel van die BRI en kan China se geopolitieke belange in Djiboeti nie van die BRI as ’n makroplan ontkoppel word nie (Bird, Lebrand en Venable 2019:2).

Die BRI is in 2013 van stapel gestuur en is gemik op die ontwikkeling van ’n ekonomiese strook en maritieme waterweg waarvan die doel is om samewerking met en verbindings van die belangrikste markte in die Midde-Ooste, Asië, Europa en Afrika moontlik te maak. Hierdie onderneming word dikwels bestempel as ’n grootse Chinese ambisie om China se antieke syroetes tussen Asië en Europa te laat herleef. Tot dusver is ’n beduidende aantal state, naamlik 65, per ooreenkoms by die BRI ingesluit, en volgens beskikbare inligting is 30% van die globale ekonomie by die projek ingesluit (Nantulya 2019). Die kern van die plan is twee beoogde ekonomiese roetes. Die eerste is die ekonomiese syroetestrook wat vanaf Asië na Europa strek, en die tweede is die maritieme syroete. Laasgenoemde is van besondere belang vir China-Afrika-verhoudinge en strek vanaf China tot by Indië en deur die Indiese Oseaan na Europa. Die BRI word allerweë beskou as ’n unieke, ambisieuse infrastruktuurprojek wat daarop gemik is om China se sake-inisiatiewe in verskeie streke te bevorder, waaronder Afrika, en wat saamhang met die beoefening van Chinese “sagte mag”, dit wil sê ’n omgewing waar oorreding en nie militêre dwangmaatreëls nie van toepassing is. Dié inisiatief het toenemende prominensie in Chinese beleidmaking en ekonomiese beplanning verkry en daarom is verskeie state en kommersiële rolspelers by dié sogenaamde 21ste-eeuse maritieme syroete betrek.

Vanuit China word aangevoer dat daar in die breë omstreke van Djiboeti, Kenia en Egipte (waarlangs die maritieme syroete strek) reeds etlike state is wat bevoordeel word deur Chinese beleggings en die skep van nuwe infrastruktuur. Die spoorlyn tussen Mombasa en Nairobi is byvoorbeeld deur China gefinansier, terwyl spoorlyne ook aangelê is om vervoerverbindings met Uganda, Burundi en Suid-Soedan te vestig. Uit ’n Afrika-oogpunt is die BRI trouens ook in ooreenstemming met die Afrika-Unie se Agenda 2063 ingevolge waarvan daar beplan word om die organisasie se meer as 50 lidstate deur middel van infrastruktuur, waaronder hoofweë, lughawens en hoëspoedspoorweë, te verbind. Die BRI sal ook verdere voordele vir bepaalde Afrikastate bied deur spesiale ekonomiese sones, dit wil sê gebiede waar daar ingevolge ooreenkomste met Afrikastate verslappings sal bestaan ten opsigte van die gewone staatsregulasies aangaande belastings, handelskwotas, doeanebeheer en administrasie. Sodanige spesiale ekonomiese sones bestaan reeds in Zambië, Etiopië en Egipte wat aansluiting by die maritieme syroete (kan) vind (Metwally 2019).

Die BRI onderlê en verklaar China se beleggings van miljarde dollar in nuwe infrastruktuur met betrekking tot spoor-, skeeps- en lugvervoer in talle lande, waaronder Egipte en Kenia, asook Djiboeti (Olander en Van Staden 2017; Wu, Alden en Sidiropoulos 2017). Djiboeti, spesifiek, is geleë langs die maritieme syroete, en dit verklaar verwysings na dié klein landjie as China se poort na Afrika, asook waarnemings dat China Afrika nodig het om van die BRI ’n sukses te maak.

Duggen (2018) verduidelik dat China ook gefokus is op die langtermyn-ekonomiese ontwikkeling van Afrikastate wat deur ernstige gewapende konflik geraak word, aangesien armoede beskou word as ’n belangrike oorsaak van konflik. Derhalwe het China sy beleggings- en ontwikkelingshulp aan Afrika verhoog – alles met die doel om meer werksgeleenthede te skep en armoedeverligting te bewerkstellig. Daar word gehoop dat die BRI groter ekonomiese ontwikkeling in Afrika sal teweeg bring en dat armoedevlakke sal afneem en gevolglik ook konflik.

4. China se geostrategiese belange in Djiboeti en in breër verband

China se pogings om meer stabiliteit – wat ten diepste materieel of ekonomies aangedryf word – na die Afrika-vasteland te bring kan ook gesien word in Beijing se toenemende rol in internasionale (militêre) vredesbewaring sedert die beëindiging van die Koue Oorlog. China bevind sig tans tussen die wêreld se top-12 bydraers van vredesoldate vir internasionale vredesbewaring, en die Chinese bydrae is meer as dié van enige van die ander vier permanente lede van die Veiligheidsraad. Die belangrikheid hiervan hou spesifiek verband met China se toenemende rol in die Verenigde Nasies (VN) se vredesteunoperasies in Afrikastate, waar die meerderheid internasionale vredesteunoperasies ontplooi is. Tussen 2 400 en 2 500 Chinese soldate was in 2019 betrokke by nege vredesteunoperasies van die VN wêreldwyd – veral die groot vredesteunoperasies in Mali en Suid-Soedan (Duggan 2018; Verenigde Nasies 2019a). Andersyds lewer teen China tans ook reeds meer as 10% van die finansiële bydraes tot die VN se vredesteunoperasies, ofskoon dit aansienlik minder is as dié van die VSA, wat ’n bydrae van meer as 28% lewer. In dié opsig lewer die VSA steeds die grootste bydrae, met China in die tweede plek (Verenigde Nasies 2019b).

Wat hier veral opgemerk moet word, is dat China in 2014 ’n historiese besluit geneem het om gevegstroepe – dit wil sê troepe soos infanteriste – na Afrika te stuur, spesifiek die konflikgeteisterde Mali en Suid-Soedan. Die besluit het betrekking op die ontplooiing van 170 infanteriepersoneel na Mali, asook ’n infanteriebataljon van 700 sterk om die VN-vredesteunoperasie in Suid-Soedan te ondersteun. Dit kan as ’n belangrike stap bestempel word, aangesien China tot 2013 slegs ondersteuningseenhede na vredesteunoperasies ontplooi het, waaronder ingenieurs, logistieke eenhede, mediese eenhede en vervoerbeamptes, maar geen gevegstroepe nie. In 2015 het Xi Jinping ook aangekondig dat China ’n permanente vredesbystandmag van 8 000 troepe in gereedheid gebring het vir snelontplooiing, waar dit ook al in konflikgeteisterde Afrikastate benodig mag word. Die registrasie van hierdie beloofde bystandsmag is in 2017 by die VN gedoen. Hy het voorts beloof dat China oor ’n tydperk van vyf jaar ’n bedrag van VSA$100 miljoen vir militêre bystand aan die Afrika-Unie (AU) sou bewillig, spesifiek om die AU se vredes- en veiligheidsraamwerk te versterk ten einde veral in krisisse in te gryp (Huang 2017:2; Zheng 2017).

In die lig van voorgaande meld Wang (2018) dat Beijing die militêre basis in Djiboeti regverdig as ’n fasiliteit wat afgesien van sosio-ekonomiese ontwikkeling in Djiboeti ook ’n bydrae sal lewer met betrekking tot humanitêre verligting, vrede en stabiliteit in Afrika. Terselfdertyd sou die basis gebruik word as ’n fasiliteit om maritieme teenterrorisme-operasies in die Golf van Aden te onderneem waarby China reeds sedert 2008 betrokke was. Wat opvallend is van China se openbare diplomasie, is dat China die militêre aspek van die basis in sy openbare diplomasie onderbelig het, en eerder gepoog het om dit voor te hou as ’n “ondersteuningsfasiliteit” vir die Chinese vloot, asook om internasionale verpligtinge met betrekking tot vrede en stabiliteit in Afrika na te kom (Wang 2018). Amptelik word die basis dan ook as ’n logistieke-ondersteuningsbasis van die Chinese vloot geag en bestempel (Pieper 2018).

Teen hierdie agtergrond voer Chaziza (2018:9–10) aan dat Chinese beleggings in Djiboeti belangrike strategiese voordele vir Beijing inhou. Daardeur word die vermoë van die Chinese weermag versterk ten opsigte van vlootoperasies in veral Noord-Afrika en die Midde-Ooste asook verder in die streek. ’n Basis in Djiboeti is inderdaad goed geplaas om China se globale maritieme vermoë uit te bou en ’n reikwydte ver buite China se onmiddellike invloedsfeer moontlik te maak. Wat voorts van belang is, is dat China ’n geruime tyd reeds fondse bestee het om sy vloot tot sogenaamde blouwaterkapasiteit te voer, wat beteken dat die Chinese vloot uiteindelik ’n globale teenwoordigheid sal kan hê, en ’n basis in Djiboeti sal dit goed aanvul en ’n globale reikwydte vir die vloot meer binne bereik bring. Wat dit betref, sal die Chinese weermag van ’n platform voorsien word wat mettertyd ’n reikwydte tot diep in die noordelike, oostelike en sentrale dele van Afrika, asook die noordwestelike dele van die Indiese Oseaan, aan sy vloot en lugmag kan verleen.

’n Ander aspek waarvan kennis geneem moet word, is dat Beijing toenemend besorgd is oor die toenemende aantal Chinese burgers wat in Afrika werksaam is (Nantulya 2019). In 2017 is die getal amptelik as 202 689 aangegee, waarvan die meerderheid in Algerië, Angola, Nigerië, Etiopië en Zambië gevestig was (China-Africa Research Initiative 2019). Die besorgdheid van Beijing is verstaanbaar, aangesien daar reeds in verskeie Afrikastate aanvalle op Chinese burgers aangeteken is, waaronder Kenia, Ghana, Lesotho, Madagaskar, Suid-Afrika, Suid-Soedan, Soedan en Zimbabwe. In die Libiese konflik het die Chinese regering 35 000 Chinese burgers in 2011 ontruim en meer as 200 in Jemen in 2015. Dit alles het bygedra tot ’n besef dat die Chinese vloot oor ’n vermoë moet beskik wat operasies ver buite sy grense kan uitvoer; dit wil sê in die sogenaamde verre see (Nantulya 2019).

In die lig van bostaande moet dit duidelik wees dat die Chinese militêre basis in Djiboeti neerkom op ’n buitelandse onderneming van Beijing met ekonomiese en militêre dimensies. Die voormalige Chinese president, Hu Jintao, het teen die einde van sy presidentskap verklaar dat die beskerming van China se oorsese belange ’n buitelandsebeleidsprioriteit geword het (Fei 2017). Ná die vestiging van die basis in Djiboeti as China se eerste oorsese basis is Beijing nou in ’n posisie om sy ekonomiese belange in Afrika te beskerm, asook om hulp te verleen in pogings om ’n veiliger omgewing in Afrika te skep. Dit het veral op drie aspekte betrekking: pogings om seerowery in Oos-Afrika te bekamp, die aktiewe beskerming van die maritieme syroete deur die Indiese Oseaan na Afrika, en die bekamping van veiligheidsbedreigings in spesifieke Afrikastate deur middel van ondersteuning aan internasionale vredesteunoperasies (Wang 2018). Voorts stel die basis China nou in staat om vliegveldfasiliteite in Djiboeti te hê, en daardeur kan Beijing ook intelligensie-insameling doen oor die Arabiese skiereiland, Egipte, oostelike Libië en selfs die sentrale dele van Afrika (GlobalSecurity.org 2018). Wat seerowery betref, het skepe van die Chinese vloot die basis in Djiboeti reeds gereeld besoek. Op dié wyse kan Beijing nou sy militêre ondernemings sterker ondersteun en selfs ontruimingsoperasies van stapel stuur indien Chinese burgers of selfs mense van ander nasionaliteite veiligheidsbedreigings ervaar.

Opsommend kan gesê word dat die basis in Djiboeti ’n rol speel in ondersteuning aan die onderstaande vyf “missiegebiede” (Downs e.a. 2017:v):

• teenseerowery in die Golf van Aden (wat die aanvanklike oogmerk van Chinese betrokkenheid in Djiboeti was)
• intelligensie-insameling in ander state in die omgewing van Djiboeti en monitering van belangwekkende aktiwiteite in streeksverband
• nievyandelike ontruimingsoperasies in Oos-Afrika met betrekking tot ’n toenemende aantal Chinese burgers of voormalige Chinese burgers wat in die streek werksaam of gevestig is
• vredesteunoperasies, spesifiek in verband met die toename van Chinese gevegstroepe wat diens doen in die Soedanese konflik en elders
• teenterrorisme-operasies in verband met spesifieke bedreigings wat deur Chinese burgers in die omstreke van Djiboeti ervaar word.

Wat die agtergrond van bostaande betref, moet daar vermeld word dat Djiboeti inderdaad gebaat het by die toenemende vriendskap en samewerking met China. Die strategiese verhoudinge tussen die twee lande hou veel meer in as die blote totstandbrenging van ’n militêre basis. Die politieke profiel van Djiboeti word aansienlik versterk omdat die landjie daardeur vir China ’n belangrike poort tot die Afrika-vasteland geword het. Djiboeti se handel met China het ook aansienlik toegeneem, terwyl Djiboeti baat gevind het by die toevoeging van beduidende infrastruktuur van ongeveer VSA$14 miljard. Dit sluit die spoorweglyn tussen Djiboeti en Etiopië in wat die tydsduur van treinritte tussen die twee lande min of meer gehalveer het. Die voordele vir Djiboeti kan derhalwe nie misgekyk word nie en die Djiboeti-regering was selfs bereid om die Chinese gebruik van hommels vir intelligensiedoeleindes in die streek (soortgelyk aan operasies van die VSA en Frankryk) te verdedig (Chaziza 2018:9–10). Vir China weer is die militêre basis, soos blyk uit die bostaande bespreking, ’n middel tot ’n doel en moet dit beskou word in die lig van China se buitelandsebeleidsimperatiewe.

Wat die wyer Afrika-konteks betref, moet dit voorts gemeld word dat nie slegs Djiboeti in onlangse jare baat gevind het by Chinese ontwikkelingsprojekte in Afrika nie. In ’n breër Afrika-konteks blyk die toename in Chinese betrokkenheid duidelik uit die feit dat Beijing enorme lenings aan Afrika-regerings toegestaan het vir infrastruktuurontwikkeling – waarby China uiteraard ook voordeel trek. Kwantitatief het Chinese lenings aan Afrikastate toegeneem van ’n onbenullige bedrag in 2000 tot ongeveer VSA$18 miljard in 2013. In 2016 het die bedrag op ongeveer VSA$60 miljard te staan gekom (Fabricius 2018). Terwyl kritiek op Beijing toegeneem het dat Afrikastate (opnuut) in ’n skuldlas gedompel word, het die Chinese regering verder ’n reusagtige bedrag van VSA$460 bewillig om Afrikastate by te staan en sodoende die kritiek te probeer teëwerk. Die feit bly egter staan dat die skuldlas van Afrikastate toegeneem het, met verskeie state wat by die Internasionale Monetêre Fonds moes aanklop vir hulp ná stygende skuldvlakke. Lae kommoditeitspryse en stygende renteskuld het in dié opsig ’n negatiewe uitwerking op baie Afrikastate gehad. Fabricius (2018) verwoord dit treffend as hy aanvoer: “[B]ecause of increased Chinese funding to Africa over the past few years, the IMF is back in business [in Africa].”

Wat voorts verstaan moet word, is dat ofskoon die groter Chinese betrokkenheid in die Horing van Afrika en omstreke ’n veiliger omgewing vir Afrikastate en broodnoodsaaklike beleggingsgeleenthede skep, die Chinese betrokkenheid in Afrika nie sonder negatiewe implikasies is nie. Wat goed verstaan moet word, is dat lenings van Beijing gepaardgaan met wat dikwels deur waarnemers as Chinese kollateralisme bestempel word (Kwazi 2019). Dit beteken eenvoudig dat waar Afrikastate nie ’n leningsooreenkoms kan eerbiedig nie die Chinese-regering eienaarskap mag neem van bepaalde infrastruktuur of toegang kry tot bepaalde mineralerykdomme. Kwasi (2019) stel dit dat China “has effectively mastered the intricacies of long-term collateralisation of assets and resources”. Wat dit betref, word verskeie state in die oostelike dele van Afrika reeds geraak deur leningsooreenkomste wat beswaarlik nagekom kan word, waaronder Etiopië, Soedan, Kenia, Zambië, Mosambiek en Madagaskar. In Kenia is daar byvoorbeeld sterk sprake dat China die Lamu-hawe vir ’n periode van 99 jaar in besit sal neem indien ’n leningsooreenkoms tussen die twee lande aangaande die spoorlyn tussen Nairobi en Mombasa nie eerbiedig word nie (Kwasi 2019).

Sover dit Djiboeti aangaan, het Chinese geostrategiese belang in dié landjie en die meegaande vestiging van ’n militêre fasiliteit bepaalde voordele gebring, soos ook in ander Afrikastate, maar dit het eweneens teen ’n prys gekom met verwysing na Djiboeti se stygende skuldlas jeens China. Die veeldoelige hawe in Doraleh tesame met die Doraleh-houerterminaal en die Djiboeti Internasionale Industriële-parke-operasie (wat ’n vervaardigingspilpunt is), asook spoorlyne en waterpypleidings, en nog vele meer, berus alles op enorme finansiële uitgawes wat deur Beijing in die vorm van lenings voorsien is. En ofskoon die ekonomie van Djiboeti sterk groei beleef, het alles meegebring dat Djiboeti se openbare skuld – waarvan die grootste deel aan China verskuldig is – van 2014 tot 2016 gestyg het tot 85% van die land se Bruto Nasionale Produk (Internasionale Monetêre Fonds 2019; Manek 2019).

Laastens kan gemeld word dat China se langsame, inkrementele betrokkenheid in Djiboeti nie in die internasionale gemeenskap ongemerk verbygegaan het nie. Wat veral heelwat aandag getrek het, is die feit dat die Chinese fasiliteit ’n duidelike aanduider was van Beijing se benadering om sy belange buite sy onmiddellike invloedsfeer te vestig en uit te brei (Downs e.a. 2017:vii). Uiteraard is dit uit ’n Amerikaanse militêre gesigspunt iets wat aandag sou trek en dit is duidelik dat die VSA deeglik bewus is van die belangrikheid en politieke omvang van Beijing se inisiatiewe in Afrika. In dié verband het die bevelvoerder van AFRICOM, generaal Stephen Townsend, dit in geen onduidelike terme gestel nie dat China gekies het om in Afrika met die VSA mee te ding en dat die mededinging op die “harde” manier gedoen word. Hy is ook van mening dat die mededinging en Chinese invloed ten koste van Amerikaanse invloed geskied, asook dat die BRI sentraal is in die Chinese pogings om Afrika van die VSA te laat wegswaai. Hy meen egter ook dat die wedywering tussen die groot moondhede ten diepste nie ’n militêre benadering volg nie (Grady 2019).

Teen die agtergrond van die bostaande is dit duidelik dat ’n nuwe dinamika en vooruitsigte in Afrika meegebring is deur die teenwoordigheid van China en ander state in die Globale Suide (Grady 2019) en dit sal in die volgende afdeling verdere aandag geniet.

5. China as ’n globale rolspeler en toekomsmoontlikhede

Burger (2018) voer tereg aan dat daar sedert die afloop van die Koue Oorlog en verbandhoudende wedywering tussen die VSA en die Sowjetunie, tans – dit wil sê, drie dekades later – ’n geopolitieke tektoniese verskuiwing begin plaasvind. Wat dit betref, verskuif die tektoniese plate tans sodanig dat die VSA ’n verlies aan invloed begin toon, terwyl Europa duidelike tekens van fragmentering wys. In hierdie landskap begin ander opkomende moondhede hulle invloed laat geld. Dit is veral China – maar ook Rusland – wat sy globale profiel uitbou. Dit is ook veral waarneembaar in Afrika met sy omvangryke natuurlike hulpbronne en ontluikende markte. Djiboeti is weliswaar nie belangrik vir natuurlike hulpbronne nie, maar beslis vir sy strategiese plasing.

Djiboeti is nie vir slegs China van besondere belang nie, maar ook vir verskeie ander belangrike moondhede in die internasionale gemeenskap. Sedert die 9/11-aanvalle het Amerikaanse beleid jeens Afrika sterk daarop gefokus om Al-Kaïda en verbandhoudende ekstremistiese bewegings te bekamp. Dit is presies waarom die VSA se Camp Lemonnier in 2003 ingerig is. Soos reeds gemeld, het Djiboeti se uitstekende hawe en stabiele regering dié landjie ’n belangrike fasiliteit gemaak van waar die VSA ’n vlootbasis kon inrig ter ondersteuning van sy maritieme operasies in die streek. Die VSA se basis in Djiboeti is trouens uitnemend geplaas om die globale operasies van die VSA te ondersteun, soos die keer in 2000 toe die Amerikaanse oorlogskip die USS Cole in Jemen deur Al-Kaïda aangeval is. Daarby het die VSA sy gekombineerde, gesamentlike taakmag vir die Horing van Afrika vanuit Djiboeti bedryf. Ander operasies in Afrika en die Arabiese Skiereiland is ook vanuit Djiboeti ondersteun (Mattingly 2018).

In Amerikaanse veiligheidskringe word dikwels aangevoer dat China dit ten doel het om ’n globale veiligheidsrolspeler te wees (IISS 2018). Verskeie waarnemers en ontleders – veral in die VSA – beskou die Chinese teenwoordigheid in Djiboeti klaarblyklik as ’n poging om die VSA se posisie as ’n globale militêre moondheid uit te daag (Grady 2019). Daar word eweso geglo dat China en die VSA toenemend besig is met ’n wedywering om invloedrykheid in Afrika. J. Peter Pham, visepresident van die Atlantiese Raad (Atlantic Council) in Washington DC en die Raad se voorste Afrika-navorser, skryf byvoorbeeld in dié verband dat die VSA se globale leierskap sterk afhang van dié land se rol in die beskerming van, en selfs ’n mate van beheer oor, belangrike maritieme roetes, en indien China hom ook as ’n beskermer van maritieme roetes kan vestig, kan dit China se globale profiel aansienlik versterk (GlobalSecurity.org 2018).

In ’n verslag aan die Amerikaanse Kongres het die Kantoor van die Minister van Verdediging Beijing se globale strategie beoordeel aan die hand van wat die Chinese leierskap beskou as ’n tydperk van “globale strategie”. Dit het spesifiek betrekking op die nastrewing van ’n vooruitstrewende China teen die agtergrond van Xi Jinping se Chinese droom van nasionale herlewing. In dié verslag word die onderstaande sake uitgelig en belig (Office of the Secretary of Defense 2018:i–iii):

• ’n Groeiende streeks- en globale teenwoordigheid: China is daarop ingestel om sy groeiende ekonomiese, diplomatieke en militêre profiel uit te bou deur veral sy streeksprofiel te versterk en die BRI te laat realiseer.
• ’n Veranderende benadering tot die bestuur van streeksverskille: In sy streeks- en maritieme geskille is China bereid om dwangmaatreëls te gebruik en die daarstelling van buiteposte aan te wend om beheer uit te oefen oor gebiede waaroor daar geskille bestaan, in die besonder die Suid-Chinese See.
• Die daarstelling van ’n kragtige weermag: Die Chinese weermag is onderhewig aan die omvattendste herstrukturering in sy geskiedenis met die oog daarop om ’n mag daar te stel wat meer uitdagende operasies kan onderneem.
• Voortgesette politieke en veiligheidsvoorbereidings vis-à-vis Taiwan: Terwyl China standpunt inneem ten gunste van ’n vreedsame hereniging met Taiwan, het Beijing nog nooit die gebruik van militêre mag afgewys nie.
• Amerikaans-Chinese bilaterale mededinging: Dit verwys na ’n toenemende tendens van militêre wedywering tussen die VSA en China in ’n baie dinamiese en vloeibare globale landskap.

In aansluiting by bostaande, en sover dit die toekoms betref, meen Wang (2018) dat die Djiboeti-basis nie die laaste oorsese militêre basis sal wees waarmee Beijing sy handel- en militêre strewes sal ondersteun nie. Dit word ook bevestig deur die feit dat die Chinese vloot se Vlootnavorsingsinstituut die Baai van Bengal, Mianmar, Pakistan, die Seychelle, Sri Lanka en Tanzanië uitgewys het as plekke waar Beijing in die toekoms bykomende oorsese militêre buiteposte sou kon inrig. In die VSA het die Pentagon ook reeds voorspel dat China meer militêre basisse sal inrig in veral streke soos die Midde-Ooste, Suidoos- Asië en die westelike dele van die Stille Oseaan (U.S. Department of Defense 2019). Ander waarnemers is weer van mening dat die Maledive-eilande suid van Indië moontlik as ’n Chinese basis ingerig kan word, ofskoon daar onsekerheid in die land bestaan ten opsigte van politieke bestendigheid wat kan lei tot nuwe moontlikhede vir betrokkenheid van groot moondhede (Brewster 2018).

As verdere toeligting van bostaande kan genoem word dat China se bande met ander Asiatiese lande aan die verdiep is en dat Beijing toenemend betrokke raak in lande wat vir dekades lank beskou is as deel van die Indiese invloedsfeer. Beijing se betrokkenheid in die Maledive is veral ’n goeie voorbeeld (Stratfor 2019).

Nantulya (2019) noem voorts dat daar selfs spekulasie is dat Walvisbaai in Namibië as belangrik geag word in die groter prentjie van China se maritieme syroete. Die Namibiese en Chinese vlote handhaaf hegte militêre bande, en etlike Chinese vlootvaartuie het Walvisbaai in die afgelope paar jaar aangedoen. Gevolglik het die Namibiese media in onlangse jare gespekuleer oor die moontlikheid dat Walvisbaai ook uiteindelik ingesluit kan word by Beijing se planne rakende die sogenaamde pêrelsnoer (String of Pearls) waarvan daar soms melding gemaak word (Hartman 2014).

Wat hier van besondere belang is, is dit wat in Indies-Chinese verhoudinge bekend is as die pêrelsnoerteorie, ’n strategie van China om sy invloed oor die Indiese Oseaan uit te brei en die invloed van Indië in die streek te bekamp, asook om maksimale voordeel te trek uit gekose eilande of hawens om Indië heen – waarna metafories as “pêrels” verwys word. Elke “pêrel” verteenwoordig volgens die voorstanders van hierdie teorie reeds een of ander vorm van permanente Chinese teenwoordigheid of het te make met die daarstelling van ’n teenwoordigheid wat strek van die suidelike dele van China deur die Indiese Oseaan en die Midde-Ooste, van waar baie van China se nodige natuurlike hulpbronne ingevoer word (Baker 2015; Dutta 2017).

Die pêrelsnoerteorie het egter op veel meer betrekking as bogenoemde streke, en teoreties betrek dit ook Afrika en strek so ver as Walvisbaai. China het reeds, soos in die geval met Djiboeti, begin om ’n diepwaterhawe in Walvisbaai te skep, en sou Walvisbaai ’n wesenlike deel uitmaak van Beijing se planne vir die toekoms, sal Suider-Afrika en die weskus van Afrika ingesluit wees by die Chinese pêrelsnoer. Vanaf Walvisbaai kan daar verdere uitbreidings wees na São Tomé en Principe, Kameroen, Nigerië, die Ivoorkus en Guinee. Die Chinese vloot het trouens reeds besoeke afgelê in Kameroen, Ghana en Nigerië nadat hierdie lande by die BRI ingeskakel is (Nantulya 2019).

In ’n breër verband moet daar ook gemeld word dat China deur middel van internasionale vredesteunoperasies van die VN poog om groter erkenning te geniet as ’n leidinggewende globale moondheid (Kovrig 2018; Duggan 2018). Wat dit betref, is reeds gemeld dat China een van die belangrikste internasionale bydraers van vredesoldate tot vredesteunoperasies is met bydraes wat die ander vyf permanente lede van die VN se Veiligheidsraad in die skadu stel. Trouens, terwyl die Chinese bydraes toegeneem het, het die VSA in 2018 besluit om sy bydraes tot buitelandse hulpverlening van rofweg VSA$3,4 miljard met ongeveer 6% in te kort, asook om sy bydrae van ongeveer 25% van die VN se begroting vir vredesteunoperasies te besnoei. Daarteenoor het Beijing die teenoorgestelde roete gevolg en sy bydraes tot vredesteunoperasies in alle opsigte uitgebrei (Duggan 2018; Pauley 2018). Trouens, sedert 2012 is die Chinese bydrae van soldate tot VN-vredesteunoperasies meer as dié van al die ander permanente lede van die VN se Veiligheidsraad gesamentlik (Pauley 2018).

Daar bestaan geen twyfel nie dat bogenoemde politieke dinamika en dit wat in Djiboeti afspeel, persepsies in Amerikaanse kringe aangevuur het dat China besig is om sy internasionale voetspoor te verbreed. Dit val boonop ook saam met groter belangstelling en betrokkenheid in Afrika van Russiese kant met Moskou wat ’n al dieper diplomatieke voetspoor laat in veral Angola, Egipte, Mosambiek, Namibië, die Sentraal-Afrikaanse Republiek, Soedan, Somalië en Zimbabwe (Burger 2018). Alhoewel die Chinese buitelandse ministerie volhou dat die basis ingerig is om ’n rol te speel in logistieke ondersteuning asook steunverlening aan diensdoende Chinese soldate wat betrokke is by operasies in die Golf van Aden en die Horing van Afrika, is Amerikaanse veiligheidsfunksionarisse grootliks daarvan oortuig dat die projek meer ambisieus is as wat Beijing in sy openbare diplomasie te kenne wil gee (GlobalSecurity.org 2018). Soos reeds bespreek, val China se bedrywighede in Djiboeti immers saam met wat vir Amerikaanse waarnemers lyk na toenemende ekonomiese en militêre wedywering met die VSA. Daarby word gebeure verder ingekleur deur deurlopende internasionale nuusdekking aangaande die bou van Chinese vliegtuie en vliegdekfasiliteite om buitelandse operasies te onderneem. Hoe dit ook al sy, daar is duidelike indrukke in Amerikaanse kringe dat Beijing daarop uit is om die Djiboeti-basis in ’n sagtemagverband (dit wil sê in ’n oorredende, diplomatieke verband) aan infrastruktuurontwikkeling in Afrika te koppel, terwyl dit inderwaarheid gefundeer is in ’n hardemagverband (dit wil sê ’n niediplomatieke, militêre verband). Daardeur poog China om sy posisie en invloed in die globale landskap so sagkens of subtiel moontlik te bevorder en uit te brei (Braude en Jiang 2016 2017).

So beskou, is daar in Washington verskeie beamptes en waarnemers wat van mening is dat China se grootskaalse militêre opbou – veral in die Suid-Chinese See – saam met die Djiboeti-basis alles deel uitmaak van Beijing se planne vir “wêreldoorheersing”. Teen hierdie agtergrond is die Amerikaanse Kongres selfs deur kundiges gewaarsku dat China verbind is tot ’n stryd om streeks- en globale oppermag en dat sodanige oppermag sentraal is in die “Chinese droom”. Die Chinese “arsenaal” bestaan uit politieke, ekonomiese, militêre en intelligensie-elemente en dit hou, uit ’n internasionale veiligheidsoogpunt, ernstige uitdagings vir die VSA in (Gertz 2018). Die vraag is egter of “wêreldoorheersing” nie op ’n oorskatting van Beijing se oogmerke neerkom nie.

Daar is ook ander aspekte van sagte mag wat dikwels aan Chinese ontwikkeling in Afrika gekoppel word en wat meer spesifiek aan die onlangse ontwikkelinge in Djiboeti gekoppel sou kon word. Dit het te make met die punt dat China vir jare reeds besig is om op ’n soort koloniale wyse taal en kultuur na ander dele in die wêreld uit te voer, en spesifiek ook na Afrika (Shih 2013:33–4), iets wat bekendstaan as “Sinicization”, wat vertaal kan word as “Chinesisering”. ’n Voorbeeld wat dikwels aangebied word om dié punt te staaf, is die vestiging van Confucius-sentrums, en die vraag wat gevra kan word, is of ’n militêre basis soos die een in Djiboeti nie ook deel van ’n poging is om die Chinese taal, kultuur en tradisies op voetsoolvlak na Afrikastate te probeer uitbrei nie. Van Chinese kant word enige sodanige argumente betwis en veral daarop gewys dat die Confuciaanse konsep van ’n “harmonieuse wêreld” nog altyd onderliggend aan Chinese buitelandse beleid was en dat die konsep van “nasionale belang” iets is wat eie is aan die moderne paradigma van realisme (kyk die volgende afdeling) en verbandhoudende bedreigingspersepsies in die internasionale politiek. Daar word voorts aangevoer dat die uitgangspunt van ’n “harmonieuse wêreld” teenstrydig is met die idee dat China se opkoms in die wêreldpolitiek tot ’n hegemoniese stryd aanleiding sal gee (Shih 2013:16). In hierdie artikel wil daar nie gepoog word om dieper in te gaan op dit wat met Chinesisering verband hou nie. Daar kan hier wel ten minste gemeld word dat Chinesisering ’n belangrike aspek van Chinese betrokkenheid in Afrika is en dat dit vorentoe van groter belang gaan word. Daar sal wel in die volgende afdeling vanuit ’n teoretiese perspektief gepoog word om enkele van die genoemde sake te belig, spesifiek vanuit die perspektief van die akademiese dissipline Internasionale Verhoudinge.

Wat verder ook gemeld moet word, is dat China hom in sy openbare diplomasie voordoen as ’n verantwoordelike leier van ontwikkelende state en ’n staat wat in broederskap staan met ander ontwikkelende wêrelddele. Dié narratief is, volgens Duggan (2018), kennelik dat China samewerking en vreedsame ontwikkeling met ander ontwikkelende state soek en dit doen in die gees van Suid-Suid-samewerking. Beijing doen hom ook voor as ’n rolspeler wat in ’n gelyke vennootskap met ander ontwikkelende state staan. Volgens hierdie narratief is China betrokke by ontwikkelingsprojekte, langtermyn- ekonomiese ontwikkeling en die soeke na oplossings in die Globale Suide.

6. Teoretiese gesigspunte en verbandhoudende evaluering

Uit die literatuur, asook bostaande bespreking, is dit duidelik dat die menings en persepsies van talle navorsers en veiligheidsfunksionarisse aangaande China se betrokkenheid in Afrika aansluiting vind by die teoretiese paradigma van neorealisme. Die Amerikaanse Departement of Verdediging sélf beskou Beijing se internasionale inisiatiewe as pogings to “leverage China’s economic, diplomatic and military clout to establish regional prominence and expand the country’s international influence” (Office of the Secretary of Defense 2018:i). Dit is eweneens ’n uitgangspunt wat verband hou met klassieke realisme en in ’n meer hedendaagse teoretiese konteks verband hou met die paradigma van neorealisme.

In sy openbare diplomasie gooi Beijing egter sy betrokkenheid in Afrika (en Djiboeti) oor die boeg van vrede en veiligheid. So het Xi Jingping in September 2018 aangekondig dat daar binne die Forum op China-Afrika-samewerking (Forum on China-Africa Cooperation) ook ’n China-Afrika Vrede-en-veiligheidsforum geskep gaan word. Die fokus sal wees op hand-aan-hand-samewerking om veiligheid te konsolideer en spesifiek om vrede, ontwikkeling en samewerking tussen China en Afrika beter te bestuur en daardeur meer internasionale aandag te skenk aan vrede in Afrika en die nodige ondersteuning te verleen (Ministry of National Defense of the People's Republic of China 2019a). Eweso voer die Chinese regering aan dat sy militêre basis in Djiboeti Beijing in ’n posisie plaas om sy verantwoordelikhede in die internasionale gemeenskap beter na te kom. Djiboeti kan veral help in die internasionale stryd teen seerowers in die Golf van Aden en om die Horing van Afrika, en die Chinese vloot sal grootliks in operasies optree wat vreedsaam (“non-war”) van aard is (Ministry of National Defense of the People's Republic of China 2019b). Die nadruk van die Chinese regering is dus duidelik op samewerking vir ’n veiliger Afrika en in teëstelling met die standpunt dat die Chinese betrokkenheid in Afrika gemik is op magsuitbreiding.

Shih (2013:34) voer aan dat Chinese burgers oor die algemeen daarvan oortuig is dat China en Afrika in ’n wen-wen-situasie verkeer. Terwyl China baat by die minerale-hulpbronne wat Afrika aan die Chinese ekonomie bied, geniet Afrikastate die voordele van Chinese hulpverlening. Aan die ander kant is dit die geval dat daar veral in die VSA met skeptisisme en selfs sinisme gekyk word na Beijing se groeiende betrokkenheid in Afrika en dat “Chinese enthusiasm for its opportunities in Africa is met with suspicion, if not hostility, in some parts of the world” (Shih 2013:34).

Daar is tans velerlei vrae wat gevra word oor die aard van China se toenemende betrokkenheid in Afrika. Daar word byvoorbeeld dikwels gevra of China se finansiële hulpverlening aan Afrika nie inderwaarheid daarop gemik is om Afrika (opnuut) in ’n skuldstrik te laat trap nie (Ndzendze 2019). Sover dit die fokus van hierdie artikel aangaan, is die belangrikste vraag dalk of China met die vestiging van ’n militêre basis in Djiboeti daarop uit is om sy mag op ’n globale grondslag uit te brei en of die basis grootliks ten doel het om sy veiligheidsbelange in Afrika beter te dien en sodoende beter na sy handelsbelange op die vasteland om te sien. In dié verband is die paradigma van neorealisme na alle waarskynlikheid die mees toepaslike om dié vraag te betrag (kyk Elman en Jensen 2013:27–28 asook Balaam en Dillman 2019:367–9), ofskoon merkantilisme as ’n paradigma (en veral die aspek van ekonomiese nasionalisme) ook van waarde kan wees om China se rol in Afrika beter te probeer begryp.

Sover dit neorealisme (of strukturele realisme) betref, het dit voortgebou op dit wat vandag as klassieke realisme bekendstaan, en in dié opsig was die werk van Kenneth Waltz, Theory of international politics (1997), veral onderliggend aan teoretisering in dié benadering. Trouens, Waltz se werk was rigtinggewend en het die teoretisering van mag in die dissipline Internasionale Verhoudinge tot ’n nuwe vlak geneem. In sy werk voer Waltz aan dat mag die belangrikste faktor in die internasionale politiek is, asook dat anargie die internasionale struktuur bepaal of definieer in die afwesigheid van ’n formele sentrale internasionale owerheid. Polariteit en die struktuur van die internasionale gemeenskap berus op die verspreiding van magsvermoëns en daarom is state daarop uit om op verskeie maniere, waaronder die soeke na ’n magsbalans of alliansievorming, selfhandhawing na te streef (Lobell 2010:1–2). In hierdie konteks meen die meeste neorealiste vandag dat China een of ander vorm van toekomstige bedreiging vir veral die VSA inhou (Balaam and Dillman 2019:367).

Tog is daar verskille onder neorealiste en kan daar tussen offensiewe en defensiewe neorealisme onderskei word. Offensiewe neorealiste argumenteer dat anargie in die stategemeenskap state inderwaarheid verplig om hulle mag uit te brei en om te kompeteer vir mag in ’n nimmereindigende stryd om hegemonie. Daarom streef state na oppermag eerder as gelykheid, en die rasionaal daarvoor is dat hoe magtiger ’n staat is hoe minder sal dit ’n teiken van ander state wees. John Mearsheimer, die teoretikus wat by uitstek verbind word met die ontwikkeling van offensiewe neorealisme, het aangevoer dat slegs ’n “misleide staat” sou aanvoer dat daardie staat oor voldoende mag beskik en die kans sou prysgee om as ’n streekshegemoon te kan optree. Defensiewe neorealiste, daarenteen, argumenteer dat anargie state aanmoedig om ’n verdedigende, gematigde en beperkte strategie aan te neem. Konflik is soms nodig waar ’n staat se veiligheid bedreig word of waar verskille nie versoenbaar is nie. Hulle gee wel toe dat state daarop uit is om magsuitbreiding na te streef, maar nie dat state inherent aggressief is nie (Lobell 2010:2, 4, 10). Dan is daar ook die standpunt dat China op ekonomiese, militêre en tegnologiese terreine nog te veel agterstande in verhouding met die VSA toon om as ’n onmiddellike bedreiging beskou te kan word (Balaam and Dillman 2019:367).

Die bogenoemde teoretiese diversiteit en nuanses is ook baie duidelik uit die onderskeie en soms mededingende perspektiewe en ontledings wat neorealiste met betrekking tot China se opkoms en rol in die wêreldpolitiek voorhou. Waar defensiewe neorealiste oor die algemeen nie te pessimisties is oor die opkoms van China in die wêreldpolitiek nie, en nie daarvan oortuig is dat dit noodwendig op ’n konflik of oorlog met die VSA afstuur nie, is offensiewe realiste geneig om ’n somber prentjie van die toekoms van Internasionale Verhoudinge voor te hou indien China sy huidige benadering tot internasionale betrekkinge sou volhou. Offensiewe neorealiste is van mening dat state, in die lig van die aard van Internasionale Verhoudinge, sal voortgaan om hegemonie na te streef “as the best means of staying safe in a dangerous world”. Dit was byvoorbeeld die geval in die 19de eeu toe die VSA die Europese moondhede begin terugstoot het, wat uiteindelik gelei het tot die dominasie van die VSA in die Westerse wêreld. Defensiewe neorealiste meen weer dat China se opkoms gerugsteun sal word deur toenemende militêre besteding aan tegnologiese vooruitgang en verbeterde vermoëns, maar dat dit eerder op veiligheidsdoeleindes as hegemoniese strewes gemik sal wees (Elman en Jensen 2013:27–28).

Wat hierdie artikel betref, word daar akkoord gegaan met Brewster (2018) wat aanvoer dat die teenwoordigheid van China se vloot in die Indiese Oseaan en elders nog nie ’n besliste rigting aandui met betrekking tot Chinese globale magsprojeksie nie. Dit kom veral daarop neer dat daar nie by verstek aanvaar moet word dat Beijing en die Chinese weermag openlik of duidelik daarop uit is om die VSA of groot Europese moondhede uit te daag nie – veral nie die Amerikaanse Vyfde Vloot in die globale maritieme verband nie. ’n Konflik of oorlog tussen China en die VSA word dus nie in die afsienbare toekoms voorsien in die lig van China se steeds ontluikende globale rol en magsuitbreiding nie.

Waltz was in sy akademiese werk van mening dat die internasionale politiek gekenmerk word deur ’n herhalende patroon van gebeure wat beskryf is as “sameness” in die optrede van state (Lobell 2010:1). Dit kom volgens Elman en Jensen (2013:19) daarop neer dat “the same depressing familiar things happen over and over”. Dié herhalende tendense of patroon van gebeure manifesteer ten spyte van beduidende verskille en diverse historiese landskappe waarin rolspelers hulle oor die tyd heen bevind (Elman en Jensen 2013:19, 27). Dit is gegrond op twee konstante faktore in die internasionale stelsel: eerstens, die gebrek aan ’n oorhoofse gesag in die internasionale gemeenskap, wat veroorsaak dat anargie in die stelsel aanwesig is, en tweedens die beginsel van eiehulp, wat beteken dat al die eenhede eenders funksioneer. Die enigste veranderlike is die verspreiding van mag (Elman en Jensen 2013:19) – wat beteken dat magsverskuiwings van tyd tot tyd plaasvind. Teen hierdie agtergrond is neorealiste van mening dat China se houding en optrede in die internasionale gemeenskap gedurende die afgelope dekades nie enige verskil van dié van die VSA toon nie (Elman en Jensen 2013:19, 27). Hierdie uitgangspunt van Waltz, soos hier bo deur Elman en Jensen uiteengesit, sluit aan by hedendaagse standpunte wat berus op die uitgangspunt dat “China’s behavior is essentially the same as the United States in the second half of the 20th century ... It’s using its rising economic power to build political ‘soft power’” (Mourdoukoutas 2019).

Eweso argumenteer neorealiste dat indien die geleentheid hom vir China sou voordoen, Beijing op ’n soortgelyke wyse as die VSA sou handel en dat daar reeds in onlangse jare aanduidings was dat China se mag toeneem en dat die Chinese rol in streeksverband begin manifesteer in groter beheer oor die Asiatiese politieke landskap. Gevolglik word daar ook verwag dat China toenemend in sy militêre vermoëns sal belê met die oog daarop om die dominante streeksmag te word. Uiteindelik, word voorspel, sal China poog om die VSA uit ’n posisie van globale dominasie te druk, wat tot ’n hewige wedywering tussen die VSA en China aanleiding sal gee (Elman en Jensen 2013:27–8).

Teen hierdie agtergrond, en gebaseer op ’n onlangse mening van die voormalige Amerikaanse minister van buitelandse sake, Henry Kissinger, dat die opkoms van Indië en China van groter belang is as die ondergang van die Sowjetunie, meen Mattingly (2018) dat die wedywering tussen die VSA en China maar slegs die begin is. Hy is van mening dat terwyl die VSA en China mekaar se magte in Djiboeti deurkyk, daar inderwaarheid ’n wedywering tussen die twee groot moondhede is, wat waarskynlik sal uitbrei en in die komende dekades deur veiligheidsontleders van alle kante fyn gemonitor sal moet word. Hoe dit ook al sy, Scholtz (2019) voer tereg aan dat die Chinese opmars “op talle plekke” – wat kennelik opmars na die VSA en Europa insluit – met kommer aanskou word.

In die lig van bostaande teoretisering neem Hirono en Suzuki (2014:444–7) egter ’n baie kritiese houding in jeens akademici en navorsers in veral die VSA wat volgens hulle te maklik tot die slotsom kom dat China in werklikheid dieselfde optrede sal volg as as ander groot moondhede in die Westerse wêreld (soos Hirono en Suzuki veralgemenend verwys na die VSA en Europese moondhede). Dit geld spesifiek vir die nastrewing van mag en nasionale belang as kernelemente van die paradigma van realisme, soos dit aansluiting vind by bostaande beskouing van Waltz aangaande ’n teleurstellende konsekwentheid in die internasionale politiek. Hirono en Suzuki wys ook daarop dat daar oor die tyd heen ’n hele aantal werke gepubliseer is wat primêr ’n narratief bevorder dat die Chinese regering daarop uit is om die Westerse pogings in Afrika, wat daarop gemik is om goeie regering en liberale demokrasie te bevorder, te probeer teenwerk deur middel van die Chinese model van “outoritêre kapitalisme”. Volgens Hirono en Suzuki bevorder talle Westerse akademici en navorsers ’n denkwyse dat die Chinese doelwitte in Afrika ten diepste ’n bedreiging vir die VSA se globale invloed en magsposisie inhou – wat volgens hulle ’n ongegronde oortuiging is.

Hirono en Suzuki (2014:445) voer voorts aan dat hedendaagse teoretisering in die dissipline Internasionale Verhoudinge sterk berus op ’n eksklusiewe fokus op die Westerse geskiedenis en Westerse dominasie – iets wat volgens dié skrywers ’n probleem skep wanneer teoretisering op China-Afrika-verhoudinge van toepassing gemaak word.

The close link between the national security agenda and the academic literature in the West can be also seen as a by-product of Western exceptionalism that remains prevalent in the discipline of IR. As a field of study which emerged in the West as a self-conscious academic discipline, Acharya and Barry Buzan argue, it is almost a truism to say that “the main ideas in this discipline are deeply rooted in the particularities and peculiarities of European history, the rise of the West to world power, and the imposition of its own political structure onto the rest of the world”. This cultural/geographical bias has often resulted in a somewhat one-sided interpretation of global order, in that Western dominance is seen as progressive and thus the only form of hegemony that matters historically and normatively. The rise of a non-Western state or non-Western hegemony is both poorly theorised and almost axiomatically seen as a threat. (Hirono en Suzuki 2014:451)

Vanuit hierdie gesigspunt word aangevoer dat teoretisering in eietydse Internasionale Verhoudinge beweeg na ’n punt waar alle verhoudinge tussen Asië en die Westerse wêreld as hoogs mededingend beskou word – of selfs neerkom op ’n wen-verloor-benadering. In hierdie verband word die opkoms van China eweneens beskou as iets wat ’n uitdaging aan die veiligheidsbelange van die Westerse wêreld stel, omdat aangeneem word dat die optrede van Asiatiese state op dieselfde vertrekpunte as dié van Westerse state berus, en omdat eersgenoemde negatief teenoor Westerse waardes en belange ingestel is. As sodanig word China dan in verband gebring met pogings om die internasionale status quo, waar Westerse belange dominant is, om te keer. So beskou, is China betrokke by pogings wat (sal) lei tot die beëindiging van die sterk posisie wat die Westerse wêreld internasionaal inneem, asook die Weste ontneem van sy rol as normskepper in die internasionale gemeenskap. In die praktyk kom dit ook daarop neer dat China se opkoms as supermoondheid onteenseglik ’n duidelike uitdaging bied sover dit die handhawing van ’n Westers-gedomineerde wêreldorde betref.

Met inagneming van bostaande kritiek op Westerse akademici en navorsers dat ’n té groot ophef gemaak word van die uitgangspunt dat China se opkoms as ’n supermoondheid ’n unieke en bykans ongeëwenaarde uitdaging aan die handhawing van ’n Westers-gedomineerde wêreldorde inhou (Hirono en Suzuki 2014:445), word daar in hierdie artikel egter gemeen dat die breë prentjie van China-Afrika-verhoudinge nie op blote altruïsme neerkom nie – ofskoon Afrika ongetwyfeld ekonomies baat by China se toenemende betrokkenheid in Afrika. Chinese maatskappye kry geleenthede om hulle sakebelange uit te brei, terwyl die Chinese ekonomie toegang tot baie noodsaaklike natuurlike hulpbronne het. Aan die ander kant kry Afrikastate die voordeel van nuwe paaie, brûe, spoorweë, skole en hospitale. Chinese medici speel ook ’n belangrike rol by die bevordering van gesondheid in Afrika, waaronder die bekamping van ebola. Daar is dus wedersydse voordele vir China en Afrika.

Voorts word daar in hierdie artikel saamgestem met Manero (2017) wat aanvoer dat – ten spyte van geldige kritiek dat China se Afrika-verhoudinge soms op sagte vorme van neokolonialisme (kan) neerkom – China se beleggings en betrokkenheid in Afrika ’n verandering meegebring het in hoe daar tans gedink word oor ontwikkelingsuitdagings op die vasteland en hoe buitelandse rolspelers daarby betrokke moet wees. Hierdie verandering in denke hang saam met ’n verskuiwing wat plaasgevind het ten opsigte van hulpverlening vanuit Westerse lande soos dit sedert die 1980’s verloop het, tot waar dit nou met China se “hulp vir handel” te make het. Laasgenoemde behels dat Afrikastate (of ontwikkelende lande) hulp veral in die vorm van infrastruktuurontwikkeling ontvang. Dit hang ook saam met wedersydse voordele vir China en Afrika, en vroeë aanduidings is dat China meer suksesvol is as wat oor die afgelope dekades met Westerse hulpverlening bereik is. Wat die gevare van neokolonialisme betref, word dikwels as teenargument aangevoer dat China Afrikastate nie bloot kan manipuleer of uitbuit nie, omdat Beijing bloot kan doen wat Afrikastate hom toelaat (Gopaldas 2018).

Terselfdertyd moet gemeld word dat daar in Djiboeti betreklik min geleenthede bestaan vir plaaslike vervaardigers en logistieke-ondersteuningspraktyke om regstreeks by Chinese infrastruktuurprojekte te baat. Djiboeti baat veel eerder onregstreeks by sake soos die bevordering van streekintegrasie. Verbeterde pad- en spoorvervoernetwerke tussen Djiboeti en Etiopië is byvoorbeeld baie voordelig vir Djiboeti, en uiteindelik kan daar ook voordele na die kleiner kommersiële sektore deurvloei (Dubé 2016).

Laastens moet daar ook kennis geneem word van stemme wat in onlangse jare opgegaan het waarvolgens betoog word dat China se betrokkenheid in Afrika voordelig kan wees slegs indien Beijing die plaaslike sektore in Djiboeti ondersteun en regstreeks met plaaslike rolspelers bemoeienis maak – en nie slegs met politieke elites skakel nie. Hierbenewens was daar kritiek op Chinese firmas oor wat as hulpbronvergryping bekend staan, en wat saamhang met ’n miskenning van plaaslike rolspelers en ’n weiering om plaaslike arbeidsmagte te benut. Dié soort kritiek sal in die toekoms sekerlik uitdagings aan Chinese politieke en diplomatieke rolspelers bied wat skynbaar nie juis daaraan gewoond is om met plaaslike rolspelers in gesprek te tree nie (Dubé 2016). In dieselfde asem moet daar nie in besprekings oor die onderwerp te veralgemenend met China-Afrika-verhoudinge omgegaan word nie en moet Djiboeti nie tot die enigste of algehele maatstaf vir China-Afrika-verhoudinge verhef word nie. Afrika is immers ’n vasteland met ’n wye verskeidenheid state wat almal onafhanklik met China kan omgaan en bilaterale handelsbetrekkinge kan aanknoop (Manero 2017). Aan die ander kant kan dit wat hier bo veralgemenend gemeld is oor China se verhoudinge met Afrika – spesifiek met betrekking tot neokolonialisme en hulpbronvergryping – tog wel in die besonder na China se verhoudinge met Djiboeti deurgetrek word.

7. Ten slotte

In die globale geopolitieke verband het China, benewens in Afrika, sy invloed veral uitgebrei in die Suid-Chinese See met die Chinese regering se BRI wat tans ’n kernaspek van China se hedendaagse globale strategie uitmaak. Wat egter veral verander het, is dat China in die verlede sy benadering tot die internasionale gemeenskap sterk om ekonomiese kwessies heen gesentreer het, terwyl internasionale veiligheidsaangeleenthede hoofsaaklik aan die VSA en ander Europese moondhede oorgelaat is. Die Djiboeti-basis is egter aanduidend van die plek wat internasionale veiligheidsaangeleenthede ook nou in Beijing se globale strategie inneem. Dieselfde geld vir Chinese vlootbedrywighede in die “verre see” en soldate van die Chinese weermag wat aan internasionale vredesteunoperasies deelneem. In hierdie dinamika maak die Djiboeti-basis ’n belangrike deel uit van die Chinese “pêrelsnoer” wat strek van die Arabiese See buite Karatsji en die Golf van Bengale, suidwaarts na Mauritius en die Seychelle, waar China deesdae ’n beduidende teenwoordigheid het. In die proses laat China hom dus nou geld binne die Indiese invloedsfeer en daarbuite, op sowel ekonomiese as militêre gebied. Dit alles hou verband met China se vierde geopolitieke doel, soos in die bespreking hier bo vermeld, naamlik die beskerming van internasionale handelsroetes asook van die bronne van die grondstowwe wat China benodig. Dit is iets waarna Beijing sélf verwys as sy eietydse vlootstrategie van nabye seeverdediging, verre seebeskerming.

Wat voorts van belang is van China se betrokkenheid in Djiboeti, is dat Djiboeti gesien kan word as ’n soort mikrokosmos van die Chinese betrokkenheid op en wisselwerking met die Afrika-vasteland. So beskou, is Djiboeti inderwaarheid verteenwoordigend van al die wisselwerking, voordele, uitdagings en omstredenhede wat met Beijing se hedendaagse politieke, ekonomiese en militêre voetspoor op die vasteland verband hou (Dubé 2016). Daar is beslis voordele vir Afrikastate, waaronder die skep van nuwe infrastruktuur en ontwikkeling van mynbou, maar ook ’n groeiende skuldlas in sommige Afrikastate, waaronder ook Djiboeti. Die getuienis wat andersyds uit dié studie blyk, dui daarop dat die Chinese motivering om ’n militêre basis in Djiboeti te bedryf, gedryf word deur geo-ekonomiese en geostrategiese motiverings. Ten diepste gaan dit hier dus om ’n kombinasie van ekonomiese en militêre faktore en dryfvere. Sover dit ekonomiese of sakebelange aangaan, is dit duidelik dat sodanige belange die grondslag van die BRI vorm, terwyl dit militêr gesproke duidelik is dat China besig is om sy vloot in ’n blouwatervloot te omskep, en in daardie opsig sal die basis ’n belangrike fasiliterende rol speel in ontplooiings van die Chinese weermag in Afrika en die Midde-Ooste. Dit kom daarop neer dat Djiboeti van besondere belang is, omdat China se ambisies om sy invloedsfeer op die oseane en in Afrika uit te brei versterk is met die vestiging van sy basis in Djiboeti. Wat hier begryp moet word, is dat China se geopolitieke belange in Djiboeti deel vorm van die BRI as ’n makroplan en dat die basis ’n belangrike rol in die beskerming van die BRI kan speel.

Natuurlik het Beijing se bedrywighede in veral die Suid-Chinese see, die Indiese Oseaan en Afrika – spesifiek Djiboeti wat laasgenoemde betref – nie ongemerk verbygegaan nie. Veral in Amerikaanse veiligheidskringe word verwikkelinge beskou as alles deel van ’n doelbewuste, inkrementele benadering wat daarop gemik is om geostrategiese voordeel en ekonomiese verdieping in Afrika stapsgewys te laat plaasvind. Wat ook opval, is dat China sekere gapings vul waar daar behoeftes in Afrika bestaan, veral ten opsigte van die skep en finansiering van infrastruktuur in bepaalde state, soos Djiboeti.

Die meerderheid waarnemers in die VSA is klaarblyklik van mening dat die Djiboeti-basis na alle waarskynlikheid uiteindelik deel van ’n netwerk oorsese basisse sal uitmaak wat oor die Indiese Oseaan heen strek. Argumente word dienooreenkomstig gevoer dat China in samehang met die Djiboeti-basis mettertyd ook bykomende fasiliteite sal benodig om die handel wat in sy energiebehoeftes moet voorsien, te ondersteun. Uiteindelik sal China na alle waarskynlikheid ook die behoefte hê om vlootfasiliteite in die sentrale en/of oostelike Indiese Oseaan te skep as deel van ’n nuwe Indiese Oseaan-netwerk, asook die weskus van Afrika. Daarom word Walvisbaai in Namibië genoem as ’n moontlikheid waar China in die toekoms ’n militêresteunbasis kan inrig om na sy belange in en om suider-Afrika om te sien.

Opsommend kan gemeld word dat die oprigting van ’n Chinese militêre basis in Djiboeti ’n middel tot ’n doel is teen die agtergrond van Beijing se buitelandsebeleidsimperatiewe. Dit hou nie verband met mineraalontginning in die klein, dorre land nie, maar wel met strategiese ligging. Die basis is bedoel om ekonomiese samewerking globaal en besonderlik in Afrika te fasiliteer, asook om beter om te sien na Chinese veiligheidsimperatiewe op die vasteland. Terselfdertyd kan dit nie ontkoppel word van Beijing se ambisies om sy invloedsfeer op die oseane en in bepaalde streke, waaronder Afrika, uit te brei nie. Uiteraard het die VSA, Europese moondhede en ook Rusland almal hulpbronne nodig, en dit is waarom die Chinese optrede in Djiboeti fyn dopgehou word deur waarnemers wêreldwyd. Met die basis in Djiboeti het China daarin geslaag om sy vastrapplek in Afrika te verstewig en daar kan tereg verwag word dat die basis die eerste van meer sal wees. Dat daar kommer bestaan in veral die VSA en by ander moondhede oor gebeure in Djiboeti, is begryplik. Die VSA se globale mag is immers besig om stadig in te krimp, terwyl China ’n globale akteur geword wat nie meer terughoudend is oor magsprojeksie nie. Dit gaan gepaard met die uitbreiding van China se militêre vermoëns en die aktiewe bevordering van Beijing se globale belange ver buite die Chinese grondgebied, waarvan Djiboeti ’n onderdeel is. Uit die bostaande bespreking is daar egter nie genoegsame getuienis om aan te voer dat sake op ’n konflik of oorlog afstuur tussen China en veral die VSA nie. Wat wel aangevoer kan word, is dat die Djiboeti-basis tekenend is van die ontvouende globale wedywering tussen China en die VSA wat stellig verder gevoer sal word terwyl ’n nuwe wêreldorde besig is om vorm aan te neem.

Erkenning

Die skrywer wil graag erkenning gee dat dié werk gebaseer is op finansiële ondersteuning van die Nasionale Navorsingstigting van Suid-Afrika. Die menings, bevindings of aanbevelings wat in die artikel verskyn, is dié van die skrywer, en die Nasionale Navorsingstigting aanvaar geen aanspreeklikheid daarvoor nie.

Bibliografie

Albert, E. 2016. Competition in the Indian Ocean. Council on Foreign Relations, 19 Mei. https://www.cfr.org/backgrounder/competition-indian-ocean (3 Augustus 2018 geraadpleeg).

—. 2017. China in Africa. Council on Foreign Relations, 12 Julie. https://www.cfr.org/backgrounder/china-africa (15 September 2018 geraadpleeg).

Avdaliani, E. 2018. China’s naval success and its grand strategy. BESA Center Perspectives Paper, nr. 961, 8 Oktober.

Baker, B.D. 2015. Where is the “String of pearls”? The Diplomat, 5 Oktober. https://thediplomat.com/2015/10/where-is-the-string-of-pearls-in-2015 (6 Augustus 2018 geraadpleeg).

Balaam, D. en B. Dillman. 2019. Introduction to International Political Economy. Sewende uitgawe. New York: Routledge.

Bird, J., M. Lebrand en A.J. Venable. 2019. The Belt and Road Initiative: Reshaping economic geography in Central Asia. World Bank Group Policy Research Working Paper, 8807, April.

Braude, J. en T. Jiang. 2016. Why China and Saudi Arabia are building bases in Djibouti. Huffington Post, 26 September. https://www.huffingtonpost.com/joseph-braude/why-china-and-saudi-arabi_b_12194702.html (5 Oktober 2018 geraadpleeg).

Brewster, D. 2018. China’s new network of Indian Ocean bases. The Interpreter, 30 Januarie. https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/chinas-new-network-indian-ocean-bases (23 September 2018 geraadpleeg).

Burger, J. 2018. The return of Russia to Africa. Africa Business Insights, 8 November. https://www.ntusbfcas.com/african-business-insights/content (9 November 2018 geraadpleeg).

Chaziza, M. 2018. China’s military base in Djibouti. Mideast Security and Policy Studies, 53.

Chen, W. en R. Nord. 2017. A rebalancing act for China and Africa: The effects of China’s rebalancing on sub-Saharan Africa’s trade and growth. International Monetary Fund: African Department: Washington, DC.

China-Africa Research Initiative. 2019. Data: Chinese workers in Africa. http://www.sais-cari.org/data-chinese-workers-in-africa (6 Julie 2019 geraadpleeg).

Dutta, P. 2017. Can India really encircle India with its “String of Pearls”? The great game of Asia. India Today, 15 Junie. https://www.indiatoday.in/india/story/china-encircle-india-string-of-pearls-982930-2017-06-15 (3 Augustus 2018 geraadpleeg).

Downs, E., J. Becker en P. deGategno. 2017. China’s military support facility in Djibouti: The economic and security dimensions of China’s first overseas base. CNA Corporation, Analysis Solutions, Julie. http://www.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/1038215.pdf (3 Augustus 2018 geraadpleeg).

Dubé, F. 2016. China’s experiment in Djibouti. The Diplomat, 5 Oktober. https://thediplomat.com/2016/10/chinas-experiment-in-djibouti/ (23 September 2018 geraadpleeg).

Duggan, N. 2018. The expanding role of Chinese peacekeeping in Africa. Oxford Research Group. 23 Januarie. https://www.oxfordresearchgroup.org.uk/Blog/the-expanding-role-of-chinese-peacekeeping-in-africa (5 Oktober 2018 geraadpleeg).

Elman, C. en M.A. Jensen. 2013. Security Studies: An Introduction. In Williams (red.) 2013.

Fabricius, P. 2018. Indebted Africa returns to the International Monetary Fund. ISS Today, 20 September 2018. https://issafrica.org/iss-today/indebted-africa-returns-to-the-international-monetary-fund (3 Julie 2019 geraadpleeg).

Fei, J. 2017. China’s overseas military base in Djibouti: Features, motivations, and policy implications. China Brief, 17(17). https://jamestown.org/program/chinas-overseas-military-base-djibouti-features-motivations-policy-implications (27 Augustus 2018 geraadpleeg).

Gertz, B. 2018. “China dream” is global hegemony – U.S. urged to counter Beijing’s military, economic expansion. Washington Free Beacon, 17 Mei. https://freebeacon.com/national-security/china-dream-global-hegemony (3 September 2018 geraadpleeg).

GlobalSecurity.org. 2018. Djibouti-China Naval Base. 6 Februarie. https://www.globalsecurity.org/military/world/djibouti/forrel-prc-base.htm (4 September 2018 geraadpleeg).

Gopaldas, R. 2018. China’s salami slicing takes root in Africa. ISS Today, 3 Oktober. https://issafrica.org/iss-today/chinas-salami-slicing-takes-root-in-africa (5 Oktober 2018 geraadpleeg).

Grady, J. 2019. AFRICOM nominee: Russia, China making major strategic inroads in Africa. USNI News, 2 April. https://news.usni.org/2019/04/02/africom-nominee-russia-china-making-major-strategic-inroads-africa (9 Julie 2019 geraadpleeg).

Hartman, A. 2014. Chinese naval base for Walvis Bay. The Namibian, 19 November. https://www.namibian.com.na/index.php?id=130693&page=archive-read (12 Julie 2019 geraadpleeg).

Hirono, M. en S. Suzuki. 2014. Why do we need a “myth busting” in the study of Sino-African relations? Journal of Contemporary China, 23(87):443–61.

Huang, C.-H. 2017. Contributor profile: The People’s Republic of China. Providing for peacekeeping, 27 April. http://www.providingforpeacekeeping.org/wp-content/uploads/2017/05/China-Chin-Hao-27Apr2017_FINAL.pdf (13 Oktober 2018 geraadpleeg).

IISS (The International Institute for Strategic Studies). 2018. The Internationalization of China’s private security companies: Guardians of the Belt and Road, 17 Augustus. https://www.iiss.org/blogs/analysis/2018/08/guardians-belt-and-road (10 Oktober 2018 geraadpleeg).

Internasionale Monetêre Fonds. 2017. Djibouti: Staff report for the 2016 Article iv consultation – debt sustainability analysis. 7 Februarie. https://www.imf.org/external/pubs/ft/dsa/pdf/2017/dsacr1787.pdf (8 Julie 2019 geraadpleeg).

Kovrig, M. 2018. China’s expanding military footprint in Africa. Mail & Guardian, 24 Oktober. https://mg.co.za/article/2018-10-24-chinas-expanding-military-footprint-in-africa (10 Julie 2019 geraadpleeg).

Kwasi, S. 2019. High cost of having China as Africa’s partner of choice, ISS Today, 13 Maart. https://issafrica.org/iss-today/high-cost-of-having-china-as-africas-partner-of-choice (7 Julie 2019 geraadpleeg).

Lee, J. 2015. China comes to Djibouti: Why Washington should be worried. Foreign Affairs, 23 April. https://www.foreignaffairs.com/articles/east-africa/2015-04-23/china-comes-djibouti (1 Julie 2019 geraadpleeg).

Lobell, S.E. 2010. Oxford research encyclopaedia of international studies: Structural realism/offensive and defensive realism. Oxford: Oxford University Press.

Manek, N. 2019. Djibouti needed help, China had money, and now the U.S. and France are worried. Bloomberg Markets, 6 April. https://www.bloomberg.com/news/features/2019-04-06/djibouti-needed-help-china-had-money-and-now-the-u-s-and-france-are-worried (7 Julie 2019 geraadpleeg).

Manero, E. 2017. China’s investment in Africa: The new colonialism? Harvard Political Review, 3 Februarie. http://harvardpolitics.com/world/chinas-investment-in-africa-the-new-colonialism (22 Julie 2018 geraadpleeg).

Mattingly, D. 2018. Assessment of the military implication of Chinese investment in the Port of Djibouti. RealClear Defense, 11 Junie. https://www.realcleardefense.com/articles/2018/06/11/military_implication_of_chinese_investment_in_the_port_of_djibouti_113525.html (15 September 2018 geraadpleeg).

Metwally, H.A. 2019. BRI: Six years of success in Africa. China.org.cn, 25 April. http://www.china.org.cn/opinion/2019-04/25/content_74720150.htm (2 Julie 2019 geraadpleeg).

Ministry of National Defense of the People's Republic of China. 2019a. Defense Ministry's Regular Press Conference on June 27. http://eng.mod.gov.cn/news/2019-06/27/content_4844628.htm (11 Julie 2019 geraadpleeg).

Ministry of National Defense of the People's Republic of China. 2019b. Djibouti: Chinese military's first overseas support base. 23 April. http://eng.mod.gov.cn/news/2019-04/23/content_4840097.htm (11 Julie 2019 geraadpleeg).

Mourdoukoutas, M. 2019. What China wants from Africa? Everything. Forbes Media LCC, 4 Mei. https://www.forbes.com/sites/panosmourdoukoutas/2019/05/04/what-china-wants-from-africa-everything/ (10 Julie 2019 geraadpleeg).

Nantulya, P. 2019. Chinese hard power supports its growing strategic interests in Africa. Africa Centre for Strategic Studies, 17 Januarie. https://africacenter.org/who-we-are (31 Januarie 2019 geraadpleeg).

Ndzendze, B. 2019. On the lack of theory in Africa-China Analysis. Journal of International Affairs, 24 Januarie. https://jia.sipa.columbia.edu/online-articles/lack-theory-africa-china-analysis (8 Julie 2019 geraadpleeg).

Office of the Secretary of Defense. 2018. Annual report to Congress: Military and security developments involving the People’s Republic of China 2018. Washington DC: Department of Defense.

Olander, E. en C. van Staden. 2017. Inside Africa’s role in China’s ambitious “One Belt, One Road” initiative. Huffington Post, 16 Maart. https://www.huffingtonpost.com/eric-olander/africa-china-one-belt-one-road-initiative-_b_9471982.html (12 Augustus 2018 geraadpleeg).

Pauley, L. 2018. China takes the lead in UN peacekeeping. The Diplomat, 17 April. https://thediplomat.com/2018/04/china-takes-the-lead-in-un-peacekeeping (5 September 2018 geraadpleeg).

Pieper, D. 2018. How Djibouti became China’s gateway to Africa. Spiegel Online, 8 Februarie. http://www.spiegel.de/international/world/djibouti-is-becoming-gateway-to-africa-for-china-a-1191441.html (12 Oktober 2018 geraadpleeg).

Scholtz, L. Is oorreding doeltrefffender as om te dreig? Netwerk24, 30 Maart. https://www.netwerk24.com/Stemme/Menings/is-oorreding-doeltreffender-as-om-te-dreig-20190329 (4 Julie 2019 geraadpleeg).

Shih, C. 2013. Sinicizing International Relations. New York: Palgrave Macmillan.

South African Institute of International Affairs. 2009. The China-Africa Toolkit: A resource for African policymakers. Braamfontein: SAIIA.

Stratfor. 2019. Wary of China, India shares its largesse with neighbors. 24 April. https://worldview.stratfor.com/article/india-china-aid-neighbors-nepal-bhutan-sri-lanka-maldives-bangladesh-seychelles (13 Julie 2019 geraadpleeg).

U.S. Department of Defense. 2019. DOD Official details continuing Chinese military buildup. 3 Mei. https://dod.defense.gov/News/Article/Article/1836512/dod-official-details-continuing-chinese-military-buildup (13 Julie 2019 geraadpleeg).

Verenigde Nasies. 2019a. United Nations peacekeeping: China. https://peacekeeping.un.org/en/china (4 Julie 2019 geraadpleeg).

—. 2019b. United Nations peacekeeping: How we are funded. https://peacekeeping.un.org/en/how-we-are-funded (1 Augustus 2019 geraadpleeg).

Wang, M. 2018. China’s strategy in Djibouti: Mixing commercial and military interests. ForeignAffairs.com, 13 April. https://www.cfr.org/blog/chinas-strategy-djibouti-mixing-commercial-and-military-interests (5 September 2018 geraadpleeg).

Williams, P. (red.). 2013. Security studies: An introduction. 2de uitgawe. Routledge: New York.

Wu, Y.-S., C. Alden en E. Sidiropoulos. 2017. China’s One Belt One Road initiative will need Africa’s support to work. Quarts Africa, 29 Mei. https://qz.com/africa/993861/obor-chinas-one-belt-one-road-initiative-needs-africas-support (14 September 2018 geraadpleeg).

Zheng, S. 2017. China completes registration of 8,000-strong UN peacekeeping force, defence ministry says. South China Morning Post, 29 September. https://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2113436/china-completes-registration-8000-strong-un (3 Julie 2019 geraadpleeg).

Eindnota

¹ Die VSA beskik oor verskeie buiteposte en vliegvelde in Afrika, maar Djiboeti is die land se enigste amptelike volskaalse militêre basis op die vasteland van Afrika.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post China se eerste oorsese militêre basis in Djiboeti: ’n kontekstualisering van die oogmerke, politieke belange en toekomsmoontlikhede appeared first on LitNet.

Opsomming

Die artikel ondersoek Sigmund Freud se traumateorieë en die begrip verlies aan die hand van video-animasies. Die sentrale navorsingsvraag is die eiesoortigheid waarmee die kunswerk Loss trauma en verlies deur ’n miskraam uitbeeld in die lig van Freud se teorieë oor rou en melankolie. Ek bevind dat sommige van Freud se sienings oor vroue en moederskap nie met al sy teorieë versoen kan word nie.

Loss bestaan uit ’n reeks skerms, dioramas en klank in ’n verduisterde ruimte. Dit sluit in sewe video-animasies wat in grootformaat (15 x 6 m) op wit kunsmatige mure geprojekteer word; sewe video-animasies wat as dioramas vertoon word en miniatuurkeramiekmeubels en -huisies insluit; en drie video-animasies wat op miniatuurskerms vertoon word op ’n afgesonderde wit muur.

Ek ondersoek traumateorieë oor verlies en argumenteer in die lig hiervan dat rou ’n natuurlike, terapeutiese manier is om op verlies te reageer. Rou omvat kennis van die omvang van verlies. Rou is ook in Freudiaanse terme die begin van die losmaking van die verlore liefdesobjek. Melankolie, daarenteen, vind plaas wanneer rou nie die verlies ten volle verstaan nie en die subjek nie kan loskom van die liefdesobjek nie. In hierdie geval is die persoon wat rou in limbo, waar die rouproses stop en die ego en liefdesobjek verstrengel raak. Dit lei dan tot egoverlies. Dié gedagte word verduidelik aan die hand van die geselekteerde videokunswerke in Loss. Die jong vrou wat onlangs ’n miskraam gehad het, word in melankolie gedompel en in die proses verloor sy haar selfrespek en ego.

Trefwoorde: egoverlies; emosionele welstand; melankolie; miskraam; rou; Sigmund Freud; trauma; verlies; vroulikheid.

Abstract

Visual portrayals of miscarriage in the artwork Loss: A critical application of Freud’s theories of loss and trauma

This article investigates Sigmund Freud’s trauma theories and the presentation of loss, using video animations. The central research question is how peculiar to itself the artwork Loss portrays trauma and loss through miscarriage within the framework of Freudian theories regarding mourning and melancholia. I find that certain Freudian views regarding females and motherhood are inherently offensive and removed from contemporary ways of observing women.

Loss comprises a series of screens, dioramas and audio tracks exhibited in a darkened space. It includes seven video animations projected on large screens (15 x 6 m) and white artificial walls. Seven video animations form part of dioramas exhibited with miniature ceramic furniture and houses. Three video animations are displayed on small screens on a separate white wall.

I investigate trauma theories of loss and argue that mourning is a natural therapeutic way of dealing with and reacting to loss. Mourning encompasses knowledge of loss. It is also, in Freudian terms, the foundation of releasing one from the love object. In contrast, melancholia develops when mourning does not comprehend loss entirely and when the subject cannot detach herself from the love object. In this case, the mourner is in limbo, which indicates that the mourning process is delayed and the ego and love object become intertwined. This leads to loss of ego. This concept is explained through selected video artworks in Loss. The young woman who has experienced miscarriage is rooted in melancholia and in the process loses her self-respect and ego.

Keywords: emotional wellbeing; femaleness; loss; loss of ego; melancholia; miscarriage; mourning; Sigmund Freud.

1. Inleiding

Die artikel bied ’n kritiese ondersoek na Freud se traumateorieë en begrippe wat daaruit voortvloei, naamlik verlies, rou en melankolie, en die gevolge daarvan. Die analitiese raamwerk vir hierdie ondersoek steun op die argument dat geselekteerde video-animasies in my solokunsuitstalling die verwerking van Freudiaanse traumateorieë fasiliteer en problematiseer.

Die sentrale navorsingsvraag is hoe my kunswerke op ’n unieke manier die trauma en verlies wat uit ’n miskraam voortvloei, uitbeeld en problematiseer aan die hand van Freud se teorieë oor rou en melankolie. Die doel is om Freud en ander teoretici se begrip van rou en melankolie te ondersoek aan die hand van ’n kritiese ontleding van my eie kunswerke en om aan te dui dat sy beskouings ontoereikend is om die volle implikasies van die verwerking van ’n miskraam te ondervang.

Ten einde hierdie teorieë op my kunswerke toe te pas, word eerstens ’n kort verduideliking gegee van die uitstalling Loss. Tweedens word Freudiaanse en eietydse teorieë oor traumatiese verlies (wat in die video-animasies uitgebeeld word) ondersoek. Afgesien van die temas van rou en melankolie, ondersoek hierdie artikel ook temas van egoverlies, die verlies van vroulikheid en die verlies van emosionele en sielkundige welsyn.

Loss is ’n video-installasie wat as solo-uitstalling vir die eerste keer by die Unisa-kunsgalery (Pretoria) vertoon is as die praktiese komponent van die graad DPhil in beeldende kunste. Die installasie is later ook in Oudtshoorn by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees uitgestal, asook in Mbombela by die Innibos Nasionale Kunstefees. Die installasie is ’n deurlopende kunswerk wat enige tyd in die toekoms weer uitgestal kan word.

Loss sluit in ’n reeks skerms, kykbokse en klank in ’n verduisterde ruimte. Dit bestaan uit sewe video-animasies wat in grootformaat (15 x 6 m) op wit kunsmatige mure geprojekteer word, sewe video-animasies wat in bokse vertoon word en miniatuurkeramiekmeubels en -huisies insluit; en drie video-animasies wat op miniatuurskerms op ’n afgesonderde wit muur vertoon word. (Ek verwyse voortaan merendeels na die video-animasies bloot as “animasies”.)

Die sewe geprojekteerde animasies het afsonderlike titels, naamlik Dream from afar, Yrotsih & Yromem's galaxy of impossibilities, Desolate slumber. An attempt to trace the tainted bride, Wither, Dreaming of home, Dreaming of peculiar creatures, en Dreaming of those things I fear. Die sewe animasies wat in die kykbokse vertoon word, het afsonderlike titels, naamlik Contrap(c)tion, The moon and the tree, Goodbye Little Miss Perfume, Departure, Janey flew away, In a little box en If I did(n’t). Die drie klein animasies is Voyage, Lovers en Earth. Die meeste van die animasies het ook klankbane.

Die dioramas is groot reghoekige wit kabinette met kykgleuwe.Wanneer ’n mens deur die kykgleuf kyk, sien jy ’n miniatuurstel waarop klein keramiekmeubels gerangskik en geposisioneer is. ’n Mens sien ook ’n badkamer, ’n gesinskamer, ’n slaapkamer vir meisies in ’n weeshuis, tuine en huise. Klein reghoekige skerms is agter in houtrame gemonteer om die animasies te vertoon. Die videokunswerke en miniatuurkeramiekbeelde word dus in die dioramas gekombineer.

Die volgende beelde bied aan lesers wat nie die uitstallings gesien het nie, ’n oorsig van Loss as video-installasie. Figuur 1 tot 8 bied ’n oorsig van die uitstalruimte, asook ’n idee van die grootte van die groot projeksies en die bokse.

Figuur 1. Loss, 2014.
Foto deur Elmarie Naudé.

Figuur 2. Loss, 2014.
Foto deur Carla Crafford.

Figuur 3. Loss, 2014.
Foto deur Nicolene Olckers.

Figuur 4. Loss, 2014.
Foto deur Catherine Terblanche.

Figuur 5: Loss, 2014.
Die kykbokse ontketen die kyker se liggaamsbeweging.
Foto deur Nicolene Olckers.

Figuur 6. Loss, 2014.
Die kykbokse ontketen die kyker se liggaamsbeweging.
Foto deur Nicolene Olckers.

Figuur 7. Loss, 2014.
Die kykbokse ontketen die kyker se liggaamsbeweging.
Foto deur Nicolene Olckers.

Figuur 8. Loss, 2014.
Die kykbokse ontketen die kyker se liggaamsbeweging.
Foto deur Nicolene Olckers.

Die animasies in Loss het ’n outobiografiese element, omdat ek my eie gesig en liggaam gebruik om die twee hoofkarakters wat in die 17 animasies verskyn, uit te beeld. Die eerste karakter is die jong vrou en die tweede is die jong vrou as kind. Hierdie karakters word gebruik om trauma en verlies wat met ’n miskraam en die gevolge daarvan verband hou, uit te beeld. Die verhale van verlies en trauma wat in elke animasie ontvou, skep ’n spontane begeerte om hierdie traumas te heroorweeg. Daar kan aangevoer word dat my eie traumatiese ervarings en die gevolge daarvan my geïnspireer het om trauma uit te beeld. Persoonlike traumatiese ervarings het dus my kunswerk gevorm.

Die doel van Loss is om my persoonlike herinneringe van traumatiese gebeure en ervarings te ondersoek en om vorm te gee aan verhale in die hede en verlede. Hierdie verhale behels vroue se traumatiese ervarings en die gevolge daarvan. Loss wys hoe bewegende beelde in geprojekteerde animasies en bokse (wat uit hout gemaak is) uiting gee aan die persoonlike traumatiese ervarings wat my beïnvloed het. Die vorm en aard van die projeksies skep ’n uitgestrekte ruimte van waar die traumatiese en ontstellende gebeure hersien word.

Een van hierdie traumatiese en ontstellende gebeure is ’n miskraam. Die idee van verlies deur ’n miskraam word visueel aangebied in die geselekteerde animasies. Die jong vrou se liggaam verander in ’n swanger liggaam, en simbole soos sonarbeelde, vloeiende naelstringe en fragmentariese vroulike voortplantingsorgane kan waargeneem word. Hierdie simbole word brutaal uitmekaar geskeur deur kragtige bewegings om die verlies van ’n baba deur middel van dilatasie en operasieprosedures uit te beeld. Verlies as gevolg van ’n miskraam word uitgebeeld in die volgende vier geselekteerde animasies in Loss: Dreaming of home, The moon and the tree, If I did(n’t), en Dreaming of peculiar creatures.

Freud maak nie spesifiek melding van ’n miskraam nie, maar verskeie van sy teorieë word organies in my animasies uitgebeeld aangesien die hooftemas wat in hierdie kunswerke voorkom, rou en melankolie (as die gevolge van verlies) is. Soos in hierdie artikel duidelik word, is Freud se siening oor vrouwees ontoereikend en selfs sosiaal onaanvaarbaar in moderne diskoers, genderstudies en feministiese sielkunde. Om hierdie rede ondersoek en problematiseer die artikel Freud se teorieë noukeurig. Ek meen dat sommige van sy teorieë baanbrekerswerk is en inderdaad toegepas kan word op ’n miskraam en getraumatiseerde vroue se reaksie op verlies, maar dat dit nietemin ontoereikend is.

Pines (2010) bespreek ’n miskraam as ’n rede vir trauma. Met verwysing na Pines en Freud ondersoek ek in hierdie artikel hoe ’n miskraam kan lei tot egoverlies, soos dit in Dreaming of home uitgebeeld word. Die melankoliese vrae verteenwoordig dus my eie ego, selfvertroue en selfkritiek. In The moon and the tree ondersoek ek die stille hartseer en die wanopvatting dat vroue as’t ware verlore raak na afloop van ’n miskraam. Ander skrywers, soos Layne (1997) en Petchesky (1981), bespreek Freud se teorieë, maar neem sy argumente ’n stap verder: Hulle fokus nie net op die verlies van die liefdesobjek nie, maar ook op die verlies van moederskap ná ’n miskraam. In If I did(n’t) ervaar die jong vrou ernstige gevoelens van verlies van die liefdesobjek ná die miskraam en dit raak gevolglik haar ego. Deur die jong vrou se ervaring te evalueer, ondersoek ek die mate waartoe rou en melankolie wel ’n vrou se emosionele en sielkundige gesondheid kan beïnvloed.

Wat ’n miskraam betref, moet kennis geneem word dat nie alle vroue eenders reageer nie. Vir sommige is dit ’n pynlike, traumatiese ervaring, terwyl dit vir ander moontlik minder pynlik kan wees. Dit hang af van baie faktore, insluitende (maar nie beperk nie tot) of die swangerskap beplan was of nie, of die vrou bewus was van haar swangerskap, en die vrou se emosionele en sielkundige toestand. My persoonlike ervaring van ’n miskraam is dat dit erg emosioneel en traumaties was. Soos geïllustreer word, is hierdie ervaring in my kunswerke sigbaar. Die artikel beklemtoon wel dat ervarings verskil. Die leser moet onthou dat die beskrywings en ontleding van my kunswerke hoofsaaklik op my eie ervarings gebaseer is.

2. Traumatiese verlies, soos uitgebeeld in geselekteerde videokunswerke

Klass, Silverman en Nickman (1996:3–16) voer aan dat rou die begin is van die proses waartydens die vrou by die werklikheid van haar verlies moet aanpas. Dit is nodig sodat sy haarself van die traumatiese voorval kan losmaak, sodat sy in nuwe verhoudings en menslike interaksie kan herbelê. Rou kan egter later in melankolie verander, wat ’n ongesonde toestand is. Melankolie word (anders as rou) deur Freud beskryf as ’n emosie “waar niks van die verlies onbewustelik is nie” (Freud 1917:245, my vertaling). Met ander woorde, die verlies van ’n liefdesobjek word sowel in die bewuste as in die onbewuste ervaar. Rou en melankolie is gebaseer op Freud (1917:243) se siening dat hartseer ’n reaksie is op die verlies van ’n geliefde persoon of van ’n abstraksie soos vryheid, ’n ideale lewe en dies meer. Melankolie hou dus ook verband met die verlies van ’n liefdesobjek. Benewens die verskil tussen rou en melankolie, is dit ook belangrik om aan te dui dat rou en smart verskillend is. Hierdie begrippe word in baie gevalle verkeerdelik as sinonieme gebruik.

Hartseer kan gedefinieer word as ’n pynlike, komplekse emosionele toestand wat met verloop van tyd verander. Dit is terselfdertyd ook ’n proses om verlies te konfronteer (bv. deur verlange herhaaldelik te herbeleef) deur die losmaking van die verlore persoon of voorwerp (Beutel, Deckardt, Von Rad en Weiner 1995:518). Rou, daarenteen, word gekenmerk deur verskeie simptome (sielkundig en fisiek) wat ’n impak het op die traumatiese gebeurtenis en hoe dit begryp word. Ná ’n geruime tyd, en afhangende van die omstandighede, kan hierdie gevoelens van verdriet in intensiteit verminder en die bedroefde vrou kan geleidelik terugkeer na haar belangstelling in en entoesiasme vir die lewe (Beutel e.a. 1995:518). Ek het, nadat ek ’n miskraam gehad het, ’n moeilike rouproses deurloop. Die proses is gekenmerk deur indringende visualisering, betekenisloosheid as gevolg van die verlies van die self en ’n algehele onvermoë om daaglikse aktiwiteite te hanteer. Ek was letterlik bedroef oor die dood van my baba, wat ek reeds as gebore en lewend gevisualiseer het voordat die miskraam plaasgevind het.

Die eerste tema wat uitgebeeld word in Dreaming of home, The moon and the tree en If I did(n’t) sluit in eienaardige wesens, die verlies van ’n ongebore kind deur ’n miskraam en die rouproses wat tot melankolie lei. Hierdie kunswerke ondersoek die bewuste en onbewuste omvang van moederlike fantasieë wat die jong vrou ervaar in haar verhouding met haar ongebore kind. Ná die miskraam moet sy in haar kinderlose staat hierdie verlies (die verlies van moederskapfantasieë) hanteer. Freud se hipoteses oor trauma en verlies lyk op die oog af of hulle van toepassing is op vroue wat hierdie verlies as gevolg van ’n miskraam ly.

Freud (1917:244–5) postuleer dat rou die erkenning van die verlies van ’n liefdesobjek behels. Erkenning lei tot loslating, wat uiteindelik lei tot die vryheid wat nodig is om die rouproses af te sluit en ’n nuwe liefdesobjek te erken. Indien die rouproses en hunkering na die geliefde verleng word, lei dit tot ’n onvermoë om los te kom van die verlore liefdesobjek, en dan tree melankolie in (Freud 1917:244–5). Deur die rouproses word verlies in ’n terapeutiese sin gekonfronteer. Hierdie proses is uitdagend en onseker, en neem tyd en emosionele en geestelike energie in beslag. ’n Spreekwoordelike ontwrigting van die bande wat die ervaring van verlies bind, is sentraal in hierdie rouproses. Freud noem hierdie proses hiperkateksis (hypercathexis), bedoelende ’n emosionele teenwerking van elke herinnering en gevoelens van hoop (Rosenblatt 1983:53). Wanneer die persoon wat rou, verby dekateksisbeweeg, wat onttrekking van energie en gehegtheid aan die liefdesobjek impliseer, word herinneringe aan die verlore liefdesobjek en ’n hopelose gevoel dat die rou nooit sal eindig nie, ervaar. Gevolglik voer ek aan dat rou in sommige gevalle ’n leeftyd kan voortduur.

Om Freud se teorieë oor verlies en trauma met ’n miskraam te verbind, bestudeer ek nie net my eie ervaring nie, maar ook die teorieë van ander eietydse skrywers. Ek het bevind dat verlies deur ’n miskraam emosionele onstabiliteit en ’n doodse gevoel van verlies meebring. Hierdie bevinding is nie net van toepassing op eie ervaring nie, maar dit blyk universeel te wees by vroue wat verlies gely het as gevolg van ’n miskraam. Dit word beaam deur Pines (2010:127–8), wat bevind het dat ’n miskraam ernstige sielkundige gevolge kan inhou. Mantel (2003:228) verklaar dat wanneer ’n kind deur ’n miskraam verloor word, só ’n kind ’n “gees” in die moeder se lewe word. Hierdie idee sluit aan by Pollock (1961:353) se waarneming dat die verlies van ’n kind nooit heeltemal geïntegreer en volledig deur die moeder aanvaar kan word nie. Volgens die American Pregnancy Association (2017, s.bl.) vind die meeste miskrame plaas tydens die eerste 13 weke van swangerskap. Vir die bewuste moeder is dit ’n belangrike tyd waarin die ontwikkeling van die fetus intens ervaar word. Volgens Pines (2010:127) kan ’n toekomstige moeder se drome aspekte insluit van onbewuste en bewuste fantasieë en angs oor die fetus. Die vrou fantaseer bewustelik oor haar ongebore kind deur dagdrome en ervaar onbewustelik (deur drome) fantasieë wanneer ’n beeld van ’n werklike kind gevisualiseer word. Hoewel ’n miskraam vroue verskillend raak as gevolg van hul spesifieke lewenservarings en die lewenstadium waarin hulle hul bevind, bly dit vir menige vrou baie pynlik en traumaties (Pines 2010:128).

Ter versterking van my argument dat ’n miskraam traumaties kan wees en ernstige gevolge kan hê, verwys ek na die hipotese van Keefe-Cooperman (2005:281) dat perinatale verlies duidelik verontrustend is, ten spyte daarvan dat die kind nooit konkreet en lewend was nie en daar gevolglik geen herinneringe aan gesamentlike lewenservarings bestaan nie. Die dood is onverwags en word dikwels daardeur gekenmerk dat gesinne en vriende nie besef hoe belangrik die verlies was of hoe broodnodig ondersteuning is nie. Die individuele verhale van baie vroue wat ’n miskraam gehad het, vertel van emosies van verlies, verwoesting en skuldgevoelens. Hierdie skuldgevoelens versterk die vrou se rouproses. Keefe-Cooperman (2005:281–2) stel dit dat elke trimester van ’n swangerskap emosies behels wat deel uitmaak van die vormingsproses van die fetus. Die eerste trimester sluit in onsekerheid, ’n behoefte aan bevestiging, primêre gevoelens van twyfel, die aanvaarding van die swangerskap, die hersiening van die kinderjare en die verandering van emosies oor liggaamsbeeld en seksualiteit. Gedurende die tweede trimester begin ’n vrou die fetus sien as ’n individu uit eie reg. Hierdie siening word gevorm en versterk deur die fetus se vinnige ontwikkeling en die waarneming van die fetus deur middel van ultraklankskandering. Die moeder begin om haar perfekte kind te visualiseer. In die derde trimester neem sy reeds die rol van versorger aan en maak sy gereed om die pasgeborene te verwelkom. In die geval van ’n perinatale dood begin die moeder die betekenis van verlies verwerk deur intense hartseer (Keefe-Cooperman 2005:281–2).

Bowlby (1980:7, 8) verduidelik die verlies van ’n geliefde as ’n pynlike ervaring wat almal die een of ander tyd ervaar. Hy noem die lang tydperk van verdriet wat daarop volg en die komplekse herstelproses. Fraley en Shaver (1999:740) haal Bowlby wat sê dat individue ’n gesonde óf problematiese roupatroon kan volg nadat hulle van die liefdesobjek geskei is. Die erns van die trauma sluit aan by die krag en aard van die beslaglegging op die verlore liefdesobjek en die rou. Parkes (1993:241–7) beklemtoon die betekenis van die psigososiale veranderinge wat die verlies en gevolglike rou veroorsaak. Weer eens is hierdie veranderinge afhanklik van die aard en omvang van die impak wat rou op ’n persoon se lewe het.

Kübler-Ross (1969) onderskei in On death and dying tussen vyf stadiums van rou, naamlik: ontkenning, woede, bedinging, depressie en aanvaarding. Volgens Madison (s.j., s.bl.) kan die persoon wat rou, gedurende hierdie fases op verlies reageer. Ideaal gesproke moet ’n persoon wat rou, hierdie fases deurlopend ervaar. Teoretici stel hipotetiese insigte voor wat tydens die rouproses as normale gedrag beskou word. Melanie Klein (aangehaal deur Henderson 2012:233) postuleer dat rou hartseer en depressie mag insluit. Sy vergelyk hartseer met gevoelens van verlies en beskryf depressie as ’n verdedigingsmeganisme wat die persoon wat rou, beskerm teen hartseer as gevolg van die verlies. Alhoewel die persoon wat rou, met die verlore liefdesobjek identifiseer, fokus sy op die self as gevolg van depressie. Ek stem saam met Klein (aangehaal deur Henderson 2012:233) dat dit nie noodwendig ’n goeie ding is nie, aangesien dit diep gevoelens van skuld, onderdrukking, straf en afkeer kan veroorsaak. Terselfdertyd kan die persoon wat rou, egter ’n begeerte ervaar om die verlore en gebroke band met die verlore liefdesobjek te herstel of te aanvaar. Deur die herstelproses kan die persoon wat rou, dít wat verlore is, intern herbou.

In die volgende gedeelte ondersoek ek rou en melankolie verder deur die genoemde kunswerke te ontleed.

2.1.1 Egoverlies in Dreaming of home

Dreaming of home beeld egoverlies uit. Egoverlies kom voor as gevolg van die ontwikkeling van melankolie ná ’n miskraam. Die titel dui daarop dat die jong vrou haar tuiste beskou as die plek waar sy en haar verlore baba mekaar kan ontmoet en saam kan wees. In die kunswerk verwerk die slapende jong vrou wat onlangs ’n miskraam gehad het, onbewustelik ’n droom. Die kunswerk beeld die jong vrou se onbewuste gedagtes oor die miskraam uit. Beelde van rou en melankolie word voorgestel. Figuur 9 tot 12 toon hoe verskillende kreature op die skerm verskyn en weer verdwyn namate die jong vrou se drome ontvou. Terwyl sy aan die slaap is, is sy altyd teenwoordig as ’n karakter in die drome. Namate die droom vorder, verander haar liggaam in dié van ’n swanger vrou. Die swanger liggaam verander weer en los dan op in klein fragmente wat soos dele van ’n naelstring lyk (Figuur 13). Ek meen dat die kunswerk se voortgesette betrokkenheid by die verlies van ’n fetus nie net die verlies van die liefdesobjek (fetus) weerspieël nie, maar ook die verlies van die ego of self. My bedoeling met hierdie kunswerk is dus dat die bestaan van die kind wat gebore moes gewees het en geliefd moes gewees het, in die droom gesuggereer word, en die verlore swangerskap word fisies hervergestalt. My uitbeeldings verwys na die sielkundige impak van die miskraam wat uitgebeeld word deur die droom. Die gevoel van verlies word opnuut ervaar en is steeds intens wanneer die vrou wakker word.

Figuur 9. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.¹

Figuur 10. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 11. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 12. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 13. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

In Mourning and melancholia (Freud 1917:252) maak Freud die stelling dat egoverlies en die persoon wat rou, in hierdie geval die jong vrou, gekenmerk word deur intense pyn, ’n gebrek aan belangstelling in die buitewêreld, ’n onvermoë om lief te hê en geïnhibeerde aktiwiteite. Hy voer voorts aan dat melankolie ’n ongewone afname in die subjek se selfrespek meebring en tot egoverlies lei. In die geval van melankolie is dit die ego self wat verlore gaan. Die melankoliese persoon beskou haar ego as onbeduidend (Freud 1917:247). Dit staaf my argument dat melankolie voorkom as gevolg van angs, onsekerheid en verandering, verlies aan selfvertroue, gevoelens van waardeloosheid en ’n obsessie met die verlede. Volgens Sanchez-Pardo en Hirschman (2003: 63) versuim die melankoliese persoon om die positiewe eienskappe van haar ego te erken. Volgens Freud ([1917] 2001:249) is die melankoliese persoon steeds onnatuurlik geheg aan die verlore liefdesobjek en internaliseer die persoon die verlore objek. Dit lei tot ernstige gevoelens van verlies sonder dat die persoon ten volle besef wat presies verlore gegaan het. Freud ([1917] 2001:249) argumenteer dat die verlies van die liefdesobjek in egoverlies oorgaan. Hy verduidelik verder dat die konflik tussen die ego en die geliefde lei tot ’n verwydering tussen die kritiese aktiwiteit van die ego en die ego soos omvorm deur trauma. Die melankoliese persoon (in hierdie studie die vrou wat ’n miskraam gehad het) bestraf haarself en word kwesbaar vir verwerping en tugtiging (Freud 2001 [1917]:254). Freud (2001 [1917]:257–8) beskryf hoe die verlies van selfrespek behels dat die persoon haar ego eerder as die verlore liefdesobjek blameer. Die dood het die verhouding tussen die liefdesobjek en die melankoliese persoon beëindig. Dit lei tot ’n samesmelting van die libido (as deel van die identiteit) en die ego, wat die ego in staat stel om met die verlore liefdesobjek te identifiseer. Gevolglik verloor die ego haarself wanneer dit in die liefdesobjek verander. Freud ([1917] 2001:257–8) argumenteer verder dat die verlies van die liefdesobjek en die verlies van ego die gevolg is van die samesmelting van libido en ego.

Om Freud se teorie van melankolie verder te verduidelik, is dit nuttig om na Butler (1997:246) se waarneming te verwys. Butler postuleer dat die ideale eindresultaat van rou bereik word as die beslaglegging op die liefdesobjek verbreek word en aan ’n nuwe liefdesobjek gekoppel word. Volgens Butler suggereer Freud se verklaring van die ego en identiteit dat die melankoliese persoon se identifisering met die liefdesobjek noodsaaklik is ten einde die liefdesobjek te oorkom. Hierdie proses is noodsaaklik ten einde die ego te herontdek (Butler 1997:246, 252). Dit is nodig om te verstaan wat melankolie is om die volgende stelling van Freud (1917:252) te begryp: Egoverlies en skuldgevoelens ná verlies dui op die irrasionele aard van melankolie. Skuld en selfverwyt as gevolg van egoverlies dui daarop dat verlies lei tot ’n individu se verlies van ’n realistiese begrip en opvatting van die self.

In Dreaming of home ervaar die vrou skuld en selfkritiek as gevolg van die verlies van haar swangerskap en potensiële moederskap. Deur die skepping van hierdie animasie weerspieël ek die pyn deur haar gesig, en verwys dus na lyding en hartseer wat sy ná die miskraam ervaar het (Figuur 14). Ek illustreer die vrou se verskillende gesigsuitdrukkings, wat in Figuur 15 en 16 gesien kan word, om die verlies van die liefdesobjek en daarna die ego te illustreer. My interpretasie is dat die rou van die jong vrou verander in melankolie aangesien sy nie met ’n gesonde ego kan identifiseer nie. Dus meen ek dat haar selfvertroue en selfverwerping voortspruit uit hierdie egoverlies wat veroorsaak word deur ’n kombinasie van ’n sterk moederinstink en die samelewing se konstruksie dat die ideale vrou ook ’n ma moet wees.

Figuur 14. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 15. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 16. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Rich (1976:34) voer aan dat die vroulike liggaam vanuit ’n manlike oogpunt besmet en immoreel is as gevolg van menstruele bloeding, en manwees daarom bedreig. Die vroulike liggaam word selfs beskryf as “die duiwel se poort”. Met die keuse van visuele materiaal is my interpretasie dat die sogenaamde duiwel se poort lewend word wanneer duiwelse wesens bokant die slapende jong vrou beweeg, in afwagting dat haar swangerskap moet begin wys (Figuur 17). My verdere bedoeling met die beelde wat ek as duiwelse wesens identifiseer, is dat haar swanger liggaam deur die nagmerrie-oorblyfsels van hierdie wesens aangetas word. Vir my verteenwoordig die wesens besmetting deur hibriede vorme. Hierdie wesens vernietig nie net haar swangerskap nie, maar ook haar toekoms, vreugde en troos.

Figuur 17. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

In teenstelling met die manlike perspektief waarna Rich verwys, meen Kristeva (1989:161) dat die samelewing moederskap as iets heiligs beskou. Volgens my as die kunstenaar word die jong vrou in Dreaming of home as filantropies, heilig, onbesmet, nieseksueel en gesond uitgebeeld; tekenend hiervan is die hemelse engel wat op haar slapende liggaam neerdaal (Figuur 18). Hierdie heilige wese red haar van die duiwels, en reinig haar liggaam en die skerm word bedek met skoon, wit kleure.

Figuur 18. Dreaming of home, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Hierdie videokunswerk beeld sowel die positiewe as die negatiewe uit. Dit illustreer Rich (1976:34) se argument dat ’n vrou se liggaam tegelyk vol deug én onsedelik kan wees, asook tegelyk vrugbaar én onvrugbaar, onbesmet én besmet. Om die vroulike liggaam op hierdie manier waar te neem, genereer “ideale identifiserings” (Yannakis 2006:8) wat vroue se identiteit bedreig omdat dit die sosiaal-gekonstrueerde ideale beeld van ’n vrou voorhou. Wanneer ’n vrou ná ’n miskraam voel dat sy nie die ideale vrou is nie, word haar vroulikheid deur haar (en soms ook deur die samelewing) betwyfel. Donna Yannakis (2006:8–9) argumenteer dat ’n vrou dan ’n egoverlies ervaar wat wesenlik verstrengel is met die fetusverlies.

Net soos die beelde in Dreaming of home aaneen en opvolgend neerdaal, verander en ontwikkel die prosesse van rou en melankolie wat die vrou ervaar, ook. Sy ervaar die verskillende fases van rou, maar verloor langs die pad kontak met die werklikheid en gee haarself vir ’n tyd lank aan melankolie oor. Later kom sy egter weer met die werklikheid in aanraking en betree sy die pad na genesing. Haar ontwaking uit die droom is simbolies, omdat sy later ook uit die rouproses wakker word, haar gesonde ego herwin en nuwe betekenis in die lewe vind. Daar bestaan selfs ’n moontlikheid dat sy ’n nuwe liefdesobjek kan vind.

2.1.2 Stille hartseer en die verlies van vrouwees in The moon and the tree: ’n kritiese ondersoek na Freud

The moon and the tree beeld verlies as multidimensioneel uit; dit simboliseer afwesigheid en teenwoordigheid. Hierdie animasie wys hoe ’n vrou wat ’n miskraam gehad het, erge hartseer en verlies ervaar.

Figuur 19 toon ’n beeld van die boom wat op ’n klein digitale skerm in ’n kykboks vertoon word. Dit is belangrik om daarop te let dat ek doelbewus besluit het om nie ’n klankbaan in hierdie animasie te gebruik nie (die redes hiervoor word later verduidelik). Die miniatuurinstallasie beeld die binnekant van die jong vrou se kamer uit. Daar is wit keramiekmeubels in die kamer, en die jong vrou lê onder ’n kombers op die wit bed. ’n hobbelperd en ’n besonder klein, leë wiegie word ook in die kamer gesien.

Figuur 19. The moon and the tree, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Die bedoeling met The moon and the tree is om die jong vrou se herinnering aan die miskraam uit te beeld, asook die feit dat haar hartseer “stil” is. Die kunswerk begin met ’n vae beeld van ’n vrou wat haar hand beskermend oor haar baarmoeder hou (Figuur 20). In die volgende toneel (Figuur 21) word ’n swart-en-wit sonartipe-beeld voorgestel.Binne sekondes styg klein tentakels uit die sametrekkende baarmoeder en vorm dit ’n boom. Die bedoeling met die groeiende boom is dat dit die groei van ’n fetus simboliseer. Figuur 22 wys hoe die boom ontwortel word deur ’n groeiende maanvormige beeld. Die gesonde boom word deur die maanvormige beeld verswelg om te simboliseer dat die swangerskap bedreig word. So kan gesien word dat die swangerskap dan in ’n miskraam eindig. Die grys massa wat in hierdie stadium die aborsievlees van die fetus verteenwoordig, verander daarna in die gesig van ’n baba (Figuur 23). Die gesig verander daarna weer vinnig van dié van ’n baba na dié van ’n vrou. Die vrou verteenwoordig mondelinge woorde wat onhoorbaar is. Die vrou se gesig verander in ’n hartvorm en swart lyne verskyn oor haar oë (Figuur 24). Die hartvormige gesig verdamp stadig totdat net witheid in die laaste toneel sigbaar is. Dié witheid kan in alle waarskynlikheid die egoverlies simboliseer, en hierdie egoverlies kan derhalwe toegeskryf word aan die miskraam en selfverwyt.

Figuur 20. The moon and the tree, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 21. The moon and the tree, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 22. The moon and the tree, 2014.
Stil videobeelde van animasie.

Figuur 23. The moon and the tree, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 24. The moon and the tree, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Die insluiting van die klein keramiekmeubels in die miniatuurinstallasie is simbolies van die verlies van ’n swangerskap, asook die tydelike verlies van vrouwees. Dit weerspieël die multidimensionele verlies wat in afwesigheid en teenwoordigheid aangetref word: die afwesigheid van ’n baba in die bed, in teenstelling met die teenwoordigheid van die vrou wat onder ’n kombers slaap. Die meubels, tesame met die veranderende beelde in die animasie, beklemtoon die vrou se traumatiese ervaring van verlies. Dit word voorgestel as ’n wêreld van oorblyfsels van wat kon gewees het, maar nooit sal wees nie. Die tasbare stilte en oënskynlike gebrek aan lewe in die kamer lewer kommentaar op die samelewing se ontkenning van die gevoelens van verlies wat ná ’n miskraam ervaar word. Dit simboliseer ook die vrees of selfverwyt wat ’n miskraam veroorsaak, en soos Pollock (1997:14) te kenne gee, dui dit op meer diepgaande moederskuld.

The moon and the tree vergestalt wat Kristeva (1989:163) die breër sosiale beperking van die “moeder” noem. Hierdie sosiale beperking behels dat ’n vrou wat ’n miskraam gehad het, nie die rol en posisie van ’n moeder kan inneem nie. Sy kan dus nie voldoen aan die samelewing se ideale beeld van die band tussen vroulikheid en moederskap nie. Volgens Zucker (1999:768) het die Westerse geskiedenis en samelewing moederskap verpligtend gemaak, aangemoedig en afgedwing: ’n moeder word as die beeld van ’n ware vrou voorgehou. Petchesky (1981:233) beweer verder dat die Westerse samelewing se pro-lewe-uitkyk (sedert die laat 18de eeu) meebring dat moederskap bestempel word as ’n vrou se ware doel en roeping. Kinderlose vroue word dus beskou as swak en hulle word van mag ontneem op grond van hul sogenaamde liggaamlike en emosionele “afwykings”.

Freud het regdeur sy loopbaan aangevoer dat voortplanting die hoofdoel van ’n vrou se lewe is. Dit is bekend dat hy een van die invloedrykste psigoanaliste en skrywers van sy tyd was. Hy het ’n kultusfiguur geword en het talle toegewyde volgelinge gehad. Sy siening van vroue en vroulike lyding kan egter beskryf word as omstrede – selfs skandelik. Die inhoud van die animasie beklemtoon my kritiek op Freud se argument dat moederskap die enigste manier is om “ware vrouwees” te verwesenlik (Freud 1932:162). Volgens Freud is ’n vrou se ware identiteit gebaseer op haar lewenslange begeerte om ’n moeder te word. Meer as ’n eeu later beskou baie feministe hierdie beskouings as argaïes en aanstootlik. Chodorow (1978:142) byvoorbeeld postuleer dat Freud in sommige gevalle beskryf het hoe vroue in ’n patriargale samelewing moes ontwikkel. In ander gevalle weer het hy ongegronde aannames gemaak. Hierdie aannames moet bloot beskou word as synde stellings oor hoe vroue (en mans) moet optree.

Ek stem saam met die sienings van Kristeva (1989), Zucker (1999), Petchesky (1981) en Chodorow (1978) hier bo. Deesdae oefen baie vroue beheer uit oor hul seksualiteit en liggame deur byvoorbeeld voorbehoedmiddels te gebruik of ’n swangerskap te beëindig. Vanweë finansiële faktore kies sommige vroue, veral vroue tussen die ouderdomme van 40 en 45, om nie kinders te hê nie (Stobert en Kemeny 2003:1–4). Hierdie vroue sluit opgevoede beroepsvroue in. Vir baie vroue is kinderloosheid ’n keuse wat hulle vroeg in die lewe maak, ongeag die rede. Hulle kies om onafhanklik te leef en word nie aan bande gelê deur die samelewing se idees oor vroulikheid en moederskap nie (Stobert en Kemeny 2003:1–4).

Namate psigoanalise meer bekend en gewild geword het, het Freud sy ontledings, behandeling en teorieë meer en meer toegespits op mans se reaksies op traumatiese ervarings en ander sielkundige toestande. De Beauvoir (1949:70) voer aan dat Freud basies sy teorie oor manlike sielkunde vir vroue aangepas het sonder om die verskille tussen die twee geslagte te oorweeg. Firestone (1979:56) voer verder aan dat Freud die vrou bloot as ’n “negatiewe man” ondersoek het. Volgens hierdie manlike perspektief is vroue nie ontvanklik vir verandering nie. Omdat hulle nie reaktief is nie, is hulle passiewe lede van die samelewing en kan hulle nie ’n konstruktiewe of kundige bydrae lewer nie (Freud 1925:137). Pervin (1989:165) wys daarop dat vroue volgens Freud geneig is tot selfbelang, deernis, gehoorsaamheid en afhanklikheid. Volgens Freud moet vroue gehoorsaam en onderdanig wees. Hy meen selfs dat hierdie eienskappe deel is van vroulike patologie en dat vroue daarvan hou om ondergeskik en swak te wees (Pervin 1989:165).

Vroulike psigoanaliste soos Karen Horney, Nancy Chodorow en Simone de Beauvoir (en ander feministiese teoretici) beskryf Freud se beskouings as eensydig en diskriminerend. Horney (1939:108) wys op Freud se siening dat vroue deur hul fisiologie beperk word. Vanweë hierdie siening het Freud gefokus op wat hy bestempel het as vroue se “aangebore beperkinge”. Hy het vroue se seksuele ontwikkeling as onvoldoende beskou omdat hul gebrek aan manlike geslagsdele hulle as’t ware geestesongesteld maak. Kaplan (2005:27), asook Freud en Breuer ([1893–1895] 1995:154), voer aan dat trauma en histerie slegs in vroulike pasiënte manifesteer. McMahon (2012:39) wys daarop dat heelwat van Freud se werke (insluitend sy invloedryke publikasies) vroulike seksualiteit beklemtoon, terwyl dit psigoanalise as behandeling vir vroue wat aan sielkundige toestande ly, verontagsaam. Met inagneming van Freud se siening oor vroulikheid, en feministiese skrywers se kritiek daarop, het ek geen ander keuse as om af te lei dat Freud min simpatie gehad het vir vroue wat ’n miskraam gehad het. Dit is duidelik dat hy sulke vroue as “histeries” sou beskryf het. Sy siening het heel waarskynlik verder bygedra tot die stille lyding van baie vroue wat ’n miskraam gehad het.

Die gebrek aan klank in die animasie is van kardinale belang. Dit simboliseer dat ’n miskraam soms beskou word as ’n minder ernstige trauma – iets wat nie so intens is as die verlies wat ervaar word ná die dood van ’n persoon nie. Nietemin ervaar die vrou wat ’n miskraam gehad het, haar verlies as erg traumaties. Sy voel geïsoleerd en raak “stil”. Sy probeer om so normaal as moontlik voort te gaan met haar lewe, asof die kind nooit bestaan het nie, omdat dit is wat van haar verwag word. Oakley, McPherson en Roberts (1990:5) beweer dat die Westerse samelewing skynbaar met hierdie stilte saamsweer om die impak van die miskraam te verminder. Volgens Reinharz (1987:235) en Layne (1997:290) is vroue wat ’n miskraam gehad het, soms onbewus van ander vroue in hul direkte omgewing wat dieselfde traumatiese ervaring beleef het. Dus voel hulle meer geïsoleerd in hul lyding. Die afwesigheid van ’n begrafnis of rouplegtigheid versterk ook hierdie “stille sameswering”. Layne (1997:292) beskryf die afwesigheid van ’n seremonie ná ’n miskraam as ’n “kulturele nie-eksistensie”, wat eintlik beklemtoon dat die kind vir alle doeleindes nooit bestaan het nie.

2.1.3 Verlies van emosionele en psigologiese welsyn in If I did(n’t)

Die animasie If I did(n’t) hou verband met die maan en die boom omdat albei traumatiese verlies as gevolg van ’n miskraam uitbeeld. Albei word in grysskaal aangebied. Die eerste animasie het sy eie klankbaan, terwyl The moon and the tree stil is. Die animasie word vertoon op ’n klein videoskerm in ’n kykboks. Die omgewing is ’n miniatuurbadkamer met ’n bad, wasbak en toilet. Figuur 25 toon dat spieëlmure die kante van die stel vorm. Die driedubbele weerspieëling van die animasie en die aanhoudende weerspieëling van die meubels skep ’n dramatiese visuele effek. Die animasie wys die buik van die jong vrou wat die doek vir die stopraam-animasie verskaf (Figuur 26). Hierna verskyn ’n swart-en-wit sonartipe-beeld. Vervolgens word ’n fetus wat in die baarmoeder groei, sigbaar. Namate die fetus ontwikkel, neem die grootte daarvan vinnig toe en word dit ’n byna volgroeide baba. Figuur 27 wys hoe die fetus in twee swart-en-wit spookagtige figure verdeel. Die twee figure vorm daarna ’n fetusgesig wat oomblikke later lyk of dit gewelddadig uit die baarmoeder geskeur word (Figuur 28). Hierdie volgorde in die video verwys direk na die geweld van die beëindiging van ’n swangerskap deur ’n miskraam. Ná die verdwyning van die fetus verskyn die jong vrou se hand en slaan sy gewelddadig op haar maag, soos voorgestel in Figuur 29. Die naelstringarea trek saam en vergroot om ’n donker sirkelvormige leegte te vorm. Hierdeur verduidelik ek die leegheid nadat die fetus die baarmoeder op gewelddadige wyse verlaat het (Figuur 30). Die animasie skep ’n beeld van uiterste verlies en hartseer soos dit deur die jong vrou ervaar word. By die formulering van die titel verwys ek na selfverwyt, wat ook ’n sielkundige reaksie op ’n miskraam en ’n kenmerk van melankolie is.

Figuur 25. If I did(n’t), 2014.
Foto deur Carla Crafford.

Figuur 26. If I did(n’t), 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 27. If I did(n’t), 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 28. If I did(n’t), 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 29. If I did(n’t), 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 30. If I did(n’t), 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Om ’n miskraam en die gepaardgaande lyding te verstaan, is dit belangrik om ten volle te besef wat die vrou verloor. Volgens Jesudason (2011:39–45) is ’n miskraam die spontane, onbeplande beëindiging van ’n swangerskap, normaalweg in die eerste helfte van die swangerskap. As spontane beëindiging gedurende die volgende stadium of tweede helfte van die swangerskap plaasvind, word dit “stilgeboorte” genoem. ’n Mens moet in gedagte hou dat die fetus reeds vroeg in die swangerskap tot ’n mens ontwikkel. Teen die derde week begin die hart klop (The Endowment for Human Development s.j.:1), die senuweestelsel en spysverteringstelsel ontwikkel, en die oë en ore verskyn. Die fetus is op hierdie stadium net 2,5 cm lank. Gedurende die volgende vier weke ontwikkel die brein en gelaatstrekke, en verskyn die vingers en tone (American College of Obstetricians and Gynecologists 2015:2). Daar kan aanvaar word dat die toekomstige moeder deur die loop van haar swangerskap ’n belangstelling ontwikkel in die fetus en dat sy ten volle bewus raak van die ontwikkeling van die fetus sodra sy besef dat sy swanger is. Sy dink moontlik al aan die baba as ’n lewende mens. Hierdie inligting verskerp die sielkundige en fisieke trauma wat in die geval van ’n miskraam ervaar word.

Die hartseer en trauma wat die jong vrou in haar liggaam en psige ervaar, belemmer haar sielkundige, emosionele en fisieke gesondheid. Sy bevind haar in ’n rouproses en beleef moontlik melankolie wat veroorsaak word deur die traumatiese verlies van haar baba. Die sielkundige reaksies op ’n miskraam volg kort ná die gebeurtenis. Navorsing dui daarop dat baie vroue wat ’n miskraam het, aan hartseer, skuld, depressie en angs ly (Bennett, Litz en Maguen 2005:180–7; Brier 2008:451–64; Klier, Geller en Ritsher 2002:129). Ek voer dit verder en beweer dat sielkundige reaksies selfs vóór die werklike miskraam kan intree. Dit gebeur op daardie oomblik wanneer die moeder besef dat die fetus nie meer lewe nie. Die rouproses begin wanneer die liefdesobjek verval. Hierdie sielkundige reaksie is redelik natuurlik indien die verlies van die fetus verstaan en beskou word as ’n ontstellende ervaring wat die vrou se lewe omverwerp en haar vir ’n tyd lank lamlê (Bowles, James, Solursh, Yancey, Epperly, Folen en Masone 2000:1689–96). Engelhard, Van den Hout en Arntz (2001:67–78) verklaar dat ’n studie van vroue wat ’n miskraam gehad het, daarop dui dat 25% tot 39% van sulke vroue ’n maand ná die miskraam voldoen het aan die diagnostiese kriteria vir posttraumatiese stresversteuring (PTSV). Hierdie syfer het ná vier maande verminder tot 7%.

Volgens Engelhard e.a. (2001:57–67) is een van die simptome van PTSV die herbelewing van die traumatiese gebeurtenis deur emosionele refleksie en nagmerries. Psigologiese reaksies kan die vermyding van swanger vroue, oormatige woede en slaapversteurings insluit. Negatiewe gemoedsveranderinge en buie word ook opgemerk (Engelhard e.a. 2001:57–67; Lee en Slade 1996:54–62). Ek kan ook gevoelens van teleurstelling, blaam en verleentheid by die lys voeg, aangesien ek al hierdie gevoelens ervaar het. In If I did(n’t) gee ek uitdrukking aan woede deur die metaforiese visualisering van ’n vrou wat selfmoord wil pleeg deur haarself op die baarmoeder te slaan.

Deur nie die traumatiese aspek van ’n miskraam uit te beeld nie, beklemtoon ek die emosionele impak van ’n traumatiese ervaring wat nie altyd deur die samelewing erken word nie. Die liggaamlike en emosionele skade wat deur ’n miskraam veroorsaak word, word dikwels net so intens ervaar as die dood van ’n kind wat lewend gebore is en vir ’n tyd lank geleef het (Zucker 1999:767–86). Die vrou wat ’n miskraam gehad het se lewe is dikwels ook in gevaar. Sy beleef ongemak, bloeding, swakheid en angs. Volgens Kendall-Tackett (2005:11) beskou die meeste vroue wat aan haar navorsing deelgeneem het ’n miskraam as een van die mees traumatiese ervarings wat hulle nog ooit gehad het. Haar studie het ook getoon dat vroue wat na ’n lewelose ultraklankskerm kyk, hul trauma makliker te bowe kom. Dit word uitgebeeld in If I did(n’t), waar die volgorde van die fetus se groei en dood in die baarmoeder met ultraklank op die skerm uitgebeeld word. Die gewelddadige verwydering van die fetus uit die baarmoeder simboliseer die indringende mediese prosedures wat soms in die geval van ’n miskraam uitgevoer word.

In Figuur 31 is dit my bedoeling om te wys dat daar ’n stryd tussen die lewende (wit) fetus en die dooie (swart) fetus is. Deur die skepping van die beeldmateriaal stel ek voor dat die dood seëvier en die fetus gewelddadig en spontaan afgebreek word. Die jong vrou ervaar dan ’n toestand van rou en is in ’n stryd om haar geestelike of sielkundige gesondheid in stand te hou. Met die vordering van die animasie blyk dit duidelik dat hierdie proses moeiliker gemaak word deur die vrou se egoverlies en haar begeerte om die dooie baba met ’n ander liefdesobjek te vervang. Ek beeld dit dus duidelik uit dat sy egter nie iets toepasliks kan vind waarmee die baba vervang kan word nie, en dus kan sy nie aanvaar dat die liefdesobjek verlore gegaan het nie. Ek identifiseer wel met Freud (1917:14) se stelling dat die ego letterlik onttrek en dat die skaduwee van die verlore liefdesobjek daarop val.

Figuur 31. If I did(n’t), 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Pines (2010:127) het vroulike pasiënte wat meer as een miskraam gehad het, ondersoek en bevind dat hierdie vroue voortdurend gevoelens van verlies en rou ervaar. Dit lei tot langdurige wanhoop, ’n verlies aan selfwaarde en ’n afkeer van hul vroulike liggame wat nie lewende kinders kan dra soos hul moeders nie. Hul selfrepresentasie is dus aangetas (Pines 2010:127). My bedoeling is om hierdie wanhoop metafories uit te beeld in aansluiting by Pines se ontleding. Dit is sigbaar in die manier waarop die jong vrou in If I did(n’t) op haar baarmoeder slaan (Figuur 32).

Figuur 32. If I did(n’t), 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Die jong vrou in If I did(n’t) gee haarself die skuld vir die miskraam. Sy verwag om deur die samelewing getugtig te word omdat sy nie aan die verwagtinge van moederskap voldoen het nie. Sy kan beskryf word as ’n melankoliese figuur, aangesien haar gewelddadige handelinge op iets anders as rou dui. Haar handelinge toon dat sy min selfrespek en ’n gewonde ego het. Op hierdie manier word die jong vrou se ego eintlik skrikwekkend. Haar ego ervaar onsekerheid. Soos Carhart-Harris, Mayberg, Malizia en Nutt (2008:7–9) argumenteer, manifesteer haar onsekerheid in skuld, wat lei tot griewe en die idee dat sy self verantwoordelik was vir die verlies van haar liefdesobjek.

Die keuse van ’n badkamer as deel van die miniatuurinstallasie is betekenisvol. Die badkamer is ’n toevlugsoord vir die jong vrou en dit bied ’n privaat ruimte waarin sy vir ’n paar minute kan treur en haar kalmte kan probeer herwin. Die badkamerspieëls weerspieël die jong vrou se miskraam soos uitgebeeld deur die animasie. Die beelde weerspieël oneindigheid en simboliseer die deurlopende rouproses en melankolie.

Nog ’n belangrike kenmerk van If I did(n’t) en The moon and the tree is dat beide animasies in grysskaal geskep is. Die rede hiervoor is dat dit simbolies is van die vrou se stryd met die sielkundige en emosionele gevolge van haar verlies. Vir my simboliseer grys depressie en hartseer, met ander woorde ’n lewe sonder kleur en vreugde. Grys is ook ’n kleur wat verband hou met dood en vernietiging. Dit beklemtoon die emosionele pyn en lyding wat ’n vrou ervaar ná die verlies van ’n liefdesobjek. As ’n mens in gedagte hou dat albei kunswerke die ontstellende dag- asook nagdrome van die vrou uitbeeld, hou die grysskaalkwaliteit spesiale betekenis in. Michael Balint (soos aangehaal deur Simon 1997:36), ’n Hongaarse psigoanalis, was geïnteresseerd in persoonlike verhoudings tussen liefdesobjekte, veral dié tussen ’n moeder en haar kind. Sonder om sy psigoanalitiese tegnieke in besonderhede te bespreek, ondersoek ek sy standpunt dat die onbewuste beelde, kleure en klank gebruik om betekenis uit te druk; die onbewuste gebruik nie taal nie. Balint beskryf beelde en kreatiwiteit as noodsaaklik vir psigoanalise en die proses van terapie en genesing. Hy beskryf ook hoe beelde, kleure en klank die terapeut dwing om sy of haar eie kreatiewe verbeelding te gebruik om die pasiënt se sielkundige toestand te vertolk:

Die taak om die betekenis van waargenome verskynsels om te sit in volwasse taal – hetsy om wetenskaplike of terapeutiese redes – word gegrond op die beskikbaarheid van ’n volwasse woordeskat en ’n volwasse grammatika wat net op Oedipale vlak bestaan. Sover ons kennis strek, beskik die onderbewussyn nie oor woordeskat nie ... dit beskik hoofsaaklik oor prente, beelde en klanke wat sonder probleme van betekenis kan verander en met mekaar kan versmelt, soos inderdaad in drome gebeur. Dit blyk dat woorde in die onbewuste dieselfde vae kontoere en kleur het as die beelde in ’n droom. Dit is ’n soort grysheid, alhoewel dit gelaai is met baie vlietende emosie en affek. (Balint, soos aangehaal in Simon 1997:36, my vertaling)

Die vrou se hartseer en verlies word ervaar in ’n droomagtige omgewing van grys skakerings en die afwesigheid van vreugde en betekenis. Daar kan aanvaar word dat haar lewe vol lewendige kleur was wat gedui het op vreugde en verwagtinge – totdat sy besef het dat verlies op hande was. Met die dood van haar liefdesobjek is sy in ’n achromatiese poel van donkerte gedompel. ’n Mens kan aanvoer dat herstel van hierdie sielkundig traumatiese verlies die herstel van ’n kleurvolle lewe behels.

2.1.4 Rou en melankolie, soos uitgebeeld in Dreaming of peculiar creatures

In Dreaming of peculiar creatures neem die vrou se melankolie toe. Die miskraam en die herinneringe daaraan word in ’n droom uitgebeeld. Dreaming of peculiar creatures dui op vreemde wesens wat op die skerm verskyn en dan weer op verskillende geleenthede van die skerm verdwyn. Hierdie wesens is nie bedreigend nie; hulle is tekenend van die vrou se uiterste gevoelens van liefde en haar behoefte aan troos en ondersteuning. Aangesien sy melankolies is, kan dit ook aangevoer word dat sy op soek is na ’n nuwe liefdesobjek om die verlore een te vervang en om die pyn van die verlies te stuit. Die wesens wat die jong vrou se droom betree, bied belangrike simbole van rou en melankolie.

Hierdie grootskaalse geprojekteerde animasie begin met ’n toneel van die jong vrou wat slaap (Figuur 33). Wanneer die droom ontvou, word haar naakte liggaam geopenbaar. Haar swanger toestand is duidelik sigbaar. Kort daarna skei haar bene, en haar gesig vertrek van pyn (Figuur 34). Figuur 35 wys hoe haar buikarea krimp omdat die kind afgebreek word. Die fetus materialiseer in ’n pienk vloeistofagtige vorm (Figuur 36). Die naelstring is nog steeds aan die moeder se liggaam vas en is sigbaar in die vaginale area. Die naelstring skeur die skerm in twee (Figuur 37). Die volgende toneel (Figuur 38) toon die oorblyfsels van die geboorte as ’n vleesagtige pienk blom wat vinnig groei. Soos die blom groei, kom ’n tipe kameelperd-sebra op die toneel en soen die blom, wat verander het in ’n roosstruik (Figuur 39). Ná die soen groei die blom in die liggaam van die vrou as ’n jong kind wat in pienk geklee is (Figuur 40). In Figuur 40 blyk die kind vas te wees aan verskeie naelstringe. Die kind breek dan los van die naelstringe en bevind haar skielik in water (Figure 41 en 42). Die water kan geïnterpreteer word as simbolies van die kind in die baarmoeder, veilig omring deur vrugwater. Verskillende diere verskyn en verdwyn in die vrugwater. Hierdie diere sluit in ’n blou vis, ’n harige soogdier, ’n kameelperd-sebra en ’n kangaroe, soos gesien in Figure 43 tot 45.

Figuur 33. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 34. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 35. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 36. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 37. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 38. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 39. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 40. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 41. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 42. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 43. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 44. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Figuur 45. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeelde van die animasie.

Die kreature in Figure 43 tot 45 word deur my gebruik as metafore van die jong vrou se rouproses. Volgens King (2013:64) word sekere soogdierspesies ernstig geraak deur die dood van hul kleintjies. Die animasie eindig waar dit begin het: die slapende jong vrou maak haar oë oop. In Figuur 46 raak sy bewus van die kameelperd-sebra langs haar. Metafories kan dit moontlik verwys na die jong vrou se stryd met haar hartseer oor haar ongebore kind. Die dierlike wese bring vir haar ’n gevoel van troosvolle vrede en die moontlikheid dat sy haar verlore liefdesobjek kan vervang. Wanneer sy haar oë knip, verdwyn die dier. Duisternis daal neer en die animasie draai en begin weer by die toneel waar dit geëindig het. My bedoeling met die skepping van hierdie animasie was dat die deurlopende herhaling daarvan op die vrou se voortgesette ervaring van melankolie dui. Die jong vrou kan haarself nie losmaak van haar verlore liefdesobjek nie.

Figuur 46. Dreaming of peculiar creatures, 2014.
Stil videobeeld van die animasie.

Murlikiewicz en Sieroszewski (2012:158) skryf dat ’n miskraam as ’n traumatiese gebeurtenis intens herbeleef word in herhalende beelde, gevoelens, drome, waansin en terugflitse. Deur haar drome van eienaardige wesens herbeleef die vrou die trauma van die miskraam en die gepaardgaande herinneringe. Die kunswerk weerspieël die nimmereindigende nagmerrie van melankolie en emosionele lyding wat die jong vrou ervaar as gevolg van die traumatiese verlies van haar liefdesobjek. Vir haar staan die tyd stil en word haar lyding ná die miskraam steeds herhaal. Sy vind dit moeilik om wakker te word of om uit die herhalende droom te ontsnap. Slobodin (2014:163) beskryf die deurlopende ervaring van ’n traumatiese gebeurtenis as ’n oomblik wat in tyd gevries word. Sy beskryf hoe vroue wat ’n miskraam gehad het, voel asof tyd gestuit word. Hulle besef met ’n skok dat die lewe steeds voortgaan. Freud (1939:7–137) meen dat die vries van tyd ná ’n traumatiese gebeurtenis ’n beskermende rol het: die tyd stop, maar melankolie, herinneringe en gevoelens wat verband hou met die traumatiese ervaring, word bewaar. Aan die ander kant wys Slobodin (2014:163) daarop dat trauma dinamies gehou word deur die bevriesing van tyd, omdat herinneringe en emosies herhaaldelik ervaar word. Hierdie weergawe verklaar hoe vroue, insluitende myself, voel oor ’n miskraam wat hulle gehad het. Sommige vroue ervaar emosies van verlange, liefde en hartseer en soek voortdurend na die fetus as die verlore liefdesobjek (Swanson 1999:288–9). As hierdie trauma nie sielkundig verwerk word nie, word traumatiese herinneringe voortdurend fragmentaries ervaar. Tensy die werklikheid van verlies deur die vrou self erken word, kan die trauma nie opgelos word nie (Bourne en Lewis 1991:1167–8), en as die trauma nie opgelos word nie, kan die genesingsproses nie begin nie. Hierdie proses word uitgebeeld in Dreaming of peculiar creatures in die herhalende droomvolgorde. Die toekoms sonder haar kind word die onderbewuste basis van die vrou se angs. Die animasie wys hoe ’n miskraam die sielkundige en fisies progressiewe stadiums van swangerskap skielik en gewelddadig beëindig. Die vrou se lewe verander radikaal en slaan ’n chaotiese rigting in.

By die ontleding van Dreaming of peculiar creatures is dit waardevol om die verskil tussen rou en melankolie (wat reeds bespreek is) in gedagte te hou. Rou behels dat die persoon wat rou, met die lewe voortgaan en die herinnering van die traumatiese ervaring aanvaar. In teenstelling hiermee verhoed melankolie dat genesing plaasvind. Die jong vrou besef onbewustelik dat sy vrede moet maak met die traumatiese gebeurtenis ten einde die rouproses af te sluit. Sy moet haarself van die fetus skei. Hierdie proses word uitgebeeld in haar onbewuste droom. Die herhaling van die droom deur die digitale stopraam-animasie beklemtoon dat rou ’n droom is en dat die vrou steeds bewustelik in melankolie verdwyn. Freud (1917:143–51) postuleer dat die ego ’n nuwe liefdesobjek kan ontdek sodra die rouproses voltooi is. Die jong vrou het nog nie hierdie punt in haar rouproses bereik nie, aangesien sy steeds melankolies is en nie gereed is om haar band met die verlore liefdesobjek te verbreek nie.

Dit is algemeen bekend dat verskeie psigoanaliste waarde heg aan drome en simbole en die rol wat dit in terapie vervul. Drome word gevul met ’n legio simbole en betekenisse wat onbewustelik kommentaar lewer op sowel persoonlike as kollektiewe ervarings. Ek het nie bepaalde simbole gekies voordat ek die kunswerk geskep het nie, en was dus nogal verbaas toe die betekenisse duidelik gemanifesteer het. By nadere ondersoek word die eienaardige wesens selfs meer eienaardig. Ek het die kunswerk geskep deur outomatisme (assosiasie). Volgens Freud het droomsimbole nie altyd universele betekenis het nie, en moet elke geval op grond van meriete, agtergrond en persoonlike betekenis geëvalueer word (Freud, soos aangehaal deur Jonte-Pace 2003:248). Soos reeds verduidelik, het Freud ook vrye assosiasie tydens terapie gebruik. Tydens die skeppingsproses het ek die eerste beeld gevorm, naamlik dié van die jong vrou wat slaap. Hierdie beeld het gelei tot daaropvolgende beelde wat ’n reeks gebeurtenisse vorm waarin wesens verskyn en dan weer verdwyn. Terugskouend is dit interessant om daarop te let dat ek wesens gebruik het wat vir my spesiale betekenis inhou. Hierdie wesens wil sekere waarhede en werklikhede aan die jong vrou oordra en verskyn weer en weer totdat sy haar staat van melankolie verlaat en haar rouproses voltooi. Sonder om al die simbole te noem, verwys ek hier na die kameelperd-sebra, die jellievis en die kangaroe om die betekenis van simbole te illustreer.

Die eerste kreatuur wat verskyn, is die kameelperd-sebra. Die hibridisering van ’n dier met strepe en ’n dier met kolle kan beteken dat die jong vrou (hoewel sy in ’n put van melankolie en wanhoop gedompel is) besef dat dit tyd is om vorentoe te beweeg. Sy het ’n verandering in haar lewe nodig. Hierdie verandering is soos ’n sprong van melankolie na rou en daarna na genesing.

Later in die kunswerk verander die geboortefetus in ’n jellievis. Jare gelede het ek ’n artikel gelees oor ’n seldsame jellievissoort, Turritopsis dohrnii, wat algemeen bekend staan as ’n onsterflike jellievis omdat sy selle voortdurend regenereer (Bavestrello, Sommer en Sarà 1992:137–40). Die simbool van ’n lang lewe word in die kunswerk aangewend as ’n simbool van oënskynlik ewige melankolie, aangesien die jong vrou sukkel om haar rouproses te voltooi. Die jellievis weerspieël ook die onsterflike verlange na en die onvergeetlikheid van die verlore liefdesobjek. Volgens Crisp (2010, s.bl.) kan dit verwys na onbewuste pynlike emosies (die tentakels van ’n jellievis word nageboots). Dit kan ook dui op gevoelens van hulpeloosheid en sinloosheid.

’n Kangaroe verskyn in die jong vrou se droom. Die kangaroewyfie is bekend daarvoor dat sy haar kleintjie in ’n beskermende buidelsak dra. Volgens Crisp (2010, s.bl.) is hierdie ruimte simbolies van veiligheid en beskerming in die moederskoot. Hy verklaar verder dat kangaroes ook vinnig rondbeweeg en dus geassosieer word met iets wat ’n mens nie kan hanteer nie of iets wat te vinnig verander (Crisp 2010, s.bl.). Die jong vrou kon nie die fetus teen die dood beskerm nie en beskou dus haar eie baarmoeder as gebrekkig en onveilig. Later in die kunswerk bevind sy haar terug in haar eie moederskoot, waar sy veilig voel. Sy verlang daarna om veilig te voel en weer lief te hê. Die verlore liefdesobjek is nou net ’n droom en sy verlang daarna. Sy verlang ook na ’n moontlik fisieke verband daarmee. Tog ontwyk die verlore liefdesobjek haar vergeefse pogings.

3. Samevatting

Die vier geselekteerde kunswerke wys hoe rou en melankolie veroorsaak word deur ’n miskraam as ’n traumatiese ervaring. Die verlies van ’n liefdesobjek word voorgestel.

Ek stem nie saam met Freud se standpunte oor vroulikheid en vroue se sielkundige reaksie op trauma en verlies nie. Sy wanopvattings van vrouwees en moederskap kan nie met al sy teorieë versoen word nie. Freud noem byvoorbeeld nie spesifiek dat ’n miskraam rou en melankolie kan meebring nie. Ek bespreek onder andere Pines se werke om te toon dat ’n miskraam inderdaad tot sielkundige trauma kan lei.

Deur traumateorieë oor verlies te ondersoek, argumenteer ek dat rou ’n natuurlike, terapeutiese manier is om op verlies te reageer. Rou omvat kennis van die omvang van verlies. Rou is ook die begin van die losmaking van die verlore liefdesobjek. Daarteenoor kom melankolie voor wanneer die persoon wat rou, nie die verlies ten volle verstaan nie en die subjek nie kan loskom van die liefdesobjek nie. In hierdie geval is die persoon wat rou, in ’n tipe doodloopstraat, waar die rouproses stop en die ego en die liefdesobjek verstrengel raak. Dit lei dan tot egoverlies. Die egoverlies word verduidelik aan die hand van die videokunswerk Dreaming of home. Die jong vrou wat onlangs ’n miskraam gehad het, word in melankolie gedompel en in die proses verloor sy haar selfrespek en ego. Dit word vererger deur die samelewing se ontoereikende beskouings. Dit word ook wel deur Freud se argumente geïllustreer, soos dat vroue slegs deur moederskap en voortplanting gedefinieer kan word. Die vernietigende kringloop van melankolie word ook uitgebeeld in Dreaming of peculiar creatures. Deur die eienaardige kreature as simbole in die kunswerk te gebruik, illustreer ek dat die jong vrou bewus is van die noodsaaklikheid om die proses van genesing te hervat en af te sluit sodat sy weer ’n aktiewe rol in die samelewing kan speel.

Die sielkundige pyn en rou wat deur ’n miskraam veroorsaak word, word in baie gevalle stilweg verduur. Die vrou wat rou, voel asof sy as vrou en ma misluk het en haar vroulikheid vir ’n tyd lank verloor het. Hierdie stille lyding word uitgebeeld in The moon and the tree (stil animasie). Met inagneming van Freud se siening oor vroulikheid en kritiek daarop deur feministiese skrywers, lei ek af dat Freud weinig simpatie gehad het vir vroue wat ’n miskraam gehad het en dat hy hulle waarskynlik as histeries beskryf het. Desondanks stel ek voor dat sommige van sy teorieë oor verlies, rou en melankolie wel sekere aspekte van vroue se lyding as gevolg van verlies deur ’n miskraam kan verduidelik.

Die jong vrou se sielkundige en emosionele gesondheid word onverwags weggeneem deur die miskraam in If I did(n’t). Die impak van die trauma is verreikend. Soos Kendall-Tackett (2005) toon, is ’n miskraam vir baie vroue die mees traumatiese ervaring wat hulle ooit gehad het. Die mediese prosedure waardeur die aborsie van die dooie fetus plaasvind, is nie net indringend nie, maar dit rig ook liggaamlike en sielkundige skade aan.

Ek voer aan dat sielkundige skade vererger word omdat die toekomstige moeder waarskynlik die ontwikkeling van die fetus met verwagting en in afwagting gevolg het en reeds begin het om ’n toekoms saam met haar baba te idealiseer. Hierdie skade kan herstel word slegs wanneer die rouproses afgehandel is.

Dit is sinvol om te beklemtoon dat video-animasies unieke eienskappe bevat wat dit toepaslik maak vir die uitbeelding van rou en melankolie na afloop van die traumatiese verlies van ’n verlore liefdesobjek. In my animasies beklemtoon ek (deur herhalende en afwisselende rame) dat die toestand van melankolie nimmereindigend kan wees.

Bibliografie

American College of Obstetricians and Gynecologists. 2015. http://www.acog.org/Patients/FAQs/Prenatal-Development-How-Your-Baby-Grows-During-Pregnancy (22 Junie 2016 geraadpleeg).

American Pregnancy Association. 2017. http://americanpregnancy.org/pregnancy-complications/miscarriage (12 Januarie 2017 geraadpleeg).

Bavestrello, G., C. Sommer en M. Sarà. 1992. Bi-directional conversion in Turritopsis Nutricula (Hydrozoa). Scientia Marina, 56(2–3):137–40.

Benediktsdóttir, H. 2014.The impact of fairy tales. An exploration of the relationships of parents and children in selected fairy tales. BA-skripsie, University of Iceland, Haskoli Islands.

Bennett, S.M., B.T. Litz, B.S. Lee en S. Maguen. 2005. The scope and impact of perinatal loss: current status and future directions. Professional Psychology: Research and Practice, 36(2):180–7.

Beutel, M., R. Deckardt, M. von Rad en H. Weiner. 1995. Grief and depression after miscarriage: their separation, antecedents, and course. Psychosomatic medicine, 57(6):517–26.

Bourne, S. en E. Lewis. 1991. Perinatal bereavement: a milestone and some new dangers. British Medical Journal, 302:1167–68.

Bowlby, J. 1980. Attachment and loss, volume 3. Loss, sadness and depression. New York: Basic Books.

Bowles, S.V., L.C. James, D.S. Solursh, M.K. Yancey, T.D. Epperly, R.A. Folen en M. Masone. 2000. Acute and post-traumatic stress disorder after spontaneous abortion. American Family Physician, 61(6):1689–96.

Brier, N. 2008. Grief following miscarriage: a comprehensive review of the literature. Journal of Women’s Health, 17(3):451–64.

Brody, J.E. 2015. When grief won’t relent. https://well.blogs.nytimes.com/2015/02/16/when-grief-wont-relent/?_r=0 (3 Junie 2016 geraadpleeg).

Butler, J. 1997. Excitable speech. A politics of the performative. New York: Routledge.

Carhart-Harris, R.L., H.S. Mayberg, A.L. Malizia en D. Nutt. 2008. Mourning and melancholia revisited: correspondences between principles of Freudian metapsychology and empirical findings in neuropsychiatry. Analysis of General Psychiatry, 7(9). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2515304 (30 Junie 2015 geraadpleeg).

Cassidy, J. en P.R. Shaver (reds.). 1999. Handbook of attachment: theory, research, and clinical applications. New York: Guilford.

Cherry, K. 2016. Fixation meaning. https://www.verywell.com/what-is-a-fixation-2795188 (24 Januarie 2016 geraadpleeg).

Chodorow, N. 1978. The reproduction of mothering: psychoanalysis and the sociology of gender. Berkeley: University of California Press.

Crisp, T. 2010. Dream dictionary. http://dreamhawk.com (3 Februarie 2016 geraadpleeg).

De Beauvoir, S. 1949. The second sex. Londen: Vintage.

Deegan, M.J. en M.R. Hill (reds.). Women and symbolic interaction. Winchester: Allen & Unwin.

Derrida, J. 1997. The politics of friendship. Vertaal deur G. Collins. Londen en New York: Verso.

—. 2001. The working of mourning. Onder redakteurskap van P.A. Brault en M. Naas. Chicago en Londen: Chicago University Press.

DerSarkissian, C. 2016. What is normal grieving, and what are the stages of grief? http://www.webmd.com/balance/normal-grieving-and-stages-of-grief#2 (30 Julie 2016 geraadpleeg).

Dickenson, D. en M. Johnson (reds.). 1993. Death, dying, and bereavement. Londen: Open U Press, Sage.

Engelhard, I.M., M.A. van den Hout en A. Arntz. 2001. Posttraumatic stress disorder after pregnancy loss. Analysis of General Psychiatry, 23(2):62–6.

Firestone, S. 1979. The dialectic of sex: the case for feminist revolution. Londen: The Women’s Press Ltd.

Fraley, R.C. en P.R. Shaver. 1999. Loss and bereavement: attachment theory and recent controversies concerning “grief work” and the nature of detachment. In Cassidy en Shaver (reds.) 1999.

Freud, S. en J. Breuer. [1893–1895] 1995. Studies on hysteria. New York: Basic Books.

—. 1917. The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, volume 14. Londen: Hogarth Press.

—. [1917] 2001. The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, volume 17. Londen: Hogarth Press.

—. 1921. The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, volume 18. Londen: Hogarth Press.

—. 1925. The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, volume 19. New York: Vintage.

—. 1932. New introductory lectures on psychoanalysis. Vertaal deur W.J.H. Sprott. New York: WW Norton.

—. 1939. The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, volume 22. Londen: Vintage and Hogarth Press.

Henderson, D. 2012. Apophatic elements in the theory and practice of psychoanalysis. Pseudo-Dionysius and C.G. Jung. Londen en New York: Routledge.

Horney, K. 1939. New ways in psychoanalysis. New York: W.W. Norton.

Jesudason, E.C. 2011. The epidemiology of birth defects. In Puri (red.) 2011.

Jonte-Pace, D. 2003. Teaching Freud. Oxford: Oxford University Press.

Kaplan, E.A. 2005. Trauma culture, the politics of terror and loss in media and literature. New Brunswick, New Jersey, Londen: Rutgers University Press.

Keefe-Cooperman, K.A. 2005. A comparison of grief as related to miscarriage and termination for fetal abnormality. The Journal of Death and Dying, 50(4):281–300.

Kendall-Tackett, K.A. 2005. Handbook of women, stress and trauma. New York, Hove: Brunner-Routledge.

King, B.J. 2013. When animals mourn. Scientific American. https://www.scientificamerican.com/article/when-animals-mourn/ (3 Mei 2016 geraadpleeg).

Klass, D., P.R. Silverman en S.L. Nickman (reds.). 1996. Continuing bonds: new understandings of grief. Washington, D.C.: Taylor en Franci.

Klier, C.M, P.A. Geller en J.B. Ritsher. 2002. Affective disorders in the aftermath of miscarriage: a comprehensive review. Archives of Women’s Mental Health, 5:129–49.

Koutsompou, V.I. en A. Koutsompou.2015. The concept of death as depicted in fairy tales. International Journal of Languages, Literature and Linguistics, 1(2):154–57.

Kristeva, J. 1989. Black sun: depression and melancholia. Vertaal deur L.S. Roudiez. New York: Columbia University Press.

Kübler-Ross, E. 1969. On death and dying. New York: The Macmillan Company.

Layne, L.L. 1997. Breaking the silence: an agenda for a feminist discourse of pregnancy loss. Feminist Studies, 23(2):289–317.

Lee, C. en P. Slade. 1996. Miscarriage as a traumatic event: a review of the literature and new implications for intervention. The Journal of Psychosomatic Research, 40(3):235–44.

Loewald, H. 1989. Papers on psychoanalysis. New Haven, CT: Yale University Press.

Madison, G. s.j. Bereavement and loss. http://gregmadison.net/documents/Bereavement%20and%20Loss%20book%20excerpt.pdf (23 July 2016 geraadpleeg).

Mantel, H. 2003. Giving up the ghost. A memoir. Londen: Fourth Estate.

McMahon, J. 2012. “Freud you’re hysterical!” Connecting the female and the mother intopsychoanalysis. Socheolas Limerick Student Journal of Sociology, 4(1):37–51.

Murlikiewicz, M. en P. Sieroszewski. 2012. Acute stress disorder and posttraumatic stress disorder following miscarriage. Archives of Perinatal Medicine, 18(3):157–62.

Nikolakouli, A. 2012. The influence of Sigmund Freud’s theory of dreams on the movement of Surrealism. http://manoeuvresto.blogspot.co.za/2012/03/influence-of-sigmund-freuds-theory-of.html (12 January 2017 geraadpleeg).

Oakley, A., A. McPherson en H. Roberts. 1990. Miscarriage. Londen: Penguin.

Parkes, C.M. 1993. Bereavement as a psychosocial transition: processes of adaptation to change. In Dickenson en Johnson (reds.) 1993.

Penguin Random House. Tony Crisp. http://www.penguinrandomhouse.com/authors/
6023/tony-crisp (20 Januarie 2017 geraadpleeg).

Pervin, L.A. 1989. Personality: theory and research. Hoboken: John Wiley.

Petchesky, R.P. 1981. Anti-abortion, anti-feminism and the rise of the new right. Feminist Studies, 7:206–46.

Pines, D. 2010. A woman’s unconscious use of her body: a psychoanalytical perspective. Londen: Routledge. Pollock, D. 1997. Origins in absence: performing birth stories. The Drama Review, 41(1):11–42.

Pollock, G.H. 1961. Mourning and adaptation. International of Psychoanalysis, 42:341–61.

Porter, L. 2015. Miscarriage and person-denying. Journal of Social Philosophy, 46(1):597–9.

Puri, P. (red.). 2011. Newborn surgery. Derde uitgawe. Londen: Hodder Arnould.

Reinharz, S. 1987. The social psychology of miscarriage: an application of symbolic interaction and method. In Deegan en Hill (reds.) 1987.

Rich, A. 1976. Of woman born: motherhood as experience and institution. Londen: Vigaro.

Rosenblatt, L.M. 1983. Literature as exploration. New York: Modern Language Association.

Sanchez-Pardo, H. en J.A. Hirschman. 1977. Father-daughter incest. Signs: Journal of Women in Culture and Society, 2(3):735–56.

Simon, R.M. 1997. Symbolic images in art as therapy. Londen en New York: Routledge.

Slobodin, O. 2014. The aborted time: a temporal view on the trauma of pregnancy loss. Depress Anxiety, 3:163.

Stobert, S. en A. Kemeny. 2003. Childfree by choice. Canadian Social Trends, 69:7–10.

Swanson, K.M. 1999. Effects of caring, measurement, and time on miscarriage impact and women's well-being. Nursing Research, 48(6):288–98.

Taylor, M. en M.C. Mottweiler. 2008. Imaginary companions. Pretending they are real but knowing they are not. American Journal of Play, 1:47–54.

The Endowment for Human Development. s.j. Prenatal form and function – the making of an earth suit. https://www.ehd.org/dev_article_unit4.php#fb1 (5 June 2019 geraadpleeg).

Yannakis, D. 2006. Misconceptions: loss and melancholia in poetry of miscarriage, stillbirth and abortion. BA Honneurs-skripsie, Edith Cowan University, Australia.

Zucker, A.N. 1999. The psychological impact of reproductive difficulties on women’s lives. Sex roles: A Journal of Research, 40(9):767–86.

Eindnota

¹ Stil videobeelde is deur navorser/kunstenaar verskaf. 

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Visuele uitbeeldings van ’n miskraam in die kunswerk <em>Loss</em>: ’n Kritiese toepassing van Freud se teorieë van verlies en trauma appeared first on LitNet.

Opsomming

Volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling is ’n begrip wat voortspruit uit dié van volhoubare ontwikkeling, ’n begrip wat op sy beurt voortgespruit het uit die basiese-behoefte-benadering tot ontwikkeling (Cole 1994b:228) en wat sedert die vroeë 1970’s toenemende beslag gekry het in die ontwikkelingsdebat. Vervolgens word ’n bondige oorsig gegee van die ontstaan van die volhoubare-ontwikkeling-ideologie en die definiëring van die begrip volhoubare ontwikkeling asook die samestellende dele en meegaande meetinstrumente. Daarna word die toepaslikheid daarvan vir volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling in Suid-Afrika bespreek. 

Hoewel volhoubare ontwikkeling sedert 1992 ’n integrale deel van die Suid-Afrikaanse beplanningsreg is (Kotze 2014:16), neem dit nie noodwendig die lewensbronstrategieë van landelike gemeenskappe voldoende in ag nie. Waar die beleids- en wetlike raamwerk die gebruiklike volhoubareontwikkelingsbenaderings van ekonomiese groei en die verbeterde bestuur van natuurlike hulpbronne beklemtoon, fokus die oorgrote meerderheid van die landelike bevolking eerder op oorlewingstrategieë (veral mense in die diepste armoede). Baumgartner (2004:17) voer aan dat landelike ontwikkeling eerder daarop gerig moet wees om die landelike gemeenskappe te ondersteun in die voortdurende aanpassing van hul oorlewingstrategieë ten einde meer volhoubare lewensbronne daar te stel. 

Die verskillende aspekte wat van belang is vir landelikelewensbron-ontwikkeling word saamgevat deur Dale se ontwikkelingsmaatstawwe (Dale 2004:2–3), naamlik: ekonomies; sosiaal; afhanklikheid teenoor onafhanklikheid (dit wil sê die mate waarin daar self keuses gemaak kan word ten opsigte van lewensomstandighede); rantstandige teenoor geïntegreerde gesteldheid; mate van misdaadvryheid; mate van geestelike bevrediging; en of daar ontwikkelingsgerigte ingesteldheid is (’n persoon se opvatting ten opsigte van sy posisie en beskikbare geleenthede op individuele, huishoudelike of gemeenskapsvlak binne die samelewing). Hierdie aspekte het ’n eiesoortige betekenis vir landelike gemeenskappe in Suid-Afrika, byvoorbeeld ten opsigte van grondbesitkwessies en die ekonomiese handelstransaksies in die landelike gedeeltes van voormalige tuislande, en verg ’n volhoubare-ontwikkeling-benadering wat dit in ag neem.

Trefwoorde: volhoubare ontwikkeling; volhoubare landelikelewensbronne; stads- en streekbeplanning; volhoukonomie; Suid-Afrikaanse landelikheid.

Abstract

Conceptualising sustainable rural livelihood development in South Africa as an extension of sustainable development planning: a research and overview article

Conceptualising sustainable rural livelihoods in the South African context as an extension of sustainable development requires an understanding of what the concept entails, how sustainable rural livelihoods derive from it, and its significance to South African circumstances. Based on a review of the relevant literature, the article endeavours to provide a working definition of sustainable development and sustainable rural livelihoods, with its attendant measurables. This, in turn, informs the conceptualisation of sustainable rural livelihoods in a South African context. 

Sustainable development is a concept that emerged from the basic-needs approach to development (Cole 1994b:228) and which has gained increasing importance in the development debate since the early 1970s. However, there is still no consensus regarding a definition for this concept and there is a proliferation of studies concerning sustainable development and its related issues. As many researchers have rightly pointed out, the concept of sustainable development has different meanings for different individuals (Howarth 1997:445; Asikainen, Brites, Plebańczyk, Rogač Mijatović and Soini 2017:5). As such, it is essential from the outset to ensure that the concept as it emerges in sustainable rural livelihood development is placed and discussed within the relevant framework. For the purposes of this article, sustainable development refers to a fertile livelihood for successive generations that take place within the capacity of ecological, social and economic systems of a society. In particular it supports the definition of sustainable rural livelihoods as sustainable development taking place in a particular spatial context (rural environment), with the components of people (socio-political and ecological), tangible assets (ecological and economic) and intangible assets (economic and socio-political) that give a significant meaning to it within a specific time frame. 

Ascertaining the achievability of sustainable development (and sustainable rural livelihoods as its derivative) as an objective of urban and regional planning approaches requires the establishment of relevant and suitable indicators. The use of pure economic growth indicators has already been deemed insufficient in addressing poverty alleviation and the concomitant improvement of living conditions (Korten 1992:13 and Goldsmith 1977:129). In order to measure sustainable development more reliably, the current analytical and design frameworks at different levels therefore need to be radically altered (Magnaghi 2005; Goldsmith 1972:12; Bueno 2010:43). This has led to the creation of a specific discipline dedicated to the comprehensive and intricate nature of appropriate indicators to measure sustainable development, namely sustainomics (Munasinge 2009:22–3). In practice it is essential to use these appropriate benchmarks and frameworks in the implementation and measurement of sustainable rural-livelihood development.

Although sustainable development has been an integral part of the South African policy and legal framework since 1992 (Kotze 2014:16) it does not necessarily take into consideration the livelihood strategies of rural communities. While the policy and legal framework emphasises the usual sustainable development approaches to economic growth and the improved management of natural resources, the vast majority of rural populations focus more on survival strategies in their livelihoods (especially the poorest of the poor). Baumgartner (2004:17) argues that rural development should rather be aimed at supporting rural communities as they continually adapt their survival strategies in order to create a more sustainable livelihood. In addition, sustainable rural livelihood planning within the South African context requires an awareness of the significant differences between various types of rural areas. The specificity of the different spatial, social and economic contexts within sustainable rural-livelihood development supports a strategic rural planning approach that centres on the view of life of the relevant rural community (Munasinge 2009:225). Rural livelihoods, however, do not occur in isolation from urban livelihoods in South Africa, and the sustainability strategies of the two are intimately linked (draft Integrated Urban Development Framework 2014:5). This supports the context-specific approach to sustainable livelihood development, as there is no one perfect sustainable development strategy that can be applied to create sustainable communities in South Africa, no matter where they are on the urban-rural continuum. 

The various aspects that are important for rural livelihood development are summarised by Dale's developmental measures (2004:2–3), namely: economic; social; dependence on independence (i.e. the extent to which choices can be made with regard to living conditions themselves); marginalised versus integrated state; degree of freedom of crime; degree of spiritual satisfaction; and whether there is a developmental mindset (a person's perception of his position and available opportunities on individual, household or community level within society). These aspects have a unique meaning for rural communities in South Africa, such as for land tenure issues and the economic and economic interaction in rural former homeland areas, particularly in terms of civil pensions, urban dependence, the role of local production and the place of local/periodic markets (Nel and Hill 2000:230), and require a sustainable development approach that takes this into account. There are also specific gender issues that need to be incorporated into any approach towards sustainable rural livelihood development: firstly that of increased access for women to social grants and support; secondly, enabling women to participate in planning and implementation processes; and thirdly, access to resources (Government of National Unity [Die Regering van Nasionale Eenheid] 1995). The main issue currently affecting sustainable rural livelihood development in South Africa is that of access to land-use rights. In this regard, government institutions have a decisive role in the way in which the distribution of resources (especially land rights) takes place (Cole 1994a:4). However, the way in which this division takes place must be carefully considered, since ill-considered, hasty and large-scale land reforms can be economically disastrous (Clayton 1983:21), as is clearly evident in the cases of Puerto Rico (Trigo 2007:64), Venezuela (Naím and Toro 2018:130) and Zimbabwe (Chipenda 2018:140). 

Sustainable development and, consequently, sustainable rural livelihood development, will always be relevant topics for analysis, as these affect people's lives on a daily basis. In Africa (and therefore also in South Africa) it is essential to note that sustainable development will be achievable only if poor and marginalised communities are specifically included in the process and if the improvement of the quality of life of these communities is prioritised (Pelser and Van Rensburg 1997:164). Rural women are an especially vulnerable group and suffer most from poverty in these areas (Government of National Unity 2015). Although there are several challenges in determining sustainable development and sustainable rural livelihood development in the South African context, there is an emerging set of practices (both proven and exploratory) that provides a solid baseline from which to start (Gause (red.) 2007:14). This baseline can be utilised to resolve systemic impediments to sustainable development in South Africa, both general and specific. The key issues that should be addressed in each of the three environments of sustainable development in order to achieve sustainable rural livelihoods in South Africa are the creation of opportunities for women to participate in planning and implementation processes (socio-political environment), a well-considered resource accessibility plan, especially with regard to land use and ownership rights (economic environment) and the integration of land and water resource management to protect the viability and carrying capacity of agricultural land (ecological environment).

Keywords: rural South Africa; sustainable development; sustainable rural livelihoods; sustainanomics; urban and regional planning.

1. Die begrip volhoubare ontwikkeling 

Soos daar al tereg deur verskeie navorsers opgemerk is, het die begrip volhoubare ontwikkeling verskillende betekenisse vir verskillende mense (Howarth 1997:445; Asikainen, Brites, Plebańczyk, Rogač Mijatović en Soini 2017:5). As sodanig is dit noodsaaklik om uit die staanspoor te verseker dat die begrip soos wat dit neerslag vind in die konteks van volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling, binne die tersaaklike raamwerk geplaas en bespreek word. ’n Bondige oorsig van die ontstaan van volhoubareontwikkelingsideologie, die definiëring van die begrip volhoubare ontwikkeling en die samestellende dele word vervolgens bespreek.

1.1 Bondige oorsig van die ontwikkeling van die beleidstandpunt

Die oorsprong van volhoubare ontwikkeling as ’n beleidstandpunt kan teruggevoer word na die verandering wat plaasgevind het in die wyse waarop armoedeverligting na die Tweede Wêreldoorlog benader is. Daar kan sedertdien onderskeid getref word tussen drie oorvleuelende fases in die proses van die daarstel van ontwikkelingsdoelwitte ten opsigte van armoedeverligting, met hul gepaardgaande verandering van beleide en strategieë (Clayton 1983:3).

Die eerste fase het gestrek van die vroeë 1940's tot byna aan die einde van die 1970's, met die klem op ’n kapitalistiese benadering tot ekonomiese groei. Hierdeur is gepoog om ’n positiewe invloed op plaaslike ontwikkeling te bewerkstellig deur die voordele van verstedeliking en industrialisasie te gebruik om ekonomiese voordele na armer bevolkingsgroepe te versprei (Lynch 2005:1), byvoorbeeld Rostow se gebalanseerde-groei-teorie (1960) of Friedmann se ongebalanseerde-groei-teorie (1966).

Dit het egter begin duidelik word dat hierdie benadering nie die gewenste resultate sou lewer ten opsigte van armoedeverligting nie. Daar het dus ’n tweede fase ontstaan waar ontwikkelingsdoelwitte ’n klemverskuiwing ondergaan het om ’n meer sosialistiese benadering te weerspieël (Munasinge 2009:3). Hoewel daar nog steeds gebruik gemaak is van ekonomiese-groei-modelle, wat doelwitte soos werkskepping en inkomsteverspreiding ingesluit het, was die fokus op die verbetering van lewenstandaarde.

Mettertyd is tot die besef gekom dat ekonomiese groei nie werklik voldoende is om ’n samelewing se welsyn te kan bepaal nie en het ’n derde fase rondom ongeveer die middel-1970’s gestalte gekry, naamlik ’n basiese-behoeftes-benadering. Hierdie fase het nie die tweede fase vervang nie, maar het eerder die indiensneming- en inkomsteverspreidingaspekte daarvan omarm en ’n reeks verwante doelwitte bygevoeg, ’n wyse van optrede wat veral by ontwikkelende lande aanklank gevind het (Aziz 1978:xv). Dit het die vestiging van ’n ekonomiese en sosiale stelsel ondersteun wat volhoubare ekonomiese groei sou meebring. Gepaardgaande doelwitte wat daargestel is, sluit in ’n styging in reële inkomste, verhoging van onderwysstandaarde, verbetering in gemeenskapsgesondheid en ’n verhoging in die algemene lewensgehalte (Pearce, Barbier en Makandya 1990:1). Die basiese-behoeftes-benadering het verder ten doel gehad om die hoogste vlakke van armoede teen die jaar 2000 uit te wis en dat daar voorsien sou kon word in die basiese huishoudelike en gemeenskapsbehoeftes van die wêreldbevolking (Dewar, Todes en Watson 1986:85–97). In hierdie benadering is daar dus nie net gefokus op die wyse waarop ontwikkeling plaasvind nie, maar ook op die uitwerking daarvan, waarby ingeslote die gedagte was dat volhoubare ontwikkeling deur ’n gemeenskap self bestuur word (Davids, Theron en Maphunye 2009:1).

In dieselfde tydvak het daar egter ook ’n meer radikale denkwyse ontstaan as ’n teenreaksie tot volhoubare-ontwikkeling-benaderings wat suiwer ekonomiese groei voorgestaan het. In sy invloedryke “A blueprint for survival”, wat in die Januarie 1972-uitgawe van die The Ecologist gepubliseer is, verklaar Edward Goldsmith dat ons “’n ekonomiese en polities gedesentraliseerde postindustriële samelewing” (eie vertaling) moet skep. Hierdie dokument is onderteken deur 30 van die prominentste wetenskaplikes van daardie tyd, insluitende Julian Huxley, Frank Fraser Darling, Peter Medawar en Peter Scott. Daarin is voorgestel dat mense in klein, gedesentraliseerde en hoofsaaklik gedeïndustrialiseerde gemeenskappe moet woon. Die ideaal wat daar gestel is, was dié van stamgebaseerde samelewings met die volgende eienskappe: kleinskaalse gemeenskappe, lae-impak-tegnologieë, suksesvolle bevolkingsbeheer, volhoubare hulpbronbestuur, holistiese en ekologies geïntegreerde wêreldbeskouings en ’n groot mate van onderlinge gehegtheid, fisieke gesondheid, sielkundige welsyn en geestelike vervulling binne die samelewing. Hierdie ideaal het uiting gegee aan Silberstein en Maser (2000:191) se verklaring dat die era van volhoubaarheid gekenmerk sou word deur gemeensaamheid, geestelikheid en intuïsie, in teenstelling met die postmoderne era se onderskeidende kenmerke van individualisme, materialisme en die illusie van rasionele denke.

Benewens die radikale aanslag van Goldsmith en sy voorstanders, het ook andere tot die besef gekom dat daar beperkinge is aan ’n suiwer ekonomiese-groei-benadering tot volhoubare ontwikkeling en dat daar ’n verbreding van die begrip volhoubare ontwikkeling nodig was. Die verslag van die Wêreldkommissie vir Omgewing en Ontwikkeling (ook bekend as die Brundtland-kommissie), getiteld Our common future (1987), het die noodsaaklikheid daarvan beklemtoon om armoedeverligting, geslagsgelykheid en inkomsteverspreiding in ag te neem met die opstel van volhoubareontwikkelingstrategieë. Dit het ook erkenning gegee aan die feit dat daar ekologiese beperkings bestaan vir ekonomiese groei in ontwikkelde en ontwikkelende lande. Ander belangrike kwessies wat onder die loep moes kom, was die ondersteuning van alternatiewe opvoedkundige modelle, “groen” boutegnieke vir bekostigbare behuising en onderling-gekoppelde werksmag-ontwikkeling wat die vermoëns in armer gemeenskappe verbeter (Anglin 2011:102). Hierdie proses sou vereis dat daar ’n diepliggende verandering moes plaasvind deur middel van ’n wêreldwye, veelvlakkige en netwerkgekoppelde veldtog met ’n verskeidenheid belanghebbendes, deelnemende regeringstrukture, verbeterde beleidsinstrumente, gevorderde tegnologieë en beter kommunikasie. Dit sou weer inwerk op die onderliggende kwessies wat gepaardgaan met basiese behoeftes, sosiale magstrukture, waardes, keuses en ’n voldoende kennisbasis om lewensomstandighede te verbeter (Munasinge 2009:19). 

Die begrip volhoubare ontwikkeling het dus ontstaan uit ’n behoefte in beplanningsbenadering om armoede vanuit ’n ekonomiese oogpunt aan te spreek. 

Daar is egter mettertyd besef dat armoedeverligting ’n verwikkelde begrip is en dat daadwerklike verbetering in lewensomstandighede ’n omvattende en geïntegreerde benadering vereis. Volhoubare ontwikkeling word dienooreenkomstig as die alomteenwoordige beplanningsbenadering in stads- en streekbeplanning gevolg om ’n verskeidenheid ontwikkelingsuitdagings aan te spreek.

1.2 Definisie van volhoubare ontwikkeling 

Aanvanklik was die omgewingsaspek van volhoubare ontwikkeling die primêre fokus van beplanningsbenaderings. Hierdie uitgangspunt het behels dat hoewel dit noodsaaklik is om in die verwikkelde behoeftes van mense te voorsien, die herstelvermoë van lewensonderhoudende natuurlike omgewingstelsels gehandhaaf moes word (Silberstein en Maser 2000:69). Raymond F. Dasmann (1975:5), ’n prominente bewaringsbioloog, het byvoorbeeld geglo dat volhoubare ontwikkeling die rasionele benutting van die omgewing moes behels om sodoende die bes moontlike volhoubare lewensgehalte vir die mensdom te verseker. Anders gestel: “die gebruik van omgewingsbronne om so lank as moontlik ’n volhoubare leefomgewing daar te stel” (Dasmann 1975:5) (eie vertaling), waar lewensgehalte die kwantitatiewe en kwalitatiewe behoeftes van mense vervat. Dié benadering het aanleiding gegee tot die algemeen bekende definisie wat vir volhoubare ontwikkeling verstrek word, naamlik “ontwikkeling wat in die huidige geslag se behoeftes voorsien, sonder om die vermoëns van toekomstige geslagte om hulle behoeftes te bevredig, in gedrang te bring” (eie vertaling). Die oorsprong van hierdie definisie kan nagespoor word in die verslag van die reeds genoemde Brundtland-kommissie.

Hoewel die Brundtland-kommissie se definisie dikwels ter sprake kom in besprekings rondom volhoubare ontwikkeling, word die geldigheid daarvan ook gereeld in twyfel getrek. Dit hou verband met die vaagheid daarvan ten opsigte van die wyse waarop volhoubare ontwikkeling behaal moet word (Van Zeijl-Rozema, Cörvers, en Kemp 2007:3). Terselfdertyd het hierdie vaagheid egter ook tot gevolg gehad dat ’n wye spektrum belangegroepe (hetsy konserwatief, radikaal of iewers tussenin) hulle met die begrip kon vereenselwig (Cole 1994:228). 

Stelselmatig het die omskrywing van volhoubare ontwikkeling en volhoubaarheid verander na dié van ’n drievoudige onderskrywing van interafhanklike en wedersyds versterkende “pilare”, naamlik ekonomiese ontwikkeling, sosiale ontwikkeling en beskerming van die omgewing (Algemene Vergadering van die Verenigde Nasies 2005). ’n Ruim vertolking van volhoubare ontwikkeling doen dus aan die hand dat die begrip nie ’n enkele “stabiele toestand” ten doel het nie, maar eerder die bes moontlike dinamiek vir aardbewoning gedagtig aan die behoeftes van die ekonomie, die samelewing en die omgewing (Robin en Steffen 2007:1695). Hierdie dinamiese aspek word uitgelig in Munasinge (2009:3) se beskrywing van volhoubare ontwikkeling as “’n proses om die beskikbaarheid van geleenthede te verbeter om sodoende individue en gemeenskappe in staat te stel om hul strewes en volle potensiaal oor ’n volgehoue tydperk te behaal, terwyl die veerkragtigheid van ekonomiese, sosiale en omgewingstelsels behoue bly” (eie vertaling). 

Die verskeidenheid definisies van volhoubare ontwikkeling wat sedertdien opgestel is, beklemtoon feitlik almal dat ekologiese prosesse, lewensonderhoudende stelsels, verskeidenheid, sosiale geregtigheid en ekonomiese ontwikkeling onderhou en volgehou moet word en dat die gedagtes van bewaring en ontwikkeling interafhanklik is (Ontong en Le Grange 2015:53). In Carley (2001:10) se omvattendste definisie byvoorbeeld verklaar hy dat volhoubare ontwikkeling ’n voortgesette proses van bemiddeling tussen sosiale, ekonomiese en omgewingsbehoeftes is waardeur positiewe sosio-ekonomiese verandering teweeg gebring word sonder dat die ekologiese en sosiale stelsels waarvan gemeenskappe en die samelewing afhanklik is, ondermyn word. Daarbenewens vereis dit die suksesvolle implementering van ’n geïntegreerde benadering tot beleid, beplanning en sosiale leerprosesse, en ’n politiese lewensvatbaarheid wat afhanklik is van die algehele ondersteuning van die mense wat daardeur beïnvloed word deur middel van hul regerings, sosiale instellings en private bedrywighede. As verdere toeligting bied Anglin (2011:32) ’n besonder breë omskrywing van volhoubare ontwikkeling, waarin verklaar word dat plaaslike volhoubare ontwikkeling die benutting is van natuurlike, ekonomiese, politieke, menslike en sosiale hulpbronne wat die vermoë van toekomstige geslagte om voordeel uit hierdie hulpbronne te trek in ag neem. Dit behels ook die noodsaaklikheid van goeie rentmeesterskap in omgewingsbestuur deur die doeltreffende benutting of herbenutting van natuurlike of mensgemaakte middels, terwyl inkomstes en lewensbestane voortgebring word. In hierdie verband behels lewensbronne die vermoëns, middels (voorrade, hulpbronne, regte en toeganklikheid) en bedrywighede wat nodig is om ’n bestaan te voer.

Al hierdie aspekte kan volgens Martens (2006:36–8) onder drie hoofde vervat word: Dit handel oor opeenvolgende geslagte (minstens twee geslagte, of 25 tot 50 jaar); dit bepaal die omvang (plaaslike, streeks- en/of wêreldwye omvang, maar nie noodwendig wedersyds inbegrepe nie vanweë sekere wisselmeganismes); en dit behels veelvuldige omgewings (ekonomies, ekologies en sosiokultureel).

Samevattend verwys volhoubare ontwikkeling dus na die ontwikkeling van vrugbare lewensbronne vir opeenvolgende geslagte wat binne die dravermoë van ekologiese, sosiale en ekonomiese stelsels van ’n samelewing plaasvind. Hierdie definisie is die vertrekpunt vir die ontwikkeling van ’n siening of beleid oor volhoubare landelikelewensbronne in Suid-Afrika.

1.3 Samestellende dele van volhoubare ontwikkeling

Die voorgaande bespreking maak dit duidelik dat die huidige opvatting van volhoubare ontwikkeling die ingewikkelde wisselwerking behels tussen minstens drie omgewings, naamlik die sosiopolitiese, ekonomiese en ekologiese, met die mensdom as middelpunt (MacDonald 1994:125). In Gause (red.) (2007:7) word hierdie wisselwerking beskryf as die verbinding van mense in volhoubare gemeenskappe met die natuur (ekologies) en met mekaar (sosiopolities) om gesonder en lewendiger woongebiede te skep (ekonomies), en dit betrek inwoners in gemeenskapsregering en omgewingsbestuur. Figuur 1 toon die onontbeerlike interafhanklikheid van hierdie omgewings om sodoende volhoubare ontwikkeling te verwesenlik.

Figuur 1. Elemente van volhoubare ontwikkeling
Bron: Yates (2012:10)

’n Belangrike voorvereiste wanneer volhoubare ontwikkeling en volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling as uitvloeisel daarvan ter sprake kom, is die besef dat die woord ontwikkeling afhanklik is van die konteks waarin dit gebruik word, aangesien ekonomieë, samelewings en omgewings verskil. Dit verhoed dat daar ’n allesomvattende doelwit gestel kan word vir volhoubare ontwikkeling wat te alle tye toepaslik is vir iedere gemeenskap (Pearce e.a. 1990:2). Dit is dus noodsaaklik om ’n gepaste beskouing aangaande hierdie drie omgewings te hê asook ’n omvattende bewustheid van hul onderlinge verwantskap om sodoende die begrip volhoubare ontwikkeling in ’n spesifieke konteks te kan verstaan.

Wat die natuurlike omgewing betref, is dit in die eerste plek belangrik om te besef dat volhoubare ontwikkeling nie gelyk gestel kan word aan omgewingsbewaring nie, aangesien dit die verband wat daar bestaan tussen die ekonomiese, omgewings- en sosiopolitieke sfere buite rekening laat. Tog voer die Verenigde Nasies se Menslikenedersettingsprogram (VN-Habitat 2014:255) aan dat die algemene opvatting in Afrika nog steeds is dat die bewaring van omgewingshulpbronne en die ontwikkeling daarvan in konflik is met mekaar. In werklikheid stel volhoubare ontwikkeling eerder ’n belangrike en dinamiese uitdaging aan natuurlikehulpbronbestuur en die omgewingsekonomie (Howarth 1997:445). Volgens Panday en Khanna (1990:14) kan die suksesvolle ineenskakeling van ekologie en ekonomie voldoende terugvoermeganismes verskaf om die veerkragtigheid van ekostelsels en die voortbestaan van hul lewensgewende komponente te verseker. Hierdie benadering is meer as net ’n “oplossing” vir die sogenaamde tweespalt tussen bewaring en ontwikkeling: dit beklemtoon ook die interafhanklikheid van sosio-ekonomiese ontwikkeling en omgewingsbewaring wanneer dit kom by die bepaling van gunstige lewensomstandighede (Nel 1994:65; Hilliard en Wissink 1996:26). As afdoende bewys vir hierdie standpunt is die werklikheid dat volhoubare landbou (behoefte aan ontwikkeling) nie verwesenlik kan word indien grondgehalte voortdurend verswak nie (behoefte aan bewaring) (Savory en Butterfield 2010:151).

Van die ander kritieke kwessies wat ’n beduidende invloed het op die interafhanklikheid van die omgewing en die ekonomiese en sosiopolitieke sfere in volhoubare ontwikkeling, is die vrugbaarheid van die natuurlike omgewing en sy dravermoë. Goldsmith (1977:131) beskryf hierdie kwessies as die selfregulering van die biosfeer en al die stelsels waaruit dit bestaan, en die handhawing van ewewig in die natuurlike wêreld. Hy beklemtoon ook dat daar ’n onlosmaaklike verband tussen hierdie selfregulering en die handhawing van ewewig bestaan, en wys daarop dat beide gewoonlik ingesluit word by die begrip homeostase. Sou hierdie selfregulering gekortwiek word deur ’n lukrake agent wat van buite af beheer op die sisteem uitoefen (asistemies), belemmer dit die meganismes wat ewewig moet handhaaf. In stadsbeplanning is daar ’n baie spesifieke en alombekende voorbeeld van so ’n asistemiese uitdaging vir die homeostatiese proses van volhoubare ontwikkeling, naamlik dié van stedelike spreiding (“urban sprawl”) (Ling 2005:129). Stedelike omgewings wat kultureel geanker, plaaslik geskep en tegnologies aangepas is in tyd en ruimte, word deur stedelike spreiding ondermyn. Stedelike spreiding gee aanleiding tot die vernietiging van hierdie omgewings se lewenskragtigheid (volhoubaarheid) wat geskep is deur ’n vermenging van ’n verskeidenheid gebruikspatrone, aldus Zetter en Watson (2006:1). Stadsbeplanningspraktyke behoort dus voorsiening te maak vir stedelike woonbuurte met hoër digthede, gemengde gebruike en “wen-wen”-sosiale en omgewingsituasies om die verknorsing wat stedelike spreiding vir volhoubare stedelike omgewings inhou te ondervang.

Hierdie proses vereis ook dat alle tersaaklike rolspelers in die skep en benutting van stedelike ruimtes betrokke moet wees om daardeur maatskaplike welsyn, lewensgehalte, energieverbruik en afvalvermindering na te streef (Juárez-Galeana 2006:184). In hierdie verband verskaf Carley (2001:7) nuttige riglyne wat toegepas kan word, soos ’n vermindering in die hoeveelheid goedere wat verbruik word, meer herwinning, nouer verbintenis tussen werkgeleenthede en woonplekke, groter benutting van openbare vervoer, fietsry en stap as vervoermiddels, laer vlakke van voertuigbesit en ’n styging in die ondersteuning van plaaslike kleinhandelaars as teenhanger vir dié van vergeleë winkelsentrums, ens. Hierdie riglyne beklemtoon die voorsiening van plaaslike werksgeleenthede asook volhoubare plaaslike aktiwiteite wat die geskikste is om in die daaglikse behoeftes van die gemeenskap te voorsien (Juárez-Galeana 2006:192). Hierdeur word daar gefokus op die plaaslike aard van die interafhanklikheid van die ekonomiese omgewing en die natuurlike omgewing, wat beslag kry in ’n “mikro-ontwikkeling”-benadering tot ontwikkelingsbeplanning (Taylor 1992:236). Hierdeur kan die asistemiese uitdaging wat stedelike spreiding vir volhoubare ontwikkeling inhou, opgelos of verlig word. 

Alhoewel besprekings rondom volhoubare ontwikkeling gewoonlik deur die ekonomiese en omgewingsaspekte oorheers word (soos uit die vorige paragrawe blyk), is daar ’n toenemende besef dat dit heel waarskynlik die sosiale aspek is wat die deurslaggewende rol speel in die geslaagdheid al dan nie van ’n volhoubare lewensbron. Carley (2001:7) argumenteer dat ekologiese vindingrykheid dalk na ’n vername wêreldwye doelstelling mag klink, maar dat dit polities en sosiaal haalbaar sal wees slegs indien dit die uitwerking is van ’n grootskaalse veldtog wat op huishoudelike en woonbuurtvlak begin het. Die erkenning dat die wisselwerking tussen mens en natuur sosiaal van aard is, is dus grondliggend aan die verwesenliking van volhoubare ontwikkeling en volhoubare lewensbronne, en dit vereis die vestiging van toepaslike sosialegedragswyses (Cole 1994b:235). Hierdie toepaslike sosialegedragswyses kan luidens Goldsmith (1972:20) gesien word as ’n selfregulerende sosiale stelsel waarin die gedrag wat in die behoeftes van die onderskeie dele voorsien, ook die behoeftes van die geheel sal bevredig. As aanduiding van die soort gemeenskaplikegedragswyses wat volhoubare lewensbronne bevorder, haal Silberstein en Maser (2000:175) die Noordwestelike Beleidsentrum by die Nagraadse Skool vir Openbare Sake aan die Universiteit van Washington aan wat die volgende noem: die aanwakker van plekgehegtheid, bevordering van lewenskragtigheid, beoefening van rentmeesterskap, vestiging van veerkragtigheid, aanknoping van verbintenisse en bevordering van geregtigheid. Daarbenewens moet daar ook geleentheid geskep word om geslagsgelykheid te bevorder deur die sienings, behoeftes en belange wat eie is aan vroue (en wat dikwels die behoeftes van kinders en gesinne insluit) in ag te neem wanneer besluite geneem word (Premchander en Chidambaranathan 2004:209).

Die siening dat daar ’n verbintenis is tussen die sosiopolitieke, ekonomiese en ekologiese omgewings ondersteun een van die mees grondliggende vereistes van volhoubare ontwikkeling, naamlik dat dit nie in afsondering kan plaasvind nie, en dit is veral betekenisvol vir sosiopolitieke verhoudings in volhoubare ontwikkeling. In hierdie verband voer Goldsmith (1972:15) aan dat die basiese beginsels van ekologie, soos die verwantskap tussen alle dinge en die verreikende gevolge van ekologiese prosesse en die ontwrigting daarvan, gemeenskapsbesluite moet beïnvloed. Die klem wat dus geplaas word op “plaaslike bestuur” in volhoubare ontwikkeling asook die siening dat die verhouding tussen staat en samelewing gekenmerk word deur strategiese samewerking of ontkoppeling, weerspreek die opvatting dat die staat en samelewing diskrete sfere is (Mohan en Stokke 2000:264). Daar behoort dus ’n doeltreffende en fyn-ingestelde kommunikasienetwerk tussen alle gemeenskappe wêreldwyd te wees, met prosedures waarvolgens gemeenskapsbedrywighede wat streke beïnvloed, op streekvlak bespreek kan word en streeksbedrywighede met buitestreek-invloede op wêreldwye vlak bespreek kan word (Goldsmith 1972:15). Sodoende word beide ’n gemeenskapsgevoel en word ’n wêreldbewustheid bevorder. Die wyse waarop hierdie soort ondersteuning voorsien moet word, is deur buitegemeenskapsorganisasies (insluitende regeringsinstellings). Die aard van hierdie ondersteuning moet luidens Dale (2004:206) voorsiening maak vir tegniese opleiding, ’n gunstige beleidraamwerk en die fasilitering van beplanningsprosesse, en deelname aan (en selfs verantwoordelikheid vir) beplanning en implementering van sekere soorte projekte. Sodoende kan volhoubare gemeenskappe ontwikkel word as aanpasbare en lewenskragtige stelsels met toepaslike raamwerke van beginsels en tegnieke (plaaslik, streeks-, nasionaal en wêreldwyd) wat hul veranderings op ’n omgewingsbasis en op ’n finansieel (ekonomies) verantwoordelike wyse bestuur (Gause 2007:14).

Die opvatting van volhoubare landelikelewensbronne vloei voort uit die verband wat daar bestaan tussen die verskillende omgewings binne volhoubare ontwikkeling binne die spesifieke landelike ruimtelike konteks. In hierdie opsig gee Chambers en Conway (1992:7–8) inhoud daaraan deur dit uiteen te sit in terme van lewensbronvermoë, tasbare bates en ontasbare bates. Lewensbronvermoë verwys na die bevoegdheid van ’n persoon om sekere basiese take te kan verrig, met ander woorde die gedrag waartoe ’n persoon in staat is. Dit behels onder andere die vermoë om druk te kan hanteer asook om betyds te kan reageer, daadwerklik op te tree en aktief aanpasbaar te wees. Tasbare bates beteken dikwels beide gestoorde goedere en hulpbronne soos vee, plantasies en spaargeld. Ontasbare bates sluit dinge in soos die aansprake en aansprake wat gemaak kan word op fisiese, morele of ander praktiese ondersteuning of toeganklikheid, asook toegang tot of die gebruik aan hulpbronne, gestoorde goedere, dienste, inligting, werkgeleenthede, voedsel of inkomste. Hierdie benadering word in Figuur 2 geïllustreer.

Figuur 2. Komponente van lewensbronne
Bron: Chambers en Conway (1992:7)

Volhoubare landelikelewensbronne is dus gegrond op volhoubare ontwikkeling, wat plaasvind in ’n bepaalde ruimtelike konteks (landelike omgewing), met die komponente van mense (sosiopolities en ekologies), tasbare bates (ekologies en ekonomies) en ontasbare bates (ekonomies en sosiopolities) wat ’n wesenlike betekenis daaraan gee binne ’n spesifieke tydsraamwerk.

2. Meet van volhoubare ontwikkeling 

Die bepaling van die haalbaarheid van volhoubare ontwikkeling as ’n doelstelling van stads- en streekbeplanningsbenaderings vereis die uiteensetting van geskikte meetinstrumente. Daar is alreeds aangedui dat suiwer ekonomiese groei nie genoegsame uitwerking het op armoedeverligting en die gepaardgaande verbetering van lewensomstandighede nie. Ekonomiese-groei-aanwysers soos die Bruto Nasionale Produk (BNP) sal dus ook misluk in die meting van waarlik volhoubare inkomste, in hierdie geval omdat dit nie sekere omgewingsfaktore in berekening bring wat ’n invloed het op lewensomstandighede nie. Hierdie faktore sluit in die werklike waarde van natuurlike en omgewingshulpbronne, die reële koste verbonde aan die benutting van natuurlike hulpbronne in ekonomiese aktiwiteite en die bydrae wat omgewingshersteldienste lewer aan die ekonomie sonder dat die vergoeding vir omgewingskade voldoende verreken word (Munasinge 2009:102). BNP-berekeninge word dus op twee maniere verdraai deurdat ongewenste uitsette (soos besoedeling) oor die hoof gesien word, terwyl voordelige omgewingverwante aktiwiteite dikwels implisiet as nul gewaardeer word. Goldsmith (1977:129) gaan selfs verder in die veroordeling van ekonomiese-groei-aanwysers om volhoubare ontwikkeling te meet, en voer aan dat die “surrogaat” (nywerheids-) wêreld die natuurlike wêreld inkort en verarm, met ’n gepaardgaande biologiese en sosiale inkorting en verarming. Hy beklemtoon dat slegs die onmiddellike geldelike koste in ag geneem word, maar nie die skade wat samelewings en ekosisteme opdoen nie en dat hewige inflasieneigings ’n teken van hierdie nalatigheid is (1977:141). Standaard- makro-ekonomiese ontleding kan dus nie daarin slaag om volhoubare ontwikkeling suksesvol te meet nie, aangesien dit veel meer behels as net ekonomiese groei. Selfs die blote gebruik van die term ontwikkeling in plaas van groei (wanneer verwys word na volhoubaarheid) dui alreeds die onvermoë van alleenlik ekonomiese aanwysers aan om die welsyn van mense te meet. Terwyl groei verwys na ’n toename in grootte deur die samesmelting of toevoeging van materiale, beteken ontwikkeling die uitbreiding of verwesenliking van die potensiaal binne sekere omstandighede of om ’n voller, groter of beter toestand teweeg te bring (Korten 1992:13).

Om werklik volhoubare ontwikkeling te kan meet moet daar dus ’n ingrypende verandering plaasvind in die huidige analitiese en ontwerpdenkraamwerke op verskillende vlakke, aldus Magnaghi (2005). Op analitiese vlak moet die omskrywings van ruimtes verander word van funksioneel na ’n beskrywing van die wesensaard daarvan; op ontwerpvlak moet sektorale planne verander word na geïntegreerde en wisselwerkende multisektorale planne; en wanneer dit by die beoordelingsfase kom, moet dit verander word van ’n suiwer omgewingsimpakontleding na ’n veeldoelige model wat ook die integrasie en multisektorale begrip volhoubaarheid meet (Magnaghi 2005:55). Daar moet dus gebruik gemaak word van aanwysers wat meer as makro-ekonomies van aard is om sodoende te bepaal of ontwikkeling volhoubaar is.

Bykomende maatstawwe wat die omvang van volhoubare ontwikkeling in die betrokke gemeenskappe bepaal, behoort volgens Munasinge (2009:9–17) ook die volgende in te sluit: die vermindering in vlakke van armoede en ongelykheid, voorsiening van voldoende kos en skoon water, verskaffing van genoegsame energie om in basiese behoeftes te voorsien, daarstel van ’n gesonde omgewing vir diegene wat blootgestel is aan gevaarlike vlakke van besoedeling, verskaffing van veilige skuilings, bestuur van globalisering, nastreef van ’n balans tussen privaat en openbare goedere (wins en omgewingskoste), skikking rondom omgewingskade, beslegting van konflik en mededinging rondom hulpbronne, en verbetering van bestuur.

Om voorsiening te kan maak vir meetinstrumente wat hierdie maatstawwe insluit, beveel Goldsmith (1972) aan dat die metingstelsel die “voorraadekonomie” moet weergee. Dit beteken dat ’n gesonde stelsel nie gemeet word aan deurvloei of deurset nie (aangesien dit onvermydelik lei tot vermorsing, hulpbronuitputting en omgewingsversteuring), maar deur die verspreiding, gehalte en verskeidenheid van voorraad. Daarbenewens moet daar so ver as moontlik voorsiening gemaak word vir die algehele koste van enige optrede soos wat dit deur enige persoon, enige plek, enige tyd gedra sal moet word (Goldsmith 1972:12). Hierdie benadering word vervat in Sonia Bueno (2010:43) se voorgestelde metingsmetode, naamlik dat die meting van volhoubare ontwikkeling gebaseer moet word op ’n geïntegreerde, langtermyn-koste-voordeel-verhouding as ’n instrument vir die nagaan en beoordeling vir elke projek, aktiwiteit of onderneming. In hierdie opsig bied die Ware-vooruitgang-aanwyser (WVA) en sy wisselvorme, soos die volhoubare-ekonomiese-welsyn-indeks, volgens Talberth en Cobb (2010:49) ’n geskikte instrument vir die meet van volhoubare ontwikkeling. Volgens die WVA word huishoudings as die basiese boustene van ’n land se welsyn beskou, en die rekeningkundige vertrekpunt is dan die uitgawes wat verband hou met persoonlike verbruik. Hierby voeg die WVA die voordele wat saamhang met persoonlikewelsynbedrywighede soos ouerskap, huiswerk, vrywilligerswerk en hoër onderwys, asook die dienste wat uit huishoudelike kapitaalgoedere en openbare infrastruktuur voortspruit. Daarna trek die WVA die koste verbonde aan besoedeling, die verlies van vrye tyd, motorongelukke en die vernietiging of openlike agteruitgang van natuurlike kapitaal, die ophoping van internasionale skuld en die uitputting van hulpbronne af. Die eindresultaat is ’n indeks wat poog om gesamentlike welsyn te meet in terme van volhoubaarheidsmaatstawwe wat vanuit die ekonomiese, sosiale en omgewingsterreine verkry is. 

Die omvattende en verwikkelde aard van gepaste aanwysers om volhoubare ontwikkeling te meet het gelei tot die ontstaan van ’n spesifieke dissipline wat daaraan toegewy is, naamlik volhoukonomie (“sustainomics”). In “Sustainable development in practice” beskryf Munasinge (2009:22–3) die volgende raamwerk vir volhoukonomie: 

• Maak ontwikkeling meer volhoubaar. Die stap-vir-stap benadering van “maak ontwikkeling meer volhoubaar” (MOMV) word die hoofdoel, terwyl volhoubare ontwikkeling gedefinieer word as ’n proses (eerder as ’n eindpunt).
• Aanvaar die gebalanseerde drieledige volhoubare-ontwikkeling-perspektief as uitganspunt. Volhoubare ontwikkeling vereis ’n gebalanseerde en geïntegreerde ontleding vanuit drie hoofperspektiewe: die sosiale (die verryking van menslike verhoudings asook die verwesenliking van individuele en groepstrewes), die ekonomiese (toename in menslike welvaart deur die benutting van goedere en dienste) en die omgewing (die beskerming van die integriteit en veerkragtigheid van ekologiese stelsels).
• Oorbrug tradisionele grense vir beter integrasie – oor alle terreine en dissiplines heen, van wêreldwyd tot plaaslik, van dekades tot eeue as tydhorisonne, en dwarsdeur die hele bedryfsiklus. Dit is ook belangrik dat alle belanghebbendes ingesluit, bemagtig en mee beraadslaag word om hul deelname te verseker.
• Gebruik analitiese instrumente wat volsiklus-, prakties en vernuwend is. Daar bestaan ’n verskeidenheid nuwe en praktiese ontledingsinstrumente wat die bestuur van die volledige siklus vergemaklik, vanaf die aanvanklike data-insameling tot die uiteindelike beleidsimplementering en terugvoering.

Daar is alreeds etlike voorbeelde van hoe verskillende gemeenskappe al volhoubare ontwikkeling nagestreef het, asook die aanwysers wat hulle gebruik het om hul vordering te meet. In Portland, Oregon byvoorbeeld het die Hacienda Gemeenskapsontwikkelingsorganisasie ’n bekostigbare behuisingsprojek van stapel gestuur met die strewe om ’n gesonde gemeenskap te skep. Hierdie ideaal is nagestreef deur die oprig van honderde nuwe wooneenhede wat naby dienste en openbare vervoer geleë is, ’n vermindering in die langtermynkoste van diensverskaffing en ’n veilige, gesonde omgewing vir inwoners (Gause 2007:85). Die spesifieke doelwitte wat hierdie projek daargestel het, was soos volg: 44 drie- en vierslaapkamerwoonstelle wat verhuur sou word aan gesinne wat tussen 30% en 60% van die gemiddelde inkomstevlak van die omliggende stadsdeel verdien, volhoubare diensteverskaffing soos die deursyfer van reënwater op die terrein self, doeltreffende hidroniese verwarming, oorvloedige natuurlike beligting saam met fluoressente beligting, veselsementbekleding, gebruik van isoleringsmetodes en -materiaal, energiedoeltreffende toestelle, en met ’n sonverhittingstelsel op elke eenheid se dak. Die soort aanwysers wat in hierdie projek geïdentifiseer is, kan volgens Gause (2007) vervat word in ’n metingstabel, soos in Tabel 1 geïllustreer:

Tabel 1. Voorbeeld van ’n volhoubaarheidsmetingstabel

Bron: Gause (2007:2)

Dit is dus noodsaaklik in die praktyk dat daar toepaslike maatstawwe en denkraamwerke vir die implementering en meting van volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling is. Dit verseker dat gemeenskappe, die samelewing asook die staat kan bepaal of daar wel vordering gemaak word met die daarstel van “bedrywige, volhoubare en billike plaaslike gemeenskappe” (Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming 2013a:9). Hoewel hierdie maatstawwe gekoppel kan wees aan ’n “hoeveel”, is dit nie altyd noodsaaklik nie en is dit dikwels voldoende indien daar slegs ’n aanduiding is van “meer” of “minder”, of ’n tendens (Chambers en Conway 1992:18). As hulpmiddel in die opstel van maatstawwe en denkraamwerke vir volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling, verskaf die Landelikelewensbron-mandala (opgestel deur Baumgartner en Högger 2004:343) ’n nuttige grondslag:

Figuur 3. Landelikelewensbron-mandala
Bron: Baumgartner en Högger (2004:343)

In ’n Suid-Afrikaanse konteks maak Coetzee en Du Toit (2011:15–6) ’n indeling soortgelyk aan Chambers en Conway (1992:7–8) s’n ten opsigte van die komponente van volhoubare lewensbronne, alhoewel hulle ses komponente uitwys. Hierdie komponente behels die volgende: menslik (vaardighede, kennis, werkvermoë en goeie gesondheid), sosiaal (verhoudingsgebaseer, dit wil sê die organisasies en groeperings binne ’n gemeenskap, politiese strukture en informele netwerke), natuurlik (plaaslike omgewing, of dan die grond, bome, water, lug, klimaat en minerale), fisies (mensgemaakte elemente soos geboue, vervoerinfrastruktuur, watervoorsiening en riolering, energiebronne en telekommunikasie), ekonomies (om daardeur lewensbronne in stand te hou, insluitende geld, spaargeld, graanstore, vee, gereedskap en toerusting) en geestelik (geloof, geskrifte en gebed).

Volgens Chambers en Conway (1992:6) sal landelikelewensbronne gesetel in die voorgaande konteks dus volhoubaar wees indien dit omgewingsdruk en -skokke (soos vloede, droogtes en brande) kan hanteer en daarvan kan herstel, die beskikbare vermoëns en bates sal kan behou of verbeter, volhoubare lewensbbrongeleenthede kan bied vir die volgende geslag, en wanneer dit op kort en lang termyn netto voordele bydra tot ander lewensbronne op plaaslike en wêreldwye vlak. ’n Voorbeeld van ’n metingstabel wat hierdie benadering tot volhoubare lewensbron-ontwikkeling verteenwoordig, word in Tabel 2 voorgestel. 

Tabel 2: Voorbeeld van ’n volhoubare landelikelewensbron-metingstabel

Bron: Eie konstruksie.

3. Volhoubare ontwikkeling en volhoubare landelikelewensbronne in Suid-Afrika

In Suid-Afrika is ’n volhoubare benadering tot ontwikkeling ’n integrale deel van die regsorde sedert die koms van demokrasie (Kotze 2014:16). Sedertdien staan volhoubaarheidsbeginsels sentraal in Suid-Afrikaanse beplanningsprosesse en -beleid om hiermee stedelike spreiding, enkelfunksie-sonering, laedigtheidsontwikkeling en sosiale ongelykhede vanweë die verdeelde en versplinterde stedelike landskap aan te spreek (Witskrif op Plaaslike Regering 1998:21). In die Heropbou-en-Ontwikkelingsprogram (HOP) byvoorbeeld word daar spesifieke doelwitte gestel vir die volhoubare benutting van hulpbronne. Dit sluit onder andere in die billike toegang tot natuurlike hulpbronne, veilige en gesonde leef- en werksomgewings, en deelnemende besluitnemingsprosesse rakende omgewingsvraagstukke, waardeur gemeenskappe in staat gestel sal word om hul eie natuurlike omgewing te bestuur (Janse van Rensburg 1995:138). Ter ondersteuning van volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling in Suid-Afrika, en om die kwessies soos in die voorgaande bespreking genoem aan te spreek, word daar in hoofstuk 6 van die Nasionale Ontwikkelingsplan 2030 (GOP) (2012:219) vir ’n geïntegreerde en alomvattende landelike ontwikkelingstrategie voorsiening gemaak wat die volgende in ag neem:

• Landelike gemeenskappe het meer sosiale, ekonomiese en politiese geleenthede nodig om armoede te oorkom.
• Ten einde hierdie oogmerk te verwesenlik, moet landbouontwikkeling ’n grondhervorming- en werkskepping-/lewensbronstrategie instel wat verseker dat landelike gemeenskappe werksgeleenthede het.
• Toegang tot basiese dienste, gesondheidsorg, onderwys en voedselsekerheid moet verseker word.
• Onderlinge regeringsverhoudinge moet aangespreek word om sodoende landelike bestuur te verbeter.
• Planne vir landelike dorpe moet pasgemaak word na aanleiding van die beskikbaarheid van geleenthede in ’n spesifieke gebied.

Na aanleiding van laasgenoemde punt vereis landelikelewensbron-beplanning binne die Suid-Afrikaanse konteks, benewens die toepaslike volhoubareontwikkeling-benadering, ook ’n bewusmaking van die groot verskille tussen verskillende soorte landelike gebiede. Nie alle ruimtelike stelsels is soortgelyk van aard nie en wanneer sowel die ruimtelike konteks as die klein- en grootskaalse verhoudinge binne ’n spesifieke landelike gemeenskap in ag geneem word, word ’n wesenlike bewustheid geskep van wat daardie spesifieke landelikelewensbron behels. Hierdie is ook die benadering wat bepleit word in die konsep-Geïntegreerde Stedelike Ontwikkelingsraamwerk (2014:61), waarin die behoefte uitgespreek word aan ’n ontwikkelingsbenadering wat die uiterste verskeidenheid van ruimtelike gebiede erken.

Hierdie benadering tot volhoubare ontwikkeling in Suid-Afrika weerspieël Munasinge (2009:225) se uitgangspunt, naamlik dat volhoubareontwikkeling-strategieë ontwerp moet word wat toepaslik is vir ’n spesifieke land, met die inagneming van plaaslike omstandighede, beskikbare hulpbronne en welsynsbehoeftes. Zetter en Watson (2006:10) huldig ook hierdie mening, naamlik dat die ontwerp van volhoubare nedersettings gebaseer moet word op mensgerigte woonbuurte, asook ingestem op die kulturele voorskrifte, geskiedenis en gemeenskaplike identiteit van inwoners, geskoei op gemeenskapsgebaseerde beplanningsbenaderings en fisies aangepas by omgewingsomstandighede.

Die betekenis hiervan vir volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling is dat die lewensbeskouing van die spesifieke landelike gemeenskap die spilpunt moet wees van strategiese landelike beplanning. Hoewel daar sekere ooreenkomste is met stedelike lewensbronontwikkeling, behoort daar in ’n landelike konteks spesifiek aandag geskenk te word aan die integrasie van grond- en waterhulpbronbestuur (insluitende besproeiing, dreinering, waterregte, opvanggebiedbestuur), ontwikkeling van volhoubareopbrengsstelsels met hul rugsteunnetwerke en die ontwikkeling van menslike hulpbronne (Dalal-Clayton, Dent en Dubois 2003:187). Daar moet ook ag geslaan word op die interafhanklikheid van sosio-ekonomiese ontwikkeling en omgewingsbewaring vir volhoubare landelikelewensbronne in Suid-Afrika, aangesien volhoubare landbou (behoefte aan ontwikkeling) nie verwesenlik kan word indien grondgehalte voortdurend verswak nie (behoefte aan bewaring) (Savory en Butterfield 2010:151). Volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling in Suid-Afrika verg dus ’n “histories gevestigde, volhoubare organiseringsvermoë wat deur die landelike samelewing gebruik word om hul gebied te benut en hulpbronne te bestuur, wat lei tot wisselwerking tussen biofisiese, sosio-ekonomiese en tegniese faktore” (Jouve, Tallec en Budelman 1996:19).

Hoewel daar onderskeid getref kan word tussen volhoubareontwikkeling-benaderings vir die landelike en stedelike gebiede in Suid-Afrika, is die volhoubaarheid van beide intiem gekoppel, soos tereg bevestig in die konsep-Geïntegreerde Stedelike Ontwikkelingsraamwerk (2014:5). Dit blyk ook duidelik uit die wyse waarop sommige landelike en stedelike inwoners die landelik-stedelik-onderskeid benut in hul lewensbron- en oorlewingstrategieë. Volgens Lynch (2005:96) bied die verskillende voordele en kostes van stedelike en landelike gebiede presies die soort geleenthede waarna rondtrekkende en veelliggende huishoudings op soek is. Daardeur behou hulle hul veerkragtigheid te midde van nadelige skokke asook die versekering van hul volhoubaarheid op lang termyn. Hierdie betrokke veerkragtigheid kan volgens Serfilippi en Ramnath (2018:645) verhoed dat hulle in herhalende siklusse van armoede verval wat die vooruitgang wat hul alreeds gemaak het ten opsigte van ontwikkeling en welsyn, wegkalwe. 

Dit moet egter net weer eens beklemtoon word dat daar nie net een volmaakte volhoubare ontwikkelingstrategie is wat toegepas kan word om volhoubare gemeenskappe in Suid-Afrika te skep nie, maak nie saak waar hulle hul ook al op die stedelike-landelike-kontinuum bevind nie. Daar is egter wel ’n versameling begrippe en werkswyses (beide beproef en verkennend) wat ’n stewige vertrekpunt bied (Gause 2007:14). Hierdie vertrekpunt kan dan aangewend word om beide algemene en spesifieke stelselstruikelblokke tot volhoubare ontwikkeling in Suid-Afrika aan te spreek. Wat hierdie spesifieke struikelblokke vir volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling in Suid-Afrika betref, dui Lubbe (1995:108) kwessies aan soos die relatiewe tekort aan water en die besoedeling van waterbronne, die jaarlikse agteruitgang van bogrond, die desperate behoefte van armlastiges om hul lewensomstandighede te verbeter, en die begeerte van welvarendes om hul lewenstandaard te handhaaf. Ander kritieke aangeleenthede wat aangespreek moet word in Suid-Afrikaanse volhoubareontwikkeling-benaderings, is grondbesitkwessies en die ekonomiese handelstransaksies in die landelike gedeeltes van voormalige tuislande (veral ten opsigte van burgerlike pensioene), stedelike hulpbehoewendheid, die rol van plaaslike vervaardiging en die plek van gereelde en/of plaaslike markte (Nel en Hill (reds.) 2000:230). Verder maak Nel en Hill (2000:230) dit duidelik dat die waardebepaling van die wisselwerking tussen gemeenskappe en hul omgewing van kritieke belang is in die bevordering van volhoubare ontwikkeling. Bykomende aangeleenthede wat tersaaklik is in die Suid-Afrikaanse konteks, soos gelys deur Lumby (1994:88), is die uitwerking van die mynsektor, omgewingsaftakeling vanweë onvolhoubare landboumetodes (veral as gevolg van die beperking in “swart” landbou voor 1994 en die ondoeltreffende benutting van hulpbronne in kommersiële landbou), maritieme onvolhoubaarheid en swak gemeenskapsgesondheidspraktyke.

Benewens die kwessies wat in die voorgaande bespreking genoem is, is daar in Suid-Afrika ook die knellende vraagstuk rondom vrouebetrokkenheid in volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling. Om dit aan te spreek, het die Regering van Nasionale Eenheid in 1995 voorgestel dat: (i) vroue se toegang tot welsynstoelae en ondersteuning verhoog moet word; (ii) vroue in staat gestel moet word om aan beplannings- en implementeringsprosesse deel te neem; en (iii) toegang tot hulpbronne aan vroue voorsien word. Betreffende welsynskwessies wat veral eie is aan landelike vroue in Suid-Afrikaanse, is die toeganklikheid van dienste soos gesondheidsorg en water- en elektrisiteitsvoorsiening ’n gebrekkige begrip by owerheidsadministrasie, asook sake wat voortspruit uit tradisionele gewoontereg. Ten opsigte van die deelname van vroue in die tersaaklike prosesse, kan dit aangemoedig word indien die nodige bystand aan hulle verleen word, byvoorbeeld kindersorg, voorsiening van inligting, opvoeding, opleiding, ontwikkeling van vermoëns en die positiewe versterking van vrouegroepe en -vennootskappe. Laastens kan die toegang van landelike vroue tot hulpbronne verbeter word deur die beheer van en toegang tot (of gebrek daaraan) grondregte, weivelde en ander hulpbronne aan te spreek.

Die belangrikste kwessie wat op die oomblik volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling in Suid-Afrika beïnvloed, is dié van toegang tot grondgebruiksregte. In hierdie opsig het regeringsinstellings ’n beslissende rol in die wyse waarop die verdeling van hulpbronne (veral grondregte) plaasvind (Cole 1994a:4). Die wyse waarop hierdie verdeling plaasvind, moet egter noukeurig oorweeg word, aangesien ondeurdagte, oorhaastige en grootskaalse grondhervormings ekonomies rampspoedig kan wees (Clayton 1983:21), soos duidelik waarneembaar in die gevalle van Puerto Rico (Trigo 2007:64), Venezuela (Naím en Toro 2018:130) en Zimbabwe (Chipenda 2018:140).

4. Samevatting

Volhoubare ontwikkeling is ’n verwikkelde begrip wat al in veelvuldige raamwerke gedefinieer is. Tog is daar nog steeds nie werklik ’n algemeen aanvaarde definisie vir hierdie begrip nie en kan daar ook nie aangevoer word dat alle studies rondom die verwante vraagstukke afgehandel is nie. Inteendeel, volhoubare ontwikkeling, en daarmee saam volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling, sal altyd tersaaklike onderwerpe vir ontleding wees, omdat dit daagliks ’n invloed op mense se bestaan het. In Afrika, en ook in Suid-Afrika, is dit noodsaaklik om daarop te let dat volhoubare ontwikkeling haalbaar sal wees slegs indien arm en rantstandige gemeenskappe spesifiek ingesluit word in die proses en daar op die verbetering in die lewensgehalte van hierdie gemeenskappe gefokus word (Pelser en Van Rensburg 1997:164). Veral landelike vroue is ’n kwesbare groep en dra die swaarste aan armoede in hierdie gebiede (Die Regering van Nasionale Eenheid 1995). Hoewel daar verskeie uitdagings is in die bepaling van volhoubare ontwikkeling en volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling in die Suid-Afrikaanse konteks, is daar wel ’n versameling begrippe en werkswyses wat ’n stewige vertrekpunt bied (Gause 2007:14). Die belangrikste kwessies wat aangespreek behoort te word in elk van die drie omgewings van volhoubare ontwikkeling ten einde volhoubare landelikelewensbronne in Suid-Afrika te verwesenlik, is die daarstel van geleenthede vir vroue om deel te neem aan beplannings- en implementeringsprosesse (sosiopolitiese omgewing), ’n weldeurdagte hulpbrontoeganklikheidsplan, veral ten opsigte van grondgebruik- en grondbesitregte (ekonomiese omgewing) en die integrasie van grond- en waterhulpbronbestuur om die lewensvatbaarheid en dravermoë van landbougrond te beskerm (ekologiese omgewing).

Bibliografie

Algemene Vergadering van die Verenigde Nasies. 2005. 2005 Wêreldberaad-uitsluitsel resolusie A/60/1, aangeneem deur die Algemene Vergadering op 15 September 2005.

Anglin, R.V. 2011. Promoting sustainable local and community economic development. Boca Raton: CRC Press.

Asikainen, S., C. Brites, K. Plebańczyk, L. Rogač Mijatović en K. Soini. (reds.). 2017. Culture in sustainability: towards a transdisciplinary approach. Department of Social Sciences and Philosophy (SoPhi). Jyväskylä: University of Jyväskylä.

Aziz, S. 1978. Rural development: learning from China. Londen: Macmillan Education.

Baumgartner, R. 2004. Rural livelihoods in transition: origins and objectives of the Rural Livelihood Research project. In Baumgartner en Högger (reds.) 2004.

Baumgartner, R. en R. Högger (reds.). 2004. In search of sustainable livelihood systems. Londen: Sage. 

Biswas, A.K., T.N. Khoshoo en A. Khosla (reds.). 1990. Environmental modelling for developing countries. Londen: Tycooly.

Bueno, S. 2010. Transforming the water and waste water infrastructure into an efficient, profitable and sustainable system. Revista de Arquitectura e Ingenieria, 4(3):42–53.

Carley, M. 2001. Top-down and bottom-up: the challenge of cities in the new century. In Carley, Jenkins en Smith (reds.) 2001.

Carley, M., P. Jenkins en H. Smith (reds.). 2001. Urban development and civil society: the role of communities in sustainable cities. Londen: Earthscan. 

Chambers, R. en G.R. Conway. 1992. Sustainable rural livelihoods: practical concepts for the 21st century. Brighton: Institute of Development Studies. 

Chipenda, C. 2018. Livelihood resilience and diversity in the face of socio-economic challenges: exploring the experiences of urban youth in Harare (Zimbabwe). Bangladesh e-Journal of Sociology, 15(2):140–59.

Clayton, E. 1983. Agriculture, poverty and freedom in developing countries. Londen: Macmillan Press.

Coetzee, H. en I. du Toit. 2011. Community development toolkit. Potchefstroom: Hendri Coetzee Research Logistics cc & Noordwes-Universiteit, Potchefstroom.

Cole, C. 1991. What about traditional villages? Context, 29:12.

Cole, K. 1994a. Sustainable development for a democratic South Africa. In Cole (red.) 1994. 

—. 1994b. Ideologies of sustainable development. In Cole (red.) 1994.

Cole, K. (red.). 1994. Sustainable development for a democratic South Africa. Londen: Earthscan.

Dalal-Clayton, B., D. Dent en O. Dubois. 2003. Rural planning in developing countries: supporting natural resource management and sustainable livelihoods. Londen: Earthscan.

Dale, R. 2004. Development planning concepts and tools for planners, managers and facilitators. Londen: Zed Books.

Dasmann, R.F. 1975. The conservation alternative. New York: Wiley.

Davids, I., F. Theron en K.J. Maphunye. 2009. Participatory development in South Africa: a development management perspective. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming (DLOG). 2013. Rural Development Framework Policy. http://www.ruraldevelopment.gov.za/legislation-and-policies-2/file/2093 (24 Oktober 2014 geraadpleeg).

Departement van Samewerkende Regering. 2014. Konsep Geïntegreerde Stedelike Ontwikkelingsraamwerk. Pretoria.

Dewar, D., A. Todes en V. Watson. 1986. Regional development and settlement policy: premises and prospects. Londen: Allen & Unwin.

Die Presidensie: Nasionale Beplanning Kommissie. 2012. Nasionale Ontwikkelingsplan (NOP) 2030. Pretoria. 

Die Regering van Nasionale Eenheid. 1995. The Rural Development Strategy of the Government of National Unity. http://www.polity.org.za/polity/govdocs/rdp/ruralrdp.html (24 Oktober 2014 geraadpleeg). 

Friedmann, J. 1966. Regional development policy: a case study of Venezuela. Cambridge, Mass.: MIT Press. 

Gause, J.A. (red.). 2007. Developing sustainable planned communities. Washington DC: Urban Land Institute.

Goldsmith, E. 1972. A blueprint for survival. The Ecologist, 2(1):1–43.

—. 1977. Deindustrialising society. The Ecologist, 7(4):128–43.

Hilliard, V. en H. Wissink. 1996. Conservation versus development. Boardroom, 1:26–8.

Howarth, R.B. 1997. Defining sustainability: an overview. Land Economics, 73:445–7.

Janse van Rensburg, H. (red.). 1995. South Africa Yearbook. 2de uitgawe. Pretoria: South African Communication Service. 

Jouve, P., M. Tallec en A. Budelman. 1996. Study of agrarian systems in West Africa based on analysis of the diversity and dynamics of village farming systems. Montpellier, Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT), ble. 19–32.

Juárez-Galeana, L.G. 2006. Collaborative public open space design in self-help housing: Minas-Polvorilla, México City. In Zetter en Watson (reds.) 2006.

Korten, D. 1992. Sustainable development: the earth summit, Brazil, 1992. Indicator South Africa, 9(2):10–14.

Kotzé, L. 2014. Volhoubare ontwikkeling, omgewingskonstitusionalisme en die oppergesag van die reg vir die omgewing: ’n grondwetlike beskouing. LitNet Akademies, 11(2):65–90. https://litnet.co.za/assets//pdf/joernaaluitgawe_11_2/11_2_Kotze.pdf.

Ling, O.G. 2005. Sustainability and cities: concept and assessment. Singapoer: World Scientific.

Lubbe, D.S. 1995. Enkele gedagtes oor volhoubare ekonomiese ontwikkeling. Tydskrif vir Christelike Wetenskap, 32(1/2):99–109.

Lumby, A.B. 1994. The earth summit and environmental economics: the case of the missing link. Development Southern Africa, 11(1):81–90.

Lynch, K. 2005. Rural-urban interaction in the developing world. Londen: Routledge.

MacDonald, J. 1994. NGOs, institutional development and sustainable development in post-apartheid South Africa. In Cole (red.) 1994.

Magnaghi, A. 2005. The urban village: a charter for democracy and local self-sustainable development. Londen: Zed Books.

Martens, P. 2006. Sustainability: science or fiction? Sustainability: Science, Practice, & Policy, 2(1):36–41.

Mohan, G. en K. Stokke. 2000. Participatory development and empowerment: the dangers of localism. Third World Quarterly, 21(2):247–68.

Munasinge, M. 2009. Sustainable development in practice: sustainomics methodology and applications. Cambridge: Cambridge University Press.

Naím, M. en F. Toro. 2018. Venezuela’s suicide: Lessons from a failed state. Foreign Affairs, 97(6):127–38.

Nel, M. 1994. Twenty-twenty: sustaining the environment: special report. Financial Mail, 133(11):59–74.

Nel, E.L. en T.R. Hill (reds.). 2000. An evaluation of community-driven economic development, land tenure and sustainable environmental development in the Kat River Valley. Pretoria: Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad.

Ontong, K. en L. le Grange. 2015. Die herkonseptualisering van volhoubaarheid ná die dekade van opvoeding vir volhoubare ontwikkeling: navorsings- en oorsigartikel. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 55(1):50–61.

Panday, J.S. en P. Khanna. 1990. The village ecosystem: a structural modelling approach. In Biswas, Khoshoo en Khosla (reds.) 1990.

Pearce, D., E. Barbier en A. Makandya. 1990. Sustainable development: economics and the environment in the Third World. Aldershot: Edward Elgar.

Pelser, A.J. en H.C.J. van Rensburg. 1997. Ter wille van oorlewing: waardes en voorwaardes vir ’n volhoubare toekoms. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 37(3):164–77. 

Premchander, S. en M. Chidambaranathan. 2004. Gender and leadership for sustainable natural resource management: reality and reflections. In Baumgartner en Högger (reds.) 2004.

Robin, L. en W. Steffen. 2007. History for the anthropocene. History Compass, 5(5):1694–719.

Rostow, W.W. 1960. The stages of economic growth: a non-communist manifesto. Cambridge: Cambridge University Press.

Savory, A. en J. Butterfield. 2010. The holistic management framework: ensuring social, environmental and economically sound development. In Ukaga, Maser en Reichenbach (reds.) 2010.

Serfilippi, E. en G. Ramnath. 2018. Resilience measurement and conceptual frameworks: a review of the literature. Annals of Public and Cooperative Economics, 89(4):645–64.

Silberstein, J. en C. Maser. 2000. Land use planning for sustainable development. Boca Raton: Lewis.

Suid-Afrika. 1994. Witskrif op heropbou en ontwikkeling. Staatskoerant, 23 November, 353(16085):1–81. 

—. 1998. Witskrif op plaaslike regering. Staatskoerant, 13 Maart, 393(18739):1–120.

Talberth, J. en C. Cobb. 2010. Sustainable development and the genuine progress indicator: an updated methodology and application in policy settings. In Ukago, Maser en Reichenbach (reds.) 2010.

Taylor, D.R.F. 1992. Development from within and survival in rural Africa: a synthesis of theory and practice. In Taylor en Mackenzie (reds.) 1992.

Taylor, D.R.F. en F. Mackenzie (reds.). 1992. Development from within: survival in rural Africa. Londen: Routledge.

Trigo, R.L. 2007. La Reforma Agraria en Puerto Rico: ¿Lección Para Venezuela? Debates IESA, 12(1):64–9.

Ukaga, O., C. Maser en M. Reichenbach (reds.). 2010. Sustainable development: principles, frameworks and case studies. Boca Raton: CRC.

Van Zeijl-Rozema, A., R. Cörvers en R. Kemp. 2007. Governance for sustainable development: a framework. Referaat gelewer by die Amsterdam konferensie “Earth System Governance: theories and strategies for sustainability”, 24–26 Mei.

VN-Habitat (Verenigde Nasies se Menslikenedersettingsprogram). 2014. The state of African cities 2014: re-imagining sustainable urban transitions. Nairobi, Kenia.

—. 2015. The international guidelines on urban and territorial planning (IG-UTP), Nairobi, Kenia.

Wêreldkommissie vir Omgewing en Ontwikkeling (Brundtland-kommissie). 1987. Our common future. New York: Oxford Universiteit.

Yates, J.J. 2012. Abundance on trial: the cultural significance of “sustainability”. The Hedgehog Review, 14(2):8–25.

Zetter, R. en G. Watson. 2006. Designing sustainable cities. In Zetter en Watson (reds.) 2006.

Zetter, R. en G. Watson (reds.). 2006. Designing sustainable cities in the developing world. Hampshire: Ashgate.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Die konseptualisering van volhoubare landelikelewensbron-ontwikkeling in Suid-Afrika met verwysing na volhoubare ontwikkeling as grondslag: ’n navorsings- en oorsigartikel appeared first on LitNet.

Opsomming

Met die uitdagende boerderytoestande wat tans in die landbousektor van Suid-Afrika heers, tesame met ’n vinnige bevolkingsaanwas, is die vooruitskouings dat dié land teen 2040 moontlik twee derdes van sy basiese voedselvoorrade gaan invoer. Metodes soos die bewerking van meer landbougrond, chemiese behandelings en die besproeiing van meer landbougrond om produksie te verhoog is reeds deur landboukenners ondersoek, en geïmplementeer. Alhoewel hierdie metodes landbouproduksie tot ’n mate kan verhoog, het elkeen van hierdie praktyke ’n beperking op die vlak waartoe dit toegepas kan word. Alternatiewe metodes om landbouproduksie te verhoog moet ondersoek word. Die tegnologienavorsing en -produkte wat tans in die mark beskikbaar is, blyk ’n moontlike oplossing te wees om bogenoemde scenario die hoof te bied. Hierdie studie toon aan dat die tegnologie genaamd presisieboerdery die mees volhoubare praktyk is om landbouproduksie te verhoog. Alhoewel daar bewyse is dat hierdie praktyk produksie kan verhoog, is daar egter steeds ’n groot aantal landbouprodusente wat nie die praktyk implementeer nie. Vervolgens word die moontlike hindernisse tot die implementering van presisieboerdery in die Oos-Vrystaat ondersoek. Die resultate dui aan dat die hindernisse oor tyd verander het vanaf suiwer onontwikkelde tegnologie en gebrekkige kennis van die verbruiker na meer diensgedrewe hindernisse. Aangesien landbouprodusente in hierdie streek se ondersteuningsraamwerk in terme van dienslewering en produkondersteuningsdienste nie op standaard is nie, verhoog dit die risiko vir die implementering van hierdie praktyk. Hierdie verskynsel gee aanleiding daartoe dat die implementeringskoste te hoog is, gegewe die risiko van onvoldoende ondersteuningsdienste en bystand in die verduideliking en implementering van die tegnologie nadat die tegnologie aan die boer verkoop is. Die studie word afgesluit met aanbevelings om die hindernisse aan te pak en sodoende die implementeringskoers van presisieboerdery te verhoog. Die aanbevelings is gefokus op praktiese wysigings wat aan die tegnologie en dienste aangebring kan word.

Trefwoorde: kostes; kwalitatiewe navorsing; optimale landbou; presisieboerdery; semigestruktureerde onderhoude; voedselsekuriteit; winsgewendheid

Abstract

Investigating the barriers to implementing precision farming in the Eastern Free State

South Africa has a fast-growing population, and all indications are that by 2040 South Africa will have to import approximately 66% of its basic produce to feed the nation. In addition, the challenging agricultural environment adds to the country’s looming food shortages. Consequently, potential solutions to alleviate shortages by increasing food production are under scrutiny. Typically, the expansion of land under cultivation, improved chemical treatments of soil and crops, and placing more land under irrigation have been investigated. However, South Africa has only 3% high-potential arable soils, most of which are already in full production. As it is a water-scarce country, competition for water sources is high and expanding irrigation is limited either by the availability of water, existing water distribution schemes or a lack of high-potential arable land. Consequently, to increase agricultural production new alternatives need to be implemented. One method to improve agricultural production is to increase production on current arable land by implementing precision farming practices. Researchers in applied farming technology have developed precision farming products and systems that can be commercially implemented by farmers to improve crop yields on their farms.

Precision farming, or precision agriculture, is an information-intensive process which uses specialised equipment, drones, tailor-made systems and computer software in addition to the precision farming services required from specialist advisors. This includes information obtained from real-time access to farming conditions on crops, soil, air, temperatures, humidity and other relevant information such as labour costs, tillage cost and available equipment. This information is used by the analytical software to guide farmers towards optimal decisions regarding crop rotation, optimal planting times, when to harvest and how to manage their soils. In addition, precision farming also differentiates the number of plants per hectare, application volumes of fertiliser and pesticides according to differing soil potentials in the field, and the application of pesticides to only the infested areas. Drones equipped with sensors measure temperature and humidity and guide irrigation systems to water areas that are not optimally irrigated. However, despite its obvious advantages, many farmers do not implement precision farming practices. Although many studies have shown that precision farming leads to increased production, higher crop yields and better profitability, many farmers shy away from implementing precision farming practices on their farms. This study therefore investigated the potential barriers experienced by farmers and why they do not implement precision farming processes.

The study employed interviews in a qualitative research design to determine the barriers to entry for implementing precision farming. The study population included all farmers in the designated region whose major farming activities consist of dryland extensive crop cultivation. Irrigation farmers and livestock farmers not planting crops were not considered for the study. Likewise, farmers who had discontinued the practice of precision farming were excluded. In total, nine farmers from the Eastern Free State were interviewed.

The finding of the study was that barriers to implementation of precision farming have changed over time. Initially a significant barrier was the absence of the service component of precision farming; however, as the concept matured, more suppliers and other specialists from the agricultural companies overcame this barrier. Initially, a technology gap also existed and the technologies were not as well developed and easy to operate as modern technologies. However, the interviews did identify that the specific region under investigation lacks the support services for precision farming. Although the quality of service is satisfactory, the availability (especially on short notice) seems to be a barrier to implementing precision farming. Farmers deem this as an increased crop production risk. The complexity of the precision farming systems and the calibration of the equipment is another barrier, and the risk of incorrect calibration could result in inaccurate data capturing; this would challenge the concept of precision farming and would be a costly error. Also, the cost of the technology and equipment is high. Farmers reap the benefits only in the medium to long term after the additional technological investment costs had been recouped. This means that the decision to implement precision farming involves commitment to a long-term investment. In summary, two major barriers were identified. They are (1) cost of implementation, and (2) the gap between theory and practice in implementing precision farming technology. The first barrier could be addressed by structured long-term financial products. However, the second barrier is more difficult to address. This barrier deals with synchronising data and technology. This requires specific computer literacy and operational knowledge which means that training is required to initiate the computer software and intensive data analysis correctly. It also increases the administrative workload of the farmers significantly. Farmers seem unwilling to facilitate this change. It does seem, however, that younger-generation farmers, who are more familiar with technology and computer software, are more willing to adapt and overcome this barrier. They seem to be more likely candidates who will switch the farming operations to incorporate precision farming practices.

Keywords: costs; food security; optimal agriculture; precision farming; profitability; qualitative research; semi-structured interviews

Lys van landboudefinisies 

Lys van afkortings

1. Inleiding

As boerderybestuurspraktyk word presisieboerdery algemeen gedefinieer as om die regte taak op die regte plek, op die regte tyd en met die regte intensiteit te verrig (Mulla en Kholsa 2016:1).

Ander meer spesifieke definisies van presisieboerdery is:

• ’n Plaasbestuurbenadering waar inligtingstegnologie gebruik word om gewasse en grond presies te voorsien van wat dit benodig ten einde optimale plantegesondheid en produksie te verseker (TechTarget 2016).
• Die optimalisering van alle beheerbare insette in die boerderypraktyk tydens die kweek van gewasse of die teel van vee (Schmaltz 2017).
• ’n Moderne boerderypraktyk gefokus op die verhoging van die doeltreffendheid van ’n landbouproduksiestelsel (DeJoia en Duncan 2015).

Hierdie studie volg die definisies van presisieboerdery as boerdery waar verhoogde produksie nagestreef word deur die gebruik van tegnologie om ’n optimale produksiemilieu te skep. Die groeiende gaping tussen landbouproduksie en die vraag na landbouprodukte dien as motivering vir die produksiegeoriënteerde benadering tot presisieboerdery.

Die idee van presisieboerdery het sy oorsprong in praktykgerigte boerderybestuursbesluite wat so ver terug dateer as 1960 (Delmar 2019). Landbouprodusente het, gebaseer op hul ervaring en kennis van hul plase, reeds toe al begin om gedifferensieerde akkerboupraktyke op plase te volg. Die lande wat tradisioneel beter opbrengste lewer, is swaarder bemes en met ’n hoër plantestand geplant, terwyl daar op lande wat tradisioneel ’n laer opbrengs lewer, ’n vermindering in bemesting en plantestand was. Die begrip presisieboerdery is egter eers in 1980 geformaliseer en as boerderypraktyk gevestig met die ontwikkeling van die geografiese-inligtingstelsel (GIS). Gedurende die vroeë 1980’s het navorsers navorsing begin doen om te bepaal of daar verskillende oesopbrengste op ’n spesifieke stuk landbougrond behaal kan word, en indien wel, hoe groot hierdie variasies is (Rüsch 2001:4). Presisieboerdery se ruimtelike en temporale resolusie van afstandswaarnemingsinligting het dramaties verbeter sedert die begin daarvan in 1980. In die vroeë jare van presisieboerdery (1980–1990) was ruimtelike resolusies van satellietdata om en by 30 m, terwyl besluite weke tot maande geneem het. Dataverwerking was stadig en die implementering van besluite gevolglik nie optimaal nie. Vandag is ruimtelike resolusies uitstekend en binne enkele sentimeter akkuraat, terwyl besluite op die langste ’n paar dae neem (Mulla en Khosla 2016:25). Die eerste opbrengskaart wat gebaseer op grondpotensiaal onderverdeel was in 69 subvelde, het variasies van opbrengste tussen 4 t/ha en 6,5 t/ha getoon. Hierdie kaart was baie bemoedigend, aangesien daar algemeen in Europa geglo is dat die opbrengsverskille vanweë grondpotensiaal binne ’n land redelik klein is. Op grond van die gemiddelde opbrengs van ongeveer 5,3 t/ha in hierdie toets was die aangetekende afwykings min of meer 20% (Van Zyl 2010:5).

In die vroeë 1990’s het presisieboerdery ’n verdere tegnologiese hupstoot gekry met die verbeterde posisionering wat deur GPS moontlik gemaak is. Die akkuraatheid van die moderne GPS (Mulla en Khosla 2016:25) maak die gevarieerde toediening van bemestingstowwe, aanplantings en ander produksiemiddele moontlik deur GPS met gesofistikeerde landboutoerusting te integreer. John Deere was die eerste landboumaatskappy wat hierdie presisieboerderytegnologie gekommersialiseer het deur GPS-data van satelliete te gebruik (Schmaltz 2017:1). 

Terwyl presisielandboubeginsels al meer as 25 jaar bestaan, het dit eers die afgelope dekade gewild geword as gevolg van tegnologiese vooruitgang en ook die aanvaarding van hierdie tegnologieë. Die ontwikkeling van mobiele toestelle, toegang tot hoëspoed-internet, laer koste en betroubare satelliete vir posisionering en beeldmateriaal is enkele van die belangrikste tegnologieë wat die oorgang na presisielandbou kenmerk (Schmaltz 2017:2). Met die bostaande agtergrond in ag genome, is dit duidelik dat presisieboerdery met die verloop van tyd baie meer effektief geword het en dat landbouprodusente die praktyk toenemend begin implementeer (Schmaltz 2017:1).

2. Probleemstelling en doelwit 

Die probleemstelling in hierdie studie is hoe om landbouproduksie in Suid Afrika, en dan spesifiek in die Oos-Vrystaat-streek, te verhoog. Verhoogde produksie van landbouprodukte word verhinder deurdat landbouprodusente nie presisieboerdery as ’n boerderypraktyk vir verhoogde produksie implementeer nie. Dit is egter moeilik om landbouprodusente te oorreed om na presisieboerdery oor te skakel indien die huidige hindernisse daartoe nie bekend is nie.

Die doel van hierdie studie is dus om die bestaande hindernisse wat landbouprodusente verhinder om presisieboerdery te implementeer, te identifiseer en kategoriseer.

Die geografiese fokus van die studie is die Oos-Vrystaat as ’n gevestigde kommersiële landbougebied. Die area is ook geskik om presisieboerdery te implementeer, en verskeie landbouprodusente het al presisieboerdery as praktyk suksesvol in die streek geïmplementeer.

Daar is drie boerdery-beperkings wat die geldigheid van die presisieboerdery resultate se geldigheid, afsonderlik of in kombinasie met mekaar, kan beïnvloed.

• Eerstens is dit belangrik om daarop te let dat hierdie studie fokus op die hindernisse wat die implementering van presisieboerderypraktyke belemmer. Volgens Van Zyl (2010:6) sal die impak van presisieboerdery wissel tussen verskillende plase en verskillende areas. Daarom is die resultate en gevolgtrekkings slegs op die plase wat in die Oos-Vrystaat geleë is, van toepassing.
• Tweedens fokus hierdie studie slegs op die implementering van hierdie tegnologie op gewasse wat onder droëlandtoestande geplant word en daarom sal die resultate van hierdie studie slegs op die droëlandgebiede van die Oos-Vrystaat van toepassing wees. Besproeiingsboerdery word dus uitgesluit.
• Laastens, omdat hierdie studie op droëlandboerderypraktyke fokus, is die oesopbrengste en winsgewendheid afhanklik van reënval en die weersomstandighede. Hierdie faktore beïnvloed die resultate wat deur presisieboerdery behaal word.

3. Landbouproduksie en die vraag na landbouprodukte

In die vroeë 19de eeu het die Engelse predikant Thomas Malthus ’n opstel oor die beginsels van bevolking en voeding gepubliseer. Volgens Malthus (1888:11) lei oorbevolking tot baie probleme in die Europese samelewing, soos armoede, wanvoeding en siektes. Malthus voorspel dat dit ’n wiskundig onvermydelike gebeurtenis is, en noem dit die Malthusiaanse katastrofe. Hy het opgemerk dat terwyl voedselbronne waarskynlik reëel behoort te groei, die populasie teen ’n eksponensiële tempo groei. Sodoende word die punt bereik waar die menslike bevolking te groot gaan word om ondersteun te word deur die voedsel wat deur landbougrond geproduseer kan word (Malthus 1888:11) (sien Figuur 1). Alhoewel hierdie siening van Malthus in die 19de eeu vir Europa geskryf was, weerspieël dit ook die hedendaagse voedselsekerheidsvraagstukke akkuraat (Cribb 2019:2), en blyk dit ook moontlik ’n realiteit vir Suider-Afrika te wees (Geldenhuys 2017).

Figuur 1. Die Malthus-teorie (Maltus 1888:12)

Die oplossing vir die Malthus-katastrofe mag wees om landbougrond, ook in Suid-Afrika, beter te gebruik deur landbouproduksie te verhoog en sodoende tred te hou met die toenemende bevolkingsgroei. Hier benadruk Porter en Kwasi (2017:1) dat die vinnig groeiende bevolking in Suider-Afrika ’n toenemende vraag na basiese voedselsoorte stimuleer. Terwyl binnelandse voedselproduksie na verwagting oor die volgende paar dekades, na gelang van hierdie behoefte, sal styg, is dit onwaarskynlik dat die toename in staat sal wees om by die bevolkingsgroei by te hou (Geldenhuys 2017). Raats (2017:2) bereken dat die wêreld teen 2050 ongeveer 9,7 miljard inwoners gaan hê, en dat twee derdes hiervan op die vasteland van Afrika woonagtig sal wees. Die uitdaging vir landbou sal wees om voedsel vir almal op ’n vasteland te bied. Daar is egter min kommersiële voedselproduksievaardighede op die vasteland en landbouwetenskaplike vaardighede wat die kwaliteit van gewasproduksie kan verbeter, grondbewaringspraktyke kan vestig, water meer effektief kan aanwend en die totale gewasproduksie kan verhoog, verskyn op vele Afrika-lande se lys van skaars vaardighede (Intergate Immigration 2019). Porter en Kwasi (2017:1) sê ook dat hierdie verhoogde bevolkingsgroei daartoe sal lei dat die voedselvraag die binnelandse voedselproduksie sal oorskry. Die sub-Sahara–Afrika-streek se bevolking sal na verwagting oor die volgende 21 jaar met ongeveer 800 miljoen mense groei, en die huidige 1,1 miljard mense sal aangroei tot ’n totale geprojekteerde bevolking van 1,9 miljard mense in die streek (The population pyramid 2019). Dit oorskry alle verwagtings van die groei in die landbousektor (Porter en Kwasi 2017:4). Tans ly daar reeds 237 miljoen mense in die streek aan hongersnood; die syfer sal groei tot 400 miljoen mense in 2040 (United Nations 2019). Die gaping tussen die vraag na landbouprodukte en die produksie word in Figuur 2 getoon.

Figuur 2. Vraag na landbouprodukte en produksievooruitskatting in Suider-Afrika (Porter en Kwasi 2017:4) 

Gebbers en Adamchuk het reeds in 2010 aangevoer dat om voedselvoorrade vir die toekoms te verseker, daar voldoende hoeveelhede kwaliteitlandbouprodukte geproduseer moet word en dat alle moontlikhede ingespan moet word om produksie te verhoog (2010:828). Porter en Kwasi (2017:4) bevestig dat bevolkingsgroei, tesame met stygende inkomste en verandering in spesifieke voedselvoorkeure, daartoe sal lei dat die vraag na landbouprodukte in Suider-Afrika met meer as 80% sal styg, terwyl die plaaslike landbouproduksie teen 2040 met slegs 35% sal styg. Hiermee saam dui Cribb (2019:5) aan dat verbeterde gesondheidsorg en verlengde lewensverwagtinge teen 2030 tot 35 000 addisionele etes per persoon gaan lei. Porter en Kwasi (2017) voorspel verder dat die gaping tussen die vraag na voedsel en die landbouproduksie daarvan teen 2040 ongeveer ’n tekort van 100 miljoen ton behoort te wees (kyk na die projeksies in Figuur 2).

Porter en Kwasi (2017:6) het ook bevind dat veral Afrika produksie dramaties sal moet verhoog om die groeiende bevolking te voed. Hierdie navorsing toon verder dat die infrastruktuur om die produkte te vervoer, verwerk, te berg en in die kleinhandel te versprei, ook ontwikkel sal moet word om in veranderende marktoestande genoegsame voedingswaarde en -sekerheid te verseker. Navorsing deur Ncube, Mupangwa en French (2018:159) toon dat Afrika ook die voordele van presisielandbou kan benut om verbeterde voedselsekerheid te skep. Sodoende kan water en voedingstowwe meer doeltreffend gebruik word terwyl onkruid- en plaagbeheer meer aktief bestuur kan word. Ncube e.a. (2018:159) wys verder daarop dat presisielandbou die marginale insetkostes in beide kommersiële en kleinboerderye in Afrika verlaag en besoedeling van grond- en oppervlakwaterbronne beperk, en dat kunsmis- en landbouchemikalieëtoediening meer doeltreffend toegepas word.

Porter en Kwasi (2017:2) dui aan dat ’n toename in produksie net op twee maniere bereik kan word: die toename in landbougrond onder aanplanting en/of verbetering in die gemiddelde opbrengste. Meer landbougrond kan in Afrika ontwikkel word, aangesien groot streke vrugbare grond braak lê; Suid-Afrika is egter genoodsaak om meer produktief te boer (Raats 2017:20), omdat Suid-Afrika min braak grond het wat verder ontwikkel kan word. Zokwana (2017:1) verduidelik dat Suid-Afrika nie meer as 15% grond het wat geskik is vir gewasproduksie nie, omdat die res swak landbougrond is en reënval laag is. Slegs 3% hiervan is hoëpotensiaalgrond. In Suid-Afrika word daar jaarliks 9,65 miljoen hektaar met kontantgewasse beplant. Hiervan word 3,08 miljoen hektaar (32%) van Suid-Afrika se gewasse in die Vrystaat aangeplant. Figuur 3 dui die provinsiale gewasverspreiding aan wat in Suid-Afrika aangeplant word.

Figuur 3. Verspreiding van gewasaanplantings in Suid-Afrika (Direktoraat Statistiek en Ekonomiese Analise 2016)

Figuur 3 toon dat die meeste gewasse in die Vrystaat aangeplant word. Daar word ook heelwat gewasse in Noordwes, die Wes-Kaap en Mpumalanga geplant. Gegewe die feit dat Suid-Afrika slegs sowat 3% hoëpotensiaal-landbougrond het (DLBV 2017), speel die Vrystaat dus ’n belangrike rol in Suid-Afrika se gewasverbouing. Verskeie landbounavorsers voorspel dat bevolkingsgroei die groei in voedselproduksie binnekort gaan oorskry en dat die wêreld Malthus se katastrofe in die oë staar (Bugnicourt 2014; Folnovic 2015; Porter en Kwasi 2017; Ncube e.a. 2018; Cribb 2019). Veral Afrika is hoogs kwesbaar en word beskou as een van die eerste vastelande wat Malthus se katastrofe kan ervaar (Folnovic 2015; Porter en Kwasi 2017; Ncube e.a. 2018). Hierdie navorsers het ook aangetoon dat presisieboerdery wel een van die oplossings kan wees om produksie te verhoog en marginale insetkoste te verlaag.

4. Presisieboerdery 

4.1 Beskrywing van presisieboerdery

In die verlede was presisielandbou beperk tot groter boerderye waar skaalbesparings benut kan word omdat die inligtingstegnologie-infrastruktuur duur was om te implementeer (Jacobs, Van Tol en Du Preez 2018). Vandag maak mobiele programme, slim sensors en hommels dit moontlik vir kleiner boerderye om ook presisieboerdery te implementeer en sodoende ook voordeel daaruit te trek (Rouse en Wingmore 2016:1).

In die praktyk is presisieboerdery ’n boerderybestuursproses waar ’n groot land in ’n aantal sublande onderverdeel word. Elkeen van hierdie sublande word afsonderlik ontleed en gekategoriseer volgens opbrengspotensiaal, waarna die presiese hoeveelheid kunsmis, plaagdoders, plantdigtheid en ander beheerbare insette volgens die spesifieke subland se potensiaal en behoeftes toegedeel word. Hierdie bestuursproses is dus ’n gedifferensieerde benadering om te bepaal presies waar op die land ’n bepaalde hoeveelheid chemikalieë, kunsmis of saad toegedien moet word, asook wanneer dit die beste tyd is om dit te doen. Sodoende word insetkoste bespaar op laerpotensiaal-gedeeltes en oeste gemaksimeer op die hoëpotensiaal-gedeeltes van die land (Davis, Casady en Massey 1998:2). Presisieboerdery maak ook van geoutomatiseerde landboustelsels gebruik waar sensors ingespan word om gewasprestasie te meet en waar nodig spesifieke take te verrig (Eastwood, Klerkx en Nettle 2017:1). Hier dui Rouse en Wingmore (2016:1) aan dat sensors in lande byvoorbeeld die voginhoud, voorkoms van peste, en temperatuur van die grond en omliggende lug kan meet, terwyl hommels ’n beeld van individuele plante en variasies binne ’n land kan verskaf. Inligting wat uit hierdie beelde bekom word, word geïntegreerd verwerk en akkurate inligting kan gebruik word om die nodige produksiebesluite te neem. Hierdie besluite sluit byvoorbeeld in op presies watter gedeelte van die land ’n spesifieke gewas geplant kan word (Rouse en Wingmore 2016:1). ’n Beeld van hierdie variasies binne ’n gegewe land word in Figuur 4 aangetoon. Soos gesien kan word, word die land in sublande verdeel om die presiese variasies aan te dui. Die rooi blokke dui aan dat daardie spesifieke blokke ’n groot tekort aan sekere minerale het en addisioneel bemes moet word. Geel blokke dui mindere tekorte aan, en die groen blokke dui aan dat die spesifieke blokke se samestelling reeds optimaal is en slegs in stand gehou moet word. Presisieboerdery maak dus gebruik van geïntegreerde inligtingstegnologie om te verseker dat die gewasse en grond presies kry wat hulle benodig vir optimale gesondheid en produktiwiteit (Rouse en Wingmore 2016:1).

Figuur 4. Lugfoto met die variasies wat binne ’n land voorkom waarop gewasse geplant is (Queensland Drones 2018)

Landboubeheersentrums integreer die sensordata en beeldinvoerinsette met ander data en verskaf sodoende inligting wat landbouprodusente die vermoë gee om lande te identifiseer wat behandeling benodig. Sodoende word die optimale hoeveelheid water, kunsmis en plaagdoders bepaal en geïllustreer soos in Figuur 4 aangedui.

Die versamelde inligting stel die boer in staat om insetkostes optimaal te bestuur deur die vermorsing van hulpbronne, soos die afloop van besproeiingswater of oorbodige toedienings van bemestingstowwe, te voorkom. Optimale grondbestuur minimaliseer ook die plaas se omgewingsimpak (Rouse en Wingmore 2016:1). Die GPS en GPS-tegnologie stel die boer verder in staat om die spesifieke kostes van elke gedeelte van die land te vergelyk met die opbrengste van daardie spesifieke gedeelte, en gevolglik kan die boer presies bereken hoe winsgewend elke gedeelte van die land is. Figuur 5 hier onder toon aan hoe die winsgewendheid van ’n land aangedui word. Hierdie data word gebruik in die beplanning vir die volgende seisoen.

Figuur 5. Die winsgewendheid van gedeeltes binne ’n gegewe land (Haleyeq 2017)

Presisieboerdery bied ook die vermoë om die toediening van misstowwe en chemikalieë Te optimaliseer en die boer se afhanklikheid van duur data te verminder. Presisieboerderytegnieke poog om hierdie uitdaging aan te spreek deur die sleutelaanwysers van gewasgesondheid te monitor en gepaste behandeling toe te dien slegs aan plante wat deur peste oorval is. Hierdie proses kan meganies gedoen word in presisieboerderystelsels. Figuur 6 toon aan hoe ’n GPS-gekoppelde trekker chemikalieë toedien op daardie gedeeltes van die land waar dit benodig word en sodoende groot besparings teweeg bring (Lottes e.a. 2016:5157). ’n GPS-gekoppelde beheerder in ’n boer se trekker wat die koördinate van ’n land bevat, verminder bestuurdersfoute en skakel enige bewerkingsoorvleuelings, dubbelbewerkings en dubbeltoedienings van duur chemikalieë op die land uit. Dit lei ook tot minder vermorste saad, kunsmis, brandstof en tyd (Schmaltz 2017:1).

Figuur 6. Toediening van chemikalieë deur ’n GPS-gekoppelde trekker slegs op die gedeeltes van die land waar dit benodig word (Lottes e.a. 2016)

Uit die bostaande is dit duidelik dat presisieboerdery ’n deurslaggewende rol in landbou kan speel; die vraag ontstaan dan waarom baie van die landbouprodusente nie hierdie tegnologie gebruik nie, en wat die hindernisse is wat hulle beperk om presisieboerdery te implementeer.

4.2 Teoretiese hindernisse tot die implementering van presisieboerdery

Daar is egter hindernisse tot die implementering van presisieboerdery wat oorkom moet word om ’n suksesvolle implementeringskoers te handhaaf. Hierdie hindernisse het gedurende die laaste twee dekades heelwat verander. Die doel van hierdie afdeling is om te verduidelik hoe die hindernisse verander het. Deur hierdie konsepte te verstaan, asook addisionele data te versamel, kan die hindernisse wat tans bestaan, moontlik oorkom word.

Volgens Stafford (2000:247) was daar destyds drie hindernisse wat oorkom moes word om presisieboerdery te implementeer. Dié drie hindernisse word soos volg beskryf:

Die eerste is dat presisieboerdery inligting-intensief is, soos geïllustreer in die inligtingsvloeidiagram van Figuur 7. Om ’n aantal verskillende grond-, gewas- en omgewingsfaktore binne ’n bewerkbare stuk grond te versamel, lei tot groot hoeveelhede data vir die boer om te hanteer. Hierdie data-oorlading moet deur die boer verwerk word deur die ontwikkeling van data-integrasie-gereedskap, geïntegreerde stelsels en besluitnemingstelsels. Deel van hierdie ontwikkeling moet die standaardisering van dataformate en oordragprotokolle insluit (Stafford 2000:269). Die gevolgtrekking kan gemaak word dat die hoeveelheid data wat verwerk moet word, te oorweldigend raak vir die boer om te bestuur.

Figuur 7. Databeweging tydens presisieboerdery (Saamgestel uit Stafford 2000 en Comparetti 2011)

Die tweede hindernis is dat daar tydens 2000 ’n gebrek aan produsente en strategieë was. Gevolglik was dit moeilik om standaarde vas te stel waarop presisieboerdery gebaseer kan word in die spesifieke streek. Daar het ook ’n gebrek aan wetenskaplike bewyse vir die grondbeginsels waarop presisieboerdery gebaseer word, bestaan. Gevolglik was die wetenskaplikheid en die empiriese resultate onder verdenking. Beide hierdie hindernisse kon slegs deur grond- en gewaswetenskapstudies aangespreek word, terwyl agronomiese navorsing en eksperimentering ander onsekerhede kon opklaar (Stafford 2000:269). Die eerste hindernis fokus dus op die landbouprodusent, terwyl die tweede op die maatskappye wat presisietoerusting vervaardig, fokus. Die eerste hindernis moet dus deur die produsent self aangespreek word, terwyl die tweede hindernis deur die presisieboerderymaatskappye aangespreek behoort te word en nie deur die boer nie. Die derde hindernis behels die koste om die presisieboerdery te implementeer. Alhoewel die nodige data oor grond-, gewas- en omgewingsfaktore verkry kon word, was die meeste metodes arbeidsintensief en duur. Dit sluit aktiwiteite soos die neem van grondmonsters en laboratoriumontleding in. Die data wat benodig word, moes gegenereer word deur geoutomatiseerde sensorstelsels wat spesifieke faktore of toepaslike surrogate waargeneem het. Die ontwikkeling van vinnige sensorstelsels moes dus plaasvind voordat presisielandbou wyd beoefen kon word. Met die ontwikkeling van stelsels wat data teen ’n ruimtelike resolusie kon verskaf, het die ontwikkeling van meer presiese toepassingstegnologieë en betroubare posisionering noodsaaklik geword (Stafford 2000:271). Die derde hindernis fokus dus op die kostes en arbeidsintensiwiteit van presisieboerdery. Die voordele wat presisieboerdery kan verskaf, moet egter duidelik gemaak word aan verbruikers om te verseker dat die volle omvang van die voordele verstaan word.

Met die verloop van tyd het hierdie hindernisse egter verander. Demografiese navorsing deur Daberkow en McBride (2003:171) het aangedui dat die landbouprodusente wat nie ingelig was oor die voordele van presisieboerdery nie, oor die algemeen ouer was, ’n laer vlak van opvoeding het, minder geneig is om voltydse landbouprodusente te wees, minder bekend met rekenaars is, en minder geneig is om risikobestuur toe te pas in vergelyking met die landbouprodusente wat ingelig was oor presisieboerdery. Hendriks (2011) se studie oor implementeringshindernisse in die Noordwes en Vrystaat identifiseer koste as die belangrikste rede om nie presisieboerdery te implementeer nie. Die studie bevind verder dat produsente nie genoeg voordele in presisieboerdery sien nie; dat nie voldoende empiriese toetsresultate bestaan nie, en dat hulle die gebrek aan tegniese ondersteuning as hindernis ervaar. In 2012 bevind Aubert e.a. (2012:514) dat implementering bepaal word deur die waargenome gemak van gebruik en bruikbaarheid van presisieboerderytegnologie. Verder word implementering ook beïnvloed deur die beskikbaarheid van hulpbronne, vernuwendheid en vlak van onderrig van die boer. Hierdie studie weerspreek die vorige studie van Daberkow en McBride (2003:171) dat die boer se ouderdom ’n effek het op sy besluit om presisieboerdery te implementeer.

5. Navorsingsontwerp, populasie en steekproef 

Die studie maak gebruik van ’n kwalitatiewe navorsingsontwerp waar gestruktureerde onderhoude gebruik is om data by die geïdentifiseerde respondente in te samel. Die produsente se persepsies rondom presisieboerdery is gebruik om gevolgtrekkings te maak betreffende watter hindernisse voorkom indien presisieboerdery in die Oos-Vrystaat geïmplementeer word.

In hierdie studie is daar sekere insluiting- en uitsluitingskriteria van toepassing in die samestelling van die populasie.

Potensiële respondente is lukraak gekies uit die bevolking van Oos-Vrystaatse boere wat aan die insluitingskriteria voldoen. Hierdie produsente is telefonies gekontak, waarna die doel van die studie verduidelik is. Die produsente is gevra of hulle bereid is om aan die studie deel te neem. Hierna het die boer die ingeligtetoestemmingsdokument per e-pos ontvang om te lees, te voltooi en binne 48 uur aan die navorser terug te besorg. Die data wat ingesamel is, is anoniem en vertroulik hanteer. Hierna het die navorser ’n afspraak met die boer geskeduleer en die onderhoud gevoer. Die onderhoude is digitaal opgeneem om akkurate transkribering daarvan te verseker. Die onderhoude het voortgeduur totdat dataversadiging plaasgevind het (Fusch en Ness 2015:1408). Die data het na vyf onderhoude versadiging begin toon, maar ’n verdere vier onderhoude is gevoer om te bevestig dat versadiging wel bereik is. Na afloop van die nege onderhoude het temas herhaaldelik voorgekom en die aanname is gemaak dat versadiging wel bereik is. Die respondente se geografiese ligging word in Figuur 8 aangedui.

Figuur 8. Geografiese uitbeelding van respondente se boerderye

6. Resultate 

6.1 Ontledingsmetodiek

Die data is volgens die Anderson en Felsenfeld (2003:247)-metode ontleed, waarvolgens die navorser sekere hoof- en subtemas identifiseer. Geldige gevolgtrekkings kon gemaak word vanuit die persepsies van die produsente aangaande die hindernisse tot die implementering van presisieboerdery as ’n volhoubare plaasbestuurspraktyk. Om die betroubaarheid van die data te bekom, is die driehoekverwysingsmetode van Lincoln en Guba (1985) se matriks gebruik (Connelly 2016:435). Betroubaarheid van ’n studie het te doen met die mate van vertroue wat bestaan in die data, sowel as interpretasie en metodes wat gebruik word om die gehalte van die data te verseker. Die betroubaarheidskriteria sluit geloofwaardigheid, betroubaarheid, bevestigbaarheid, oordraagbaarheid en egtheid in. Die data in hierdie studie is aan die hand van hierdie kriteria beoordeel.

6.2 Tematiese ontleding

Gedurende die data-insamelingsfase het die respondente ’n aantal faktore genoem wat hulle as hindernisse tot die implementering van presisieboerdery beskou. Hierdie faktore is deur middel van tematiese analise in temas en subtemas gegroepeer.

Na gelang van die resultate van die onderhoude oor die kernnavorsingsvraag, is navorsingsbevindings onder twee hooftemas versamel:

1. Die koste van implementering is te hoog.
2. Die gaping tussen die teorie en die praktiese implementering van die tegnologie is te groot. 

Beide hierdie temas word deur subtemas ondersteun. Die temas en die onderskeie subtemas word in Figuur 9 uitgebeeld.

Figuur 9. Verdeling van temas en subtemas

7. Bespreking van resultate

Dit blyk dat die grootste hindernis tot die implementering van presisieboerdery tans die gaping tussen die teorie en die praktiese implementering daarvan is. Die tegnologie word ontwikkel deur maatskappye wat gewoonlik nie in Suid-Afrika geleë is nie, en word sodoende nie vir die konteks van al die streke in Suid-Afrika ontwikkel nie. Hiermee saam is die kennis van diegene wat die tegnologie in die Oos-Vrystaat verkoop en die naverkoopsdiens lewer, nie op ’n vlak wat dit die produsente in hierdie streek gemoedsrus verskaf om die praktyk aan te neem nie. Die respondente het ook aangedui dat die tegnologie nie voldoende met hulle kan kommunikeer nie, wat verder aanleiding gee tot die gaping in die mark. ’n Verdere aanduiding was dat die tegnologie nie ten volle kan sinchroniseer met bestaande tegnologie op die plaas nie. Alhoewel daar gevind is dat sinchronisering wel kan plaasvind, word hierdie kennis nie deeglik aan die produsente oorgedra nie. Dit dra by tot die gaping tussen die praktyk en die teorie in die mark.

Die produsente het ook aangedui dat hul kennis rakende die programmatuur en die data van presisieboerdery nie voldoende ontwikkel is nie. Dit blyk dat die maatskappye wat die tegnologie verkoop, nie op ’n vlak kommunikeer wat die produsente gemaklik maak met die verwerking en implementering van die data nie. Laastens het die produsente aangedui dat die verwerking van die data te intensief is vir die verwysingsraamwerk van die boer. Alhoewel die literatuur aandui dat hierdie data baie voordele vir die produsent kan bied, implementeer produsente dit nie, omdat die dataverwerking te intensief is. Hierdie faktore dra in die geheel by tot die gaping tussen die teorie/literatuur en die praktiese implementering van die tegnologie.

Saam met die voorgenoemde het die respondente ook aangedui dat die koste van implementering te hoog is. Met die gaping in die mark soos bo bespreek, blyk dit dat produsente risiko-sku is. Die onsekerheid rakende die implementering van die praktyk dra by tot die gevoel dat die insetkoste van die tegnologie te hoog is. Die respondente wil nie die risiko aangaan om hoë insetkoste te betaal terwyl daar nie genoegsame praktiese advies beskikbaar is nie. Die respondente het aangedui dat daar nie genoegsame data beskikbaar is om die kostes teenoor voordele van die praktyk te regverdig nie.

Figuur 10 dui ’n skaal aan waarop die hindernisse tot implementering uitgebeeld word.

Figuur 10. Die weegskaal tussen die twee hooftemas

Figuur 10 toon duidelik dat die gaping tussen die teorie en praktyk in die mark die grootste hindernis tot implementering is. Aangesien die tegnologie nie vir die konteks van die boer ontwikkel is nie en die kennis van die maatskappy en persone wat hierdie tegnologie verkoop, nie voldoende ontwikkel is nie, lei dit daartoe dat landbouprodusente onseker oor die praktyk is.

Hierdie onsekerheid veroorsaak dat die landbouprodusente nie die risiko van hoë implementeringskoste wil aangaan nie. Daar word spesifiek verwys na moontlikhede om die gaping tussen die teorie en praktiese implementering aan te spreek om sodoende meer gemoedsrus by die produsente te kweek en implementering te verhoog.

8. Navorsingsetiek

Die studie is geregistreer en geklassifiseer deur die Etiek-komitee van die Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe aan die Noordwes-Universiteit. Die studie is ’n lae-risiko-studie en die etieknommer NWU-00540-18-A4 is uitgereik.

9. Aanbevelings

Die volgende aanbevelings om presisieboerdery te implementeer, word gemaak ten opsigte van die koste van presisieboerdery:

• ’n Finansieringsmodel moet saamgestel word deur tradisionele landboukredietverskaffers wat gunstig staan teenoor mediumtermynfinansiering van presisieboerderytegnologie.
• Die finansieringsmodel moet poog om die aanvangskostes van die tegnologie te verlaag. Sodoende sal die boer die tegnologie kan implementeer en oor ’n langer termyn afbetaal, eerder as om sy kontantvloei onder druk te plaas.
• Jaarlikse hernuwingsgelde van sagteware behoort as produksie-inset beskou te word en deur middel van produksiekrediet gefinansier te word.

Betreffende die ondersteuningsdienste en sinchronisasie van nuwe tegnologie word die volgende aanbeveel:

• Landbouprodusente wat die tegnologie aankoop, behoort saam met die tegnologie ook ’n deeglike opleidingskursus in die gebruik van die tegnologie te ontvang sodat hulle bemagtig is om die praktiese implementering van die tegnologie te hanteer.
• Tegnologiemaatskappye moet beter klante- en ondersteuningsdienste aan landbouprodusente verleen ten einde die tegnologie beter te implementeer.
• Die aanwysings en gebruikershandleidings van die tegnologie moet vereenvoudig word sodat landbouprodusente die tegniese taal en instruksies maklik kan verstaan en sodoende beter kan implementeer.
• Plaaslike landboumaatskappye behoort teen vergoeding ’n landbouvoorligtingsdiens te lewer aan landbouprodusente wat die presisieboerderytegnologie aangeskaf het en met implementering sukkel. Van die dienste, soos grondontledings, word reeds deur die landboumaatskappye gelewer. Hierdie dienste kan dus spesifiek uitgebrei word om produsente by te staan in die implementering van presisieboerderytegnologie, sodat die boer die data verstaan wat deur die tegnologie gegenereer word.
• Landboumaatskappye behoort gefokuste presisieboerderydae en -seminare te oorweeg om te verseker dat die boer presies verstaan wat presisieboerdery is en wat sy data aandui en hoe dit in wins omgeskakel kan word.
• Dit is belangrik dat die boer ingelig word om die regte besluite rakende hierdie boerderypraktyk te neem.
• Produsente moet belê in geskoolde arbeid om op die plaas doeltreffend met die tegnologie te kan werk. Geskoolde arbeiders kan hierdie taak vergemaklik.

10. Samevatting

Namate produsente presisielandbou implementeer, sal nuwe tegnologieë voortdurend ontwikkel word. Die volgende groot vooruitgang sal die gebruik van kunsmatige intelligensie wees. Alhoewel KI nooit die komplekse besluite van landbouprodusente sal kan vervang nie, kan dit gebruik word om die besluite vir landbouprodusente makliker te maak. Hedendaagse landbouprodusente het toegang tot ’n baie groot databasis, maar gebruik min daarvan in bestuursbesluitneming. Dit is dus noodsaaklik dat landbouprodusente die data wat deur presisieboerdery gegenereer word, effektief benut en beter oeste skep. Hierdie inligting kan dan gebruik word in die bepaling van die beste tyd om te plant, vir plae en siektes voor te berei sodat hulle voorkom kan word, en voorraadbestuur te bepaal wat voor oestyd voorspellings kan genereer. Nywerheids- en tegnologiemaatskappye gaan intussen voort om die moontlikhede van tegnologie te ondersoek deur die behoeftes van landbouprodusente in ag te neem en om sodoende genoeg voedsel te produseer om die wêreld se geprojekteerde nege miljard mense teen 2050 te kan voed.

11. Erkenning 

Die skrywer bedank graag die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns vir die finansiële bydrae wat hulle tot hierdie studie gelewer het.

Bibliografie

Anderson, T.K. en S. Felsenfeld. 2003. A thematic analysis of late recovery from stuttering. American Journal of Speech and Language Pathology, 12(2):243–53.

Appropedia. 2016. Conventional farming. http://www.appropedia.org/Conventional_farming (3 Oktober 2017 geraadpleeg).

Aubert, B.A., A. Schroeder en J. Grimaudo. 2012. IT as enabler of sustainable farming: An empirical analysis of farmers' adoption decision of precision agriculture technology. Decision Support Systems, 54(1):510–20.

Bugnicourt, E. 2014. 5 benefits of precision agriculture to increase your field productivity. http://precisionagricultu.re/5-benefits-of-precision-agriculture-to-increase-your-field-productivity/ (7 Oktober 2017 geraadpleeg).

Comparetti, A. 2011. Precision agriculture: past, present and future. Akademija: Aleksandras Stulginskis University.

Connelly, L.M. 2016. Trustworthiness in qualitative research. Medsurg Nursing, 25(6):435.

Cribb, J. 2019. The age of food. Launceston: International Farm Management Association.

Daberkow, S.G. en W.D. McBride. 2003. Farm and operator characteristics affecting the awareness and adoption of precision agriculture technologies in the United States. Precision Agriculture, 4:163-177.

Davis, G., W.W. Casady en R.E. Massey. 1998. Precision agriculture: An introduction. Columbia, MI: University of Missouri.

DeJoia A. en M. Duncan. 2015. What is “precision agriculture” and why is it important? https://soilsmatter.wordpress.com/2015/02/27/what-is-precision-agriculture-and-why-is-it-important (27 Augustus 2019 geraadpleeg).

Delmar. 2019. History of precision agriculture. http://www.delmarlearning.com/companions/content/140188105x/trends/history_pre_agr.asp (28 Augustus geraadpleeg).

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV). 2017. Trends in the Agricultural Sector 2017. http://www.daff.gov.za/Daffweb3/Portals/0/Statistics%20and%20Economic%20Analysis/Statistical%20Information/Trends%20in%20the%20Agricultural%20Sector%202016.pdf (7 Oktober 2017 geraadpleeg).

Direktoraat Statistiek en Ekonomiese Analise. 2016. Abstract of agricultural statistics. http://www.daff.gov.za/Daffweb3/Portals/0/Statistics%20and%20Economic%20Analysis/Statistical%20Information/Abstract%202016%20.pdf (11 Oktober 2017 geraadpleeg).

Eastwood, C., L. Klerkx en R. Nettle. 2017. Dynamics and distribution of public and private research and extension roles for technological innovation and diffusion: Case studies of the implementation and adaptation of precision farming technologies. Journal of Rural Studies, 49:1–12.

Folnovic, T. 2015. Benefits of using precision farming: producing more with less. http://blog.agrivi.com/post/benefits-of-using-precision-farming-producing-more-with-less (14 Julie 2018 geraadpleeg).

Fusch, P.I. en L.R. Ness. 2015. Are we there yet? Data saturation in qualitative research. The Qualitative Report, 20(9):1408–16.

Gebbers, R. en V.I. Adamchuk. 2010. Precision agriculture and food security. Science, 327(59/67):828–31.

Geldenhuys, P. 2017. How consumer demand is changing the food system. http://pietergeldenhuys.com/videos (12 Mei 2019 geraadpleeg).

Grisso, R.D., M.M. Alley, W.E. Thomason, D.L. Holshouser en G.T Roberson. 2011. Precision farming tools: variable-rate application. Backsburg, Virginia: Virginia Polytechnic Institute and State University.

Haleyeq, J. 2017. Data management. https://haleyequipmentinc.com/harvest-solutions/ (21 Augustus 2018 geraadpleeg).

Heale, R. en D. Forbes. 2013. Understanding triangulation in research. Evidence-Based Nursing, 2013(1):37.

Hedberg, R. 2017. Population, affluence, and technology. https://www.e-education.psu.edu/geog30/node/328 (14 Julie 2018 geraadpleeg).

Hendriks, J. 2011. An analysis of precision agriculture in the South African summer grain producing areas. Doktorale proefskrif. Noordwes-Universiteit.

Intergate Immigration. 2019. Agricultural scarce skills in South Africa. https://www.intergate-immigration.com/blog/agricultural-scarce-skills-in-south-africa (29 Augustus 2019 geraadpleeg).

Jacobs A.J., J.J. van Tol en C.C. du Preez. 2018. Farmers’ perceptions of precision agriculture and the role of agricultural extension: a case study of crop farming in the Schweizer-Reneke region, South Africa. South African Journal of Agricultural Extension, 46(2). http://www.scielo.org.za/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0301-603X2018000200010&lng=en&nrm=iso&tlng=en (28 Augustus geraadpleeg).

Lincoln, Y.S. en E.G. Guba. 1985. Naturalistic Inquiry. Newbury Park, Kalifornië: Sage.

Lottes, P., M. Hoeferlin, S. Sander, M. Müter, P. Schulze en L.C. Stachniss. 2016. An effective classification system for separating sugar beets and weeds for precision farming applications. In 2016 IEEE International Conference on Robotics and Automation (ICRA), ble. 5157–63.

Malthus, T.R. 1888. An essay on the principle of population: A view of its past and present effects on human happiness. Nashville, Tennessee: Reeves & Turner.

Maohua, W. 2001. Possible adoption of precision agriculture for developing countries at the threshold of the new millennium. Computers and Electronics in Agriculture, 30(1/3):45–50.

Mensah P., D. Katerere, S. Hachigonta en A. Roodt (reds.). 2018. Systems analysis approach for complex global challenges. Champaign, Illinois: Springer.

Mulla, D. en R. Khosla. 2016. Historical evolution and recent advances in precision farming. Soil-specific Farming Precision Agriculture, 3:1–35.

Ncube B., W. Mupangwa en A. French. 2018. Precision agriculture and food security in Africa. In Mensah, Katerere e.a. (reds.) 2018.

Plaaslike Ontwikkeling. 2015. Index of /phocadownload/Agri-parks/Agri-Hub_Toolkit/2-FreeState. http://www.ruraldevelopment.gov.za/phocadownload/Agri-parks/Agri-Hub_Toolkit/2-FreeState (28 July 2018 geraadpleeg).

Porter, A. en S. Kwasi. 2017. Is Southern Africa facing a food security disaster? https://issafrica.org/iss-today/is-southern-africa-facing-a-food-security-disaster (7 Oktober 2017 geraadpleeg).

Queensland Drones. 2018. Agriculture drone services for farmers and growers. https://qlddrones.com.au/services/services-for-farming-and-agriculture/ (5 Augustus 2018 geraadpleeg).

Raats, J. 2017. Die toekoms van landbou lê in tegnologie. https://www.netwerk24.com/landbou/Nuus/boerdery-se-toekoms-le-in-tegnologie-20170914 (12 Mei 2019 geraadpleeg).

Rouse, M. en I. Wingmore. 2016. Precision agriculture. https://whatis.techtarget.com/definition/precision-agriculture-precision-farming (5 Augustus 2018 geraadpleeg).

Rüsch, P.C. 2001. Precision farming in South Africa. MEng-verhandeling. Universiteit van Pretoria.

Schmaltz, R. 2017. What is precision agriculture? https://agfundernews.com/what-is-precision-agriculture.html (5 Augustus 2018 geraadpleeg).

Stafford, J.V. 2000. Implementing precision agriculture in the 21st century. Journal of Agricultural Engineering Research, 76(3):267–75.

TechTarget. Precision farming defined. https://whatis.techtarget.com/definition/precision-agriculture-precision-farming (28 Augustus geraadpleeg).

The population pyramid. 2019. Sub-Saharan Africa 20140. https://www.populationpyramid.net/sub-saharan-africa/2040 (29 Augustus 2019 geraadpleeg).

United Nations. 2019. New UN report reveals that hunger in Africa continues to rise. http://www.fao.org/news/story/en/item/1180443/icode (29 Augustus 2019 geraadpleeg).

Van Zyl, S.F. 2010. The impact of precision farming on the profitability of selected maize irrigation farms in the Northern Cape Province. Doktorale proefskrif. Universiteit van Pretoria.

Zokwana, S. 2017. No more than 15% of SA land is arable. https://citizen.co.za/news/south-africa/1523861/no-15-sa-land-arable-agriculture-minister (14 Julie 2018 geraadpleeg).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post ’n Ondersoek na die hindernisse om presisieboerdery in die Oos-Vrystaat te implementeer appeared first on LitNet.

Opsomming

Min is nog geskryf oor die ontwikkeling van ’n eiesoortige Suid-Afrikaanse militêre doktrine. Deel van die rede hiervoor is dat bitter min rolspelers in die Suid-Afrikaanse krygsgeskiedenis die moeite gedoen het om werklik oor die teorie van oorlogvoering te besin. Die enigste werklike uitsondering is genl.maj. Roland de Vries. Vir die res moet ’n mens ’n Suid-Afrikaanse doktrine aflei uit wat offisiere op en rondom die slagveld gedóén het, eerder as op wat hulle op skrif geteoretiseer het. Dit blyk dat die Suid-Afrikaanse militêre doktrine veral die volgende elemente bevat: ’n strewe om ongevalle so laag moontlik te hou, om liniêre oorlogvoering met frontaanvalle te vermy en eerder op maneuvrering, mobiliteit, omvleueling, flankaanvalle en misleiding van die vyand staat te maak. Die artikel ontleed elemente uit die Anglo-Boereoorlog, die twee wêreldoorloë en die Grensoorlog en kom tot die gevolgtrekking dat ’n eiesoortige Suid-Afrikaanse militêre doktrine wel bestaan, en dat dit verwant is aan die Duitse Bewegungskrieg.

Trefwoorde: Anglo-Boereoorlog; Eerste Wêreldoorlog; Grensoorlog; militêre doktrine; Suid-Afrikaanse Weermag; Tweede Wêreldoorlog; Unie-Verdedigingsmagte

Abstract

The development of the South African military doctrine

Is there a typical South African military doctrine? South African officers have been notoriously reticent in writing about their profession. In fact only one – Major general Roland de Vries – has ever attempted to formulate a military doctrine, based on his study of the history of warfare and his own considerable experience. For the rest, one has to look more at what South African commanders did on the battlefield rather than what they wrote, although their published reminiscences do contain sprinklings of what they thought.

Based on what they did, however, a typical South African military doctrine does emerge. In this article, attention is given to the distinctive historical circumstances which influenced such a doctrine. This includes the vast distances, the shortage of manpower and the fact that economic circumstances favoured short wars. This meant that South African wars were fought mostly by militias, mounted infantry moving with great rapidity. Because of the lack of numbers, operations were mostly planned based on an absolute minimum number of casualties. That led to mobility, flanking attacks and indirect approach rather than full-frontal steamroller tactics without regard to casualties.

This approach typified the South African operations in German South West Africa and German East Africa during the First World War, when officers like General Louis Botha and Jan Smuts eschewed direct frontal attacks and preferred to outflank the German defenders. This type of tactic was once again followed in the first years of the Second World War, when the South Africans were involved in operations against the Italians in Somalia and Ethiopia. The traditional mounted infantry approach was continued there, albeit with the lorry rather than the horse as means of movement.

From 1941 onwards, however, the South Africans were integrated in British and American operations against the Germans in Libya and Italy, and their natural knack for mobility was stifled. This gave rise to considerable rows between South African and British generals.

The Border War (1966–1989) provides further material to identify the distinctive South African military doctrine. The easy-going lack of organisation and discipline which marked the Boers in the Boer War was replaced with a much more professional approach, albeit that the South Africans always allowed their subordinate commanders great leeway in deciding for themselves how to fight, provided that they stayed within the broad parameters of the operation as laid down by the commanders. In this the South African style was similar to that of the Germans in the 19th and 20th century, rather than that of the much more rigid British.

The cross-border operations undertaken by the South African Defence Force (SADF) into Angola after 1978 were also characterised by great mobility, while their adversaries in the Angolan Army (FAPLA) floundered about almost helplessly. Several times, the South Africans demonstrated their knack for doing the unexpected and attacking the enemy where and when they did not expect it.

However, during the last weeks of the final phase of the war in Angola the SADF top commanders – men without operational experience – deviated from the typical South African doctrine, and were punished for it. That meant that the final phase ended in a draw, rather than a South African victory. The fact is that the South African officers were traditionally tactically brilliant, but showed definite shortcomings on the operational and strategic level.

Keywords: Anglo-Boer War; Border War; First World War; military doctrine; Second World War; South African Defence Force; Union Defence Forces

1. Inleiding¹

In die Suid-Afrikaanse krygsgeskiedenis en militêre geskiedskrywing beklee die kwessie van militêre doktrine ’n baie ondergeskikte posisie. En tog is dit belangrik as ’n mens die land se krygsgeskiedenis behoorlik wil verstaan.

Sloane (2012:244) definieer militêre doktrine só:

Doctrine can be conceived as a bridge between thought and action. It interprets ideas about war, and how they affect its conduct and its character, by combining strategic theories and operational plans into functional guidelines for action. To put this another way: military doctrine articulates war.

En Katz (2017b:22) vul dit aan:

Military doctrine is a set of fundamental military principles designed to gain advantage and eventually overcome an enemy. It is a formal expression of military knowledge and thought to guide military forces on how they should conduct their operational art and tactics to achieve their strategic objectives. It is descriptive rather than prescriptive, outlining how the army thinks about fighting, but not how to fight. It is a guide to military activity and does not replace initiative and judgement on the battlefield.

In sy geskiedenis het Suid-Afrika heelparty uitstekende offisiere en veldhere opgelewer. ’n Mens dink aan name soos Christiaan de Wet, Koos de la Rey, Louis Botha, Jan Smuts, Constand Viljoen, Jannie Geldenhuys, Roland de Vries, Deon Ferreira, Johann Dippenaar en ander. Maar die Suid-Afrikaanse krygsgeskiedenis is ook baie arm aan denkers, mense wat dieper nagedink het oor waarmee hulle besig is en hoe om dit te doen: hoe om die maksimum rendement met die minimum moeite te behaal. Daar is eintlik slegs een offisier wat hom werklik daarop toegelê het: Roland de Vries, wat verskeie boeke en artikels daaroor geskryf het. In die herinneringsgeskrifte van offisiere soos De la Rey, De Wet en Geldenhuys is daar enkele krummels wat ’n idee gee van hul denke. Tog moet enige poging om die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse militêre doktrine te ontleed dus hoofsaaklik berus op wat die betrokkenes op die slagveld gedóén het en nie soseer op wat hulle geskrýf het nie.

2. Die historiese omstandighede

Die Suid-Afrikaanse militêre denke en tradisie het nie, by wyse van spreke, klaar gemaak uit die hemel geval nie. Dit is gevorm deur die historiese omstandighede – die geografie, die ekonomie en die demografie.

Dit het al in die tyd van die Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) begin. Die Nederlandse Republiek het in die 17de en 18de eeu ’n tradisie geken van plaaslike eenhede bestaande uit burgers wat in tye van nood vir militêre diens opgeroep word, bekend as “schutterijen”. Rembrandt van Rhijn se bekende skildery De nachtwacht beeld juis só ’n groep burgers van die Amsterdamse “schutterij” uit (Carasso-Kok 1988). Die VOC het die tradisie aan die Kaap voortgesit in ’n vorm van wat toe as kommando’s bekend geword het. Die VOC het weliswaar ’n garnisoen met beroepsoldate gehad, maar dit was veels te klein om alle bedreigings die hoof te bied. Dus is die burgers by geleentheid gevra om met hul wapens, perde en genoeg kos vir ’n paar dae aan te meld – op kommando te gaan. Dit in teenstelling tot die massale beroepsleërs wat Europese militêre operasies in dié tyd gekenmerk het (Steenkamp 2012).

Die kommandotradisie is bepaal deur verskeie faktore wat saamgehang het. Dit was die groot ruimtes, die tekort aan mannekrag, die ekonomie en die noodsaak vir mobiliteit.

Die eerste was die ruimtes. Die gebied onder beheer van die VOC was in die 18de eeu maklik 15–20 keer groter as Nederland. Om slegs op professionele voetsoldate en kavallerie staat te maak om byvoorbeeld teen die swartes of Khoisan te veg, was nutteloos. Die aanwending van voetsoldate het in die betreklik beperkte Europese afstande sin gemaak. Maar in die uitgestrekte vlaktes van die Karoo sou dit weke duur voordat ’n afdeling infanterie op die toneel aankom waar hul vuurkrag nodig was. Iets anders was nodig.

’n Tweede faktor was die tekort aan mannekrag. Teen 1795, toe die VOC se heerskappy aan die Kaap beëindig is, was daar volgens skatting sowat 25 000 wittes – mans, vroue en kinders – in die Kaapkolonie (Scholtz 1967:69). Bowendien was dié beperkte bevolking dun oor die hele gebied versprei.

Saam het dié twee faktore beteken dat die liniêre oorlogvoering wat in Europa in swang was, vir Suid-Afrika eenvoudig geen opsie was nie. Europese veldslae is gekenmerk deur opponerende leërs met swaarbewapende infanterie, kavallerie en artillerie wat hulself basies in linies teenoor mekaar opstel en bestook. In die wye Suid-Afrikaanse vlaktes was die ruimtes te groot en die bevolking te klein. En dus het die militêre tradisie hier in ’n ander rigting ontwikkel.

Die kommando’s – milisies, burgerwagte, hoe ’n mens dit ook al wil noem – het dus nie uit ortodokse infanterie, kavallerie en artillerie bestaan nie, maar van vroeg af uit berede infanterie. Met ander woorde, dit is vegters met die mobiliteit van kavallerie, maar wat te voet kan veg as dit nodig is. En omdat die kommando’s almal berede was, het hulle ’n verstommende mobiliteit gehad, sekerlik vergeleke by die Europese leërs. Gesien die groot afstande wat hulle moes aflê, was dit ook geen wonder nie.

Steenkamp (2008:210) wys daarop dat die berede-kommando-tradisie nie slegs onder Afrikaners posgevat het nie. Ook Nama-groepe soos die Bondelswarts, Jonker Afrikaner se volgelinge, en die Witboois het die tradisie oorgeneem in wat vandag die noordwestelike Kaap en Namibië is.

Die snelheid waarmee die kommando’s betreklik lang afstande kon aflê, was pure noodsaak. Die burgers was nie professionele soldate nie en is ook nie vir hul kommandodiens vergoed nie. Hulle was meestal boere of handwerkers wat nie te lank van hul beroepe kon wegbly nie. Hulle moes kos op die tafel sit, en dit kon hulle nie doen as hulle maande lank op kommando moes wees nie.

Met ander woorde, veldtogte móés meestal relatief kort van duur wees. As ’n krisis ontstaan het, het die burgers blitsvinnig gekonsentreer, die bedreiging snel gekonfronteer en verslaan, en so gou moontlik weer uiteengespat om hul normale lewens te hervat. Teen dié agtergrond was die Anglo-Boereoorlog uiteraard ’n uitsondering. Toe moes die Boeregeneraals meermale ’n deel van hul mense huis toe laat gaan om te gaan oes (De Wet 1902:78; Raath 2007:407).

’n Ander uitsondering was die bestaan van twee klein artilleriekorpse: een in Transvaal en een in die Vrystaat. Dit het uit professionele, voltydse artilleriste bestaan, maar het op die breë gang van sake bitter weinig invloed uitgeoefen (Ferreira 1976).

Die gebrek aan mannekrag het nog ’n uitwerking gehad: onwilligheid om verliese te ly. Europa, met sy bevolking van miljoene, kon groot verliese op die koop toe neem. Die Afrikaners, met hul klein getalle, kon nie. En dus sien mens in elke konflik waarin Afrikaners ’n beduidende rol gespeel het, ’n voortdurende begeerte om ongevalle te beperk. Die taktiek van Boere-aanvoerders soos Christiaan de Wet, Koos de la Rey, Louis Botha en Jan Smuts was sonder uitsondering deurgaans sterk beïnvloed deur die strewe na lae ongevalle. De la Rey noem byvoorbeeld die ongevalle in sy aanval op Lichtenburg (2 Maart 1901) – 14 dood en 40 gewond – “swaar” (Raath 2007:401). Die Slag van Rooiwal op 10 April 1902 in Wes-Transvaal, toe ’n kommando onder veggenl. Jan Kemp ’n onverstandige tromp-op aanval op ’n kolonne onder lt.genl. Ian Hamilton gedoen het, was ’n absolute uitsondering. Minstens 43 burgers het daar gesterf en ’n onbekende getal (in elk geval meer as 50, dalk tot 120) is gewond (Pakenham 1979:558–9; Kemp 1941:464).

Dit was juis na dié gebrek aan getalle dat Jan Smuts in sy aangrypende toespraak by die vredesamesprekings te Vereeniging verwys het: “[W]ij mogen niet het Afrikaansche volk voor de onafhankelijkheid opofferen. Wanneer wij overtuigd zijn dat er, menschelijkerwijs gesproken, geen redelijke kans is om onze onafhankelijkheid als republieken te behouden, dan wordt het ook onze duidelijke plicht den strijd te staken, opdat wij niet misschien ons volk, onze toekomst opofferen voor een bloot idee, dat niet meer kan verwezenlijkt worden” (Kestell en Van Velden 1902:194–5).

Terwyl offisiere soos Louis Botha en Jan Smuts in die Eerste Wêreldoorlog in Duitswes- en Duitsoos-Afrika onafhanklik kon optree, het hulle dié beginsel voortgesit. Katz (2017b:21) oordeel só oor Botha en Smuts se verowering van Duitswes-Afrika:

That the South African forces numbered approximately 50 000 compared to the modest German force numbering about 7 000, did not tempt them to conduct a costly war of annihilation. They avoided pitched battles in favour of advancing on multiple fronts. By using the threat of envelopment, the UDF dislodged the Germans from their prepared positions and made them defend locations not of their primary choice. The South Africans forced the Germans to surrender on 9 July 1915 with their fighting capability almost intact. The successful conclusion of the campaign, at relatively low human cost, was vindication of manoeuvre warfare and carried all the hallmarks of a South African “way of war”.

In Frankryk, waar ’n Suid-Afrikaanse brigade deel van ’n Britse divisie was en swaar verliese gely het (onder meer by Dellville-bos), was dit anders. Van die soldate in die Suid-Afrikaanse brigade aan die Wesfront het sowat 5 000 gesneuwel en is nog 10 000 gewond. Die totaal was drie keer meer as die brigade se oorspronklike sterkte (Digby 2016:413).

Dié skrikwekkende ongevalle het ’n beduidende rol in die Tweede Wêreldoorlog gespeel toe veral genl.maj. Dan Pienaar, bevelvoerder van 1 SA Divisie, gereeld kwaai met sy Britse meerderes gebots het oor sy strewe om sy eie soldate se lewens nie onnodig in gevaar te stel nie: “He [Pienaar] honoured the old Boer principle that it was a crime to sacrifice lives needlessly” – aldus Katz (2017a:74; vgl. ook Birkby 1987:266{8).

Dit was ook tydens die Grensoorlog ’n deurlopende strewe om bloedvergieting in eie geledere te vermy. In sy ongepubliseerde herinneringe oor Operasie Protea (1981) skryf kmdt. dr. Cas Bakkes dat verliese vir die SA Weermag “’n teer en gevoelige saak vir ons militêre lui was” weens die negatiewe uitwerking “op die Suid-Afrikaanse blanke publiek” (Bakkes 1981:4). Trouens, op beslissende oomblikke tydens Operasie Moduler in Oktober 1987 was die negatiewe uitwerking só sterk dat operasionele beplanning beslissend daardeur beïnvloed is (Scholtz 2013:289).

3. Dissipline en organisasie

Ofskoon die twee Republikeinse artilleriekorpse goeie militêre dissipline geken het, was goeie organisasie en dissipline nie ’n kenmerk van die Afrikaners se militêre tradisie met die Anglo-Boereoorlog nie. Die pionierstoestande waaronder die Boere geleef het, het ’n oordrewe vryheidsin meegebring. In hul verslag het die Nederlandse militêre attachés by die Republikeinse kommando’s in die Anglo-Boereoorlog hul waarneming só verwoord: “’t Is de vrijheidsliefde die den Boer als weerman ongeschikt maakt om tevens soldaat te zijn … Wij meenen ons juist uit te drukken, wanneer we zeggen dat de vrijheidsliefde van den Boer zuiver zijn persoon geldt; en in die richting viel het hem zwaar, zeer zwaar, voor het welzijn van de gemeenschap zich, in welke opzicht ook, te binden” (Collectie Asselbergs 26, 1902:340).

Samevattend beskryf hulle die Republikeinse krygsmagte met dié woorde: “Nagenoeg volstrekte afwezigheid van discipline, onkunde van vele aanvoerders en bevelhebbers, gemis aan organisatie en voorbereiding” (Collectie Asselbergs 30, 1902:340) En Jan Smuts se oordeel oor die Boere se krygsorganisasie, altans aan die begin van die oorlog, was nie minder skerp nie: “However good the Boers were as raw fighting material, their organization was too loose and ineffective, and their officers too inexperienced and in many glaring cases incompetent, to make a resort to offensive tactics possible” (Hancock en Van der Poel (reds.) 1966, I:562).

Later in die 20ste eeu sou dit verander. Reeds tydens die twee wêreldoorloë, toe die Unie-Verdedigingsmag se kultuur steeds meer deur die Britse leër beïnvloed is, het sowel die organisasie as die dissipline verbeter. En toe die Grensoorlog in die 1970’s en 1980’s oplaai, kon daar op dié terreine bitter min negatiefs oor die SA Weermag (SAW) aangemerk word.

Daar is ewenwel een verwante opmerking wat ’n mens oor die SAW in die Grensoorlog moet maak. Die SAW het geleer van die Duitse tradisie van bevel-en-beheer, wat anders as die kadawerdissipline van die Britte was. Die Duitse tradisie, bekend as Auftragstaktik (“opdragtaktiek”, in teenstelling tot Befehlstaktik of “bevelstaktiek”), kom kortliks daarop neer dat die bevelvoerder van ’n eenheid of formasie die parameters van ’n operasie in oorleg met sy ondergeskikte bevelvoerders bepaal. Hy maak seker dat elke ondergeskikte sy eie plek in die breër operasie ken. Vervolgens laat hy dit aan hulle oor om hul eie inisiatief te gebruik om onverwagte ontwikkelinge – wat byna altyd voorkom – die hoof te bied (Van Leussen 2019:60-71).

Dié tradisie dateer uit die 19de eeu, toe genl. Helmuth von Moltke die hoof van staf van die Pruisiese leër was. “Moltke,” skryf Hajo Holborn, “refrained from issuing any but the most essential orders. […] This meant that the commander in chief should hardly ever interfere with tactical arrangements. But Moltke went beyond this. He was ready to condone deviations from his plan of operations if the subordinate general could gain important tactical success …” (in Paret 1986:291).

Dit pas in by die Suid-Afrikaners se tradisionele weerstand teen sinlose kadawerdissipline. Dit laat aan offisiere op voetsoolvlak ook veel groter ruimte vir buigsaamheid om vinnig op veranderde omstandighede te reageer. Roland de Vries (in ’n skrywe aan my) kontrasteer die SAW-doktrine in dié verband met dié van die Forças Armadas Populares de Libertação de Angola(Fapla), die Angolese leër:

The South African combat leaders were afforded a great measure of initiative down to battle group and combat team level. This stimulated independent thought and conduct to a great extent down to ground level. The Fapla enemy did not have this flexible attribute. The poor devils had to ask permission for everything and were not allowed to think for themselves. (Aangehaal in Scholtz 2013:45-6)

Dit het daartoe bygedra om van die Suid-Afrikaners gedugte vegters te maak. Hierby moet wel aangeteken word dat die Suid-Afrikaanse generaals, veral genl. Jannie Geldenhuys (hoof van die SAW), lt.genl. Kat Liebenberg (hoof van die leër), en genl.maj. Willie Meyer (bevelvoerende generaal Suidwes-Afrika), in die later stadiums van die laaste SAW-operasies in suidoos-Angola teen Fapla in 1988 hiervan afgewyk het. Toe het hulle tot die frustrasie van die frontoffisiere tot in die kleinste taktiese beslissings begin inmeng. Dat die beslissings wat hulle toe afgedwing het, agterna gesien, dikwels foutief was, het nie gehelp nie (Scholtz 2013, hoofstukke 13 en 14).

4. Mobiliteit

Bogenoemde historiese faktore het meegebring dat die Suid-Afrikaners se militêre optrede in sowel taktiese as operasionele opsig bowenal op mobiliteit gebaseer was. Die veldtogte van feitlik alle suksesvolle veldhere in die krygsgeskiedenis is deur groot mobiliteit gekenmerk. ’n Mens dink aan byvoorbeeld Alexander die Grote, die Bisantynse generaal Belisarius, Frederik die Grote, Napoleon, Erwin Rommel, Heinz Guderian en Georgi Zjoekof. Elkeen van hulle het dit reggekry “to get inside the decision loop of the enemy”, soos die Amerikaners sê. Met ander woorde, jou opmars is só snel dat wanneer die vyandelike bevelvoerder reageer, die situasie reeds onder hom uitgehardloop het en sy reaksie op ’n verouderde stel feite gebaseer is.

Reeds die antieke Chinese militêre wysgeer Sun Tzu het eeue voor Christus geskryf “die essensiële faktor” van ’n krygsmag is “spoed, deur gebruik te maak van ander se mislukking om jou in te haal, deur roetes te gebruik wat hulle nie verwag nie, deur hulle aan te val waar hulle nie op hul hoede is nie” (Sun Tzu 1988:152–3, my vertaling).

Waarskynlik die aanskoulikste beskrywing van die waarde van snelheid en mobiliteit in oorlogvoering is afkomstig van die Britse soldaat, denker en historikus genl.maj. J.F.C. Fuller, wat oor die Duitse inval in Frankryk in Mei 1940 geskryf het:

It was to employ mobility as a psychological weapon: not to kill but to move; not to move to kill but to move to terrify, to bewilder, to perplex, to cause consternation, doubt and confusion in the rear of the enemy, which rumour would magnify until panic became monstrous. In short, its aim was to paralyse not only the enemy’s command but also his government, and paralysis would be in direct proportion to velocity. To paraphrase Danton: “Speed, and still more speed, and always speed” was the secret, and that demanded “de l’audace, et encore de l’audace, et toujours de l’audace”. [“Waagmoed, en meer waagmoed, en altyd waagmoed”.] (Fuller 1961: 256–7)

Toe die Anglo-Boereoorlog uitbreek, was die Boererepublieke se militêre doktrine, gegrond op wat hulle gedoen het, om strategies offensief en takties defensief te wees. Hulle het die grense van die Kaapkolonie en Natal oorgesteek en toe verdedigende stellings ingeneem ter afwagting van ’n Britse offensief (Scholtz 1999, hoofstukke 2 en 3). Dit het net ’n paar maande gewerk, totdat die oorweldigende Britse oormag die Boere gedwing het om te wyk. Daarna het die Republikeinse kommando’s tot mobiele oorlogvoering oorgegaan, waar hul natuurlike talente tot hul reg gekom het.

Suid-Afrikaanse offisiere was nooit bekend vir die manier waarop hulle oor oorlogvoering geteoretiseer het nie. Die enigste twee wat in die Anglo-Boereoorlog, sy dit op uiters beperkte skaal, kennis van die teorie van oorlogvoering laat blyk het, was genls. Jan Smuts en J.B.M. Hertzog (Scholtz 1999:19–21). Tog het genl. Christiaan de Wet in sy oorlogsherinneringe by tye blyke van teoretiese insigte, gebaseer op sy praktiese ervaring, gegee. So skryf hy byvoorbeeld: “Wij moesten de vijand dus in overleg overtreffen, en de beste wijze om dit te doen, was om rad [snel] te zijn: Rad in het vechten, rad in het verkennen, rad (als het noodig was) in het vluchten” (De Wet 1902:122).

Genl. Jan Smuts het iets soortgelyks kwytgeraak:

While the English columns of mounted infantry on their clumsy horses and accompanied by their long convoys and artillery, including of heavy calibre, would, like a wounded snake, wind their slow strength along, the agile Boer commandoes were easily maintaining their start by short, rapid strides followed by rests which the slower enemy could not afford. The result was that after a so-called chase of some weeks the Boers and their horses would be comparatively fresh and fit for work while the English mounted infantry would be tired and used up and their animals either dead or fit only for the remount camps. (Hancock en Van der Poel (reds.) 1966:669)

Die Amerikaanse oorlogskorrespondent Frederick Howland het op grond van sy ervaring by De Wet se kommando’s in 1900 geskat dat De Wet ’n afstand van 40 km per dag kon aflê teenoor die Britte se 32 km (Howland 1901:180). En dit was nog met ’n walaer, wat die mobiliteit gestrem het. Iets later het De Wet die walaers genadeloos afgeskaf, wat sy beweeglikheid verder verhoog het.

Daar was slegs een keer in die hele Anglo-Boereoorlog dat die Britte ’n groter operasionele mobiliteit as die Boere kon handhaaf. Dit was tydens De Wet se tweede poging om die Kaapkolonie binne te val. Toe die Britte agterkom dat die Vrystaatse perdekommando suidwaarts aan die beweeg was, het hulle hul troepe per spoor tussen Bloemfontein en die Kolonie vervoer om De Wet by die Oranjerivier voor te lê. De Wet het die Britte egter met skynbewegings mislei en die rivier suksesvol oorgesteek. Dat die inval uiteindelik misluk het, was nie aan die Britte se spoormobiliteit toe te skryf nie, maar ongunstige weersomstandighede en die feit dat die Britte die omgewing van perde en wapens gestroop het (Scholtz 2003, hoofstuk 8).

Ook generaals soos Koos de la Rey en Jan Smuts se suksesvolle veldtogte in Wes-Transvaal en die Kaapkolonie was regstreeks aan hul meerdere mobiliteit te danke. Katz (2017b:25) skryf:

The Boer forces were highly mobile, being essentially formed from mounted infantry. They preferred to manoeuvre by conducting a strategic offensive and a tactical defensive. Through manoeuvre and high mobility, they often forced the British to attack in circumstances unfavourable to the attacker. Therefore, the Boers used their superior mobility to ensure that they would conduct a battle on ground of their choosing. Their superior mobility also allowed them to retreat out of harm’s way should conditions on the battlefield warrant a withdrawal. The Boer style of command allowed for a greater amount of initiative on the battlefield compared to their British opponents.

Dié tradisie is ná die Anglo-Boereoorlog voortgesit. Die nuwe Unie-Verdedigingsmagte wat in 1912 ná die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika gestig is, het in sowel hul struktuur as hul doktrine elemente van die Boere en die Britse leër bevat (Katz 2017a:73; Van der Waag 2015:105). Moontlik gedagtig aan hoe die Republieke se aanvanklike statiese-stelling-oorlog in 1899–1900 uiteindelik misluk het, het die Unie-Verdedigingsmagte in sowel die Eerste as die Tweede Wêreldoorlog groot klem op bewegingsoorlog gelê.

Oor die inval in Duits-Suidwes in 1915 skryf Gerald l’Ange (1991:339):

By continually outflanking the strongly entrenched German positions with forced marches that they did not believe could be made, Botha forced them to retreat to avoid being encircled. Thus pitched battles were few.

Botha was guided by the principle that it was better for his men to lose their sweat than their blood. He would rather push them to the limits of their endurance to outflank an enemy than give them an easy march to a bloody confrontation.

Ook in Duitsoos-Afrika – vandag Tanzanië – het Geallieerde magte (onder wie etlike duisende Suid-Afrikaners) onder leiding van genls. Jan Smuts en Jaap van Deventer hulle op mobiliteit toegelê. Volgens brig.genl. J.J. Collyer se amptelike geskiedenis van die stryd in dié gebied was die terugtrekking van die Duitse bevelvoerder, Paul von Lettow-Vorbeck, te danke aan die “outflanking movements by the South African mounted troops”. Dié flankbewegings was verantwoordelik vir die “relatively small loss to the infantry to whose lot fell the final advance against positions of unusual strength” (Collyer 1939:269). Hier kon egter nie die Duitse guerrilla-benadering van Von Lettow-Vorbeck, wat hierop gevolg het, behoorlik vasvat nie (Paice 2007, hoofstukke 14 tot 35).

Veel later, in 1940, het Suid-Afrikaanse magte deelgeneem aan die inval in die Italiaanse kolonies van Ethiopië en Somalië. Dié operasies, waar die Suid-Afrikaners taamlik onafhanklik kon opereer, is eweneens gekenmerk deur hoë mobiliteit en die tradisionele aanwending van berede infanterie. Die enigste verskil was dat die mobiliteit hier nie deur perde verskaf is nie, maar deur vragmotors en ander voertuie.

Oor die blitssnelle opmars na Addis Abeba skryf Brown (1990:182):

They had advanced through desert and mountain at an average speed of 25 miles a day for two months. The rugged Ford troop-carriers with their welded steel bodies, on which the men sprawled on their kit and bedrolls, weapons at hand, had been served by tirelessly efficient mechanics. These had kept the brigade’s vehicles moving for a road distance of 1 750 miles from Nairobi. … All were caught up in the irresistible spirit of Blitzkrieg – the lightning advance that gave the enemy no time to organise effective resistance.

Brig. Eric P. Hartshorn, wat self ’n infanteriebrigade in Oos- en Noord-Afrika gelei het, beskryf die Suid-Afrikaanse doktrine in Somalië en Ethiopië as “turn the flank, crawl like snakes, and dash in like lions” (in Katz 2017a:79). Wat daar gebeur het, was basies ’n gemotoriseerde herhaling van De Wet, De la Rey en Smuts se veldtogte in Suid-Afrika. Dié doktrineverskil was een van die redes vir die voortdurende botsings tussen Suid-Afrikaanse en Britse generaals in Noord-Afrika. “The South Africans had an intense dislike of defending fixed positions and preferred to remain mobile” – aldus Katz (2017a:79). Roland de Vries (in De Vries, Burger en Steenkamp 2017:132) stel dit só:

The SADF’s victory factor was that the genes for mobile warfare had been implanted in the institutional military memory for many generations, slumbering in between wars but ever available to be dusted off and activated when required at any particular time. It was like a chain whose links connected one dangerous time or event to the ones before and after it.

5. Misleiding en indirekte benadering

Mobiliteit is geen doel op sigself nie; dit is ’n middel tot ’n doel. Dit is interessant hoe De Vries (1987:31–2) dié idee uitwerk:

Hoë mobiliteit stel vegmagte in staat om die oorlog na vyandelike terrein te voer. Dit skep die vermoë om die vyand te omvleuel of by kwesbare plekke deur te breek en diep in te dring en uit te buit. Dit skep die potensiaal om op die slagveld te maneuvreer, vuurkrag op die deurslaggewende plek en tyd te konsentreer, die vyand te vernietig en vloeibaarheid in operasies te skep.

Uiteindelik gaan dit om die destabilisering van die vyand op die slagveld:

Dit benadruk die gedagte om teen ’n sneller ritme en tempo as die vyand op die slagveld te opereer. Dit is die basiese resep om: die vyand sy kohesie op die slagveld te laat verbrokkel; sy bevel-en-beheerstelsels te laat ineenstort; die vyand sy wil om te veg te ontneem; totale ontwrigting te bewerkstellig. (De Vries 1987:49)

Met dít in gedagte kan ons nou kyk hoe Suid-Afrikaanse veldhere sekere taktiese beginsels op die slagveld toegepas het. Veral twee samehangende beginsels is hier belangrik, te wete misleiding en die indirekte benadering.

Die begrip misleiding op die slagveld is so oud soos die berge. Reeds duisende jare gelede het die Chinese militêre wysgeer Sun Tzu (1988:49) geskryf: “’n Militêre operasie behels misleiding. Selfs as jy bekwaam is, lýk onbekwaam. Ofskoon jy effektief is, lýk oneffektief” (my vertaling). En die Amerikaanse krygshistorikus Bevin Alexander wys daarop dat een van die oudste taktiese metodes is “to attract attention in one place with some gesture, while taking decisive action elsewhere”. Behalwe wanneer hy oorweldigende krag het, “a commander must deceive his enemy so that the blow is not foreseen” (Alexander 2002:74–5).

Dit hang regstreeks saam met die indirekte benadering, ’n begrip wat geskep is deur die Britse militêre denker Basil Liddell Hart. In sy belangrikste werk wys hy daarop dat

[...] effective results in war have rarely been attained unless the approach has had such indirectness as to ensure the opponent’s unreadiness to meet it. The indirectness has usually been physical, and always psychological. In strategy, the longest way round is often the shortest way home.

More and more clearly has the lesson emerged that a direct approach to one’s mental object, or physical objective, along the “line of natural expectation” for the opponent, tends to produce negative results. … To move along the line of natural expectation consolidates the opponent’s balance and thus increases his resisting power. (Liddell Hart 1960:25)

Dit is waarom hy aanbeveel: “Choose the line (or course) of least expectation”, en “Exploit the line of least resistance” (Liddell Hart 1960:348).

Sonder dat die Boeregeneraals ooit in dié soort teorie onderrig is, het hulle dit instinktief begryp. Twee voorbeelde – daar is talle meer – uit De Wet se oorlogservarings wys dit duidelik.

Die eerste was De Wet se tweede poging om die Kaapkolonie binne te val. Uit die ervaring van sy eerste, mislukte poging het hy geleer dat die spoorlyn tussen Bloemfontein en die Kolonie aan die Britte ’n mobiliteit verleen het wat hy onmoontlik met ’n perdekommando kon ewenaar. Dus moes hy op iets anders staatmaak – misleiding van die vyand. Gevolglik het De Wet die Britte deur sy bewegings onder die indruk gebring dat hy die Kolonie oos van die spoorlyn gaan binneval. Op nommer laaste het hy egter weswaarts oor die spoorlyn gebreek en die grens wes daarvan oorgesteek (Scholtz 2003:225–35).

Die tweede was De Wet se skitterende oorwinning op Kersaand 1901. Hy het sorgvuldig ’n geïsoleerde vyandelike eenheid uitgekies met ’n basis op Groenkop naby Bethlehem. Deur sy verkenning het die generaal gesien dat die helling na die kop se kruin aan die oostekant steil is en aan die westekant meer geleidelik. Die Britte het gevolglik aangeneem dat indien die Boere sou aanval, dit aan die makliker toeganklike westekant sou gebeur. En dus het hulle inderdaad die swaartepunt van hul verdediging juis aan die westekant geplaas.

Bowendien het De Wet vooraf verhale versprei dat hy die omgewing na Winburg verlaat het. En toe val hy op Kersaand (met die Britte wat weens die feestelike tyd hul aandag verslap) van die westekant aan, van die kant waar die Britte dit nie verwag het nie. Dit was ’n tipiese voorbeeld van waar misleiding en die indirekte benadering gekombineer is (Scholtz 2003:287–95). Terloops, in sy boek oor mobiele oorlogvoering behandel De Vries (1987:130–1) die Slag van Groenkop juis as ’n gevallestudie.

In sy onvoltooide herinneringe sê genl. Koos de la Rey hy het nie geglo in “skynbewegings” en “flankbewegings” nie (Raath 2007:139, 316). Maar in die konteks waarin hy die terme gebruik, is dit twyfelagtig of dié ongeleerde Boer, wat nooit enige formele opleiding gehad het nie, begryp het wat hulle beteken.

Jan Smuts laat hom juis só uit oor De la Rey se operasionele benadering in die Wes-Transvaal:

De la Rey’s idea was rather to fight and keep in closest touch with the enemy wherever possible and always to be on the alert and to watch for an opportunity to strike an effective counter-stroke; and often months of more or less severe fighting would pass before the inexperience or the foolhardiness of his opponent would afford him an opportunity for striking such a return blow. He masked his essentially offensive plan in continual retreats until at last his unwary enemy was lulled into a false sense of security and would think he was no longer worth much care or watchfulness; and then he would pull his forces suddenly together at a suitable opportunity and like a tiger make a terrific spring on his enemy. (Hancock en Van der Poel 1966:608)

In die Grensoorlog is dieselfde benadering geïllustreer. Reeds in 1966, toe die destydse kol. Constand Viljoen bevelvoerder van die Militêre Kollege in Voortrekkerhoogte geword het, het hy besef dat die Tweede Wêreldoorlogse liniêre benadering nie in Afrika sou werk nie. In ’n onderhoud het hy later vertel die besef het posgevat dat “ons hele taktiese doktrine verkeerd is. Toe begin ons met die idee van mobiele oorlogvoering.” Dit was “nie daarop gebaseer om grondgebied te behou nie, maar om die geveg só te ontwerp dat jy die vyand tot op ’n slagveld lok en dan, met [die gebruik van] die superioriteit van vuurkrag en beweging, sal jy hom heeltemal doodmaak … Moet nooit aan ’n geveg dink wat met El Alamein vergelyk kan word nie, dis heeltemal onmoontlik. In Afrika opereer jy nie op daardie manier nie” (Scholtz 2013:43–4).

Fred Bridgland beskryf die operasionele benadering van kol. Deon Ferreira, bevelvoerder van 20 SA Brigade, tot die Slag van die Lomba, 3 Oktober 1987 só (waarskynlik op grond van ’n onderhoud met Ferreira): “[t]o exhaust the brigade and draw it into a ‘killing ground’ where the advantage would be with his small force which, like the Boer armies of old, aimed to keep the enemy off balance with fast-moving, unorthodox and aggressive manoeuvres until FAPLA began to make major mistakes” (Bridgland 1990:122).

Dis woorde wat essensieel identies is met hoe Smuts De la Rey se benadering beskryf. Aan die Lomba het Fapla se 47 Brigade (die enigste formasie wat tot suid van die Lombarivier kon deurdring) homself in ’n ondeurdringbare woud verskans. Die Suid-Afrikaanse bevelvoerder, kol. Deon Ferreira, het ná twee vergeefse aanvalle ingesien dat verdere aanslae vrugteloos sou wees. Terselfdertyd is die brigade daardeur geïsoleer. Dus het Ferreira die formasie deur sy artillerie en lugaanvalle sodanig uitgemergel dat die Angolese voorrade opgeraak het en hulle die woudvesting móés verlaat. Die oomblik toe hulle in oper terrein inbeweeg het, was hulle kwesbaar, en toe het Ferreira hulle in die beweging volkome onverwags met ’n verwoestende flankaanval getref en prakties uitgewis. Ferreira het die geveg só bestuur dat ’n oorwinning feitlik onafwendbaar was voordat ’n skoot geskiet is. Hy het die vyand aangeval toe dié kwesbaar was en dit nie verwag het nie (Scholtz 2017:48–73).

Hierna het Ferreira die volgende twee veldslae se gevegsontwerp aan sy tweede in bevel, Roland de Vries oorgelaat.

De Vries se boek oor mobiele oorlogvoering het net ’n paar maande tevore verskyn, en dit sou die moeite werd wees om eers aandag daaraan te gee.

In dié boek het De Vries Liddell Hart se idees oor die indirekte benadering in twee opsigte verder uitgewerk. Die eerste was ontwrigting: “Hierdie gedagte onderstreep die belangrikheid van sielkundige en fisiese ontwrigting. ’n Ontwrigtingsaksie moet enige operasie voorafgaan – die geleentheid moet geskep word.” Tweedens, uitbuiting: “Laasgenoemde idee benadruk die belangrikheid om die geleentheid wat geskep is op beslissende wyse drasties uit te buit – dit is voordat die vyand sy ewewig herwin het.” Die basiese doel, het hy gemeen, “moet dus wees om die vyand op vindingryke wyse te uitoorlê, eerder as om in ’n kop aan kop volskaalse konfrontasie betrek te word – Bloed is beslis nie die prys van oorwinning nie” (De Vries 1987:xxii; De Vries, Burger en Steenkamp 2017:112).

Met dit – en die eksplisiete aanwending van die beginsels van oorlogvoering – het De Vries die twee aanvalle op Fapla se 16 Brigade by die Chambingarivier op 9 en 11 November 1987 beplan. Allereers het hy dié brigade uitgekies omdat dit taamlik geïsoleer was. Deur ’n steekaanval op twee ander Fapla-brigades verder suidwaarts het hy hulle verhinder om 16 Brigade te gaan help. Op 9 November het hy ’n misleidingsaanval uit die suidweste op die brigade gedoen, en toe die Angolese se aandag volledig op dié rigting gerig was, skielik met sy sterkste veggroep verwoestend uit die noordweste aangeval. Twee dae later het hy die uitskakeling van die brigade voltooi deur ’n spieëlbeeld van die eerste geveg: eers ’n misleidingsaanval uit die noordweste, en toe sy hoofaanval uit die suidooste. ’n Deel van die brigade het weliswaar ontsnap, maar die formasie is só vermink dat dit vir alle praktiese doeleindes opgehou bestaan en selfs uit Fapla se gevegsorde verdwyn het (Scholtz 2018:350–81).

6. Taktiek

De Vries was ’n professionele offisier wat ’n deeglike studie van die teorie en praktyk van oorlogvoering gemaak het. Uit sy geskrifte en dade blyk dat hy dit uitstekend begryp het en inderdaad as een van die briljantste Afrikaner-offisiere van alle tye beskryf kan word. Ná die Grensoorlog het hy sy studie van oorlogvoering voortgesit en sy boek oor mobiele oorlogvoering in die lig van sy ervaring in die oorlog en nuwe insigte heeltemal oorgeskryf (De Vries, Burger en Steenkamp 2017).

Mense soos Christiaan de Wet, Koos de la Rey, Louis Botha en Jan Smuts het óf glad nie óf slegs sydelings met die teorie van oorlogvoering kennis gemaak. Tog het daar niks aan hul taktiese insigte geskort nie. Ons het reeds kennis gemaak met De Wet se natuurlike taktiese instink in die Slag van Groenkop, maar hy was nie die enigste taktikus nie. Ons kan dus na ’n tweede voorbeeld kyk: dié van Koos de la Rey by die Slag van Magersfontein, 11 Desember 1899.

Die Slag van Magersfontein het gevolg op drie vorige gevegte: dié by Belmont (23 November 1899), Graspan (25 November) en Modderrivier (28 November). In al drie was die Boere (onder die onbetekenende veggenl. Jacobus Prinsloo) op die verdediging om te keer dat die Britte na die beleërde Kimberley deurbreek, maar die Britte was telkens te sterk. By die Modderrivier het De la Rey, wat intussen as versterking aangekom het, opgemerk dat die rivieroewer ’n natuurlike sterk verdedigingsposisie vorm. Ofskoon die Boere ook hier nie kon standhou nie en noordwaarts tot by Magersfonteinkop moes terugtrek, het De la Rey die komende geveg uitstekend vooraf bestuur (Breytenbach 1971:102–5; Pakenham 1979:199–200).

Die plaaslike Republikeinse bevelvoerder, genl. Piet Cronjé, wou hê dat die kommando’s stelling op Magersfonteinkop inneem. Maar De la Rey het ingesien dat die kop die natuurlike posisie sou wees, en dat die Britte gevolglik die Boere se stellings daar sou verwag. Dus het De la Rey Cronjé – weliswaar ná ’n skerp koppestampery – oortuig om loopgrawe aan die voet van Magersfonteinkop te grawe. Dit sou nie alleen beteken dat die verdedigers die onvermydelike Britse bombardement sou vryspring nie, maar ook dat die aanvallers as ’t ware in ’n hinderlaag gelei sou word.

Loopgrawe was weliswaar as sodanig nie nuut nie – dit is al in die Amerikaanse Burgeroorlog (1861–1865) gebruik. Maar De la Rey se geniale gedagte was om die loopgrawe te posisioneer waar die Britte hulle nie verwag het nie, naamlik aan die voet van Magersfronteinkop, soos reeds gemeld. Opnuut ’n staaltjie van skitterende misleiding.

Dit het baie goed gewerk. Vroeg die oggend van 11 Desember, toe die Britse infanterie onder dekking van ’n oorweldigende bombardement op Magersfonteinkop oor die kaal vlakte opruk, is hulle opeens op kort afstand deur geweldige geweervuur begroet. Hulle moes platval en die oorlewendes moes sowat die hele dag in die bloedige son lê totdat hulle onder dekking van die donker met swaar verliese kon onttrek (Breytenbach 1971, hoofstuk 6; Pakenham 1979, hoofstuk 18).

Terloops, al was De la Rey toevallig nie daar op dié dag nie, het hy die geveg vooraf só bestuur dat die botsing eintlik gewonne was nog voor die eerste skoot geval het.

Die punt is dat die Afrikaners op taktiese gebied – in sowel die Anglo-Boereoorlog as die Grensoorlog – ’n natuurlike instink gehad het wat hulle baie goed te staan gekom het.

Op operasionele en strategiese vlak was dit egter ’n ietwat ander storie.

7. Operasioneel en strategies

Taktiese insig stel jou nie outomaties in staat om ook insig op operasionele en strategiese vlak te hê nie. Afrikaners is op verskeie terreine – militêr, ekonomies, polities – takties dikwels goed. Maar om operasioneel en strategies te kan dink verg meestal ’n spesiale talent wat nie almal het nie.

De Wet is ’n goeie voorbeeld. ’n Beter taktikus kan jy jou byna nie voorstel nie, en heeltemal sonder strategiese insig was hy ook nie. Maar sy twee pogings om die Kaapkolonie binne te val het skipbreuk gely juis weens sy gebrekkige operasionele en strategiese gevoel.

In September 1900 het die Boereleiers (weliswaar in die afwesigheid van De Wet) by Syferfontein in Wes-Transvaal op ’n breë operasionele en strategiese plan besluit. Die vernaamste aspek daarvan was ’n gelyktydige inval in Natal en die Kaapkolonie. Dit het die potensiaal gehad om die Britse oorlogspoging só te ooreis dat ’n politieke kompromis moontlik kon word (Scholtz 1999:126–40).

Maar dit sou net kon slaag as die Transvalers en Vrystaters hande vat en behoorlik gekoördineerd optree. Helaas vir die Republieke het De Wet twee keer besluit om die Kolonie op sy eie binne te val. Vanweë verskeie faktore het albei pogings misluk. Belangriker is egter die feit dat dit die Britte gewaarsku het. Die Britse bevelvoerder, lord Kitchener, het dus deurtastend gereageer. Hy het die distrikte waar die Boere verwag is, van perde en vuurwapens gestroop, en dit só vir die koloniale Afrikaner-simpatiseerders onmoontlik gemaak om hulle by die kommando’s te voeg en in opstand te kom. Die enigste gevolg was ’n kleinerige kommando wat uiteindelik in September 1901 onder leiding van Jan Smuts tot in die Kaapkolonie deurgedring het. Smuts se buitengewone taktiese talente het gesorg vir ’n epiese tog regdeur die Oos-Kaap en die Kaapse Middelland tot in die noordwes-Kaap, waar hy ’n hoogs suksesvolle guerrilla-oorlog teen die Britte gevoer het. Maar die noordwes-Kaap was as ’t ware ’n dunbevolkte buitepos sonder veel strategiese belang. En dus, toe die Boereleiers in Mei 1902 te Vereeniging byeenkom om oor vrede te beraadslaag, moes Smuts hulle meedeel dat die Kolonie nie die redding sou bring nie (Scholtz 1999:142–52 en 166–80). Dit was die regstreekse gevolg van De Wet se gebrekkige operasionele en strategiese insigte.

Iets soortgelyks het ook tydens die Grensoorlog gebeur. Nadat die SAW-magte die Fapla-offensief in September–Oktober 1987 aan die Lombarivier tot stilstand gebring en uitmekaar geslaan het, is daar met die seën van pres. P.W. Botha op ’n teenoffensief besluit. Die idee was om Fapla só hard te slaan dat dié sy jaarlikse offensiewe teen Unita in 1985, 1986 en 1987 nie in 1988 sou kon herhaal nie.

Die vraag was watter roete vir die teenoffensief gebruik sou word. De Vries en sy aanhangers het voorgestel dat ’n houmag naby die Lombaslagvelde, oos van die Cuitorivier, gelaat word om Fapla daar te bind en te mislei. Terselfdertyd sou ’n sterk gemeganiseerde mag met tenks en artillerie wes van die Cuito ingestuur word. In dié gebied was daar byna geen Fapla-magte nie, hoogstens ’n kompanie ’n ent suid van Cuito Cuanavale; die meeste Angolese eenhede was in die gebied oos van die rivier gekonsentreer (Scholtz 2013:290–3).

De Vries se plan het die voordeel gehad dat die vyand se krag ontwyk kon word, dat die opmars sou plaasvind in ’n gebied waar Fapla swak was en ’n opmars nie verwag het nie. Maar dit was ’n onortodokse plan wat nie in goeie aarde by die versigtige SAW-leierskap geval het nie. Die generaals – en hier dink ’n mens veral aan Jannie Geldenhuys, hoof van die SAW, en Kat Liebenberg, hoof van die leër – se operasionele insigte het hulle hier in die steek gelaat. Hulle het bepaal dat die opmars op die ortodokse manier, oos van die Cuito, sou plaasvind. In die proses het die Suid-Afrikaners (soos by die Chambinga, wat hier bo bespreek is) ’n paar skitterende taktiese oorwinnings behaal. Maar dit was ook regstreeks verantwoordelik vir die feit dat die SAW noord van die Chambinga in takties onvoordelige terrein gekom het. En dít het uitgeloop op die drie mislukte aanvalle op die Tumpo-driehoek (25 Februarie, 1 Maart en 23 Maart 1988), wat Fapla en die Kubane in staat gestel het om op ’n weergalose propagandasege aanspraak te maak (Scholtz 2013, hoofstukke 13 tot 15).

Dié benadering het ook daartoe gelei dat Operasies Moduler, Hooper en Packer, soos die SAW-ingryping aan die kant van die Angolese rebellebeweging União Nacional para la Independencia Total de Angola (Unita) bekend gestaan het, ’n volle ses maande geduur het. Dit op ’n tydstip dat die Suid-Afrikaanse regering weens die opstande in die townships en sy internasionale isolasie kniediep in die moeilikheid was, waardeur die land eintlik geen uitgerekte militêre veldtog in Angola kon bekostig nie (Scholtz 2013:251–5).

Daarteenoor staan wel die feit dat veral Geldenhuys ’n goeie politieke aanvoeling gehad het. Tydens die onderhandelinge in 1988 met die Kubane en Angolese het hy ’n waardevolle en selfs onontbeerlike rol gespeel. Dit neem egter nie weg dat die hoogste offisiere in die SAW die tipiese Suid-Afrikaanse klem op taktiek gehad het, maar op operasionele en strategiese vlak minder goed gevaar het nie. Daar het hulle die neiging van hul voorgangers in die Anglo-Boereoorlog voortgesit.

8. Gevolgtrekking

Die meeste elemente van die Suid-Afrikaners se krygstradisie, goed en sleg, was reeds in die Anglo-Boereoorlog sigbaar. Die Republikeinse oorlogspoging het oorweldigend op berede infanterie berus; die kommando’s se mobiliteit was ongeëwenaard en is met afguns deur die Britte bejeën; die offisiere se taktiese insigte was meestal ongelooflik goed. Daarteenoor het hul operasionele en strategiese insigte hulle dikwels in die steek gelaat. Dít, saam met hul gebrekkige organisasie en dissipline, was van die belangrikste redes waarom die Vrede van Vereeniging op 31 Mei 1902 in Melrose-Huis op ’n voorwaardelike oorgawe neergekom het.

Die Afrikaners se organisasievermoë en dissipline het natuurlik later verbeter. Teen die tyd van die Grensoorlog het dit geen millimeter teruggestaan vir enige ander weermag ter wêreld nie. Wel het die individuele onafhanklikheidsin van die Republikeinse Boere op ’n gesonde manier in die latere SA Weermag voortbestaan. Dit het voortbestaan in die oorname van die Duitse Auftragstaktik, wat offisiere aanmoedig om binne die grense van die breë opdrag eie inisiatief te gebruik, pleks van die blinde dissipline wat aan die ander kant by die Angolese en Kubaanse magte gegeld het.

Hoe ook al, die Anglo-Boereoorlog het ’n duidelike bydrae gelewer tot die Suid-Afrikaners se trotse krygstradisie. Dit het ’n vaste fondament geskep waarop later in die twee wêreldoorloë en die Grensoorlog voortgebou kon word.

Die getuienis dui dus op die bestaan van ’n eiesoortige Suid-Afrikaanse militêre doktrine: ’n begeerte om ongevalle te vermy; maneuvrering en flankaanvalle eerder as frontale aanvalle; mobiliteit; en die indirekte benadering. Dit is weliswaar nie altyd nagekom nie – tydens die Suid-Afrikaanse deelname aan die Tweede Wêreldoorlog in Noord-Afrika en Italië (toe onder Britse en Amerikaanse bevel) is hulle gedwing om die algemene liniêre benadering na te volg. Maar in die Grensoorlog het die natuurlike neiging om te maneuvreer en die vyand deur beweging en mobiliteit te uitoorlê weer tot sy reg gekom. Dié benadering vertoon opvallende ooreenkomste met die Duitse Bewegungskrieg. Dis trouens ’n ontwikkeling waaroor indringende navorsing nog gedoen moet word.

Die Britse krygshistorikus Geoffrey Parker identifiseer vyf elemente waarop die Westerse manier van oorlogvoering berus. Westerse weermagte het swaar staat gemaak op “superior technology, usually to compensate for inferior numbers”. Verder het dié beter tegnologie gepaard gegaan met “better war plans, the achievement of surprise, greater economic strength and, above all, superior discipline”. Dit alles het die vermoë teweeg gebring “to compensate for numerical inferiority” (Parker 1995:3). Die Suid-Afrikaanse manier van oorlogvoering het nie van die begin af hieraan voldoen nie, maar het in die loop van die 20ste eeu duidelik in daardie rigting ontwikkel.

Helaas het die Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag in die jare ná 1994 onvoldoende geleer van die ou SAW se professionele benadering. Só het Suid-Afrika se krygsmagte weg van die Westerse tradisie in die rigting van die Afrikatradisie beweeg. Howe beskryf die Afrika-benadering só: “The civil-military divide has been breached by civilians attempting to manipulate military affairs and by military officers who pursue political control of the state. The resultant weaker militaries increasingly threaten state legitimacy in the post-Cold War era” (Howe 2001:3).

Dit is des te meer tragies dat die generaals in Pretoria in die laaste stadiums van Operasies Moduler, Hooper en Packer weer teruggekeer het tot die gediskrediteerde Tweede Wêreldoorlogse liniêre benadering.

Bibliografie

Alexander, B. 2002. How wars are won. The 13 rules of war from Ancient Greece to the war on terror. New York: Three Rivers Press.

Bakkes, C.M. 1981. Dagboek van kmdt. C.M. Bakkes gehou aan die hoofkwartier van Sektor 10, Ovambo, tydens Operasie Protea (Augustus–September 1981). Ongepubliseerd; faksimilee in my besit.

Birkby, C. 1987. Uncle George. The Boer boyhood, letters and battles of Lieutenant-General George Edwin Brink. Johannesburg: Jonathan Ball.

Breytenbach, J.H. 1971. Die geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika, II. Pretoria: Staatsdrukker.

Bridgland, F. 1990. The War for Africa. Twelve months that transformed a continent. Gibraltar: Ashanti.

Brown, J.A. 1990. The War of a Hundred Days. Springboks in Somalia and Abyssinia 1940–1941. Johannesburg: Ashanti.

Carasso-Kok, M. 1988. Schutters in Holland: kracht en zenuwen van de stad. Zwolle: Waanders.

Collectie Asselbergs. 1902. Rijksargief Den Haag.

Collyer, J.J. 1939. The South Africans with General Smuts in German East Africa, 1916. Pretoria: Staatsdrukker.

De Vries, R. 1987. Mobiele oorlogvoering. ’n Perspektief vir Suider-Afrika. Menlopark: F.J.N. Harman.

De Vries, R. en I. McCaig. 1987. Mobile warfare in Southern Africa. Strategic Review, Augustus, ble. 11–20.

De Vries, R., C. Burger en W. Steenkamp. 2017. Mobile warfare for Africa. On the successful conduct of wars in Africa and beyond – Lessons learned from the South African Border War. Solihull: Helion.

De Wet, C.R. 1902. De strijd tusschen Boer en Brit. Amsterdam: Höveker & Wormser.

Digby, P.K.A. 2016. Pyramids and poppies. The 1st SA Infantry Brigade in Libya, France and Flanders 1915–1919. Solihull: Helion.

Ferreira, O.J.O. 1976. Die staatsartillerie van die ZAR. Militaria, 6(2):1–15.

Fuller, J.F.C. 1961. The conduct of war 1789–1961. A study of the impact of the French, Industrial and Russian Revolutions on war and its conduct. Londen: Eyre & Spottiswoode.

Hancock, W.J. en J. van der Poel (reds.). 1966. Selections from the Smuts Papers, I. Cambridge: Cambridge University Press.

Howe, H.M. 2001. Ambiguous order: Military forces in African states. Londen, Lynne Reiner.

Howland, F. 1901. The chase of De Wet and other later phases of the Boer War as seen by an American correspondent. Providence: Preston.

Katz, D.B. 2017a. South Africans versus Rommel: The untold story of the desert war in World War II. Londen: Stackpole.

—. 2017b. A clash of military doctrine: Brigadier-General Wilfrid Malleson and the South Africans at Salaita Hill, February 1916. Historia, 62(1):19–47.

Kemp, J.C.G. 1941. Vir vryheid en vir reg. Kaapstad: Nasionale Pers.

Kestell, J.D. en D.E. van Velden (reds.). 1902. De vredesonderhandelingen tusschen de regeeringen der twee Zuid-Afrikaansche republieken en de vertegenwoordigers der Britsche regeering, welke uitliepen op den vrede, op 31 Mei te Vereeniging gesloten. Amsterdam: J.H. de Bussy.

Kros, J. 1992. War in Italy. With the South Africans from Taranto to the Alps. Rivonia: Ashanti.

L’Ange, Gerald. 1991. Urgent Imperial Service. South African forces in German South West Africa 1914–1915. Rivonia: Ashanti.

Liddell Hart, B.H. 1960. Strategy. Londen: Praeger.

Paice, E. 2007. Tip and run: The untold tragedy of the Great War in Africa. Londen: Weidenfeld & Nicolson.

Pakenham, T. 1979. The Boer War. Londen: Weidenfeld & Nicolson.

Paret, P. 1986. Makers of modern strategy from Machiavelli to the nuclear age. Clarendon: Oxford Press.

Parker, G. 1995. The Cambridge illustrated history of warfare. The triumph of the West. Cambridge: Cambridge University Press.

Raath, A.W.G. 2007. De la Rey. ’n Stryd vir vryheid. Brandfort: Kraal.

Scholtz, G.D. 1967. Die ontwikkeling van die politieke denke van die Afrikaner, I. Johannesburg: Voortrekkerpers.

Scholtz, L. 1999. Waarom die Boere die Oorlog verloor het. Pretoria: Protea.

—. 2003. Generaal Christiaan de Wet as veldheer. Pretoria: Protea.

—. 2013. Die SAW in die Grensoorlog 1966–1989. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2017. The Battle of the Lomba, 3 October 1987: A tactical and operational analysis. Journal for Contemporary History, 42(2):48–73.

—. 2018. Die Slag van die Chambinga, 9 en 11 November 1987: ’n taktiese en operasionele ontleding. LitNet Akademies, 15(3):351–81. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2018/12/LitNet_Akademies_15-3_Scholtz_351-381.pdf.

Sloan, G. 2012. Military doctrine, command philosophy and the generation of fighting power: genesis and theory. International Affairs, 88(2):243–63.

Steenkamp, W. 2008. The shaping of the South African soldier, 1508–2008. Journal for Contemporary History, 34(1):207–22.

—. 2012. Assegais, drums & dragoons. A military & social history of the Cape. Johannesburg: Jonathan Ball.

Sun Tzu. 1988. The art of war. Vertaal deur T. Cleary. Boston: Shambhala.

Van der Waag, I. 2015. South African defence in the age of total war, 1900–1940. Historia, 60(1):129–55.

Van Leussen, W.L. 2019. Opdrachtgerichte commandovoering: Het geheime wapen voor een rubuuste en wendbare krijgsmacht. Militaire Spectator, 188(2):61–71.

Eindnota

¹ Dié artikel is in groot mate gebaseer op ’n voorlesing wat die skrywer op 6 April 2019 voor die Vriende van die Oorlogsmuseum in Melrose-Huis, Pretoria, gelewer het.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse militêre doktrine appeared first on LitNet.

Opsomming

Reeds sedert die aanvang van die koloniale era in Suid-Afrika is grond ’n emosiebelaaide en sensitiewe kwessie. Tot dusver is die vraagstuk rondom grond hoofsaaklik vanuit eng politiese en ekonomiese perspektiewe benader, terwyl die opvoedkunde óf onderbeklemtoon óf totaal afwesig tydens gesprekvoering was. Dit is uitgangspunte soos hierdie wat grond tot ’n kommoditeit verskraal. Die doeltreffendheid van so ’n benadering tot grond is egter verdag en verskeie aannames kan gemaak word wanneer daar veral na die gewelddadige protesaksies gekyk word wat met huidige grondhervormingsprosesse gepaardgaan. Met hierdie artikel voer ek aan dat die neiging tot gewelddadige optrede waarskynlik toegeskryf kan word aan ’n onbewustheid en onkunde oor “grond as ’n multidimensionele konsep” wat onder politici, sakelui en gewone Suid-Afrikaners bestaan, soos ook deur J. Gerber in ’n koerantberig van 2018 geïmpliseer word. Die artikel het dit ten doel om ’n uitgebreide beskouing oor die konsep grond te bied en die veelvlakkigheid daarvan binne die opvoedkunde te verken. Ek gaan van die standpunt uit dat grond veel meer as net die fisiese insluit en dat daar ’n onderlingverweefde verhouding tussen die self en grond bestaan − een wat die self geestelik en emosioneel aan grond verbind. Dit is hierdie outentieke en natuurlike verhouding tussen die mens en grond wat die regering verontagsaam en buite rekening laat tydens gesprekvoering en besluitneming rakende grondhervorming. Ek voer aan dat sensitiewe gevoelskwessies, soos dié oor grond, baie kompleks en omvattend is en dat dit elke Suid-Afrikaanse burger se reg en verantwoordelikheid is om ingelig te wees oor die enorme omvang daarvan. ’n Groter bewustheid kan moontlik tot ’n afname in protesaksies lei. Dit kan dalk ook die eng, bestaande benaderings rondom grondhervorming verander. Ek verken hiermee Grondgebaseerde onderwys as ’n potensiële medium waardeur daar ’n groter bewusmaking kan wees oor die verweefde aard van die begrip grond. Dit is hierdie bewustheid wat daadwerklik bevorderlik is en wat ernstig oorweeg behoort te word deur alle burgers – nie net deur middel van hoofstroomonderwys nie, maar ook deur alle sektore wat betrokke is by grondhervormingsinisiatiewe in Suid-Afrika.

Trefwoorde: Grond; Grondgebaseerde onderwys; grondhervorming; opvoedkunde; pedagogiek van Grond; Suid-Afrika

Abstract

A reconceptualisation of the term “Land” in an investigation of the role of Land-based education in South Africa

Land has been a sensitive and emotive issue since the earliest times of colonialism in South Africa. To date, the question of land has been addressed primarily from narrow political and economic perspectives, while education on the topic has been either underemphasised or completely absent from these discourses. It is perspectives such as these that reduce land to being simply a commodity. Yet the effectiveness of such approaches to the land issue may be doubted, especially in the context of the current violent protest actions linked to land reform. In this article I argue that a possible reason for these protest actions could be the lack of awareness of “land as a multidimensional concept” among politicians, businessmen and indeed most South Africans, as Gerber implies in a newspaper report in 2018. A distinction between land (small letter “l”) as a physical commodity and Land (capital letter “L”) as an all-encompassing concept is therefore made here to emphasise its various interpretations and use. This article aims to provide a wide-ranging perspective on the concept of land and to explore its multidimensional implications in the field of education. My point of departure is that the concept of land encompasses far more than just its physical aspect, but that there is an connectedness between the self and Land – one that connects the self spiritually and emotionally to Land. It is this authentic and natural relationship that is often overlooked and neglected in the discussions about, and decisions taken by government on, land reform. I argue that an emotive issue such as land is far more complex and all-encompassing, and that it is every South African citizen’s right and responsibility to be informed about the scope of this question. A more nuanced awareness of the issue might lead to a decline in protest actions and to a change in the prevailing narrow approaches to land reform. Consequently, I explore a potential avenue through which a greater awareness of the complex nature of land could be cultivated, namely Land-based education. It is this type of awareness that needs to be urgently promoted and seriously considered by all citizens – not just through mainstream education, but in all sectors related to land-reform initiatives in South Africa.

According to Styres (2017), Land-based education can be viewed as adopting an environmental and indigenous orientation towards learning that acknowledges people’s deep connection to and relationship with the Land. It further seeks to offer a specific type of education relating to the Land that is grounded within indigenous knowledge and pedagogy. By recognising and engaging with colonial ways of thinking in schools through the current education system, Land-based education offers an innovative, more comprehensive philosophy that is guided by indigenous pedagogies. It therefore seeks to disrupt the colonial power relations that still prevail in the classroom today. As a very old indigenous philosophy of education, Land-based education assumes that knowing and learning occur through the cultivation and observation of the relationship between people and the Land.

In this article the argument is based on the premise that most South Africans are not aware of the multidimensionality of the concept of Land. This lack of awareness means they often think of land in terms of its physical and economic value. Decisions regarding land reform processes are most often also made in light of these dominant instrumentalist views of the concept. It is argued that protest actions might be a direct result of these views. A diagram illustrating the different dimensions of Land – namely spiritual, physical, cognitive and emotional – is therefore included to demonstrate that Land is far more than just an economic commodity and physical entity. Each of these dimensions is discussed in detail; and as Styres (2017) claims, to fully apprehend the notions of Land and Land-based education, one needs to perceive Land in terms of its spiritual dimension, as all other dimensions flow from this perspective.

However, Land as spiritual is not a simple notion to grasp or to teach, especially in a field such as education. After presenting a thorough definition of Land, the article explores a framework for Land-based education to illuminate the conceptual and theoretical links between Land and education. A discussion is presented on how such a framework could serve to enhance education, strengthen pedagogy and expand understanding, given the current situation regarding land reform in South Africa. This discussion is followed by an overview of the possible implications of Land-based education for the education system in South Africa. Although Land-based education has implications for all subjects and disciplines, a practical example is provided from the context of school geography.

It is argued that school geography can be conducive to integrating all the elements of a Land-based education framework, yet the Curriculum Assessment and Policy Statement for Geography (CAPS) focuses mainly on topics such as places and people rather than land/Land. The article also makes a distinction between place-based education and Land-based education to demonstrate how these two schools of thought differ. In the case of place-based education, the focus is on the identification of specific environmental problems in specific places and which are distinctive to that community. On the other hand, Land-based education transcends local environmental problems and geographical boundaries. It focuses primarily on the spiritual and emotional relationship of the Self with the Land, the promotion of indigenous knowledge and the integration of indigenous stories in pedagogy. After an analysis of the Geography CAPS for Grades 4–12 it was found that only scant reference is made to the term and notion of “land”, and when it was, it was mostly in terms of its physical aspect (such as land/soil erosion). Practical examples for the geography teacher and curriculum advisors of how a Land-based education framework could be integrated into a geographical theme such as soil erosion (Grade 11) is therefore provided.

Some of these implications include, for example, a practical assessment task (PAT) where learners have to conduct fieldwork and empirical research at the specific site where the erosion has taken place over a period of time, conduct interviews with local municipalities, incorporate the stories of the inhabitants in their research, reflect on their own embedded relationship (how it has changed / stayed the same) with the land, and narrate their own story throughout the research process. Other implications of this approach include storytelling and attentively listening to one another’s stories about learners’ own connectedness to the Land.

The article concludes with the recommendation that an empirical study be undertaken to explore a Land-based education framework in practice. A follow-up article will therefore focus on a more practical application of such a framework, as this article has served only as an introduction to Land-based education. Attention should specifically be given to the methodology and methods that would be employed in such an empirical study. Otherwise it might run the risk of simply reproducing colonial research methodologies and theories.

Keywords: education; land-based education; land-based pedagogy; land reform; South Africa

1. Inleiding

Sedert die oorgang na ’n demokratiese bestel sukkel die postapartheid regering om ’n doeltreffende grondhervormingsprogram te ontwikkel wat die komplekse eise wat die herverdeling van grond en plaaslike ontwikkeling stel, sal aanspreek (Walker 2017:1). Vir baie ontleders is dit ’n aanduiding dat die tyd aangebreek het om te herbesin oor die grondkwessie in die land. Die grondvraagstuk bly steeds een van Suid-Afrika se grootste onopgeloste uitdagings. Volgens Walker (2017) kan hierdie vraagstuk reeds sedert 1913 as polities versadig beskou word. Op beleidsvlak bestaan daar egter ’n volgehoue ongelykheid en onsekerheid met betrekking tot die sekerheid wat bestaande grondwette aan die kleiner wit, en die groter swart groepe Suid-Afrikaners bied. Die aard van die grondkwessie het toenemend verander gedurende die onteieningsprogram wat met die Inheemse Wet op Grond van 1913 (Wet op Naturellengrond) van stapel gestuur is en die situasie het onder die apartheidsbewind verder versleg (Walker 2017:2). Die 1913-wet het swart Suid-Afrikaners verbied om grond buite hul aangewese gebiede te koop, te huur of andersins te verkry. Die Wet het verder net meer as 7,5% van grond aan swart Suid-Afrikaners toegewys. Alhoewel daar in 1936 addisionele grond aan hierdie groep toegewys is, was dit steeds slegs ’n skamele 13% van die totale grondoppervlakte (Osorio 2013; Walker 2017:7).

Gedurende die apartheidsera het hierdie en ander soortgelyke wetgewing die swart bevolking beduidend verarm deur hulle na van die onvrugbaarste dele van die land te verskuif (Morris 2012). Die Groepsgebiedewet van 1950 het verdere verskuiwings aangemoedig, wat uiteenlopende gevolge vir alle rassegroepe binne Suid-Afrika ingehou het. Ek verduidelik in Ontong (2013) hoe politieke ruimtes destyds ingerig was om die verskeie rassegroepe afsonderlik te laat ontwikkel en hoe hierdie optrede tot ’n uiterste vorm van marginalisering van nieblankes gelei het. In haar boek Yearning: Race, gender, and cultural politics beskryf Bell Hooks (1990) hoe politieke ruimtes en marginalisering haar daaglikse lewe as kind in die Verenigde State van Amerika beïnvloed het. Sy noem onder andere: “Marginality is much more than a site of deprivation; in fact [it is also] a space of resistance” (Hooks 1990:149–50).

Hooks se beskrywing van marginalisering omskryf duidelik die politiese dimensie van grond en is een waarmee talle Suid-Afrikaners hul kan vereenselwig, veral gesien in die lig van die huidige polemiek oor grondhervorming. Die onlangse oproerigheid rondom grondbesetting sonder vergoeding het vergrype soos apartheid en kolonialisme herroep wat verskeie emosies by landsburgers ontketen. Skrywers soos Cousins en Walker (2015), Geisler (2000) en Morris (2012) is dit eens dat hedendaagse protesaksies toegeskryf kan word aan die nalatenskap van die Wet op Naturellengrond van 1913, maar veral ook aan die Groepsgebiedewet, no. 41 van 1950, ook bekend as die tweede sleutelwet in apartheid (Morris 2012). Hierdie wet het daarvoor gesorg dat eienaarskap en die reg op grondbesit deur velkleur bepaal word. Die hoofdoel van die wet was om bestaande buurte in dorpe en stede wit te maak, waar daar in baie gevalle eeue lank reeds swart en bruin mense woonagtig was. Die gevolge van die Groepsgebiedewet van 1950 het stede ontwrig en lewens omvergewerp en totale gemeenskappe is uit hul historiese bly- en werkplekke verskuif. Tydens die proses is die sosiale waardes van mense misken (Ross 1999; Morris 2007; Morris 2012; Welsh 2009).

Dit is duidelik dat “grond as polities” die dominerende dimensie gedurende die tydperk van apartheid was, en dus is minimale aandag aan die ander dimensies (spiritueel, kognitief en emosioneel, wat later bespreek sal word) bestee.

Bogenoemde Groepsgebiedewet is verder uitgebrei met die aanstelling van Hendrik Verwoerd as Minister van Naturellesake in 1950 (Lapping 1986; Welsh 2009; Morris 2012). Sy bevordering het hom die opsiener oor die land se 10 miljoen swart mense gemaak – bykans 70% van die land se bevolking (Lapping 1986; Welsh 2009; Morris 2012). Sy sleutelinstrument is in 1951 bekendgestel, en was bekend as die Bantoe Magtigingswet, wat die Naturelleverteenwoordigingsraad afgeskaf het, die laaste skyn van swart verteenwoordiging in hoofstroompolitiek wat deur blankes oorheers is. In die plek daarvan is die administratiewe argitektuur vir tuislande of Bantoestan-administrasies geskep, bestaande uit stam-, streek- en territoriale gesaghebbendes in die reservate. Die Wysigingswet op Naturellewette no. 54 van 1952 het die toegang tot en beweging tussen stede en dorpe beperk. Geen swart persoon kon sonder ’n permit vir langer as 72 uur in ’n stedelike gebied vertoef nie, tensy hy daar gebore is of ’n inwoner van daardie plek was. Die oogmerk was om swart teenwoordigheid in stedelike gebiede te beperk tot mense wat in die “wit ekonomie” werksaam was, en om op lang termyn ’n nomadiese arbeidstelsel te skep waarvolgens swart werkers wat in tuislandreservate woonagtig was, in diens geneem sou word (Ross 1999; Morris 2007; Morris 2012; Welsh 2009). Volgens Kirsten en Vink (2019) beslaan stedelike grond sowat ’n vyfde (581 045 ha) van Suid-Afrika se oppervlakte en in stede daarvan dat verskeie individue en gemeenskappe in stedelike gebiede besit van grond gekry het om sodoende die ongelykhede van die verlede reg te stel, het hierdie mense eerder vergoeding in die vorm van kapitaal aangevra en ontvang.

Vir die doel van hierdie artikel is dit belangrik om in gedagte te hou dat bostaande slegs as ’n inleidende agtergrondskets dien en dat daar nie verder uitgebrei sal word oor sake soos die verdeling van grond tydens die koloniale tydperk en die apartheidsera of selfs oor die huidige grondhervormingskwessies in Suid-Afrika nie. Die fokus is eerder op die verkenning van ’n potensiële raamwerk vir Grondgebaseerde onderwys ten einde Suid-Afrikaners bewus te maak van die veelvlakkigheid van hierdie konsep.

Grondgebaseerde onderwys veronderstel ’n omvattende benadering tot leer wat die inheemse bevolking van Suid-Afrika se diepe verbintenis aan en verhouding met grond erken. Die doel van ’n Grondgebaseerde benadering is om onderwys aan te bied wat gesteun word deur inheemse kennis en pedagogiek van grond. Deur hierdie benadering vind die leerproses en kennisontwikkeling plaas met inagneming van die verhouding tussen die mens en grond (Styres 2017). Ek gaan van die veronderstelling uit dat indien Suid-Afrikaners – politici, sakelui en die gewone burger – oor ’n meer ingeligte beskouing van grond sou beskik, daar moontlik beter besluite op regeringsvlak geneem sou kon word. Dalk sou die kwessie dan doeltreffender deur die verskillende betrokke groepe benader word.

In hierdie artikel poog ek (a) om ’n bewustheid te kweek onder alle Suid-Afrikaners rakende die talle dimensies van grond en (b) om Grondgebaseerde onderwys as ’n potensiële medium ter verwesenliking van hierdie doel (bewusmaking) te verken. Hierdeur beoog ek om ’n nuwe raamwerk vir kurrikulumadviseurs en opvoeders voor te stel wat ernstig oorweeg behoort te word gegewe die huidige omstandighede in Suid-Afrika. Voorts kan hierdie raamwerk vir Grondgebaseerde onderwys ’n nuwe, alternatiewe ruimte skep waarbinne grondverwante sake herkonseptualiseer kan word, sodat politici, sakelui en alle Suid-Afrikaners ook hierby baat kan vind. Voortaan, in die res van hierdie artikel, sal daar na grond as “Grond” verwys word wanneer die veelvlakkigheid van die begrip bespreek word. Die hoofletter dui die allesomvattende aard van hierdie konsep aan. 

Die artikel word in drie afdelings verdeel. Eerstens sal daar ’n hervoorstelling van die begrip grond wees, gevolg deur ’n beskouing van grond as meer as net ’n blote kommoditeit en fisiese entiteit. Tweedens sal daar ’n bespreking oor die toenemende belangrikheid van Grondgebaseerde onderwys wees. Derdens sal daar ondersoek ingestel word na die moontlike gevolge wat so ’n raamwerk vir die opvoedkunde, maar ook vir Suid-Afrikaners in die geheel, kan inhou.

2. Waarom word ’n hervoorstelling van grond benodig?

Teen 2010 het dit duidelik geword dat bestaande rekords oor wie watter gedeeltes van grond in Suid-Afrika besit en watter dele daarvan aan die Staat behoort, onvoldoende, onvoltooid en ongeorganiseerd is. In ’n poging om lig op hierdie onsekerheid te werp, het die Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming verskeie oudits aangaande grondbesit in Suid-Afrika geloods. Die Grondoudit wat in November 2017 onderneem is, het getoon dat blankes¹ 26 663 144 ha (72%) van die totale 37 031 283 ha plase in die landbou besit. Dit word gevolg deur bruin mense met 5 371 383 ha (15%), Indiërs met 2 031 790 ha (5%), swart mense met 1314 873 ha (4%), ander groepe met 1 271 562 ha (3%) en mede-eienaars met 425 537 ha (1%) (Land Audit Report 2017:2). Hierdie syfers verwys, soos gemeld, grotendeels na landbougrond. Volgens Kirsten en Vink (2019) bestaan daar egter onvoldoende inligting van grondbesit in veral die stedelike residensiële, industriële en besigheidsgebiede. Die skrywers voer aan dat dit belangrik is om ’n algehele perspektief van die grondhervormingstatistiek en die vordering wat tot dusver aangaande die herverdeling van landbougrond (wat ook die grootste gedeelte van Suid Afrika se oppervlakte dek) gemaak is, te hê. Die totale landbougrond wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye gedefinieer is, dek ongeveer 97 miljoen ha, waarvan 81,4 miljoen ha van landbougrond onder onbepaalde eiendomsreg in 1993 was (Kirsten en Vink 2019). Sedert 1994 is ’n totale 3,9 miljoen ha van landbougrond aan stedelike ontwikkeling, mynbou en ander nielandbougebruike afgestaan, wat gevolglik die oppervlakte van landbougrond tot 77,5 miljoen hektaar verminder het. Tog herinner Kirsten en Vink (2019) Suid-Afrikaners daaraan dat hul nie uit die oog moet verloor dat wit plaasboere nie die enigste individue onder die ou bedeling was wat voordeel getrek het nie (buitelandse beleggers het ook) en dat baie van die begunstigdes van apartheid eintlik in stedelike gebiede bly. Dit impliseer dus die dringende behoefte aan finansiële bydraes van die finansiële sektor, die mynbou- en vervaardigingsektore sowel as ander nielandbousektore.

Benewens al die probleme met betrekking tot grondvergoeding aan die verskillende bevolkingsgroepe het hervormingsprosesse ook die volgende aspekte uitgesluit wat tot groter ontevredenheid veral onder plaasboere gelei het: gedeelde besit/eienaarskap (byvoorbeeld onder die gelykheidsverdeling skemas); die 2,34 miljoen ha landbougrond waarvan gemeenskappe (veral in stedelike gebiede) finansiële vergoeding ontvang het, sowel as die 780 000 ha wat onder die hervormingsproses oorgeplaas was. Kirsten en Vink (2019) stel dus ’n meer geïntegreerde grondhervormingsprogram (as respons op die regering se poging soos hier onder bespreek) voor, en noem dat die einddoel van die program die ontsluiting van ekonomiese groei en werksgeleenthede behels, asook die stel van ’n visie wat ten doel het om die dinamiese ekonomiese geleenthede in stedelike gebiede te herstel.

In ’n poging om grondhervorming te versnel, het die regering onteiening sonder vergoeding as ’n meganisme voorgestel om die wanbalanse van die verlede reg te stel, ongelykheid te verminder en groter deelname van swart mense binne die landbousektor aan te moedig. Hierdie voorstelle het in radikale parlementêre optrede ontaard. President Cyril Ramaphosa het egter sy steun aan die wysiging van artikel 25 van die Grondwet toegesê, spesifiek met betrekking tot die onteiening van grond sonder vergoeding.

Na aanleiding van die argument tot dusver kan daar afgelei word dat gesprekke rondom grondhervorming grotendeels die ekonomiese en politiese dimensies behels. Die ekonomiese dimensie het betrekking op finansies, werkskepping en ontwikkeling, terwyl die politiese dimensie oor beleide, besluitneming op nasionale en plaaslike vlak asook die toepassing van mag gaan (Ardoin 2006:115; Greenwood 2013:101). Die ekonomiese en politiese dimensies kan dus as interafhanklik beskou word. Dit wil sê besluitneming in die een dimensie het ’n direkte impak op die ander een en andersom. Verder beweer Ardoin (2006:118) dat ekonomiese en polities gelokaliseerde maniere van wees in die landskap ’n gedeelde en gemeenskapsgebaseerde begrip en beeld van grond weerspieël.

Volgens Agnew (1987) lewer aktiewe sosialisering in ’n bepaalde plek spesifieke politieke uitkomste op en hy noem ook dat die oorsake van politieke gedrag in spesifieke plekke aangetref word. Die aandag van Suid-Afrikaners is oor die afgelope twee jaar opnuut op gewelddadige protesoptredes rondom grondhervorming in spesifieke plekke gevestig. Hierdie optredes is soms so fel dat die adjunkminister van arbeid, Sango Patekile Holomisa, dit as volskaalse oorlogvoering bestempel het (Nene en Kockott 2018). In ’n koerantberig maak hy die volgende stelling: “There have been nine wars over land in South Africa. We are not just talking about battles here, of which there have been too many to count, but full-scale wars. So we need to tread very carefully on how we go about land redistribution.”

In ’n daaropvolgende koerantberig deur Phakathi (2019) wat in Business Live verskyn het, word daar beweer dat die protesaksies in die Wes-Kaap ongetwyfeld gedurende 2018/2019 toegeneem het. Daar het byvoorbeeld 21 insidente van protesaksies in die eerste paar dae van April 2019 in die Kaapstad-omgewing (Blackheath en Strand) plaasgevind. Dít nadat 76 insidente in Maart aangemeld is. Dit is ’n aansienlike toename vergeleke met die 24 voorvalle wat in Februarie aangemeld is. Volgens statistieke wat deur die Stad Kaapstad gepubliseer is, word ’n toename van 53% in grondbesetting getoon. Ten slotte word daar genoem dat soortgelyke protesoptredes in die finansiële jaar 2017/2018 met 249% toegeneem het. Dit is dus belangrik dat hierdie statistieke nie in isolasie bestudeer moet word nie, maar as deel van die groter en verweefde sosio-ekonomiese probleme in Suid-Afrika beskou moet word. Alhoewel mense betoog en in verset is oor sake soos grond (die onteiening en opeising daarvan en die behoefte daaraan), is burgers ook ontevrede oor swak dienslewering, beloftes wat na bykans 30 jaar nog nie nagekom is nie, asook die hoë werkloosheidsyfer. Vir baie word toegang tot en besit van grond as ’n uitweg tot finansiële en voedselsekerheid gesien. Hierdie verweefde sosio-ekonomiese probleme dien weer eens as bevestiging dat die grondhervormingsdebatte vanuit veelvlakkige dimensies beskou en hanteer moet word.

Uitlatings en statistieke soos bogenoemdes ontlok verskeie vrae, onder andere:

• Waarom is daar soveel omstredenheid rondom besluitneming as dit by grond kom?
• Waarom gaan dit gepaard met soveel geweld en verwoesting?
• Waarom is hierdie tipe aksies aan die toeneem?

Alhoewel daar verskillende redes aangevoer kan word, veronderstel ek dat dit moontlik toegeskryf kan word aan ’n onkunde oor die dieper betekenis van die konsep Grond wat onder politici en die gewone landsburgers bestaan. Dalk is baie betrokkenes nie noodwendig ingelig oor die verweefde verhouding tussen die self en Grond nie. Hulle is moontlik nie bekend met die spirituele en emosionele dimensies onderliggend aan grondhervorming nie en beskou dit gevolglik slegs in terme van die fisiese en die materiële. Hulle is dalk nie eens bewus daarvan dat daar ’n verskil tussen die konsepte grond en Grond is nie. Hierdie onderskeid wat gemaak kan word, bestaan veral nie onder inheemse mense nie (dit word later in die artikel bespreek).

Ek voer aan dat grondhervorming nie in ’n vakuum benader kan word nie – veral nie met betrekking tot ’n fisiese, geografiese ligging alleenlik nie. Daar moet besef word dat die verdeling, onteiening en toe-eiening van grond die mens ook kognitief, spiritueel en emosioneel beïnvloed. Die mens is ingebed in Grond en ’n wanbalans in een dimensie – gestel die fisiese – veroorsaak noodwendig ’n wanbalans in die ander. Hierdie onkunde oor die verwikkelde aard van grond is ’n aanduiding van die noodsaaklikheid om al die belanghebbendes, dit wil sê elke Suid-Afrikaanse burger, in staat te stel om meer ingeligte en holistiese antwoorde vir die hantering van die kwessies te formuleer. Dit sluit antwoorde en oplossings in wat die fisiese, materiële en ekonomiese dimensies erken, maar wat terselfdertyd ook nie die ander vlakke (die spirituele en emosionele) uitsluit nie.

Uiteraard word eendimensionele diskoerse, veral die ekonomiese gesprek, steeds tydens besprekings en in heersende besluitnemingsprosesse oor grond bevoordeel. Eendimensionele gesprekvoering oorvereenvoudig boonop die ingewikkeldheid van die saak. ’n Diepgewortelde en emosiebelaaide kwessie soos dié een oor grond impliseer dat grondverwante sake nie uitsluitlik vanaf beleidsvlak (tegniese benadering) aangespreek kan word nie. Die kwessie is veel meer ingewikkeld, veelvlakkig en omvattend en dit sluit belangrike aspekte soos opvoeding, geografie, geskiedenis, inheemse kennisstelsels, kolonialisme en volhoubaarheid in. Hierdie verwikkeldheid word in ’n studie deur Young (2017) bevestig, waar daar deur middel van onderhoudvoering met landbouers en grondeienaars bevind is dat grondhervorming nie net oor die fisiese gaan nie, maar ook oor identiteite en onderlinge groepsverhoudings.

3. Grond – veel meer as ’n fisiese entiteit

In ’n onlangse studie oor grondhervorming wat in Limpopo onderneem is, het Young (2017) onderhoude met 40 grondeienaars gevoer. Daar is onder meer bevind dat hierdie groep Grond nie bloot as iets van ekonomiese belang beskou nie, maar ook as iets wat oor ’n diepe simboliese waarde beskik. Verder het die studie bevind dat alhoewel grondeienaars krities teenoor hervormingsinisiatiewe is, hulle wel in die potensiaal van hervorming ten einde langdurige verhoudings te ontwikkel, glo. ’n Belangrike bevinding was egter dat grond (en die vermoë om dit te besit en te ontwikkel) baie nou verbonde is aan die eienaar se eie identiteitsvorming en aan sy/haar behoefte om iewers te behoort (Young 2017). Hierdie bevinding van Young sluit nou aan by Styres (2017) se bewering dat grond spiritueel, vloeibaar, verborge en verwant is. Sy noem: “Land is consciousness – Land is sentient” (Styres 2017:124). Verder verduidelik sy dat indien grond “lewend” is, as dit ’n wese is wat oor die vermoë beskik om dinge sintuiglik te ervaar,  kapitalistiese konsepte soos besitreg, uitbuiting en kommodifisering inderwaarheid bloot as ’n ander vorm van slawerny beskou kan word (Styres 2017:124). Verder word die verskil tussen die begrippe grond en Grond soos volg weergegee:

Land (the more general term) refers to landscapes as a fixed geographical and physical space that includes earth, rocks, and waterways; whereas, “Land” (the proper name) extends beyond a material fixed space. Land is a spiritually infused place grounded in interconnected and interdependent relationships, cultural positioning, and is highly contextualized. (Styres en Zinga 2013a:300–1)

Uit bostaande aanhaling is die omvangrykheid van die konsep Grond duidelik. In hierdie artikel word ’n duidelike onderskeid tussen grond en Grond gemaak. In die geval waar daar na grond as ’n fisiese entiteit verwys word, word ’n kleinletter gebruik, maar wanneer daar na die konsep as ’n meer omvattende, multidimensionele, “lewende” bestaansvorm verwys word, word die woord met ’n hoofletter geskryf. Wanneer die term na meer as bloot die geografiese en fisiese verwys, behels Grond dít wat die materiële oorskry. Grond word ’n spirituele ruimte wat verweefde verhoudings insluit. Wanneer besluite rakende grondhervorming en onluste oor grond in ’n hedendaagse Suid-Afrika egter onder die loep geneem word, word dit duidelik dat die meeste Suid-Afrikaners die konsep grond hoofsaaklik in terme van die fisiese beskou. Die onderstaande figuur dui onder meer die verskillende dimensies van die konsep aan.

Figuur 1. Grond as ’n veelvlakkige konsep (aangepas uit Styres 2017:4)

Volgens Styres (2017) begin ’n begrip van Grond by die spirituele dimensie. Dit sluit die transendentale verbintenis van die mens met Grond in. Verder behels dit ook ’n spesifieke visie om geleenthede te vind vir introspeksie oor maniere waarop ons met die natuurlike, gekonstrueerde en spirituele wêrelde in verbinding kan tree. Hoe sterker die spirituele verbintenis met Grond, hoe groter raak hierdie visie. Tesame met die spirituele dimensie is visie dus fundamenteel tot alle ander dimensies. Op sy beurt gaan die fisiese dimensie gepaard met besluitneming oor en optrede rakende grondkwessies. Ek verduidelik in Ontong (2018) hoe belangrik die ontwaking van spiritualiteit in opvoedkunde is en verken verskillende poorte tot geestelike vernuwing en ontwikkeling. Ek noem onder andere dat opregte spirituele vernuwing in opvoedkunde oor ’n diep verbintenis met ’n hoër mag, stiltetyd, afsondering en distansiëring gaan – distansiëring van tegnologie, mense en die vinnige, gejaagde lewe. Om hierdie rede speel Grond en die mens se verbintenis daartoe ’n deurslaggewende rol. Grond skep dus ’n ruimte vir die mens om op ’n omvangryke manier met sy/haar diepste self en die bonatuurlike te verbind. Voorts bring ontmoetings soos hierdie die mens tot by daardie punt waar die fluisteringe van die siel gehoor kan word. Dit sluit nóú aan by Stables (2002:6) wat ons herinner dat baie van ons mees vervullende ervaringe ontmoetings met die niemenslike (soos grond) is – meestal wanneer ons alleen is. Hy brei uit:

We remember such things because they either disrupt, question or make us somehow aware of our frames [of mind] and remind us that there is always life beyond the narrow limits of our reason: life to which we are related in some way, though we cannot understand it. (Stables 2002:6)

Dit is dus belangrik dat opvoeders bewus is van hierdie ontmoetings en in ag neem dat elke student se verbintenis en ervaring verskillend is, maar dat geleenthede wel geskep moet word om dit te versterk. 

Die fisiese dimensie behels die siening van grond as ’n konkrete geografiese ligging en entiteit waarop menslike en niemenslike aktiwiteite plaasvind. Styres (2017) beklemtoon ’n fundamentele paradoks van grond en beweer dat alhoewel ons grond oral kan ervaar, dit ook oral uit ons bewussyn verdwyn soos wat ons verdiep raak in ons roetines in ruimte en tyd. Dit is juis die oorheersing van ruimte en tyd in Westerse denke wat die ander dimensies van grond verbloem.

Die kognitiewe dimensie behels daardie oerkennis waarop grondverwante, inheemse en vloeibare filosofieë gebaseer is. Dit is hierdie tipe kennis wat deur stories en oerverhale, gedeelde waardes en oortuigings, nadenke en waarnemings oorgedra word. Styres (2017) voer aan dat dit hierdie stories en erkende kennisse is wat daarin slaag om dominante Westerse konseptualiserings te ontwrig. Sy noem dat stories nie geskei kan word van die Grond wat daardie stories “dra” of huisves nie. In Grondgebaseerde onderwys word die storie net so belangrik soos die vertelling daarvan. Stories op sigself ontlok verskeie vrae, onder andere: Wie se stories behoort oorgedra te word, waarom en vir hoe lank? Styres meen verder dat ryk inheemse kennis in hierdie stories vervat is. Volgens Le Grange (2015) het die oorgang na ’n demokrasie in 1994 gulde geleenthede gebied om blootstelling en erkenning te gee aan kennis wat tydens beide kolonialisme en apartheid gemarginaliseer is. Die belangrikheid van inheemse kennis word as een van die sewe beginsels in die huidige Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) soos volg omskryf:

Waardering vir inheemse kennissisteme: die erkenning van die ryk geskiedenis en erfenis van hierdie land as belangrike bydrae tot die kweek van die waardes soos dit in die Grondwet vervat word. (DvO 2012:5) 

Moontlike oorwegings wat onderwysers in ag kan neem, sal later in die artikel onder die implikasies-afdeling bespreek word. Dit is belangrik om in ag te neem dat die erkenning van inheemse kennis deel van die Grondwet en huidige kurrikulum vorm en dat daar maniere gevind moet word om hierdie kennisstelsels te verken en te verwelkom. Ek argumenteer dat Grondgebaseerde onderwys ’n moontlike ruimte hiervoor bied.

Met betrekking tot die emosionele dimensie noem Styres (2017) dat dit betrekking het op die verhouding tussen die self en Grond asook op verhoudings. Dit gaan bloot oor die gevoelens, gehegtheid en egtheid wat die mens met Grond ontwikkel het. Volgens Orr (1994) is dit juis hierdie dimensie wat op ’n onderbewuste vlak funksioneer en wat ons geneig is om oor die hoof te sien of mis te kyk – juis omdat dit so naby aan ons is. Hy skryf: “… the ease with which we miss the immediate and mundane. Those things nearest at hand are often the most difficult to see” (Orr 1994:12). Styres (2017:4–5) noem verder dat ’n voorstelling soos hierdie die verborgenheid en vloeibare aard van grond uitbeeld. Die ideaal is egter om ’n balans tussen bogenoemde dimensies te handhaaf en die verweefdheid te erken en te verwelkom.

Lowan (2009) voer aan dat verhoudings met grond en plek uiteenlopend is, maar dat dit ook iets baie spesifieks vir inheemse mense beteken:

Every cultural group established their relations to [their place] over time. Whether that place is in the desert, a mountain valley, or along a seashore, it is in the context of natural community, and through that understanding they established an educational process that was practical, ultimately ecological, and spiritual. In this way they sought and found their life. (Lowan 2009:47) 

Bostaande vind nou aansluiting by Young (2017) se studie waarin daar bevind is dat grondeienaars meer geneë is tot hervorming op gemeenskapsvlak, aangesien mense in gemeenskappe afhanklik van mekaar is. Dit impliseer dus dat oplossings vir grondhervorming in Suid-Afrika moontlik in verhoudings tussen groepe gevind kan word en nie slegs in die verdeling van die materiële nie (Young 2017). Tydens hierdie studie het die emosionele dimensie dus sterk na vore getree. Volgens Tuck, McKenzie en McCoy (2014) is die opvatting oor grond onlosmaaklik vervleg met verhoudings, pedagogieë en soorte kennis.

Na aanleiding van bogenoemde word die deurslaggewende rol wat Grondgebaseerde onderwys kan speel, al hoe duideliker – nie net in die bewusmaking oor Grond as ’n multidimensionele konsep nie, maar ook om mense op te voed oor die gevolge vir die omgewing, en ook vir die self, wanneer grond radikaal onteien, bewoon of hervorm word sonder om die onderlinge verweefdheid in ag te neem.

In die volgende gedeelte bespreek ek die konsep Grondgebaseerde onderwys.

4. Die verkenning van ’n raamwerk vir Grondgebaseerde onderwys

Volgens Graveline (1998), Styres (2011) en Styres, Haig-Brown en Blimkie (2013) kan “Grondgebaseerde onderwys” ook as “Grond as eerste opvoeder” of “Grond as pedagogiek” bekend staan. Bang, Curley, Kessel, Marin, Suzukovich III en Strack (2014:44) herskryf Descartes se bekende stelling: “I think, therefore I am” as “We are, therefore I am” om die allesomvattende aard van Grond in inheemse lewens en kennisstelsels te benadruk.

Alhoewel daar baie ooreenkomste tussen Grondgebaseerde en plekgebaseerde onderwys bestaan, verskil die twee denkskole met betrekking tot die bosintuiglike en die omvattende aard van die begrip grond. ’n Multidimensionele verstaan van grond oorskry die fisiese en materiële, konvensionele omvang daarvan en is eerder gemoeid met die spirituele, emosionele en intellektuele dimensies (Friedel 2011; Styres 2011; Styres e.a. 2013b). Terwyl dominante Westerse begrippe van Plekgebaseerde onderwys op plaaslike kontekste fokus, het dit histories nie ’n spesifieke verbintenis met inheemse kennis of materiële geografie, dit wil sê met grond, gehad nie. Die fokus van plekgebaseerde onderwys is op probleme wat in ’n gemeenskap, buurt of stad ontstaan en wat die natuurlike omgewing mag insluit al dan nie (Ontong en Le Grange 2016; Le Grange en Ontong 2018). Plekgebaseerde onderwys ontken dikwels die verhoudings wat inheemse mense met hul grond het. Verder neem hierdie denkskool ook nie grond as ’n lewende wese in ag nie en gaan hewig gebuk onder veral die groep akademici wat hulself as inheems beskou weens ’n gebrek aan erkenning van setlaar-kolonialisme en die gevolge daarvan.

Die fokus in Plekgebaseerde onderwys is dus eerder op die identifisering van ’n spesifieke (omgewings-) probleem wat in ’n bepaalde plaaslike plek of gebied voorkom en eie is aan daardie gemeenskap. Verder is hierdie denkskool ook gefokus op die nodige stappe wat gedoen kan word om daardie probleem aan te spreek, maar ontken die omvattendheid, inheemse kennisstelsels, spiritualiteit en emosionele verbintenis van die mens met plek wat onderliggend tot die probleem is.

Hierteenoor is Grondgebaseerde onderwys ’n denkskool wat onder inheemse denkers ontwikkel het en die idee van “plaaslike probleme” en geografiese of fisiese grense oorskry. Dit fokus hoofsaaklik op die spirituele en emosionele verweefdheid van die mens met Grond, die bevordering van inheemse kennis en die integrering van inheemse stories in pedagogiek. Voorts erken hierdie denkskool ook setlaar-kolonialisme en daag veral die gevolge daarvan in hedendaagse onderwys uit (iets hoofsaaklik afwesig is in plekgebaseerde onderwys).

Tog beklemtoon Styres e.a. (2013b:191) dat grond ’n lewende iets is, net soos wat ’n rivier en lug lewende dinge is. As gevolg van die holistiese en verweefde aard van inheemse perspektiewe blyk dit dus meer geskik en eerbiedig te wees om van die konsep Grond, met al sy diepe en omvangryke assosiasies en betekenisse, gebruik te maak. Dit is ook nodig om ’n hernude, meer genuanseerde verstaan en kennistipe wat minder Eurosentries is, te bevorder.

In die spesiale uitgawe van Decolonization: education, indigeneity and society stel Wildcat, MacDonald, Irlbacher-Fox en Coulthard (2014:1) die volgende vrae:

• Wat beteken dit om aan grond te dink as ’n bron van kennis en verstaan?
• Hoe bepaal ons verhoudings met grond die manier waarop ons omgaan met mekaar en met ander bestaansvorme (“other-than-human”)?
• Hoe kan die opvoeding van landsburgers geskied op wyses wat inheemse kennis in ag neem?
• Wat behels dit om die konsep Grond – as ’n stelsel van onderling verweefde sosiale verhoudings en etiese praktyke – as ’n raamwerk vir dekoloniserende kritieklewering te verstaan?

Hierdie vrae is kompleks dog gepas en voorveronderstel die uitgangspunt dat grond meer as net ’n verbruikersproduk of geografiese konsep is.

Indien uitsprake soos dié van die EFF-leier, Julius Malema, egter in ag geneem word, kan daar afgelei word dat slegs een dimensie (die fisiese) van grond (vir hom) belangrik is. Malema het in 2018 die volgende uitspraak aangaande grondhervorming gemaak:

When we say to the people of South Africa occupy land‚ we don’t say do illegal things. It is your right to have land ... You must continue to occupy the land - it is yours ... You must continue to occupy by force. We are saying to the people in power we are serious about land. (Saal 2018)

Uitsprake soos hierdie neem nie (inheemse) mense se verhouding en verweefdheid met grond in ag nie. Die fisiese dimensie van grond staan voorop in so ’n uitspraak, terwyl daar nie veel verwysing na die ander is nie. Malema se uitlating kan dus ook geïnterpreteer word as ’n voorbeeld van die einste koloniale denkwyse waarna McCoy, Tuck en Mckenzie (2016) verwys, naamlik dat eiendom en eienaar geïndividualiseerde konsepte is wat eerder in ’n koloniale raamwerk tuishoort. Malema beskou grond dus as fisiese “eiendom” wat met geweld bekom moet word. Sodoende word die spirituele, emosionele en kognitiewe verhoudings wat grondeienaars oor die jare heen met die grond ontwikkel het, volledig uitgesluit. As gevolg van hierdie eng en tegniese opvattings onder politici gaan ek van die standpunt uit dat dit moontlik tot verdere misverstande, oproerighede en geweld tussen die gewone burgers en politici kan lei indien opvoeding nie daadwerklik ’n tussenkoms bied nie.

Ten spyte van huidige omstandighede in die land bestaan daar tog moontlikhede om positiewe veranderinge teweeg te bring. Dit impliseer egter dat Suid-Afrikaners oor nuwe denkraamwerke oor die “bestaande” moet besin en dat daar besin moet word oor moontlikhede om die huidige omstandighede in vluglyne (“lines of flight”) (Deleuze en Guattari 2004:474) te omskep. Vluglyne kan in hierdie verband beskou word as maniere van word (“becomings”), as klein verbindings en bewegings wat op molekulêre vlak opereer (Ringrose 2011). Ek beskou Grondgebaseerde onderwys as so ’n potensiële vluglyn. 

Volgens Simpson (2002) en Styres (2011) verwelkom Grondgebaseerde onderwys ’n inheemse, epistemologiese toestand waartydens die verhouding met grond as die bron van alle ervaringsleer en teoretiese kennis beskou kan word. Grond, in vergelyking met plek, word verder deur Styres (2011:722) beskryf as “more than a noun-infused fixed geographical space; it is also a spiritually dynamic, organically fluid and relational place”. Die onlangse oproerighede en besluite rondom grondhervorming is ’n direkte aanduiding van die noodsaaklikheid van Grondgebaseerde onderwys aan primêre, sekondêre en tersiêre instellings. Bridge (2018) gaan van die standpunt uit dat Grondgebaseerde onderwys altyd deel vorm van plek en van die lewensverhale van die mense inheems aan daardie plek. Dit impliseer dus dat indringende navorsing eers gedoen behoort te word ten einde die lewensverhale en narratiewe van die inheemse mense van Suid-Afrika te verstaan. Uiteraard het elke mens ’n storie wat sy/haar verhouding met grond insluit, en dit is hierdie verhale wat onthul behoort te word, wat gedeel en geïntegreer moet word in gesprekke en besluitneming rondom grond. Soos King (2003:32) tereg noem: “[T]he truth about stories is that that’s all we are.” Dus is dit die regering en alle landsburgers se verantwoordelikheid om nie mekaar se stories te ontken of te ignoreer nie, maar om die rykheid daarvan op te teken, te vier en te oorweeg voordat beleide gevorm en besluite geneem word. Indien nie, mag Suid-Afrika dalk net die risiko loop om koloniale denkpatrone oor grondhervorming te herhaal.

Volgens Tuck, McKenzie en McCoy (2014) is dit belangrik om die konsep van grond en Grondgebaseerde onderwys binne die raamwerk van setlaarskolonialisme te verstaan. Hulle beweer dat daar slegs oor die laaste twee dekades meer omvattend oor die begrip setlaarskolonialisme geteoretiseer is en dat dit grotendeels in die koloniale studieveld plaasgevind het. Hulle tref dus verder die onderskeid tussen uitbuitkolonialisme (“exploitation colonialism”) en setlaarskolonialisme en beweer dat grond verband hou met laasgenoemde (Tuck e.a. 2014). Volgens Hinkson (2012) is setlaarskolonialisme ’n vorm van kolonialisering waar buitelanders na ’n land kom wat deur inheemse mense bewoon word en dan daardie gebied as hul eie nuwe tuiste opeis. Gevolglik kom generasies van setlaars na die nasiestaat, om verskeie redes en onder verskillende omstandighede. Die hoofrede is gewoonlik die behoefte aan ruimte en grond en dit is hier waar setlaarskolonialisme van uitbuitkolonialisme verskil. Setlaars gaan na die nuwe land op soek na grond en hulpbronne en nie noodwendig na arbeid nie, wat wel die geval is by uitbuiting (Wolfe 2011). Veracini (2011) beweer verder dat uitbuitkolonialiseerders en setlaarskolonialiseerders verskillende doelwitte het: die uitbuitkoloniseerder sê byvoorbeeld vir die inheemse persoon: “Jy werk vir my”, terwyl die setlaarskoloniseerder vir die inheemse persoon sê: “Jy moet weggaan”, want grond is hier die primêre teiken.

Veracini (2011) identifiseer van die opmerklikste eienskappe van kolonialesetlaarstate, wat onder meer die volgende insluit: die ontkenning dat hul presies dít is; verontagsaming van die geskiedenis; die ontkenning van inheemse mense se eise op vervreemde grond en hul volgehoue kolonialesetlaarspraktyke. Veracini (2011) voer verder aan dat setlaarskolonialisme binne setlaarsamelewings deur sekere meganismes verdoesel word. Hy verskaf voorbeelde van hoe uitheemse mense wat in setlaarsamelewings bly, geneig is om aan mense en dinge soos kaptein James Cook, Christopher Columbus, kolonies en forte te dink wanneer hul na setlaars en kolonialisme verwys eerder as om die nalatenskap en volgehoue praktyke van kolonialisme wat hul daagliks in die gesig staar, te erken. Kolonialisering word dus deur sommige uitheemse mense beskou as iets wat eeue gelede en in die verre verlede gebeur het. Veracini brei vervolgens uit en noem dat nie-inheemse mense vergeet dat hulle op grond bly wat gesteel of gesedeer is. Daar word ook in ontkenning geleef oor die feit dat ’n voorafbestaande, ontologiese en kosmologiese verhouding tussen die inheemse bevolking en daardie grond bestaan. Die setlaars beskou hulself nie as deel van die volgehoue besetting van afgeneemde, inheemse grond nie. In werklikheid word voortdurende setlaarskolonialisme verdoesel deur kolonialisering voor te hou as iets wat eens, iewers op ’n ander plek plaasgevind het (Veracini 2011).

Volgens Tuck e.a. (2014) het setlaarskolonialisme Westerse onderwysinstellings op só ’n wyse georden dat inheemse, intellektuele ontwikkeling totaal ondermyn is. Dit het geskied deur (a) kulturele assimilasie en (b) die verwydering van inheemse mense vanaf hul bronne van kennis en krag – dit wil sê van die grond sélf af. Tuck e.a. (2014) voer verder aan dat aangesien setlaarskolonialisme fundamenteel op die onteiening van die grond van inheemse mense gefokus het, dit ’n direkte en primêre impak op inheemse onderwys gehad het. Die oordrag van kennis, etiek en filosofieë wat as gevolg van die verhouding met die Grond plaasgevind het, is sodoende belemmer. Tog meen Simpson en Coulthard (2014, in Wildcat e.a. 2014:3): “If we are serious about decolonizing education and educating people within frameworks of Indigenous intelligence, we must find ways of reinserting people into relationships with and on the land as a mode of education.” 

Volgens Styres e.a. (2013b) vervat Grondgebaseerde onderwys beginsels wat op die student fokus vanuit ’n holistiese perspektief en dat menslike elemente soos die spirituele, emosionele, kognitiewe en die fisiese hierby ingesluit is. Hierdie elemente is nooit geïsoleerd van mekaar nie. Dit bestaan voort binne ’n veranderlike verhouding. In hoofstroomonderwys beleef die student leerevarings vanuit ’n kulturele en geografiese perspektief as ’n individu wie se realiteit beïnvloed is deur grond – deur al sy/haar familiale en gemeenskaplike verhoudings met Grond. Met ander woorde, die student betree die klaskamer of lesinglokaal met ’n inherente verbondenheid aan grond waarvan hy/sy moontlik selfs onbewus is. Die onus rus op die opvoeder om daardie verbondenheid te onthul, te verwelkom en in onderrigstrategieë te integreer. ’n Pedagogiek van Grond fokus dus spesifiek op wyses waarop daar oor grond geleer en onderrig kan word. Dit sluit die kurrikulum, vakinhoud, gesprekke, aktiwiteite en assesserings in (Styres e.a. 2013b). Voorts bied dit ook geleenthede vir opvoeders en studente om agter te kom hoe elkeen van hulle gesetel is in, en gevorm en ingelig is deur, Grond. Dit bied ook aan opvoeders die geleentheid om te besin oor wyses waarop onderwyspraktyke, wat in ’n diepe “verstaan” van grond gesetel is, hervat, herkonstrueer en vasgestel kan word binne die kulturele en taaldiversiteit in klaskamers en in informele leeromgewings en gemeenskappe.

5. Die implikasies van Grondgebaseerde onderwys

Volgens teorieë oor Grondgebaseerde onderwys kan vroeë kennismaking met hierdie konsep tot ’n dieper en veelvlakkige begrip daarvan lei. Op hierdie stadium moet die vraag dan gestel word: Wat presies behels ’n pedagogiek van/oor Grond of Grondgebaseerde onderwys?

Vir Styres e.a. (2013b) begin opvoeding oor grond by die idee van “Grond as eerste opvoeder” en as ’n beliggaming (“embodiment”) van “die self-in-verhouding-tot” (Graveline 1998). Begrippe soos “die self-in-verhouding-tot” is gebaseer op baie ou pedagogieë wat in wese gesetel is in stories en wat onlosmaaklik deel is van geografiese liggings en fisiese plekke. Silko (1977:69) som dit goed op wanneer hy sê: “[Y]ou cannot live in that land without asking or looking at or noticing a boulder or rock … there’s always a story.” Die wonderlike van stories is dat dit in alles en in almal opgesluit lê. So kan stories byvoorbeeld selfs in ’n rivier se vloei, op ’n heuwel, of op ’n stadsplein gevind word. Stories, ook nuwe stories, lig ons egter ook in oor ons verhouding met grond (Styres e.a. 2013b).

Dit beteken dat ons onsself moet instel op en ontvanklik maak vir mekaar se stories. Daar moet egter ook na die verhale van plek en van Grond geluister word. Volgens Armstrong (1998:178) is dit in die Grond sélf dat alle kennis oor die lewe en oor die dood opgesluit lê. Sy skryf:

[I]t is land that holds all knowledge of life and death and is a constant teacher … It is constantly communicating. Not to learn its language is to die. We survived and thrived by listening intently to its teachings – to its language – and then inventing human words to retell its stories to our succeeding generations ... 

Ek erken dat dit nie so eenvoudig is om die taal van Grond aan te leer nie en dat dit ’n meer abstrakte ingesteldheid by opvoeders, studente en gewone burgers sal verg. Alhoewel dit waarskynlik baie lank mag neem om hierdie taal te leer – langer as ’n leerplan, ’n tydperk, ’n semester en selfs ’n finansiële jaar – rus die onus op elke kurrikulumbeplanner, vakadviseur en opvoeder om kennis en leer aangaande Grond in kurrikula op skoolvlak, in onderwysprogramme, pedagogieë en onderrigstyle te integreer. Iewers moet die reis begin waartydens studente (en ook die publiek) sal leer om Grond en inheemse mense te respekteer en om moontlike maniere te verken waarop hulle die reis as ’n span verder kan onderneem.

Tog waarsku Greenwood (2013:98) dat alhoewel elke plek ’n dominante storie het om te vertel, ons nie alleenlik na heersende narratiewe moet luister nie, maar na al die stories wat die risiko loop om uitgewis of onderdruk te word. Dit sluit die stem van die Grond sélf ook in. Hy voer verder aan dat dit nie slegs idees oor plek en Grond is wat hernu kan word nie, maar dat die ingesteldheid van die mens self ook kan verander.

Binne die Suid-Afrikaanse konteks beskou, kan die waarde van ubuntu (wat “menslikheid” beteken) moontlik opvoeders en ander groepe help om die verweefde verhoudings tussen die self, ander en die grond te herontdek. Ontong en Le Grange (2015:34) verduidelik hoe die konsep van ubuntu as ’n abstrakte skakel tussen die self, die samelewing, die natuur en in hierdie geval ook die Grond kan dien. Le Grange (2012:334) omskryf ubuntu soos volg:

Humanness is … inextricably bound up in the human being’s connectedness with other human beings and with an ever-changing and complex (biophysical) world. In other words, ubuntu involves “coming into presence” … of self in a changing social and biophysical world. Ubuntu … is rather an ecosophy that connects Guattari’s (2001) three ecologies: self, social and nature – self, social and nature are inextricably bound up with one another. Cultivating ubuntu by definition therefore involves healing of self, social and nature. 

Verder stel Styres e.a. (2013a) onder meer die volgende vraag: Van watter nut kan dit wees om die fokus in die klaskamer, tydens die opvoedingsproses, na Grond te verskuif?

In ’n poging om hierdie vraag tydens ’n onderhoud met Eric Ritskes te beantwoord, voer Leanne Simpson en Glen Coulthard (2014) aan dat Grondgebaseerde onderwys die volhoubaarheid van ’n inheemse regering, etiek, filosofie en lewe impliseer. Dit voorveronderstel ’n soort onderwys wat koloniale pogings om inheemse lewenswyses te misken en grondeise te elimineer, sal betwis. In ’n besinning oor Grondgebaseerde onderwys voer Glen Coulthard (in Wildcat e.a. 2014) aan dat dit fundamenteel bygedra het tot sy eie verstaan van inheemse kennis. Hy sê:

I had learned as much as I could in the archive, talking to people, and reading about that history, but it was only when I started to commit myself to re-learning those practices and re-embedding myself in those social relationships with place, that I understood in a more concrete and embodied way, what was wrong with the forms of economic development that have come to be dominant in the North and elsewhere.

Hieruit kan daar afgelei word dat herleer en hersien prosedures insluit aangaande die inbedding van die “self-in-verhouding-tot” plek en dat dit uiters belangrik is tydens die ontwikkeling van ’n dieper verstaan van Grond. Dit sal gevolglik die mens in staat stel om die tekortkominge in huidige, heersende, ekonomiese en politieke debatte rondom grondhervorming te openbaar. 

Op ’n meer praktiese vlak beskou, kan Grondgebaseerde onderwys ook plaasvind deur die klaskamer, lesings, gesprekvoering en vergaderings na ander, ongewone plekke te verskuif. ’n Lesing of vergadering wat normaalweg in stedelike ruimtes plaasvind, kan byvoorbeeld verskuif word na iewers buite die stad. Die omgekeerde kan ook gebeur, waar leergeleenthede vanuit ’n plattelandse omgewing verskuif kan word na stedelike gebiede. Op hierdie wyse word die natuur/stad- of platteland/stad-teenstrydigheid oorkom. Dit stel die mens in staat om sy/haar plek in die natuurlike en stedelike omgewing as dinamies en verwant te ervaar eerder as twee onversoenbare, aparte wêrelde. Styres e.a. (2013b) voer voorts aan dat die natuur/stad-digotomie teëstelling beklemtoon wat ernstige, gefragmenteerde en geïsoleerde idees oor grond veroorsaak. Dus, om ’n dieper begrip vir die verweefdheid van die self met Grond te verseker, is dit noodsaaklik dat die fisiese omgewing waarin daar onderrig of vergader word, ook bevorderlik is vir die kweek van ’n diepe bewustheid van Grond. 

By verdere implikasie is dit belangrik dat opvoeders die insluiting van inheemse kennis in die Grondwet en kurrikulum ernstig begin op neem. Dit beteken dat opvoeders in ag moet neem dat studente vanuit diverse agtergronde kom. Le Grange (2015:5) noem byvoorbeeld dat die interaksie tussen die Westerse en inheemse wêreldbeskouinge ’n belangrike faktor veral vir die student wat vanuit ’n inheemse gemeenskap kom, is. Studente wat vanuit inheemse gemeenskappe kom, kan moontlike uitdagings tydens die leerproses ervaar wat tot kognitiewe dissonansie kan lei. Hy noem verder dat skole in Afrika die plek is waar die meeste studente vir die eerste keer hierdie interaksie tussen inheemse en Westerse wêreldbeskouings ervaar. Verder verwys Le Grange (2015:5) ook na die werke van Jegede (1999) wat ook aansluiting by die argumente in hierdie artikel vind. Jegede (1999:119) voer aan dat die kultuur en onmiddellike omgewing van studente nie oor die hoof gesien moet word nie, maar dat opvoeders die belangrike rol wat beide in die leerproses speel, moet begin besef en ook in ag neem dat dit bepalende faktore is in die manier waarop konsepte geleer en as skemata in die langtermyngeheue gestoor word. Jegede stel verder kollaterale leer voor as ’n medium wat opvoeders binne die Westerse wetenskaplike klaskamer kan oorweeg. Hy voer aan dat kollaterale leer verwys na die maniere waarop en prosesse waardeur studente Westerse wetenskap in kombinasie met inheemse konsepte leer. Jegede (1999:134) beweer voorts dat hierdie tipe leer die dualiteit wat in denke geskep word wanneer inheemse studente Westerse wetenskap leer, kan aanspreek. Hy onderskei onder andere tussen vier tipes kollaterale leer, naamlik: parallelle, gelyktydige, afhanklike en beveiligde (vir meer hieroor, raadpleeg Jegede 1999).

Binne ’n Grondgebaseerde-onderwys-raamwerk in ’n Suid-Afrikaanse konteks is dit nie so eenvoudig om spesifieke stappe wat die opvoeder kan volg te definieer nie. Inteendeel, in opvoedkunde moet daar juis teen die voorstelling van rigiede en spesifieke stappe gewaak word, aangesien elke skoolomgewing en klaskamer uniek en divers is.

Tog kan vakke soos geografie en geskiedenis as vertrekpunte vir onderwysers en kurrikulumadviseurs dien, waartydens ’n Grondgebaseerde benadering toegepas kan word. Die KABV vir geografie sluit onder andere die volgende inhoudsonderwerpe vir graad 4–12 (DvO 2012:20–1) in: 

• Plekke waar mense woon (graad 4)
• Kaartvaardighede (fokus Afrika) (graad 5)
• Bevolking – hoekom mense woon waar hulle woon (fokus: Suid-Afrika en die wêreld) (graad 6)
• Natuurlike hulpbronne en bewaring in Suid-Afrika (graad 7)
• Nedersettings (Afrika met ’n fokus op Suid-Afrika) (graad 8)
• Ontwikkelingskwessies (fokus: Suid-Afrika en die wêreld) (graad 9)
• Bevolking: struktuur, groei en beweging (graad 10)
• Hulpbronne en volhoubaarheid: grond, energie (graad 11)
• Landelike en stedelike nedersettings (graad 12)
• Ekonomiese geografie van Suid-Afrika (graad 12).

Indien Figuur 1 hier bo (Grond as ’n veelvlakkige konsep soos aangepas uit Styres 2017:4) geraadpleeg word, kan die aanname gemaak word dat bogenoemde onderwerpe, veral die fisiese dimensie van grond, (oor-)beklemtoon. In graad 11 word grond byvoorbeeld slegs met betrekking tot gronderosie ondersoek. Daar word nie veel klem gelê op die geestelike, emosionele en bewussynsvlakke wat in geografie behandel word nie. Dit gebeur ten spyte van die feit dat inhoudsonderwerpe, soos reeds genoem, oor die moontlikheid beskik om Grond as ’n veelvlakkige konsep van graad 4 tot 12 deurgaans te verken.

Daadwerklike aspekte wat opvoeders prakties kan insluit in ’n grondgebaseerde pedagogiek behels onder andere die vertelling van stories (hier is dit belangrik om die stories van die inheemse mense van Suid Afrika te integreer); skepping van leergeleenthede waar stiltetyd ervaar kan word en daar besin kan word oor die verbintenis tussen die self en Grond; ontwikkeling van ’n sogenaamde derde ruimte waar die integrasie van Westerse en inheemse konsepte gelyke erkenning en aandag geniet – dit wil sê die spirituele en emosionele dimensies van grond moet dieselfde klem as die fisiese, ekonomiese en politiese dimensies kry. Indien ’n onderwerp soos gronderosie byvoorbeeld behandel word, kan geografie-onderwysers ’n gevallestudie beplan. Leerders kan empiriese navorsing oor spesifieke plekke waar gronderosie voorkom, oor ’n bepaalde tydperk doen. Uitstappies kan onderneem word waartydens leerders gevalle waar erosie voorkom, fisies kan waarneem. Leerders kan hierna ondersoek instel na moontlike oorsake van en oplossings vir die erosie (menslike en fisiese) deur onderhoude met inwoners, die munisipaliteit en ander betrokkenes te voer. Die impak hiervan op ekonomiese, sosiale en politiese vlak kan verder deur leerders ondersoek word. Die onderwyser kan die spirituele en emosionele dimensies integreer deur leerders deurgaans aan hul eie verbintenis met grond en plek te herinner soos wat hulle met die navorsing vorder. Gevolglik kan een afdeling van die navorsingstaak (buiten die vraelyste, kaartvaardighede, GIS, ens. wat deel uitmaak van die taak) behels dat leerders ’n storie skryf oor hul leerervaring met betrekking tot plek/grond (kenniskonstruksie), hoe hulle gevoel het oor hul eerste kennismaking met die plek, hoe hul verbintenis met grond oor die tydperk ontwikkel het (was dit positief of negatief?) en hoe hulle sou voel indien gronderosie sou moes toeneem en waarom dit gebeur. Hierdie stories kan dan in ’n houer gegooi word en in die klaskamer rondgestuur word. Leerders kan dan mekaar se stories voorlees en aandagtig in mekaar se ervaringe deel. Die onderwyser kan aantekeninge van hierdie belewenisse maak, dit verder uitbrei en dit by ander onderwerpe integreer.

Soos reeds genoem, dien bogenoemde idees slegs as moontlike vertrekpunte wat kurrikulumontwikkelaars, opvoeders en alle belanghebbendes in oorweging kan neem wanneer grond en grondverwante kwessies bespreek word.

Hoe dit ook al sy, Grondgebaseerde onderwys gaan nie net oor dit wat opvoeders en studente na die leeromgewing bring nie. Dit behels ook deeglike besinning oor en die soeke na maniere waarop daar van grond geleer kan word en hoe grond die onderrig-en-leer-proses kan toelig. Tog moet daar in gedagte gehou word dat hierdie ’n deurlopende proses-in-wording is. Al slaag Grondgebaseerde onderwys nie noodwendig met die eerste probeerslag nie, sal dit wel persoonlike en kollektiewe identiteitsvorming, wat verweef is met Grond as “eerste opvoeder”, bevorder.

6. Slotsom

Die huidige omstandighede aangaande grondhervorming in Suid-Afrika dui op ’n behoefte aan daadwerklike paradigmaskuiwe. Gewoonlik is onderwys en opvoeding ’n veilige en kragtige vertrekpunt – spesifiek dan ook Grondgebaseerde onderwys. Met hierdie artikel wou ek eerstens ’n uitgebreide perspektief op die konsep grond bied. Tweedens wou ek aandui hoe Grondgebaseerde onderwys as ’n potensiële raamwerk beskou kan word en hoe Suid-Afrikaners ingelig kan word oor die veelvlakkigheid van die begrip Grond. Verskeie argumente is aangevoer, byvoorbeeld dat indien landsburgers oor ’n dieper en ’n meer omvattende verstaan van Grond beskik, dit dalk besluite oor en die hantering van grondhervorming in Suid-Afrika positief kan beïnvloed. Voorts is aangevoer dat ’n groter bewusmaking van die mens se inherente verweefdheid met Grond dalk net die gewelddadige protesaksies kan verminder. 

Om hierdie aannames te ondersteun word daar egter meer (intensiewe) navorsing, met praktiese wenke vir opvoeders, veral met betrekking tot empiriese studies, benodig. Verder word ’n deeglike ondersoek in die geval van inheemse mense se lewensverhale en verbintenis met Grond asook met betrekking tot die implementering van ’n Grondgebaseerde pedagogiese raamwerk sterk aanbeveel. Gevolglik behoort kurrikulumadviseurs en -ontwikkelaars (van geografie byvoorbeeld) die KABV te hersien en inhoud te integreer wat erkenning aan alle dimensies van grond sal gee. So ’n kurrikulum sal meer omvattend wees en nie net die fisiese aspek daarvan soos in die geval in skoolgeografie weerspieël nie. Onderwysers sal ook voldoende opleiding moet kry oor die konsep en die toepassing daarvan. Verder sal daar ook krities na die metodologiese raamwerke en metodes gekyk moet word wanneer hierdie soort navorsing begelei word. Indien nie, mag die risiko geloop word om Westerse en koloniale denkpatrone, navorsingsmetodes en teorieë te herproduseer. Hierdie artikel kan as ’n bekendstelling aan Grondgebaseerde onderwys beskou word en as ’n inleiding tot ander, potensiële navorsingsgeleenthede in hierdie kennisgebied. ’n Opvolgartikel sal op ’n meer praktiese toepassing van Grondgebaseerde onderwys fokus.

Bibliografie 

Agnew, J.A. 1987. Place and politics: The geographical mediation of state and society. Boston: Allen and Unwin. 

Ardoin, N.M. 2006. Toward an interdisciplinary understanding of place: Lessons for environmental education. Canadian Journal of Environmental Education, 11:112–26.

Armstrong, J. 1998. Land speaking. In Ortiz (red.) 1998.

Bang, M., L. Curley, A. Kessel, A. Marin, E.S. Suzokovich III en G. Strack. 2014. Muskrat theories, tobacco in the streets, and living Chicago as indigenous land. Environmental Education Research, 20(1):37–55.

Barnhardt, R. en A.O. Kawagley (reds.). 2010. Alaska native education: Views from within. Fairbanks, AK: Alaska Fairbanks Universiteit.

Bridge, C.H. 2018. Land education and reconciliation: exploring educators’ practice. PhD-proefskrif, Universiteit van British Columbia.

Coulthard, G. 2013. For our nations to live, capitalism must die. Unsettling America. https://unsettlingamerica.wordpress.com/2013/11/05/for-our-nations-to-live-capitalism-must-die/ (9 April 2019 geraadpleeg). 

Cousins, B. en C. Walker. 2015. Land divided – land reform in South Africa for the 21st century. Suid-Afrika, Johannesburg: Jacana Media. 

Deleuze, G. en F. Guattari. 2004. A thousand plateaus: Capitalism and schizophrenia. Londen: Continuum.

Deverish, G. 2018. Proposed amendment of section 25 of Constitution is intriguing. Sunday Independent. https://www.iol.co.za/sundayindependent/analysis/proposed-amendment-of-section-25-of-constitution-is-intriguing-16635155 (5 Januarie 2019 geraadpleeg).

DvO (Departement van Onderwys). 2012. Kurrikulum en Assessering Beleidsverklaring Intermediêre fase (Grade 4–6): Sosiale Wetenskappe. Pretoria: Staatsdrukkers.

Geisler, C. 2000. Rethinking land reform in South Africa: An alternative approach to environmental justice. Sociological Research, 5(2):1−9.

Friedel, Tracy L. 2011. Looking for Learning in all the Wrong Places: Urban Native Youths’ Cultured Response to Western-oriented place-based Learning. International Journal of Qualitative Studies in Education, 24(5):531−46.

Gerber, J. 2018. What white people need to understand about the land. News24. https://www.news24.com/Columnists/Jan_Gerber/what-white-people-need-to-understand-about-the-land-20180727 (27 Mei 2019 geraadpleeg).

Graveline, F.J. 1998. Circle works: Transforming eurocentric consciousness. Kanada: Nova Scotia: Fernwood Publishing.

Greenwood, D.A. 2013. A critical theory of place-conscious education. In Stevenson, Brody, Dillon en Wals (reds.) 2013.

Guattari, F. 2001. The three ecologies. Londen: The Athlone Press.

Hinkson, J. 2012. Why settler colonialism? Arena Journal, 37:1−15.

Hooks, B. 1990. Yearning: Race, gender, and cultural politics. Boston: Southend Press. 

Jegede, O.J. 1999. Science education in nonwestern cultures: Towards a theory of collateral learning. In Semali en Kincheloe (reds.) 1999.

Kawagley, A.O. 2010. Alaska native education: History and adaptation in the new millennium. In Barnhardt en Kawagley (reds.) 2010. 

King, T. 2003. The truth about stories: A native narrative. Toronto, ON: House of Anansie Press.

Kirsten, J. en N. Vink. 2019. Unravelling the complexities of land reform in South Africa. Daily Maverick. https://www.dailymaverick.co.za/article/2019-05-29-unravelling-the-complexities-of-land-reform-in-south-africa (25 Junie 2019 geraadpleeg).

Land Audit Report. 2010. http://www.ruraldevelopment.gov.za/phocadownload/Cadastral-Survey-management/Booklet/land%20audit%20booklet.pdf (9 April 2019 geraadpleeg).

—. 2017. https://www.sapeople.com/wp-content/uploads/2018/02/land_audit_report_05jan2018_final.pdf (9 April 2019 geraadpleeg).

Lapping, B. 1986. Apartheid, a history. Londen: Grafton Books.

Le Grange, L. 2012. Ubuntu, ukama and the healing of nature, self and society. Educational Philosophy and Theory, 44:56−67.

—. 2015. ’n Verkenning van die verhouding tussen wetenskap en inheemse kennis: moontlikhede vir integrasie in Suid-Afrikaanse Lewenswetenskappeklaskamers. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 34(1):1−8.

Le Grange, L. en K. Ontong. 2018. Towards an integrated school Geography curriculum: The role of place-based education. Alternation, 21:12−36.

Lowan, G. 2009. Exploring place from an aboriginal perspective: Considerations for outdoor and environmental education. Canadian Journal of Environmental Education, 12:42−58. 

McCoy, K., E. Tuck en M. McKenzie. 2016. Land education: Rethinking pedagogies of place from indigenous, postcolonial, and decolonizing perspectives. New York: Routledge, Taylor en Francis Group.

Morris, M. 2007. Paging through history. Jeppestown: Jonathan Ball Publishers.

—. 2012. Apartheid: An illustrated history. Jeppestown: Jonathan Ball Publishers.

Nene, N. en F. Kockott. 2018. Warning of war follows violent clashes on farms. IOL. https://www.iol.co.za/news/south-africa/kwazulu-natal/warning-of-war-follows-violent-clashes-on-farms-12637332 (7 Februarie 2019 geraadpleeg).

Ontong, K. 2013. ’n Ondersoek na ’n sin van plek en ’n pedagogie van plek in ’n plaaslike skool. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

—. 2018. Addressing the negative impact of consumerism on young people by (re)awakening their spirituality through sense of place. South African Journal of Higher Education, 32(4):199−214.

Ontong, K. en L. le Grange. 2015. The role of place-based education in developing sustainability as a frame of mind. Southern African Journal of Environmental Education, 30:27−38.

—. 2016. Reconceptualising the notion of place in school geography. Geography, 101(3):139–47.

Orr, D. 1994. Earth in mind. Washington, DC: Island Press.

Ortiz, S.J. (red.). 1998. Speaking for generations: Native writers on writing. Tucson, AZ: University of Arizona Press.

Osorio, C. 2013. 100 years since the Native Land Act: An interview with Ben Cousins. Groundup. https://www.groundup.org.za/article/100-years-native-land-act-interview-ben-cousins_1048 (22 Junie 2019 geraadpleeg).

Phakathi, B. 2019. Violent land occupation protests increasing in Cape Town. Business Day. https://www.businesslive.co.za/bd/national/2019-04-11-violent-land-occupation-protests-increasing-in-cape-town (6 Mei 2019 geraadpleeg). 

Phaliso, S. 2018. Blacks own the least land. Cape Times. https://www.iol.co.za/capetimes/news/blacks-own-the-least-land-report-13145254 (9 April 2019 geraadpleeg).

Ringrose, J. 2011. Beyond discourse? Using Deleuze and Guattari’s schizoanalysis to explore affective assemblages, heterosexually striated space, and lines of flight online and at school. Educational Philosophy and Theory, 43(6):598−618.

Ross, R. 1999. A concise history of South-Africa. Cambridge: Cambridge University Press.

Saal, P. 2018. Occupy land “legally” – Malema. Times Live. https://www.timeslive.co.za/politics/2018-04-06-occupy-land-legally-malema (6 Mei 2019 geraadpleeg).

Semali, L. en J. Kincheloe (reds.). 1999. What is indigenous knowledge? Voices from the academy. New York: Falmer Press.

Silko, L.M. 1977. Ceremony. New York: Penguin Books.

Simpson, L. 2002. Indigenous Environmental Education for cultural survival. Canadian Journal of Environmental Education, 7(1):13−25. 

Simpson L. en G. Coulthard. 2014. Leanne Simpson and Glen Coulthard on Dechinta Bush University, Indigenous land based education and embodied resurgence. Decolonization: indigeneity, education and society. https://decolonization.wordpress.com/2014/11/26/leanne-simpson-and-glen-coulthard-on-dechinta-bush-university-indigenous-land-based-education-and-embodied-resurgence/ (5 Mei 2019 geraadpleeg).

South African History Online. Land, labour and apartheid. Towards a people’s history. SAHO. https://www.sahistory.org.za/article/land-labour-and-apartheid (11 April 2019 geraadpleeg).

Stevenson, R.B., M. Brody, J. Dillon en A.E.J. Wals (reds.). 2013. The International Handbook of Research on Environmental Education. New York: Routledge.

Styres, S.D. 2011. Land as first teacher: A philosophical journeying. Reflective Practice, 12(6):717−31.

—. 2017. Pathways for remembering and recognizing indigenous thought in education: Philosophies of Iethi’nihsténha Ohwentsia'kékha (land). Toronto: University of Toronto Press.

Styres, S.D. en D. Zinga. 2013a. The community-first land-centred theoretical framework: Bringing a “good mind” to indigenous education research. Canadian Journal of Education, 36(2):284–313.

Styres, S.D., C. Haig-Brown en M. Blimkie. 2013b. Towards a pedagogy of land: The urban context. Canadian Journal of Education, 36(2):188–221. 

Tuck, E., M. McKenzie en K. McCoy. 2014. Land education: Indigenous, postcolonial, and decolonizing perspectives on place and environmental education research. Environmental Education Research, 20(1):1–23.

Veracini, L. 2011. Introduction. Settler Colonial Studies, 1(1):1–12. 

Walker, C. 2017. The Land question in South Africa: 1913 and beyond. Oxford: Oxford University Press. 

Welsh, D. 2009. The rise and fall of apartheid. Jeppestown: Jonathan Ball Publishers. 

Wildcat, M., M. MacDonald, S. Irlbacher-Fox en D. Coulthard. 2014. Learning from the land: Indigenous land based pedagogy and decolonization. Decolonization: Indigeneity, Education en Society, 3(3):1–15. 

Wolfe, P. 2011. After the frontier: Separation and absorption in US Indian policy. Settler Colonial Studies, 1(1):13−51. 

Young, G. 2017. South African land reform as peacebuilding: Integrating perspectives of social identity theory and symbolic politics in a peacebuilding conceptual framework. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Eindnotas

¹ Die raskategorieë word binne die grondhervormingsdebatte gebruik slegs om ’n algehele perspektief van grondbesit onder die verskillende bevolkingsgroepe in Suid-Afrika te bied.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post ’n Hervoorstelling van die begrip <i>Grond</i> tydens ’n ondersoek na die rol van Grondgebaseerde onderwys in Suid-Afrika appeared first on LitNet.

Opsomming

In hierdie artikel word die rol van Afrika-spiritualiteit ondersoek, spesifiek ten tye van siekte en krisis. Die doel is om deur middel van ’n pastoraal-hermeneutiese interpretasie ’n moontlikheid van inklusiewe spiritualiteit (beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite) voor te stel. Dit word voorgestel as ’n wesenlike alternatiewe reaksie vir Afrika-mense in hul stryd met siekte en krisis. Die veronderstelling is dat holistiese Christelike spiritualiteit ’n sterk basis van hoop aan Afrika-mense tydens siekte en krisis bied. Spiritualiteit is ’n wye begrip wat verskillende konsepte bevat en kan dus nie tot slegs ’n religieuse ervaring beperk word nie. Die navorsing het grotendeels van beskikbare literatuur rakende Afrikaïese wêreldbeskouings en Afrika-spiritualiteit gebruik gemaak, om sodoende nuwe insigte te ontwikkel. Daar is bevind dat spiritualiteit in Afrika deel is van alle mense se ervaringe en bewustheid wat spruit uit omgang met hul medemens, natuur en die bonatuurlike. Dit blyk dat spiritualiteit diepe betekenis vind tydens tye van krisisse en siektes. Hierdie krisistoestande wek vrees en onsekerheid omdat dit fisieke, geestelike, emosionele, sosiale en ekonomiese produktiwiteit teenwerk. Afrika-spiritualiteit is gegrond in Afrika-kulture en -tradisies, wat ’n basis van ondersteuning tydens siektes en krisisse bied. Binne die konteks van siekte kan Afrika-spiritualiteit werklik tot sy reg kom wanneer dit sy regmatige plek inneem en deel word van reaksiemeganismes in die stryd teen en uitdagings van siekte en krisis. Dus poog die artikel om ’n teoretiese raamwerk daar te stel wat Afrika-spiritualiteit binne die kulturele en tradisionele konteks bespreek. Dit poog verder om die fondament van Afrika-spiritualiteit as bousteen te gebruik om die aanslag van siekte en krisis te interpreteer en om sin daarvan te maak. Die oorkoepelende betoog van die artikel is om die rol wat holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit vervul, te ondersoek en te poog om ’n inklusiewe spirituele raamwerk vir die hantering van siektes en krisisse voor te stel.

Trefwoorde: Afrikaïese wêreldbeskouing; Afrika-godsdienste; Afrika-kultuur; Afrika-spiritualiteit; Christelike spiritualiteit; holistiese/inklusiewe spiritualiteit; siekte; ubuntu

Abstract

Holistic Christian spirituality during times of illness and crisis: a hermeneutical-pastoral perspective

The article investigates holistic spirituality as a basis to reflect upon the role of African spirituality during times of illness and crisis. Although African history is by and large an oral history, the article makes use of diverse literature to explore African worldviews and cultures in addressing the question of spirituality during times of illness. In the last few decades various African authors have written books and articles on African culture and practices to gather the oral stories into written manuscripts for future preservation.

Africans have a strong spiritual awareness and a belief that supernatural or invisible realms are closely connected to their earthly existence. These views determine the entirety of African people’s experiences in different stages of life. They affect rites of passage as well as the ways in which illness, crisis and death are handled. The overarching belief is that both good and evil spirits influence human life and activities. Everything that happens is linked in one way or another to spirituality. This is very evident during various celebrations and social events, such as the birth of a child, puberty rites, weddings, or when someone dies. In all such cases, rituals are performed, overseen by elders who initiate contact with ancestors and petition the supreme beings on behalf of the living.

The African worldview is the undergirding philosophy that governs African thought and practices. It is therefore vitally important to study the impact of African worldviews and cultures in relation to illness. The article draws on the inspiration of African spirituality, which is vibrant and dynamic. The essence of any spirituality is best manifested during adverse times, hence the focus of this article on spirituality and illness. The theoretical basis for African spirituality is dealt with in order to establish a conceptual framework whereby the effect of spirituality on the experience of illness is interpreted. The broader definition of spirituality is introduced, and special reference is made to its meaning within the African context.

First, the article describes the main concepts of Africa spirituality as they translate to Africans’ understanding and perception of God during illness. It further demonstrates the fact that African spirituality is intertwined with African worldviews and cosmology. Many Africans perceive illness as having multiple causes and occurring for many reasons. Illness is not a mere biophysical dysfunction, but in many African minds is caused by spiritual forces and interventions. The main cause to which illness is attributed is broken relationships that could manifest at different levels of coexistence. This could be due to pain or hurt inflicted by or to another person, violation of environment, or disobedience to or sin against God. Such views and convictions about disturbances of relationships are based on African worldviews that advocate a close network of relationships between people, nature and the supreme being. This conviction serves as a vital source of inspiration during illness. Therefore, during illness and crises, many Africans resort to consulting ancestors and making sacrifices to appease them in an attempt to reverse the curse of illness. Appeasement rituals are crucial for restoration of relationships and maintaining of harmony.

Secondly, the role of culture during illness is explored and the concept of ubuntu introduced into the argument. African understanding of ubuntu emphasises the interdependence of people; humanity is a shared existence. The burden of illness of an individual is carried by the whole group. In other words, when a person is ill, the whole community is affected. The community or family support systems are important for a person facing illness, especially the knowledge that the family is rallying around the sick person. The elders are the leaders of African families and during illness they decide on the type of interventions in pursuit of healing for a sick person. There is a hierarchical order in African societies, with the highest decisions on family issues executed by the senior elders. It is difficult for any person to oppose the wishes or the decisions of the elders. At times there is a possibility of tension, especially in cases where the sick person does not want to consult traditional healers, against the expectations of the elders.

Thirdly, the relationship between African spirituality and Christian spirituality is explored. This is necessary as many people in Sub-Saharan Africa adhere to the Christian faith. The gospel message has played a vital role in challenging and transforming many African people’s approach to how life is viewed, how God is perceived, and how the course of life is interpreted. This is an important observation, as many African people embrace both cultural and Christian perspectives. For many African people there is no contradiction when they consult both Christian and traditional healers when experiencing illness. This argument is well developed in the article, and the embracing of both cultural and Christian perspectives should not be confused with syncretism, which mixes traditional and Christian beliefs in worshipping God.

Fourthly, the possibilities of a holistic, inclusive Christian African spirituality are investigated as a viable alternative mechanism for ill persons. The holistic spirituality correlates with the communal Africa worldview, which embraces every stranger as a friend who has not yet been met. Holistic spirituality should be complementary to open spirituality, which respects and welcomes various cultural expressions of different groups. In this sense, African spirituality is not regarded as inferior to Christian spirituality. There is a need for further research around the functionality of inclusive spirituality within the African context. Effective responses to illness will be feasible only when African culture is taken into consideration and its relation to and interplay with African spirituality explored. This engagement is interpreted from a pastoral-hermeneutical perspective. There is a need for further research on employing pastoral hermeneutics within the African context, with special focus on African worldviews and cultures.

Keywords: African culture; African religions; African spirituality; African worldview; holistic/inclusive spirituality; illness; ubuntu

1. Inleiding

Hierdie artikel het ten doel om die rol van ’n holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis te bespreek. Spiritualiteit is ’n integrale komponent van menswees, want elke mens het ’n bepaalde spirituele ervaring wat sin en betekenis gee aan die doel en rede vir die mens se bestaan. Dit het veral ook te make met die wyse waarop persone met hulself, andere, die omgewing en die bonatuurlike omgaan. Hierdie integrasie van spiritualiteit binne die totale bestaan van die mens verleen sin en betekenis aan mense met Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouings. Om reg aan hierdie beskouing te laat geskied, poog die navorsing om eerstens die begrip spiritualiteit te ondersoek en dan ’n kort oorsig van Afrikaïese en Christelike spiritualiteite te bied. In die artikel word op holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit gefokus, omdat Christenskap ’n bepalende rol speel in die lewe van baie mense in Afrika. Weens die realiteit van die impak en invloed van die Christelike geloof en spiritualiteit binne die Afrika-konteks is dit onmoontlik om Christelike spiritualiteit te ignoreer. Om hierdie rede moet enige poging om tydens siekte en krisis binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing ’n intervensie te maak, inderdaad gebruik maak van ’n holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit, wat beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite insluit.

Die impak van siekte en krisis word voorts bespreek vanuit ’n konseptuele raamwerk wat belangrike aspekte van Afrika-spiritualiteit insluit. Verder word die rol van Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis bespreek binne die raamwerk van ’n inklusiewe spiritualiteit. Dit is derhalwe belangrik om spiritualiteit in die breedste moontlike omvang daarvan te verstaan, maar om ook in besonder te verstaan hoe spiritualiteit tydens siekte en krisis in die Afrika-konteks manifesteer. Afrika-spiritualiteit gee uiting en uitdrukking aan alle uitdagings, ervaringe en gemoedstoestande wat vrese en angs veroorsaak, maar skep tog ook ’n verdieping in spiritualiteit wat die basis van geloof en hoop tydens siekte en krisis vorm.

2. Wat behels spiritualiteit?

Die term spiritualiteit kom van die Latynse woord spiritualitas, wat verband hou met spiritus en spiritualis, wat in Grieks vertaal word met pneuma en pneumatikos onderskeidelik en in die Bybel deur veral Paulus in sy briewe gebruik word. Hierdie interpretasie en verstaan van spiritualiteit is gehandhaaf gedurende die vroeë eeue van die kerk. Kourie (2009:155) toon aan dat die term spiritualiteit deur die eeue baie gebruike gehad het. Dit het sedertdien moeilik geraak om eenstemmigheid te kry oor die betekenis van die woord. Sheldrake (2007:1) erken dat dit selfs akademies uitdagend is om ’n korrekte balans tussen religie en spiritualiteit te formuleer, nietemin redeneer hy: “[Y]et, despite the fuzziness, it is possible to suggest that the word spirituality refers to the deepest values and meanings by which people seek to live” (Sheldrake 2007:2). Spiritualiteit dra dus by tot die ontwikkeling van die mens in totaliteit, wat tot positiewe sinsbetekenis en die nastreef van ’n doelgerigte lewe kan lei. Holder (2005:1–2) betoog dat Christelike spiritualiteit kompleks is en beter begryp en waardeer sal word alleenlik as verskillende benaderings in ag geneem word. Die dinamiese realiteit van spiritualiteit soos in geloofskringe, sekulêre kringe sowel as kultuurgemeenskappe gebruik, het die betekenis van hierdie konsep drasties verander. Die breër verstaan van die konsep spiritualiteit stel die verskillende kulture in staat om hul spiritualiteit met eie reg en uitdrukking daar te stel. Dit skep ook ruimte dat Afrikaïese en Christelike spiritualiteite in ’n verhouding van interaksie en dialoog met mekaar kan verkeer.

Lombaard en Potgieter (2015:13) verduidelik dit soos volg:

Spiritualiteit is die gewaarwording, oor verskillende grade van bewustheid heen, van die opname van die individu of groep in ’n belewenis wat buite die gewone om en grootliks buite die vermoë van deskriptiewe taal om die mens meevoer tot ’n ontmoeting (“encounter”) met iets geheel konkreet maar tog onaanraakbaar, waardeur die mens sigself beleef as in direkte verbintenis met die buitengewone, die bowemenslike, die verhewene. (Lombaard en Potgieter 2015:13)

Spiritualiteit het te make met beleefde ervaringe, wat verwys na die funksie en impak van geloof of geloofstelsels wat godsdienstige ervaringe uitbeeld (Louw 2005b:49). Stevens en Green (2003) meen dat spiritualiteit ’n dinamiese ervaring van God in verskeie kontekste van die lewe is. Na aanleiding van laasgenoemde stelling is dit duidelik dat verskeie lewenservarings, hetsy werk, verhoudings, kerklike lewe of leef in die samelewing, bydra tot die ontdekking van dieper transendente realiteite van God. Spiritualiteit is ’n noodsaaklike deel van ’n spesifieke kultuur. Persone of ’n groep beskik oor onderliggende bindende wêreldbeskouings en -ervarings as dryfkrag. Dit kom tot uitdrukking in denkwyses, denkpatrone en gedragskodes. Louw (2005b:158) bevestig dat spiritualiteit te make het met die persoon in sy geheel, en nie net met godsdienstige of morele bewustheid nie.

Afrika-spiritualiteit is een van die belangrike kenmerke van Afrika-kultuur en -religie. Daar is inderdaad verskeie invloede wat Afrika-wees bepaal. Maluleke (2001:37) bevestig dat wat dit beteken om ’n Afrika-mens te wees, op verskeie maniere uitgedruk word. Daar is algemene konsensus dat ’n Afrika-religie en -spiritualiteit nie van ’n enkele oogpunt bekyk kan word nie (Magesa 2002:16, Kruger, Lubbe en Steyn 2009:35). Nietemin argumenteer Mbiti (1990:1) dat ten spyte van verskillende ervaringe en beskouinge van godsdiens en spiritualiteit, daar tog ’n enkele onderliggende godsdienstige filosofie in Afrika bestaan. Daar is dus erkenning dat sekere elemente van spiritualiteit algemeen ondervind word in Afrika-kulture. Die hibridiese aard van Afrika-godsdienste is ’n werklikheid in ons hedendaagse lewe omdat dit aanleiding gee tot ’n vermenging van tradisionele praktyke met Westerse praktyke. Dit is opvallend in gevalle waar mense tydens siekte van verskillende bronne gebruik maak. In dié verband stel Van den Bosch-Heij (2012:32) dit dat, weens werklike behoeftes, baie mense neig om van elke beskikbare terapie gebruik te maak, ongeag of verskillende terapieë komplementerend tot of teenstrydig met mekaar is.

Die feit dat Afrika-spiritualiteit nie ’n eenvormige gedaante het nie, maar op veelvoudige maniere uitgeleef word, is nie ’n teenstrydigheid wanneer daar na ’n Afrika-spiritualiteit verwys word nie. Afrika-spiritualiteit is ’n algemene verskynsel wat deur verskillende Afrika-groepe beoefen word en genoeg motivering vir akademiese ondersoek bied.

Dit is dus noodsaaklik om ’n breë begrip van spiritualiteit daar te stel wat as grondslag vir die artikel dien. Volgens Schneider (2005:15) word spiritualiteit as akademiese dissipline vanuit ’n eksistensiële werklikheid benader. Spiritualiteit word daarom beskou as is ’n weerspieëling van onder andere menslike handelinge (Waaijman 2002:563) wat ’n wye ervaringe van godsdiens, kultuur, ekonomie, akademie en politiek insluit.Waaijman (2007) toon verder aan dat spiritualiteit ’n veelvoudige verskynsel is wat in minstens 12 dissiplines gebruik word, elk met ’n unieke betekenis, wat op komplementerende en interdissiplinêre wyses gebruik kan word. Waaijman het agt vlakke geponeer om bogenoemde dissiplines met die sogenaamde “SPIRIN encyclopedia of spirituality”² uit te beeld. Die agt kategorieë van vlakke is woorde, voorwerpe, beelde, tekste, geskiedenis, prosesse, verhoudings en profesieë (Waaijman 2007:3). Die interaksie tussen die verskillende dissiplines met hierdie agt vlakke toon dat spiritualiteit verskeie betekenisse in verskillende kontekste bied. Spiritualiteit is gebonde aan ’n betrokke konteks en in dié verband stel Waaijman (2006:59) dit dat spiritualiteit een is met ’n kultuur waarbinne dit staan as ’n uitdrukking van geestelike ervaring. Maar dit verkeer ook in spanning, want hoe meer spiritualiteit sigself met ’n kultuur vereenselwig, hoe verder raak dit vervreem van die tradisie waarbinne dit bestaan. Dit noodsaak ’n proses van gedurige herontdekking. Louw (2012:181) argumenteer dat spiritualiteit te doen het met ’n proses van integrasie wat geloof met die lewe verbind deur die bou van verhoudinge, sosiale aktiwiteite, godsdiensbeoefening en die rol wat die kerk in die gemeenskap vervul. Spiritualiteit word dus beskou as ’n uitdrukking van die eksistensiële belewenis van menswees, wat uiting vind in godsdiensbeoefening.

Opoku (1993:67) bevestig dat tradisionele Afrika-godsdienste deel is van ’n menslike erfenis wat gebore is uit die ervaringe en diepe nadenke van voorouers van Afrika. Voorts bied dit antwoorde wat die menslike gees aanwakker en die bonatuurlike menslike ervaring versterk, soos geïnterpreteer deur Afrika se eie kultuurerfenis en insigte. Die rol wat godsdiens in Afrika vervul, verbind die alledaagse ervaringe, lewensuitkyke en geestelike inspirasie van Afrika-mense. Met dit in gedagte argumenteer Opoku (1993:67) tereg dat “the divine truth is beyond the reach of a single religious tradition”. Opoku se opmerking van die veelvoudigheid van godsdienste is ’n betoog vir die gelykheid van alle godsdienste. Dit is vanuit hierdie beskouing dat Afrika-godsdienste met ander godsdienste in dialoog tree.

3. ’n Holistiese Christelike spiritualiteit in Afrika

Spiritualiteit word met godsdienstigheid geassosieer, maar ook met die niegodsdienstige; met ander woorde die tipe gebruik en betekenis van spiritualiteit hang af van die konteks en woordeskat wat gebruik word (Lombaard en Potgieter 2015:15). Die feit dat spiritualiteit verskillende uitdrukkings het, bewys dat spiritualiteit nie van die samelewing geskei kan word nie en daarom nie net aan godsdienstige waarde gekoppel moet word nie (Knoblauch 2014:81). Die algemene, universele aspek van spiritualiteit is daardie soeke van ’n mens na die diepere en die verhewene wat betekenis aan mense se bestaan bied. Nes Christelike spiritualiteit is hierdie verlange na ’n dieper, hoë realiteit ook ’n uitstaande kenmerk van Afrika-spiritualiteit. Dit is in die besonder sigbaar tydens siekte en krisis, waar kontak met die opperwese deur voorvaders ’n wesenlike rol speel in pogings om onheil af te weer. Peterson (2005:27) verduidelik dat transendensie en immanensie fundamenteel is vir die verstaan van spiritualiteit. Transendensie beklemtoon dat daar in die lewe meer is as wat met die oog sigbaar is; en immanensie beklemtoon dat daar diep binne-in die mens ’n kernwese (“core being”) is wat op organiese wyse aan die transendente verbonde is.

Die rol van Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis vorm die basis van hierdie artikel juis omdat ’n Christelike-spiritualiteit-benadering fundamenteel is vir die meeste mense in Sub-Sahara-Afrika wat hulle met Christenskap vereenselwig. Hierdie werklikheid noodsaak maniere om interaksie te bewerkstellig en ’n middeweg te baan tussen Afrika- en Christelike perspektiewe van spiritualiteit. As albei hierdie spiritualiteite se bestaansreg en waarde erken word, moet so ’n interaksie en samewerking binne inklusiewe of oop spiritualiteite plaasvind. Kourie en Kretzschmar (2000:12) verduidelik dat “there are attempts to provide a more integral and inclusive definition that spirituality is seen as an attempt to grow in sensitivity – to self, to others, to nonhuman creation and to God”. Spiritualiteit wat verandering onder Afrika-mense bewerkstellig, moet alle mense, hul gebeure, hoop, vrese en aspirasies insluit, want Afrika-mense is ’n gemeenskap wat aan die natuur gebonde is (Bellagamba 1987:107). Spiritualiteit moet relevant wees tot die behoeftes van die mense wat dit bedien en moet nie ’n abstrakte konsep wees wat ver verwyder van mense se ervarings en realiteite staan nie. Bellagamba (1987:99) waarsku ons teen die gevaar van “uprooted spirituality, cerebral spirituality, a spirituality which is apart from, and not part of life”, wat onste alle tye moet vermy. Spiritualiteit wat sin maak, moet kulturele en godsdienstige realiteite van Afrika-mense in ag neem.

Die uitstaande eienskap van ’n Afrika-spiritualiteit wat genoeg ruimte vir uitdrukking bied, word soos volg deur Lartey (1997:113 e.v.) beskryf: “a human capacity of relationship with self, others, world, God, and that which transcends sensory experience, which is often expressed in the particularities of given historical, special and social contexts, and which often leads to specific forms of action in the world”.

Die dilemma van vroeë Westerse sendelinge na Afrika was hul onvermoë om die Christelike boodskap te kontekstualiseer met die lewenservaringe van Afrika-mense. Kanyandogo (2001:118) beweer dat Afrika-mense hul eie godsdienstige ervaring en bewustheid het wat die Christelike boodskap vir kultureel relevante en responsiewe strategieë moet gebruik. In dié verband argumenteer Kretzschmar (1996:67) ten gunste van ’n holistiese spiritualiteit wat daarna streef om te integreer eerder as om mense in verskillende aparte dimensies te plaas. Hierdie soort spiritualiteit verstaan en interpreteer mense binne hul breër en noue verhoudings met hulself, God en ander mense.

Holistiese spiritualiteit kombineer aspekte van sielkundige volwassenheid en aspekte van teologiese volwassenheid. Louw (2005b:54) dui aan dat holistiese spiritualiteit daarna streef om die gehalte van menswaardigheid te verbeter. ’n Verhouding met God moet tot ’n hoë aansien van alle mense lei. Die innerlike en private dimensies moet verbind word met dimensies van publieke lewe en sosiale konteks. Dit sal meebring dat spiritualiteit nie abstrak staan van gemeenskaplike en sosiale werklikhede nie. Afrika-spiritualiteit beskik reeds oor fasette van heelheid as integrale deel omdat dit op kommunale en sosiale komponente gebou is. In dié sin sal holistiese spiritualiteit juis in die Afrika-konteks byval vind. Sodoende sal selfs ’n persoon wat siek is of ’n krisis beleef, nie as ’n individu alleen gelaat word nie, maar as ’n interafhanklike, geestelik-sosiale wese benader word. Nketia (2010) redeneer dat Afrikaïese Christelike spiritualiteit nie net tot formele aanbidding in kerke beperk moet word nie, maar ’n bydrae moet lewer in die kontemporêre konteks, as deel van skeppende kunste. Holistiese spiritualiteit is wenslik, want dit verhoed abstrakte en individuele spiritualiteit wat net op die siel gebaseer is, en verbreed dimensies van spiritualiteit tot totale menslike ervaring. Juis omdat Afrikaïese spiritualiteit breed en omvattend is, is dit oop vir Christelike interaksie en interpretasie. Louw (2005a:424) verklaar dat die debat oor spiritualiteit deel is van die mens se geestelike behoeftes, onder andere die bewussyn van transendensie en soeke na sin.

In dieselfde trant benadruk die pastorale teoloog D. Tieleman (1995:114) hoe nodig hernude vorme van Christelike spiritualiteit in ’n gesekulariseerde samelewing is. Hy wys daarop dat hierdie soort spiritualiteit ’n soeke is na ’n nuwe begrip van God en menswees wat tot herevaluering van menslike gemeenskaplikheid moet lei. Dit is daarom nie verrassend dat Peterson (2005:5) aandui dat daar in die laaste dekades in die breë samelewing ’n hernude belangstelling in spiritualiteit is nie.

Serfontein (2013:2) toon die voor- en nadele van oop spiritualiteit aan deur die positiewe aspekte van oop, breë en veelvoudige interpretasie as verryking te sien, maar erken ook die negatiewe aspekte van spiritualiteit wat vanuit persoonlike en subjektiewe beskouinge geïnterpreteer word. Die oop interpretasie wat verskillende sienswyses van spiritualiteit inkorporeer, gee aanleiding tot onsekerheid en frustrasie, omdat dit nie ’n definitiewe rigtingwyser is in tye van nood nie, spesifiek tydens siekte en krisis, wanneer mense meer sekerheid en vastigheid wat hoop verskaf, benodig. Oop spiritualiteit bied vele moontlike wyses van interpretasie, weens die feit dat dit nie beperk is tot ’n bepaalde identiteit, soos Christelike, Afrika- of enige ander spiritualiteit nie.

Nieteenstaande hierdie moontlike komplikasie is ons van mening dat die positiewe aspekte van Afrika- en Bybelse spiritualiteite alleenlik deur inklusiewe spiritualiteit na vore gebring kan word, wat dan tydens siekte en krisis vir Afrika-mense hoop bied. Die verwesenliking van ’n holistiese Christelike en Afrika-spiritualiteit moet gefundeer word op ’n teoretiese grondslag wat beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite konseptualiseer.

4. Die konseptualisering van Afrika-spiritualiteit

Daar is reeds aangedui dat spiritualiteit meer as ’n godsdienstige konsep is; in Afrika is spiritualiteit inderdaad gekoppel aan alle dimensies van menswees. In dié verband speel kultuur dus ’n bepalende rol in Afrika-spiritualiteit. Hierdie verhouding tussen kultuur en spiritualiteit word later breedvoerig bespreek.

Afrika-spiritualiteit kan die beste beskryf word as ’n sirkel wat ’n vorm van eenheid en gemeenskap binne die Afrika-konteks simboliseer. Die hele lewenspatroon binne die sirkel is gebaseer op die dinamiese lewenskrag (Nürnberger 2007:22) wat die kerndryfkrag van ’n gemeenskap is. ’n Goeie voorbeeld van hierdie lewenspatroon word weerspieël deur die beeld van ronde Afrika-hutte met die vuur as die middelpunt van alle aktiwiteite (Nürnberger 2007:22). Die familie sit in ’n kring om die vuur en handhaaf ’n spesifieke hiërargie, wat solidariteit illustreer. Hierdie lewenspatroon moet verstaan word as ’n geordende, hiërargiese struktuur. Dit is juis omdat ’n hele familie, groep of stam vanuit hierdie dinamiese kragposisie georganiseer is dat dit ’n deurslaggewende rol speel tydens siekte of krisis. Dié solidariteit maak dit in ’n sin makliker tydens siekte en/of ’n krisis juis omdat een persoon se siekte of noodlot saam deur die gemeenskap gedra word.

Afrika-spiritualiteit word veral visueel uitgebeeld, soos met dans, hande klap, tromme en dromme. Uzukwu (1991:101) argumenteer dat Afrika-mense se ritmiese tromslae en liggaamsbewegings emosies wakker maak. Sonder sang, instrumente en hande klap is enige vorm van liturgie dood. Simbole is diep gewortel in die Afrika-kultuur, want Afrika-mense het beeldryke denke en maak daarom gebruik van ’n sterk verbeelding (De Klerk 2001:286). Musiek en dans is universele verskynsels wat die lewendige bewegings van die liggaam insluit. Ofori-Atta-Thomas (1986:62) verduidelik dat danse gebruik word in tye van blydskap, hartseer en pyn, in ernstige krisistye, in voorspoed, en bloot net om vreugde uit te druk. Dit is dus belangrik om die rol van visuele vorme tydens siekte en krisis te beklemtoon.

De Klerk (2001:287) bevestig dat “emosies [...] geverbaliseer [word] in liedere, uitroepe, jubelklanke, klaaguitinge en individuele gebede waarmee aangedui word hoe die kernwaarheid van die dood en opstanding die gelowiges raak”. Sommige van hierdie vorme van emosionele uitdrukking word gebruik wanneer ’n siek persoon intervensies doen om genees te word. Grotendeels dieselfde rituele en rites word toegepas as tydens enige ander belangrike gebeurtenis. Die meeste Afrika-mense gee uiting aan daaglikse ervaringe deur musiek, ululering en dans. Die Khoikhoi was byvoorbeeld lief vir feesvier, sing en dans. Hulle het hulself met plantsappe in verskillende kleure geverf en dan allerhande danse rondom die kampvuur uitgevoer. Hulle het musiekinstrumente soos fluite en ramkies gemaak en tydens verskeie feeste en rituele bespeel. Rituele en rites en dans rondom die vuur is kenmerkend van baie Afrika-groepe as maniere om siektes, bose magte en lotgevalle af te weer. Rituele het ’n prominente betekenis wanneer dit gebruik word vir naamgewing, verskillende fases van grootword, huwelike, begrafnisse ens. Al hierdie praktyke is aanduidings dat Afrika-mense op unieke maniere aan hul spiritualiteit uiting gee.

Die konseptualisering van spiritualiteit in Afrika is nie dieselfde as dié van Christelike spiritualiteit nie, maar dit impliseer nie dat Afrika-mense nie spiritualiteit verstaan of beoefen het voor die koms van sendelinge nie. Mtetwa (1996) bevestig dat Afrika-spiritualiteit reeds gedurende die premoderne era ten volle gefunksioneer het en moontlik ook die postmoderne era sal oorleef, al moet dit transformeer en in ’n veranderde vorm voortleef. Die oorlewing van Afrika-spiritualiteit is gefundeer in die elemente wat eie is aan die unieke karakter van Afrika-kulture en -tradisies. Kalilombe (1994:216) benadruk dat Afrika-spiritualiteit ’n soort leefwyse is waar gesindhede, geloofsoortuigings en praktyke so geïntegreer is dat dit aan mense betekenis gee en hulle help om te strewe na bonatuurlike en sinvolle realiteite. Hierdie integrasie en strewe is ’n ontologiese proses waar die mens in verhouding staan met ’n superwese en die natuur (Mugambi en Magesa 1998:18–9). Bonatuurlike invloede en die uitwerking daarvan op die mens, hetsy goed of sleg, is ’n aanvaarde werklikheid in Afrika; daarom word geestelike teenmiddels spesifiek ingestel om heling en balans terug te bring. Lewe strek verder as dood, en dood word as ’n nodige oorgang na lewe beskou.

5. Siekte en krisis in Afrika-spiritualiteit

Siekte in Afrika moet breër en meer omvattend beskou word as dat dit net ’n fisieke disfunksie is. Die Wêreldgesondheidsorganisasie definieer gesondheid as volg: “Health is a state of overall physical, mental, and social wellbeing that does not consist solely in the absence of illness or infirmity” (World Health Organisation 1992). Dus is enige toestand waar daar nie wel-wees is nie, ’n vorm van siek-wees. Die Lutheran World Federation (2004) wys op die veelvoudige uitwerking wat siekte en krisis op die gemeenskap het deur aan te dui dat dit onder andere te make het met voorvaderlike woede, en toordery, en in die vorm van natuurlike elemente, soos storms, vloede, aardbewings ens. kan manifesteer. Die feit dat siekte (of ’n krisis³) beide individuele en kollektiewe elemente het wat in noue verband met mekaar staan, word ook deur Berinyuu (1989:71) bevestig. Daar sal verder op hierdie perspektief op siekte uitgebrei word, en dit vorm die uitgangspunt om Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis te konseptualiseer.

In wese is mense spirituele entiteite wat sin van hul bestaan probeer maak en daarom koppel hulle dit aan die misterie van die ongesiene werklikhede. Daar is min plekke in die wêreld waar geloof in ’n superwese of bonatuurlike nie erken word nie. Die mens word dus gebore met ’n spirituele bewustheid of verlange na ’n bonatuurlike en superwese. Geen mens is “geloofloos” nie, want alle mense beskik oor ’n soort toewyding aan iets. Dit kan die vorm aanneem van aanbidding van die natuur, elemente van die sonnestelsel, bonatuurlike verskynsels, voorvaders, ens. In dié sin is spiritualiteit fundamenteel in die gees en lewe van ’n spesifieke kultuur en word dit gebind deur samehorige, onderliggende oortuigings en sienswyses van daardie spesifieke kultuur. In die ontwikkelende wêreld, wat twee derdes van die wêreldbevolking verteenwoordig, speel spiritualiteit ’n definiërende rol. Afrika is geen uitsondering nie, maar inderdaad ’n uitstaande voorbeeld van waar spiritualiteit die dryfkrag vir lewe is. De Klerk (2001:278) wys daarop dat die Afrika-mens baie godsdienstig is en iemand vir wie kultuur baie na aan die hart lê, wat dus meebring dat waardes, idees en handelswyses sterk deur godsdienstige handelinge gevorm word. Dit is daarom bepalend om te verstaan dat wanneer siekte en krisis binne die Afrika-konteks intree, dit ’n direkte verband met kultuur, spiritualiteit en effektiwiteit het.

Binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing het siekte en krisis groot spirituele implikasies vir die Afrika-mens, gevolglik word alle pogings aangewend om dood te vermy. Sodoende stry mense en strewe hulle voortdurend daarna om siekte en dood te oorwin. Die dinamiese verhouding tussen siekte en dood teenoor lewe en hoop word deur Abraham en Mbuy-Beya (1994) bevestig. Juis hierdie dinamika bevestig dat spiritualiteit in Afrika ’n breë, omvattende begrip is en daarom nie eng gedefinieer kan word nie, maar binne die totaliteit van menswees begryp moet word. In dié verband is dit belangrik om waaksaam te wees vir wat Kretzschmar (1996:69–70) beskryf as ’n noue, geprivatiseerde spiritualiteit. Volgens Kretzschmar is die eienskappe van geprivatiseerde spiritualiteit die volgende:

• Dit is individueel en dualisties, want dit verdeel die werklikheid in dimensies, bv. geestelik teenoor materieel, sekulêr teenoor heilig, sielsorg teenoor sosiale betrokkenheid.
• Dit vergeestelik die evangelie deurdat dit alles in die Bybel vanuit ’n spesifieke geestelike oogpunt waarneem.
• Dit beskou nie die realiteite wat mense ervaar, ernstig nie, maar vergeestelik eerder alles en daardeur het dit min agting vir die intellektuele domein.

Afrika-spiritualiteit staan lynreg teenoor geprivatiseerde spiritualiteit, juis omdat ’n individu binne die Afrika-spiritualiteit altyd binne die raamwerk van die gemeenskap verstaan word. Louw (2005b:51) maak ons bewus daarvan dat spiritualiteit juis die bewustheid van die transendente ontwikkel te midde van eksistensiële en sosiale konflikte. Sodoende word siekte en krisis nie net op ’n individuele vlak ervaar nie, maar raak dit verskillende fasette en verhoudings aan wat op horisontale vlak (tussen mense) en vertikale vlak (met God) manifesteer.

Die feit dat siekte en krisis die geestelike, emosionele, fisieke en sosiale vlakke van menswees affekteer, bedreig en belemmer die moontlikhede vir siek mense om hul volle potensiaal uit te leef. Siekte en krisis kan maklik mense se gees en ywer strem, spesifiek wanneer die liggaam verswak en begin agteruitgaan. As siekte en krisis nie beheer word en sin daarvan gemaak word nie, kan dit elemente van menswees en menswaardigheid belemmer. Baie maal is dit nie siekte wat tot dood lei nie, maar tree dood in wanneer ’n siek persoon hoop verloor en nie meer die wil het om te veg nie. In dié sin is dit juis wanneer elemente van menswaardigheid onderdruk word deur die aggressiwiteit van siekte dat dit veroorsaak dat mense die stryd verloor. Spiritualiteit speel dus ’n belangrike rol tydens siekte en krisis, omdat dit juis die potensiaal het om mense uit hul toestand te lig en dieper betekenis te laat vind te midde van pyn en smart. Siek mense en mense in krisis word dus geïnspireer om hul waardigheid te ontdek om sodoende hoop te ontwikkel wat aanleiding kan gee tot ’n positiewe en doelgerigte lewensuitkyk.

Binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing word eenheid in die gemeenskap sterk beklemtoon, met die gevolg dat elke lid van die gemeenskap as ’n integrale skakel beskou word. In dié sin is die begrip menswaardigheid ’n wesenlike deel van Afrika-spiritualiteit. Die gemeenskap-samehorigheid en -eenheid wat as ubuntu verwoord word, bevestig juis die wesenlikheid van menswaardigheid. Ubuntu impliseer juis dat in Afrika elke mens deel is van die geheel (De Klerk 2001:285–6). Ubuntu lê ten grondslag aan die gemeenskap se sorg en omgee vir mekaar. Getui en Theuri (reds.) (2002:176) toon dat verantwoordelikheid vir sorg en behoud van lewe, spesifiek omgee vir kinders en oumense, op die hele “village” berus. Hulle stel dit verder dat elke individu verantwoordelik is vir die algemene welstand van die gemeenskap. Die feit dat spiritualiteit die basis van menswaardigheid vorm, het implikasies tydens siekte en krisis en in die soeke na genesing en heling. Siekte en krisis val die kern van menswaardigheid en heelheid aan, daarom is die beklemtoning van menswaardigheid in spiritualiteit een manier om die impak van siekte en krisis teen te werk. Dit is moontlik alleenlik as spiritualiteit verstaan en beskou word as ’n noodsaaklike komponent van ’n persoon se bestaan en lewensuitkyk.

Gegewe die voorgaande bespreking, gaan daar vervolgens gepoog word om ’n breë omskrywing van Afrika-spiritualiteit te skets wat as basis gebruik sal word om oor siekte en krisis te besin. Spiritualiteit gee betekenis aan die lewensbestaan van ’n groep, dus is dit ’n essensiële komponent om selfs tydens siekte en krisis hoop te gee. Juis omdat Afrika-spiritualiteit binne ’n bepaalde raamwerk en konteks geïnterpreteer moet word, is dit noodsaaklik om te verstaan wat die eienskappe van Afrika-spiritualiteit is.

6. Eienskappe van Afrika-spiritualiteit

Die volgende is paar van uitstaande kenmerke van Afrika-spiritualiteit wat in baie gevalle eens is met tipiese tradisionele ervaringe van baie kulture van die wêreld:

6.1 Toeganklikheid van ’n Opperwese of God

In Afrika-spiritualiteit word God beskou as beide verwyderd en naby, transendent en immanent. God word gesien as Opperwese wat by alledaagse handelinge van mense betrokke is en wat dié wat ongehoorsaam is, straf. Han (2013:97) bevestig die feit dat Afrika-mense God verstaan as betrokke by hul daaglike lewens, maar ook ver verwyderd. God kan dus nie direk aanbid of benader word nie, behalwe deur bemiddeling van voorvaders. Ekeke en Ekeopara (2010:213) toon dat Afrika-mense glo in God wat beide verwyderd en naby is. ’n Mens is altyd afhanklik van God en moet dus ’n goeie verhouding met God handhaaf om voorspoedig te wees. Ongehoorsaamheid word met onder andere noodlot, siektes en droogtes gestraf, terwyl gehoorsaamheid met gesondheid, voedsel en voorsienigheid beloon word. Hierdie verstaan van God as Opperwese beteken dat God bereikbaar is vir alle mense, maar onbekend bly in sy wese. Hierdie soort benadering kan tot ’n soort fatalistiese siening van die lewe lei waar alles aan God se wil oorgelaat word en wat mense dus volgens Louw (2005b:16) en Long (2000:25) passief laat vir wat die lewe bied.

6.2 Konkretisering van God

Kulturele beelde en godsbeelde wat deel van ’n Afrika-spiritualiteit uitmaak, word gevorm deur ondervindinge van stamme, familiegroepe en sosiale assosiasies. God is die groot voorvader⁴ wat deur die aardse voorvaders namens die lewendes benader word, deur die bring van offers en die doen van rituele. Geestelike wesens soos voorvaders dien dus as skakels deur wie offers en gebede tot die Opperwese gebring word (Ekeke en Ekeopara 2010:215). Konkretisering van God is nie ’n vreemde verskynsel nie, want Afrika-kulture is gekoppel aan die visuele en tasbare realiteite van die lewe. ’n Voorbeeld hiervan is tyd, wat bepaal word deur die opkoms en ondergaan van die son.

6.3 Verhouding met die bonatuurlike

Afrika-godsdienste funksioneer vanuit die kommunale en antroposentriese. In dié verband word Jesus as “groot broer” beskou (Nyamiti 1984:23). Sodoende word die bonatuurlike gesien as die dryfkrag wat die mensdom beïnvloed en reguleer en hul lot in die lewe bepaal (Setiloane 1989:34). God as lewenskrag penetreer alles, en binne die misterie van die werklikheid word sekere berge, riviere en plekke beskou as berge, riviere en plekke met goddelike krag wat kan genees, versoen of sekere oorwinnings of deurbrake kan bied. Die Afrikaïese wêreldbeskouing het ’n inklusiewe lewensbenadering wat die bonatuurlike deel maak van alledaagse uitdagings wat mense teister.

6.4 Skande as sosiale euwel

Daar is ’n element van skande in Afrika-kultuur, nietemin word skuld vanuit ’n gemeenskaplike oogpunt verstaan. As iemand verkeerd optree, word dit as skandepleging teen die gemeenskap gesien, dus bly baie mense stil as hulle iets verkeerd doen weens vrees vir isolasie. Afrika-spiritualiteit beklemtoon die sosiale gevolge wat skande meebring, eerder as persoonlike verantwoordelikheid en gevolge Dwane (2002:19 e,v.). Die bogenoemde kenmerke van Afrika-spiritualitiet word verder verryk deur vyf belangrike dimensies van Afrika-spiritualiteit wat Lartey (1997:111–23) noem, naamlik:

6.4.1 Die verhouding met die transendente. Die argument is dat spiritualiteit universeel deur mense ervaar word in verhouding met die bonatuurlike krag. Hierdie ervaring met die transendente is ver bo die alledaagse menslike lewe, maar tog ook deel van menswees. Die reaksie van Afrika-mense teenoor die transendente is in die vorm van kultureel gepaste religieuse rites en praktyke.

6.4.2 Intrapersoonlike verhoudings, wat te make het met die wyse waarop mense met hulself in verhouding is, omdat beter selfwaardering tot dinamiese spiritualiteit lei.

6.4.3 Interpersoonlike verhoudings, wat weerspieël hoe individue met ander persone in verhouding staan. Dit is ’n integrale deel van Afrika-spiritualiteit, waar ’n ek-u-verhouding met ander uitgebeeld word deur waardes van respek, verantwoordelikheid en vriendskaplikheid. Hierdie soort verhoudings word gekenmerk deur faktore van solidariteit, betrokkenheid asook die bou van ’n gees van samehorigheid. Afrika-mense het baie feeste en rituele wat bande van eenheid tussen groepe versterk.

6.4.4 Ruimtelike verhoudings, wat in Afrika-spiritualiteit betekenis aan plekke en dinge gee. As mense het ons ’n verhouding met die natuur en ons omgewing. Die natuur dra groot geestelike werklikhede vir Afrika-mense. Dit word meestal in Afrika-spiritualiteit uitgebeeld deur simbole en lewensiklusse wat op die natuur gebaseer is en in Afrika-spiritualiteit bevestig word.

Kasambala (2004:44) is van mening dat Lartey se vyf dimensies van spiritualiteit ons help om Afrika-spiritualiteit te verstaan juis “when compared to other spiritualities in different contexts of the world. The outstanding feature that has important significance for spirituality in Africa is its emphasis on the corporate (relationships among people) dimension.” Hierdie dimensies is egter nie teenstrydig met die hoofeienskappe wat vroeër aangedui is nie, maar vorm ’n raamwerk waarbinne die eienskappe geïnterpreteer moet word. Die relevansie van bogenoemde dimensies vir Afrika-spiritualiteit is onteenseglik. Dit is duidelik dat Afrika-spiritualiteit die gom is wat verskillende fasette van Afrika-lewe saambind. Hierdie spiritualiteit vind uiting deur die verhouding met God, voorvaders, medemense en die natuur. Die wêreld word beskou as ’n geestelik-historiese realiteit wat ’n kosmoteandriese visie voorstel waar God, die mens en die natuur in ’n simbiotiese verhouding staan. Dié konsep bestaan uit drie elemente, naamlik kosmos (wêreld), theos (God) en andros (mens). Brinkman (2007:151) en Panikkar (1993:72–7) beskryf kosmoteandrisme as “a concept in which God, human beings and the whole creation are interwoven together without lapsing into pantheism”. Afrika het inderdaad verskillende begrippe en konsepte oor God; desnieteenstaande toon Ekeke en Ekeopara (2010:215) dat daar ’n algemene aanvaarding is van een Opperwese wat bo alle gode is, en dat dít die fokus van alle aktiwiteite soos aanbidding, rites, rituele of offerandes word. Daar is ’n sterk verband of verhouding tussen die bonatuurlike, die mens en die natuur, wat in ’n geslote sisteem verkeer. Dus is dit verstaanbaar as Afrika-mense tydens siekte en krisis die oorsake van hul lot toeskryf aan die verbreking van die ekwilibrium of harmonie in hul fisiese en bonatuurlike verhoudings.

7. Oorsake van siekte in Afrika-perspektief

Die konsep van siekte het beide individuele en kosmiese implikasies binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing. Siekte word nooit apart van gemeenskap en verhoudings gesien nie. In dié verband sê Berinyuu (1989:71) dat siekte gebeur as gevolg van ’n versteuring in verhoudings, hetsy met lewendes of met die voorvaders. Hierdie siening word ook bevestig deur Louw (2005b:169), wat siekte en siektetoestand in Afrika met individuele en kosmiese fasette verbind, maar verder die noue verband tussen siekte en die gedrag of optrede van ’n individu uitwys. Binne Afrika-spiritualiteit is daar minstens vier sterk indikators wat bydra tot siektes:

7.1 Persoonlike handelinge, wat lei tot ’n oortreding teen ’n gemeenskaplike norm of verwaarlosing van die verhouding met die voorvaders.

7.2 Sondes van naasbestaandes in die verlede, wat as generasievloeke van geslag tot geslag oorgedra word.

7.3 Gebroke menslike verhoudinge en die verontagsaming van belangrike menslike waardes (Dwane 2002:26). Siekte en krisisse word grotendeels toegeskryf aan diskonneksie met of verbreking van generasiebande wat fundamenteel vir eenheid is.

7.4 Die invloed en uitwerking van bose magte wat negatiewe gevolge op die mensdom het. Afrika-kosmologie handhaaf geloof in goeie geeste wat beskerm en slegte geeste wat siekte en noodlot bring, sowel as bonatuurlike en toormagte wat lewendes voordelig of nadelig beïnvloed. Daar word algemeen aanvaar dat fisiese en geestelike wêrelde in ’n voortdurende verhouding met mekaar en met die gemeenskap staan; daar is geen afstand tussen die materiële en geestelike, sigbare en onsigbare wêrelde nie.

Binne die Afrika-konteks is daar verskeie soorte siektes: sommige is van psigosomatiese aard en word geassosieer met geestelike versteuringe; ander is van kulturele aard, soos toordery, demoniese geeste, histerie, vergiftiging en besoedeling (Maboea 2002:66–8). In tradisionele Afrika-godsdienste word geestesversteurings soos psigiese versteurdheid en skisofrenie toegeskryf aan disharmonie tussen die mens en die bonatuurlike. Inderdaad, die hoofrede vir psigiese versteurdheid word aan bose aanvalle gekoppel. Swartz (1997) dui aan dat die inheemse Suid-Afrikaanse gemeenskappe glo dat daar harmonie moet wees tussen die individu en die voorouers, omdat dit belangrik is vir die handhawing van ’n gesonde geestestoestand. Die harmonieuse situasie word bewerkstellig wanneer individue en hul families sosiale en spirituele verpligtinge teenoor die voorouers nakom. Sommige geestessiektes tree met ander woorde in wanneer die verhouding tussen die voorouers en die lewendes versteur word. Hierdie soort siektes wat as gevolg van disharmonie manifesteer, word deur tradisionele genesers behandel, wat juis intree om die wanbalans tussen die familie en die voorouers te herstel.

Msomi (2008:99) toon aan dat die Zoeloes siektes toeskryf aan natuurlike of bonatuurlike oorsake. Die natuurlike val onder wat umkhuhlane genoem word, dis siektes wat net kom en waaraan daar geen keer is nie, soos byvoorbeeld verkoues, masels, ens. Aan die ander kant moet bonatuurlike siektes ernstig bejeën word. Hierdie siektes word izifo zababantu of “Afrika-siektes” genoem, en toordery is die hoofoorsaak daarvan. Die meeste Afrika-mense meen dat sogenoemde Afrika-siektes nie deur Westerse medisyne genees kan word nie. Msomi (2008:107) bevestig dat siektes wat deur toordery veroorsaak word, nie deur Westerse metodes behandel kan word nie.

Die argument tot op hierdie punt in die artikel bevestig die Afrika-spirituele wêreld as ’n wêreld waar bonatuurlike wesens ’n groot rol betreffende die denke en aksies van mense speel. Vir die meeste Afrika-mense is spirituele ervaringe dus ’n werklikheid, wat gekoppel word aan die wete dat goeie en slegte geeste in ’n konstante stryd verkeer om beheer van hul lewens te neem. Siekte of gesondheid is ’n spirituele werklikheid vir baie Afrika-mense, wat onderhewig is aan die stand van mense se verhoudings met hul medemense, voorvaders, die natuur en die bonatuurlike. Spiritualiteit wat ’n daadwerklike verskil aan mense maak, moet binne die kultuur en tradisie van ’n betrokke groep uiting vind.

8. Kultuur en tradisies in oënskou in Afrika-spiritualiteit

Kultuur is ’n moeilike konsep om te definieer. Clifford Geertz (1973:89) stel dit dat “culture denotes a historically transmitted pattern of meanings embodied in symbols, a system of inherited conceptions expressed in symbolic forms by means of which men communicate, perpetuate, and develop their knowledge about attitudes toward life”. Die studie van kultuur moet nie slegs op die uiterlike of die opmerklike handelinge konsentreer nie, maar die diepe betekenis van elke kultuur ondersoek en probeer verstaan. Die woord kultuur het ’n Latynse oorsprong: cultus of cultura, met verskeie betekenisse: verbou (landboukundig), bewoon, religie (godsdienstig) en bewaar (moreel) (Eagleton 2000:2). Cultus of cultura verwys na arbeid of optrede deur mense. Kultuur is ’n kollektiewe gerigtheid van ’n bepaalde groep wat deur middel van reëls, waardes, gelowe en gebruike hul gemeenskaplikheid beleef en onderlinge identiteit bepaal (Van Zyl 2010:2). Kultuur as gemeenskaplike identiteit vorm ons om te word wat ons alreeds is deur die natuurlike proses van internalisering van ’n gemeenskap deur te deel in waardes, simbole, gebruike en bepaalde vorme van gedrag. Parekh (2006:143) definieer kultuur soos volg: “Culture is ... a system of beliefs and practices in terms of which a group of human beings understand, regulate, and structure their individual and collective lives. It is a way of both understanding and organizing human life.” Alle mense het ’n kultuur wat gemeenskaplike uitdrukking en sin gee aan hul omgewings en hul rol daarin. Kulture van verskillende mense het oor die eeue ontwikkel en is dus voortdurend aan die transformeer. Kirsten (1984:287) beskryf kultuur as “’n dinamiese verskynsel waarin mens en natuur tesame betrokke is en in beweging kom. Dit is die omvormingsproses waarin die natuur gewysig word en waarin tegelykertyd die mens homself voortdurend vernuwe.” Juis daarom beskou ons Afrika-spiritualiteit as ’n sentrale deel van Afrika-kultuur. Dit word verder bevestig deur Ezeh (2003:37), wat aandui dat daar ’n deurlopende band tussen kultuur en godsdiens is omdat kultuur vir baie Afrika-mense nes godsdiens is en andersom.

Geertz (1973:123) argumenteer dat die interaksie tussen kultuur en godsdiens die rol van spiritualiteit in die lewe van ’n individu of ’n groep selfs duideliker uitbeeld. Dit dien as ’n bron van besondere konseptualisering van die wêreld, die self en onderlinge verhoudings. Godsdiens vervul dus ’n oriënterende funksie wat individue of ’n gemeenskappe help om identiteit en hul plek binne die wêreld te ontdek. Kultuur beïnvloed hoe siekte, siek wees en gesondheid gekonseptualiseer word. Elke kultuur het dus sy eie verklarings vir siekte. Maraich (2003) merk op dat elke menslike gemeenskap eie kulturele sisteme het om te reageer tydens siekte en om herstel te bevorder tydens siekte. Die verskillende kulturele werklikhede wat mense ontwikkel, hetsy geloofsbelydenis, waardes, tale, institusies of wette, het ’n invloed op hoe mense funksioneer en uiteindelik selfs siekte definieer.

Dit is duidelik dat Afrika-spiritualiteit verstaan en begryp moet word vanuit Afrika-kultuur en
-denke. Dit noodsaak dat ons die Afrika-kultuur en -tradisie moet definieer en die rol wat dit in spiritualiteit speel, bepaal. Nürnberger (2007:v) redeneer dat geen kultuur staties is nie, maar blootgestel is aan veranderinge; dit geld ook Afrika-kulture. Dit is belangrik om die teoretiese raamwerk waarvolgens Afrikaïese kosmologie funksioneer, te verstaan sodat ons Afrika-spiritualiteit beter kan begryp. In dié verband merk Kalu (2000:56) op: “Africans operate with three-dimensional perception of space: the sky, the earth, and the ancestral world, which is located under the earth ... Each space dimension is imbued with divinities, territorial spirits, and a host of minor spirits.” Hierdie sentimente word ook deur Buys (2000:12–4) bevestig in sy bydrae oor die dinamiese wêreldbeskouing van Afrika. Daar is verbindings tussen die fisiese en die onsigbare werklikhede, in so ’n mate dat daar selfs na die dood konneksies is met die lewendes en dié wat vooruitgegaan het. In dié sin bevestig Skhakhane (1995:11) dat gemeenskap met beide lewendes en dooies ’n kerndeel van Afrika-spiritualiteit uitmaak. Dit spreek van ’n noue band tussen Afrika-mense en hul voorvaders. Voorvaders vervul ’n belangrike rol in die gemeenskap, as punt van kontak tussen die gemeenskap en die geestelike wêreld. Kasambala (2005:53) toon verder dat Afrika-kosmologie deel vorm van Afrika-spiritualiteit, en beide spiritualiteit en kosmologie werk met die veronderstelling dat die lewe beïnvloed word deur verhoudings tussen mense, wat sigbaar en onsigbare dimensies bevat.

Afrikaïese kosmologie is rondom hiërargiese orde gesentreer (Bujo 1992:20). Bujo wys daarop dat hierdie hiërargie bestaan uit beide die sigbare en die onsigbare wêrelde. Afrika se lewens- en wêreldbeskouing het nie ’n begrip van persoonlike sonde nie, want oorsake van enige oortreding of onheil word vanuit ’n kosmologiese perspektief beskou. Hiervolgens word skuld binne die gemeenskapsverband of as ’n natuurlike ramp beskou. Waar daar deur ’n persoon of ’n gemeenskap oortree word, is ’n versoeningsproses nodig. Die gebroke verhouding moet herstel word deur verskillende offers, rituele en seremonies uit te voer met die doel om die voorvaders tevrede te stel. Die versoeningsproses word behartig deur ’n senior familielid wat namens die familie met die voorvaders in gesprek tree. Dit is ’n noodsaaklike praktyk, want daar word verstaan dat voorvaders die mag het om goed of skade aan ’n groep of individu te doen.

Mpolo (1994:24) bevestig dat goeie en slegte geestelike magte die mensdom beheer. Aldridge (2000:35) veronderstel dat siekte ’n manifestasie is wat aantoon dat heelheid of harmonie in die liggaam versteur is. Binne hierdie konteks speel spiritualiteit ’n belangrike rol in die wyse waarop siekte en gesondheid verstaan en hanteer word. Siekte, binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing versteur en destabiliseer die sosiale orde, ekwilibrium en harmonie (Louw 2005b:169).

9. Kontinuïteit en diskontinuïteit tussen Christelike en Afrika-spiritualiteite

Daar is ongetwyfeld baie elemente van die spiritualiteite wat mekaar komplementeer, tog is daar ook duidelike verskille waarvan kennis geneem moet word. Die feit dat daar geen enkele, universele wêreldbeskouing is oor hoe siektes en krisisse ontstaan of bekamp kan word nie, toon dat elke kultuur oor ’n eie konseptuele raamwerk vir siekte en genesing beskik. Sodi en Bojuwoye (2011:349) bevestig dit deur daarop te wys dat daar verskillende kulturele konseptualiserings is rakende die werklikhede van siekte en genesing en waarsku teen die toepassing van universele gesondheidsisteme op alle kulture. Daar moet gewaak word teen terapeutiese benaderings wat universele toepaslikheid of superioriteit op alle ander sisteme wil afdwing (Moodley en Sutherland 2010). Daar moet doelbewus na verskillende elemente uit kulture, gelowe en benaderings gesoek word om inklusiewe metodes te gebruik. Moila (2002:20) dui aan dat daar ’n wederkerige interaksie moet wees tussen die Afrika-perspektief van gesondheid, siekte en genesing en die Afrika-siening van die Bybelse God. Hy verduidelik dat hierdie interaksie nie die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing sal vernietig nie, maar eerder kan lei tot die ontwikkeling van nuwe perspektiewe (Moila 2002:20). Dit is juis binne die interaksie tussen Bybelse en Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouings waar die ontwikkeling van nuwe perspektiewe kan lei tot ’n dieper en meer betekenisvolle waardering van ervaringe met siekte en gesondheid vir die Afrika-mens. Dit kan ook ’n geleentheid bied vir beide perspektiewe om krities en konstruktief met mekaar in gesprek te tree. Daar moet juis gewaak word teen sinkretisme van Bybelse en Afrika-praktyke tydens die soeke na genesing van sieke. Jenkins (2011:45) waarsku om nie genesingspraktyke van Onafhanklike Kerke soos die Sionistekerk (ZCC) as sinkretisties te sien nie, maar dit eerder te aanvaar as eg Christelike en kultureel relevante praktyke. Turyomumazima (2009) stel dat tydens genesingspraktyke dit wensbaar is om Afrika rituele en gebruike te integreer as deel van ekumeniese integrasie; en moet nie noodwendig as sinkretisme gereken word nie. Veral in Afrika is dit onmoontlik om die Christelike boodskap te skei van kultuur. In Afrika word gedurig daarna gestreef om die Christelike boodskap te versoen met Afrika-kosmologie met betrekking tot die posisie van Jesus Christus.

Soos reeds aangedui, word Christus beskou as die groot broer wat ’n belangrike voorvaderlike rol speel (Brinkman 2007:225). Christus het gesterf, maar anders as enige voorvader, het Christus die dood oorwin en opgestaan en regeer nou in heerlikheid. Hierdie begrip word duidelik uitgespel deur Paulus in 1 Korintiërs 15:20.Die idee van die eerste vrug is ’n metafoor uit die Ou Testament wat verwys na die eerste porsie van enige opbrengs wat met danksegging aan God geoffer word (Ciampara en Rosner 2010:761). ’n Diepe beskouing van inklusiewe spiritualiteit wat ’n wedersydse uitwerking het op Afrikaïese en Christelike spiritualiteite moet altyd rekening hou met uniekheid en diversiteit. Die kritiese balans tussen kulturele en Bybel-hermeneutiese interaksie moet gebruik word om die band van kontinuïteit te versterk. Hierdie interaksie is belangrik om ’n grondslag te bied vir verdere dialoog, gesprekvoering en die ontwikkeling van ’n terapeutiese raamwerk vir ’n reaksie van hoop vir siek mense. Die ontwikkeling van ’n terapeutiese raamwerk moet binne ’n multi-inklusiewe spiritualiteit plaasvind, om sodoende ’n funksionele alternatief tydens siekte en krisis te bied.

10. Slotsom

Die oorsake van en redes vir siekte en krisis het ’n omvangryke impak binne die Afrika-konteks. Binne die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing word mense wat siek is of ’n krisis beleef, uitgedaag, en daarom moet daar na alternatiewe intervensietegnieke gesoek word om genesing te bewerkstelling. Siekte en krisisse is ’n ware bedreiging vir die produktiewe voortbestaan van die Afrika-vasteland, spesifiek vir jong mense, wat die meerderheid van die bevolking uitmaak. Siekte en krisis is so oud as die mensdom, en dus deel van menswees. Maar in Afrika is dit ’n onvermydelike en katastrofiese werklikheid weens die ekonomiese, sosiale, politieke en geestelike uitdagings wat die meeste mense tans ervaar.

Die artikel het geensins probeer om ’n siekte- en krisisvrye Afrika voor te stel nie, maar eerder om die realiteit van siekte en krisisse, en die vernietiging wat dit meebring, aan te toon, en spiritualiteit as ’n alternatiewe respons daarop te bespreek. Die doel was om ondersoek in te stel na die spirituele dimensie van die Afrika-mens tydens siektes en krisisse. Alhoewel siekte en krisisse demotiverend, teenproduktief en lewensbedreigend van aard is, en baie mense wat hulle daarin bevind, met wanhoop worstel, het die artikel gepoog om juis binne dié werklikheid die onverskrokke en positiewe deurslag uit te beeld wat Afrika-spiritualiteit ontlok.

Die ubuntu-filosofie waarop Afrika-spiritualiteit gebaseer is, maak dit moontlik om tydens siekte en krisis ondersteuningsmeganisme daar te stel wat hoop kan bied. Die grootste bron van Afrika-spiritualiteit is die mens-tot-mens-verhoudings en die Afrikaïese lewens- en wêreldbeskouing wat moontlikhede skep om ondersteuning te bied te midde van stryd en pyn. Baie Afrika-mense het hoë agting vir die rol wat voorouers in hul lewens vervul. Siekte en krisis word nie ligtelik benader nie, maar word direk verbind met die versteuring van verhoudings met die voorouers. Afrika-spiritualiteit is dinamies en blootgestel aan transformasie deurdat Afrika-kultuur in gedurige wisselwerking met ander kulture en Christenskap is. Afrika-kultuur is dus weens globale en eksterne invloede in ’n deurlopende ontwikkelende en vormende proses. Die feit dat kulture dinamies is en in interaksie met ander beskawings transformeer, is ’n faktor wat die Afrika-mens konstant beïnvloed. Dit word dus baie moeilik om van Afrika-spiritualiteit te praat asof dit ongeaffekteerd is deur ander kulture en godsdienste. In Sub-Sahara-Afrika speel geloof, hetsy Christelik of Moslem, ’n deurslaggewende rol. Baie Afrika-kulture het ’n metamorfose ondergaan weens die invloede van die Christendom, Islam en verwestersing.

Dit is nodig dat Afrika-spiritualiteit in konstruktiewe interaksie met Christelike spiritualiteit moet verkeer, spesifiek in Suidelike Afrika waar die meeste Afrika-mense die Christelike geloof aanhang. Die artikel poog daarom om te argumenteer ten gunste van ’n holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit. Hierdie soort spiritualiteit sal lei tot ’n inklusiewe en integrale benadering wat beide Afrikaïese en Christelike spiritualiteite op kreatiewe maniere by mekaar laat invleg. Binne dié benadering is dit moontlik dat siekte en krisis op so ’n wyse aangespreek kan word dat dit Afrika-mense in staat sal stel om hoop en sin te kan ervaar te midde van die uitdagings wat hulle beleef.

Bibliografie

Abraham, K.C. en B. Mbuy-Beya. 1994. Spirituality of the third world. Maryknoll, New York: Orbis.

Aldridge, D. 2000. Spirituality, healing and medicine. Return to silence. Londen: Jessica Kingsley.

Bellagamba, A. 1987. New attitudes towards spirituality. In Shorter (red.) 1987.

Berinyuu, A.A. 1989. Towards theory and practice of pastoral counseling in Africa. Frankfurt: Peter Lang.

Brinkman, M.E. 2007. The non-Western Jesus. Jesus as bodhisattva, avatra, guru, prophet, ancestor or healer? Londen: Equinox.

Bujo, B. 1992. African theology in its social context, vertaal deur John O’Donohue. Nairobi: St. Paul Communications.

Buys, G. 2000. Competing worldviews in Africa: The search for an African Christian worldview. REC Theological Forum, 28(3&4):8–27.

Ciampara, R.E. en B.S. Rosner. 2010. The first epistle to the Corinthians. Grand Rapids, Michigan: William Eerdmans.

De Klerk, B.J. 2001. Liturgie, transformasie en die Afrika-renaissance. Verbum et Ecclesia, 22(2):273–91.

Dwane, S. 2002. Between two stools – issues of gospel and culture. Genadendal: Genadendal Drukkery.

Eagleton, T. 2000. The idea of culture. Massachusetts: Blackwell.

Ekeke, C.E. en C. Ekeopara. 2010. God, divinities and spirits in African traditional religious ontology. American Journal of Social and Management Sciences, 1(2):209–18.

Ezeh, A.U. 2003. Jesus Christ the ancestor. Berne: Peter Lang.

Geertz, C, 1973. The interpretation of cultures: selected essays. New York: Basic Books.

Getui, M.N. en M.M. Theuri (reds.). 2002. Quests for abundant life in Africa. Nairobi: Acton.

Han, Y.S. 2013. The understanding of God in African theology: contributions of John Samuel Mbiti and Amba Odeyoye. DTh-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Holder, A. 2005. The Blackwell companion to Christian spirituality. Oxford: Blackwell Publishing.

Jenkins, P. 2011. Notes from the global church – South African “Zionist”. Christian Century, 16 Junie.

Kalilombe, P. 1994. Doing theology at the grass roots: theological essays from Malawi. Gweru: Mambo.

Kalu, O. 2000. African Christianity: an African story. Universiteit van Pretoria.

Kanyandogo, P., N. Fogliacco, D. Kyeyune e.a. 2001. Inculturating the church in Africa. Theological and practical perspectives. Nairobi: Paulines.

Kasambala, A.E. 2004. The interplay between God-images and healing in pastoral ministry: engaging an African spirituality. DTh-proefskrif. Universiteit Stellenbosch.

Kirsten, J.M. 1984. Wat is kultuur? ’n Filosofiese antwoord. Koers, 49(3):282–294.

Knoblauch, H. 2014. Popular spirituality. InHense, Jespers en Nissen (reds.) 2014.

Kourie, C. 2009. Christianity and the university. Verbum et Ecclessia, (30)1:148–73.

Kourie, C. en L. Kretzschmar (reds.). 2000. Christian spirituality in South Africa. Pietermaritzburg: Cluster Publications.

Kretzschmar, L. 1996. A holistic spirituality: a prerequisite for reconstruction of South Africa. Journal of Theology for Southern Africa, 95:63–100.

Krüger, J.S., G.J.A. Lubbe en H.C. Steyn. 2009. The human search for meaning: a multireligion introduction to the religions of humankind. Pretoria: Van Schaik.

Lartey, E. 1997. In living colour: An intercultural approach to pastoral care and counseling. Londen: Cassel.

Lartey, E., D. Nwacchucku en K. Wa Kasonga (reds.). 1994. The church and healing – echoes from Africa. Frankfurt, Main: Lang.

Lombaard, C. en H. Potgieter. 2015. Spiritualiteit en musiek: gevleuelde dissplines. Vir die Musiekleier, 42:9–24.

Louw, D. 2005a. Geloofsvolwassenheid en Christelike spiritualiteit binne die knyptang van prestasiedruk tydens vroegbejaardheid. In die Skriflig, 39(3):423–39.

—. 2005b. A pastoral hermeneutics of care and encounter. Wellington: Lux Verbi.

—. 2012. Network of the human soul on identity, maturity and life skills. Stellenbosch: SUN Media.

Lutheran World Federation. 2004. Ancestors and healing in African spirituality: Challenges to churches in Africa. www.lutheranworld.org/WhatWeDo/DTS/Programs/Spiritualism-Africa (26 Augustus 2018 geraadpleeg).

Maboea, S.I. 2002. The influence of life-giving power in the African traditional religion and Zionist churches in Soweto – a comparative study. Pretoria: Unisa.

Madu, N.S. (red.). 2003. Contributions to psychotherapy in Africa. Sovenga: University of the North Press.

Magesa, L. 2002. African religion: The moral traditions of abundant life. Maryknoll, New York: Orbis.

Makobane, M. e.a. (reds.). 1995. The church and African culture. Germiston: Lumko.

Maluleka, T.S. 2001. Identity and integrity in African theology: A critical analysis. Religion and Theology, 8(1):26–39.

Maraich, L. 2003. Psychotherapy in Africa. In Madu (red.) 2003.

Mbiti, J.S. 1990. African religions and philosophy. Oxford: Heinemann.

Moila, M.P. 2002. Challenging issues in African Christianity. Pretoria: Unisa.

Moodley, R. en P. Sutherland. 2010. Psychic stress in other places: clients who seek healing with traditional healers and psychotherapists. Counselling Psychology Quarterly, 23(3):267–82.

Mpolo, J.M. 1994. The Church and Healing – Echoes from Africa. In Lartey, Nwacchucku en K. Wa Kasonga (reds.) 1994.

Msomi, V.V. 2008. Ubuntu contextual African pastoral care and counselling. Pretoria: Unisa.

Mtetwa, S. 1996. African spirituality in the context of modernity. Bulletin for Contextual Theology in Southern Africa and Africa, 3(2):21–5.

Mugambi, L.N.K. en L. Magesa. 1998. Jesus in African Christianity. Nairobi: Action.

Nketia, J.H. 2010. African spirituality and African culture. www.edinburgh2010 (19 Augustus 2018 geraadpleeg).

Nürnberger, K. 2007. The living dead and the living God. Pietermaritzburg: Cluster.

Nyamiti, C. 1984. The incarnation in the light of African understanding of personal­ity. In Christology from some African perspectives (mimeo). Nairobi: CHIEA.

Ofori-Atta-Thomas, G. 1986. The African inheritance in black church worship. The Journal of the Interdenominational Theological Centre, 14(1,2):43–74.

Olupona J.K. en S.S. Nyang (reds.). 1993. Religious plurality in Africa: Essays in honour of John S. Mbiti. Mouton de Gruyter: Berlin.

Opoku, K.A. 1993. African traditional religion: An enriching heritage. Olupona en Nyang (reds.) 1993.

Panikkar, R. 1993. The Cosmotheandric experience: emerging religious consciousness. Maryknoll, New York: Orbis.

Parekh, B. 2006. Rethinking multiculturalism. A cultural diversity and political theory. Hampshire, Palgrave: Macmillan.

Peterson, E.H. 2005. Christ plays in ten thousand places: A conversation in spiritual theology. Londen: Hodder & Stoughton.

Schneider, S.M. 2005. What is Christian spirituality? In Blackwell Companion to Christian spirituality. Holder (red.) 2008.

Serfontein, A. 2013. Op soek na missionale spiritualiteit: ’n prakties-teologiese verkenning in die lig van die bydraes deur David Bosch en Eugene Peterson. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Setiloane, G.M. 1989. African theology: An introduction. Johannesburg: Skotaville.

Sheldrake, P. 2007. A brief history of spirituality. Malden: Blackwell Publishing.

Shorter, A. (red.). 1987. Towards African Christian Maturity. Kampala: St. Paul.

Skhakhane, J. 1995. African spirituality. In Makobane e.a. (reds.) 1995.

Sodi, T. en O. Bojuwoye. 2011. Cultural embeddedness of health, illness and healing: Prospects for integrating indigenous and Western healing practices. Journal of Psychology in Africa, 21(3):349–56.

Stevens, R.P. en M. Green. 2003. Living the story. Biblical spirituality for everyday Christians. Grand Rapids: William Eerdmans.

Swartz, L. 1997. Culture and mental health. Kaapstad: Oxford Press.

Tieleman, D. 1995. Geloofscrisis als gezichtsbedrog: Spiritualiteit en pastoraat in een postmoderne cultuur. Kampen: Kok.

Turyomumazima, B. 2009. Christ as liberator of healing African traditions. www.africafiles.org/article.asp (1 September 2018 geraadpleeg).

Uzukwu, E.E. 1991. African symbols and Christian liturgical celebration. Worship, 65(2):98–112.

Van den Bosch-Heij. 2012. Spirit and healing in Africa. A reformed pneumatological perspective. Bloemfontein: Sun Media.

Van Zyl, C.F. 2010. Die invloed van religieuse en kulturele diversiteit op morele oriëntasie in die huidige Suid-Afrikaanse samelewing – ’n uitdaging vir die kerk. PhD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Waaijman, K. 2002. Spirituality: Forms, foundations, methods. Leuven: Peeters.

—. 2006. SPIRIN encyclopedia of spirituality. Studies in Spirituality, 16:287–326.

—. 2007. Spirituality – A multifaceted phenomenon. Interdisciplinary explorations. Studies in Spirituality, 17:1–113.

World Health Organisation. 1992. Basic documents. Geneva: WHO.

Eindnotas

¹ Die artikel is moontlik gemaak deur die finansiële bydrae van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.

² Die “SPIRIN encyclopedia of spirituality” van K. Waaijman word verduidelik in Studies in Spirituality, 16:287–326.

³ Krisis ontstaan wanneer mense ’n situasie ervaar wat totaal nuut of oorweldigend is sodat hul gewone hanteringsmetodes onvoldoende is. Gevolglik ondervind mense gevoelens van onsekerheid en magteloosheid wat geleidelik tot sielkundige, sosiale en fisieke wanbalans of disekwilibrium lei. Die krisis kan veroorsaak dat ’n individu beheer verloor en verward raak, en dikwels gevoelens van vrees en skuld en onaangename emosies ervaar.

⁴ Afrikaïese wêreldbeskouing en kultuur is grotendeels ’n paternalistiese beskouing wat voorouers en God met manlike metafore en beelde vereenselwig. In gevalle waar ons na Afrika-sieninge betreffende voorouers en God verwys, sal ons die manlike vorm behou om konsekwent te wees met die meerderheid Afrika-benamings van hierdie konsepte.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Holistiese Christelike Afrika-spiritualiteit tydens siekte en krisis: ’n Pastoraal-hermeneutiese perspektief appeared first on LitNet.

Opsomming

Die swak leesprestasie van Suid-Afrikaanse kinders bly ’n bekommernis vir opvoeders.¹ Uit die navorsing wat ons oor die afgelope aantal jare gedoen het, het ons tot die slotsom gekom dat perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein ’n belangrike rol speel in die bemeestering van leesvaardigheid. Die voorskoolse fase is ’n belangrike tydperk in die lewe van die klein kind vir die ontwikkeling van hierdie vaardighede. In hierdie artikel is hierdie vaardighede teoreties bekyk en in verband gebring met ’n aantal aktiwiteite om die toepaslikheid van die aktiwiteite vir die ontwikkeling van hierdie aspekte by die voorskoolse kind te ondersoek. Die vraag onderliggend aan dié navorsing is of die aktiwiteite wat deur ons vir voorskoolse kinders in die praktyk voorgestel is, wel daarop gerig is om die genoemde drie vaardighede te bevorder. In ’n ondersoekende studie is ’n gemengde navorsingsmetode gebruik om hierdie navorsingsvraag te beantwoord. Die metode sluit ’n vraelys sowel as die Delphi-tegniek² vir die evaluering van die aktiwiteite in. Die vraelys is by ’n werkswinkel voltooi en die evalueringslys vir die toepaslikheid van die aktiwiteite, is aan ’n aantal kundiges voorgelê vir beoordeling. Die meeste werkswinkelgangers wat die vraelys voltooi het, was nie bewus van die uitvoerende funksie van die brein en die rol daarvan in konsepvorming nie. Die kundiges wat die voorgestelde aktiwiteite geëvalueer het, was dit met ons eens oor die toepaslikheid van die aktiwiteite vir die verwerwing van perseptuele vaardighede, konsepte en die uitvoerende funksie van die brein.

Trefwoorde: aktiwiteite; konsepvorming; perseptuele vaardighede; uitvoerende funksie van die brein; voorskoolse kinders

Abstract

Perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain at pre-primary level – an exploratory study

Perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain have an important role in the mastering of learning and reading skills (Cartwright 2012; Andrich, Hill and Steenkamp 2015; De Witt and Lessing 2018a). These skills are not inherent to a person and the acquisition of the essential aspects already takes place at preschool stage (Anderson 2002; Kovács and Mehler 2009; Cartwright 2012). Mastering of these skills enhances the possibility for successful reading at entry level of formal schooling (Nicolopoulou 2010; Education and Training 2019) and should therefore be the focus in preschool activities. The role of these skills in a number of activities for preschoolers is reflected in the study. The aim of the research is embedded in the research question: To what extent do our proposed activities for preschoolers enhance the perceptual skills, concept development and the executive function of the brain?

For the purpose of this research perceptual skills are defined as the result of the process of extracting and organising information – giving meaning to what we see or hear. Meaningful reading requires different perceptual skills, including figure background discrimination, perception of form, sequence, analysis, synthesis, association and memory. Meaning of the reading passage is acquired only when the child has acquired the applicable concepts (Andrich, Hill and Steenkamp 2015; De Witt and Lessing 2018a).

We see a concept as a mental representation or building block for knowledge which is used to organise and categorise experience (Bjorklund 2000; Sander 2011; Education and Training 2019). Forming concepts is therefore the result of a system of cognitive organising by means of which characteristic features of previous experience are utilised in recognising new objects (Sander 2011; Charlesworth and Lind 2012; De Witt 2016). This recognition is possible only when the concepts of assimilation, accommodation and retention are mastered. Forming concepts is not only an effective way to organise experiences in the memory, but also serves to identify objects, to form analogues, and to draw conclusions to use as building blocks for more complex skills (Gelman 1998, 2009; Sander 2011). Acquiring perceptual skills and development of concepts already commences with the pre-school child while input from the environment and more in particular educators’ involvement play an important role in the process (Gelman 2009; Charlesworth and Lind 2012).

In neuroscience the learning process is known as the executive function of the brain which refers to a group of interrelated processes resulting in purposeful behaviour. The executive function of the brain enables one to control behaviour, work purposefully and manage complex cognitive processes. The executive function of the brain involves a variety of motor and cognitive activities to order successive actions to achieve a particular objective. By means of the executive function of the brain one can simultaneously plan, focus attention, remember instructions and execute different tasks (Diamond 2012). The executive function of the brain is characterised by the following cognitive processes: attention control, cognitive flexibility, inhibition control, initiation, meta-cognition, organising, planning, self-regulation, switching and a working memory (Cartwright 2012). Although development is a lifelong process, many of the critical aspects already take place during the preschool phase.

We selected a number of activities which focus on enhancing perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain of the preschool child. The activities address shape consistency, sound consistency, sequence and pattern completion, collection, anticipation, schema matching, thought and relationships. Concepts acquired by means of activities are based on perceptual skills and go hand in hand with appropriate aspects of the executive function of the brain. A workshop on the subject of perceptual skills, concept development and the executive function of the brain was presented to teachers in the Preprimary Phase. With a view to the outcome of the research question the workshop participants completed a questionnaire. 

The questionnaire was compiled to determine:

1) to what extent the research participants included activities for the development of concepts in their daily programme
2) whether participants, after having attended the workshop, could indicate the importance of the executive function of the brain for concept development
3) to what extent participants could suggest appropriate activities for the development of the executive function of the brain.

Some questions were included in the questionnaire for workshop participants for their comments and recommendations.

We further analysed the proposed activities with regard to perceptual skills, concepts and appropriate aspects of the executive function of the brain and presented it to ECD experts in table form. With each of the activities the underlying perceptual skills, the concepts in question and the appropriate executive functions of the brain as viewed by the researchers were indicated. The Delphi technique (Salkind 2012) was used to obtain the view of the ECD specialists. The participating specialists were requested to evaluate our point of view and to provide suggestions for activities with a view to enhancing and refining the three key skills concerned.

Participants were purposefully selected and 19 people completed the questionnaire. Pre-primary teachers that were delegated to attend the workshop were selected to participate in the research. The experts involved in evaluating the Delphi commentary list were selected on the basis of their involvement in the Preprimary Phase as well as on their appropriate qualifications, knowledge and experience in the field. Eight participants assessed the activities, and apart from the teachers, a school principal as well as a university lecturer was included. We adhered to the necessary ethical measures.

By means of the research it was determined that most of the participants included activities focused on development of concepts in their daily programmes at preprimary schools. Most of the participants that completed the questionnaire were not aware of the executive function of the brain and its role in concept formation. After having attended the workshop, participants could indicate the importance of the executive function of the brain in developing concepts. Participants could, however, not suggest appropriate activities to enhance the executive function of the brain. This inability as indicated by the majority, is most likely due to the fact that they previously had no knowledge of the executive function of the brain

Qualitative findings of open questions in the questionnaire did not contribute much to the research. Participants indicated that the most important concepts for children in the Preprimary Phase were covered by the workshop. It was also found that knowledge of the executive function of the brain in concept development was new information for the majority of the participants.

The experts that evaluated the proposed activities were in agreement regarding the relevance of the proposed activities for acquiring the skills concerned. However, two of the specialists indicated that working memory, planning and organising are applicable to all the activities.

The conclusion we draw as a result of this explorative investigation is that perceptual skills, concept formation and the executive function of the brain can be developed by means of activities. We are convinced that inadequate mastering of reading and learning skills can be ascribed, inter alia, to insufficient stimulation regarding development of concepts and the different aspects of the executive function of the brain. To support such a conviction would require a longitudinal study where reading achievement of children that were subjected to such a purposeful programme at pre-primary level, will be compared with results from a control group.

Keywords: activities; concept formation; executive function of the brain; perceptual skills; pre-primary children

1. Agtergrond

Opvoeders klop dikwels by ons aan vir hulp met kinders wat leesuitdagings ervaar. Hierdie nood van opvoeders het nie net tot ons as kundiges op preprimêre- en remediërende-onderwysvlak gespreek nie, maar ook as navorsers. Ons soeke na ’n oplossing vir die leestekorte van leerlinge het tot ’n verskeidenheid vrae gelei wat die volgende insluit: Wat behels die leeshandeling? Wat is die voorvereistes vir die bemeestering van die leeshandeling? Waaraan moet onderwysers en navorsers aandag gee om leerlinge, insluitende tweedetaalleerders, tot leessukses te lei? Watter handelinge en konsepte is onderliggend aan leesvaardigheid en wat is die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die verwerwing van leesvaardigheid? Waaraan moet op voorskoolse vlak aandag gegee word met die oog op konsepvorming en gevolglik leesverbetering?

Ons navorsingsreis na aanleiding van die vrae het in 1996 begin en ons op verskillende paaie geneem. In ons soeke na ’n antwoord is navorsing oor lees en leesverwante sake vanuit ’n verskeidenheid invalshoeke gedoen. Aandag is gegee aan riglyne vir die samestelling van ’n leesprogram vir tweedetaalleerders, ’n uitkomsgebaseerde benadering tot leesonderrig, vroeë geletterdheidsvaardighede van graad R-leerders, opvoedkundig-sielkundige aspekte wat lees by kinders beïnvloed, die invloed van ’n skoolgereedmakingsprogram op taal en fonologiese vaardighede, die ondersteuning van die voorskoolse kind met betrekking tot ontluikende leesvaardigheid, die dekonstruksie en begrip van voorgeletterdheidsontwikkeling en onlangs ook die rol van konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein ter verbetering van voorleesvaardighede wat reeds voorskools behoort plaas te vind. Navorsing oor die onderwerpe het tot die publikasie van ’n verskeidenheid artikels in geakkrediteerde tydskrifte gelei. 

Die verwerwing van perseptuele vaardighede deur spel en ander aktiwiteite is ’n belangrike komponent in die preprimêre-onderwysprogram. Ons soeke na ander moontlike belangrike aspekte op voorskoolse vlak het gelei tot die dekonstruksie van die leeshandeling (De Witt en Lessing 2018a) met die oog op die identifisering van onderliggende konsepte waaraan aandag gegee behoort te word op voorskoolse vlak. Hierdie soeke het tot nuwe rigtings in ons denke gelei en ons het begin wonder oor die doelgerigte vorming van konsepte op voorskoolse vlak en die rol van die uitvoerende funksie van die brein daarin. In die soeke na konsepte onderliggend aan die leeshandeling is gekyk na visuele en ouditiewe vaardighede en die rol van dié vaardighede in konsepvorming, asook in die leeshandeling. Die vaardighede is vervolgens in verband gebring met konsepte onderliggend aan die leeshandeling. Die aanvangsleser wat byvoorbeeld die perseptuele vaardigheid bemeester het om tussen belangrike en onbelangrike inligting te onderskei (figuur-agtergrondonderskeiding), is in staat om op bepaalde woorde of sinne in die leesstuk te fokus. Die leser sal die vaardigheid kan toepas slegs indien die konsep van vormkonstantheid bemeester is. Die bemeestering van die konsep vormkonstantheid is dus ’n voorvereiste vir figuur-agtergrondonderskeiding voor-leesvaardigheid. Hierdie konsep word bewustelik of onbewustelik reeds voorskools gevorm. Dit blyk derhalwe dat die verwerwing van die voorvereistes vir die leeshandeling (voor-leesvaardighede) en konsepvorming hand aan hand loop (Lessing en De Witt 2017).

Die vorming van konsepte onderliggend aan die leeshandeling berus egter op die funksionering van die brein deur bepaalde kognitiewe prosesse (Stauffer, Abrams en Pikulski 1978; Campbell 2015). Hierdie kennis het ons fokus verskuif na die neuro-ontwikkeling en die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein in die leeshandeling. Ons indringende ondersoek na die verband tussen konsepvorming, lees en die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein tydens die leeshandeling het gelei tot ’n teoretiese besinning oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die leeshandeling (Lessing en De Witt 2017). Ons as wetenskaplikes is deeglik bewus van die feit dat die vorming van konsepte ’n neurologiese proses is wat plaasvind in die prefrontale korteks (Guy en Byrne 2013) asook die neurale areas wat met die prefrontale korteks verbind is (Diamond en Ling 2016). Hierdie ingewikkelde neurologiese prosesse onderliggend aan die vorming van konsepte en die bemeestering van die uitvoerende funksie van die brein word dus deur ons erken, maar is nie die fokus van hierdie artikel nie.

Deur ons bestudering van die literatuur en praktiese ervaring het ons tot die slotsom gekom dat daar onder andere drie belangrike fasette in suksesvolle leesbemeestering is, naamlik

1) bemeestering van perseptuele vaardighede
2) konsepvorming
3) voldoende bemeestering en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein.

Ons is van mening dat hierdie drie fasette ’n onlosmaaklike eenheid vorm en dat leeraktiwiteite met voorskoolse kinders onder andere op die vorming en versterking van hierdie aspekte behoort te fokus.

Ons ondersteun die siening van Lukie, Skwarchuk, LeFevre en Sowinski (2014) wat in hulle navorsing bevind dat die blootstelling van leerders aan letter- en syferkundige konsepte die grondslag vir akademiese vaardighede vorm. Verder beklemtoon ons die rol van spel in hierdie proses. Ons meen ook dat die kind wat die drie bogenoemde fasette voorskools bemeester het, ’n groter kans op leessukses het wanneer die formele skoolsituasie betree word, vanweë die feit dat die uitvoerende funksie van die brein in talle leertake ’n rol speel. In ons fokus op hierdie drie fasette negeer of ontken ons nie dat daar ook ander belangrike aspekte is wat ’n rol in leesbemeestering speel nie. Om die leerhandeling – wat lees insluit – baas te raak vereis benewens die kognitiewe prosesse ook motivering en toepaslike gedrag (Guthrie, McRae en Klauda 2007).

Alhoewel neurowetenskaplike studies heelwat inligting verskaf oor kognitiewe gedrag soos leer en geheue, word daar in die onderwyspraktyk weinig van die inligting toegepas (Geake en Cooper 2003; Guy en Byrne 2013). Diamond en Ling (2016) maak melding van ’n verskeidenheid navorsingstudies, maar dui aan dat dit meestal handel oor die verbetering van konsentrasie en die werkende geheue. In ons literatuursoektog kon ons min navorsing oor aktiwiteite vir die voorskoolse kind opspoor wat spesifiek gerig is op die ontwikkeling van die uitvoerende funksie van die brein en die integrasie daarvan met konsepte. Opvoeders het ’n behoefte aan rigtinggewende aktiwiteite ter verbetering van kinders se leer- en leesvaardigheid en ons argumenteer dat die ontwikkeling van perseptuele vaardighede, doelgerigte konsepvorming en die toepassing van die uitvoerende funksie van die brein op voorskoolse vlak in die aktiwiteite ingebed moet wees.

In ’n werkswinkel vir ’n aantal voorskoolse onderwyseresse is die belangrikheid van perseptuele vaardighede, konsepvorming en die rol van die uitvoerende funksie van die brein daarin aan die hand van ’n verskeidenheid aktiwiteite geïllustreer. Die doel van die navorsing is ingebed in die navorsingsvraag: Tot watter mate spreek die aktiwiteite wat ons vir voorskoolse kinders voorstel die ontwikkeling van perseptuele vaardighede, die vorming van konsepte en die bemeestering en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein aan? Om die vraag te beantwoord het ons eerstens ’n vraelys saamgestel om te bepaal tot watter mate die deelnemers aan die navorsing aktiwiteite vir die vorming van konsepte toepas. Verder wou ons deur middel van die vraelys bepaal of hulle ná die bywoning van die werkswinkel die belangrikheid van die uitvoerende funksie vir konsepvorming kon aandui en toepaslike aktiwiteite vir die ontwikkeling daarvan kon voorstel. Ons het ook ons siening van toepaslike perseptuele vaardighede, konsepte en uitvoerende funksies van die brein aan die hand van enkele aktiwiteite aangedui. Hierdie samestelling is volgens die Delphi-tegniek (Salkind 2012) aan ’n aantal kundiges voorgelê met die versoek om die voorgestelde aktiwiteite in terme van die drie fasette te beoordeel. Deur die gebruik van die Delphi-tegniek kan die aktiwiteite hopelik deur die insette van die kundiges verbeter en verfyn word en die navorsingsvraag vir moontlike toekomstige meer omvattende navorsing beantwoord.

2. Teoretiese raamwerk

Daar is ’n verskeidenheid redes waarom kinders leestekorte ervaar of oor onvoldoende leesvaardigheid beskik (Guthrie, McRae en Klauda 2007). Daar bestaan bepaalde vaardighede, wat verkieslik die fokus van voorskoolse programme moet wees, wat leesbemeestering bevorder en wat alreeds op voorskoolse vlak verwerf kan word (McConnell en Rabe 1999). In hierdie artikel fokus ons nie op die leeshandeling as sodanig nie, maar op aktiwiteite vir die voorskoolse kind wat gerig is op die drie vaardighede waarop die navorsing betrekking het. Soos reeds genoem, begin en ontwikkel hierdie vaardighede alreeds voorskools en behoort dit in die preprimêre-onderwysfase aangespreek te word, omdat dit tot verbeterde leer- en leesvaardigheid kan lei (Nicolopoulou 2010; Education and Training 2019).

Vervolgens let ons kortliks op enkele perseptuele vaardighede en die belangrikheid daarvan vir die leeshandeling. Verder kyk ons na konsepte onderliggend aan die leeshandeling en die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van die konsepte. Laastens stel ons eksemplaries ’n aantal aktiwiteite voor vir die verwerwing van die drie vaardighede.

2.1 Die rol van persepsie in die leeshandeling

Die leeshandeling is ’n komplekse proses waarin perseptuele, kognitiewe en taalprosesse ’n rol op ’n kontinuum van herkenning en ontsyferingsvaardighede tot begrip en integrering van inligting speel (Stauffer, Abrams en Pikulski 1978; Campbell 2015). Goedontwikkelde funksionele leesvaardighede, soos ontsyfering, fonologiese en fonemiese bewustheid, morfologie en sintaktiese kennis, is baie belangrik vir leessukses en berus op die bemeestering van sensoriese integrasie wat visuele en ouditiewe perseptuele vaardighede insluit (Zygouris-Coe 2001; Kaiser en Hemmeter 2014).

Die leeshandeling behels ’n verskeidenheid perseptuele vaardighede wat figuur-agtergrondonderskeiding, vormwaarneming, volgorde, ontleding, sintese, assosiasie, geheue en herroeping insluit en met konsepte verband hou. Leesbegrip berus nie slegs op die integrasie van die verskillende sensoriese modaliteite nie, maar ook op die vorming van konsepte en die akkommodasie en assimilasie van konsepte in die bestaande kennis (Andrich, Hill en Steenkamp 2015; De Witt en Lessing 2018a). So sal die blootstelling aan ’n verskeidenheid klanke die ontwikkeling van neurale bane onderliggend aan ouditiewe persepsie tot gevolg hê. Die ontwikkeling van ouditiewe persepsie vorm die grondslag vir hoër-orde-prosesse soos spraak en taalbegrip (Greenough in Bick en Nelson 2016) wat ’n rol speel in leesverwerwing.

Tabel 1 gee ’n aanduiding van die groot verskeidenheid ouditiewe en visueel-perseptuele vaardighede wat ’n rol in die leeshandeling speel. Die doel van hierdie artikel is egter nie om in besonderhede op die aard van perseptuele vaardighede en die leeshandeling in te gaan nie, maar om aktiwiteite saam te stel wat gerig is op die verwerwing en integrasie van perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein. Aangesien die uiteindelike doel van die integrasie van hierdie modaliteite die lees- en leerhandeling kan bevorder, word daar vervolgens gelet op die eerste komponent van die navorsingsvraag, naamlik die rol van perseptuele vaardigheid in die verwerwing van leesvaardighede.

Tabel 1. Die belangrikheid van perseptuele vaardighede vir leesbemeestering (Aangepas uit De Witt en Lessing 2018b)

Konsepvorming loop hand aan hand met perseptuele vaardigheid en die vorming daarvan begin reeds in die suigelingfase van die kind (Sander 2011). Om leesbegrip te verwerf, vereis sowel perseptuele as kognitiewe prosesse met die vorming van toepaslike konsepte as uitkoms.

2.2 Konsepte

’n Konsep is ’n idee of kognitiewe oortuiging wat gevorm word deur die samestelling van die waargenome eienskappe van ’n voorwerp, situasie of gebeurtenis deur ervaring (Dictionary.com; Education and Training 2019). Konsepte, wat op perseptuele vaardighede berus, stel die mens in staat om inligting te organiseer en te kategoriseer (Charlesworth en Lind 2012). Sodoende kan begrip verkry word van rigting, posisie, getalle, hoeveelhede, volgorde, dimensies, grootte, ooreenkomste en verskille, situasies en gebeure. Volgens die internetartikel “Concept formation and reading”, word konsepvorming gesien as die vermoë van ’n persoon om belangrike ooreenkomste in verskillende voorwerpe, situasies of gebeurtenisse waar te neem en die waargenome eienskappe dan in voorwerpe, situasies of gebeurtenisse wat hulle nog nie voorheen gesien het nie, te herken (Sander 2011; Teaching Efficient Reading s.j.). Volgens Rushton, Rushton en Larkin (2010) moet dit in gedagte gehou word dat die vorming van konsepte beïnvloed word deur die verhouding tussen die self en die fisiese omgewing en dat sommige mense dit moeilik vind om verbande raak te sien, wat kan veroorsaak dat konsepte nie maklik deur alle mense gevorm word nie (Teaching Efficient Reading s.j.).

Die vorming van konsepte is dus die uitkoms van ’n kognitiewe organiseringstelsel waardeur die kenmerkende eienskappe van vorige ervaring benut word in die herkenning van nuwe voorwerpe en gebeure. Hierdie herkenning lei tot ’n proses van assimilasie as dit bekend is of akkommodasie in die geval van nuwe kennis en die berging daarvan as konsepte (Sander 2011; Charlesworth en Lind 2012; De Witt 2016). As gevolg van die insette uit die omgewing, en volgens Gelman (2009) veral die bemoeienis van opvoeders, is konsepvorming ’n voortdurende proses (Charlesworth en Lind 2012). Konsepte moet nie noodwendig in isolasie gesien word nie, maar ook met oorkoepelende kennisstrukture gekoppel word (Gelman 2009; Sander 2011).

Kinders vorm skemas en organiseer denkpatrone vir inligting wat hulle deur ervaring kry en wat lei tot die vorming van konsepte (Bjorklund 2000; Sander 2011; Education and Training 2019), waardeur begrip verkry word van byvoorbeeld wat gelees word. Die vorming van konsepte is nie net ’n effektiewe wyse om ervaring in die geheue te organiseer nie, maar dien ook om voorwerpe te identifiseer, analogieë te vorm en afleidings te maak en dien as boublokke vir meer komplekse vaardighede (Gelman 1998; 2009). Die vorming van konsepte is dus ’n baie belangrike aspek in die leer- en leeshandeling. Om die kind, in terme van Vygotsky se teorie, tot die verkryging van kennis te begelei is dus nie slegs om geletterdheidsvaardighede, soos die herkenning van letters, aan te leer nie, maar ook om ’n wye verskeidenheid kognitiewe en sosiale vaardighede te bemeester wat die grondslag vir toekomstige leer kan vorm (Nicolopoulou 2010; Education and Training 2019).

Afgesien van die rol wat sogenaamde rypheid en ervaring in die vorming van konsepte speel, het opvoeders ’n belangrike taak om jong kinders te ondersteun in die vorming van konsepte. Die elemente van die Concept-Oriented Reading Instruction (CORI) wat deur Guthrie e.a. (2007) ontwikkel is, kan aangepas word vir toepassing op voorskoolse vlak deur die gebruik van spel vir die verwerwing van die verskillende vaardighede. Spel en ander relevante aktiwiteite kan gebruik word om die belangrikheid van ervaring (agtergrondskennis), bevraging, soeke, opsomming, organisering en strukturering vir die preprimêre kind te leer.

Goeie begrip van verskillende konsepte stel die kind in staat om opdragte te volg en om sinvolle gesprekke te voer. Konsepte kan toepaslik gebruik word slegs wanneer kinders ’n goeie begrip van die betekenis daarvan het (Gelman 1998; Kid Sense 2018). Ontoereikende konsepvorming word gekenmerk deur: probleme om opdragte uit te voer; onvermoë om die self verbaal uit te druk; swak begrip van wat gehoor word; onvermoë om prentjies te teken en legkaarte te voltooi; ontoereikende probleemoplossingvaardighede en onvoldoende lees- en skryfvermoëns (Kid Sense 2018).

Die vraag wat by ons ontstaan het, was of daar spesifieke konsepte bestaan wat verband hou met perseptuele vaardigheid, onderliggend is aan die leeshandeling en waarop ons kon fokus in die samestelling van ons beplande aktiwiteite. Uit die bestudering van die literatuur kon ons bepaalde vaardighede identifiseer, maar die konsepte wat nodig is om die vaardighede te bemeester word nie eksplisiet in die literatuur genoem nie en ons was genoodsaak om op grond van ons ervaring en op vernuwende wyse toepaslike konsepte af te lei.³

’n Verskeidenheid konsepte wat onderliggend aan die leeshandeling is, is geїdentifiseer en word vir die doel van hierdie artikel soos volg gegroepeer: vorm- en klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing (reeksvorming, ordening en patroonvorming), versameling (groepering, klassifikasie en vergelyking), verwagting⁴ (skatting en voorspelling), skemapassing (segmentering, een-tot-een-ooreenkoms en assosiasie), denke (logiese denkhandelinge, probleemoplossing, divergente denke, konvergente denke en oorsaak en gevolg) en verhoudings (ruimtelike verhoudings, oorsaak-en-gevolg-verhoudings) (Lessing en De Witt 2017). Figuur 1 is ’n vereenvoudigde skematiese voorstelling van die konsepte en perseptuele vaardighede wat by die leeshandeling betrokke is.

Figuur 1. Konsepte onderliggend aan perseptuele vaardighede as onderbou van die leeshandeling (Aangepas uit De Witt en Lessing 2018a)

Die verskillende perseptuele vaardighede (Figuur 1) is oorbekend aan onderwysers en vorm deel van die kurrikulum vir die besondere fases (National Departement of Basic Education 2012; De Witt 2016). Dit is ook aspekte wat deur terapeute en onderwysers wat leerders met leertekorte ondersteun, aangespreek word. Die verwerwing van perseptuele vaardighede en konsepvorming neem reeds by die voorskoolse kind ’n aanvang (Sander 2011) en behoort in die voorskoolse onderrigprogramme ingesluit te word. In ons soeke na ’n oplossing vir die swak leesprestasie van Suid-Afrikaanse leerders het ons ons fokus na die neurowetenskap en kognitiewe handelinge verskuif. Ons kennis van die neurowetenskap en leerhandeling het daartoe gelei dat ons met verhoogde belangstelling begin kyk het na die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte by die voorskoolse kind.

2.3 Uitvoerende funksie van die brein

Die proses waardeur leer plaasvind, staan in die neurowetenskap bekend as die uitvoerende funksie van die brein wat dui op ’n groep verwante prosesse wat die individu in staat stel om sy gedrag te beheer, doelgerig te werk en komplekse kognitiewe prosesse te bestuur (Anderson 2002; Cartwright 2012). Die uitvoerende funksie van die brein behels ’n verskeidenheid motoriese en kognitiewe aktiwiteite om opeenvolgende handelinge te orden vir die bereiking van ’n bepaalde doel. Deur die uitvoerende funksie van die brein en selfreguleringsvaardighede kan die mens beplan, aandag fokus, opdragte onthou en verskillende take gelyktydig uitvoer (Diamond 2012). Volgens Cartwright (2012) word die uitvoerende funksie van die brein deur die volgende kognitiewe aspekte gekenmerk: aandagbeheer, kognitiewe buigsaamheid, inhibisiebeheer, inisiëring, metakognisie, organisering, beplanning, reaksie op terugvoer, selfregulering, die vermoë om van een aktiwiteit na ’n ander oor te skakel en ook die gebruik van die werkende geheue. Die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein word skematies in Figuur 2 geïllustreer.

Figuur 2. Die uitvoerende funksie van die brein

Die uitvoerende funksie van die brein en selfregulerende vaardighede word nie aangebore nie, maar die mens het ’n innerlike potensiaal om die vaardighede te ontwikkel. Alhoewel die ontwikkeling lewenslank geskied, vind talle van die kritieke aspekte reeds in die voorskoolse jare plaas. Volgens Kovács en Mehler (2009) kan die uitvoerende funksie van die brein deur oefening verbeter en begin die ontwikkeling daarvan reeds in die suigelingfase. Op die ouderdom van vier maande begin die suigeling al aandag op voorwerpe vestig en tekens van geheue toon. Driejariges gee ’n aanduiding dat hulle inligting vir die voltooiing van take kan onthou, aandag van een aspek van ’n taak na ’n ander kan verskuif en in staat is om gedragsbeheer uit te oefen (Anderson 2002; Cartwright 2012).

Volgens die Sentrum vir die Ontwikkelende Kind (Center on the Developing Child 2018) en ook Diamond (2013) berus die verwerwing van vaardighede op drie tipes verwante breinfunksies, naamlik die werkende geheue, kognitiewe buigsaamheid en selfinhibisie. Die werkende geheue stel die mens in staat om inligting vir ’n kort periode te behou en te verwerk. Deur kognitiewe buigsaamheid word die aandag verskuif volgens bepaalde eise wat vir ’n taak gestel word en word toepaslike reëls vir situasies gebruik. In alle handelinge moet die mens inhibisiebeheer toepas deur prioriteite te stel en impulsiewe reaksies te weerstaan. Uit hierdie kernvaardighede word verdere hoër-orde- uitvoerende funksies soos redenering, probleemoplossing en beplanning onderskei (Diamond 2013).

Wanneer na die uitvoerende funksie van die brein (Figuur 2) in terme van die drie verwante breinfunksies gekyk word, kan die verskillende prosesse soos volg gekombineer word om by bogenoemde denkrigting aan te sluit. Kognitiewe buigsaamheid word gekenmerk deur aandagbeheer, metakognisie, organisasie, beplanning, reaksie op terugvoer en oorskakeling na ’n ander aktiwiteit. Selfbeheer gaan hand aan hand met inhibisie, inisiëring en selfregulering, en die werkende geheue speel ’n voortdurende rol in al hierdie prosesse. Ons gedagte oor die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming sluit grootliks aan by dié van die Sentrum vir die Ontwikkelende Kind (Center on the Developing Child 2018).

Die uitvoerende funksie van die brein, en spesifiek die drie kernvaardighede, speel ’n belangrike rol in die leeshandeling. Dit kan soos volg geïllustreer word: Die lees van ’n sin vereis nie slegs die gebruik van die werkende geheue nie, maar ook kognitiewe buigsaamheid om op die korrekte betekenis van woorde te besluit en inhibisiebeheer om te verseker dat gelees en nie geraai word nie. Die bemeestering van die konsep assosiasie stel die leser in staat om die vaardigheid van assimilasie of akkommodasie in die leeshandeling toe te pas (De Witt 2016). Die handeling van assimilasie kan volvoer word slegs wanneer die leser woorde wat gelees word, met bestaande woorde in die geheue kan assosieer of in die geval van ’n onbekende woord die nuwe woord in die geheue kan akkommodeer. Die kognitiewe proses (lees) en verkryging van begrip (deur assosiasie) vereis aandagbeheer, die gebruik van die werkende geheue, reaksie op terugvoer (ken of nie ken nie van die woord) en kognitiewe buigsaamheid, wat aspekte van die uitvoerende funksie van die brein is. Die vorming van die konsep assosiasie berus dus op die toepassing van die uitvoerende funksie van die brein (Lessing en De Witt 2017). Ons kan derhalwe redeneer dat neurologie, en spesifiek die uitvoerende funksie van die brein, ’n baie belangrike rol speel in die vorming van die konsepte sowel as in leesbemeestering.

Figuur 3 is ontwikkel na aanleiding van ons siening van die verband tussen konsepte, die uitvoerende funksie van die brein en die leeshandeling. Ons kyk in besonder na die rol van die uitvoerende funksie van die brein in terme van die vorming van die volgende groepe konsepte by die voorskoolse kind: vorm- en klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing, versameling, verwagting (antisipasie), denke en verhoudings. Die vorming van konsepte by die voorskoolse kind is ’n onbewuste proses en ouers en onderwysers het dus ’n belangrike rol ten opsigte van kinders se konsepvorming (Geake en Cooper 2003). Hulle het ’n rol van begeleiding van die kind, ten opsigte van die uitvoerende funksie van die brein wat deur spel en toepaslike aktiwiteite bewerkstellig en ingeoefen moet word ten einde konsepte te ontwikkel, geïdentifiseer.

Figuur 3. Die verband tussen konsepte, die uitvoerende funksie van die brein en die leeshandeling (Lessing en De Witt 2017)

Vervolgens kyk ons na die uitvoerende funksie van die brein soos van toepassing op die voorskoolse kind:

1) Aandagbeheer, wat verwys na die vermoë om op ’n bepaalde taak te fokus ongeag aandagafleiers of vermoeidheid. Dit impliseer dat die jong kind se aandag gefokus moet word op die speletjie of aktiwiteit wat gerig is op die vestiging van bepaalde konsepte.

2) Kognitiewe buigsaamheid, wat verwys na die vermoë om by veranderinge aan te pas en op verskillende wyses na ’n saak te kyk (Diamond en Ling 2016). Kognitiewe buigsaamheid stel die kind in staat om gelyktydige oorweging aan ’n verskeidenheid grepe inligting te gee en om tussen die grepe inligting te beweeg. Aktiwiteite met betrekking tot kognitiewe buigsaamheid is onder andere gerig op die kind se waarneming van ooreenkomste en verskille, volgorde en patrone. Die uitvoerende funksie “kognitiewe buigsaamheid” sal die voorskoolse kind in staat stel om byvoorbeeld verskillende kleure krale volgens kleur te rangskik omdat die konsep van volgorde bemeester is. Colé, Duncan en Blaye (2014) het in hulle studie bevind dat kognitiewe buigsaamheid in die koördinering van fonologiese en semantiese inligting ’n belangrike rol in leesbegrip speel.

3) Inhibisiebeheer, wat verwys na die vermoë om normale of gewoontereaksies te vermy en ten nouste saamhang met aandagbeheer. Volgens Diamond (2013) behels inhibisiebeheer die weerstand teen aanvanklike impulse en die neiging om impulsief op te tree. Die uitvoerende funksie inhibisiebeheer voorkom dat die kind uitgelewer is aan omgewingstimuli, innerlike impulse en gewoontes (Diamond en Ling 2016). Inhibisiebeheer stel die voorskoolse kind in staat om aandag te gee aan die opdrag en moontlik ’n werkswyse vooraf te beplan asook die opdrag van ander impulse te onderskei en spesifiek aan die uitvoering daarvan aandag te gee.

4) Inisiëring, wat die kind in staat stel om inersie (stolling) te oorkom en ’n taak aan te pak. ’n Swak waaghouding, min selfvertroue en die belewing van mislukking kan daartoe lei dat die klein kind weier om ’n aktiwiteit aan te pak.

5) Metakognisie, wat verwys na die vermoë om terug te staan en denke, perspektiewe en verstandsprosesse se effektiwiteit te evalueer. Reeds vanaf ’n baie vroeë ouderdom kan die kind begelei word om sy pogings te evalueer en die positiewe en negatiewe aspekte uit te wys.

6) Organisering, wat ’n belangrike funksie vir die ordening van voorwerpe is. Organisering behels die ontwikkeling van ’n stelsel as onderbou vir logika en begrip en lê die grondslag vir die bestuur van inligting en voorwerpe. Die daarstelling van struktuur stel die voorskoolse kind in staat om die konsep van organisering te bemeester.

7) Beplanning, wat verwys na die vermoë om take te bepaal en die belangrikste take uit te lig wat nodig is vir die bereiking van ’n doelwit. Die bemeestering van die konsep beplanning stel die kind in staat om take op ’n logiese wyse te voltooi. Die voorskoolse kind kan geleer word om byvoorbeeld die bou van ’n legkaart te beplan deur eers die hoeke te soek, dan die buitelyne en dan die binnekant, of om ’n gedeelte van die legkaart, soos ’n boom, eerste te voltooi.

8) Reaksie op terugvoer is ’n verdere funksie – dit is die vermoë om op terugvoer oor ’n handeling te reageer en gedrag volgens die nuwe inligting te verander. Die opvoeder speel ’n belangrike rol in die vestiging van die kind se reaksie op terugvoer oor ’n bepaalde handeling van die kind. Die kind kan ondersteun word om gedrag en optrede te evalueer. So sal aanmoediging en aanprysing vir korrekte gedrag ’n belangrike rol speel.

9) Selfregulering, wat verwys na die beheer van gedrag en emosies ten einde doelstellings te bereik. Selfregulering as uitvoerende funksie is ’n belangrike aspek in die totale leerproses. Duidelikheid oor die doel van ’n taak dien as motivering en help die kind om op die taak te fokus. Volgens Charlesworth en Lind (2012) stel selfregulering die mens in staat om die uitkoms van gebeure te bevraagteken en na beter oplossings vir ’n taak of ’n probleem te soek.

10) Omskakeling, wat verband hou met kognitiewe buigsaamheid en die vermoë impliseer om aandag en fokus van die oorspronklike idee af na ’n nuwe idee te verplaas. Hierdie vaardigheid ontwikkel wanneer die kind deur selfregulering insig in sy optrede verkry.

11) Werkende geheue, wat die mens in staat stel om inligting in die geheue te hou (stoor) totdat ’n taak voltooi is. Die funksie van die werkende geheue behels egter berging terwyl ander verstandsprosesse, soos die ordening en die assosiasie van die inligting met bestaande kennis plaasvind (Diamond en Ling 2016). Die werkende geheue speel veral by die voorskoolse kind, wat nog nie baie ervaring het nie, ’n groot rol, en doelgerigte aandag moet deur die opvoeder aan die ontwikkeling daarvan gegee word (Anderson 2002; Cartwright 2012; Colé e.a. 2014; Diamond en Ling 2016; De Witt en Lessing 2018b).

2.4 Aktiwiteite ter bevordering van konsepte en die rol van die uitvoerende funksie van die brein

Lees moet nie slegs as ’n psigolinguistiese aktiwiteit beskou word nie, want dit is ook ’n komplekse kognitiewe handeling wat ’n verskeidenheid vaardighede vereis, insluitende perseptuele vaardighede, konsepte en verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein (Cartwright 2012). ’n Groot verskeidenheid aktiwiteite, wat spel insluit, kan ingespan word vir die ontwikkeling van die voorvereistes vir die leeshandeling. Konsepte wat gevorm word deur die gebruik van die liggaam en spel deur die kind, berus op perseptuele vaardighede en gaan hand aan hand met toepaslike aspekte van die uitvoerende funksie van die brein. Opvoeders moet voortdurend bewus wees van die rol van die uitvoerende funksies van die brein wat onderliggend is aan die verskillende aktiwiteite om te verseker dat dit voorsien word in aktiwiteite, toegepas is en ingeoefen word en die konsepte sodoende vasgelê word.

Tabelle 2 tot 9 gee ter illustrasie voorbeelde van enkele aktiwiteite wat met die voorskoolse kinders gedoen kan word en verskaf ons interpretasie van die toepassing van onderliggende perseptuele vaardighede en konsepte sowel as die toepaslike aspekte van die uitvoerende funksie van die brein in aktiwiteite met die voorskoolse kind.

Alhoewel die potensiaal tot konsepvorming ’n gegewe is (Sander 2011), moet die opvoeder bewus wees van die feit dat dit nie lukraak en toevallig gaan plaasvind nie. Die doelbewuste daarstel van aktiwiteite, met inagneming van die uitvoerende funksie van die brein is noodsaaklik vir optimale vorming van konsepte en die aktualisering daarvan. Opvoeders het ’n rol van begeleiding van die kind ten opsigte van die uitvoerende funksie van die brein wat deur spel en toepaslike aktiwiteite bewerkstellig en ingeoefen moet word ten einde konsepte te vorm. In die samestelling van die aktiwiteite kyk ons in besonder na die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die volgende groepe konsepte by die voorskoolse kind: vorm- en klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing, versameling, verwagting (antisipasie), skemapassing, denke en verhoudings.

2.4.1 Vorm- en klankkonstantheid

2.4.1.1 Vormkonstantheid

Vormkonstantheid is die kognitiewe vermoë om vorme te herken en te manipuleer en ’n uitkoms te visualiseer (Kaiser en Hemmeter 2014; De Witt 2016). Bemeestering van die konsep vormkonstantheid lei tot die herkenning van ’n voorwerp in verskillende kontekste, ongeag die verandering in grootte, vorm en rigting (Petelin 2014; Andrich e.a. 2015). Die suksesvolle voltooiing van ’n aktiwiteit soos die sortering van krale of knope volgens verskillende vorme en kleure impliseer dat die kind reeds die perseptuele vaardighede van figuur-agtergrondonderskeiding en kleurherkenning bemeester het. Die kognitiewe funksies wat deur hierdie aktiwiteit ingeoefen word, sluit aandagbeheer, kognitiewe buigsaamheid (waarneming van verskillende vorme en kleure), bereidheid om die opdrag uit te voer en die waarneming van ’n korrekte respons, al dan nie, in. In Tabel 2 word die onderlinge verband tussen die uitvoerende funksie van die brein, konsepte en persepsie op ’n vereenvoudigde wyse deur praktiese voorbeelde aangedui.

Tabel 2. Vormkonstantheid

Die konsep vormkonstantheid is belangrik in die bemeestering van die leeshandeling, aangesien dit die kind in staat stel om letters en woorde te herken. Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om aandag te gee aan en te begin met die bepaalde aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is.

2.4.1.2 Klankkonstantheid

Ouditiewe persepsie behels ’n aantal geïntegreerde vaardighede en vorm die basis vir die interpretasie van inligting wat via die gehoor na die brein versend word (De Witt 2016). Ouditiewe onderskeiding maak dit moontlik dat die kind tussen verskillende klanke op grond van die kwaliteit en intensiteit van die klank kan onderskei. Ouditiewe geheue verwys weer na die vermoë om klanke wat gehoor is, in die geheue te stoor wat die onderbou van die leeshandeling vorm (Deacon 2012). Ouditiewe voorgrond-agtergrondonderskeiding verwys na die vermoë om klanke te onderskei ten spyte van agtergrondsgeraas, terwyl ouditiewe denke abstrakte denke via die gehoor moontlik maak (De Witt 2016). Klankkonstantheid en die aktivering van die verskillende modaliteite van die ouditiewe vermoë moet doelbewus gestimuleer word met die oog daarop om leesvaardigheid te ontwikkel. Die samevoeging van klanke en letters ( assosiasie) lei uiteindelik tot die vermoë om te kan lees (Johnston en Nahmad-Williams 2009).

Tabel 3. Klankkonstantheid

Volgens Johnston en Nahmad-Wiliams (2009) asook Fielding-Barnsley en Hay (2012) is die bewustheid van die fonologiese eenhede van spraak, ritme, alliterasie en kennis van die alfabet van die beste voorspellers van suksesvolle aanvangsleesverwerwing. Taalaktiwiteite soos die opsê van rympies en gediggies, die sing van liedjies en die klap van verskillende ritmes is bydraende aktiwiteite tot klankbewustheid (Landry, Swank, Smith, Assel en Gunnewig 2006; Hay en Fielding-Bramsley 2009). Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om aandag te gee aan en te begin met die aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is. As hier opgelet word na die rol van die uitvoerende funksie van die brein soos in Tabel 2 aangedui beklemtoon dit die belangrike rol van die opvoeder se ingreep in die beplande aktiwiteite.

2.4.2 Volgorde en patroonvoltooiing

Volgorde en patroonvoltooiing as konsepte vereis dat die kind items kan vergelyk in terme van sekere kriteria en dit dan in ’n bepaalde rangorde of volgorde kan weergee (Kaiser en Hemmeter 2014). Hierdie vaardigheid vorm ’n belangrike basis vir latere lees (Priyadarshi, Goswami en Madhuban 2012) en die interpretasie van abstrakte entiteite soos die geskrewe taal of syfers. Patroonvoltooiing verg die vermoë om te onderskei tussen verskillende vorme en simbole ongeag posisie en die grootte van die voorwerp. Kleur, grootte, vorm, rangorde en sekwense is almal veranderlikes wat hier ’n rol kan speel. Dit is egter belangrik om in die beplanning van die aktiwiteit bewus te wees van hoeveel veranderlikes die kind op ’n bepaalde ouderdom kan hanteer.

Tabel 4. Volgorde en patroonvoltooiing

Wanneer kinders die konsep van volgorde bemeester het, stel dit hulle in staat om letters in ’n bepaalde volgorde waar te neem, ’n woord daaruit te vorm en begrip van die geleeste stuk te verkry. Geheue speel hier ’n belangrike rol, aangesien die kind moet kan onthou wat waargeneem is. Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om te fokus, te begin met die aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is. Die toepaslike perseptuele vaardighede, konsepte en aspekte van die uitvoerde funksie van die brein vir die voltooiing van die aktiwiteite met betrekking tot volgorde en patroonvoltooiing word in Tabel 4 aangedui.

2.4.3 Versameling

Versameling het te doen met die vermoë om voorwerpe te groepeer in terme van dieselfde eienskappe of kriteria (De Witt 2016). Die kind is dus in staat om bymekaar te voeg wat bymekaar hoort in terme van die voorgeskrewe kriteria. Die kind sal ook reeds beskik oor die vaardigheid en begrip dat daar vergelykbare determinante tussen sekere voorwerpe is. Woorde word byvoorbeeld in ’n bepaalde orde gegroepeer en die leser moet op die orde kan fokus ten einde leesbegrip te verkry (Priyadarshi e.a. 2012). Weer eens speel geheue ’n baie belangrike rol wat meebring dat die kind dit wat waargeneem is, kan onthou en dan op bepaalde maniere bymekaar te voeg.

Tabel 5. Versameling

2.4.4 Verwagting (antisipasie)

Met die konsep verwagting kan die kind nou deur ervaring sekere voorspellings maak. Dit is moontlik slegs indien die kind op ’n ryk ervaringswêreld staat kan maak en onderlinge verbande kan insien. Daar kan dus van die kind verwag word om deur logiese denke sekere afleidings van gegewe inhoud te maak. Hierdie konsep ontwikkel eers teen ’n latere ouderdom en is afhanklik van die stimulerende ervaringe wat aan die kind gebied word deur sy omgewing. Verwagting impliseer heelwat bepalers, soos voorspelling, vergelyking, klassifikasie, meting, oorsaak. skatting, logiese denke en vergelyking (Tabel 6).

Tabel 6. Verwagting (Antisipasie)

Verwagting of voorspelling is ’n belangrike aspek om die leser se leesspoed en begrip te verhoog, omdat die leser met ’n verwagting van moontlike gebeure lees. Foutiewe verwagting kan egter tot leesregressie lei en daarom is die toepassing van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie baie belangrik.

2.4.5 Skemapassing

Die vaardigheid tot segmentering en ’n begrip van een-tot-een verhouding speel ’n groot rol in die vaardigheid van skemapassing (De Witt 2016). Samevoeging van dele van ’n objek om ’n sinvolle geheel te vorm vereis van die kind ervaring waarop teruggeval kan word. ’n Ervaringsryke omgewing is noodsaaklik omdat die kind hoofsaaklik op vorige ervaringe en stimulering die konsepte sal kan bemeester. Afparing, of een-tot-een verhouding, vorm die basis vir wiskunde en is ’n integrale deel van skemapassing.

Tabel 7. Skemapassing

Skemapassing speel ’n belangrike rol in die leeshandeling. Dit stel die leser in staat om woorde en gebeure uit ervaring te herken. Om egter suksesvol te wees, is dit nodig om aandag te gee en te begin met die aktiwiteit, verskillende moontlikhede te oorweeg en die aktiwiteit aan te pas indien dit onsuksesvol is. Die werkende geheue speel ’n groot rol in skemapassing en indien die leser geen skema het waarby ’n woord geassimileer kan word nie, moet ’n nuwe skema gevorm word – dit vereis herordening en die trek van verwantskappe (Diamond en Ling 2016). Piaget (Johnston en Nahmad-Williams 2009) beskryf skemapassing as denkstrukture wat kognisie moontlik maak en lei tot hoë-orde-denke op ’n latere ouderdom.

2.4.6 Denke

Die konsepte wat die vaardigheid tot denke moontlik maak, is omvangryk. Konsepte soos logika, denkhandelinge, probleemoplossing, divergente denke, konvergente denke en oorsaak en gevolg bring mee dat die kind toegang kan verkry tot hoër-orde-denke. Denke met die meegaande konsepte vorm die basis vir sinvolle leer in die kind se lewe (Pomerantz en Pierce 2013). Omdat denke persepsie in sy volle omvang insluit, beteken dit dat al die sintuie van die kind ontwikkel moet wees. Denke en die volle ontwikkeling daarvan is afhanklik van die vorming van al die genoemde konsepte en denke vereis selfmonitering, semantiese organisering, opsomming, interpretering, kognitiewe voorstelling, gebruik van bestaande kennis en metakognisie (Owen 2008).

Tabel 8. Denke

Denke neem verskillende vorme aan: voorspelling, skatting, insien van oorsaak en gevolg en een-tot-een-verhoudings, asook die toepassing van divergente en konvergente denke. Deur denke is die mens in staat om onbekende woorde in die leesproses te ontsyfer en ook om woorde en sinne saam te voeg om betekenis te verkry (De Witt en Lessing 2018b). Denke stel ook die leser in staat om dit wat gelees word te beoordeel en moontlik te bevraagteken.

2.4.7 Verhoudings

Verhoudings en die konsepte wat daarmee saamgaan, naamlik ruimtelike verhoudings, oorsaak-en-gevolg-verhoudings, ordening en volgorde omsluit ook die reeds genoemde konsepte. Ruimtelikheid en sensomotoriese integrasie (De Witt 2016) is noodsaaklik en moet in enige stimulasieprogram ingesluit word. Probleemoplossing vorm ’n belangrike komponent omdat dit die basis vorm van byvoorbeeld die insien van oorsaak-gevolg.

Tabel 9. Verhoudings (Perseptuele vaardighede)

Die verhouding tussen klanke en letters stel die leser in staat om woorde te herken. Die waarneem van en denke oor onderlinge verhoudinge wat in ’n leesstuk voorkom, stel die leser in staat om begrip te kry van wat gelees is. Die insien en samehang van verskillende verhoudings word gerugsteun deur die aktualisering van verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein.

3. Navorsingsontwerp

3.1 Metodes van datagenerering

Om die betroubaarheid van die studie te verhoog is ’n gekombineerde metode van datagenerering, wat kwantitatiewe sowel as kwalitatiewe metodes insluit, gevolg (Neuman 2006). Die gekombineerde metode verskaf nie slegs algemene kwantitatiewe inligting nie, maar gee ook diepgaande insig in perspektiewe van kundiges (Creswell en Garrett 2008; Creswell en Plano Clark 2017). Metodes van datagenerering sluit ’n vraelys en die Delphi-tegniek in. Kwalitatiewe sowel as kwantitatiewe inligting is aan die hand van die vraelys gegenereer. Die samestelling van die vraelys en aktiwiteite is gegrond op literatuurnavorsing sowel as ons praktiese ervaring.

Die doel van ’n vraelys was om te bepaal tot watter mate preprimêre onderwyseresse aktiwiteite in die daaglikse program insluit met die oog op die ontwikkeling van perseptuele vaardigheid en konsepte. Die vraelys was ook gerig op die versameling van inligting oor die perspektief van die preprimêre onderwyseresse op die belangrikheid van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir die vorming van konsepte (Cohen, Manion en Morrison 2000).

In die kwalitatiewe ondersoek van hierdie navorsing is ’n aantal vrae in die vraelys ingesluit vir kommentaar en aanbevelings deur die deelnemers aan die werkswinkel. Verder het ons in die soeke na ’n antwoord op die navorsingsvraag ’n aantal aktiwiteite voorgestel vir die ontwikkeling van perseptuele vaardighede, toepaslike konsepte en die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein wat by die aktiwiteite betrokke is. Deur die toepassing van die Delphi-tegniek (Salkind 2012) is hierdie samestelling in die vorm van ’n tabel aan ’n aantal kundiges voorgelê vir die evaluering van ons siening en kommentaar en aanbevelings vir die verbetering daarvan.

Die vraelys wat by die werkswinkel voltooi is, bestaan uit vier afdelings, naamlik biografiese en relevante inligting (Afdeling A), die gebruik van aktiwiteite vir konsepvorming (Afdeling B), deelnemers se perspektief ten opsigte van die belangrikheid van die rol van die verskillende uitvoerende funksies van die brein ten opsigte van bepaalde konsepte (Afdeling C) en ’n aantal oop vrae (Afdeling D). Afdeling B bestaan uit 21 stellings oor die belangrikheid van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte. Elke stelling is voorsien van vier moontlike antwoordkeuses volgens die Likertskaal, naamlik “stem beslis saam”, “stem saam”, “stem nie saam nie” en “stem geensins saam”. In Afdeling C word die deelnemers se perspektief ten opsigte van die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein ten opsigte van verskillende konsepte bepaal. Elke aspek van die uitvoerende funksie van die brein is met betrekking tot ses groepe konsepte van vier moontlike antwoordkeuses volgens die Likertskaal voorsien, naamlik: “baie belangrik”, “tot ’n mate belangrik”, “nie baie belangrik nie” en “geensins belangrik”. In Afdeling D het deelnemers aan die vraelys geleentheid om onder andere kommentaar te lewer en voorstelle te maak vir toepaslike aktiwiteite.

Die Delphi-metode is in hierdie navorsing gebruik om die voordele van groepskommunikasie en die bereiking van konsensus van opinie oor ’n bepaalde onderwerp te verkry (Salkind 2012). Om gesamentlike besluite van die paneel en konsensus deur groepskohesie te voorkom, is die kundiges wat vir die evaluering van die ontleding van die voorgestelde aktiwiteite genader is, nie aan mekaar bekend nie (Mulder 2017). Indien daar by die eerste ronde van evaluering nie konsensus in die beoordeling van die aspekte verkry is nie, word die prosedure, nadat die kundiges se voorstelle in die kommentaarlys ingewerk is, herhaal totdat voldoende konsensus tussen die lede van die paneel verkry is (Delbecq, Van de Ven en Gustafson 1975; Burnes 1992).

Die Delphi-kommentaarlys⁵ is noukeurig beplan en ontwikkel na aanleiding van ons navorsing oor die afgelope aantal jare. Die Delphi-kommentaarlys word voorafgegaan deur inligting oor die navorsing en die uitvoerende funksie van die brein wat in die aktiwiteite aangespreek word. Die doel van die agtergrond is om die deelnemers in te lig oor die navorsing asook die doel en samestelling van die aktiwiteite. Gegrond op die navorsingsargument is ’n aantal toepaslike aktiwiteite voorgestel ten opsigte van vormkonstantheid, klankkonstantheid, volgorde en patroonvoltooiing, versameling, verwagting, skemapassing, denke en verhoudings. By elk van die aktiwiteite is die onderliggende perseptuele vaardighede, die konsepte wat ter sprake is en die toepaslike uitvoerende funksies van die brein, soos ons dit sien, aangedui. Die deelnemende kundiges is versoek om kommentaar te lewer en wenke te gee vir die evaluering en verfyning van die perseptuele vaardighede, konsepte en aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir die voorgestelde aktiwiteite.

3.2 Navorsingskonteks

In die keuse van die deelnemers is ’n gerieflikheid- en doelgerigte steekproef gedoen. Preprimêre onderwyseresse wat afgevaardig is om ’n werkswinkel oor die uitvoerende funksie van die brein en die belangrikheid daarvan vir die vorming van konsepte by te woon, is uitgesoek om aan die navorsing deel te neem. Die bepaalde werkswinkel was deel van ’n groter simposium oor wiskunde wat in Augustus 2017 in Pretoria aangebied is. Die werkswinkel het gefokus op wiskunde en het die skoolstelsel in sy geheel betrek. Belangegroepe is in die verskillende fases verdeel, naamlik Preprimêre Fase, Grondslagfase, Intermediêre Fase en Sekondêre Fase. Die deelnemers aan die betrokke werkswinkel was onderwysers uit die praktyk en spesifiek betrokke by die Voorskoolse en Grondslagfase. Die bepaalde werkswinkel oor konsepvorming is aangebied vir die onderwysers in die Preprimêre Fase en Grondslagfase. 

Die kundiges wat betrek is om die Delphi-kommentaarlys te evalueer, is geselekteer op grond van hul betrokkenheid in die Preprimêre Fase asook die feit dat hulle oor toepaslike kwalifikasies, kennis en ervaring beskik. Benewens die onderwysers, is ook ’n skoolhoof en ’n dosent aan ’n universiteit vir kommentaar betrek.

3.3 Etiese oorwegings

Ons het die volgende etiese aspekte nagevolg: objektiwiteit en integriteit; eerlikheid en noukeurigheid in die opskryf en verwerking van die data; etiese beginsels onderliggend aan die bekendmaking van bevindinge; deelnemers se kennis en bewustheid van die doel van die navorsing en die vertroulikheid en anonimiteit van die deelnemers. Die deelnemers het ook ’n keuse tot deelname gehad en kon op enige stadium hulle deelname aan die navorsing onttrek (Gay, Mills en Airasian 2006; McMillan en Schumacher 2006). 

3.4 Die dataverwerking

Die kwantitatiewe data is in Excel verwerk. Beskrywende statistiek en spesifieke persentasies word in die aanbieding van die data gebruik. Waar moontlik is tabelle gebruik om die leser met een oogopslag ’n oorsig van die data te gee. Die interpretasie van die vraelys wat deur ’n beperkte aantal deelnemers voltooi is, is nie gerig op die trek van verbande en die berekening van korrelasies nie. Die vraelys is bloot gebruik om die mening van ’n groep deelnemers aan ’n werkswinkel te ondersoek ten einde ’n idee te vorm oor die siening en kennis van onderwysers met betrekking tot die rol van die neurowetenskaplike aspekte in leer en meer in besonder die rol van die uitvoerende funksie van die brein en vorming van konsepte as grondslag vir toekomstige leer.

Die terugvoer van die kundiges op die Delphi-kommentaarlys is noukeurig gelees en ons siening van die rol van persepsie, konsepte en die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir die voorgestelde aktiwiteite is dienooreenkomstig aangepas, waarna dit vir ’n verdere ronde na die kundiges uitgestuur is. Alle kommentaar op die aktiwiteite is in ag geneem om konsensus oor die inhoud te verkry.

4. Aanbieding van die data

4.1 Bevindinge uit die vraelys en bespreking daarvan

4.1.1 Agtergrond van die deelnemers

Van die 19 respondente wat die vraelys voltooi het, is 14 betrokke by preprimêre skole, drie gee onderwys in die grondslagfase en twee hou nie op die oomblik skool nie. Slegs drie van die deelnemers is opgelei as preprimêre onderwyseresse, drie het opleiding in die grondslagfase (waarvan een ook preprimêre opleiding het) en twee deelnemers het geen onderwyskwalifikasie nie. Die oorblywende tien deelnemers het ander kwalifikasies en een deelnemer is ’n student in preprimêre onderwys.ing

Twaalf van die 19 deelnemers (63%) toon tevredenheid met hulle aanvanklike opleiding met betrekking tot die ondersteuning van kinders met konsepvorming en 13 (68%) dui aan dat hulle aktiwiteite beplan om konsepvorming by kinders te bevorder. Tien van die deelnemers integreer aktiwiteite vir konsepvorming in die daaglikse aktiwiteitsprogram en almal is van mening dat hulle een of ander vorm van konsepvorming met die leerders doen.

4.1.2 Kwantitatiewe bevinding

4.1.2.1 Aktiwiteite om verskillende konsepte te ontwikkel

Tabel 10 is ’n opsomming van die mate waarin die deelnemers aktiwiteite in die daaglikse program insluit om die verskillende konsepte te vorm.

Tabel 10. Die insluiting van aktiwiteite vir konsepvorming in die daaglikse program

*benaderingseffek

Volgens die inligting in Tabel 10 sluit die meeste van die deelnemers in ’n mindere of meerdere mate (altyd of tot ’n mate) aktiwiteite vir die vorming van konsepte in die daaglikse program by die preprimêre skool in. Dit blyk egter dat 5–11% van die deelnemers voorbehoude het ten opsigte van aktiwiteite met betrekking tot vergelyking, voorspelling, segmentering, assosiasie, divergente en konvergente denke, denke met betrekking tot oorsaak en gevolg en reekse. Verder het 26% van die deelnemers aangedui dat hulle nie aktiwiteite ten opsigte van segmentering in die daaglikse program aanbied nie. Die deelnemer wat nog ’n student is en dus nie betrokke is by ’n preprimêre skool nie, het nie die vraag oor die mate waarin aktiwiteite vir konsepvorming in die daaglikse program ingesluit is, beantwoord nie. Met die uitsondering van segmentering (47%+21%=68%), reeksvorming (58%+6%=64%) en konvergente denke (47%+32%=79%) het meer as 80% (altyd + tot ’n mate) van die deelnemers aangedui dat hulle ingestel is op aktiwiteite vir die vorming van konsepte. Hierdie bevinding is in ooreenstemming met die tevredenheid van 63% van die deelnemers met die insluiting van voldoende konsepvorming in hulle basiese opleiding. Volgens die bevinding uit die vraelys het 88% van die deelnemers aangedui dat hulle aktiwiteite ter bevordering van konsepvorming in die daaglikse program insluit, terwyl dit aanvanklik deur slegs 68% van die deelnemers aangedui is. Hierdie teenstrydigheid kan moontlik daaraan toegeskryf word dat die aanvanklike vraag (by biografiese en ander inligting) ’n globale skatting was wat deur die spesifieke vrae in afdeling B van die vraelys, na die aanbieding van die werkswinkel, ’n meer realistiese aanduiding van die toedrag van sake gebied het.

4.1.2.2 Die rol van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein ten opsigte van bepaalde konsepte

In Tabel 11 is die deelnemers se siening van die toepaslikheid van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming as persentasies weergegee. Die persentasies is tot heelgetalle afgerond. Drie van die deelnemers het dele van die vraelys nie voltooi nie. Die Likertskaal-tellings “baie belangrik” en “belangrik” asook “min” en “geensins” is vir die bespreking gekombineer.

Tabel 11. Die rol van die uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming

*benader tot heelgetalle

Globaal gesien blyk dit dat – afgesien van verwagting (74%), 75% en meer van die 19 deelnemers – die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein as baie belangrik en belangrik ag vir die vorming van die konsepte onder bespreking. Ses persent en minder van die deelnemers beskou die aspekte as van min of geen belang vir die vorming van die konsepte.

Alhoewel nie noemenswaardig laer nie, word ’n laer persentasie ten opsigte van die belangrikheid van inisiëring (63%) en organisasie (68%) vir die konsep skemapassing aangedui. Metakognisie word ook minder belangrik geag met betrekking tot die konsepte groepering (69%) en verhoudings (69%). Van die deelnemers meen ook dat organisasie (68%) en beplanning (69%) minder belangrik is vir die vorming van die konsep verwagting.

4.1.3 Kwalitatiewe bevindinge uit oop vrae in die vraelys

Die inligting wat uit die oop vrae van die vraelys verkry is, was teleurstellend, aangesien sewe van die 19 deelnemers geen kommentaar gelewer het nie. Die deelnemers wat wel die kwalitatiewe gedeelte van die vraelys voltooi het, het aangedui dat die belangrikste konsepte in die aanbieding van die werkswinkel gedek is. Vir die oorgrote meerderheid van die deelnemers was die inligting oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming nuwe inligting. Slegs vyf van die 19 deelnemers was tot ’n mate bewus van die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte. Afgesien van die gebruik van die pyltjieskaart⁶ is geen aktiwiteite deur enige van die deelnemers verduidelik vir die inoefening van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming nie.

Die betreklik onbevredigende terugvoer van deelnemers kan ’n aanduiding daarvan wees dat onderwysers wel bewus is van konsepte, maar nie werklik die identifisering en toepassing daarvan in hul beplanning akkommodeer nie. Die beperkte terugvoer kan ook daaraan te wyte wees dat die deelnemers onvoldoende en beperkte kennis het oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming, soos deur hulle aangedui. Die ondersoekende aard van hierdie kleinskaalse navorsing stel ons as navorsers nie in staat om afleidings uit die bevindings te maak nie, maar gee tog ’n aanduiding van die noodsaaklikheid van opleiding en toepassing van die rol van die neurowetenskap in leer.

Een van die deelnemers het die gebruik van die pyltjieskaart as aktiwiteit vir die verwerwing van verskillende konsepte en as aanduiding van die rol van die uitvoerende funksie van die brein in ’n aktiwiteit voorgestel. Die gebruik van die pyltjieskaart dien tot ’n groot mate die doel van die ontwikkeling van ’n verskeidenheid aspekte van die uitvoerende funksie van die brein, aangesien die leerling moet aandag gee en fokus op die rigting van die pyltjie. Die uitvoering van die opdrag om óf die rigting van die pyltjie met die arm aan te dui, óf dit verbaal weer te gee, betrek ’n verskeidendheid van die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein, naamlik inisiëring, metakognisie, beplanning, selfregulering en die werkende geheue. Indien die kind ’n foutiewe antwoord regstel, impliseer dit ook die gebruik van reaksie op terugvoer en oorskakeling na ’n ander aktiwiteit. Verder betrek die pyltjieskaart ook konsepte soos vormwaarneming en ruimtelikheid.

Aangesien die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die vorming van konsepte vir die meeste van die deelnemers “nuwe” inligting was, is dit moontlik dat die inhoud van die werkswinkel oorweldigend was en dat dit vir hulle nuwe insigte gebring het. Ons wil aanneem dat die deelnemers aan die werkswinkel bewus geword het van ’n nuwe aanslag tot konsepvorming. Een van hulle het uitdruklik gesê: “Ek het baie geleer.” Van die deelnemers het aangedui dat aspekte rondom die uitvoerende funksie van die brein vir hulle ’n onbekende veld was. Ons kan dus ook aanneem dat die keuse van aktiwiteite wat gerig is op die ontwikkeling van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein tot nuwe insigte kon lei en dat hulle baie uit die werkswinkel geleer het.

4.2 Bevindinge uit die Delphi-kommentaarlys 

4.2.1 Agtergrond van die deelnemers

Die deelnemers wat kommentaar moes lewer op die lys is almal gekies omdat hulle betrokke is by die Preprimêre Fase en oor die nodige ervaring en toepaslike naskoolse opleiding beskik.

4.2.2 Bevindings uit die Delphi-kommentaarlys

Die Delphi-kommentaarlys is aan 10 kundige persone uitgestuur en agt persone het dit geëvalueer en aan ons terugbesorg. Die terugvoer wat ons van die kundiges ontvang het, kan onder drie hoofde bespreek word, naamlik eenstemmigheid, aanvulling van die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein en voorstelle vir verdere aktiwiteite. 

Die terugvoer op die Delphi-kommentaarlys was eenstemmig. Al agt die deelnemers het aangedui dat hulle met ons siening van die ontwikkeling van toepaslike perseptuele vaardighede, konsepte en aspekte van die uitvoerende funksie van die brein saamstem ter bevordering van lees- en leerbemeestering.

Ons siening van die aspekte van die uitvoerende funksie van die brein is deur twee van die deelnemers aangevul met “werkende geheue”, “beplanning” en “organisasie”. Albei het aangedui dat die werkende geheue ’n belangrike rol speel in aktiwiteite vir vormkonstantheid, en een van hulle motiveer dit as: “... omdat die leerder met behulp van vorige ervaring (inligting) die taak moet voltooi”. Verder is dit ook gestel dat inhibisiebeheer ingeoefen moet word en belangrik is in aktiwiteite met betrekking tot volgorde en patroonvoltooiing: “Die normale reaksie sal wees om te begin ryg of bou na hartelus. Die kleuter moet egter wag, kyk en luister na spesifieke instruksies en dit volg.” Aspekte met betrekking tot die uitvoerende funksie van die brein ten opsigte van “versameling” is ook uitgebrei met “organisasie”: “... die kleuter organiseer voorwerpe volgens bepaalde kriteria.”

Na afloop van die terugvoer is die kommentaarstuk met die volgende inligting uitgebrei:

1) “werkende geheue” is bygevoeg by aktiwiteite vir die inoefening van “vormkonstantheid”
2) “organisasie” by “versameling”
3) “organisasie” en “beplanning“ tot alle aktiwiteite.

Die Delphi-kommentaarstuk is aangevul met die voorstelle van die deelnemers en in ’n tweede ronde met behulp van ’n e-pos aan die deelnemers uitgestuur vir hulle aanvaarding en kommentaar. Konsensus is bereik oor die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein wat toepaslik is vir die verwerwing van perseptuele vaardighede en konsepte wat onderliggend aan die leeshandeling is.

’n Groot verskeidenheid moontlike aktiwiteite is deur sommige van die deelnemers voorgestel. Alhoewel die voorstel van aktiwiteite nie die doel van die Delphi-kommentaarlys was nie, het dit interessante en toepaslike inligting verskaf.

5. Gevolgtrekking en aanbevelings

Die doel wat ons met die voltooiing van die vraelys wou bereik, is tot ’n mate verwesenlik, naamlik om te bepaal of die deelnemers na die bywoning van die werkswinkel die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein vir konsepvorming kon aandui. Die deelnemers kon egter nie toepaslike aktiwiteite vir die ontwikkeling van die uitvoerende funksie van die brein voorstel nie en die onvermoë is na alle waarskynlikheid daaraan toe te skryf dat die meerderheid van hulle aangedui het dat hulle nie kennis van die uitvoerende funksie van die brein dra nie. Preprimêre onderwysers is goed vertroud met die perseptuele vaardighede wat voorskools verwerf moet word met die oog op die bemeestering van konsepte wat belangrik is vir die leeshandeling. Slegs enkele van die deelnemers was egter voor die werkswinkel bewus van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein en die rol daarvan in konsepvorming. Van die 19 deelnemers wat die vraelys voltooi het, het slegs twee soos versoek aktiwiteite voorgestel om konsepvorming en die uitvoerende funksies van die brein te bevorder. Alhoewel hierdie navorsing slegs ’n klein groepie onderwysers betrek het, het hierdie bevinding ons vermoede versterk dat preprimêre onderwysers moontlik oor beperkte kennis beskik oor die bevordering van konsepvorming deur die uitvoerende funksie van die brein te bevorder. Ons hoop dat die bywoning van die werkswinkel die deelnemers sal prikkel om bedag te wees op die belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein en die rol daarvan in die ontwikkeling van konsepte by die voorskoolse kind ten einde latere lees- en leerbemeestering te bevorder.

Konsepvorming en die gebruik van konsepte in leer en die leeshandeling berus eerstens op die verwerwing van perseptuele vaardighede en die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein (Stauffer, Abrams en Pikulski 1978; Campbell 2015). Die kundiges se positiewe evaluering van ons voorgestelde aktiwiteite versterk ons argument dat perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein interafhanklik is en onlosmaaklik deel van die leer en leeshandeling is. Die data wat deur die Delphi-evalueringslys gegenereer is, bevestig dat die voorgestelde aktiwiteite perseptuele vaardighede, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein bevorder.

Op grond van dié bevestiging maak ons die volgende aanbevelings:

1) dat in die opleiding van onderwysers ook aandag gegee word aan die rol van uitvoerende funksie van die brein in konsepvorming
2) dat onderwysers daarvan bewus gemaak word dat kognitiewe ontwikkeling nie slegs ’n groeiproses is nie, maar daadwerklik bevorder kan word
3) dat spel en liggaamlike bewustheid ’n groot rol in kognitiewe integrasie speel en in die daaglikse program aangespreek moet word.

Die gevolgtrekking waartoe ons kom, is dat perseptuele vaardigheid, konsepvorming en die toepassing van die uitvoerende funksie van die brein deur toepaslike aktiwiteite bevorder kan word. Opvoeders is nie noodwendig bewus van die rol en belangrikheid van die uitvoerende funksie van die brein in leer nie. Dit is noodsaaklik dat preprimêre onderwysers aktiwiteite sal kies wat gerig is op die ontwikkeling van die verskillende aspekte van die uitvoerende funksie van die brein. Ons is daarvan bewus dat ons met hierdie navorsing ’n onbekende terrein betree het en dat daar veel meer navorsing gedoen moet word om die belangrikheid en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein in die bemeestering van die leesvaardigheid in die praktyk te vestig. As navorsers is ons daarvan oortuig dat ontoereikende lees- en leerbemeestering onder andere toegeskryf kan word aan onvoldoende stimulering ten opsigte van die vorming van konsepte en die verskillende aspekte van die uitvoerende funksies van die brein. Om so ’n oortuiging te bevestig vra ’n longitudinale studie waarin die leesprestasie van kinders wat op preprimêre vlak aan sodanige doelgerigte program onderwerp is, met die leesprestasie van ’n kontrolegroep vergelyk word.

Ten slotte word ons gedagtes en optimisme in die volgende woorde saamgevat: “A mind when stretched by a new idea never regains its original dimensions.” (Anoniem)

Bibliografie

Anderson, P. 2002. Assessment and development of executive function (EF) during childhood. Child Neuropsychology, 8:71–82.

Andrich, C., A. Hill en A. Steenkamp. 2015. Training Grade R teachers to impart visual perceptual skills for early reading. Reading and Writing, 6(1):1–9.

Bick, J. en C.A. Nelson. 2016. Early adverse experiences and the developing brain. Neuropsychopharmacology, 41(1):177–96.

Bjorklund, D.F. 2000. Children’s thinking: Developmental function and individual differences. Belmont, CA: Wadsworth. 

Burnes, B. 1992. Managing change: A strategic approach to organisational dynamics. 2de uitgawe. Londen: Pitman.

Campbell, S. 2015. Feeling the pressure: Early childhood educators’ reported views about learning and teaching phonics in Australian prior-to-school settings. Australian Journal of Language and Literacy, 38(1):12–26.

Cartwright, K.B. 2012. Insights from cognitive neuroscience: The importance of executive function for early reading development and education. Early Education and Development, 23:24–36.

Center on the Developing Child, Harvard University. 2018. Executive function and self-regulation. https://developingchild.harvard.edu/science/key-concepts/executive-function (11 Junie 2018 geraadpleeg).

Charlesworth, R. en K. Lind. 2012. Math and science for young children. Wadsworth: Cengage Learning. 

Cohen, C., L. Manion en K. Morrison. 2000. Research methods in education. 4de uitgawe. Londen: Routledge. 

Colé, P., L.G. Duncan en A. Blaye. 2014. Cognitive flexibility predicts early reading skills. Frontiers in Psychology, 5:565.

Creswell, J.W. en A.L. Garrett. 2008. The “movement” of mixed methods research and the role of educators. South African Journal of Education, 28(3):321–33.

Creswell, J.W. en V.L. Plano Clark. 2017. Designing and conducting mixed methods research. Thousand Oaks: Sage.

Deacon, S.H. 2012. Sounds, letters and meanings: The independent influences of phonological, morphological and orthographic skills on early word reading accuracy. Journal of Research in Reading, 35(4):456–75.

Delbecq, A.L., A.H. van de Ven en D.H. Gustafson. 1975. Group techniques for program planning: A guide to nominal group and delphi processes. New York: Scott Foresman.

Department of Basic Education. 2014. Report on the annual national assessment of 2014, Grades 1 to 6 and 9. http://www.saqa.org.za/docs/repannual/2014/REPORT %20ON%20THE%20ANA%20OF%202014.pdf (2 Mei 2019 geraadpleeg). 

De Witt, M.W. 2016. The young child in context: A psycho-social perspective. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

De Witt, M.W. en A.C. Lessing. 2018a. The deconstruction and understanding of preliteracy development and reading acquisition. Early Child Development and Care, 88(12):1841–54.

—. 2018b. Concept formation and the neurological executive function underlying a training program to improve pre-reading skills. Early Child Development and Care, 188(12):1633–47.

Diamond, A. 2012. Activities and programs that improve children’s executive functions. Current Directions in Psychological Science, 21(5):335–41.

—. 2013. Executive functions. Annual Review of Psychology, 64:135–68.

Diamond, A. en D.S. Ling. 2016. Conclusions about interventions, programs, and approaches for improving executive functions that appear justified and those that, despite much hype, do not. Developmental Cognitive Neuroscience, 1:34–48.

Dictionary.com. Concept. http://www.dictionary.com/browse/concept (30 Junie 2017 geraadpleeg).

Education and training. 2019. Concept development and vocabulary. https://www.education.vic.gov.au/childhood/professionals/learning/ecliteracy/interactingwithothers/Pages/conceptsdevelopmentandvocabulary.aspx (22 April 2019 geraadpleeg).

Fielding-Barnsley, R. en I. Hay. 2012. Comparative effectiveness of phonological awareness and oral language intervention for children with low emergent literacy skills. Australian Journal of Language and Literacy, 35(3):271–86.

Gay, L.R., G.E. Mills en P. Airasian. 2006. Educational research. Competencies for analysis and applications. 8ste uitgawe. Pearson: Merrill Prentice Hall.

Geake, J. en P. Cooper. 2003. Neuroscience: Implications for education? Westminster Studies in Education, 26(1)1:7–20.

Gelman, S.A. 1998. Concept development in preschool children. Referaat gelewer by Forum on Early Childhood Science, Mathematics, and Technology Education. Washington, DC. 6–8 Februarie.

—. 2009. Leaning from others: Children’s construction of concepts. Annual Review of Psychology, 60:115–40. https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev.psych.59.103006.093659 (21 April 2019 geraadpleeg).

Goldstein S. en J.A. Naglieri (reds.). 2014. Encyclopedia of child behavior and development. Boston: Springer.

Grové, M.C. en H.M.A.M. Hauptfleisch. 1979. Remediërende onderwys in die primêre skool. Pretoria: HAUM.

Guthrie, J.T, A. McRae en S.L. Klauda. 2007. Contributions of concept-oriented reading: Instruction to knowledge about interventions for motivations in reading. Educational Psychologist, 42(4):237–50. 

Guy, R. en B. Byrne. 2013. Neuroscience and learning: Implications for teaching practice. Journal of Experimental Neuroscience, 7:39–42.

Hay, I. en R. Fielding-Barnsley. 2009. Competencies that underpin children’s transition into early literacy. Australian Journal of Language and Literacy, 32(2):148–62.

Howie, S., S. van Staden, M. Tshele, C. Dowse en L. Zimmerman. 2012. PIRLS 2011 summary report: South African children’s reading literacy achievement. Universiteit van Pretoria: Centre of Evaluation and Assessment.

Kaiser, A.P. en M.L. Hemmeter. 2014. Introduction to special issue on the center on response to intervention in early childhood: Developing evidence-based tools for a multi-tier approach to preschool language and early literacy instruction. Journal of Early Intervention, 36(4):243–5.

Kid Sense. 2018. Understanding concepts. https://childdevelopment.com.au/areas-of-concern/understanding-language/understanding-concepts (15 November 2018 geraadpleeg).

Kovács, A.M. en J. Mehler. 2009. Cognitive gains in 7-month-old bilingual infants. Proceedings of National Academy of Sciences of the United States of America, 106:6556–60.

Johnston, J. en L. Nahmad-Williams. 2009. Early childhood studies. Pearson: Longman. 

Landry, S.H., P. Swank, K. Smith, A. Assel en S.B. Gunnewig. 2006. Enhancing early literacy skills of preschool children. Bringing a professional development model to scale. Journal of Learning Disabilities, 39(4):306–23.

Lessing A.C. en M.W. de Witt. 2017. ’n Neurowetenskaplike beskouing van die leeshandeling. LitNet Akademies, 14(2):460–91.

Lukie, I.K., S. Skwarchuk, J. LeFevre, en C. Sowinski. 2014. The role of child interests and collaborative parent-child interactions in fostering numeracy and literacy development in Canadian homes. Early Childhood Education Journal, 42:251–9.

McConnell, S.R. en H.L.S. Rabe. 1999. Home and community factors that promote early literacy development for preschool aged children. http://www.extention.umn.edu/distribution/familydevelopment/components/7286-05.html (18 April 2019 geraadpleeg).

McMillan, J.H. en S. Schumacher. 2006. Research in education. Evidence-based inquiry. 6de uitgawe. New York: Pearson.

Mulder, P. 2017. Delphi Technique. ToolsHero: https://www.toolshero.com/decision-making/delphi-technique (25 Oktober 2018 geraadpleeg).

National Department of Basic Education. 2012. CAPS for Foundation Phase. https://www.education.gov.za/Curriculum/CurriculumAssessmentPolicyStatements(CAPS)/CAPSFoundation/tabid/571/Default.aspx (18 April 2019 geraadpleeg).

Neuman, L.W. 2006. Social research methods. Qualitative and quantitative approaches. 4de uitgawe. Londen: Allyn en Bacon.

Nicolopoulou, A. 2010. The alarming disappearance of play from early childhood education. Human Development, 53:1–4. 

Owen, J.E. 2008. Excerpt from language development: An introduction. http://www.education.com/reference/article/process-reading (21 September 2016 geraadpleeg).

Petelin, I.B. 2014. Assessment of prereading competence. Journal of Contemporary Educational Studies, 2:24–41.

Pomerantz, F. en M. Pierce. 2013. “When do we get to read?” Reading instruction and literacy coaching in a “failed” urban elementary school. Reading Improvement, 22:101–15.

Priyadarshi, B., S.P. Goswami en S. Madhuban. 2012. The relationship of auditory and visual perception with reading related skills. Journal of All India Institute of Speech and Hearing (JAIISH), 31:168–76.

Rushton, S., A. Rushton en E. Larkin. 2010. Neuroscience, play and early childhood education: Connections, implications and assessment. Early Childhood Education Journal, 37:351–61.

Salkind, N.J. 2012. Delphi Technique. Encyclopedia of Research Design. http://methods.sagepub.com/reference/encyc-of-research-design/n107.xml (25 Oktober 2018 geraadpleeg).

Sander J. 2011. Concept formation. In Goldstein en Naglieri (reds.) 2011.

Stauffer, R.G., J.C. Abrams en J.J. Pikulski. 1978. Diagnosis, correction, and prevention of reading disabilities. New York, NY: Harper en Row.

Teaching Efficient Reading. s.j. Concept formation and reading. http://www.ciil-ebooks.net/html/teaching/link5.htm (14 Junie 2018 geraadpleeg).

Zygouris-Coe, V. 2001. Phonemic awareness. Florida: Literacy and Reading Excellence Center College of Education.

Eindnotas 

¹ PIRLS-verslag (Progress in International Reading Literacy Study, 2006. Howie, Venter, Van Staden, Zimmerman, Long, Scherman en Archer 2008:19); Jaarlikse Nasionale Assessering van Leesvaardigheid (in Engels: Annual National Assessment; ANA 2013; 2014; Department of Basic Education 2014).

² Delphi-tegniek is ’n metode om die inset van kundiges te verkry om ’n program of voorgestelde aktiwiteite te bevestig en te verbeter.

³ Sien eindnota in De Witt en Lessing (2018a).

⁴ Verwagting wat in die literatuur as antisipasie beskryf word.

⁵ Kommunikasie met die deelnemers:

Geagte Deelnemer

Daar is drie belangrike fasette in suksesvolle leer- en leesbemeestering, naamlik bemeestering van perseptuele vaardighede, konsepvorming en voldoende bemeestering en toepassing van die uitvoerende funksie van die brein. Die uitvoerende funksie van die brein dui op ’n groep interverwante prosesse wat doelgerigte gedrag tot gevolg het en die individu in staat stel om sy gedrag te beheer, doelgerig te werk en komplekse kognitiewe prosesse te bestuur. Dit word gekenmerk deur die volgende aktiwiteite:

Aandagbeheer: die vermoë om op ’n bepaalde taak te fokus ongeag aandagafleiers of vermoeidheid.

Kognitiewe buigsaamheid: gelyktydige oorweging van ’n verskeidenheid grepe inligting en die vermoë om daartussen te beweeg.

Inhibisie: die vermoë om normale of gewoonte-reaksies te vermy.

Inisiëring: die vermoë om (stolling) te oorkom en ’n taak aan te pak.

Metakognisie: die vermoë om terug te staan en denke, perspektiewe, verstandsprosesse se effektiwiteit te evalueer.

Organisasie: die ordening van inligting en voorwerpe.

Beplanning: bepaling van take en die vermoë om die belangrikste take uit te lig wat nodig is vir die bereiking van ’n doelwit.

Reaksie op terugvoer: vermoë om op terugvoer te reageer en gedrag te verander ooreenkomstig nuwe inligting.

Selfregulering: die vermoë om doelwitte voor oë te hou en daarop te fokus.

Oorskakeling na ’n ander aktiwiteit: die vermoë om aandag en fokus van die oorspronklike idee af te verplaas.

Werkende geheue: waardeur die mens in staat is om inligting in die geheue te hou (stoor) ten einde ’n taak te voltooi.

Daar is egter nog weinig navorsing gedoen oor die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die verwerwing van konsepte deur die primêreskoolkind. Ons poog in ons navorsing om hierdie rol aan te dui en ons versoek u hulp as kundige preprimêre onderwyseres in dié verband. Ons sal dit waardeer indien u kommentaar sal lewer op ons siening van die rol van die uitvoerende funksie van die brein in die onderstaande aktiwiteite. U kommentaar kan aanvullend of afwysend van aard wees asook voorstelle vir verdere aktiwiteite en konsepte insluit.

Baie dankie vir u deelname.

Die inligting soos in Tabelle 2 tot 9 van die manuskrip is aan die deelnemers voorsien met die versoek dat hulle kommentaar sal lewer oor die voorgestelde perseptuele vaardighede, konsepte en die aangeduide aspekte van die uitvoerende funksie van die brein met betrekking tot die voorgestelde aktiwiteite.

⁶ Pyltjieskaart hier onder:

(Grové, M.C. en H.M.A.M. Hauptfleisch. 1979)

Die leerling staan voor die pyltjieskaart.

• Versoek die kind om die arm in die rigting van die pyltjies op die kaart te wys.
• Die kind verbaliseer die rigting van die pyltjie.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Perseptuele vaardigheid, konsepvorming en die uitvoerende funksie van die brein in die preprimêre-onderwyspraktyk – ’n ondersoekende studie  appeared first on LitNet.

Opsomming

Die oorgang na ’n grondwetlike demokrasie in 1994 het ’n indringende en omvattende grondhervormingsprogram vooropgestel weens jare lange koloniale en apartheidsbenaderings tot grond. ’n Uniek Suid-Afrikaanse program sluit herverdeling van grond, grondbeheerhervorming en restitusie in. Wat herverdeling van grond betref, is ’n opemark-benadering gevolg, gefundeer op die gewillige-verkoper-gewillige-koper-beginsel (GVGK-beginsel). Toenemend is aansprake gemaak dat die GVGK-beginsel grondhervorming omslagtig en uitgerek, asook duur en onvolhoubaar gemaak het. Een of ander intervensie was vervolgens nodig, enersyds ’n aanpassing of regulering van die mark waar grond en eiendom vir grondhervormingsdoeleindes verkry word, en andersyds, ’n aanpassing van die raamwerk waarbinne onteiening funksioneer, om dit meer op een lyn met die Grondwet te bring. Onlangse ontwikkelings in hierdie arena sluit in die inwerkingtreding van die Property Valuation Act 7 van 1914, hersiening van die eiendomsklousule en die publikasie van die Draft Expropriation Bill in Desember 2018. Vir die eerste keer maak laasgenoemde voorsiening vir die moontlikheid van onteiening met nul vergoeding by vyf moontlike grondkategorieë.

Hierdie bydrae ondersoek die moontlikheid of die onlangse ontwikkelings, spesifiek onteiening sonder vergoeding, inderdaad grondhervorming gaan bevorder. Kontekstualisering vereis ’n oorsig van die Suid-Afrikaanse grondgeskiedenis, gevolg deur ’n kort uiteensetting van die drie subprogramme van die oorhoofse grondhervormingsprogram. Die spesifieke intervensies, naamlik die Property Valuation Act en die Draft Expropriation Bill, word daarna breedvoerig uiteengesit. ’n Ontleding dui aan dat die samehang van relevante statutêre maatreëls onvoldoende belyn is en dat die Draft Expropriation Bill vaag is betreffende onteiening sonder vergoeding wat sowel die omvang as die resultaat betref. Verder bly onteiening kompleks en gaan dit nie die tempo van grondhervorming versnel nie. Onteiening sonder vergoeding gaan verder geensins die bestaande gebreke en tekortkominge in die grondhervormingsprogram aanspreek nie. In hierdie opsig moet gebreke in die nuwe statutêre maatreëls eers aangespreek word, moet beter belyning van relevante bepalings ontwikkel word, spesifiek die plek en rol van die Property Valuation Act, en moet voortslepende verbandhoudende tekortkominge, byvoorbeeld die gebrek aan politieke wil, dringend aandag geniet. Onteiening sonder vergoeding is dus nie die silwer koeël wat eensklaps verligting gaan bring nie.

Trefwoorde: eiendomswaardasie; grondeisehof; grondhervorming; herverdeling; Kantoor van die Waardeerder-Generaal; onteiening; onteiening sonder vergoeding; rasgebaseerde grondgeskiedenis

Abstract

Land reform: Is expropriation without compensation the magical “silver bullet” or is it a (calculated) shot in the dark? 

The dawning of a new constitutional dispensation necessitated an in-depth and all-encompassing land reform programme, given the South African history of dispossession embedded in colonialism and apartheid. A uniquely South African programme was required, as it had to redress the impact of past racially based land control approaches while simultaneously being forward-looking: promoting access to land and tenure security. In this regard three inter-connected sub-programmes were developed, constituting redistribution (broadening access to land), tenure reform (upgrading insecure rights) and restitution (restoring land and rights in land lost after 19 June 1913). All of these sub-programmes are constitutionally grounded in section 25(5), (6) and (7) respectively, and further bolstered by section 25(8) of the Constitution. With regard to redistribution specifically, a market-based or market-assisted approach was followed, founded on the willing-buyer-willing-seller principle. Increasingly this approach was criticised – for being too complex and burdensome, but more importantly, for making land reform far too expensive and thus unsustainable. It was in this context that a twofold intervention was called for: adjustment or regulation of the market in terms of which land and property could be acquired for land reform purposes on the one hand and reconsideration of the framework within which expropriation operated on the other. Recent developments in this arena include the promulgation of the Property Valuation Act in 2014, embarking on a review process of section 25, the property clause in 2018, and the publication of the Draft Expropriation Bill on 21 December 2018. For the first time provision was made for the possibility of expropriation with nil compensation with respect to five categories of land in particular.

This contribution explores the recent developments in light of the land reform programme, in particular whether expropriation with nil compensation is indeed the solution so desperately needed. This is approached by first providing a historical background in terms of which the combined effect of land control measures, regulating the movement of persons to and from rural and urban areas, controlling natural resources and regulating labour, all on the basis of an individual’s racial background, underscores the need for an all-encompassing land reform programme. This is followed by a brief exposition of the three sub-programmes referred to above, while indicating whether, and if so, to what extent expropriation could be a useful tool in the particular sub-programme. Having provided the necessary background recent interventions encapsulating the Property Valuation Act and the Draft Expropriation Bill of 2018 are thereafter analysed in detail.

It is clear that the Property Valuation Act has an important role to play and that this act, coupled with the 2018 regulations, can go a long way towards making expropriation more affordable. However, despite the Property Valuation Act’s specifically providing that valuation has to take place where property is acquired for land reform purposes, it is not clear whether the Office of the Valuer-General has a role to play in all such acquisitions, or perhaps only in some instances. That is the case following recent judgments handed down by the Land Claims Court. While the alignment between the Property Valuation Act, relevant land reform measures (e.g. the Restitution of Land Rights Amendment Act 15 of 2014), section 25(3) of the Constitution and expropriation measures is crucial, case law provides no guidelines as yet. This calls for urgent attention.

As the Expropriation Act 63 of 1975, still in use, is not a true reflection of constitutional imperatives and is inherently flawed as it provides only for expropriation for public purposes, realignment was also necessary in this context. The discussion shows that the Draft Expropriation Bill is indeed aligned with the Constitution: with section 25 in particular, but also with regard to section 33, which provides for administrative justice, and section 34, which provides for access to courts. However, there were various shortcomings in and problematic aspects to the bill. Concerning expropriation with nil compensation, provided for in clause 12(3), five categories of land are identified where nil compensation may be possible, having regard to all the relevant circumstances. In this context the bill remains vague regarding (a) the scope, as more than five categories could in actual fact become relevant; and (b) the result, as there may be compensation paid, again depending on the circumstances. While it may seem at first glance as if the bill provides legal certainty, this is not the case in reality. With respect to each of the five categories listed, various problematic aspects are further pointed out in the discussion.

A new expropriation act does not operate in isolation, but functions within a particular constitutional and statutory framework. Depending on the particular facts and circumstances, a variety of measures may be relevant, for example, the Restitution Act where land is to be acquired to restore to communities or individuals; the Extension of Security of Tenure Act 62 of 1997 where land is to be acquired for farm workers, or the Labour Tenant Act 3 of 1996, applicable to labour tenants’ claims. A plethora of disconnections and problems have already emerged in the existing statutory networks. The exact alignment of the various relevant measures is as yet unclear, as alluded to above regarding the Property Valuation Act.

Expropriation is legitimate and constitutionally grounded. It has the potential to be a very effective land reform tool. However, given the prevailing problems with land reform – at all levels – it is highly unlikely that expropriation with nil compensation is going to solve the land reform question. It is not the “silver bullet” so desperately needed. More is needed, including: a clear alignment between the objectives of land reform, the mechanisms to achieve those objectives, and their successful implementation. Undergirding these endeavours is a need for sound policies, effective legislation, careful monitoring, sufficient funding and government departments with capacity and the necessary political will, steered by effective leadership. Expropriation with nil compensation is not going to address these prevailing concerns. 

Therefore, while not being the silver bullet, it is at least a calculated shot. It is calculated because there is an indication that five categories of land can in principle be expropriated without compensation. However, it is still a shot in the dark. That is the case because there could be more than these five categories and there may even be compensation paid, including very low compensation, depending on the particular facts and circumstances of each case.

Keywords: expropriation; expropriation without compensation; history of racially based land control; land claims court; land reform; Office of the Valuer-General; property valuation; redistribution

1. Inleiding

Die noodsaaklikheid om onder andere toegang tot grond te verbreed (of te herverdeel), is grootliks toe te skryf aan voormalige koloniale en apartheidsbenaderings tot grondbeheer. Die samehang van (a) ’n rasgebaseerde grondbeheerstelsel;¹ (b) die drakoniese regulering en afdwing van statutêre maatreëls gerig op onregmatige okkupasie van grond;² (c) rasgebaseerde ruimtelike beplanning;³ en (d) ’n regsbestel wat ’n onderskeid maak tussen nasionale (“Westerse”) grondbeheer en inheemsregtelike (of kommunale) eiendom- en grondbeheerstelsels⁴ in ’n bepaalde hiërargie⁵ het ’n reuse-uitwerking op grondbeheerstelsels en eiendomspatrone in Suid-Afrika gehad. Dit was onvermydelik dat die oorgang van apartheid na ’n grondwetlike demokrasie 25 jaar gelede in April 1994 gepaard sou gaan met ’n dringendheid om dadelik en omvattend aan grond- en aanverwante kwessies aandag te skenk. Hierdie oorkoepelende oogmerk was ook nóú aan ander oogmerke verbind, onder meer die aanspreek van armoede en die bevordering van versoening en nasiebou in ’n postapartheid Suid-Afrika.⁶ Dit was in hierdie konteks dat ’n gefokuste, doelgerigte grondhervormingsprogram noodsaaklik was.

Post-1994 het Suid-Afrika die verbreding van en toegang tot grond op ’n markgebaseerde basis benader.⁷ Hierdie benadering, nóú verwant aan die gewillige-verkoper-gewillige-koper-beginsel (GVGK-beginsel),⁸ was onder meer geskoei op die feit dat daar ’n vreedsame oorgang van apartheid na ’n demokrasie was, beliggaam in ’n onderhandelde konsensus wat neerslag gevind het in die Handves van Mensregte, insluitende bepalings wat ’n impak op eiendom en eiendomsreg het. Tydens onderhandelinge is die uitgangspunt bevestig dat sekere regte beskerm sou word.⁹ Die reg om grond en eiendom in ’n oop, onbeperkte mark te koop en te verkoop is eweneens hierby ingesluit. Internasionale druk op Suid-Afrika en die noodsaaklikheid om belegging in ’n nuutgevonde demokrasie aan te moedig¹⁰ was ook van die oorwegings wat ’n markgerigte benadering bevorder het. 

Die kompleksiteite¹¹ inherent aan die grondherverdelingsprogram, beliggaam in artikel 25(5) van die Grondwet wat die verbreding van toegang tot grond voorstaan, asook probleme wat toenemend met die GVGK-beginsel ondervind is,¹² het verskeie waarskuwingsligte laat flits wat herverdeling betref. In hierdie klimaat is daar tydens die 2005-Grondberaad vir die eerste keer openbare uitsprake gemaak om weg te beweeg van die GVGK-beginsel, welke uitsprake sedertdien verskeie keer herhaal is.¹³

In soverre die GVGK-beginsel moontlik grond- en eiendomspryse kon opstoot en dus ’n markgebaseerde benadering te duur en onvolhoubaar gemaak het, het dit stadigaan duidelik geword dat een of ander vorm van manipulasie van of inmenging in die grond- en eiendomsmark nodig was.¹⁴ Twee moontlike benaderings kom na vore: enersyds ’n aanpassing of regulering van die mark waar grond en eiendom vir grondhervormingsdoeleindes verkry word, en andersyds, ’n aanpassing van die raamwerk waarbinne onteiening funksioneer, om dit meer op een lyn met die Grondwet in die algemeen te bring, en om die oogmerke van grondhervorming in die besonder te bevorder.

In 2018 is ’n grondwetlike hersiening van artikel 25, die eiendomsklousule, van stapel gestuur met die spesifieke opdrag om die moontlikheid van onteiening sonder (billike en regverdige) vergoeding te ondersoek en die bewoording van artikel 25 dienooreenkomstig aan te pas.¹⁵ Daar is aangevoer dat hierdie stap noodsaaklik is om die tempo van grondhervorming te versnel en veral ongelyke grond- en eiendomspatrone meer effektief aan te spreek.¹⁶ Honderde duisende skriftelike voorleggings rakende die nodigheid al dan nie om artikel 25 te wysig is aan die komitee gestuur, gevolg deur etlike mondelingse voorleggings in Augustus en September 2018.¹⁷ Ten spyte van die aanskuif van die sperdatum, was die kwessie steeds onafgehandel¹⁸ toe die Draft Expropriation Bill [2019] op 21 Desember 2018 vir kommentaar gepubliseer is.¹⁹ Die wetsontwerp handel met onteieningsverwante aspekte, belyn met die Grondwet. Klousule 12(3) maak vir die eerste keer spesifiek voorsiening daarvoor dat nul vergoeding betaal kan word waar grond (“land”) onteien word in die openbare belang of vir openbare doeleindes, in ag genome alle relevante omstandighede, insluitende, maar nie beperk nie tot, vyf spesifieke kategorieë van grondverkrygings.²⁰ 

Hierdie bydrae fokus op onlangse ontwikkelings in die lig van verbreding van toegang tot grond, waaronder ook onteiening sonder vergoeding, en waar dit moontlik by die huidige grondhervormingsprogram kan inpas. Hoewel grondhervorming dus ’n belangrike komponent is, is dit nie die oogmerk van hierdie bydrae om alle fasette daarvan en tekortkominge inherent daarin volledig te ontleed nie, veral omdat dit reeds in ander publikasies uiteengesit is.²¹ Hier word die drie subprogramme dus slegs kortliks genoem, met ’n aanduiding van waar onteiening sonder vergoeding moontlik ’n rol kan speel, voorafgegaan deur ’n historiese kontekstualisering. Die tweeledige “intervensie” waarna hier bo verwys is, naamlik die moontlike regulering van die mark enersyds en die belyning van die onteieningsraamwerk andersyds, word daarna in meer besonderhede uiteengesit. Dit is in die konteks van laasgenoemde waar die nuutste ontwikkeling, die Draft Expropriation Bill, spesifiek ontleed word.

Die oorhoofse vraag is of die nuutste ontwikkelings, in die besonder onteiening sonder vergoeding, die gewenste uitwerking op grondhervorming – spesifiek herverdeling – gaan hê. Anders gestel: Is onteiening sonder vergoeding die magiese “silwer koeël” wat dwarsdeur die kompleksiteite en probleme van grondhervorming gaan sny om ’n onmiddellike oplossing daar te stel,²² of is dit eerder ’n ietwat desperate (maar dalk tog effens berekende) skoot in die donker?

2. Historiese kontekstualisering

Die rasgebaseerde benadering tot grond en eiendom tydens die voorgrondwetlike era, veral tydens die hoogbloeitydperk van apartheid,²³ is baie goed bekend en gedokumenteerd²⁴ en word dus nie hier herhaal nie. Hier word eerder gefokus op die vernaamste ontwikkelings en die gepaardgaande implikasies vir veral toegang tot en herverdeling van grond. As uitgangspunt is dit belangrik om te verstaan dat beheer oor grond baie meer as net die fisiese grond behels: 

Control over land and the means to effectively retain and manipulate rights to land have been vitally important instruments in the white man’s ascension to political and economic dominance in South African society. Conversely, the inability to control land in the face of European expansionism has been a most important factor in their political and economic emasculation.²⁵

As die vernaamste ontwikkelings in ’n historiese konteks oorweeg word, is dit tog opvallend dat die permanente besetting van Suid-Afrika deur die Nederlanders²⁶ gekenmerk is deur die oprig van grense en versperrings,²⁷ hoewel daar nie uit die staanspoor, in April 1652, ’n spesifiek rasgebaseerde benadering tot grond gevolg is nie. Die beskerming van regte en gevestigde belange, veral handels- en besigheidsbelange met die oog op winsbejag, het die aanvanklike nedersetting aan die Kaap gerig. Hoewel inheemsregtelike belange nie terstond geïgnoreer is nie, was daar tog aanvanklik ’n mate van “belangeloosheid”: daar is grense en afbakenings opgerig, soos en waar nodig, maar daar was nie ’n klinkklare, uitgewerkte beleid ten aansien van inheemsregtelike bevolkings en gepaardgaande regte en hoe dit hanteer moet word nie.²⁸ Dít is taamlik insiggewend, gegewe die kontrasterende opvattings van en benaderings tot grond en eiendom wat deur die besetters aangehang is – die Nederlanders enersyds, en die plaaslike bevolking andersyds. Waar ’n kommunale, akkommoderende benadering tot grond en eiendom in beginsel deur die plaaslike bevolking gevolg is, het die Nederlanders en latere koloniale owerhede ’n baie meer individualistiese inslag gehad.²⁹

Hierdie “belangeloosheid” het aanvanklik voortgeduur toe die Nederlandse bewind deur die Britte, veral na die tweede Britse besetting in 1806, vervang is. Stadig maar seker is beheer oor grond (en mense) uitgebrei soos wat die Britse beheer vanuit die Kaap na die binneland uitgebrei het deur verkenning en besetting.³⁰ Dit was onvermydelik dat die kontrasterende opvattings van en benaderings tot grond en eiendom tot botsing en konflik sou lei soos wat die Britse beheer ook uitgebrei het, deur onderhandeling, besetting of oormag en oorwinning. Die ontdekking van goud en diamante was eweneens motivering vir die verdere uitbreiding van Britse mag en beheer.³¹ Stelselmatig, as gevolg van ’n sameloop van al hierdie gebeure en ontwikkelings, is inheemse gemeenskappe ontwortel en hul strukture grootliks afgetakel.³² Op ’n manier was dit eintlik maar die einde van ’n era – die verlies van ’n werklik inheemse tradisionele gemeenskaplike bestaan. In die plek daarvan was daar óf geen grondregte nie óf ’n trustbenadering waartydens regte vir inheemse bevolkings in trust gehou is.³³ Slegs in enkele uitsonderingsgevalle het inheemse bevolkings privaateiendomsreg behou.³⁴

Politieke regte is toenemend aan grond en onroerende eiendom gekoppel.³⁵ Hoewel die verband tussen beheer en grond taamlik vroeg reeds gevestig is, soos hier bo genoem, het die beheeraspek stelselmatig ’n diepgaande rassedimensie ontwikkel. Teen die einde van die 19de eeu het die Europeërs hul bestaan in Afrika toenemend as ’n “angstige manier van lewe ervaar”,³⁶ wat die rassedimensie ten aansien van grond versterk het. Slegs deur die rassedimensie te beheer, so is geargumenteer, sou die wit minderheid in Afrika kon floreer.³⁷ Ten spyte van hierdie bewussyn was daar teen die einde van die 19de eeu steeds nog nie ’n spesifiek rasgefokuste beleid ten opsigte van grond en grondbeheer geformuleer nie – beslis nie op nasionale skaal nie.

Die eerste stappe in die rigting van ’n amptelike nasionale rassebeleid tot grond is gedoen toe die Lagden-kommissie in 1905 op die been gebring is, en met die unifikasie van Suid-Afrika in 1910. Die onderliggende idee was dat die “rassekwessie” eenvormig, in die hele Unie, hanteer moet word.³⁸ Dit het inderdaad gerealiseer toe die Naturelle Grond Wet (later die Swart Grond Wet) 27 van 1913 op 19 Junie 1913 in werking getree het. Dit was die eerste maatreël wat nasionaal gegeld het en wat die vier provinsies van die Unie tot eenvormigheid gebind het. Dit was ook die eerste keer dat die rassekwessie – spesifiek ten aansien van grond – op ’n nasionale skaal benader is en sodoende ook die grondslag gevorm het vir die magdom maatreëls wat later sou volg. In wese het dié wet die hele land in twee hoofkategorieë grond verdeel: “swart kolle”³⁹ en die res van die land. Sedert 1913 is daar ’n verskeidenheid statutêre maatreëls in sowel stedelike⁴⁰ as landelike gebiede⁴¹ gepromulgeer wat die rassebenadering voortgesit het. Met die amptelike aanvaarding van apartheid in 1948 het ’n rassedimensie ’n impak op elke faset van mense se daaglikse bestaan gehad, beslis ook ten aansien van grond, maar op meer as net grond en eiendom.⁴²

Dit is verder opvallend dat daar, ten spyte van die idee van apartheid, nie uit die staanspoor ’n “bloudruk” of ’n groot apartheidsplan bestaan het wat elke moontlike ontwikkeling en vertakking uitgestippel het nie. Hoewel die oorhoofse oogmerke van apartheid taamlik voor die hand liggend was, veral die idee van “afsonderlike ontwikkeling” wat op die ou end ook tot die daarstel van onafhanklike state (“tuislande”) vir “inheemse” gemeenskappe gelei het,⁴³ is ’n verskeidenheid meganismes en prosesse stelselmatig ontwikkel en is daar dikwels weer daaraan geskaaf en verander om bepaalde uitkomste te bereik. Omdat een aksie dikwels tot ’n reaksie gelei het, wat weer ’n verdere statutêre reaksie vereis het, was die regsmilieu baie dinamies, met geweldig baie aktiwiteit en interaksie.⁴⁴ Ontelbare rasverwante maatreëls is in hierdie tydperk ontwikkel, gepromulgeer, in werking gestel, afgedwing, gewysig en heringestel. ’n Netwerk van maatreëls is oor ’n tydperk van ’n paar dekades afgekondig wat op alle fasette van menslike bestaan in Suid-Afrika ’n impak gehad het: familielewe, opvoeding en opleiding, kultuur en ontspanning, gesondheid, indiensneming, ruimtelike beplanning en behuising.⁴⁵ Die spilpunt van hierdie netwerk wette was die Bevolkingsregistrasiewet⁴⁶ wat ’n persoon se status en alles waartoe daardie persoon in staat was of nie geregtig was nie in ’n bepaalde rassekategorie ingesluit het, hoofsaaklik op velkleur gebaseer.⁴⁷

Die gesamentlike impak van instromingsbeheer, rasgebaseerde ruimtelike beplanning, groepsgebiedewetgewing en drakoniese afdwing van plakkerywetgewing het vestigingspatrone in Suid-Afrika sodanig langdurig gerig dat die effek daarvan vandag nog sigbaar is.⁴⁸ Om die oorhoofse oogmerke van afsonderlike ontwikkeling en ’n stelsel van onafhanklike state en selfregerende gebiede⁴⁹ in stand te hou, het toewyding en toegespitste fokus geverg. Dit het ook ingehou die konstante verskuiwing van mense, in hulle miljoene, en die aanpas van grense van tuislande, selfregerende gebiede en groepsgebiede.⁵⁰ Die resultaat was die verlies van grond en ’n heenkome vir individue en gemeenskappe – gekoppel aan ras – en gewoonlik ook ’n lewenswyse, in beide landelike en stedelike gebiede. 

Ook die uitoefening van burgerlike regte was grond- en eiendomsgebonde. Reeds vroeg in die besettingsgeskiedenis is die band tussen eiendomsreg en stemreg gevestig.⁵¹ Hierdie band het later ook ’n rassedimensie ontwikkel deurdat persone wat nie grond gehad het nie, ook nie stemreg gehad het nie en dus verder ontmagtig is. Deur effektief privaat eiendomsreg vir wit persone te reserveer, is politieke mag en gepaardgaande oorheersing dus ook op hierdie wyse bewerkstellig.⁵²

Inherent gekoppel aan die beheerelement van grond was ook die arbeidskomponent. Wie ook al grond beheer het, het grootliks ook arbeid beheer en sodoende ook handel en nywerheid, en dus ook die ekonomie, beïnvloed.⁵³ Deur die vloei van mense vanaf landelike gebiede na stedelike gebiede en omgekeerd te reguleer, op die basis van wie arbeid benodig en wie dit moet verskaf, is die rasseverdeling van Suid-Afrika ook met trekarbeid verstrengel. In wese sou die beheer oor grond en arbeid eindelik voorspoed (al dan nie) bepaal. Die grond- en arbeidsverwante maatreëls het gesamentlik sowel mikro- as makrovlakke omvattend geïmpakteer. Op mikrovlak het dit gesins- en familiepatrone en verhoudings tussen verskillende generasies negatief beïnvloed, terwyl die impak op makrovlak ekonomiese ontwikkeling en die arbeidsmag gemanipuleer het.⁵⁴

Onderliggend aan grond, beheer, burgerskap en arbeid was ’n amptelike, doelgerigte rassebeleid: apartheid. Hoewel Suid-Afrika in heelwat opsigte soortgelyke ervarings gehad het as ander jurisdiksies wat ook ’n koloniale geskiedenis het,⁵⁵ en soortgelyke gebeure as byvoorbeeld lande in Afrika⁵⁶ en Australië⁵⁷ ondervind, is die geweldige omvang van rasgebaseerde maatreëls en die diepgaande impak daarvan op alle vlakke van die samelewing eenvoudig ongeëwenaar.

Dit was dus noodsaaklik dat ’n omvattende grondhervormingsprogram, met baie spesifieke meganismes en oogmerke, wat op ’n bepaalde manier gestruktureer is, van stapel gestuur moet word. ’n Uniek Suid-Afrikaanse grondhervormingsprogram was noodsaaklik om sover moontlik al die verskillende dimensies waarna hier bo verwys is, op een of ander manier aan te spreek. Herverdeling van grond alleen sou dus nie voldoende wees nie. Restitusie alleen ook nie. Dit is in hierdie konteks dat die oorhoofse grondhervormingsprogram, met drie subprogramme, ontwikkel is.

3. Die drie subprogramme

Die oorhoofse grondhervormingsprogram bestaan uit drie subprogramme, grondwetlik gefundeer, wat afsonderlik en gesamentlik funksioneer, naamlik die herverdelingsprogram,⁵⁸ die grondbeheerhervormingsprogram⁵⁹ en die restitusieprogram.⁶⁰

3.1 Herverdelingsprogram

Die herverdelingsprogram behels die verbreding van toegang tot grond vir Suid-Afrikaanse burgers. Dit is opvallend dat dit die enigste van die drie subprogramme is wat spesifiek op burgers gerig is. Soos hier bo kortliks na verwys is, was die aanvanklike benadering direk nadat die nuwe grondwetlike bedeling ingetree het, ’n ope-mark-benadering, gebaseer op die GVGK-beginsel. Dit het ingehou dat, gesien in die lig van ’n rassebeperking op toegang tot grond tydens die apartheidsera, daar spesifiek wegbeweeg is van beperkings op toegang tot grond wat aan ras gekoppel was. Enige persoon, ongeag ras of kulturele affiliasie, en insluitende nieburgers, kon dus direk na 1994 toegang tot grond verkry. Hoewel hierdie beginsel gegeld het, was daar wel bepaalde kategorieë persone wat volgens die 1997-Witskrif op Grondbeleid⁶¹ prioriteit sou geniet. Hierdie groepe het ingesluit gemarginaliseerde lede van die bevolking, spesifiek vrouens en grondlose persone, met ’n bepaalde fokus op die “armstes van die armes”.⁶²

Ten einde uitvoering te gee aan die beleidsoogmerke van herverdeling is ’n verskeidenheid wette gepromulgeer.⁶³ Hoewel sekere van die statutêre maatreëls spesifiek na 1994 op die wetboek geplaas is om herverdeling te bewerkstellig, byvoorbeeld die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg Wet 62 van 1997 (“Uitbreidingswet”)⁶⁴ en die Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders) 3 van 1996,⁶⁵ is daar ook van bestaande wetgewing gebruik gemaak, in ’n aangepaste formaat, om toegang tot grond te verbreed. Die Wet op Grondhervorming: Voorsiening van Grond en Bystand 126 van 1993 is ’n voorbeeld van laasgenoemde. Hiervolgens kan beide staats- en privaatgrond vir herverdeling gebruik word en word die tersaaklike prosesse breedvoerig in die wet uiteengesit.⁶⁶ 

Die herverdelingsprogram is kompleks in die sin dat die relevante bepalings in ’n wye verskeidenheid beleidsdokumente en statutêre maatreëls gevind word en dus ietwat “verspreid” is. Dit kan dus geweldig ingewikkeld en/of tydrowend wees om uit te vind presies wat in die herverdelingsprogram plaasvind en hoe dit werk. Behalwe die gefragmenteerde formaat van die program, het daar oor die jare ’n klemverskuiwing ingetree: Waar die aanvanklike fokus op die armstes van die armes en bestaansboerdery was, is daar begin om stelselmatig klem te plaas op kommersiële boere.⁶⁷ Dit sou dus ook beteken het dat die bepaalde maatreëls en meganismes dienooreenkomstig aangepas moet word. Dit het egter nie gebeur nie, wat beteken het dat die gefragmenteerde program nog meer gefragmenteerd geraak het, wat implementering en monitering verder bemoeilik het.⁶⁸

Die aanvanklike “oop” benadering rakende toegang tot grond is stelselmatig ook uitgekalwe, met die wegbeweeg van ’n mark met geen beperkings op toegang tot ’n mark waar slegs Suid-Afrikaanse burgers toegang tot (sekere) grond⁶⁹ kan verkry enersyds, en waar Suid-Afrikaanse burgers se toegang tot bepaalde groottes (plafonne) beperk sou word andersyds.⁷⁰ Die restant van grond wat dus die bepaalde plafonne oorskry, is vervolgens vir herverdeling beskikbaar en kan dus op hierdie basis verkry word. “Verkryging” sluit sowel die aankoop van die oorskotgrond in as die onteiening daarvan. Dit is dus in hierdie spesifieke landboukonteks, maar ook in die algemeen vir herverdelingsdoeleindes, dat onteiening ’n rol kan speel.

3.2 Grondbeheerhervormingsprogram

Soos hier bo kortliks verduidelik, was privaateiendomsreg normaalweg net vir die minderheid van die Suid-Afrikaanse bevolking beskore, met ’n verskeidenheid van ander permitgebaseerde regte ter beskikking van die meerderheid van die bevolking. Hierdie permitte het ingesluit bou- en perseelpermitte, asook vergunning tot okkupasie, en erfpag en huurpag, afhangende van waar die betrokke stuk grond of gebou geleë was.⁷¹ Behalwe huurpag, wat van toepassing was op opgemete grond en geregistreer kon word, was die ander regte nie saaklike regte nie. As persoonlike regte was dit nie so veerkragtig en “sterk” soos saaklike regte nie,⁷² met die gevolg dat hierdie regte maklik versteur en weggeneem kon word. Dit is veral hierdie soort regte waarna artikel 25(6) verwys wat opgradeer moet word, hoewel dit ook in die algemeen na die opgradering van minder sekere regte verwys, insluitende byvoorbeeld behuisings- en okkupasieregte.

Soos by die herverdelingsprogram, is daar ook hier ’n hele aantal wette wat gepromulgeer is om vir grondbeheerhervorming voorsiening te maak, waarvan sommige ook met een been in die herverdelingsprogram staan. Die Uitbreidingswet, waarna hier bo verwys is, bevat byvoorbeeld beide herverdelings-⁷³ en opgraderingsbepalings. Laasgenoemde geld vir byvoorbeeld plaaswerkers en okkupeerders sodat hulle tydens hul okkupasie nie sonder meer versteur kan word nie, soos deur uitsetting baie streng te reguleer.⁷⁴ Op hierdie wyse word die onsekere regte van plaasarbeiders in ’n mate versterk terwyl hulle op die grond wat aan iemand anders behoort, woon.⁷⁵ 

Behalwe statutêre maatreëls wat spesifiek daargestel is om bepaalde regte te versterk, is die Wet op die Tussentydse Beskerming van Informele Regte 31 van 1996 ook in die besonder gepromulgeer om besitsregte wat onseker is, te beskerm solank as wat die grondbeheerhervormingsprogram duur. 

Omdat bogenoemde besits- en okkupasieregte tipiese gevalle behels waar persone reeds toegang tot grond het en op die grond aanwesig is, hoewel dikwels by wyse van informele regte, en die bepaalde regte dus opgegradeer en beskerm kan word ooreenkomstig die grondbeheerhervormingsprogram, is dit onwaarskynlik dat onteiening grootskaals in hierdie subprogram aangewend sal word. 

3.3 Restitusieprogram

Die restitusieprogram word in artikel 25(7) van die Grondwet beliggaam. Voorsiening word gemaak vir die herstel van grond en regte in grond wat na 19 Junie 1913 ontneem is as gevolg van rasdiskriminerende wette of praktyke.⁷⁶ Indien die herstel onmoontlik of onwenslik is, word daar voorsiening gemaak vir billike en regverdige vergoeding. Aangesien die datum pertinent in die eiendomsklousule ingesluit word, is die onderliggende idee dus nie dat die herstelprogram alle ontnemings, ook tydens die koloniale tydperk voor 1913, sou insluit nie. Hoewel daar ook ’n streng tydsraamwerk was waarbinne eise ingedien moes word, naamlik gedurende 1995–1998, is daar in Julie 2014 ’n wysigingswet⁷⁷ in werking gestel om ’n tweede vlaag eise moontlik te maak, naamlik vanaf 1 Julie 2014 tot 30 Junie 2019. Omrede die openbare-deelname-proses en konsultasie onvoldoende was, is hierdie wysigingswet egter in 2016 deur die Konstitusionele Hof ongrondwetlik verklaar⁷⁸ en is al die eise wat in die tweede vlaag ingedien is, steeds hangende.⁷⁹

Anders as by die ander twee subprogramme, is daar slegs een statutêre maatreël waarvolgens restitusie gereguleer word, naamlik die Wet op die Herstel van Grondbesitregte 22 van 1994. Die wet bevat al die relevante vereistes en prosedures, onder meer twee stelle vereistes, naamlik drempel- en regsvereistes, waaraan grondeise moet voldoen alvorens dit suksesvol kan wees. Drempelvereistes behels dat die eis binne die voorgeskrewe tydperk ingedien moet gewees het⁸⁰ en dat daar nie reeds billike en regverdige vergoeding vir die ontneming betaal moet gewees het nie.⁸¹ Die regsvereistes⁸² behels dat die applikant(e), individu(e) of gemeenskap(pe) (of dele van gemeenskappe) ontneem moet wees van ’n reg in grond as gevolg van rasdiskriminerende wette of praktyke na 19 Junie 1913. Hoewel slegs die een wet die restitusieproses reguleer, is dit egter moontlik dat maatreëls van die ander subprogramme tydens die finalisering van die spesifieke eis relevant kan wees, byvoorbeeld die Wet op Vereniging van Gemeenskaplike Eiendom 28 van 1996, hoofsaaklik ’n grondbeheerhervormingsmaatreël. Hierdie wet maak voorsiening vir ’n statutêre regsfiguur, ’n vereniging van gemeenskaplike eiendom, waarvolgens eiendomsreg kollektief gehou kan word. Dit is dikwels die meganisme wat gebruik word om grond aan gemeenskappe te herstel. Op hierdie wyse word die lede van die gemeenskap deur middel van die vereniging saam eienaars van die eiendom wat aan hulle toegeken is.⁸³ 

Dit is soms nodig om eiendom van die bestaande eienaar te verkry ten einde die herstel daarvan aan die applikante moontlik te maak. Verkryging sluit beide aankoop en onteiening in, soos hier bo verduidelik. Onteiening is dus ook ’n meganisme wat by die herstel van grond en eiendom, in die restitusieprogram, relevant kan wees. Dit is dus ook in hierdie konteks dat regulering van of aanpassings in die mark moontlik ter sprake kan kom.

4. Regulering van en aanpassings in die mark

4.1 Agtergrond

Internasionale ervaring het aangedui dat wat grondhervorming betref, ’n markverwante herverdelingsprogram nie noodwendig outomaties suksesvol sal wees nie.⁸⁴ Daar is verskeie redes daarvoor, onder andere dat geoormerkte begunstigdes nie altyd bemagtig is om suksesvol die mark te betree nie, nie die ervaring het nie of nie oor die nodige fondse beskik nie.⁸⁵ Selfs in gevalle waar die staat ook ’n rol speel deur byvoorbeeld van die fondse te verskaf vir die aankoop van grond, kan die proses om die program te betree geweldig ingewikkeld en tydrowend wees en is die hulpbronne wat inderdaad beskikbaar is, dikwels beperk. Dus is ’n markgerigte benadering, selfs waar die staat tog bystand verskaf, nie outomaties suksesvol nie.

Navorsing op internasionale vlak het ook aangedui dat waar onteiening plaasgevind het en ’n mate van vergoeding betrokke was, grondhervorming gewoonlik meer suksesvol was. Dit was die geval selfs waar vergoeding laer as markwaarde was, indien daar wel vergoeding was, vergeleke met gevalle waar daar geen vergoeding betaal is nie of waar grondgrype of nasionalisering van grond plaasgevind het.⁸⁶

Die Jaarverslag van die Departement Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming 2013/14 dui aan dat daar sedert 1994 tot in daardie stadium slegs ongeveer 4,2 miljoen hektaar herverdeel is, tot voordeel van ongeveer 200 000 families.⁸⁷ Selfs al neem ’n mens die feit in ag dat data onvolledig is⁸⁸ en dat swart persone moontlik self ook in die ope mark grond sonder staatsbystand aangekoop het,⁸⁹ was die resultaat teleurstellend. Die tekortkominge in die GVGK-beginsel, in samehang met ’n beroep om die tempo van grondhervorming te versnel, het benadruk dat een of ander vorm van markregulering benodig word waar daar groot teenstrydigheid in eiendomspatrone en -verspreiding is. Dit is in hierdie konteks dat die Property Valuation Act 17 van 2014 gepromulgeer is wat op 1 Julie 2014 in werking getree het.

4.2 Property Valuation Act

4.2.1 Oogmerke en vernaamste bepalings

Die wet is daargestel om onderstaande oogmerke te bereik, naamlik om:

• wat die regulering van eiendomswaardasie betref, uiting te gee aan die oogmerke van die Grondwet, spesifiek grondhervorming
• voorsiening te maak vir die daarstel van die Kantoor van die Waardeerder-Generaal
• voorsiening te maak vir die waardasie van eiendom wat geïdentifiseer is vir doeleindes van grondhervorming
• voorsiening te maak vir ’n vrywillige waardasiediens aan staatsdepartemente
• kriteria en prosedures vir monitering van waardasie daar te stel. 

Dit is duidelik dat die groot dryfveer agter die wet die bevordering van grondhervorming is, spesifiek belyn met die Grondwet. Dit beteken dus dat die wet voorsiening maak vir bepaalde prosesse en instansies wat nou by hierdie oogmerke aansluit. Hierby ingesluit is definisies vir “markwaarde” en “eiendom”.

“Markwaarde” is byvoorbeeld die geskatte bedrag waarteen eiendom op ’n bepaalde dag verwissel sou word tussen ’n gewillige verkoper en gewillige koper in ’n gewone transaksie (“at arm’s length”) na behoorlike bemarking en waar die partye albei ingelig, nougeset en sonder dwang optree: met dien verstande dat waar waarde bepaal word vir doeleindes van artikel 12(1)(a),⁹⁰ pryse wat voorheen deur die staat vir enige verkryging betaal is, buite rekening gelaat word. Gevalle waar daar in die verlede byvoorbeeld in die herverdelingsprogram baie hoë bedrae betaal is juis omdat dit slegs die staat was wat in die transaksie belang gestel het, word dus nie hier oorweeg nie, wat die prys in teorie dus laer en meer bekostigbaar hou.

“Eiendom” beteken:

• onroerende eiendom wat in die naam van enige persoon geregistreer is
• enige roerende bate(s) wat saam met relevante onroerende eiendom verkry word
• ’n reg ten aansien van sodanige eiendom, insluitende ’n ongeregistreerde reg wat van regsweë erken en beskerm word.

Vir doeleindes van die wet word “grondhervorming” as volg gedefinieer: herverdeling, restitusie, grondontwikkeling en grondbeheerhervorming. Dit behels dus die drie subprogramme soos hier bo uiteengesit,⁹¹ maar voeg ook ’n verdere aspek by, naamlik grondontwikkeling. Daar is nie ’n omskrywing van dié begrip in die wet nie, wat jammer is, aangesien dit ’n baie vae en breë konsep is wat sekerlik enige vorm van grondontwikkeling kan insluit. Daar is wel ’n definisie van “land development” in die Spatial Planning and Land Use Management Act 16 van 2013,⁹² naamlik “the erection of buildings or structures on land, or the change or use of land, including township establishment, the subdivision or consolidation of land or any deviation from the land use or uses permitted in terms of an applicable land use scheme”. In hierdie lig kan die begrip “grondhervorming” taamlik omvangryk raak as bykans enige grondontwikkeling en dorpsbeplanning daarby ingereken word, met belangrike implikasies vir onteiening sonder vergoeding. Dit is egter belangrik om te benadruk dat onteiening sonder vergoeding relevant is by grondhervorming spesifiek en nie ontwikkeling in die algemeen nie. Dit is noodsaaklik dat hierdie aspek duidelik gestel moet word in wetgewing en regulasies.

Die regulering van die werksaamhede van die kantoor van die Waardeerder-Generaal is in hoofstuk 2 van die wet te vinde, wat in twee onderafdelings verdeel is: Deel 1 hanteer die funksionering van die kantoor en deel 2 sit die aanstelling van die Waardeerder-Generaal en hoof-uitvoerende beampte uiteen.⁹³ Die daarstelling,⁹⁴ status⁹⁵ en funksies⁹⁶ van die kantoor asook die relevante magte word in artikel 7 uiteengesit. Die vernaamste funksie van die Waardeerder-Generaal is die waardering van alle eiendom binne die strekwydte van artikel 12(1)(a), met ander woorde, waar eiendom vir grondhervormingsdoeleindes ter sprake kom.⁹⁷

Hoofstuk 3 reguleer die waardasie van eiendom. Alle waardasies moet gedoen word deur bevoegde persone wat aan alle professionele en ander vereistes voldoen.⁹⁸ Verpligte waardasies vind plaas waar eiendom ooreenkomstig artikel 12 vir doeleindes van grondhervorming geïdentifiseer is.⁹⁹ In November 2018 is regulasies uitgereik wat ook die werking van artikel 12 raak.¹⁰⁰ Behalwe ’n lys van relevante definisies is dit in die besonder regulasie 5 wat van belang is, aangesien dit kriteria en/of prosedures vir die waardasie van eiendom uiteensit wat vir doeleindes van grondhervorming geïdentifiseer is. Dit bevat ’n gedetailleerde uiteensetting van al die faktore wat in artikel 25(3) van die Grondwet gelys is wat betrekking het op sowel die bedrag as die tydstip en wyse van die betaling van vergoeding.¹⁰¹ Benewens verpligte waardasie word daar ook vir vrywillige waardasies voorsiening gemaak.¹⁰² Dit is byvoorbeeld waar staatsdepartemente die kantoor nader en versoek dat waardasies gedoen word. Op hierdie manier verskaf die kantoor dus ook ’n waarderingsdiens aan ander staatsdepartemente.¹⁰³ Waar eiendom wel vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer is, moet ’n kennisgewing dat waardering gaan plaasvind, binne sewe dae na sodanige identifikasie op die eienaar of persoon in beheer van die eiendom bedien word.¹⁰⁴ Sodra die waardasie afgehandel is, volg ’n waardasieverslag binne ’n vasgestelde tydperk, gewoonlik binne ses maande, hoewel daar ook ’n verlengde tydperk kan wees soos deur die kantoor goedgekeur.¹⁰⁵

4.2.2 Bespreking

Anders as in die geval van die voorganger, die 2013-konsep, is dit nie nodig dat alle eiendom in alle transaksies waar die staat ’n kontrakterende party is, deur die kantoor gewaardeer moet word nie, maar slegs daardie eiendom wat vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer is. Hoewel die 2014-weergawe dus ietwat meer vaartbelyn as die voorganger is, bly die hele proses van identifikasie, kennisgewing, waardasie, skryf van verslae en so meer ’n lang, omslagtige proses. As mens in gedagte hou dat een van die beweegredes vir die wet die versnelling van die tempo van grondhervorming was, is dit nie ’n gegewe dat die wet hiermee gaan help nie. Inteendeel, dit kan die hele proses net nog langer en meer uitgerek maak juis omdat die kantoor hierby betrek word. Verder moet daar ook ’n goeie wisselwerking en duidelike korrelasie tussen hierdie wet en alle ander relevante wette wees. Hierdie uiteindelike belyning kan dalk ook die hele proses meer kompleks en uitgerek maak.

Tot baie onlangs was daar nog geen regspraak oor die interpretasie en toepassing van die wet nie en was dit nie duidelik presies hoe die wet toegepas sou word en of dit hoegenaamd die oogmerke sou bereik nie. Die Grondeisehof het onderskeidelik twee uitsprake in die loop van Februarie¹⁰⁶ en Maart 2019¹⁰⁷ gelewer waar raakpunte met die toepassing van die wet uitgelig is. In plaas daarvan dat die uitsprake duidelikheid bring oor die presiese plek en rol van die Property Valuation Act en die gepaardgaande rol van die kantoor van die Waardeerder-Generaal, is daar egter nog heelwat onbeantwoorde vrae. Hierdie vrae behels byvoorbeeld in watter stadium van die proses die kantoor moet intree enersyds en wat die impak van die kantoor se werksaamhede is andersyds. Laasgenoemde hou verband met die vraag of die kantoor in alle gevalle waar billike en regverdige vergoeding ter sprake is, die jurisdiksie van ’n hof om sodanige vergoeding te bepaal, uitskakel, of net in sekere gevalle, of dalk nooit nie. In die onlangse Grondeisehof-uitsprake was die een geval deur die kommissie na die Grondeisehof verwys ooreenkomstig artikel 14 van die Restitusiewet en was daar in die ander geval ’n bestaande hofbevel dat die Grondeisehof billike en regverdige vergoeding moet bepaal. In beide hierdie gevalle was die waardasies van die kantoor aansienlik laer as dié van die privaatwaardeerders en sou die grondeienaars heelwat slegter af gewees het as die kantoor se waardasie sonder meer gevolg was en daar nie daaroor in die hof geargumenteer kon word nie. Uit die twee uitsprake wil dit egter blyk dat waar daar ’n bestaande hofbevel is wat dit pertinent stel dat die hof, hier met name die Grondeisehof, billike en regverdige vergoeding moet bepaal, die waardasie soos bereken deur die kantoor van die Waardeerder-Generaal totaal geïgnoreer kan word. Dus: in omstandighede waar ’n aangeleentheid, hier ’n restitusie-eis, ooreenkomstig die Restitusiewet¹⁰⁸ na die Grondeisehof verwys is vir verdere hantering, het die kantoor nie inspraak op die uiteindelike vergoedingsbedrag nie en is dit die taak van die hof om dit vas te stel.

Die uitreik van die 2018-Regulasies, veral regulasie 5, waarin die relevante faktore breedvoerig omskryf is, word verwelkom in soverre dit duidelike riglyne neerlê en ’n werkswyse vir waardasie voorstel.¹⁰⁹ Die regulasies bring die berekening van vergoeding verder as wat dit tot in daardie stadium in regspraak uitgekristalliseer het. ’n Eerste stap in die rigting van so ’n ontleding was in die Grondeisehof-uitspraak Msiza v Director-General, Department of Rural Development and Land Reform,¹¹⁰ wat later deur die Hoogste Hof van Appèl omvergewerp is.¹¹¹ Ongelukkig bring die regulasies nie verder duidelikheid in welke gevalle aanvaarding van die kantoor se waardasie verpligtend is nie, ten spyte van die bewoording in artikel 12(1)(b) dat eiendom wat vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer is, deur die kantoor waardeer móét word. Omdat daar in beide die uitsprake verwysings na die Grondeisehof plaasgevind het en daar bestaande hofbevele was, soos kortliks verduidelik, is dié kwessie nooit breedvoerig in die uitsprake ontleed nie. Inteendeel, die werklike rol en funksie van die kantoor, asook die wisselwerking tussen artikel 25(2)–(4) van die Grondwet,¹¹² relevante wetgewing (die Restitusiewet), die Property Valuation Act en die regulasies daarkragtens uitgevaardig, moet nog duidelik ontleed en ontrafel word, spesifiek ook in regspraak. Dit kan beswaarlik wees dat die Property Valuation Act slegs ’n baie beperkte rol te speel het, byvoorbeeld slegs in gevalle waar aangeleenthede nie na die Grondeisehof vir hantering verwys word nie of waar daar geen bestaande hofbevele is wat die hof magtig om self die vergoeding te bepaal nie. Gegewe die motivering om die Property Valuation Act in die eerste plek daar te stel, onder andere om grondhervorming meer bekostigbaar te maak, sou eerder verwag word dat die kantoor in álle gevalle waar eiendom vir grondhervormingsdoeleindes geïdentifiseer word, ’n rol moet speel. Dit behoort standaardprosedure te wees, al word die spesifieke bedrag later as riglyn deur howe gebruik om gepaste bevindings te maak. Dit is nie te betwyfel nie dat die kantoor ’n baie waardevolle bydrae te lewer het, aangesien daar sedert die inwerkingtreding van die wet ’n hele paar jaar se data en inligting versamel en opgebou is, tendense waargeneem is en ervaring op hierdie gebied opgebou is wat bevorderlik vir grondhervorming in die algemeen kan wees.

Hoewel die markdimensie van die verkryging van grond en eiendom vir grondhervormingsdoeleindes dus in beginsel in wetgewing aangespreek word, is die belyning van die bestaande statutêre raamwerk met die Grondwet steeds gebrekkig.

5. Belyning van die onteieningsraamwerk

5.1 Grondwetlike dimensie

Daar word pertinent in die eiendomsklousule vir onteiening voorsiening gemaak. Omdat onteiening as ’n onderafdeling van “ontneming” beskou word,¹¹³ is beide artikel 25(1) en (2) as uitgangspunte belangrik:

(1) Niemand mag eiendom ontneem word nie, behalwe ingevolge ʼn algemeen geldende regsvoorskrif, en geen regsvoorskrif mag arbitrêre ontneming van eiendom veroorloof nie.
(2) Eiendom mag slegs ingevolge ʼn algemeen geldende regsvoorskrif onteien word –
(a) vir ʼn openbare doel of in die openbare belang; en
(b) onderworpe aan vergoeding waarvan die bedrag en die tyd en wyse van betaling óf deur diegene wat geraak word aanvaar is óf deur ʼn hof bepaal of goedgekeur is.

Bogenoemde onderstreep dus duidelik dat eiendom nie onbeperk of absoluut is nie¹¹⁴ en dat beperkings daarop en onteiening daarvan geoorloof is, maar slegs in sekere gevalle en gekoppel aan bepaalde voorwaardes. Hoewel beperkings dus moontlik is, moet daar baie goeie rede vir sulke inkortings wees en mag dit geensins arbitrêr wees nie.¹¹⁵ Wat onteiening betref, is dit duidelik dat dit slegs in openbare belang of vir openbare doeleindes kan plaasvind.¹¹⁶ Hieraan gekoppel is die betaal van billike en regverdige vergoeding. In hierdie opsig bepaal artikel 25(3): 

(3) Die bedrag van die vergoeding en die tyd en wyse van betaling moet regverdig en billik wees, en moet ʼn billike ewewig toon tussen die openbare belang en die belange van diegene wat geraak word, met inagneming van alle tersaaklike omstandighede, met inbegrip van –
(a) die huidige gebruik van die eiendom
(b) die geskiedenis van die verkryging en gebruik van die eiendom
(c) die markwaarde van die eiendom
(d) die omvang van regstreekse belegging en subsidie deur die staat ten opsigte van die verkryging en voordelige kapitaalverbetering van die eiendom; en
(e) die doel van die onteiening.

Dit is verder ook kristalhelder dat grondhervorming inderdaad in die openbare belang is. Dus is onteiening vir grondhervormingsdoeleindes grondwetlik gefundeer:

(4) By die toepassing van hierdie artikel –
(a) beteken die openbare belang ook die nasie se verbintenis tot grondhervorming, en tot hervormings om billike toegang tot al Suid-Afrika se natuurlike hulpbronne te bewerkstellig; en
(b) is eiendom nie tot grond beperk nie.¹¹⁷ 

Dit is veral artikel 25(2) en (3) wat tans in die spervuur is ten einde onteiening sonder vergoeding moontlik te maak. Omrede die hersieningskomitee besluit het om die wysiging van die eiendomsklousule te laat oorstaan en dit dus nog onafgehandel is, word slegs die Draft Expropriation Bill van Desember 2018 vervolgens kortliks in die lig van bogenoemde grondwetlike uitgangspunte bespreek.

5.2 Die Konsepwetsontwerp op Onteiening

5.2.1 Inleiding

Die Konsepwetsontwerp wat op 21 Desember 2018 vir kommentaar gepubliseer is, is die jongste in ’n lang lys van ontwikkelings wat met onteiening verband hou.¹¹⁸ Op 23 Februarie 2016¹¹⁹ het die 2015-Onteieningswetsontwerp in die parlement gedien, welke weergawe die 2013-wetsontwerp¹²⁰ gevolg het wat op sy beurt weer ’n opvolger van ’n 2008-poging¹²¹ was. 

Die nuutste wetsontwerp is ’n lang weergawe, met verwysings na sowel artikel 25 as artikel 33 (regverdige administratiewe optrede) en artikel 34 (toegang tot die howe) in die aanhef. Die noodsaaklikheid om ’n nuwe Onteieningswet daar te stel, spruit nie voort uit die werksaamhede van die artikel 25-hersieningskomitee nie, maar is lank reeds ’n behoefte, sedert direk nadat die nuwe grondwetlike bedeling in 1994 ingetree het. Die rede hiervoor is dat die Onteieningswet 63 van 1975 (steeds in gebruik) nie met die basiese konsepte en waardes van die eiendomsklousule belyn was nie. Die 1975-wet maak byvoorbeeld slegs daarvoor voorsiening dat eiendom vir openbare doeleindes onteien mag word. Die faktore wat in artikel 25(3) van die Grondwet gelys is, wat betrekking het op die bedrag, wyse en tydstip van betaling van vergoeding, word ook nie na behore in die 1975-wet beliggaam en weerspieël nie. Daar was dus reeds voordat die hersiening van artikel 25 van stapel gestuur is, ’n behoefte aan ’n nuwe Onteieningswet. Die hersieningsproses het egter wel die noodsaaklikheid van so ’n wet en die verdere belyning daarvan met die (gewysigde) eiendomsklousule benadruk. Uiteraard moet daar ’n effektiewe en duidelike korrelasie en belyning tussen die eiendomsklousule en die Onteieningswet wees, veral wat betref die spesifieke gevalle en omstandighede waar onteiening moontlik sonder vergoeding kan plaasvind. Soos hier bo kortliks na verwys, is ’n sinvolle en werkbare belyning tussen hierdie maatreëls en die Property Valuation Act verder ook noodsaaklik. 

Weens die fokus van hierdie bydrae op veral onteiening sonder vergoeding en in hoe verre dit in die grondhervormingsprogram aanklank kan vind, is die onderstaande bespreking nie ’n breedvoerige ontleding van alle bepalings en prosesse van die Onteieningswetsontwerp nie.

5.2.2 Algemene uitgangspunte 

Die interpretasieklousule is kardinaal vir die effektiewe werking van die wet.¹²² Hiervolgens is “onteiening” die verpligte verkryging van eiendom deur ’n onteieningsgesag of staatsorgaan op versoek aan ’n onteieningsowerheid.¹²³ “Eiendom” is eiendom soos uiteengesit in artikel 25 van die Grondwet en “openbare belang”¹²⁴ sluit in die nasie se toewyding tot grondhervorming en om billike toegang tot al Suid-Afrika se natuurlike hulpbronne te bevorder, ten einde die gevolge van die verlede se rasdiskriminerende wette en praktyke aan te spreek. “Openbare doeleindes” sluit in enige oogmerke wat verbind word met die administrasie van provinsies of van die reg deur enige staatsorgaan. Laasgenoemde is inderdaad ’n baie wye, vae omskrywing. Daar is geen definisie van “grond” (“land”) nie, hoewel dit uiteraard ’n baie belangrike konsep is – prosedures verskil byvoorbeeld waar grond en ander eiendom ter sprake is en dit is slegs grond wat in bepaalde gevalle sonder vergoeding onteien kan word.

Interessant genoeg is die uitgangspunt in die wetsontwerp en die bestaande (onveranderde) eiendomsklousule in ooreenstemming, naamlik dat, ongeag enige strydige wet of maatreël, ’n onteieningsowerheid geensins eiendom arbitrêr mag onteien nie, en dat onteiening slegs vir openbare doeleindes of in openbare belang mag geskied.¹²⁵ 

Ten spyte van die moontlikheid van nul vergoeding in bepaalde gevalle¹²⁶ bly die eerste “fase” van onteiening, naamlik waar die algemene vereistes van onteiening na vore tree en oorweeg word, dus steeds streng en onveranderd. Die opvolgende, of tweede, fase van onteiening, waar die implikasies van onteiening na vore tree, mag dit – afhangende van die bepaalde omstandighede en oorwegings – met of sonder vergoeding wees. Dit wil dus nie voorkom of die blote feit dat daar gevalle kan wees waar geen vergoeding betaal word nie, sonder meer onteiening “makliker” maak en dat eiendom voor die voet onteien gaan word nie. Die feit dat daar gevalle kan wees waar vergoeding nie betaal word nie, behoort dus nie in beginsel met die rede of motivering vir onteiening in te meng nie: dit mag steeds slégs in openbare belang of vir openbare doeleindes geskied en mag nie arbitrêr wees nie. Dit bly dus baie belangrik om ’n onderskeid te maak tussen (a) of onteiening moet plaasvind (die regverdiging daarvan) en (b) of vergoeding betaalbaar is of nie (die implikasies of gevolge van onteiening). Daar kan selfs aangevoer word dat die eerste fase nog strenger sou wees, byvoorbeeld dat dit baie duidelik moet wees dat die korrekte eiendom geïdentifiseer is, dat die oogmerke van onteiening inderdaad deur die bepaalde onteiening bereik sal word, en dat dit beslis in die openbare belang of vir openbare doeleindes is. Dus, as die bepaalde eiendom weggeneem word én daar word nie vergoeding betaal nie, dan moet dit kristalhelder wees hoekom juis daardie eiendom en hoekom juis daardie oogmerke relevant is.

Dit is verder ook van belang om daarop te let dat, behalwe die streng algemene vereistes hier bo uiteengesit, onteiening normaalweg, behalwe waar dringende onteiening uit hoofde van klousule 22 gemagtig word, nie die eerste opsie is nie. Onteiening kom aan die beurt eers nadat die onteieningsowerheid sonder sukses probeer het om ’n ooreenkoms te bereik met die eienaar of houer van ongeregistreerde regte in eiendom vir die verkryging van eiendom op ’n redelike grondslag.¹²⁷ Met ander woorde, onteiening kan nie die eerste uitweg wees nie, maar kan op die vroegste slegs die tweede opsie wees, behalwe waar dringende onteienings ooreenkomstig klousule 22 ter sprake kom. 

5.2.3 Vergoeding

Hoofstuk 5 van die wetsontwerp handel oor vergoeding. As uitgangspunt bepaal klousule 12(1) dat die bedrag betaalbaar aan ’n eienaar of houer van tersaaklike regte billik en regverdig moet wees en dat dit ’n billike balans tussen die openbare belang en die onteiende eienaar of houer van regte moet weerspieël, in ag genome alle relevante omstandighede, insluitend die faktore gelys in artikel 25(3) van die Grondwet waarna hier bo verwys is.¹²⁸ In klousule 12(2) word aspekte gelys wat nie normaalweg deur die onteieningsgesag in ag geneem moet word tydens die berekening van die vergoedingsbedrag nie, byvoorbeeld die feit dat die eiendom sonder toestemming van die eienaar onteien is. Van besondere belang, gegewe die hersiening van die eiendomsklousule, is klousule 12(3), wat gevalle lys waar die betaal van nul vergoeding moontlik billik en regverdig kan wees. Dit is gevalle waar grond in die openbare belang onteien is en alle relevante omstandighede in ag geneem word, insluitende, maar nie beperk nie tot, die volgende gevalle:¹²⁹ 

(a) die grond geokkupeer word of gebruik word deur ’n huurarbeider, soos omskryf in die Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders) 3 van 1996
(b) grond suiwer vir spekulasiedoeleindes besit word
(c) grond deur ’n staatsbeheerde instansie besit word of deur ’n entiteit besit word wat aan die staat behoort
(d) grond deur die eienaar versaak is
(e) die markwaarde van die grond gelyk is aan of laer is as die huidige waarde van die staatsbelegging in of subsidie vir die verkryging daarvan of kapitaalverbetering van die grond. 

Opvallend genoeg hou die bepalings slegs met “grond” (“land”) verband en nie met eiendom in die algemeen nie. Soos genoem, word “grond” nie in die interpretasieklousule gedefinieer nie. Die vyf kategorieë hier gelys is ook nie ’n geslote lys nie, aangesien alle omringende omstandighede in ag geneem moet word, insluitende, maar nie beperk nie tot, hierdie bepaalde kategorieë. Aangesien dit nie ’n geslote lys is nie, bring klousule 12(3) dus nie werklik regsekerheid nie. Tog behoort die “oop lys” aan die ander kant eerder aanduidend te wees daarvan dat die eerste fase waarna hier bo verwys is, naamlik waartydens die rede of die motivering vir die onteiening ter sprake kom, juis meer streng of nougeset uitgevoer word. Dit is dus hier baie belangrik om juis aan te toon dat ’n spesifieke (grondhervormings)projek pertinent die verkryging van een van hierdie spesifieke kategorieë eiendom vereis. Die inleidende sin tot die lys kategorieë hier bo bepaal verder dat nul vergoeding “moontlik” (“may be”) billik en regverdig is. Nul vergoeding sal dus nie immer in alle gevalle waar die vyf kategorieë grond ter sprake kom, betaal word nie: daar kan gevalle wees waar daar inderdaad vergoeding betaal word, dalk selfs lae vergoeding, afhangende van al die omringende faktore en omstandighede. Die klousule is dus in twee opsigte vaag: ten aansien van (a) die omvang, aangesien daar moontlik nog ander kategorieë is en nie net die vyf hier gelys nie, en (b) die resultaat, aangesien daar in sommige gevalle moontlik vergoeding betaal sou kon word. Die enigste riglyn om hierdie vaagheid in te perk, is “relevante omstandighede”, wat uit die aard van die saak steeds vaag bly.

Die vyf kategorieë grond wat spesifiek hier gelys is, is ook interessant. Die Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders) 3 van 1996 is van toepassing op ’n baie spesifieke kategorie okkupeerder, naamlik huurarbeiders, waarna kortliks hier bo verwys is.¹³⁰ Hoofstuk III van die wet maak voorsiening daarvoor dat ’n huurarbeider aansoek kan doen om, en toekenning ontvang van, ’n bepaalde stuk grond wat aan die grondeienaar behoort sodat huurarbeiderskap beëindig word en effektief in grondeiendomsreg omskep kan word. Dit is juis hierdie bepalings van die wet waardeur herverdeling van grond, hier bo na verwys,¹³¹ bewerkstellig word. Ten spyte daarvan dat hierdie proses sedert die inwerkingtreding van die wet in 1996 beskikbaar is, is die uitvoering daarvan geweldig problematies in die praktyk.¹³² Om hierdie redes het die Grondeisehof in Mwelase v Director-General for the Department of Rural Development and Land Reform¹³³ ’n spesiale “huurarbeidermeester”¹³⁴ aangestel om die afhandeling van die eise te bespoedig. In appèl is die hofbevel egter in Department of Rural Development and Land Reform v Mwelase¹³⁵ tersyde gestel en vervang deur ’n bevel waarin die Departement Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming opdrag gegee is om ’n plan voor te berei waarin duidelik uitgestip word hoe die uitstaande eise so spoedig moontlik hanteer gaan word. Hoewel onlangse ontwikkelings daarop gerig was om hierdie kategorie eise te bespoedig en af te handel, is daar dus steeds ’n hele aantal eise uitstaande. Waar sulke huurarbeideraansoeke nog nie gefinaliseer is nie, is die impak van die wetsontwerp onseker. Die begrip “huurarbeider” is, soos genoem, ’n tegniese begrip wat beteken daar moet aan al die tegniese vereistes van huurarbeiderskap voldoen word alvorens die eerste kategorie ter sprake kom. Dit is dus nie ’n breë magtiging om plaasgrond te onteien waar arbeiders teenwoordig is nie. Dit is slegs gerig op grond waar huurarbeiders, soos omskryf, teenwoordig is. Ongelukkig tree die ander relevante tegniese elemente nie duidelik in klousule 12(3) na vore nie, byvoorbeeld in watter stadium van die proses van huurarbeidereise die wetsontwerp se bepalings relevant sou wees.

Die tweede kategorie verwys na grond wat slegs vir spekulasie besit word. Hierdie formulering is bedrieglik eenvoudig. In die praktyk sou dit heel waarskynlik baie moeilik wees om hierdie kategorie grond te identifiseer. Daar sal eerstens duidelikheid verkry moet word oor wat onder “purely speculative purposes” verstaan word. Verder: Hoe gaan die stuk(ke) grond geïdentifiseer word, wat is die kriteria vir hierdie “klassifikasie”, op watter tydstip word die grondstukke geïdentifiseer, en deur wie of welke instansie? Is daar prioriteite – gaan stedelike grond eers en daarna landelike grond geïdentifiseer word? Is daar verder onder stedelike en landelike grond ook bepaalde prioriteitsoorwegings, byvoorbeeld eers grond in die stadskern of eerder eers grond in die buitewyke? Gesien in die lig daarvan dat hierdie grond vir spekulasiedoeleindes aangeskaf sou gewees het, wat dit ook al mag behels, is dit waarskynlik dat verbande hier ter sprake is. Hoewel klousule 18 na verbande verwys en in die breë daarvoor voorsiening maak dat verbande afgelos word voordat vergoeding betaal word, impakteer die moontlikheid van nul vergoeding direk hierdie kategorie. Dit is duidelik dat nog baie meer omskrywing en regulering van hierdie kategorie eiendom nodig gaan wees voordat die bepalings sinvol in die praktyk toegepas sal kan word. 

Die derde kategorie verwys na grond wat deur die staat of deur staatsbeheerde instansies besit word, dus effektief staatsgrond. Hou in gedagte dat slegs die staat onteieningsbevoegdheid het en dat eiendomsreg van onteiende goed ná die datum van onteiening in die onteieningsowerheid setel.¹³⁶ Met ander woorde: staatsgrond word weggeneem deur die staat en setel in ’n bepaalde datum in die staat. In gevalle waar sulke grond deur byvoorbeeld ’n maatskappy besit word, is formele oordrag wel noodsaaklik.¹³⁷ Hoewel tegniese oorwegings hierdie kategorie dus ietwat vertroebel, kan daar nie beswaar wees teen hierdie soort grond as ’n geoormerkte kategorie nie. Om sulke grond vir beter aanwending, in die openbare belang – byvoorbeeld vir grondhervorming – te identifiseer, maak sin. Nie net is daar ’n moontlikheid dat grond dus beter aangewend kan word en dat die openbare belang ook daardeur bevorder word nie, maar terselfdertyd is dit ook ’n sein dat privaateiendom nie sonder meer, eensklaps, op beslag gelê sal word nie. 

Die vierde kategorie verwys na grond wat deur die eienaar versaak is. Daar is heelwat voorbeelde van geboue, veral in die middestad van groot metropolitaanse gebiede, waar eienaars hul eiendom versaak het, met die gevolg dat geboue verwaarloos en soms “gekaap” word. In regspraak word dit dikwels weerspieël in uitsprake wat oor uitsetting handel of waar die oortreding van bouregulasies ter sprake kom.¹³⁸ Dit is moeiliker om vas te stel of plaasgrond, of grond in landelike gebiede, versaak is, al is daar groot dele grond wat onbewerk lê. Laasgenoemde kan ook toe te skryf wees aan seisoenale vereistes of die feit dat daar nie voldoende hulpbronne is om dit te bewerk nie. Behalwe dat dit in wese moeilik is om te bepaal of grond inderdaad versaak is, is daar ook sakeregtelik onduidelikheid oor die status van sodanige eiendom: Word dit res nullius (behorende aan niemand) of word dit staatseiendom?¹³⁹ Voordat dié kategorie grond intree, moet dit eers baie duidelik wees dat daar inderdaad versaking was.¹⁴⁰ Dit kan dus in die praktyk ’n baie komplekse kwessie wees wat tydrowend kan wees om te ontrafel. Behalwe die kwessie van versaking kom nog verdere vrae na vore: Op watter stadium word hierdie stukke grond geïdentifiseer, deur wie, en is daar ook hier, soos in die spekulasiekategorie hier bo, prioriteitslyste en klassifikasies ter sprake?

Die laaste kategorie verwys na markwaarde en staatsinvestering. Dit sou eerstens beteken dat markwaarde vasgestel moet word en daarna die waarde van staatsinvestering alvorens ’n slotsom bereik kan word en dié stukke grond geïdentifiseer kan word. Daar is verskillende benaderings en metodes om markwaarde te bepaal.¹⁴¹ Van belang is egter dat waar grond (of eiendom) vir grondhervormingsdoeleindes verkry word, die Property Valuation Act, waarna hier bo verwys word,¹⁴² ook toepassing vind. Die belyning van en wisselwerking tussen die Property Valuation Act en die Onteieningswet het dus ook op hierdie kategorie eiendom ’n impak. Soos hier bo kortliks na verwys, het onlangse uitsprake in die Grondeisehof helaas nie daartoe bygedra om hierdie belyning duideliker te maak nie.

Hoewel die vyf kategorieë gelys word en dus met die eerste oogopslag die indruk kan skep van regsekerheid, is dit egter nie die geval nie: daar kan nog kategorieë wees en daar kan in sekere gevalle wel vergoeding betaal word. Wat die vyf kategorieë betref, is daar nog baie onsekerheid: Hoe word die spesifieke stuk(ke) grond geïdentifiseer, deur wie / watter instansie, in welke stadium en volgens welke kriteria? – om net ’n paar vrae te noem. Van groter belang is egter: Waar gaan begin word as na die vyf kategorieë gekyk word – is daar ’n rangorde? Dalk eers by staatsgrond? En van groter belang: Wat word van die grond nadat dit geïdentifiseer en onteien is? Watter raamwerke en moniterings bestaan vir die proses na onteiening? Die naaste wat daar aan regsekerheid beweeg word, is dat die vyf kategorieë ten minstens ’n aanduiding is van stukke grond waar daar moontlik met onteiening, moontlik sonder vergoeding, begin kan word. Dus is daar op ’n manier tog ’n visier op bepaalde stukke grond gerig.

5.2.4 Die rol van howe

Die aanhef tot die wetsontwerp bevat artikel 34 en verwys spesifiek na die reg op toegang tot howe, wat in hoofstuk 6 van die wetsontwerp in meer besonderhede uiteengesit word. Ooreenkomstig klousule 21 kan ’n geskil oor die bedrag vergoeding na ’n hof verwys word vir bereddering indien ’n ooreenkoms nie bereik kon word nie en indien mediasie nie suksesvol was of nie gevolg was nie.¹⁴³ In gevalle van nul vergoeding behoort klousule 21 dus steeds te geld, omrede klousule 12(3) nie pertinent vergoeding uitskakel nie. Inteendeel: nul vergoeding kán ’n moontlikheid wees, soos hier bo verduidelik. Klousule 21(3) bepaal verder dat persone nie daarvan weerhou word om ’n hof te nader rakende “any matter relating to the application of the Bill” nie. Dus, ook wat die prosedurele en substantiewe kwessies betref, kan howe genader word. Hierby ingesluit is dus ook die identifisering van die vyf kategorieë grond waarna hier bo verwys is. Dit is dus heeltemal moontlik dat, ten spyte van die onderliggende motivering om grondhervorming te bespoedig, ook deur middel van onteiening, dit oorhoofs nog steeds ’n baie tydsame, uitgerekte proses kan wees. Hierdie proses kan nog verder uitgerek word as partye howe nader, soos hier bo verduidelik.

5.3 Bespreking

Dit het baie lank geneem om ’n Draft Expropriation Bill vir kommentaar te publiseer. Behalwe dat die proses nog nie afgehandel is nie en die wet dus nog nie in werking getree het nie, is die hersiening van artikel 25 van die Grondwet ook nog hangende. Dit sal dus na alle waarskynlikheid nog ’n geruime tyd duur voordat al die komponente wat met onteiening, vergoeding en grondhervorming verband hou, bymekaarkom.

Wat die onlangse ontwikkelings betref, is die Draft Expropriation Bill duidelik meer met die Grondwet belyn as die huidige 1975-Wet. As grondslag vir onteiening word openbare belang en openbare doeleindes deurlopend beklemtoon en uitgelig. Buiten hierdie duidelike uitgangspunte is daar ook ander elemente wat grondwetlikheid benadruk, byvoorbeeld dat onteiening nie arbitrêr mag wees nie. Administratiewe geregtigheid en toegang tot howe word ook duidelik onderstreep. 

Hoewel die hele onteieningsproses en alle fasette daarvan nie volledig in hierdie bydrae bespreek is nie,¹⁴⁴ bly dit ’n lang, komplekse proses, ten spyte van ’n streng tydlyn wat in die wetsontwerp uiteengesit is. Eienaardig genoeg is die wetsontwerp tegelyk lank en omslagtig én onvolledig. Hoewel prosesse breedvoerig uiteengesit word, is daar terselfdertyd groot leemtes en ontbreek besonderhede en inligting. Belangrike begrippe, soos “grond”, word byvoorbeeld nie omskryf nie. Onsekerheid oor beide die omvang en die resultaat van klousule 12(3), wat vir onteiening sonder vergoeding voorsiening maak, is reeds hier bo breedvoerig uitgelig. Daar is ten opsigte van elke kategorie eiendom waar onteiening moontlik sonder vergoeding kan plaasvind, probleme en onduidelikhede. Soos wat die vyf kategorieë tans uiteengesit word, kan dit kwalik geïmplementeer word. Benewens die leemtes binne elke kategorie, is daar ook geen aanduiding van prioriteite of ’n bepaalde rangorde wat die lys grondstukke betref nie.

Daar is ook verdere gapings in die wetsontwerp: Op watter punt spesifiek is onteiening ’n legitieme opsie, gegewe ’n poging tot “acquisition on reasonable terms”? In die hele uiteensetting van die onteieningsproses – vanaf die ondersoekfase tot die bedoeling om te onteien, is daar geen spesifieke melding van ’n eerste stap om eers die eiendom op billike terme te verkry nie. Die verkryging van grond, op welke tydstip ook al, betrek verder ook die Property Valuation Act, soos verduidelik. Ook in hierdie opsig is daar onduidelikhede wat na vore tree.

Gegewe die formaat van die wetsontwerp, ingesluit die gapings hier bo uitgelig en die moontlike rol van howe, die omslagtige prosesse en die geweldige administratiewe las wat dit op bestaande instansies asook te stigte instansies plaas, is dit hoogs onwaarskynlik dat dit enersyds onteienings en andersyds grondhervorming spesifiek gaan versnel. Die feit dat die wetsontwerp dit pertinent moontlik maak dat enige party ’n hof kan nader wat die toepassing van die wet betref, kan die motivering vir, of regverdiging van, onteiening in beginsel dus aangeveg word. Behalwe dat die grondslag van die wet aanvegbaar is, is die kwessie van nul vergoeding ook in wese aanvegbaar, omrede die spesifieke geval van onteiening, asook die vergoeding self, deur bepaalde omringende faktore en omstandighede gerig word. Daar is dus altyd ’n kans dat ’n bepaalde stuk grond dalk nie binne die vyf kategorieë val nie, of indien dit wel binne die strekwydte van die vyf kategorieë val, daar altyd ’n kans is dat vergoeding steeds betaal kan word. Die omvang en resultaat van klousule 12(3) spesifiek maak dus die deur oop vir verdere litigasie en oorlegpleging – kwalik ’n manier om grondhervorming te versnel. Hoewel onteiening ’n legitieme, grondwetlik gefundeerde meganisme is, bly dit ’n tydrowende, indringende proses, met of sonder die betaal van vergoeding.

6. Gevolgtrekking 

Die Suid-Afrikaanse geskiedenis benadruk die noodsaaklikheid vir ’n omvattende grondhervormingsprogram, ’n unieke program wat spesifiek op Suid-Afrikaanse toestande en behoeftes gerig is. Nie net moet dié program terugskouend wees en historiese ongeregtighede aanspreek nie, maar dit is ook kardinaal dat dit ’n oog op die toekoms moet rig. In hierdie konteks moet ’n hervormingsprogram ook eiendomspatrone aanpas en toegang tot Suid-Afrika se hulpbronne verbreed. Hoewel ’n omvattende program reeds meer as twee dekades gelede van stapel gestuur is en ’n verskeidenheid statutêre maatreëls in drie subprogramme gepromulgeer is, is die tempo en resultaat van hervorming weens ’n verskeidenheid faktore teleurstellend.

Dit is veral op die gebied van verbreding van toegang tot grond en herverdeling waar besware teen spesifiek die GVGK-beginsel na vore getree het. ’n Handvol nuwe inisiatiewe is die afgelope paar jaar ontwikkel om enersyds die tempo van grondhervorming en andersyds die resultaat daarvan te bevorder. Onderliggend hieraan is ’n aanduiding dat een of ander inmenging in die mark nodig is en dat ’n grondwetlike belyning van die statutêre onteieningsraamwerk noodsaaklik is. Onlangse ontwikkelings sluit in verskeie pogings tot ’n nuwe Onteieningswet, ’n Property Valuation Act, en sedert 2018 die hersiening van die eiendomsklousule, artikel 25 van die Grondwet. Die mees onlangse ontwikkeling is die Draft Expropriation Bill wat in Desember 2018 vir kommentaar gepubliseer is. 

Die bestaande 1975-Onteieningswet weerspieël nie die uitgangspunte van die Grondwet na behore nie en is inherent gebrekkig omdat dit slegs vir onteiening vir openbare doeleindes voorsiening maak. Ondanks die feit dat die Draft Expropriation Bill pertinent met die Grondwet belyn is, is daar tekortkominge en gebreke wat problematies is. ’n Nuwe Onteieningswet funksioneer uiteraard nie in isolasie nie, maar binne ’n bepaalde konteks en statutêre raamwerk. Afhangende van die spesifieke feite en omstandighede, kan ’n verskeidenheid van statutêre maatreëls in ’n bepaalde geval van onteiening en grondhervorming na vore tree, byvoorbeeld die Restitusiewet, waar grondeise ter sprake is en grond verkry moet word om restitusie moontlik te maak; die Uitbreidingswet, waar plaaswerkers of bewoners se grondregte die verkryging van grond noodsaaklik maak; of die Huurarbeiderwet, waar huurarbeiders se grondeise aangespreek moet word. Reeds in die bestaande raamwerk wat tans funksioneer, is daar leemtes en diskonneksies. Onlangse regspraak in die Grondeisehof onderstreep byvoorbeeld die noodsaaklikheid om die belyning van en wisselwerking tussen die Restitusiewet en die Property Valuation Act uit te klaar. Voeg by die bestaande (gebrekkige) raamwerk die nuwe Draft Expropriation Bill en die gapings en diskonneksies vergroot. Die presiese samehang van veral die Property Valuation Act en die Onteieningswet moet pertinent aangespreek word.

Intussen is die wysiging van die eiendomsklousule nie afgehandel nie. Ook in hierdie verband is daar vaaghede en onduidelikhede wat, in samehang met die kwessies voortspruitend uit die Draft Expropriation Bill, meer vrae as antwoorde na vore kan bring.

Die onrusbarendste van die Draft Expropriation Bill, in samehang met die moontlike wysiging van die eiendomsklousule en gesien in die lig van ons geskiedenis en die dringendheid van grondhervorming, is dat onteiening sonder vergoeding (selfs al word al die vaaghede in die wet inderdaad aangespreek) steeds nie die voortslepende probleme – op alle vlakke van grondhervorming – gaan aanspreek nie.¹⁴⁵ Daar moet ’n effektiewe belyning wees tussen die oogmerke van grondhervorming, die meganismes om dit te bereik en die suksesvolle implementering daarvan. Onderliggend hieraan is beleidsdokumente wat sin maak, wetgewing wat korrek toegepas en geïmplementeer word en daarna gemonitor word, in samehang met voldoende befondsing en effektiewe staatsdepartemente met die nodige politieke wil en kapasiteit, insluitende voldoende en toegewyde personeel, met effektiewe leierskap.

Hoe gaan onteiening sonder vergoeding hierdie belyning bevorder of die bestaande probleme oplos? Hoe gaan die wysiging van die eiendomsklousule, saamgelees met klousule 12(3) van die Draft Expropriation Bill, probleme met die formulering van beleidsdokumente, implementering van wetgewing en navestigingsondersteuning bevorder? En langtermyngevolge: beleggersvertroue, ekonomiese groei, voedselsekerheid – alles faktore wat ook spesifiek op grondhervorming impakteer?

Onteiening is grondwetlik gefundeer en het die potensiaal om ’n effektiewe grondhervormingsmeganisme te wees. Dit is dus jammer dat onteiening sonder vergoeding helaas nie die “silwer koeël” is nie. Dit is ’n (effens berekende) skoot in die donker. Dit is ’n skoot in die donker omdat die bestaande probleme verbonde aan grondhervorming voortsleep en onaangespreek bly. Dit is effens berekend omdat daar nou minstens vyf kategorieë grond is waarop die visier ingestel is. Hoewel die visier gerig is, is die teiken wat grondhervorming in die algemeen en herverdeling en verbreding van toegang tot grond in die besonder betref, nog nie getref nie. Inteendeel.

Bibliografie

Anon.: Section 25 review of the Constitution: public hearings, 6 September 2018. https://pmg.org.za/committee-meeting/27029 (3 Mei 2019 geraadpleeg)

Anseeuw, W. en C. Alden (reds.). 2010. The struggle over land in Africa: Conflicts, politics and change. Kaapstad: HSRC Press.

Bartlett, R.H. 2000. Native title in Australia. Sydney: Butterworths.

Beinart, W. 2001. Twentieth century South Africa. New York: Oxford University Press.

Beinart, W. en S. Dubow. 1995. Segregation and apartheid in twentieth century South Africa. Londen: Routledge.

Bennett, T.W. 1996. African land – A history of dispossession. In Zimmermann en Visser (reds.) 1996.

Boggenpoel, Z.T. 2018. Constitutional property law. Annual Survey of South African Law 2016, ble. 216–43.

Bozzoli, B. 2004. Theatres of struggle and the end of apartheid. Johannesburg: Wits University Press.

Brown M., J. Erasmus, R. Kingwill, M. Murray en M. Roodt. 1998. Land restitution in South Africa: A long way home. Kaapstad: Idasa.

Changuion, L. en B. Steenkamp. 2011. Omstrede land: die historiese ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse grondvraagstuk. Pretoria: Protea Boekhuis.

Chaskalson, M. 1995. Stumbling towards section 28: Negotiations over the protection of property rights in the interim Constitution. South African Journal of Human Rights, 11(12):222–40.

Cotula, I. 2012. Securing land rights in Africa – trends in national and international law. In Otto en Hoekema (reds.) 2012.

Devenish, G.E. 1987. The development of administrative and political control over rural blacks. In Rycroft, Boulle, Robertson en Spiller (reds.) 1987.

Du Plessis, E. 2011. Restitution of expropriated property upon non-realisation of the public purpose. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 3:580–92.

—. 2016. The public purpose requirement in the calculation of just and equitable compensation. In Hoops, Marais, Mostert, Sluysmans en Verstappen (reds.) 2016.

—. 2018. How the determination of compensation is influenced by the disjunction between the concepts of “value” and “compensation”. In Hoops, Marais, Van Schalkwyk en Tagliorino (reds.) 2018.

Evans, J. en D. Philips. 2001. When there is no safety in numbers. Fear and franchise in South Africa – the case of Natal. In Kirby en Coleborne (reds.) 2001.

Evans, L. 2012. South Africa’s Bantustans and the dynamics of “decolonisation”: Reflections on writing histories of the homelands. South African Historical Journal, 64(1):117–37.

Fay, D. en D. James. 2010. Giving land back or righting wrongs. In Walker, Bohlin, Hall en Kepe (reds.) 2010.

Feinstein, C.H. 2005. Economic history of South Africa. Cambridge: Cambridge University.

Giliomee, H. 2003. The Afrikaners: Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.

Godden, G. en M. Tehan (reds.). 2010. Comparative perspectives on communal lands and individual ownership. Abingdon: Taylor & Francis Group.

Hall, R. 2010. Two cycles of land policy in South Africa: Tracing the contours. In Anseeuw en Alden (reds.) 2010.

Helliker, K. 2011. Land reform and marginalised communities in the Eastern Cape countryside of post-apartheid South Africa. In Helliker en Murisa (reds.) 2011.

Helliker, K. en T. Murisa (reds.). 2011. Land struggles and civil society in Southern Africa. Trenton, NJ: Africa World Press.

High Level Panel: Report of the High Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change, November 2017. https://www.parliament.gov.za/storage/app/media/Pages/2017/october/High_Level_Panel/HLP_Report/HLP_report.pdf (5 April 2019 geraadpleeg).

Hoops, B. 2017. The legitimate justification of expropriation: A comparative law and governance analysis. Kaapstad: Juta.

Hoops, B., E.J. Marais, H. Mostert, J.A. Sluysmans en L.C.A. Verstappen (reds.). 2016. Rethinking expropriation law I. Kaapstad: Juta.

Hoops, B., E.J. Marais, L. Van Schalkwyk en N.K Tagliarino (reds.). 2018. Rethinking expropriation law III. Den Haag: Eleven International Publishing

Keegan, T. 1996. Colonial South Africa and the origins of the racial order. Kaapstad en Johannesburg: David Philip Publishers.

Kirby, D. en C. Coleborne (reds.). 2011. Law, history, colonialism: The reach of the empire. Manchester: Manchester University Press.

Lahiff, E. 2007. Willing buyer, willing seller: South Africa’s failed experiment in market-led agrarian reform. Third World Quarterly, 28(2):1577–97.

Leighton, L.G. 2015. Challenges confronting South Africa: Land reform. Strategic Analysis Paper – Future Directions International, ble. 1–8.

Lever, H. 1987. South African Society. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.

Marais, H. 2011. South Africa pushed to the limit: the political economy of change. Londen: Zed Books.

Miller, C.D. en A. Pope. 2000. Land title in South Africa. Kaapstad: Juta.

Mostert, H. en M.J. de Waal (reds.). 2011. Essays in honour of CG van der Merwe. Durban: LexisNexis.

Mostert, H. en A. Pope (reds.). 2010. The principles of the law of property. Oxford: Oxford University Press.

Ngcukaitobi, T. en M. Bishop. 2019. The constitutionality of expropriation without compensation. https://www.wits.ac.za/media/wits-university/faculties-and-schools/commerce-law-and-management/law/documents/constitutional-court-review-program/Ngcukaitobi%20Bishop%20Article%20(FINAL).docx (2 Augustus 2019 geraadpleeg).

Ntsebeza, L. en R. Hall (reds.). 2007. The land question in South Africa – The challenge of transformation and redistribution. Kaapstad: HSRC Press.

Otto, J.M. en A. Hoekema (reds.). 2012. Fair land governance: How to legalise land rights for rural development. Leiden. Leiden University Press.

Parlementêre Moniteringsgroep: Report of the ad hoc committee to amend section 25 of the Constitution of the Republic of South Africa, 1996. 13 Maart 2019. http://pmg.org.za/committee-meeting/28123 (20 Maart 2019 geraadpleeg).

Pienaar, G.J. 2015. The effect of the original acquisition of ownership of immovable property on existing limited real rights. Potchefstroom Electronic Law Journal, 18(5):1483–84.

Pienaar, J.M. 2011. Unlawful occupier in perspective: history, legislation and case law. In Mostert en De Waal (reds.) 2011.

—. 2012. Die betekenis van ’n ontneming weens ’n rasdiskriminerende wet of praktyk vir doeleindes van die Wet op die Herstel van Grondbesitregte 22 van 1994: ’n oorsig van ontwikkelings in regspraak. LitNet Akademies, 9(3):107–40.

—. 2014a. Land reform. Kaapstad: Juta.

—. 2014b. Reflections on the South African land reform programme: characteristics, dichotomies and tensions. Part 1. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 3:425–46.

—. 2014c. Reflections on the South African land reform programme: characteristics, dichotomies and tensions. Part 2. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 4:689-705

—. 2016. Land reform (1). Juta Quarterly Review.

—. 2018a. Willing-buyer-willing-seller and expropriation as land reform tools: What can South Africa learn from the Namibian experience? Namibian Law Journal, 10(1):41–64.

—. 2018b. Onteiening sonder vergoeding: ’n voorvereiste vir suksesvolle grondhervorming of populisme? LitNet Akademies. https://www.litnet.co.za/onteiening-sonder-vergoeding-voorvereiste-vir-suksesvolle-grondhervorming-populisme (17 Mei 2019 geraadpleeg).

Platzky, J. en C. Walker. 1985. The surplus people: Forced removals in South Africa. Johannesburg: Ravan Press.

Rautenbach, C. (red.). 2018. Introduction to legal pluralism. Kaapstad: LexisNexis.

Robertson, M.K. 1987. Black land tenure: disabilities and some rights. In Rycroft, Boulle, Robertson and Spiller (reds.) 1987.

Rycroft, A.J., L.J. Boulle, M.K. Robertson en P.R. Spiller (reds.). 1987. Race and the law in South Africa. Kaapstad: Juta.

Schoombee, H. 1985. Group areas legislation – the political control of ownership and of occupation of land. Acta Juridica: 77–107.

Sebola, M.P. en J.P. Tsheola. 2014. Economics of agricultural land restitution and redistribution in South Africa: willing-seller, willing-buyer business imperatives versus socio-political transformation? Journal of Human Ecology, 46(2):113–23.

Slade, B.V. 2016. Constitutional property law (3). Juta Quarterly Review.

Sparks, A. 2007. The mind of South Africa: The story if the rise and fall of apartheid. Kaapstad en Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.

Van den Brink, R., G.S. Thomas en H. Binswanger. 2007. Agricultural redistribution in South Africa: towards an accelerated implementation. In Ntsebeza en Hall (reds.) 2007.

Van der Merwe, C.G. 1989. Sakereg. 2de uitgawe. Londen: Butterworths.

Van der Merwe, D. 1998. Land tenure in South Africa: a brief history and some reform proposals. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 4:663–92.

Van der Walt, A.J. 2011. Constitutional property law. Kaapstad: Juta.

—. 2014. The modest systemic status of property rights. Journal for Law, Property and Society, 15(1):15–106.

Van der Walt, A.J. en P. Dhliwayo. 2017. The notion of absolute and exclusive ownership: A doctrinal analysis. South African Law Journal, 134(1):40–1.

Van der Walt, A.J. en E.J. Marais. 2012. Eiendomsverlies deur verkrygende verjaring: onteiening sonder vergoeding – of nie? LitNet Akademies, 9(3):298–321.

Van Wyk, J. 2017. Compensation for land expropriation. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 1:21–35.

Walker, C. 2008. Landmarked: Land claims and land restitution in South Africa. Johannesburg: Jacana Media en Athene: Ohio University Press.

Walker, C., A. Bohlin, R. Hall en T. Kepe (reds.). 2010. Land, memory, reconstruction and justice: Perspectives on land claims in South Africa. Athene: Ohio University Press.

Whitt, L. 2009. Science, colonialism and indigenous peoples. Manchester: Manchester University Press.

Zimmermann, R. en D. Visser (reds.). 1996. Southern cross: Civil and common law in South Africa. Kaapstad: Juta.

Eindnotas

¹ Bv. die impak van die Swart Grond Wet 27 van 1913 (voorheen die Naturelle Grond Wet) wat op 19 Junie 1913 in werking getree het en die Suid-Afrikaanse Ontwikkelingstrust en Grond Wet 18 van 1936 wat Suid-Afrika in wese in “swart kolle” en die res van Suid-Afrika verdeel het.

² Die Wet op Verbod op Onregmatige Plakkery 52 van 1951. Sien vir agtergrond Pienaar (2014a:662–7).

³ Die Wet op Groepsgebiede 41 van 1950 is sedert die inwerkingtreding daarvan gereeld gewysig. Daar word gesamentlik na die rassebasis van grondbeheer, drakoniese regulering van onregmatige besetting en die afdwing van rasgebaseerde ruimtelike beplanning as die “drie pilare van apartheid” verwys – sien Pienaar (2014a:104–13). Sien ook Bennett (1996:65–94).

⁴ Suid-Afrika het ’n regspluralistiese stelsel waarin verskillende regstelsels parallel funksioneer, bv. die nasionale reg wat histories hoofsaaklik Romeins-Hollands en Engelsregtelik van oorsprong is en verskillende inheemsregtelike stelsels, gekoppel aan bepaalde kultuuraffiliasies – sien Rautenbach (red.) ek verwys deurlopend na dieselfde bron: Rautenbach, C. (red.). 2018. Introduction to legal pluralism. Kaapstad: LexisNexis. Sy was die redakteur van die boek. 2018:3–16, en wat die eiendomsbegrippe en -benaderings betref, sien Rautenbach (red.) 2018:119–26.

⁵ Die benadering was dat die inheemse reg ondergeskik aan die nasionale reg is. Sien vir meer besonderhede Rautenbach (red.) 2018:37–9.

⁶ Sien o.m. die oogmerke van grondhervorming in die Witskrif op Grondbeleid (1997:7).

⁷ Dit het in beginsel beteken dat enige persoon, ongeag ras of kulturele agtergrond, in die ope mark, kompeterend en teen markverwante pryse toegang tot enige grond in Suid-Afrika kon verkry.

⁸ ’n Ope-mark-benadering, gekoppel aan die GKGV-beginsel, beteken dus dat enige persoon kon onderhandel om eiendom aan te koop op die basis dat onderhandelinge vrywillig plaasvind en dat konsensus die finale prys sou bepaal (Pienaar 2014a:280–2).

⁹ Chaskalson (1995:222–40).

¹⁰ Lahiff (2007:1577–97).

¹¹ Pienaar (2014a:341–60); Hall (2010:175–92); Helliker (2011:43–70).

¹² Besware is geopper dat dit ’n kunsmatige mark skep omdat daar nie werklik ’n gewillige koper is as die staat die enigste party is wat grond vir herverdelingsoogmerke aankoop nie en dat dit gevolglik markpryse opstoot. Die beginsel is dus omslagtig, duur en onvolhoubaar – sien bv. die memorandum tot die Property Valuation Act 17 van 2014. 

¹³ Pienaar (2018a:41–64); Walker (2007:132–51).

¹⁴ Sebola en Tsheola (2014:113–23); Marais (2011:123–4); Helliker (2011:1–43).

¹⁵ Sien vir agtergrond Pienaar (2018b). 

¹⁶ Report of the ad hoc Committee to amend section 25 of the Constitution of the Republic of South Africa, 1996, 13 Maart 2019, 1: “(a). To amend section 25 of the Constitution to make explicit that which is implicit in the Constitution, with regards to expropriation without compensation, as a legitimate option for land reform, so as to address the historic wrongs caused by the arbitrary dispossession of land, and in so doing ensure equitable access to land and further empower the majority of South Africans to be productive participants in ownership, food security and agricultural reform programs.”

¹⁷ Sien bv. “Section 25 review of the Constitution: public hearings, 6 September 2018”, aanlyn beskikbaar: https://pmg.org.za/committee-meeting/27029 (3 Mei 2019 geraadpleeg).

¹⁸ Die Parlementêre Moniteringsgroep het op 13 Maart 2019 ’n konsepverslag gepubliseer waarin voorgestel word dat die kwessie deur die nuwe parlement, na die Meimaand-verkiesings in 2019, afgehandel word: aanlyn beskikbaar by: http://pmg.org.za/committee-meeting/28123 (20 Maart geraadpleeg).

¹⁹ GK 1409 in SK 42127 21 Desember 2018.

²⁰ Sien die bespreking by par. 5.2.3 hier onder.

²¹ Sien veral Report of the High Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change, November 2017, asook beide Deel 1 en Deel 2 van Pienaar (2014b:425–46; 2014c:689–705).

²² In sprokies is ’n silwer koeël dikwels die enigste effektiewe manier om ’n vreesaanjaende antagonis, gewoonlik ’n weerwolf of heks, te dood. Daar word oor die oorsprong van mitiese silwer koeëls gespekuleer, o.m. dat dit voortvloei uit die legende van die Monster van Gèvauden, waar ’n reuseweerwolf slegs deur ’n silwer koeël uit die jagter Argent se geweer gedood kon word. Die broers Grimm het ook in een van hul sprokies, “Die twee broers”, die dood van ’n koeëlvaste heks beskryf nadat sy met ’n silwer koeël geskiet is. In moderne tye word die spreekwoordelike silwer koeël gebruik om ’n onmiddellike oplossing vir ’n knaende probleem te weerspieël; dus: ’n magiese oplossing wat eensklaps deur kompleksiteite sny en dadelik verligting bring.

²³ Amptelik vanaf 1948 met ’n oorwinning deur die Nasionale Party – Beinart (2001:145). Giliomee (2003:454) verduidelik egter dat die eerste skriftelike rekord van die gebruik van die woord apartheid in 1929 voorkom, gebruik deur ds. Jan du Plessis tydens ’n kongres van die Vrystaatse Nederduitse Gereformeerde Kerk in soverre die Woord gepredik moet word op so ’n manier dat dit die Afrika-“karakter, aard en nasionaliteit” bevorder. In daardie konteks het dit beteken dat afsonderlike swart kerke ondersteun moet word.

²⁴ Sien in die algemeen Lever (1978); Beinart en Dubow (1995); Brown e.a. (1998), Walker (2008), Changuion en Steenkamp (2011), Ntsebeza en Hall (2007); Platzky en Walker (1985); asook Bennett (1996:65–94); Fay en James (2010:41–61); Van der Merwe (1989:663–92) en Schoombee (1985:77).

²⁵ Van der Merwe (1989:685).

²⁶ Die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie het die Kaap as ’n halfwegstasie ontwikkel om verbygaande skepe van nodige voedsel- en ander voorraad te voorsien – sien Feinstein (2005:23); Giliomee (2003:8); Sparks (2007:5–9).

²⁷ Sparks (2007:xv) verwys na die bitteramandel- en braambosheinings wat ’n paar jaar na die aanland van die Nederlanders deur hulle aangeplant is om setlaars en inheemse inwoners uitmekaar te hou.

²⁸ Bennett (1996:66).

²⁹ Pienaar (2014a:5–7).

³⁰ Van der Merwe (1989:685).

³¹ Keegan (1996:47); Feinstein (2005:27); Changuion en Steenkamp (2011:22).

³² Sparks (2007:92); Bennett (1996:73–4).

³³ Pienaar (2014a:68–75).

³⁴ Die Bafokeng-gemeenskap het daarin geslaag om grond via sendelinge in 1870’s aan te koop terwyl die Motsha-Kgatlas grond van wit grondeienaars bekom het in ruil vir dienste gelewer – sien Changuion en Steenkamp (2011:66–7).

³⁵ Evans en Philips (2001:91–105).

³⁶ Voor Uniewording het die Natalse Eerste Minister die volgende uitlating gemaak rakende die “angstige manier van lewe”: “The ‘Native question’ is not a problem to be solved in a word, or a phrase, or a Law, but … is a problem, a living organism, which is always with us” (Tweede debat rakende die Swart Administrasie Wetsontwerp 2 van 1908, 25 Junie 1908, Natalse Wetgewer Debatte, vol. XLIV 146).

³⁷ Evans en Philips (2001:102).

³⁸ Pienaar (2014a:78–9).

³⁹ Sg. “black spots”. Sien ook Giliomee (2003:308–9); Changuion en Steenkamp (2011:132–3).

⁴⁰ Sien Pienaar (2014a:94–6, 106–10).

⁴¹ Pienaar (2014a:87–93).

⁴² Pienaar (2014a:100–13).

⁴³ Evans (2012:117–37).

⁴⁴ Pienaar (2014a:127–32); Bozzoli (2004:187).

⁴⁵ Beinart (2001:225–7); Lever (1978:273).

⁴⁶ 30 van 1950.

⁴⁷ Giliomee (2003:503) verklaar dat “[t]his law transformed apartheid from a loose body of segregation measures into a system, imposing a tight racial grid”.

⁴⁸ Pienaar (2011:309–30).

⁴⁹ Selfregerende gebiede was nog nie onafhanklike state nie en het beperkte wetgewende bevoegdhede gehad. Daar was ses selfregerende gebiede, naamlik Lebowa, KwaNdebele, KaNgwane, Gazankulu, Qwaqwa and KwaZulu. Sien ook Devenish (1987:31–2).

⁵⁰ Robertson (1987:125–6); Schoombee (1985:77) en in die algemeen Platzky en Walker (1985).

⁵¹ Evans en Philips (2001:91–105).

⁵² Pienaar (2014a:78–9).

⁵³ Feinstein (2005:15–8); Giliomee (2003:320–3); Sparks (2007:130).

⁵⁴ Beinart (2001:122–3); Lever (1978:267).

⁵⁵ Sien in die algemeen Kirby en Coleborne (2001); Whitt (2009).

⁵⁶ Sien in die algemeen Cotula (2012:58–84).

⁵⁷ Sien Bartlett (2000); Godden en Tehan (2010).

⁵⁸ “Die staat moet redelike wetgewende en ander maatreëls tref om, binne sy beskikbare middele, toestande te skep wat burgers in staat stel om op ’n billike grondslag toegang tot grond te verkry” – art. 25(5) van die Grondwet.

⁵⁹ “’n Persoon of gemeenskap wie se besitsreg van grond regsonseker is as gevolg van wette en praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur ’n parlementswet bepaal word, op óf besitsreg wat regseker is óf gelykwaardige vergoeding” – art. 25(6) van die Grondwet.

⁶⁰ “’n Persoon of gemeenskap wat na 19 Junie 1913 die besit van eiendom ontneem is as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur ’n parlementswet bepaal word, op óf teruggawe van daardie eiendom óf billike vergoeding” – art. 25(7) van die Grondwet.

⁶¹ Witskrif op Grondbeleid (1997:60 e.v.).

⁶² Walker (2008:132–51); Hall (2010:175–92).

⁶³ Sien in die algemeen Pienaar (2014a:hfst. 7).

⁶⁴ Dit is daarop gemik om bewoners wat met toestemming grond beset wat aan ander persone behoort, se verblyfregte te beskerm en hul okkupasieregte op te gradeer. Hierdie wet is veral in landelike gebiede van toepassing en staan ook as ESTA bekend, die verkorting van Extension of Security of Tenure Act – sien Pienaar (2014a:303–5).

⁶⁵ Die wet is daarop gemik om huurarbeiders (die term verwoord ’n tegniese begrip wat aan bepaalde vereistes gekoppel is), se verblyfregte te beskerm en prosedures daar te stel waardeur huurarbeiders aansoek kan doen om bepaalde stukke grond, gewoonlik grond wat reeds minstens twee generasies deur hulle gebruik word, in hul eie name te laat registreer – sien Pienaar (2014a:305–17).

⁶⁶ Sien Pienaar (2014a:322–3).

⁶⁷ Hall (2010:175–92).

⁶⁸ Pienaar (2014c:689–705).

⁶⁹ Spesifiek landbougrond – sien veral die Regulation of Agricultural Landholding Bill van 2017. Hfst. 7 van die wetsontwerp plaas ’n verbod op die verkryging van landbougrond deur nieburgers. Dit behels die volgende: Sodra die bepalings in werking tree, sal vreemdelinge (nie-Suid-Afrikaanse burgers) nie meer landbougrond kan koop nie. Die moontlikheid van langtermynhuur word in klousule 20 van die wetsontwerp uiteengesit. Die enigste uitsondering hierop is gevalle waar ’n maatskappy se meerderheidsaandele deur swart Suid-Afrikaansde burgers saam met nieburgers gehou word..

⁷⁰ Die Regulation of Agricultural Landholding Bill van 2017 maak voorsiening daarvoor dat beperkings geplaas word op die hoeveelheid grond wat elke individu of instansie mag besit. Die spesifieke kategorieë sou later deur middel van onderhandeling en samesprekings en in die lig van die bepaalde streeksvereistes, bv. die klimaat en die soort boerdery, bepaal word. Aanvanklik is bepaalde plafonne voorgestel, nl. 1 000 ha, 25 000 ha en 5 000 ha, met uitsonderings vir wildboerdery en hernubare-energie-plase tot 12 000 ha, maar die voorgestelde kategorieë is later laat vaar juis omrede verskillende boerderybedrywighede nie oor dieselfde kam geskeer kan word nie.

⁷¹ Sien vir ’n volledige uiteensetting Pienaar (2014a:142–51).

⁷² Persoonlike regte behels gewoonlik ’n prestasie wat slegs teen ’n bepaalde persoon afdwingbaar is, terwyl saaklike en beperkte saaklike regte in beginsel teen enige persoon, alle derdes in die algemeen, afgedwing kan word. Sien o.m. Mostert en Pope (2010:49–51).

⁷³ Herverdeling mag plaasvind indien ’n bewoner gebruik maak van art. 4 van die wet vir “op die plaas”-ontwikkeling sodat, indien al die vereistes nagekom is, ’n bepaalde stuk grond in die naam van die bewoner geregistreer mag word. Hier in gedagte is sg. agridorpies waar grondstukke saamgesnoer kan word om ’n dorpie vir plaaswerkers en/of bewoners te vestig. Sulke ontwikkelings benodig die samewerking van grondeienaars, bewoners en die plaaslike owerheid en is gevolglik ’n komplekse, omslagtige proses.

⁷⁴ Art. 10 vir persone wat reeds voor 4 Februarie 1997 op die grond woon en art. 11 vir persone wat na daardie datum grond bewoon.

⁷⁵ Sien in die algemeen Pienaar (2014a:395–431).

⁷⁶ Sien volledigheidshalwe ook Pienaar (2012:107–40).

⁷⁷ Restitution of Land Rights Amendment Act 15 of 2014 – GN 526 in SK 37791, 1 Julie 2014.

⁷⁸ Land Access Movement of South Africa v Chairperson, National Council of Provinces 2016 5 SA 635 (KH).

⁷⁹ Speaker of the National Assembly v Land Access Movement of South Africa 2019 3 BCLR 289 (KH).

⁸⁰ 1 Mei 1995 – 31 Desember 1998.

⁸¹ Sien vir ’n ontleding van die begrip “billike en regverdige vergoeding” Florence v Government of the Republic of South Africa 2014 6 SA 456 (KH).

⁸² Art. 2 van die Wet op Herstel van Grondbesitregte 22 van 1994 – sien vir ’n volledige ontleding Pienaar (2014a:543–64).

⁸³ Bakgatla-Ba-Kgafela Communal Property Association v Bakgatla-Ba-Kgafela Tribal Authority 2015 6 SA 32 (KH).

⁸⁴ Van den Brink e.a. (2007:183).

⁸⁵ Lahiff (2007:1677–579); Leighton (2015:2–4).

⁸⁶ Van den Brink e.a. (2007:183).

⁸⁷ Annual Report 10.

⁸⁸ Sedert 1996 is rasseklassifikasie uit aktes en registrasies verwyder, met die gevolg dat ’n titelakte van onroerende eiendom nie die eienaar se ras weerspieël nie.

⁸⁹ Waar grond privaat aangekoop of verkry is sonder dat dit deel van die grondhervormingsprogram uitmaak en sonder dat daar van staatfondse of -subsidie gebruik gemaak is.

⁹⁰ Art. 12(1)(a) bepaal dat waar eiendom vir doeleindes van grondhervorming geïdentifiseer is, dit deur die kantoor van die Waardeerder-Generaal waardeer moet word, binne ’n gegewe raamwerk met kriteria, prosedures en riglyne.

⁹¹ Sien parr. 3.1–3.4 hier bo.

⁹² Art. 1.

⁹³ Artt. 8–10.

⁹⁴ Art. 4.

⁹⁵ Art. 5.

⁹⁶ Art. 6.

⁹⁷ Ibid.

⁹⁸ Sien veral Du Plessis (2018:210–3).

⁹⁹ Sien egter die bespreking by par. 4.2.2 hier onder.

¹⁰⁰ Goewermentskennisgewing Regulasie 1321 in SK 42064 van 30 November 2018.

¹⁰¹ Hier onder gelys is ’n uiteensetting van hoe waardasie moet plaasvind t.a.v. die huidige gebruik van die eiendom; die geskiedenis van die verkryging en gebruik van die eiendom; die markwaarde van die eiendom; die omvang van regstreekse belegging en subsidie deur die staat t.o.v. die verkryging en voordelige kapitaalverbetering van die eiendom en die doel van die onteiening.

¹⁰² Art. 12(1)(b).

¹⁰³ Ibid.

¹⁰⁴ Art. 12(2).

¹⁰⁵ Art. 15.

¹⁰⁶ Moloto Community v Minister of Rural Development and Land Reform, ongerapporteer, gelewer op 4 Februarie 2019, saaknr. LCC204/2010.

¹⁰⁷ Emakhasaneni Community v Minister of Rural Development and Land Reform and Others ongerapporteer, gelewer op 4 Maart 2019, saaknr. LCC03/2009.

¹⁰⁸ Art. 14 Wet 22 van 1994 maak voorsiening daarvoor dat die Kommissie op die Herstel van Grondbesitregte ’n aangeleentheid na die Grondeisehof vir verdere hantering en afhandeling kan verwys.

¹⁰⁹ Sien vir ’n breedvoerige bespreking rakende die kompleksiteite gekoppel aan die berekening van vergoeding waar onteiening vir grondhervormingsdoeleindes plaasvind, veral Van Wyk (2017:21–35) en Du Plessis (2016:369–87).

¹¹⁰ 2016 5 SA 513 (LCC). Sien vir ’n bespreking van die saak Slade (2016:2.1), Boggenpoel (2018:235–42) en Van Wyk (2017:27–30).

¹¹¹ Uys v Msiza 2018 3 SA 440 (HHA) – sien die bespreking van die uitspraak deur Ngcukaitobi en Bishop (2019). Die mede-outeur, Ngcukaitobi, was die waarnemende regter in die Grondeisehof wat die uitspraak gelewer het.

¹¹² Sien par. 5.1 hier onder.

¹¹³ First National Bank of South Africa t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Service 2002 4 SA 768 (KH).

¹¹⁴ Van der Walt (2014:15); Van der Walt en Dhliwayo (2017:40–1).

¹¹⁵ First National Bank of South Africa t/a Wesbank v Commissioner for the South African Revenue Service 2002 4 SA 768 (KH); Van der Walt (2011:12, 16); Du Plessis (2011:580–92).

¹¹⁶ Van der Walt en Marais (2012:298–321); sien ook Hoops (2017, hfst. 6).

¹¹⁷ Pienaar (2014a:179–82); Van der Walt (2011:15).

¹¹⁸ Sien vir agtergrond Van Wyk (2017:30–4).

¹¹⁹ Expropriation Bill [B4B-2015].

¹²⁰ B 2013 van 15 Maart 2013 – Explanatory Memorandum on the Draft Expropriation Bill, 2013.

¹²¹ Sien vir ’n oorsig van ontwikkelings op hierdie gebied in die tydperk 2008–2016 Pienaar (2016).

¹²² Art. 1.

¹²³ Sien Du Plessis (2018:190–2) vir ’n bespreking van wie mag onteien, m.a.w., die onteieningsowerheid.

¹²⁴ Dit is belangrik om ’n onderskeid te maak tussen “openbare belang” as motivering vir onteiening enersyds en as ’n faktor by die berekening van vergoeding andersyds – sien breedvoerig Du Plessis (2016:369–87).

¹²⁵ Kl. 2(1).

¹²⁶ Sien kl. 12(3).

¹²⁷ “On reasonable terms” – kl. 2(3).

¹²⁸ Sien par.5.1 hier bo.

¹²⁹ Die eerste vier kategorieë grond is ook deur Ngcukaitobi en Bishop (2019) voorgestel.

¹³⁰ Sien art. 1 van die wet vir die omskrywing en vereistes van ’n huurarbeider. Sien ook par. 3.2 hier bo.

¹³¹ Sien par 3.2 hier bo.

¹³² Sien in die algemeen Pienaar (2014a:307–17).

¹³³ Ongerapporteer, gelewer op 8 Desember 2016, saaknr. ZALCC 23.

¹³⁴ “Special master for labour tenants”.

¹³⁵ 2018 3 SA 46 (HHA).

¹³⁶ Kl. 9.

¹³⁷ Die Government Immovable Assets Management Act 19 van 2007 bevat voorskrifte oor die regulering van onroerende eiendom en is dus ook hier relevant.

¹³⁸ Sien bv. City of Johannesburg v Changing Tides 74 (Pty) Ltd 2012 6 SA 295 (HHA).

¹³⁹ Sien Pienaar (2015:483–4).

¹⁴⁰ Van der Merwe (1989:227); Miller en Pope (2000:58); Mostert en Pope (2010:141).

¹⁴¹ In Wollach NO v Government of the Republic of South Africa, ongerapporteer, gelewer op 2018-01-15, saaknr. ZALCC 1, word vier metodes uiteengesit, naamlik: (a) die vergelykbare of markdatabenadering; (b) die inkomste, investerings- of ekonomiese metode; (c) die grondreswaardemetode; en (d) die kostemetode.

¹⁴² Sien par. 4.2.

¹⁴³ Kl. 21(2).

¹⁴⁴ Sien veral Du Plessis (2018:198–210).

¹⁴⁵ Sien veral Report of the High Level Panel on the Assessment of Key Legislation and the Acceleration of Fundamental Change, November 2017; Pienaar (2014c:689–705).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Grondhervorming: Is onteiening sonder vergoeding die magiese “silwer koeël” of is dit ’n (berekende) skoot in die donker? appeared first on LitNet.

Opsomming

Die artikel doen ’n ontleding van Louis Althusser se “Die materialisme van die teëkoms” (“Le matérialisme de la rencontre”) en Jacques Derrida se Die enkeltaligheid van die ander (Le Monolinguisme de l’autre), twee tekste onderskeidelik in die laat 1980’s en vroeë 1990’s geskryf. Waarop gefokus word, is “sintuiglike” woorde (metafore) wat abstrakte filosofiese denke aanbied. In ’n eerste gedeelte word daar na raakpunte tussen Althusser en Derrida gekyk. Eerstens hulle filosofiese denke: Alhoewel al twee gewortel was in antihumanisme, het Althusser (Marxistiese strukturalisme) en Derrida (dekonstruksie van geskrewenheid en betekenis) grootliks in verskillende terreine van die filosofie gewerk en het hulle idees min in aanraking gekom. Tweedens hulle taalbeskouings, waar daar klem gelê word op ’n gedeelde belangstelling in woordspeling (ten minste met betrekking tot die eienaam) en ’n sekere parallelisme: Derrida as filosoof van skryf (geskrewenheid), Althusser as filosoof van lees (ten minste van Marx). Derdens hulle lewens: Nieteenstaande hulle relatiewe afsydigheid teenoor mekaar wat denke aanbetref, was Althusser en Derrida lank kollegas (by die École normale de la rue d’Ulm) en was hulle ook, inderdaad, vriende – veral dan ook tydens die laaste jare van Althusser se lewe, wat min of meer saamval met die tyd waarin hulle aan hulle onderskeie tekste gewerk het. In die tweede gedeelte word gelees vir “sintuiglikheid”. In die Althusseriaanse teks gaan dit by uitstek oor die toevallige wat plaasvind (vergestalt in Epikurus se vallende atome wat, via Lucretius se clinamen, mekaar teëkom). Daarna, via die figuur van die Machiavelliaanse Prins, “vat” die teëkoms. In die Derridiaanse teks is ’n soortgelyke heersende metafoor dié van die “enkeltalige” wat by die taal (gekenmerk deur alteriteit) aankom. Daarna word die aankoms “geheg”. Na aanleiding van die (seksuele) geweld van die “aankoms” en ’n sekere toevalligheid waarmee dit gepaardgaan, word geargumenteer dat Derrida se teks, op tekstuele vlak, ’n “eggo” van Althusser s’n is.

Trefwoorde: Louis Althusser; Jacques Derrida; “Le matérialisme de la rencontre”; Le Monolinguisme de l’autre; metafoor; sintuiglikheid

Abstract

Louis Althusser and Jacques Derrida: Interconnections of sense and the sensual in two contemporaneous texts

This article provides an analysis of Louis Althusser’s essay “Le matérialisme de la rencontre” (included as a chapter “The underground current of the materialism of the encounter” in Philosophy of the encounter: Later writings, 1978–1987) and Jacques Derrida’s book Le Monolinguisme de l’autre (The monolingualism of the Other), two contemporaneous texts, respectively written in the late 1980s and early 1990s. The focus is on Althusser’s and Derrida’s use of “sensual” words (metaphors) in the communication of their (highly abstract) philosophical ideas. In this way the two texts are seen as interconnected, with Derrida’s reference to the sensual to some extent coming across as an “echo” of Althusser’s. Prior to an analysis of the two texts, the focus on a textual interconnectedness is presented, in the first part of the article, against the background of a consideration of the interconnectedness between the two philosophers at three levels: philosophy, language and life experience.

Although both were rooted in antihumanism – Althusser’s “structuralist Marxism” and Derrida’s (post-structuralist) “deconstructivism” – the two philosophers worked in largely distinct areas of thought: Althusser political revolution, Derrida writing and textuality. This is not to deny significant overlaps in their respective oeuvres with regard to, for example, a certain presence of psychoanalysis and the manifestation of political power, but actual philosophical exchanges between Althusser and Derrida were so rare as to be almost nonexistent. During the course of their careers neither would admit to reading the other, and there would be no mutual citations. Relating their work would be left to students and commentators. As Samuel Solomon puts it: “Derrida’s response to Althusser’s work remains subterranean in his written texts, although one can arguably read between the lines to find it” (Solomon 2012:6). A large part of Derrida’s reluctance to engage with Althusser goes to the latter’s powerful, guru-like, position at the École normale, and to the political sensitivities of the time: “I didn’t want my questions to be taken for crude and selfserving criticisms connected with the Right or Left,” states Derrida (Derrida and Sprinker 1993:187–8). Althusser, for his part, admits only late in his life, in 1984, to having “reread” Derrida (Montag 2013:181). “Le matérialisme de la rencontre”, which Althusser would have been writing at just about that time, turns out, in fact, to be the single text in which there is engagement of thought between the two philosophers, Althusser making several – highly laudatory – references to Derrida, and integrating the Derridian notions of deconstruction and dissemination into his argument. 

With regard to language, the article highlights a certain parallelism: Derrida as “philosopher of writing” (écriture), Althusser of reading (lecture), at least as far as his major Reading capital is concerned, with its reflections on a “symptomatic reading” of Marx. (This view in no way suggests a metaphysical opposition between writing and reading, which would obviously be untenable, certainly with respect to Derrida.) The jeu des mots (pun) is furthermore highlighted as a shared characteristic. In Derrida’s case, the pun is, of course, frequently at the very root of his philosophical thought, différence à différance being the illustrative example. At least in his autobiographical L’avenir dure longtemps Althusser shows himself particularly adept at applying the pun to proper nouns, notably in the play Louis à Lui on his own name; of course, the pun on the individual name is also a well-known mechanism in Derrida’s writing, probably the best known being his ironic play on the surname of the philosopher of the speech act, John Searle: Searle → Sarl (as “close corporation”).

The article also considers the interconnectedness of Althusser and Derrida’s lives. Notwithstanding their relative aloofness towards each other in the exercising of their philosophy, Althusser and Derrida spent a long time as colleagues at the École normale de la rue d’Ulm (Derrida was initially Althusser’s student). In addition to their discovery of shared Algerian origins, they also became friends. This relationship takes on particular significance during the last decade of Althusser’s life, when Derrida, following Althusser’s “fall from grace” (after the death of his wife at his own hand, Althusser had vacated his position at the École), is among the few to maintain contact with him until his death in 1990. Interestingly, this period also overlaps with the time during which “Le matérialisme de la rencontre” was written; Le Monolinguisme de l’autre, first presented orally in 1992, may well also have had its origins during this time.

In the second part of the article the two texts are read for the prominence given to the sensual. In “Le matérialisme de la rencontre” the encounter is conceptualised primarily through the image of the Epicurean atoms. They are falling “like rain”, yet they can possibly encounter each other through an infinitesimally small movement or deviation, the Lucretian clinamen. The dominant metaphor for this – completely chance – encounter is “take place” (a lieu). The encounter is furthermore, at the level of the political, conceptualised in the figure of the Machiavellian Prince, who encounters “his territory”. Once again, the encounter has to “take place”, here conceptualised as the encounter between virtù, which is the virtù of the Prince, and fortuna, which takes on the form of a woman. In order to be durable, this encounter has to “take” (prend), but cannot exclude the possibility of violence, the virtù of the Prince consisting in his ability to either seduce his fortune or “do violence” (faire violence) to her.

In Derrida’s text there is a similar dominant metaphor in the “monolingual” who “arrives” (arrive) at the language, arrive also, crucially, taking on the meaning of “attach” (in the reflexive s’arrive). This attachment is, however, with something – the language – that is fundamentally other to the monolingual: the relation is one characterised by alterity, an alterity which Derrida describes in considerable detail with reference to his own “trouble d’identité” as a “Franco-Maghrebian” who has had to “attach” himself to a language – French – that has in many ways been imposed on him. Here, not unlike the image of Althusser’s Machiavellian virtù’s taking (hold of) fortuna, Derrida comes to describe the encounter in sexual – sexually violent – terms. But the description itself comes across as coincidental, almost fortuitous, in a footnote added belatedly: “At the time of re-reading page proofs, I see on television a Japanese film whose name I do not know, which tells the story of a tattoo artist. His masterpiece: an extraordinary tattoo with which he is covering the back of his wife while making love to her, from behind (...). He is seen pushing in his pin while his wife, who is lying flat on her belly, turns a suppliant and pained face toward him” (Derrida 1998:78. Incidentally, the film, whose title Derrida “[does] not know” – and most fortuitously didn’t feel the need to verify afterwards – would appear to be Yoichi Takabayashi’s 1981 La femme tatouée).

It would be preposterous to suggest that Althusser’s text, with its imagery of the coincidental, of chance – chance that could (also) be sexual, violent – would have been an influence on the Derridian one. What the article does argue, however, is that the intellectual and existential context of “interconnectedness” of the two philosophers, as considered, at the very least invites a reading of the two contemporaneous texts as echoes of each other, not necessarily at a philosophical level, but as literature, in Althusser’s and Derrida’s choice of particularly sensual words and images to convey ideas. Yet there is also a more immediate interconnection. An alternative name for “Le materialisme de la rencontre”, also used by Althusser himself, is “Le matérialisme de l’aléatoire”. In the repetition of the m (matérialisme → monolinguisme) and the l (l’autre → l’aléatoire), is “Le Monolinguisme de l’autre” not its echo?

Keywords: Louis Althusser; Jacques Derrida; metaphor; “The materialism of the encounter”; The monolinguism of the Other; the sensual

1. Inleiding

In hierdie artikel wil ek dit nie soseer hê oor Althusser en Derrida se denke, as filosowe, nie. Eerder as die idee, konsep of begrip (in Saussuriaanse terme die betekende), is ek gemoeid met die teken (betekenaar¹). Dit gaan met ander woorde minder oor wat Althusser en Derrida “bedoel” (hoe hulle “verstaan” moet word), as oor hoe hulle dit (wat hulle bedoel) sê. Die woord op die papier, dus. Althusser en Derrida in die eerste plek as skrywers, skrywers wat bepaalde woorde op ’n sekere manier inspan. Beeldspraak (metafore) is veral van belang in hierdie verband.

Natuurlik kan mens nie oor ’n teks – by uitstek ’n filosofiese teks – praat sonder om kennis te neem van betekenis (“sin”) nie. Waarop ek egter wil fokus, is hoe Althusser en Derrida, ten minste in die twee tekste wat ons gaan beskou, die betekenis wat vir hulle van belang is oordra deur middel van “sintuiglike” metafore wat beelde ontketen van die fisieke, ondervindelike wêreld, beelde van sensasie en drang. Filosofies gesproke moet mens natuurlik erken dat hierdie klem op die sintuiglike en ondervindelike – die “werklike” – teenstrydig is: Althusser en Derrida tel onder die mees “abstrakte” – teen-intuïtiewe, byna “anti-ondervindelike” – filosowe van die 20ste eeu. Maar dis dan ook aan die hand van hierdie gemoeidheid met hoe die fisieke en sensuele in die skryfkuns van die twee filosowe manifesteer dat ek die klem wil laat val op ’n sekere wederkerigheid, sekere “eggo’s” of “raakpunte” tussen Althusser en Derrida, raakpunte op meer as net die vlak van die denke. 

Die tekste waarbinne ons die verband tussen sin en die sintuiglike gaan verken, is Althusser se “Le matérialisme de la rencontre” (wat mens in Afrikaans kan vertaal as “Die materialisme van die teëkoms”) en Derrida se Le Monolinguisme de l’autre (Die enkeltaligheid van die ander).² Die tekste is tydgenootlik in die sin dat hulle na alle waarskynlikheid binne tien jaar van mekaar geskryf is. Althusser het “Die materialisme van die teëkoms” in Oktober 1982 begin skryf (Althusser 2006:164), aanvanklik met die oog op ’n boek, maar die teks van 18 bladsye is eers na sy dood as ’n hoofstuk in Sur la philosophie³ (Althusser 1994) ingesluit. Derrida se Die enkeltaligheid van die ander (Derrida 1996) verskyn twee jaar later, maar die uitgewers dui aan dat ’n verkorte mondelinge weergawe daarvan, “dikwels verskillend wat vorm aanbetref”,⁴ reeds in April 1992 aangebied is by ’n kongres in die VSA (Derrida 1996, skutblad). Derrida moes die teks dus grotendeels in die eerste paar maande van 1992, of selfs vroeër, geskryf het. Is hierdie teks van Derrida op ’n manier ’n eggo van dié van Althusser? Miskien tog, solank ons so ’n moontlike gevolgtrekking met die grootste omsigtigheid hanteer. Binne die konteks van die “raakpunte” waarna ons gaan kyk, is dit nie onlogies om ooreenkomste tussen die twee filosowe – ten minste as skrywers van die onderhawige tekste – as ’t ware in te lees nie. Tog gaan dit nie hier oor filosofiese beïnvloeding op die vlak van denke nie, maar eerder oor taal en uitdrukking.

2. Althusser en Derrida

2.1 Raakpunte van filosofie 

Althusser (1918–1990) en Derrida (1930–2004) is tydgenote en tree ook min of meer in dieselfde tyd na vore as belangrike figure in die Franse filosofie. Die Parys van die intellektueel en polities onstuimige dekade van die 1960’s is hier deurslaggewend, meer spesifiek die gesogte École normale supérieure.⁵ Althusser beklee hier sedert 1948 ’n pos as studieleier – in die sleurtaal van die École, “caïman” (kaaiman) – in filosofie. Derrida word op sy beurt, nadat hy reeds tussen 1952 en 1956 by die École studeer het (en inderdaad, in 1955, ’n dissertasie vir toelating⁶ tot die École onder Althusser se leiding moes indien), in 1964 by die École aangestel. Vir die volgende 20 jaar sou Althusser en Derrida kollegas aan dieselfde instelling wees (Derrida en Sprinker 1993:184, 186). Dis dan ook uit hierdie tyd dat beide filosowe se baanbrekerswerke dateer: Althusser se Pour Marx en Lire Le Capital⁷ (Althusser 1965a; Althusser 1965b), en Derrida se De la grammatologie en L’écriture et la différence (Derrida 1967a; Derrida 1967b).⁸

Soos mens uit die titels van bogenoemde werke kan aflei, werk die twee filosowe – en maak hulle naam vir hulleself – in verskillende gebiede van die filosofie. Althusser, ’n Marxistiese strukturalis, begewe hom by uitstek op die politieke terrein, waar hy Marx se materialisme en die gepaardgaande begrippe van klassestryd en revolusie herbelyn. Derrida, vaandeldraer van dekonstruksie, wend hom tot ’n herontleding van die mens se verhouding met taal, “geskrewenheid” (écriture) en betekenis. Hierdie relatiewe spesialisering verhoed egter geensins dat beide, maar veral Derrida, nie ook hulle denke op ander gebiede van die filosofie laat geld nie. Althusser, wat in die loop van sy volwasse lewe gereeld die slagoffer is van manies-depressiewe episodes en lang tye in psigiatriese inrigtings deurbring,⁹ bied reeds in die vroeë 1960’s seminare aan oor Freud en Lacan (Althusser 2013:538). Heelwat van dié artikels oor die psigoanalise word dan ook gepubliseer, meestal na sy dood. Derrida se werk prolifereer in ’n verskeidenheid van rigtings sedert die vroeë 1970’s (Johnson 2017:viii). Die psigoanalise is deurlopend ook in sy oeuvre teenwoordig,¹⁰ en met die verloop van tyd begeef hy hom al hoe meer op die sosiaal-politieke terrein, soos duidelik uit sy latere werke blyk. Benewens ’n werk oor die beginsel van gasvryheid en die verhouding met die ander (Derrida 1997)¹¹ publiseer hy, nes Althusser, alhoewel byna drie dekades later, ’n boek oor die Marxisme, Spectres de Marx (Derrida 1993a).¹² Kort voor sy dood in 2004 is ’n diepgaande onderhoud (saam met Jürgen Habermas) oor die impak en betekenis van die September 2001-aanvalle in New York van sy laaste filosofiese uitsprake wat in boekvorm verskyn.¹³ Vanuit ’n Suid-Afrikaanse oogpunt is dit sekerlik gepas om hierdie beknopte oorsig van ’n enorme oeuvre af te sluit met ’n verwysing na die filosoof van dekonstruksie se belangstelling in die Free Mandela-veldtogte van die 1980’s, wat aanleiding gee tot ’n opstel oor Nelson Mandela, in 1986 gepubliseer.¹⁴ 

Van watter raakpunte tussen Althusser en Derrida is daar sprake op die vlak van hulle filosofie? Betreklik min, wat verbasend is as mens hulle lang gesamentlike tydperk by die École in aanmerking neem; meer nog, die feit dat hulle deurlopend in persoonlike kontak met mekaar gebly het. Samuel Solomon merk op dat die werk van die twee filosowe selde in aanraking kom, ten minste in die openbaar, in die sin dat beide deurgaans versuim om te erken dat die een die ander se werk sou gelees het (Solomon 2012:1). Dit is byvoorbeeld merkwaardig dat Derrida, in sy bovermelde Spectres de Marx (Derrida 1993a), in ’n boek van 267 bladsye slegs twee keer na Althusser verwys, dog nie na Althusser as individuele bron nie, maar na die veralgemenende groep Althusser-volgelinge. So praat Derrida bloot, op ’n stadium, van “Althusseriaanse motiewe”, by ’n ander van “sekere Marxiste (by uitstek Frans, en in Althusser se dampkring)” (Derrida 1993a:56, 135). Althusser, verreweg die grootste Marxistiese filosoof van sy tyd, as’t ware in die verbygaan, geplaas tussen hakies. Soos Solomon dit stel: “Derrida's response to Althusser’s work remains subterranean in his written texts, although one can arguably read between the lines to find it” (Solomon 2012:6).

In ’n 1989-onderhoud met Michael Sprinker bevestig Derrida hierdie “tussen die lyne”- intellektuele verhouding tussen hom en Althusser. Alhoewel hulle ’n goeie, selfs hegte (“affectionate”) persoonlike verhouding gehad het (hy verwys hier veral na die dekade van die 1960’s), het hy en Althusser selde of ooit filosofiese idees met mekaar gewissel. “In any case,” sê hy, “they [die verwisselde idees] were purely implicit”, en voeg by “(as they undoubtedly always remained)” (Derrida en Sprinker 1993:185). Derrida voer die volgende verduideliking aan vir dié “huiwerigheid” (Solomon 2012:9) met betrekking tot Althusser. Hy was besorgd, gegewe die hewige debatte wat destyds binne die Franse kommunistiese party (PCF) gewoed het (waarvan Althusser, anders as vele ander intellektuele van sy tyd, tot ten minste 1980 ’n lojale lid¹⁵ sou bly), dat kritiek op enige van Althusser se posisies onomwonde gereduseer sou word tot as synde “links” of “regs”: “I didn’t want my questions to be taken for crude and selfserving criticisms connected with the Right or Left” (Derrida en Sprinker 1993:187–8; sien ook Solomon 2012:10). Derrida se verswyging van sy (potensiële) verskille¹⁶ met Althusser is egter eweneens te koppel aan die interne politiek van die École, waarbinne Althusser as caïman van die filosofie ’n hoogs verwikkelde, feitlik ghoeroeagtige aansien geniet het,¹⁷ ’n situasie wat Derrida inderdaad, soos hy dit later in dieselfde onderhoud stel, “quite ill-at-ease, [...], quite marginalized” laat voel het (Derrida en Sprinker 1993:187; sien Baring 2011:101; 265).

Althusser erken op sy beurt eers laat in sy lewe, in 1984, dat hy Derrida “herlees” het; weliswaar sou hy hom vantevore gelees het, maar “in ’n ander konteks” (Montag 2013:181). Anders as Derrida, is Althusser egter geensins skaam om na Derrida in die persoon te verwys nie, al word Derrida feitlik nooit woordeliks aangehaal nie. Die verskeie verwysings na Derrida in Althusser se nadoods-gepubliseerde outobiografie L’avenir dure longtemps (Die toekoms is langdurig) is sonder uitsondering vol lof vir die filosoof van dekonstruksie. So bestempel hy Derrida onder andere as die enigste “groot filosoof” in Frankryk (Althusser 2013:522), “die enigste grote van ons tyd,¹⁸ en moontlik vir ’n lang tyd die laaste” (Althusser 2013:500), ’n “reus” (Althusser 2013:209), ens.

Hierdie affiniteit vir Derrida as filosoof is ook duidelik sigbaar in die Althusseriaanse teks waarin ons in hierdie artikel belangstel, waar die naam Derrida meermale met die “materialisme van die teëkoms” in verband gebring word. Althusser weef minstens twee van Derrida se kernbegrippe, dekonstruksie (Althusser s.j.:8) en disseminasie (Althusser s.j.:13) in sy teks in; dis miskien dan ook juis in hierdie teks dat die mees grondige filosofiese raakpunte tussen Althusser en Derrida na vore kom.

Althusser praat naamlik van die “primaat [primat] van afwesigheid oor teenwoordigheid” (Althusser s.j.:14), ’n beginsel, volgens hom, wat kenmerkend is van die materialisme van die teëkoms. Hy heg dié beginsel sonder omhaal aan Derrida, en lê dit dan ook kortliks uit op ’n manier wat duidelik aanklank vind by dekonstruksie:¹⁹ “die primaat van afwesigheid oor teenwoordigheid (Derrida), nie in die sin van na [iets] opgaan nie, maar in die sin van ’n horison wat onophoudelik terugdeins voor die stapper, wat, soekend na sy pad in die oopte, nimmereindigend slegs ’n ander oopte voor hom vind” (Althusser s.j.:14–5). 

Die stapper wat sy pad soek en niks anders kry as ’n verdere oopte nie, nes die immervlietende betekenis van Derrida se différance-gedrewe betekenaar; ’n raakpunt wat Althusser kort vantevore in die teks ook soos volg uitdruk: Derrida tel volgens hom ook onder dié filosowe wat – net soos dit vereis word in die materialisme van die teëkoms – aandring op die verwerping van enige “filosofie van essensie [...] van Rede [...], dus van Oorsprong en Uiteinde”, ten gunste van ’n filosofie wat “[die kwessie van] die Geheel en Orde ter syde stel ten gunste van verspreidendheid²⁰ [...] en wanorde” (Althusser s.j.:13).

Althusser lê hier die vinger op sekerlik dié raakpunt tussen hom en die filosoof van dekonstruksie. Maar hierdie verwerping van ’n Orde, ’n Oorspring en ’n Uiteinde dui ook op ’n verdere, “dieper”, raakpunt: antihumanisme. Die École van die dekade van die 1960’s en die invloed wat Althusser daar uitgeoefen het, is hier weer eens van belang. Edward Baring haal ’n brief aan wat Derrida kort voor sy aanstelling in 1964 aan Althusser sou geskryf het, waarin Derrida self antihumanisme as ’n aanknopingspunt tussen hom en Althusser voorhou: “I feel as close as possible to the ‘theoretical antihumanism’ which you propose with as much force and rigor” (Baring 2011:268). Nieteenstaande sekere onderliggende verskille (hier kan mens dink aan die sekondêre literatuur se inkleding van Althusser as strukturalis, teenoor Derrida wat telkens as poststrukturalis ingeklee word)²¹ verskaf antihumanisme, soos Baring dit stel, “a vital point of contact” tussen die twee filosowe (Baring 2011:268).

Om hierdie oorsig van Althusser en Derrida se filosofiese raakpunte af te sluit, sou mens inderdaad hierdie gedeelde antihumanisme kon voorhou as grondrede vir beide se “abstraktheid”. Aantygings van Althusser en Derrida se abstraksie, van hulle tersydestelling van die wêreld van menslike ervaring, is oorbekend en het, veral wat Derrida aanbetref (moontlik vanweë die groot aanhang wat hy in die 1970’s en 1980’s aan veral Amerikaanse universiteite geniet het), tot ’n hele “teen-Derrida”/“teen-dekonstruksie”/“teen-(post)strukturalisme”- akademiese industrie²² aanleiding gegee. In hierdie konteks kan ons veral verwys na die beroemde polemiek, in 1992, aangaande die Universiteit van Cambridge se besluit om ’n eredoktorsgraad aan Derrida toe te ken. In ’n brief van beswaar teen die toekenning, onderteken deur filosowe verbonde aan ’n verskeidenheid vername instellings, word die filosoof van dekonstruksie soos volg veroordeel: “[Derrida denies] the distinctions between fact and fiction, observation and imagination, evidence and prejudice” (Sullivan 2004).²³

In ’n uitgawe van die Magazine littéraire wat spesiaal gewy is aan die 50-jarige herdenking van die publikasie van Althusser se baanbrekerswerke, getuig Étienne Balibar, destyds ook verbonde aan die École en wat inderdaad meegewerk het aan Lire Le Capital, hoe Althusser nie net die individuele mens as subjek negeer nie (antihumanisme), maar ook inderdaad die geskiedenis, ten minste as teleologiese proses (Wald Lasowski 2015:17). In dieselfde artikel bestempel Bernard Henri-Lévy, destyds een van Althusser se studente (en vandag een van die mees mediateenwoordige Franse intellektuele), Althusser se antihistorisisme as ’n antinaturalisme. “Althusser,” merk hy op, “het voorkeur gegee aan die begrip hond ten koste van die hond as dier wat blaf” (Wald Lasowski 2015:15).

2.2 Raakpunte van taal

Verweef in Althusser en Derrida se antihumanistiese denke is beskouings van taal. Hierdie stelling is miskien voor die hand liggend wat Derrida aanbetref, want daar is geen dekonstruksie wat nie dekonstruksie is van (talige) tekens en betekenis nie. Maar dis ook in ’n mate waar van Althusser se Marxisme.

Wat Derrida aanbetref, beperk ek my hier tot sy voorliefde vir woordspeling.²⁴ Geen filosoof het ooit taal só ontgin (teenstanders van dekonstruksie sou sê misbruik!)²⁵ vir die manier waarop twee betekendes met dieselfde klank maar verskillende betekenisse – homofonie, ’n verskynsel waaraan die Franse taal inderdaad besonder ryk is – lig sou kon werp op denke en denkstrukture nie.²⁶ Dis dus geensins toevallig dat Derrida se beroemdste dekonstruktiese leerstuk, naamlik “différence” wat tegelyk “différance” is, voortspruit uit ’n woordspeling nie (sien eindnota 19). Nog ’n veelseggende voorbeeld van so ’n homofoon-gebaseerde denkkonstruksie is Derrida se ontleding van die woord hospitalité (Engels hospitality), waar hy ingaan op die term se etimologiese oorsprong en die Latyns hostis ontgin vir die teenoorgestelde betekenisse van gasheer (vergelyk die Engelse woord host) en gyselaar (vergelyk hostage) wat die begrip onderlê: hospitalité (gasvryheid) omvat dus – beteken dus – ook hostilité (vyandigheid) (sien Derrida 1997). Derrida beperk hom inderdaad egter nie net tot homofone nie; hy ontgin ook by tye woordspelings wat in geskrewe vorm berus op dieselfde spelling (eerder as dieselfde klank). Hiervan verskaf Barbara Johnson, vertaler van La Dissémination in Engels, die volgende voorbeeld: “Through the pun linking ‘Est’ (‘East’) and ‘est’ (‘is’), [...] ‘Dissemination’ inscribes the West’s orientation toward Being as a relation to the Est it both desires and shuns” (Johnson 2017:xvii).²⁷

Van Derrida sou ’n mens inderdaad kon sê dat taal vir hom nie soseer denke “verwoord” nie – denke is reeds taal. Giovanna Borradori, wat ’n reeks onderhoude met Derrida gevoer het na aanleiding van die September 2001-aanvalle in New York, onderstreep dan ook Derrida se “buitengewone aandag aan die subtiliteite van taal” en wat “sy denke feitlik onskeibaar maak van die woorde wat dit uitdruk” (Derrida en Habermas 2004:12).

’n Insiggewende raakpunt tussen Althusser en Derrida kan miskien soos volg geformuleer word: Waar laasgenoemde by uitstek die filosoof is van écriture of “geskrewenheid” (sonder om enigsins te impliseer dat Derrida ’n metafisiese onderskeid tussen “skryf” en “lees” voorstaan), is eersgenoemde die filosoof van lees. Ten minstens, dan, die lees van Marx se Kapitaal (sien Althusser 1965b). Althusser se invalshoek in die Marxisme behels, via die herlees van Marx se sentrale werk, ’n kritiese beskouing van wat dit beteken om te lees. Althusser is hierdeur, volgens Solomon, “an important thinker of ‘reading’” (Solomon 2012:6). 

Van kardinale belang in hierdie benadering tot lees is wat Althusser ’n lecture symptomatique (’n “simptomatiese lees”) van Marx noem, waardeur Marx gelees word (herlees word) in die lig van dit wat deur die tot op daardie stadium “ideologiese” lees van Marx misgelees is of nie gelees sou kon word nie. Lees, dus, as ’n volwaardige teoretiese en, veral, wetenskaplike praktyk, waardeur dit die setel word van die “epistemologiese breuk” (sien eindnota 21) – die breuk tussen ideologie en wetenskap (sien Solomon 2012:14). Soos Solomon dit stel: “For Althusser, a symptomatic reading produces a break from the ideological when it sees what a theoretical field does but cannot see, what it produces but cannot describe” (Solomon 2012:15). Lees, nie net as wetenskaplike bewuswording nie, maar as wetenskaplike bewusmaking. Die “simptomatiese lees” van Marx word dus in ’n groot mate die spilpunt van Althusser se herbelyning van die Marxisme as wetenskap van die geskiedenis.²⁸

’n Verdere aspek van taal waaroor Althusser hom daadwerklik uitspreek, is eiename. Hier sien mens die inslag van Althusser se belangstelling in die psigoanalise. “Ai! Hierdie name ... Lacan is duidelik reg om klem te lê op die rol van ‘betekenaars’, na [aanleiding van] Freud wat praat oor hallusinasies van name” (Althusser 2013:84), merk hy in sy outobiografie op. Dis dan ook in hierdie teks dat hy verskeie kere aandag gee aan name – by uitstek sy eie voornaam Louis, wat die objek word van ’n woordspeling wat net sowel uit Derrida se pen kon gewees het, en wat die moeite werd is om breedvoerig aan te haal. “Toe ek in die wêreld gekom het, het hulle my gedoop met die naam Louis. [...] Louis: ’n voornaam wat ek vir baie lank letterlik verafsku het. Ek het hom te kort gevind, ’n enkele lettergreep, en die laaste een, die i, het in ’n skerp klank geëindig wat vir my pynlik was [...]. Waarskynlik het hy ook ’n bietjie te veel, in my plek: oui [ja] gesê, en ek het in opstand gekom teen hierdie ‘oui’ wat die ‘oui’ was [in antwoord] op my ma se begeerte, nie myne nie. En veral het hy gesê: lui [hy/hom], hierdie derdepersoon-voornaamwoord wat geklink het soos die oproep van ’n anonieme derde en my van enige eie persoonlikheid ontneem het, en gedui het op hierdie man wat agter my rug staan: Lui [hy], was Louis, my oom, vir wie my ma lief was, nie ek nie” (Althusser 2013:57). Die woordspeling tussen sy naam, Louis, die Franse woord vir “ja” asook die voornaamwoord “hy”/“hom” word dus deur Althusser op dekonstruktiewe manier gelees as bewys van die verwerping wat hy sy hele lewe lank vanaf sy ma sou aanvoel. Haar liefde sou al die tyd nie op hom, haar seun, gerig gewees het nie, maar op sy oom,²⁹ ook Louis (Althusser is na hom vernoem), dié liefde in haar lewe, maar voortydig dood, gesneuwel in die Eerste Wêreldoorlog.

Soos mens sou kon verwag, het Derrida self nie in gebreke gebly om eiename te ontleed nie; minstens twee van sy werke getuig van dié soort dekonstruksie (sien Derrida 1988, 1974),³⁰ alhoewel nie van sy eie voornaam nie.³¹ Dog – en dit bring ons by die mees verrassende “raakpunt” wat sou kon gewees het – Derrida se voornaam het júis ’n eggo gehad in Althusser. “Later, as jong seun,” vertel Althusser in sy outobiografie, “toe ek in Larochemillay by my grootouers aan moederskant gebly het, het ek daarvan gedroom dat ek die naam Jacques sou hê ... “ (Althusser 2013:73).³²

2.3 Raakpunte van die lewe

Yann Olivier Boutang, een van die redakteurs van Althusser se outobiografie, sien in Althusser se byna oordrewe aanprysings van sy “kollega” en “vriend” waarna ons reeds verwys het, die aanduiding van ’n sekere “dankbaarheid ” wat Althusser homself aan Derrida verskuldig sou voel (Althusser 2013:553). Althusser se filosofiese lof aan Derrida is dus heel moontlik ook gegrond op iets persoonliks. Dit bring ons by die “werklike lewe”, nie van denke nie, maar van ondervinding. 

Volgens Boutang was daar ’n verhouding van “erkenning en vriendskap” tussen die twee filosowe. Derrida, “op wie daar [alreeds] ’n beroep was om, uit hoofde van sy funksies [by die École], bystand te bied aan ’n caïman wat al hoe meer sukkelend was, [...] het baie na [Althusser] omgesien ná die drama van 1980” (Althusser 2013:553). Dié “drama” is natuurlik die dood, aan sy eie hand deurdat hy haar verwurg het, van Althusser se vrou, Hélène Rytmann op 16 November van daardie jaar (sien eindnota 15). Die nadraai van hierdie gebeure is welbekend. Althusser is nooit vervolg vir die “moord” nie, na ’n verslag bevind het dat hy, vanweë sy onstabiele psigiatriese toestand, nie verantwoordelik gehou kon word vir sy daad nie (sien Althusser 2013:33–7; Johnson 1992:vi). Die filosoof is dus kwytgeskeld van vervolging op grond van ’n non-lieu.³³ Dié “begenadiging” is egter nie sonder erge gevolge vir Althusser nie. In sy outobiografie sal hy daarna verwys as sy “publieke dood” en noem hy die stilswye wat deur die non-lieu op hom gelê is (deur die feit dat hy nooit kon getuig nie) ’n “grafsteen van stilte”³⁴ (Althusser 2013:46). Dit is inderdaad waar, nie net in Frankryk nie, maar ook elders, dat, soos Geraldine Finn dit stel, “reports of the killing read like obituaries for his death, not hers” (Finn 1996:5). Althusser ontruim die woonstel by die École wat vir meer as 30 jaar sy heenkome was om in die buitewyke van Parys te gaan woon, waar hy ’n soort kluisenaarsbestaan gaan voer tot sy eie (werklike) dood aan ’n hartaanval in Oktober 1990 (sien Johnson 1992:7). Dit is hier, in die 20ste arrondissement, dat Derrida een van die min was wat hom nog van tyd tot tyd besoek het. Uiteindelik lewer Derrida ook ’n huldeblyk by Althusser se begrafnis (sien Derrida 1993b).

Althusser en Derrida was dus betreklik na aan mekaar gedurende die laaste dekade van Althusser se lewe – ook die tyd waarin hulle onderskeidelik aan “Die materialisme van die teëkoms” en Die enkeltaligheid van die ander gewerk het (Derrida weliswaar enkele jare later as Althusser). Soos ons reeds gesien het, was hulle vantevore vir feitlik twee dekades “hegte” kollegas by die École. Hulle verhouding kon ook staatmaak op ’n sekere gedeelde agtergrond. In die onderhoud met Sprinker onthou Derrida hoe hulle tydens ’n eerste ontmoeting in Althusser se kantoor, toe hy nog student by die École was, ontdek het dat hulle al twee in Algiers gebore is: “I remember that we thus began exchanging recollections – trivial matters” (Derrida en Sprinker 1993:183). Althusser vertel op sy beurt in Die feite (’n eerste poging tot outobiografie, wat hy in 1976 geskryf het)³⁵ hoe filosoof-vriende, onder wie Derrida, in die laat 1950’s by hom aan’t huise was. “Ons het saam sjokolade-éclairs by die pâtisserie gaan eet, ons het saam in die park gaan stap terwyl ons gesels.” En hy onthou die volgende sekerlik vertroulike meedeling: hoe Derrida hom “met eindelose takt vertel het van die depressie wat oor hom gekom het na sy huwelik ...” (Althusser 2013:393).³⁶

Dat Althusser en Derrida, ten spyte van enkele verskille (veral uit Derrida se oogpunt) groot respek vir mekaar gehad het as filosowe, is nie te betwyfel nie. Terselfdertyd is dit duidelik dat die band tussen hulle op veel meer berus het as ’n gedeelde beroep of kollegialiteit; hulle filosofiese antihumanisme kan op geen manier deurgetrek word na die “menslikheid” van hulle verhouding nie. Soos Derrida dit sou stel in sy huldigingsrede by Althusser se begrafnis: “I have been lucky in that, for thirty-eight years, my life has been linked in a thousand strange ways with that of Louis Althusser” (Derrida 1993b:241).

3. Sintuiglike metafore in “Die materialisme van die teëkoms” en Die enkeltaligheid van die ander 

Althusser bestempel die materialisme van die teëkoms as ’n “onderdrukte” en “feitlik heeltemal miskende” materialisme, wat in die geskiedenis van die filosofie deurgaans ondergeskik gestel is aan ’n materialisme “van noodwendigheid en teleologie”, oftewel ’n “materialisme van vryheid” (Althusser s.j.:1). Dog soos ek reeds aangevoer het, gaan dit in hierdie artikel nie soseer oor ’n filosofiese uitleg nie, as oor ’n fokus op die woorde en beeldspraak wat Althusser inspan ten behoewe van sy uiteensetting. Althusser dus deur ’n meer “literêre” lens.

In hierdie verband is dit insiggewend dat Althusser, soos ek in die inleiding aangedui het, hierdie teks aanvanklik as ’n boek beoog het, en dan juis as ’n boek wat, nes die outobiografie wat hy inderdaad enkele jare later sou skryf, in die eerste plek ten doel sou gehad het om die “grafsteen van stilte” wat die non-lieu op hom geplaas het, te bowe te kom (sien eindnota 34). Hierdie doelstelling word bevestig deur die uitgewer van Althusser se Engelstalige Philosophy of the encounter: Later writings, 1978–1987 (Althusser 2006). Hier lees ons, ter inleiding van die hoofstuk “The underground current of the materialism of the encounter” (wat die vertaling van Althusser se onderhawige teks verteenwoordig): “Althusser decided to produce this book for the same reason he wrote The future lasts a long time in 1985: he wanted to speak out in public again” (Althusser 2006:164). In hierdie sin sou mens “Die materialisme van die teëkoms” reeds kon lees as ’n soort voorloper van Die toekoms is langdurig, ’n werk waarin Althusser hom dus uiteindelik uitspreek en wat inderdaad, vanweë die outobiografiese aard daarvan, ’n literêre werk is. Althusser as outeur.

Treffend is die openingsreël, wat gaan oor reën: “Mag hierdie boek [...] in die eerste plek ’n boek wees wat maar net oor reën gaan” (Althusser s.j.:1). “Maar net” oor reën (pluie simple), waardeur Althusser sinspeel op ’n spesifieke historiese betekenis (in die geskiedenis van die filosofie) waarin reën inderdaad ’n oerelement is: die “reën” is juis “die reën van Epikurus se atome wat lynreg in die leegheid val” (Althusser s.j.:1). Daarteenoor is die “reën” ook allesomvattend, want hierdie atoomreën is niks anders as die niet (maar wat uiteraard ook ’n geheel is) van voor die ontstaan van die wêreld nie. Althusser verwoord dit soos volg: “Epikurus verduidelik vir ons dat daar voor die vorming van die wêreld ’n oneindigheid atome geval het, lynreg in die leegheid. Hulle val steeds, wat daarop dui dat daar voor die wêreld niks was nie, en terselfdertyd dat al die elemente van die wêreld van alle ewigheid af bestaan het nog voordat enige wêreld sou wees” (Althusser s.j.:2).

Midde-in hierdie algehele nietheid word Lucretius se begrip van die clinamen die voorwaarde vir enige “Rede, Betekenis, Noodwendigheid en Uiteinde”. Althusser omskryf die clinamen as ’n “oneindig klein afwyking, so gering as moontlik, wat plaasvind sonder dat ons weet waar, wanneer of hoe, en wat veroorsaak dat ’n atoom afwyk van sy loodregte val in die leegheid, en deurdat dit op feitlik onbenullige wyse die parallelisme [van die vallende atome] op ’n punt versteur, die teëkoms van die naasvallende atoom teweegbring, en [sodoende] van teëkoms tot teëkoms ’n kettingbotsing, en die geboorte van ’n wêreld [tot gevolg het] ...” (Althusser s.j.:2). Van kardinale belang in hierdie aanhaling is die oneindig klein afwyking wat plaasvind, in Frans qui a lieu. Althusser verbind dié begrip met Heidegger se uitdrukking van “es gibt” (Dasein), ’n beskouing wat Althusser hier sterk aanprys vir wat hy bestempel as sy tersydestelling van “al die klassieke vrae oor Oorsprong” (Althusser s.j.:3). (Ons het reeds gesien dat Althusser ook by Derrida die idee van ’n afwesigheid van oorsprong bewonder.) 

Op ’n literêre vlak sou ons natuurlik ook hierdie klem van Althusser op iets wat plaasvind (qui a lieu) kon interpreteer in die lig van sy begeerte om, soos hier bo genoem, die stilte van die non-lieu waaraan hy onderworpe was (wat letterlik dui op iets – die hofsaak – wat nié plaasvind nie) te oorkom. Hoe dit ook al sy, dieselfde klem op ’n teëkoms wat plaasvind kom na vore in ’n tweede beeld wat Althusser gebruik ter illustrasie van die onderhawige materialisme. Hier het Althusser dit oor mag, politieke mag, fundamenteel manlik van aard, die mag van die Prins. Nadat hy kers opgesteek het by Epikurus vir die idee van die teëkoms as nadraai van die oneindig klein afwyking, wend hy hom nou tot Machiavelli vir die idee³⁷ van die Prins se teëkoms van “sy gebied”. Teëkoms wat, ten einde – weer eens – te kan plaasvind, saam moet val met ’n verdere teëkoms, naamlik dié van die virtù en die noodlot (fortuna) (Althusser s.j.:4).³⁸

Natuurlik is die Machiavelliaanse virtù nie te verwar met ons alledaagse begrip van goedheid of deug nie (vergelyk die Engelse virtue). Soos Robert Sparling verduidelik, sou dit ’n fout wees om hierdie staatkundige begrip enigsins te assosieer met altruïsme. Inteendeel, dit is “egoïsme [...] wat in die kern van sy [Machiavelli se] antropologie geleë is” (Sparling 2014:16). En as die Prins in wese manlik is, is die noodlot onomwonde ’n vrou, fortuna, die geluksgodin, die “noodlotsvrou”. Althusser sinspeel hier sterk daarop dat die Machiavelliaanse Prins nie soseer gemeen (malicieux) kán wees nie as dat hy dit ook móét wees: “Wanneer hy die noodlotsvrou ontmoet, moet die Prins oor die virtù beskik om haar soos ’n vrou te behandel, haar te verwelkom ten einde haar te verlei of geweld aan te doen” (Althusser s.j.:4; ek kursiveer). Althusser hou in dieselfde gedagtegang “slimheid” (ruse) voor as dié karaktereienskap van die Prins. Alhoewel laasgenoemde inderdaad tegelykertyd jakkals én leeu is (dis te sê die leeu en die jakkals kom mekaar teë in hom), is dit die slimheid (slinksheid?) van die jakkals wat deurslaggewend is. Wanneer dit eindelik kom by die ontmoeting van die Prins met sy volk (peuple), benadruk Althusser dat hierdie teëkoms min of meer langdurig moet wees, dat die ontmoeting moet “vat kry”. Ook hier is die idee van moontlike – selfs noodwendige – gemeenheid onderliggend. “Dit [die teëkoms] moet langdurig wees sodat die figuur van die Prins vat kry in die volk, ‘vat kry’, met ander woorde vorm aanneem, sodat hy binne die staatsbestel gevrees kan word as goed en, uiteindelik, indien moontlik, inderdaad goed kan wees, maar op die absolute voorwaarde dat hy nooit sal vergeet hoe om kwaadwillig [méchant] te wees indien dit so moet wees nie” (Althusser s.j.:4–5; ek kursiveer).

Ter opsomming kan ons sê dat Althusser sy materialisme van die teëkoms aanbied aan die hand van twee metafore, naamlik die reën van atome en die mag van die Prins, waarbinne die gebruik van veral twee werkwoorde opval: die teëkoms moet plaasvind;³⁹ en ten einde vir die teëkoms om duursaam te wees, moet dit vat⁴⁰ (vat kry). 

Van kardinale belang is die toeval waarin alles afspeel. In die materialisme van die teëkoms is daar inderdaad niks wat nie toevallig is nie, wat nie toevallig gebeur nie. Dis dan ook om hierdie rede dat ek deurgaans die Franse term rencontre (vergelyk encounter in Engels) met teëkoms vertaal het, eerder as die meer algemene ontmoeting (wat ook die gevolg kan wees van ’n wilshandeling). Hier gebruik Althusser die treffende beeld van ’n dobbelsteen, en verduidelik soos volg: “Mens sal opmerk dat hierdie filosofie oorheers word deur die alternatief: die teëkoms kan nie plaasvind nie, nes dit kan plaasvind. Niks bepaal, geen beginsel van besluitneming bepaal hierdie alternatief, wat tot die aard van die dobbelsteen hoort, vooraf nie.” Hierdie dobbelsteentoeval is ook nie beperk tot die teëkoms self nie, maar geld ook vir laasgenoemde se (moontlike) duursaamheid. Althusser vervolg: “Nooit sal ’n suksesvolle teëkoms wat nie van korte duur nie maar langdurig is, waarborg dat [die teëkoms] steeds môre sal duur nie eerder as dat dit sou ontbind. Net soos dit sou nie kon plaasvind nie, kan dit ook nie meer plaasvind nie” (Althusser s.j.:5; ek kursiveer). 

Dit bring ons, ten slotte, by ’n benaming wat dan ook juis as alternatief gebruik word vir die materialisme van die teëkoms, naamlik “materialisme van die toevallige” (le matérialisme de l’aléatoire).⁴¹ Alhoewel Althusser self deurgaans in sy teks die benaming “materialisme van die teëkoms” (rencontre) gebruik, beskryf hy heel aan die begin dié materialisme as ’n “[materialisme] de l’aléatoire et de la contingence”⁴² (Althusser s.j.:1), en kom die uitdrukking matérialisme aléatoire⁴³ ook, minstens een keer, na aan die einde in die teks voor (Althusser s.j.:15). Matérialisme de l’aléatoire oftewel matérialisme aléatoire (sien byvoorbeeld Bourdin 2005:140) – materialisme van die toevallige oftewel toevallige materialisme – is dus ’n alternatiewe, sinonieme benaming vir die materialisme van die teëkoms.

Kom ons wend ons nou tot Derrida. Althusser sou nooit Die enkeltaligheid van die ander kon gelees het nie, want dit is eers na sy dood in 1990 gepubliseer, en ook sekerlik geskryf, soos ek reeds aangedui het. Dit is ook onwaarskynlik, gegewe hoe oppervlakkig die filosofiese gesprek na alle aanduidings tussen Althusser en Derrida was, dat Derrida Die enkeltaligheid van die ander – of dan ten minste die idees onderliggend aan die teks – met Althusser sou bespreek het tydens sy besoeke aan die “gevalle” Marxistiese filosoof in die laaste jare van sy lewe. Wat egter wel moontlik is, is dat Derrida Althusser se teks, reeds in die middel-1980’s geskryf, ten minste gedeeltelik onder oë kon gehad het voordat hy, etlike jare later, aan Die enkeltaligheid van die ander gewerk het. Om te wil voorstel dat Althusser se teks dié van Derrida sou beïnvloed het, sou voorbarig wees. Wat ons wel kan voorhou, is dat die intellektuele en lewenskonteks van “raakpunte” tussen die twee filosowe soos hier bo uiteengesit, tog die navorser uitnooi om, ten minste in die geval van hierdie twee “tydgenootlike” tekste, Althusser en Derrida te lees as “eggo’s” van mekaar. Nie noodwendig eggo’s op die filosofiese vlak van die idee nie, maar op die vlak van literêre verwoording.

Tussen die twee tekste – onderskeidelik oor die toevalligheid van die realisering en uitvoer van mag (Althusser) en oor die alteriteit van taal (Derrida) – doen sulke eggo’s hulle juis voor. Mens kan reeds by die titels begin. Soos ons reeds opgemerk het, is die matérialisme de la rencontre ook wel deeglik bekend as die matérialisme de l’aléatoire. Sê, onmiddellik hierna: monolinguisme de l’autre. Dis onmoontlik, tussen die herhaling van die m, die -isme, die konstruksie met de l’, die treffende alliterasie tussen l’aléatoire en l’autre, om nie hier, beide wat klank en ritme aanbetref, Derrida te hoor as eggo van Althusser nie.

Daar is ook ander eggo’s, metafories en sintuiglik. Maar om hulle duideliker te belig is dit nodig om kortliks rekenskap te gee van die basiese idee wat Die enkeltaligheid van die ander onderlê. Dié is wel bekend: “Ek het slegs een taal, dog dit is nie myne nie” (Derrida 1996:15). Vanaf hierdie kernbegrip gaan Derrida uiteensit hoe die idee van behorendheid as’t ware per definisie buite die bestek van taal val: Ek behoort nie aan ’n taal nie, nes geen taal aan my behoort nie. Mens sou kon sê tale word beheers deur die beginsel van alteriteit. Soos Derrida dit stel: “Daar is ’n soort oorsprongs-‘vervreemding’ wat elke taal institueer as taal van die ander” (Derrida 1996:121). Dit gaan hier uiteraard oor taal in die sin van individuele tale soos Frans; dit is ook belangrik om dit uit die staanspoor duidelik te stel dat Derrida se argument, hoe snaaks dit ook al mag klink (want taal is dan juis, volgens hom, iets wat nie “behoort” nie), spesifiek handel oor taal binne die breë kompleks van identiteit en identiteitsvorming. Hier is die konteks waarbinne Derrida Die enkeltaligheid van die ander geskryf het, ter sake. Hy het naamlik die teks aanvanklik aangebied (vier jaar voor publikasie daarvan in 1996) by ’n kongres in Louisiana, VSA wat as tema die “probleme van Franstaligheid [francophonie] buite Frankryk” aangespreek het (Derrida 1996, skutblad). Met verwysing na hierdie kongrestema – waarbinne die kwessie van Franstaligheid as identiteitskonstruksie noodwendigerwys aan bod kom – merk Derrida dan ook op: “Ons vraagstuk gaan altyd oor identiteit” (Derrida 1996:31).

Derrida hou voor dat sy betoog ’n “universele struktuur” (Derrida 1996:121) illustreer, waarbinne die verhouding met taal omvat word deur die begrip enkeltaligheid (monolinguisme) en die individu derhalwe ’n enkeltalige (monolingue) is. Dog is die aard van Die enkeltaligheid van die ander in ’n groot mate outobiografies, met lang gedeeltes wat gewy word aan die vertelling van Derrida se eie lewenservarings aan die hand van die Franse taal en sy eie identiteit – of, soos hy deurgaans daarna verwys, sy “identiteitswroeging” (trouble de l’identité – sien byvoorbeeld Derrida 1996:32, 35, 37).⁴⁴ As Jood afkomstig van Algerië verklaar hy homself ’n “Franko-Magrebse Jood” (Derrida 1996:99). As sodanig tel hy onder diegene vir wie “Frans ’n veronderstelde moedertaal was, maar waarvan die bron, die norme, die reëls en die wet elders geleë was. [...]. Elders, met ander woorde in die [Franse] Metropool” (Derrida 1996:72). Hierdie ervaring van alteriteit jeens Frans⁴⁵ sou dwarsdeur sy lewe op hom ’n indruk maak, tot in die uiteindelike beoefening van sy beroep as filosoof: “Mens kon die Franse literatuur betree⁴⁶ slegs deur jou aksent te verloor. Ek glo dat ek nie my aksent verloor het nie, nie my hele ‘Frans van Algerië’-aksent nie” (Derrida 1996:77). 

As ten minste gedeeltelik outobiografiese teks behels Die enkeltaligheid van die ander dus onmiskenbaar elemente van ervaring en die proefondervindelike, wat raar is in Derrida se deurlopend – soos ek dit reeds aangedui het – “abstrakte” oeuvre. Die grondliggende begrip van afwesigheid met betrekking tot die taal (ek hoort nie tot die taal nie) wat terselfdertyd afwesigheid van die taal is (die taal is nie myne nie – sien Derrida 1996:35) word dan ook geredelik toegelig in konkrete terme, waarby die sintuiglike betrek word.

Althusser praat, soos ons vantevore gesien het, van “[’n] stapper, wat, soekend na sy pad in die oopte, nimmereindigend slegs ’n ander oopte voor hom vind” (Althusser s.j.:14–5). Derrida se gekose metafoor wanneer dit kom by die mens se verhouding met ’n taal (in die teks: sy verhouding met Frans) kontrasteer merkwaardig met dié bogestelde “primaat van afwesigheid oor teenwoordigheid”. Want Derrida vind nie net nog ’n “oopte” nie; nee, Derrida kom aan, hy arriveer. So gebruik Derrida die lekseem “aankom” (arrive) by minstens 12 geleenthede om die verhouding met taal te beskryf. Ons kan enkele voorbeelde hier uitlig.

’n Taal word onder meer beskryf as ’n langue d’arrivée (sien Derrida 1996:117). Letterlik is ’n langue d’arrivée ’n “taal van aankoms” of “aankomstaal” – in vertalersterme ’n “teikentaal”. Die vertalingsmetafoor is dan ook hier deurslaggewend, want Derrida stel juis die punt dat ’n taal altyd as’t ware vertaal is – ’n vertaling is – vanaf ’n “voor-eerste” (avant-première) taal (Derrida 1996:118). Hierdie “brontaal” ( “voor-eerste taal”) is egter ’n niebestaande taal of, inderdaad, ’n verlore taal (sien Derrida 1996:118, 123). Die individu – die “enkeltalige” – se verhouding met ’n taal kan dus vergelyk word met dié wat ’n vertaler sou hê met die teikentaal van sy vertaling – dog in die afwesigheid van ’n brontaal. Die taal word onderlê deur ’n talige nietheid.⁴⁷

Binne die konteks van taal as “aankomstaal” kom daar ook ’n verdere toepassing van die arrive-lekseem voor. “Daar is vir hom [die enkeltalige] slegs aankomstale [“teikentale”],” sê Derrida, en vervolg: “maar [dit is] tale wat [...] nie daarby uitkom om hulleself vas te heg nie [n’arrivent pas à s’arriver]” (Derrida 1996:117). In die “daarby uitkom” (in die sin van iets regkry of realiseer) sien ons ’n verdere betekenis van die werkwoord, wat dan in die laaste woord van die sin oorgaan in die refleksiewe werkwoord s’arriver, waar arrive⁴⁸ dui op die idee van aanheg. Mens sou in Frans byvoorbeeld dieselfde werkwoord gebruik vir ’n boot wat vasmeer in ’n hawe. (Vergelyk in hierdie verband – van iets wat aanheg of vasheg – die Engels rivet.) Hier gebruik Derrida dus ’n baie konkrete beeld, waardeur hy dan ook sy “gehegtheid” (attachement) aan die Franse taal vergestalt. Kortom, die enkeltalige kom nie net tot die taal (“aankomstaal”) nie; hy heg homself aan die taal. Ons moet egter nie die vervreemding (alteriteit) waaraan die taal geken is, uit die oog verloor nie; die gehegtheid-aan-’n-taal is allesbehalwe gerieflik of natuurlik.⁴⁹ Derrida praat nie net van ’n aankoms en ’n aanhegting nie; hier is inderdaad sprake van ’n besetting, ’n “bewoning” van die taal (aan die hand van die werkwoord habiter). En dit is ’n “neurotiese” proses: “My gehegtheid aan Frans,” verduidelik hy, “neem vorme aan wat ek partykeer as ‘neuroties’ oordeel. Ek voel verlore buite Frans. Ander tale, diés wat ek min of meer onhandig lees, ontsyfer, partykeer praat, is tale wat ek nooit sal bewoon nie. Daar waar ‘bewoon’ begin om iets vir my te beteken” (Derrida 1996:97–8).

Wat bedoel Derrida met “bewoon”? Derrida gaan nie na aanleiding van laasgenoemde aanhaling dieper hierop in nie. Dog werp ’n gedeelte wat die leser kort vantevore sou gelees het (Derrida 1996:85) ’n onmiskenbaar sintuiglike – seksuele – lig op die “bewoning”. Weer eens gaan dit hier oor die werkwoord arriver, dié keer in die sin van “gebeur”, meer bepaald, die konstruksie faire arriver, om te “laat gebeur” (iets te laat aankom). Iets te laat gebeur (te laat aankom) met taal, taal iets aan te doen. Dit is inderdaad ’n begeerte (désir): “Begeerte om [die taal] hier te laat arriveer [arriver] deur iets daarmee⁵⁰ te laat gebeur [lui faisant arriver], met hierdie taal wat so ongeskonde gebly het, altyd so geloof en verheerlik⁵¹ [...], iets, gevolglik, daarmee te laat gebeur, iets so inwendigs dat dit selfs nie eers daarteen sou kon protesteer sonder dat dit ’n protes sou wees teen [die taal] se eie vrylating [émanation] nie ...” (Derrida 1996:85). Begeerte vir seks, vir penetrasie? Enkele reëls verderaan onderstreep Derrida dit wanneer hy die gevolg van dit wat met die taal “gebeur”, gelykstel aan ’n orgasme: “iets so inwendigs dat [die taal] daardeur kom tot orgasme [qu’elle en vienne à jouir]” (Derrida 1996: 85).

In hierdie beskrywing van Derrida wat Frans “bewoon” soos ’n man sy minnares “iets aandoen”, herken ons redelik moeiteloos die figuur van Althusser se Prins wat, soos ons gesien het, sy gebied “teëkom” as fortuna (noodlotsvrou) en haar deur sy virtù “verlei” (Althusser s.j.:4). Of, inderdaad, geweld aandoen, want daar is bloed by betrokke. Die effek van die “iets so inwendigs” wat ons Derrida hier bo sien aandoen het, word ook, later in dieselfde paragraaf, beskryf as die “onuitwisbare argief van hierdie gebeurtenis, nie ’n kind, noodwendig, nie, maar ’n tatoeëermerk, ’n verruklike [splendide] vorm, weggesteek onder die kledingstuk, waar bloed met ink meng om van alle kleure te laat sien” (Derrida 1996:85–6). Is die “bloed [wat] met ink meng” hier ’n beroep op daardie baie spesifieke “gehegtheid” van die skrywersdaad, wat Derrida moes gehad het met betrekking tot Frans, die één taal waarin hy skryf en nog altyd geskryf het?

Miskien. Of miskien nie. Derrida voer presies op hierdie punt – by die woord “kleure” (couleurs) – ’n tekstuele maneuver uit wat die effek het om die sintuiglike werklikheid (die penetrasie, die bloed) van sy ingryping (in taal) so veelkantig te maak soos Althusser se dobbelsteen van die aléatoire. Daar is altyd ’n alternatief, en die alternatief is ewe moontlik. Dié gebaar van toevalligheid kom voor in die vorm van ’n lang voetnota, waarvan minstens die eerste reëls die moeite werd sou wees om breedvoerig aan te haal: “Terwyl [letterlik: in die oomblik dat] ek die drukkersproewe herlees, sien ek op televisie ’n Japannese film waarvan ek nie weet wat die titel is nie en wat die storie vertel van ’n tatoeëerkunstenaar. Sy meesterstuk: ’n buitengewone tatoeëring waarmee hy sy vrou se rug bedek terwyl hy met haar liefde maak, van agter haar rug af, nadat hy besef het dit is die stand van haar geleiding [la condition de son ‘ductus’]. Ons sien hoe hy die punt van sy kwetsende pen [plume blessante] indruk terwyl sy vrou, plat op haar maag, haar smekende en pynvolle gesig na hom omdraai” (Derrida 1996:86). 

Derrida voeg by dat sy hom verlaat “as gevolg van hierdie geweld”. In die res van die voetnota vertel hy hoe die tatoeëerkunstenaar na dese sy tatoeëerkuns op die rug van ’n vrou kan beoefen slegs solank sy haarself neergelê het bo-op sy seun; die seun, beeldskoon, wat hy saam met die vrou in die beskrewe toneel gehad het (en wat sy aanvanklik van hom weggeneem het). Die seun se funksie is om plesier te gee aan die vroue terwyl hulle onderwerp word aan die pa se kunsbeoefening. Die ontknoping van die drama is “verskriklik” (Derrida sê hy vertel dit nie). Uiteindelik oorleef slegs die oorspronklike vrou, asook, natuurlik, die meesterstuk, maar waarna sy nooit self kan kyk sonder behulp van ’n spieël nie (sien Derrida 1996:86).

Die sintuiglike – as erotiese plesier, as pyn van lyflike skending – bereik hier, uiteraard, ’n hoogtepunt. Maar in ’n voetnota. Mens sou, logies, kon aanvoer dat Derrida die voetnota bywerk ten einde sy “inwendige gehegtheid” aan (die Franse) taal te illustreer, ter ondersteuning van ’n argument. Die vrou is miskien die beliggaming van alteriteit (nes die Franse taal vir Derrida); die man se gehegtheid aan haar gebeur nie natuurlikerwys (deur seks) nie, eerder deur die pynlike beoefening van ’n skrifgebaseerde kunsvorm waarvoor die vrou die lydende subjek is.

Tog, ondersteun die voetnota noodwendig die teks? Want wat veral hier tref, is die toevalligheid van die omstandighede: Derrida lees die proewe van ’n teks wat vir alle praktiese doeleindes reeds persklaar is. Toevallig is die televisiestel aan in die agtergrond en “sien” hy – uit die hoek van sy oog? – die Japannese rolprent. Maar dis nie al toeval nie. Derrida sê (skryf) onomwonde dat hy nie weet wat die rolprent se naam is nie.⁵² Hy kon dit geweet het – hy kon dit maklik daarna nageslaan het, en mens sou so ’n eenvoudige verwysing inderdaad van hom verwag het, niks minder nie – maar hy het nie. Die dobbelsteen het nie so geval nie, dis soos dit nou maar eenmaal is. Die ondervindelike, sintuiglike – wat Derrida beleef, waarneem – sou die sin – sy eie teks wat hy besig was om te lees – kon ondersteun het. Of ondermyn het.

4. Ten slotte

’n Artikel met die name van twee vooraanstaande filosowe sou normaalweg handel oor een of ander vergelyking van hulle filosofieë. Ek sou so ’n invalshoek ook in hierdie artikel kon gehad het: ’n verkenning, beginnende by beide se antihumanistiese posisie-inname, van beskouings ten opsigte van struktuur, betekenis en menslike aandadigheid. Ten spyte van die grootliks verskillende terreine waarin hulle filosofies die weg gebaan het (Althusser politieke mag en revolusie, Derrida geskrewenheid en betekenis) sou so ’n vergelyking sekerlik doenbaar wees, veral binne die raamwerk van ’n post-1960’s, poststrukturalistiese, post-Marxistiese era. 

My doel was egter nie om in te gaan op idees en paradigmas nie, maar op iets meer konkreet: woorde. Spesifiek, woorde oor die konkrete en die tasbare – die “sintuiglike”. En die sintuiglike – woorde van die ervaringswêreld en ondervindelike – het juis weens Althusser en Derrida se tydgenootlikheid na vore getree as onderwerp. Nie net die feit dat hulle tydgenote was nie, maar dat hulle inderdaad dieselfde ruimtes gedeel het (Parys, die École normale). Ook die feit dat hulle mekaar geken het, nie in die eerste plek as filosowe nie (soos ek probeer aantoon het, was hulle intellektuele verwisselings betreklik karig), maar as kollegas, selfs vriende. Die twee “tydgenootlike tekste” waaroor dit hier gehandel het, spruit dan ook voort uit ’n besondere tydperk binne hierdie verhouding: “Die materialisme van die teëkoms” in die laaste jare van Althusser se lewe (toe Derrida van die min was om nog by ’n “kwynende” Althusser besoek af te lê), Die enkeltaligheid van die ander, in die eerste jare na sy dood.

Sintuiglikheid, alhoewel binne die tekstuele “genre” van abstraksie, beide “Die materialisme van die teëkoms” en Die enkeltaligheid van die ander synde in die eerste plek akademiese, filosofiese tekste, boonop geskryf deur filosowe met min plek in hulle denke vir die individuele, ondervindelike. Sintuiglikheid in abstraksie. Dit was die uitdaging. 

Mens sou inderdaad kon aanvoer dat dit moeilik sou wees om jou ’n meer abstrakte materialisme te kon voorstel as Althusser se materialisme van die teëkoms, materialisme van die toevallige (wat juis – materialisme de l’aléatoire – ’n gelykstaande benaming is), materialisme van die lukrake, van die veelkantigheid van die dobbelsteen. Dieselfde abstraktheid geld vir Derrida se enkeltaligheid, met sy beginsel van alteriteit as dié oorkoepelende identiteitsgerigte taaleienskap. Dog in beide gevalle is die argument gedrewe aan die hand van metafore van die fisiese: in Althusser oorheersend dié van die teëkoms (clinamen) wat “plaasvind” (in Frans a lieu) om “vat te kry” (prend); in Derrida dié van die enkeltalige wat “aankom” (arrive) by die taal vir ’n aanhegting tussen enkeltaal en enkeltalige (die refleksiewe s’arrive).

Metafore wat hulle ook, ten minste binne so ’n “literêre” perspektief, leen tot ’n sekere ironie, weliswaar op verskillende vlakke. Is Althusser se “plaasvind” nie óók ’n manier om die non-lieu waaraan hy destyds onderworpe was (nadat sy rekenskap ten opsigte van sy vrou se dood nie plaasgevind het nie) te besweer nie? Is Derrida se “aankom” nie die teenoorgestelde, die ondermyning, van die mees basiese dekonstruktiewe beginsel, naamlik die immervlietende différance van betekenis nie?

Ek het in die eerste gedeelte melding gemaak van “raakpunte” tussen Althusser en Derrida – op die vlak van hulle denke, beskouings van taal, lewens. Raakpunte wat later, toe die twee tekste onder die loep gekom het, “eggo’s” geword het. Meer spesifiek, Derrida as eggo van Althusser. Hier het twee elemente veral opgeval: die geweld (kwaadwilligheid?) van die sig-aanhegting (s’arriver) wat, nes met Althusser se Machiavelliaanse Prins, verbeeld word (verwoord word) in die skending van ’n vrou. Maar, uiteindelik, die absolute toevalligheid van die aankoms/aanhegting, gesuggereer in Derrida se sonderlinge tekstuele inset van ’n (byna onverskillige) voetnota. Ons moet egter versigtig wees om sodanige “eggo’s” slegs as ’n sekere (toevallige) wederkerigheid tussen twee (tydgenootlike) tekste te lees. Ek wou geensins voorgee dat Althusser Derrida “beïnvloed” het om ’n sekere taal en beeldspraak te gebruik nie.

Laastens, ’n woord oor wat dit beteken het om twee poststrukturalistiese Franse filosowe in Afrikaans te verwoord. Dit was vir my uiters belangrik om my nie, wat my aanhalings van die twee tekste aanbetref, te verlaat op die tekste se Engelse vertalings nie. Materialism of the encounter? Nee, materialisme van die teëkoms. Monolingualism of the Other? Nee, enkeltaligheid van die ander. ’n Ander taal, dus, Afrikaans, en wat ons met ’n laaste eggo tussen die Althusseriaanse en Derridiaanse tekste laat. Materialisme van die teëkoms, enkeltaligheid van die aankoms.

Bibliografie

Althusser, L. 1965a. Pour Marx. Parys: F. Maspero.

—. 1965b. Lire “Le Capital”. Parys: F. Maspero.

—. 1978. Ce qui ne peut plus durer dans le parti communiste IV. – Une solution: sortir de la forteresse. Le Monde, 28 April. http://abonnes.lemonde.fr/archives/article/1978/04/28/ce-qui-ne-peut-plus-durer-dans-le-parti-communiste-iv-une-solution-sortir-de-la-fortresse_3128372_1819218.html?xtmc=doit _changer_ parti_communiste&xtcr=1 (12 Maart 2018 geraadpleeg).

—. 1992. The future lasts forever. A memoir. Vertaal deur R. Veasey. New York: The New Press. 

—. 1994. Sur la philosophie. Parys: Gallimard.

—. 2006. Philosophy of the encounter: Later writings, 1978–1987. New York: Verso.

—. 2013. L’Avenir dure longtemps. Autobiographie. Parys: Flammarion.

—. s.j. Le courant souterrain du matérialisme de la rencontre: 1–18. https://www.scribd.com/doc/101030658/Althusser-Louis-Le-courant-souterrain-du-materialisme-de-la-rencontre (22 Februarie 2019 geraadpleeg).

Attridge, D en T. Baldwin. 2004. Jacques Derrida. Controversial French philosopher whose theory of deconstruction gave us new insights into the meaning of language and aesthetic values. The Guardian, 11 Oktober. https://www.theguardian.com/news/2004/oct/11/guardianobituaries.france (20 Junie 2018 geraadpleeg).

Baring, E. 2011. The young Derrida and French philosophy 1945–1968. New York: Cambridge University Press.

Bensmaïa, R. 2003. La langue de l’étranger ou la Francophonie barrée. Rue Descartes, 37:65–73. 

Bourdin, J. 2005. La rencontre du matérialisme et de l’aléatoire chez Louis Althusser. Multitudes, 21(2):139–47. 

Cixous, H. 2001. Portrait de Jacques Derrida en jeune saint juif. Parys: Galilée.

Crépon, M. 2001. Ce qu’on demande aux langues (autour du Monolinguisme de l’autre). Raisons politiques, 2:27–40.

Derrida, J. 1967a. De la grammatologie. Parys: Seuil.

—. 1967b. L'Écriture et la différence. Parys: Seuil.

—. 1974. Glas. Parys: Galilée.

—. 1988. Signéponge. Parys: Seuil.

—. 1990. Limited Inc. Parys: Galilée.

—. 1993a. Spectre de Marx. Parys: Galilée.

—. 1993b. Text read at Louis Althusser’s funeral. Vertaal deur R. Harvey. In Kaplan en Sprinkler (reds.) 1993:241–5.

—. 1996. Le Monolinguisme de l’autre: ou la prothèse d’origine. Parys: Galilée.

—. 1997. De l’hospitalité. Parys: Calmann-Lévy. 

—. 1998. The Monolingualism of the Other; or, The prosthesis of origin. Vertaal deur Patrick Mensah. Stanford: Stanford University Press.

—. 2002. H.C. pour la vie, c’est-à-dire. Parys: Galilée.

—. 2017. Dissemination. Vertaal deur B. Johnson. Chicago: University of Chicago Press.

Derrida, J. en J. Habermas. 2004. Le “concept” du 11 septembre. Dialogues à New York (octobre–décembre 2001) avec Giovanna Borradori. Parys: Galilée.

Derrida, J. en M. Sprinker. 1993. Politics and friendship: An interview with Jacques Derrida. In Kaplan en Sprinkler (reds.) 1993:183–231.

De Saussure, F. 1972. Cours de linguistique générale. Parys: Payot.

Ellis, J. 1989. Against deconstruction. Princeton: Princeton University Press.

Falck, C. 1989. Myth, truth and literature. Cambridge: Cambridge University Press.

Finn, G. 1996. Why Althusser killed his wife. Essays on discourse and violence. New Jersey: Humanities Press.

Foucault, M. 2007. Security, territory, population. Vertaal deur G. Burchell. New York: Picador.

Hall, R. 1987. Linguistics and pseudo-linguistics: Selected essays, 1965–1985. Amsterdam: John Benjamin.

Hobson, M. 1998. Jacques Derrida. Opening lines. New York: Routledge.

https://fr.wikipedia.org/wiki/Clinamen (30 Augustus 2016 geraadpleeg).

https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Derrida (3 Maart 2017 geraadpleeg).

Johnson, B. 2017. Translator’s introduction. In Derrida (2017:vii–xxx).

Johnson, D. 1992. Introduction: Louis Althusser 1918–1990. In Althusser (1992:vi–xvii).

Kaplan, E. en M. Sprinker (reds.). 1993. The Althusserian legacy. New York: Verso.

Le Goff, J.-P. 1998. Mai 68. L’héritage impossible. Parys: La Découverte. 

Littré. s.j. https://www.littre.org/definition/al%C3%A9atoire (14 Januarie 2019 geraadpleeg).

Montag, W. 2013. Althusser and his contemporaries: Philosophy’s perpetual war. Durham: Duke University Press.

Solomon, S. 2012. L'espacement de la lecture: Althusser, Derrida, and the theory of reading. Décalages, 1(2):2–26. http://scholar.oxy.edu/decalages/vol1/iss2/4 (14 Maart 2017 geraadpleeg).

Sparling, R. 2014. Le Prince et le problème de la corruption: réflexions sur une aporie machiavélienne. Les ateliers de l'éthique, 9(1):8–27. https://doi.org/10.7202/1024292ar (7 Desember 2018 geraadpleeg).

Sullivan, P. 2004. Jacques Derrida dies; deconstructionist philosopher. Washington Post, 10 Oktober: C11. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A21050-2004Oct9.html?noredirect=on (20 Junie 2018 geraadpleeg).

Wald Lasowski, A. 2015. Louis Althusser et nous. Magazine littéraire, 551:14–7. https://www.nouveau-magazine-litteraire.com/louis-althusser-et-nous (14 Februarie 2016 geraadpleeg). 

Weil, N. 2007. Rétrocontroverse: 1978, les intellectuels communistes contre le parti. Le Monde, 24 Julie. https://www.lemonde.fr/idees/article/2007/07/24/retrocontroverse-1978-les-intellectuels-communistes-contre-le-parti_938685_3232.html (15 Maart 2018 geraadpleeg).

Eindnotas 

¹ Respektiewelik is die twee terme signifié en signifiant in Frans (De Saussure 1972:97). 

² Vir leesbaarheid gebruik ek deurgaans die vertaalde Afrikaanse titels soos deur my vertaal. Daar is geen Afrikaanse vertaling van die twee tekste beskikbaar nie.

³ In Afrikaans Aangaande filosofie.

⁴ My vertaling uit Frans. Tensy anders vermeld, is alle vertalings van Franse aanhalings na Afrikaans my eie.

⁵ In Frans word daar gewoonlik na hierdie École verwys aan die hand van sy adres in Parys: L’École normale de la rue d’Ulm (Ulmstraat).

⁶ Bekend as agrégation.

⁷ In Engels vertaal as For Marx en Reading capital.

⁸ In Engels vertaal as Of grammatology en Writing and difference.

⁹ So loop Althusser dan ook die totale tydperk van studente- en werkersonluste in Mei–Junie 1968 (in Frans alombekend as Mai 68) mis, nadat hy op dieselfde dag as die eerste Paryse straatblokkades gehospitaliseer is weens depressie. Hy sou feitlik die hele somer van 1968 in hierdie inrigting (te Soisy-sur-Seine) deurbring (Althusser 2013:539; Johnson 1992:xiii).

¹⁰ Hier dink mens by uitstek aan La Carte postale: de Socrate à Freud et au-delà (1980), in Engels vertaal as The postcard: From Socrates to Freud and beyond, maar daar is ook etlike ander tekste waarin ’n belang met die psigoanalise na vore tree. (Sien onder meer Derrida 1974, 1988, 2002, 2017.)

¹¹ De l’hospitalité, in Engels vertaal as Of hospitality.

¹² ’n Jaar later in Engels gepubliseer as Spectres of Marx.

¹³ Sien Derrida en Habermas (2004), in dieselfde jaar in Engels gepubliseer as Philosophy in a time of terror: Dialogues with Jürgen Habermas and Jacques Derrida.

¹⁴ Ingesluit in die versameling Pour Nelson Mandela (Parys: Gallimard) onder die redakteurskap van Derrida en Mustapha Tlili. Die bundel is in Engels uitgegee onder die titel For Mandela, terwyl Derrida se bydrae vertaal is onder die titel “Admiration of Nelson Mandela, or the laws of reflection”.

¹⁵ Althusser bly ’n lid van die PCF te midde van die grootskaalse verbrokkeling van die Franse linkse politiek, wat, veral in intellektuele geledere, steun vir Trotskiaanse en Maoïstiese groeperinge meebring ten koste van die PCF (Althusser 2013:262). ’n Groot krisis in hierdie verband is die onluste van Mei 1968 en die traagheid van die PCF om na behore daarop te reageer. Althusser het inderdaad self die versuim van die PCF om die revolusionêre aard van die Mei 1968-onluste te erken, later skerp veroordeel (Althusser 1978; sien ook Althusser 2013:263). Met die groter bewuswording van die vergrype van die Stalin-era was daar, in die loop van die 1950’s en ’60’s, reeds in elk geval ’n geleidelike vervreemding tussen intellektuele en die PCF, wat ’n spits bereik het met die ingryping van die Sowjetunie in Hongarye in 1956 (Weil 2007). (Vir ’n ontleding van hierdie linkse geskiedenis, sien Le Goff 1998:125–31.) Dit is eers ná 1980 dat Althusser sy lidmaatskap van die PCF opsê, kwansuis oor hy – nadat hy sy vrou, Hélène Rytmann, se dood veroorsaak het – nie as “berugte moordenaar” die PCF in die verleentheid wou stel nie (Althusser 2013:275). Meer oor hierdie episode later. 

¹⁶ In dieselfde onderhoud met Sprinker kom Derrida wel daarby uit om ’n sekere kritiek jeens Althusser uit te spreek. Aanvanklik verwys hy na die “Althusseriane” (weer eens, dus, die meervoudsvorm) se gebrek aan deeglikheid wat hulle gebruik van die begrippe objek en wetenskaplike objek aanbetref (Derrida en Sprinker 1993:188). ’n Bietjie later verkwalik hy die verswyging van Heidegger se invloed in die werk van die vernaamste Franse filosowe van sy tyd, en noem hier Althusser op die naam: “For Althusser, if I may be allowed to say it in such a brutal way, Heidegger is the great unavoidable thinker of this century” (Derrida en Sprinker 1993:189–90). Om ’n meer direkte blik op Derrida se omgang met Althusser se idees te verkry is dit egter nodig om ongepubliseerde bronne in die Derrida-argiewe te raadpleeg. Hier is ’n reeks getikte seminare wat Derrida op ’n stadium aan Althusser gewy het van belang. Volgens Solomon bevraagteken Derrida in een van hierdie seminare Althusser se aanspraak dat alle teorie, wetenskap en filosofie bepaal sou wees deur ’n model van die “praktyk” as transformatiewe produktiwiteit. Derrida bemerk dus hier by Althusser die enigsins simplistiese opvatting dat, beide as handeling en as staat, praktyk teorie sou “voorafgaan”, terwyl teorie dan juis, binne die raamwerk van hierdie opvatting, ’n ontwikkeling van die praktyk en, inderdaad in dié sin, ’n orde van die praktyk sou wees (Solomon 2012:12–3). Hierdie “kritiek” hou heel moontlik verband met ’n twyfel wat Derrida lank vantevore, in die vroeë 1960’s, in ’n brief aan Althusser uitgespreek het aangaande laasgenoemde se begrip van ideologie, en waarin Derrida die volgende sê: “[I]t [Althusser se begrip van ideologie] appears to me still the prisoner of a metaphysics and a certain ‘reverse idealism’ that you know better than anyone else” (Baring 2011:269). 

¹⁷ Volgens Baring (2011:101) is die frase se faire Althusser (letterlik om jouself te ver-Althusseer) in die École gebruik om die houvas uit te druk wat Althusser op studente se Marxistiese denke gehad het. Baring voer dan ook aan dat dit inderdaad deur die École se studente was – eerder as, soos reeds bespreek, deur persoonlike filosofiese gesprekke – dat Althusser en Derrida se idees in kontak gekom het (Baring 2011:265).