Abstract

The protection of the identity of minors at adulthood

The Constitution of 1996 emphasises the importance of protecting children's rights and that the best interests of the child should always be protected. However, the media’s constitutional right to freedom of expression is also important. The media play a significant role in reporting crimes as well as informing the community about recent events. The rights of the media are limited by the Criminal Procedure Act 51 of 1977 which provides for the protection of the identity of minors during criminal proceedings. This act protects child witnesses, victims and offenders. Consequently, the media are prohibited from disclosing the identity of minors, as it is important to protect the best interests of the child. Children affected by a crime must deal with the consequences of the crime in their lives. The disclosure of their identity causes further pressure and/or stress and can therefore not be justified. The fact that this protection expires when a child reaches the age of 18 was therefore questioned in the case under discussion by the Centre for Child Law. However, in Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2017 2 SACR 416 (GP) the court held that the identity of minor witnesses, victims and offenders will not be protected after they reach the age of 18. The Supreme Court of Appeal agreed with this decision, but the Centre’s application for leave to appeal was granted. The matter will be further deliberated before the Constitutional Court. This paper critically analyses the importance of protecting the identity of minors upon their reaching adulthood as opposed to the media’s right to freedom of expression.

Keywords: adult; child development; emotional damage; media coverage; minors; non-disclosure of identity; publicity; Zephany Nurse

Trefwoorde: 18-jarige ouderdom; emosionele skade; kinderontwikkeling; mediadekking; minderjariges; ontwikkelingsfase; publisiteit; volwasse; verswyging van identiteit; Zephany Nurse

1. Inleiding

Minderjarige getuies, slagoffers en beskuldigdes verskyn daagliks in ons howe. Dit is belangrik dat die reg voorsiening maak vir die beskerming van hul regte voor en na strafregtelike verrigtinge. Dit sluit in die reg op die beskerming van hul identiteit, wat onder meer bepaal dat die media verbied word om hul identiteit in die media te versprei (sien bv. art. 154(3) van die Strafproseswet 51 van 1977). Van Niekerk (2017:61) lê klem daarop dat “[w]hen working with victimised children, particularly those who have experienced sexual abuse of any kind, disclosure of the abuse or neglect that they have experienced is particularly difficult and painful”. Inderdaad is dit nie net minderjarige slagoffers en getuies wie se reg op privaatheid en menswaardigheid geskend word wanneer hul identiteit bekend gemaak word nie. Die bekendmaking van die identiteit van ’n minderjarige beskuldigde by volwassenheid kan moontlik ook lei tot verdere stigma en trauma. Kfoury (1991:56) verduidelik dat “[p]ublication of a juvenile offender's identity is also criticized because it is seen as an attempt to inflict a form of punishment on the juvenile”. Hierdie punt word geïllustreer in verskeie Suid-Afrikaanse sake waar veral die beskuldigde se identiteit deur die media versprei is, wat direk daartoe gelei het dat die beskuldigde gevoel het asof hy of sy gestraf word. Hierdie praktyk moet ten alle koste vermy word.

Verskeie voorskrifte in die Strafproseswet, die Kinderwet 38 van 2005, asook internasionale reg bepaal dat die identiteit van minderjariges wat betrokke is by strafregtelike verrigtinge nie bekend gemaak mag word nie (art. 74 van die Kinderwet; art. 153(2) van die Strafproseswet handel oor getuies en art. 154(3) van die Strafproseswet oor beskuldigdes). Die beskerming van die identiteit van minderjarige getuies en oortreders onder die ouderdom van 18 jaar is onlangs deur die Noord-Gautengse Hooggeregshof in 2017 bevestig (Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2017 2 SACR 416 (GP)). Die hof het beslis dat die beskerming wat minderjarige getuies en beskuldigdes geniet, verval wanneer hulle 18 jaar oud word. Die Sentrum vir Kinderregte het aansoek gedoen om verlof tot appèl teen die laasgenoemde aspek van die hof se uitspraak en die Hoogste Hof van Appèl het op 28 September 2018 sy uitspraak in Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2018 2 SACR 696 (HHA) gelewer.

Die primêre oogmerk met hierdie bydrae is om vas te stel of minderjarige getuies, slagoffers en oortreders se identiteit by volwassenheid beskerm moet word. Vervolgens word die Suid-Afrikaanse regsposisie in hierdie verband ontleed. Hierna word die feite van die Centre for Child Law-saak (HHA) onder die loep geneem. Dan word die meerderheidsuitspraak met die minderheidsuitspraak vergelyk. Die artikel sluit af met ’n ontleding van die moontlike gevolge wat die bekendmaking van hul identiteit op minderjariges by volwassenheid het en hoe die kwessie voortaan benader kan word.

2. Suid-Afrikaanse wetgewing

Die Strafproseswet asook die Child Justice Act 75 van 2008 maak voorsiening vir die beskerming van die identiteit van minderjariges wat in strafregtelike verrigtinge betrokke is. Artikel 154(3) van die Strafproseswet, saamgelees met artikel 63(6) van die Child Justice Act,¹ bepaal soos volg:

Niemand mag op enige wyse hoegenaamd enige inligting publiseer wat die identiteit openbaar of kan openbaar van ’n beskuldigde onder die ouderdom van agtien jaar of van ’n getuie by strafregtelike verrigtinge wat onder die ouderdom van agtien jaar is nie: Met dien verstande dat die voorsittende regter of regterlike amptenaar die publikasie van soveel van bedoelde inligting kan magtig as wat hy goedvind indien die publikasie daarvan na sy oordeel regverdig en billik en in belang van ’n bepaalde persoon sal wees. (Sien algemene bespreking in S v Pastoors 1986 4 SA 222 (W); sien ook Du Toit (Service 59) 2017:22−S; Joubert 2017:315.)

Die Strafproseswet soos dit tans daar uitsien, maak nie voorsiening vir die beskerming van die identiteit van slagoffers onder die ouderdom van 18 jaar nie, maar net van beskuldigdes en getuies. Hierdie posisie in die Strafproseswet was een van die kwessies wat die Sentrum van Kinderregte bevraagteken het en wat deur die Hoogste Hof van Appèl aangespreek moes word. Daarbenewens is dit problematies dat die Strafproseswet en die Child Justice Act nie voorsiening maak vir die beskerming van die identiteit van minderjariges wanneer hulle 18 jaar oud word nie. Sodra ’n persoon wie se identiteit deur die wet beskerm word, 18 jaar oud word, verval daardie persoon se reg op beskerming van sy/haar identiteit (sien oor die algemeen Joubert 2017:315; Du Toit (Service 59) 2017:22−42T).

Die relevante wetgewing verskaf geen riglyne met verwysing na die posisie van minderjarige beskuldigdes en getuies sodra hulle 18 jaar oud word nie. Daar word aangeneem dat hierdie kwessie oorgelaat word aan die minderjarige getuie of beskuldigde se regspan indien hulle wil aansoek doen om ’n verdere verbod op die bekendmaking van die betrokke meerderjarige se identiteit, soos die geval was in die Centre for Child Law-saak (sien oor die algemeen die hof a quo). Alhoewel die wetgewer die voorsittende beampte se rol met betrekking tot die bekendmaking van die identiteit van minderjarige getuies en beskuldigdes uiteensit, word daar geensins verwys na die rol wat voorsittende beamptes moontlik kan speel in die beskerming van die identiteit van minderjarige getuies en beskuldigdes sodra hulle 18 jaar oud word nie. Dit is verder onduidelik of die voorsittende beampte ’n beslissing kan maak wat die uitwerking sal hê dat die individu se identiteit beskerm word selfs nadat die individu 18 jaar oud geword het.

Internasionale reg bied ook geen riglyne aan ten opsigte van die beskerming van die identiteit van persone wat 18 jaar oud word nie. Nóg die Verenigde Nasies se Minimum Standaard Reëls vir die Administrasie van Kindergeregtigheid² nóg die Konvensie oor die Regte van die Kind³ bevat enige bepalings rakende die bekendmaking of verdere verswyging van die identiteit van persone wanneer hulle die ouderdom van 18 jaar bereik nie.

Teen hierdie agtergrond is dit duidelik dat die reg nie beskerming verleen ten opsigte van die bekendmaking van die identiteit van minderjarige getuies, beskuldigdes en slagoffers by meerderjarigheid nie. Soos aangedui, het die Sentrum vir Kinderreg hierdie posisie in ons wetgewing in die Hoogste Hof van Appèl bevraagteken.

3. Feite

Die feite in die Hoogste Hof van Appèl is gebaseer op die feite soos vervat in die hof a quo. Zephany (hierna “die slagoffer”) was drie dae oud toe sy in 1997 uit die Groote Schuur Hospitaal in Kaapstad deur haar grootmaakma ontvoer is (Centre for Child Law (GP) par. 5). “Zephany” is die naam wat haar biologiese ouers vir haar gegee het. Die naam wat haar grootmaakouers vir haar gegee het, word tans beskerm. Die slagoffer se grootmaakma het haar as haar eie kind grootgemaak. Sy ken dus die persoon as haar ma, en is terselfdertyd baie lief vir haar grootmaakpa, wat geensins bewus was van die ontvoering nie. Hy was onder die indruk dat die slagoffer sy vrou se eie kind is – sy het almal om die bos gelei en hulle laat glo dat dit haar eie kind is (sien Petersen 2016). Na bewering het sy haar eie kind verloor toe sy nog vier maande swanger was. Sy het beweer dat die slagoffer se biologiese moeder die baba vir haar gegee het. Hierdie weergawe is deur die Wes-Kaapse Hooggeregshof verwerp en daar is aanvaar dat sy die slagoffer ontvoer het.

Nietemin, die slagoffer se grootmaakouers het haar blootgestel aan ’n omgewing waar sy beskerm en beskut gevoel het. Meer as 17 jaar na die ontvoering het die Nurses gehoor dat hul jongste dogter op skool bevriend geraak het met ’n meisie wat baie soos sy lyk (sien ook oor die algemeen Centre for Child Law (GP) par. 5). DNS-toetse het bepaal dat die nuwe vriendin wel haar suster is. Op 21 April 2015 het die Sentrum van Kinderregte in die Noord-Gautengse Hooggeregshof geslaag in hulle aansoek om ’n interim-interdik ten einde die anonimiteit van die slagoffer te beskerm (sien Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2015-04-21saaknr. 23871/15 (GP) par. 2.1). Regter Bertelsmann het die publikasie van enige inligting wat die identiteit van die slagoffer bekend sou maak, verbied.

Sy is ook verder beskerm deurdat sy nie in die verhoor teen haar grootmaakma, die beskuldigde, moes getuig nie. Die naam van die beskuldigde is ook van die media weerhou. Die appellante (Centre for Child Law en andere) het in 2017 aansoek gedoen om ’n verklarende bevel by die Noord-Gautengse Hooggeregshof dat minderjarige getuies, slagoffers en oortreders se identiteit beskerm moet word by volwassenheid, iets waarvoor die wet nie voorsiening maak nie. Regter Hughes het in sy uitspraak beslis dat die beskerming wat artikel 154(3) bied, slegs op kinders toepaslik is en dat volwassenes hierby uitgesluit word (sien Centre for Child Law (GP) par. 68). Die appellante het hierdie uitspraak betwis en dit is hierdie appèl wat vervolgens bespreek word.

4. Beslissing

4.1 Meerderheidsuitspraak

Appèlregter Swain het die meerderheidsuitspraak gelewer (Van der Merwe en Maya ARR het saamgestem). Die uitspraak fokus op twee regsvrae, soos uiteengesit deur die Sentrum vir Kinderreg. Eerstens, moet artikel 154(3) van die Strafproseswet minderjarige slagoffers ook insluit? Tweedens, moet die identiteit van minderjariges wat beskerming geniet ingevolge artikel 154(3), ook beskerm word wanneer hulle 18 jaar oud word?

Die eerste regsvraag, alhoewel belangrik, word hier nie indringend bespreek nie, aangesien hierdie artikel op die tweede vraag fokus. Desnieteenstaande spreek appèlregter Swain (par. 29) hom soos volg daaroor uit:

Although the section grants anonymity to an accused and a witness at criminal proceedings who are under the age of 18 years, it offers no protection at all to the victim at criminal proceedings, who is also under the age of 18 years. The exclusion of child victims from the provisions of s 154(3) of the CPA, is irrational and in breach of s 9(1) of the Constitution, which guarantees the right to equal protection and benefit of the law to everyone. The denial of equal protection to child victims, who are equally vulnerable, cannot be justified.

Regter Swain bevind dus dat artikel 154(3) ongrondwetlik is in sover dit nie die identiteit van minderjarige slagoffers beskerm nie. Die wetgewer moet gevolglik hierdie wysiging aanbring, alhoewel die Konstitusionele Hof dit ook nog moet bevestig.

Die tweede regsvraag het te doen met die sogenaamde “adult extension”. Die “adult extension” verwys na die vraag of die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers ook beskerming moet geniet as hulle 18 word – dus ’n verlenging van hul anonimiteit.

Regter Swain (par. 24) beantwoord hierdie vraag deur te verwys na die media se reg op vryheid van uitdrukking en dat volwassene-verlenging hierdie belangrike reg van die media moontlik kan skend. Waar die meerderheidsuitspraak verwys na die reg van die media, beklemtoon die minderheidsuitspraak weer die reg op privaatheid van die minderjarige wat volwasse raak. Die meerderheidsuitspraak verwys geensins na die reg op privaatheid van die minderjarige nie.

Regter Swain ontleed hierdie beperking op die media se reg op vryheid van uitdrukking krities ingevolge art. 36 van die Grondwet.⁴ Grondwetlike regte is nie absoluut nie en kan beperk word ingevolge ’n algemeen geldende regsvoorskrif. Die beperking moet onder meer ook redelik en regverdigbaar wees in ’n oop en demokratiese samelewing. In S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (KH) par. 104 beslis die Konstitusionele Hof dat “[t]he limitation of constitutional rights for a purpose that is reasonable and necessary in a democratic society involves the weighing up of competing values, and ultimately an assessment based on proportionality”.⁵

Die mededingende regte in hierdie saak is: die media en pers se reg op vryheid van uitdrukking ingevolge artikel 16(1)(a) van die Grondwet tesame met die beginsel van ope geregtigheid (“the open justice principle”) enersyds, en andersyds die verlenging van die beskerming van die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers wanneer hulle 18 jaar oud word (Centre for Child Law (HHA) par. 14). Hierdie oorweging, soos hier bo omvat in Makwanyane, is ’n proses wat gebaseer is op proporsionaliteit. Met ander woorde, regter Swain moet dus bepaal watter van die twee mededingende regte meer gewig dra in ’n oop en demokratiese samelewing en of die beperking van die grondwetlike reg redelik en regverdigbaar sou wees.⁶

Die appellante voer aan dat artikel 154(3) van die Strafproseswet problematies is, aangesien minderjariges die beskerming van hul identiteit verloor wanneer hulle 18 jaar oud word (Centre for Child Law (HHA) par. 10). Die appellante baseer hul argument op die beginsel dat “childhood actions or experiences that are felt in adulthood are also the proper concern of s 28(2) of the Constitution” (ibid). Artikel 28(2) van die Grondwet bepaal dat die beste belang van ’n kind ’n deurslaggewende rol moet speel in elke aspek van ’n kind se lewe. Die appellante beweer dat die insluiting van die “volwassene-verlenging”-beginsel sou verseker dat minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers wat 18 jaar oud word, beskerm sou word teen die negatiewe effekte van die bekendmaking van hul identiteit (ibid). Daar word aan die hand gedoen dat dit inderdaad wel in die beste belang van enige kind is om nie blootgestel te word aan intense media-aanslae nie. ’n Praktiese voorbeeld hiervan is dat dit in die beste belang van Zephany Nurse was om nie haar ware identiteit bekend te maak toe sy 18 geword het nie.

Die mediarespondente voer daarteenoor aan dat artikel 154(3) slegs ten opsigte van kinders onder die ouderdom van 18 jaar toepassing vind en dat ’n volwassene-verlenging nie moontlik is nie (Centre for Child Law (HHA) par. 11). Regter Swain aanvaar hierdie argument en beslis dat artikel 154(3) baie duidelik uiteengesit is en nie beskerming verleen aan persone wat ouer as 18 jaar is nie (ibid;sien ook die bespreking in Du Toit (Service 59) 2017:22-42U).

Soos alreeds genoem, het die appellante verder beweer dat artikel 154(3) ongrondwetlik is weens die feit dat dit nie die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers beskerm wanneer hulle 18 jaar oud word nie(Centre for Child Law (HHA) par. 13). Om hierdie bewering aan te spreek lê regter Swain sterk klem op die belangrikheid van die media en pers se reg op vryheid van uitdrukking in teenstelling met die reg van minderjariges om hul identiteit te beskerm wanneer hulle 18 jaar oud word. Hy verwys na verskeie sake waar die belangrikheid van die pers en die media se reg op vryheid van uitdrukking beklemtoon is. In Islamic Unity Convention v Independent Broadcasting Authority 2002 4 SA 294 (KH) par. 27 stel die Konstitusionele Hof dit uitdruklik soos volg:

Notwithstanding the fact that the right to freedom of expression and speech has always been recognised in the South African common law, we have recently emerged from a severely restrictive past where expression, especially political and artistic expression, was extensively circumscribed by various legislative enactments. The restrictions that were placed on expression were not only a denial of democracy itself, but also exacerbated the impact of the systemic violations of other fundamental human rights in South Africa.

Die pers en die media se grondwetlike reg om nuus te publiseer het teen ’n hoë prys gekom en die media is dus altyd vasbeslote om hul grondwetlike reg uit te oefen. In Johncom Media Investments Ltd v M 2009 4 SA 7 (KH) par. 28 het die Konstitusionele Hof beslis dat ’n beperking op die pers en media se reg op vryheid van uitdrukking nie net die media affekteer nie, maar ook die algemene publiek se reg om inligting te ontvang.⁷

Devenish (1996:58) waarsku egter dat

[r]obust and vigorous freedom of expression is fundamental to liberal democracy, but it does however precipitate enigmatic jurisprudential issues and complex and contentious problems that require dispassionate examination and a judicious weighing up of competing interests in a democratic body politic.

Dit is vanselfsprekend dat komplekse probleme ontstaan wanneer die media hul reg op vryheid van uitdrukking wil uitoefen ten opsigte van hofsake waar kinders betrokke is. Aan die een kant moet daar agting gegee word aan die regte van die media terwyl daar ook geensins afskeid geneem word van die beste belang van die kind nie.

Regter Swain sê verder dat ook die ope-geregtigheid-beginsel belemmer word deur die “adult extension”(Centre for Child Law (HHA) par. 26). Milo en Winks (2013:306) verklaar dat “[t]he principle of open justice has played an important part in marking South Africa’s historic transition from a repressive regime sustained by secrecy and tyranny to a democratic state founded on the values of ‘accountability, responsiveness and openness’” (sien ook art. 1 van die Grondwet; Currie en De Waal 2013:7−22). Ope geregtigheid word deur die Grondwet beskerm en die hof is van mening dat die volwassene-verlenging teenstrydig is met die grondwetlike waardes van openlikheid en geregtigheid soos vervat in artikel 1 van die Grondwet.⁸ Nietemin, die algemene beginsels met betrekking tot ope geregtigheid, soos ’n publieke verhoor, moet nie verwar word met die reg op vryheid van uitdrukking van die pers om die identiteit van individue tydens strafregtelike verrigtinge bekend te maak nie (Geis 1962:156).

Na aanleiding van die bogenoemde argumente en regsbeginsels beslis regter Swain (par. 27) soos volg:

It is clear that the adult extension severely restricts the right of the media to impart information and infringes the open justice principle. In the absence of any limitation on the nature and extent of the adult extension, the relief sought by the appellants is overbroad and does not strike an appropriate balance between the rights and interests involved. Accordingly, the proposed limitation on the right of the media to impart information is neither reasonable nor justifiable, in terms of s 36 of the Constitution. The constitutional challenge to the provisions of s 154(3) of the CPA on this basis, must accordingly fail.

Alhoewel regter Swain (par. 33) die appellante se saak van die hand gewys het, het hy wel genoem dat die kwessie rakende die “adult extension” van artikel 154(3) deur die wetgewer in die toekoms oorweeg kan word. Die hof (ibid.) was ook van mening dat dit nie die howe se plig is om wysigings aan wette aan te bring nie en dat die skeiding van magte gerespekteer moet word.

Daar word aan die hand gedoen dat die meerderheidsuitspraak meer klem kon gelê het op die beste belang van ’n kind en die moontlike impak wat die bekendmaking op kinders het. Dit wil voorkom of die hof liewer hierdie taak aan die wetgewer wou oorhandig. Dit is teleurstellend, aangesien die Hoogste Hof van Appèl die bevoegdheid het om te beslis of ’n sekere wet ongrondwetlik is of nie. Die minderheidsuitspraak het nietemin hierdie kwessie deeglik ontleed.

4.2 Minderheidsuitspraak

Appèlregter Willis lewer die minderheidsuitspraak (Mocumie AR het saamgestem). Die meerderheidsuitspraak en die minderheidsuitspraak verskil in verskeie opsigte.

Regter Willis (par. 40) beklemtoon dat die appellante nie ’n algehele verbod op die bekendmaking van die identiteit van minderjariges versoek nie. Artikel 154(3) van die Strafproseswet bepaal dat ’n voorsittende beampte ’n diskresie het om ’n bevel te maak wat die media toestemming gee om die identiteit van ’n minderjarige te publiseer (ibid.). Hy voer aan dat die appellante self erken dat elke saak op sy eie meriete aangehoor moet word en dat “practical difficulties, making the law cumbersome and burdensome, may arise if the net, requiring court authorisation of publication of the identity of the child victim is too widely cast” (par. 41).

Regter Willis verwys daarna kortliks na die mediarespondente se argumente. Eerstens maak hulle dit duidelik dat die beginsel van ope geregtigheid in ons land geld en dat dit ook ’n grondwetlike beginsel is soos verklaar deur die Konstitusionele Hof in Independent Newspapers (Pty) Ltd v Minister for Intelligence Services: In Re Masethla v President of the Republic of South Africa 2008 8 BCLR 771 (KH) par. 43 (sien ook Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2018 2 SACR 696 (HHA) par. 56). Artikel 152 van die Strafproseswet asook artikel 32 van die Wet op Hoër Howe 10 van 2013 maak voorsiening vir die beginsel van ope geregtigheid. Die respondente argumenteer dat daar nie ’n balans gehandhaaf kan word tussen die beskerming van die identiteit van persone wat 18 jaar oud word en die regte van die media en ope geregtigheid nie (par. 55). Regter Willis (par. 56) aanvaar merendeels die argumente van die respondente ten opsigte van die belangrikheid van ope geregtigheid en dat hierdie beginsel noukeurig deur die regterlike gesag toegepas word.

Tweedens voer die respondente aan dat die voortdurende beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassenheid baie wyd is (par. 57). Hulle meen dat indien so ’n verbod goedgekeur word, daar in sekere gevalle geen inligting oor die kind of die kind se familie gepubliseer mag word nie, al is die publikasie tot voordeel van die kind wat meerderjarigheid bereik (ibid.). Die net sal so wyd versprei moet word dat byvoorbeeld ook kinders wat betrokke is in motorongelukke, en kinders wat heldedade verrig het, se identiteite beskerm moet word (parr. 57−8). Hulle beweer ook dat die voorgestelde verbod nie net die pers en media in die geheel affekteer nie, maar ook ander middele waardeur die identiteit van die persoon gepubliseer kan word (par. 57).

Alhoewel die respondente geldige punte genoem het, het hulle nie die volle impak van misdaad op minderjarige getuies, slagoffers en oortreders oorweeg nie. Dit is juis hierdie kwessie wat regter Willis verder in sy uitspraak ontleed.

Hy verwys na die uitspraak in Teddy Bear Clinic for Abused Children v Minister of Justice and Constitutional Development 2014 1 SACR 327 (KH)par. 1 waar dit uitdruklik gestel is dat “children merit special protection legislation that guards and enforces their rights and liberties”. Artikel 28(2) van die Grondwet lê klem daarop dat die beste belang van die kind van kardinale belang is in enige saak waarby ’n kind betrokke is.⁹ Regter Willis (par. 65) verwys vervolgens na die appellante se argumente wat konkrete voorbeelde ingesluit het wat die kompleksiteit van die kwessie rakende die beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassenheid beklemtoon.

Die eerste voorbeeld (ibid.) is dié van die persoon wat aangekla was van die destydse moord op Eugène Terre’Blanche. Die persoon was nog ’n minderjarige toe hy gearresteer is. Hy word vrygespreek van die moord ’n dag voordat hy 18 geword het. Die media het ’n dag na die uitspraak sy identiteit wyd gepubliseer (ibid.). Gevolglik het die persoon weens rassespanning en ’n vrees vir sy lewe sy tuisdorp, Ventersdorp, verlaat en spoorloos verdwyn (ibid.).

Die tweede geval (par. 66) is die alombekende saak van die Griekwastad-moordenaar wat sy hele familie vermoor het in 2012 toe hy slegs 15 jaar oud was (sien S v DD 2015 1 SACR 165 (NK); sien oor die algemeen Steenkamp 2014). Sy identiteit is tot meerderjarigheid beskerm. Op die dag van sy 18de verjaarsdag het verskeie mediahuise sy naam bekendgemaak, met een nuusartikel wat gelui het: “Meet [DS], the Griekwastad Killer”.

Die laaste geval (par. 68) was dié van “MVB”, ’n tienermeisie, wie se hele familie deur haar broer vermoor is. Sy het die voorval wonderbaarlik oorleef. Die media het eksklusief oor haar identiteit, haar skool, en waar sy behandeling ontvang het, berig (ibid.). Haar kurator, advokaat Louise Buikman, het ’n beëdigde verklaring ingedien wat die meisie se ervarings met betrekking tot die media se aanslae, asook haar emosionele skade beskryf het (ibid.). Ten spyte van ’n hofbevel en verskeie klagtes by die Mediaraad word die intieme besonderhede van die meisie steeds wyd in die media gepubliseer (ibid.).

Hierdie voorbeelde illustreer die kompleksiteite waarmee minderjariges wat volwassenes word, gekonfronteer word wanneer hulle betrokke is by misdade en waar nuus oor hierdie misdade wyd versprei word deur die media of slegs deur die plaaslike koerant gepubliseer word. Elke saak moet op sy eie meriete beoordeel word.

Regter Willis (par. 70) bespreek dan die belangrikheid van die pers se reg op vryheid van uitdrukking in teenstelling met die regte op menswaardigheid en privaatheid asook die beste belang van die kind. Die reg op vryheid van uitdrukking vervul ’n belangrike rol in die geval van minderjariges en meerderjariges wat 18 jaar oud word. Die regter (ibid.) verwys na verskeie gevalle waar die pers wel ’n invloedryke rol kan speel in die verspreiding van belangrike inligting waarby minderjariges betrokke is. Dit is byvoorbeeld belangrik om die gemeenskap in te lig oor die moontlike gevare van die ontvoering van babas by hospitale, soos gesien met die publikasie van inligting in die Zephany Nurse-geval. Bowendien, die publikasie van gevalle waar kinders betrokke is in seksuele misdade kan die gemeenskap bewus maak van die gevare wat hierdie misdade vir die welstand en ontwikkeling van kinders inhou (ibid.).

Hoewel die media ’n belangrike rol speel om die gemeenskap oor nuusgebeure in te lig, fokus hulle ook baie op sensasie en om hul lesers of kykers te vermaak (par. 71). In die konteks van die beste belang van die kind maan regter Willis (ibid.) dat “[t]here is, however, to be no ‘entertainment’ in such matters.” Hierdie stelling benadruk die belangrikheid van die beskerming van die identiteit van ’n kind in gevalle waar dit ooglopend is dat die wydverspreide publikasie van inligting oor die identiteit van ’n kind ’n negatiewe impak kan laat op die algehele ontwikkeling van die kind. Soos voorheen aangedui, is hierdie kwessie deur die meerderheid verwerp.

Dit moet nietemin ook hier genoem word dat die beste belang van ’n kind ingevolge artikel 28(2) nie ’n absolute reg is nie en ook beperk kan word deur artikel 36 van die Grondwet.¹⁰ Daar word aan die hand gedoen dat een van die primêre redes waarom appèlregter Swain die beginsel van die beste belang van ’n kind in hierdie saak van die hand gewys het, is dat die appellante ’n verlenging van die beskerming van die anonimiteit van 18-jariges gesoek het (oftewel van meerderjariges en volwassenes) en nie van “kinders” nie. Die probleem met hierdie benadering is dat kinders steeds ontwikkel nadat hul meerderjarigheid bereik en dat die bekendmaking van hul identiteit wanneer hulle 18 jaar oud word, ernstige nadelige effekte vir hierdie kinders kan inhou.

Nieteenstaande die belangrike rol wat die media in die samelewing vervul, kan hul grondwetlike reg op vryheid van uitdrukking in sekere gevalle beperk word. Daar moet in gedagte gehou word dat die appellante se aansoek nooit daarop gerig was om ’n algehele verbod te versoek teen die respondente nie, maar dat daar gefokus moet word op die beskerming van die identiteit van minderjariges wanneer die media oor hulle berig. Hierdie is ’n sensitiewe kwessie wat met privaatheid, omsigtigheid en respek gehanteer moet word. Regter Willis (par. 71; sien ook Johncom parr. 42−5) beskryf dit soos volg:

The appellants do not seek a blanket ban on reporting on the victims of crime. What they ask for is protection of their identity. It is this protection of identity – rather than a total ban on news reporting – that is so important and which strikes the balance between the freedom of expression, on the one hand and the aggregate of the rights to dignity, privacy and the best interests of the child, on the other.

Boonop, dit is nie die appellante se argument om die identiteit van alle minderjariges wat volwassenheid bereik te beskerm nie, maar net in sekere gevalle.

Een van die belangrikste oorwegings in die saak was om te beslis watter mededingende regte meer gewig dra in die spesifieke geval: die reg op vryheid van uitdrukking van die media of die reg op beskerming van die identiteit van kinders. Die respondente voer aan dat die hof dit in Johncom (parr. 30−1; sien ook Centre for Child Law (HHA) par. 72) duidelik gestel het dat die regte van die media met betrekking tot ope geregtigheid voorkeur geniet bo die regte van kinders wat hul identiteit wil beskerm. In Johncom het die hof gekyk na die kwessie of daar ’n algehele verbod moet wees op die publikasie van egskeidingsverrigtinge en watter impak dit op die beste belang van kinders sou hê. Alhoewel die hof die verbod van die hand gewys het, is regter Willis (par. 72) van mening dat die Johncom-uitspraak nie relevant is nie, aangesien dit uitsluitlik na egskeidingsverrigtinge verwys.

Regter Willis beklemtoon ook die belangrikheid van die reg op menswaardigheid en die reg op privaatheid soos in die Grondwet vervat en verwys na verskeie sake waar die verhouding tussen hierdie twee regte ontleed is. In Centre for Child Law v Minister of Justice and Constitutional Development (National Institute for Crime Prevention and the Re-Integration of Offenders as Amicus Curiae) 2009 11 BCLR 1105 (KH) bevind die hof onder meer dat die reëls met betrekking tot minimum strafoplegging nie op kinders van toepassing is nie;¹¹ en in J v National Director of Public Prosecutions 2014 7 BCLR 764 (KH) par. 43 (sien ook Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2018 2 SACR 696 (HHA) par. 77) voer die hof aan dat ’n volwassene beskerming geniet teen die insluiting van daardie persoon se naam in die register van seksuele misdrywe indien daardie persoon die misdrywe as ’n kind gepleeg het.

’n Persoon wat 18 jaar oud word se reg op menswaardigheid en privaatheid word nie beperk net omdat daardie persoon volwasse is nie. ’n Persoon se geestelike ontwikkeling duur voort jare na die persoon 18 jaar geword het; daar moet dus gewaak word daarteen om 18-jarige persone in dieselfde kategorie te plaas as volwassenes met verwysing na die ontwikkeling van die brein asook hul vermoë om belangrike keuses te maak (sien oor die algemeen Arain e.a. 2013; Wallis 2013). Hierdie argumente steun die posisie van die appellante en die uitspraak van regter Willis met verwysing na die verlenging van die beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassewording. In Suid-Afrika huiwer die pers en die media nie om verslag te lewer oor kwessies wat die gemeenskap beïnvloed nie. Daar word wel aan die hand gedoen dat die pers en die media nuusgebeure met betrekking tot kinders en jong volwassenes met sensitiwiteit moet benader, om sodoende die regte van die betrokke partye te beskerm, want dit is nie altyd duidelik hoe ’n saak die geestelike ontwikkeling van die jong persoon sal beïnvloed nie. Dit is veral pertinent in Suid-Afrika, waar kinders en vrouens gereeld slagoffers van gesinsgeweld is.

Die beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassenheid is wel nie uitsluitlik ’n Suid-Afrikaanse kwessie nie. Regter Willis verwys na etlike voorbeelde uit buitelandse wetgewing en regspraak, ’n regsaspek wat die meerderheidsuitspraak nie aangespreek het nie. Artikel 15A(1) van die Children’s Criminal Procedure Act 1987 in Australië bepaal dat die publikasie van die identiteit van diegene wat as kinders betrokke was in strafregtelike verrigtinge summier verbied word, selfs wanneer hulle volwassenes word (sien Centre for Child Law (HHA) par. 78). Die howe in Nieu-Seeland (sien R v Mcdonald [2015] NZHC 511) en Engeland (sien R v Secretary of State for Justice [2016] UKSC) bied konkrete regspraak wat bepaal dat dit noodsaaklik is in sekere gevalle om die identiteit van ’n kind wat volwassenheid bereik, te beskerm (sien ook Centre for Child Law (HHA) parr. 78−80). In JXMX v Dartford and Gravesham NHS Trust [2015] EWCA Civ 96 par. 34 (sien ook Centre for Child Law (HHA) par. 79)het die Engelse appèlhof aangevoer dat die anonimiteit van kinders hoër gestel moet word as die opegeregtigheidsbeginsel in gevalle waar die kind in strafverrigtinge betrokke is.

In nog ’n Engelse saak (T v the United Kingdom – 24724/94 [1999] ECHR and V v the United Kingdom – 24888/94 [1999] ECHR par. 7; sien ook Smith en Sueda 2008:6−7) het twee 10-jarige seuns, Jon Venables en Robert Thompson, in 1993 die tweejarige James Bulger naby Liverpool ontvoer en vermoor. Die twee beskuldigdes is skuldig bevind aan moord en ontvoering en is tot agt jaar gevangenisstraf gevonnis (par. 20). Die Britse publiek asook die media het die aksies van die beskuldigdes skerp gekritiseer en dit het gelei tot ’n verandering in die Britse wetgewing ten opsigte van kindergeregtigheid (sien Venables & Thompson v News Group Newspapers Ltd[2001] EWHC 32 (QB); sien ook Davis en Bourhill 1997:29; Smith en Sueda 2008:5−6). Die beskuldigdes was bang dat hulle deur die publiek aangeval sou word na hul vrylating weens verskeie dreigemente teen hulle. Voor hul vrylating in 2001 beslis ’n Engelse hof dat hul identiteit permanent beskerm moet word en bevind dat die beskuldigdes se reg op lewe voorrang geniet bo die media se reg op vryheid van uitdrukking (ibid.). Die hof het gevolglik beslis dat die twee beskuldigdes nuwe identiteite moet ontvang. Hierdie beskerming geld lewenslank en die media is verbied om hul identiteite te publiseer (ibid.). In hierdie saak word die beskuldigdes se reg op lewe, en tot ’n sekere graad menswaardigheid en privaatheid, hoër geag as die reg van die media op vryheid van uitdrukking.

Die bespreking van buitelandse wetgewing en regspraak deur die Hoogste Hof van Appèl beklemtoon die belangrikheid van die regte van kinders in teenstelling met die regte van die media op vryheid van uitdrukking. Die voorbeelde illustreer verder hoe belangrik dit is om te verseker dat die kind se regte op menswaardigheid en privaatheid nie geskend moet word nie. Die regters in die minderheidsuitspraak was dus wel bevoeg om te verwys na die beskerming van die identiteit van minderjariges in ander lande en hoe Suid-Afrika moontlike lesse uit die regsvergelykende regspraak kan leer. Dit is jammer dat die meerderheidsuitspraak buitelandse regspraak vermy het.

Een van die pertinente regsvrae waarmee die hof geworstel het, is of die kind se regte op privaatheid en menswaardigheid beperk moet word wanneer daardie persoon volwassenheid bereik. Die meerderheidsuitspraak beslis dat hierdie regte wel beperk moet word, want die media se reg op vryheid van uitdrukking kan nie in dié geval beperk word nie. Regter Willis (par. 81) is egter van mening dat ’n kind se grondwetlike regte nie verval wanneer die kind 18 word nie en verklaar:

As a general rule, the passage of time does not, in and of itself, change rights. There may, of course, be exceptions. Access to secret material (“classified information”) in State archives would be an obvious example.

In sy meerderheidsuitspraak meen regter Swain dat die wet slegs voorsiening maak vir die beskerming van die identiteit van minderjariges en nie nadat hul volwassenes word nie. Regter Willis (par. 97) voer egter aan:

It is that the relevant time, which is determinative of the issue, is the time that the person was a child and not the time from which the child has become an adult. In my opinion it is obvious that if, in balancing the competing interests at stake in this matter, the fulcrum is the question of onus, the scales must tilt in favour of those who have become adults but were the victims of crime at a time when they were children.

Kinders wat betrokke is by misdade, moet saamleef met die gevolge daarvan en tyd kan ook nie daardie gebeure uitvee nie. Die media kan die lewe van so ’n persoon werklik ondraaglik maak en dit moet nie toegelaat word nie. Alhoewel die slagoffer, getuie of oortreder altyd daartoe kan instem dat die media sy of haar identiteit publiseer, beklemtoon regter Willis (par. 82; sien ook art. 9 van die Grondwet) dat “[t]he law prefers to come to the aid of the weak and vulnerable rather than the strong and powerful.”

Dit is voldoende om te sê dat hierdie opmerking van regter Willis ’n waterdigte lyn trek tussen die regte van die mediarespondente en die appellante. Die appellante se grondwetlike regte behoort hoër geag te word as die regte van die media, selfs wanneer die individu ’n volwassene word. Regter Willis (par. 83) verklaar verder:

A default position in law that allows for a retrospective intrusion into a person’s victimhood of crime as a child would, in my opinion, violate that person’s constitutional right to dignity. The knowledge, as a child, that one’s identity as a victim of crime may be revealed upon the attaining of one’s majority, may haunt that child, causing her considerable emotional stress. In my opinion, it verges on cruelty to sanction torment such as this.

Hierdie beskrywing skets ’n prentjie waar die media se voortdurende reg op publikasie van die identiteit van minderjariges by volwassenheid ’n negatiewe impak op die verdere ontwikkeling van so ’n persoon sal hê. Die grondwetlike reg van die media op vryheid van uitdrukking mag beperk word indien dit redelik en regverdigbaar is ingevolge artikel 36 van die Grondwet. Regter Willis (par. 86) verklaar dat dit inderdaad redelik en regverdigbaar is dat die identiteit van minderjarige getuies, slagoffers en oortreders beskerm moet word by volwassewording. Indien die media se reg op vryheid van uitdrukking in hierdie konteks beperk word, vereis dit ’n minimale opoffering van die media. Regter Willis (ibid.) meen dat die identiteit van kinders wat volwassenheid bereik, nie relevant in die publieke sfeer is nie. Daar word aan die hand gedoen dat dit ’n opoffering is wat redelik en regverdigbaar is in vergelyking met die reg op menswaardigheid en privaatheid van die minderjarige wat volwassenheid bereik. Soos aangedui, het die appellante nooit aangevoer dat ’n algehele verbod verklaar moet word ten opsigte van die identiteite van minderjarige slagoffers, getuies en oortreders nie.

Indien die minderheidsuitspraak die meerderheidsuitspraak sou vervang, sou die volgende relevante verklarings gegeld het: (1) Artikel 154(3) van die Strafproseswet is ongrondwetlik omrede dit nie die identiteit beskerm van kinders wat volwassenheid bereik in strafregtelike verrigtinge nie. (2) Die parlement word versoek om die volgende bepaling by artikel 154 van Strafproseswet te voeg:

(3A) Children subject to subsection 3 above do not forfeit the protections afforded by that subsection upon reaching the age of eighteen years but may, upon reaching adulthood, consent to publication of their identity. (Sien Centre for Child Law (HHA) par. 104.)

Die Sentrum vir Kinderregte het teen die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl geappelleer. Verlof tot appèl is toegestaan en die saak sal deur die Konstitusionele Hof beslis word. Die net van beskerming sal baie wyd versprei word indien elke minderjarige getuie, slagoffer en oortreder wat volwassenheid bereik se identiteit beskerm word. Die identiteit van ’n kind wat ’n sjokolade gesteel het toe hy 16 was, sal waarskynlik nie deur die media bekend gemaak word wanneer daardie persoon 18 word nie. Hierdie kwessie is slegs van toepassing op kinders wat betrokke is by sensasionele sake wat uit die aard van die saak die meeste van die tyd die media se aandag gaan trek. Daar word aan die hand gedoen dat elke saak op meriete beslis moet word. Die ideaal is dat die media moet besef dat hulle nie die identiteit van kinders wat betrokke was by strafregtelike verrigtinge, bekend kan maak nie, al word daardie kind 18 jaar oud.

5. Die gevolge van die bekendmaking van sy/haar identiteit op die ontwikkeling van die minderjarige by volwassewording

Terwyl regter Willis die negatiewe effekte van die bekendmaking van die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers bespreek het, het regter Swain verkies om hierdie onderwerp eerder te vermy. Daar word aan die hand gedoen dat hierdie aspek van die saak nie onder die mat gevee kan word nie. Soos in die minderheidsuitspraak bespreek, word kinders wat 18 jaar oud word nie ewe skielik volwassenes net omdat hulle 18 jaar oud word nie. Hulle is nog besig om te ontwikkel. In Centre for Child Law v Minister for Justice and Constitutional Development 2009 2 SACR 477 (KH) parr. 35, 39 voer die hof aan dat “[j]uveniles are still engaged in the process of defining their own identity.” Die hof (par. 39) verklaar verder dat “[t]here is no intrinsic magic in the age of 18, except that in many contexts it has been accepted as marking the transition from childhood to adulthood.” Hierdie gesag beklemtoon die belangrike punt dat persone wat 18 jaar oud word, steeds ontwikkel en dat die ouderdom van 18 jaar nie beteken dat kinders ten volle ontwikkel is wanneer hulle die ouderdom bereik nie. Dus kan die bekendmaking van die identiteit van minderjariges by volwassenheid daartoe lei dat die individue nie ’n kans gegun word om ten volle te ontwikkel of om werklik te verstaan wat hulle gedoen het nie, soos in die geval van die Griekwastad-moordenaar (sien Hamman en Nortje 2016:738) en die ander gevalle wat hier bo bespreek is.

Die Hoogste Hof van Appèl moes bepaal of dit in die beste belang van die kind is om die identiteit van die kind by volwassewording bekend te maak. Daar word aan die hand gedoen dat die omstandighede van die kind ook in ag geneem moet word wanneer die kind se identiteit bekend gemaak gaan word. (Sien die bespreking in Gillespie en Bettinson 2007:119, waar die skrywers sekere Engelse hofsake ontleed waar die howe ook versuim het om die omstandighede van die kind in ag te neem.) Terselfdertyd moet die hof ook die reg van die pers en die media op vryheid van uitdrukking oorweeg het. Hierdie toets van proporsionaliteit kan nie eensydig toegepas word net omdat meerderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers nie die beskerming ingevolge artikel 28(2) van die Grondwet en artikel 154(3) van die Strafproseswet geniet nie. Die feit dat artikel 154(3) nie beskerming verleen aan minderjariges wat volwassenheid bereik nie, is problematies en vatbaar vir kritiek.

Gillespie en Bettinson (2007:119) verwys na die positiewe verpligting wat op die staat rus om te verseker dat die persoonlike integriteit en menseregte van elke individu beskerm moet word. Hierdie verpligting kom veral na vore wanneer die pers en die media die identiteit van ’n individu wil bekend maak met die gevolg dat die moontlike bekendmaking die integriteit en menseregte van die individu kan skend (ibid.). Dus is die feit dat artikel 154(3) nie beskerming verleen aan die identiteit van kinders wat meerderjarig raak nie, nie op een lyn met die Grondwet nie. Artikel 1 van die Grondwet bepaal onder meer dat menswaardigheid sentraal is tot die fondament waarop Suid-Afrika gebou is. Daar word aan die hand gedoen dat die menswaardigheid van kinders geskend word wanneer hul identiteit bekend gemaak word by meerderjarigheid waar dit duidelik is dat die bekendmaking ernstige nadelige gevolge vir die persoon inhou. Dieselfde argument geld met betrekking tot die kind se reg op privaatheid.

Die voortdurende beskerming van die identiteit van meerderjariges kan ook geregverdig word omdat die vrees dat hul identiteit as volwassenes bekend gemaak kan word, hulle benadeel wanneer hulle nog kinders is. Om die regte van die pers en die media bo die regte van ’n kind in so ’n situasie te ag, is ondenkbaar en moet krities heroorweeg word.

Soos alreeds genoem, is minderjariges wat meerderjarig raak, nog besig om geestelik te ontwikkel. Dit is ’n kwessie wat die reg in ag moet neem, al klassifiseer kinders as volwassenes wanneer hulle 18 jaar oud word en oor dieselfde kam geskeer word as volwassenes wat baie ouer as hulle is. Arain e.a. (2013: 451; sien oor die algemeen ook Gavin e.a. 2009) voer aan dat

there are characteristic developmental changes that almost all adolescents experience during their transition from childhood to adulthood. It is well established that the brain undergoes a “rewiring” process that is not complete until approximately 25 years of age.

Die Griekwastad-moordenaar, asook die ander gevalle wat deur regter Willis ontleed is, het almal een kwessie gemeen: Die betrokke individu wat 18 jaar oud geraak het, het nie uitgesien na die dag wanneer sy of haar identiteit in die media bekend gemaak sou word nie. Hierdie vrees ontstaan juis omdat die individu in ’n kritieke fase van sy of haar geestelike ontwikkeling is en dit moeilik vind om te aanvaar dat hy of sy deur die media verneder sal word. Hierdie vernedering is ongegrond en moet veroordeel word. Die Griekwastad-moordenaar sal vir ewig gebrandmerk word as ’n moordenaar. Daar is duisende ander kinders wat dieselfde lot in die gesig staar. Indien Zephany se identiteit blootgestel word, sal sy bekend wees as die baba wat ontvoer is uit ’n hospitaal en die persoon wat haar ontvoer het as haar werklike moeder aanvaar het − iets wat die media bloot as sensasionele nuus beskou. Die media se reg op vryheid van uitdrukking kan nie belangriker geag word as die reg van die persoon om anoniem te bly nie.

Dit is vanselfsprekend dat nie elke minderjarige wat meerderjarig word se identiteit beskerm sal word nie, omrede daar duisende gevalle is waar kinders misdade pleeg en hierdie misdade nie in die media gedek word nie. Dit is slegs ernstige misdade wat die media se aandag trek. Kfoury (1991:66) verduidelik dat “[v]iolent juvenile crime and serious property offenses seem to be the particular targets of firm policies favoring exposure of juvenile offenders”. Die Griekwastad-moorde asook die Van Breda-moorde is voorbeelde van gevalle wat altyd mediadekking sal geniet. Dit is daarom belangrik om veral in hierdie gevalle te verseker dat enige minderjariges wat by hierdie misdade betrokke is, met sensitiwiteit hanteer moet word. Die vraag ontstaan of hierdie minderjariges steeds in wol toegedraai moet word wanneer hulle 18 jaar oud word. Ek is van die mening dat hulle steeds hierdie beskerming moet geniet wanneer hulle meerderjarigheid bereik, aangesien hul regte op menswaardigheid en privaatheid ingevolge die Grondwet andersins geskend sou word. Veral in die geval van minderjarige beskuldiges wat meerderjarig raak, maak dit nie sin om hierdie groep persone se identiteite bekend te maak indien dit hul rehabilitasie gaan belemmer nie (Kfoury 1991:67). Dit word nie net as ’n mislukking van die kant van die regterlike gesag beskou nie, maar ook van die staat in sy geheel, aangesien die staat ’n verantwoordelikheid teenoor elke gevangene ten opsigte van rehabilitasie het.

’n Moontlike oplossing vir hierdie dilemma word kortliks soos volg ontleed. Dit kom voor of die toepassing van ’n weerlegbare vermoede wel in hierdie verband toepassing kan vind. In Suid-Afrika bestaan daar byvoorbeeld ’n weerlegbare vermoede dat ’n kind tussen die ouderdom van 10 en 14 nie toerekeningsvatbaar is nie (art. 7(2) van die Child Justice Act; sien ook Schoeman 2016:36−7; Burchell 2016:259−62; Kemp 2012:157−160; Snyman 2012:184−7). Die onus rus nietemin op die staat om te bewys dat die kind wel toerekeningsvatbaar is; dit het tot gevolg dat die staat wel die minderjarige kan vervolg (art. 7(2) van die Child Justice Act). In die geval van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers van misdade, word die volgende weerlegbare vermoede aan die hand gedoen: Daar bestaan ’n weerlegbare vermoede in strafregtelike verrigtinge dat minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers wat 18 jaar oud word se identiteite hoegenaamd nie op enige wyse gepubliseer mag word nie.

Dit beteken dus dat die pers en die media die identiteit van ’n meerderjarige kan publiseer slegs indien hulle die vermoede kan weerlê dat die identiteit van die meerderjarige wel bekend gemaak moet word. Hierdie voorstel verseker ook dat die beste belang van die meerderjarige asook die pers en die media se reg op vryheid van uitdrukking in ag geneem word. Die pers se reg op vryheid van uitdrukking word sodoende nie ten volle beperk nie. Die finale beslissing behoort by die howe te rus.

6. Gevolgtrekking

Die bekendmaking van die identiteit van minderjarige getuies, slagoffers en oortreders by volwassenheid val wel binne die grondwetlike regte van die media, maar die 18-jarige se grondwetlike regte word terselfdertyd in sekere gevalle geskend waar die persoon se identiteit alombekend is en wydverspreid gepubliseer word. Die media hou verskeie gevare in vir die ontwikkeling van minderjarige getuies, slagoffers en oortreders nadat hulle 18 jaar oud word. Howe is dus onder toenemende druk om die regte van minderjarige jeugdiges by volwassewording te beskerm, soos gesien in die Zephany Nurse-geval, terwyl hulle terselfdertyd die grondwetlike regte van die media moet oorweeg (art. 16 van die Grondwet; Currie en De Waal 2005:343; sien ook oor die algemeen New York Times Co v United States 403 US 713 (1971)).

Hierdie bydrae ondersteun die minderheidsuitspraak van die Hoogste Hof van Appèl. Minderjarige getuies, slagoffers en oortreders se identiteit ontwikkel tot na hulle volwassenheid bereik, en om hulle oor te laat aan die media se genade is nie in die beste belang van ’n minderjarige wat volwassenheid bereik nie. Kinders wat betrokke is by strafregtelike verrigtinge behoort dieselfde regte te geniet as enige ander individu, en die gepaardgaande beskerming van hul identiteit moet voorrang geniet indien dit sigbaar is dat die betrokke kind nadelig beïnvloed gaan word deur die bekendmaking van sy of haar identiteit. Alhoewel die artikel fokus op die bekendmaking van die identiteit van minderjariges by meerderjarigheid, moet daar ook klem op gelê word dat meer gedoen kan word om die media te verbied om die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers te publiseer. Daar word gehoop dat die Konstitusionele Hof oor dié kwessie in die voetspore van die Hoogste Hof van Appèl se minderheidsuitspraak sal volg om sodoende beskerming te verleen aan ’n spesifieke groep jong mense wat nog besig is om hul identiteit te vind.

Bibliografie

Arain, M. e.a. 2013. Maturation of the adolescent brain. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 9:449−61.

Burchell, J. 2016. Principles of criminal law, 5de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Currie, I. en J. de Waal. 2013. The Bill of Rights handbook,6de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Davis, H. en M. Bourhill. 2007. “Crisis”: The demonization of children and young people. In Scraton 2007.

Devenish, G.E. 1998. A Commentary on the South African Constitution. Durban: Butterworths.

Du Toit, E. e.a. 2015. Commentary on the Criminal Procedure Act, Volume 2. Kaapstad: Juta.

Fitz-Gibbon, K. en W. O’Brien. 2017. The naming of child homicide offenders in England and Wales: The need for a change in law and practice. The British Journal of Criminology, 57:1061−79.

Gavin, L. e.a. 2009. Sexual and reproductive health of persons aged 10–24 years – United States, 2002–2007. Morbidity and Mortality Weekly Report, 58(6):1–58.

Geis, G. 1962. Publication of the names of juvenile felons. Montana Law Review, 23(2):141−57.

Gillespie, A.A. en V. Bettinson. 2007. Preventing secondary victimisation through anonymity. The Modern Law Review Limited, 70(1):114−38.

Hamman A. en W. Nortje. 2016. Die bekendmaking van die identiteit van anonieme minderjariges by meerderjarigheid: regverdigbaar of nie? LitNet Akademies, 13(2):730−52.

Joubert, J.J. (red.). 2017. Criminal procedure handbook, 12de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Kemp, G. e.a. 2012. Criminal law in South Africa. Kaapstad: Oxford University Press.

Kemp, G., S.S. Terblanche en M.M. Watney. 2017. Strafprosesreg vonnisbundel, 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Kfoury, P.R. 1991. Confidentiality and the juvenile offender. New England Journal on Criminal and Civil Confinement, 17:55−67.

Milo, D. en B. Winks. 2013. Homeland: The development of the principle of open justice to protect South Africans from abuse of their asylum system. Journal of Media Law, 5(2):306−21.

Petersen, T. Zephany Nurse mom betrayal will sting, says judge. News24. https://www.news24.com/SouthAfrica/News/zephany-nurse-mom-betrayal-will-sting-says-judge-20160815 (8 April 2019 geraadpleeg).

Schoeman, M.I. 2016. Determining the age of criminal capacity: Acting in the best interest of children in conflict with the law. SA Crime Quarterly, 57:35−42.

Scraton, P. 2007. “Childhood” in “crisis”?. Londen: Routledge.

Smith D. en K. Sueda. 2008. The killing of children by children as a symptom of national crisis: Reactions in Britain and Japan. Criminology and Criminal Justice, 8(1):5−25.

Snyman, C.R. 2012. Strafreg, 6de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Steenkamp, J. 2014. The Griekwastad murders: The crime that shook South Africa. Cape Town: Penguin Random House.

Terblanche S.S. 2016. A guide to sentencing in South Africa, 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Trasen, J.L. 1995. Privacy v. public access to juvenile court proceedings: Do closed hearings protect the child or the system? Boston College Third World Law Journal, 15(2):359−84.

Van Niekerk, J. 2017. Should minors be identified after turning 18? Servamus, 110(10):61.

Wallis, L. 2013. Is 25 the new cut-off point for adulthood? BBC News. https://www.bbc.com/news/magazine-24173194 (7 April 2019 geraadpleeg).

Eindnotas

¹ Die hoofdoel van The Child Justice Act is om ’n aparte strafregstelsel vir kinders te skep. Indien die Child Justice Act nie ’n spesifieke behoefte van ’n saak waar ’n kind betrokke is, kan aanspreek nie, sal die ekwivalente bepalings van die Strafproseswet in die aangeleentheid geld. Sien Kemp, Terblanche en Watney (2017:451). Sien ook oor die algemeen De Vos NO v Minister of Justice and Constitutional Development 2015 2 SACR 217 (KH).

² United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice, 1985. Die Beijing-reёls is op 29 November 1985 deur die Algemene Vergadering Resolusie 40/33 gepromulgeer.

³ Die verdrag is op 20 November 1989 gepromulgeer en op 2 September 1990 bekragtig.

⁴ Art. 36 van die Grondwet bepaal: “Die regte in die Handves van Regte kan slegs kragtens ’n algemeen geldende regsvoorskrif beperk word in die mate waarin die beperking redelik en regverdigbaar is in ’n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid, met inagneming van alle tersaaklike faktore, met inbegrip van – (a) die aard van die reg; (b) die belangrikheid van die doel van die beperking; (c) die aard en omvang van die beperking; (d) die verband tussen die beperking en die doel daarvan; en (e) ’n minder beperkende wyse om die doel te bereik.”

⁵ Sien ook Johncom Media Investments Ltd v M 2009 4 SA 7 (KH) par. 24, waar die hof bepaal dat “[t]he process of determining whether a limitation is reasonable and justifiable within the contemplation of s 36 involves the balancing of competing interests. It entails taking account of the considerations enumerated in s 36. This process has been described as a proportionality analysis.” Sien verder Currie en De Waal (2013:163); Devenish (1996:91).

⁶ Devenish 1996:46 verklaar dat “[t]he 1996 Constitution, as well the position with the interim Constitution, does not provide for an express hierarchy of rights and the courts are therefore called upon to judiciously balance the competing interests and values and determine the precedence of one right over another in the context in which the clash occurs by reference to the standard of boni mores of the community. Sien ook Gardener v Whitaker 1995 2 SA 672 (OK); Mandela v Falati 1995 1 SA 251 (W).

⁷ Sien ook Joubert (2017:314); Currie en De Waal (2013:343–4). In Holomisa v Argus Newspapers 1996 2 SA 588 (W) parr. 855−6 verduidelik Cameron R dat die pers en die media, in vergelyking met gewone individue, nie ’n verhoogde vorm van grondwetlike beskerming geniet nie.

⁸ Die beginsel van ope geregtigheid word ook beskerm deur art. 35(3)(c) van die Grondwet wat bepaal dat “[e]lke beskuldigde persoon [...] die reg [het] op ’n billike verhoor, waarby inbegrepe is die reg – (c) op ’n openbare verhoor voor ’n gewone hof”. Sien ook Joubert (2017:314); Currie en De Waal (2013:795).

⁹ Sien De Reuck v Director of Public Prosecutions, Witwatersrand Local Division 2004 1 SA 406 (KH) par. 65. Die algemene beginsel van die beste belang van ’n kind is alreeds voor die aanvang van die Grondwet in Fletcher v Fletcher 1948 1 SA 130 (A) deur wetgewing bespreek asook gereguleer, nl. deur die Child Care Act 74 van 1983. Sien Devenish (1996:75); Currie en De Waal (2013:619−21). Sien ook Burchell (2016:26).

¹⁰ Sien oor die algemeen Centre for Child Law v Minister of Justice and Constitutional Development 2009 2 SACR 477 (KH) par. 25; Minister of Welfare and Population Development v Fitzpatrick 2000 3 SA 422 (KH) par. 17. Sien ook Terblanche (2016:358); Joubert (2017:315); Du Toit (Service 59) 2017:22-42U).

¹¹ Sien ook Centre for Child Law v Minister of Justice and Constitutional Development (National Institute for Crime Prevention and the Re-Integration of Offenders as Amicus Curiae) 2009 2 SACR 477 (KH) parr. 24−38; Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2018 2 SACR 696 (HHA) par. 77.

The post Vonnisbespreking: Die beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassenheid appeared first on LitNet.

Opsomming

Die artikel vestig die aandag op ’n belangrike nuwe ondersoek in organisasiekunde, naamlik die doktorale navorsing van Christiaan Maasdorp soos onder meer vervat in sy proefskrif getitel “Narrativity and organisation: an investigation in sensemaking theory” (Universiteit Stellenbosch 2018). In die eerste gedeelte van die artikel word Maasdorp se kritiek op Karl Weick se teorie van “sensemaking” in organisasies bespreek. In die tweede gedeelte word Maasdorp se voorstel ontleed om leemtes in hierdie teorie met insigte uit Ricoeur se hermeneutiese filosofie te verbeter en te versterk. Dit gaan hierby veral om Ricoeur se opvatting van narratiewe identiteit wat volgens Maasdorp ’n stewiger basis en ’n meer geskikte raamwerk bied vir wat Weick wil bereik. In die slotgedeelte word aspekte van Ricoeur se benadering wat Maasdorp nie voldoende benut nie, aan die orde gestel. Dit raak veral die verandering en vernuwing in en van organisasies wat in Ricoeur se begrip van die herbeskrywing van die werklikheid opgesluit lê. Maasdorp het ’n gesprek begin wat verder voortgesit behoort te word.

Trefwoorde: herbeskrywing van die werklikheid; hermeneutiek; narratiewe identiteit; organisasieteorie; sinskepping; Ricoeur; Weick

Abstract

Sensemaking. A plea for a conversation between organisation theory and hermeneutics

The article has a threefold purpose: To introduce an important new doctoral study in organisation theory; to provide a critical overview of core aspects of the dissertation and to develop these further; and to stimulate a conversation between sensemaking theory and hermeneutics.

The dissertation in question is Christiaan Maasdorp’s “Narrativity and organisation: an investigation in sensemaking theory” for which he was awarded a PhD degree by Stellenbosch University in 2018. Sensemaking is a key concept in organisation theory which was introduced and developed by Karl Weick. His pioneering work made him a well-known figure among a wide group of followers. Maasdorp recognises the importance of his contribution, but argues that Weick’s theory also contains serious defects and that hermeneutics, and more especially the work of Paul Ricoeur, has much to offer to rectify these shortcomings.

Maasdorp’s study represents the first sustained attempt to initiate a conversation between hermeneutics and organisation theory. The never-ending quest for understanding and for interpretation is a core pursuit and a generic competency required in many fields which - apart from classical expressions in philosophy and theology - encompasses historiography, jurisprudence, literature and many more fields. Surprisingly, Weick developed his theory (apart from a few cursory references) without any serious engagement with hermeneutics. The present article discusses the need for this long overdue interdisciplinary interaction in three stages. The first part provides an overview of Weick’s concept of sensemaking and its development within organisation theory. The second analyses Maasdorp’s critique of Weick’s approach and his proposed remedy based on Ricoeur’s insights, and more specifically on the latter’s concept of a narrative identity. The concluding part offers an own contribution by exploring aspects of Ricoeur’s philosophy which Maasdorp does not exploit sufficiently.

Weick’s efforts to provide an alternative to existing approaches in organisation theory (culminating in his Sensemaking in organizations of 1995) are premised on a shift from institution to process. In the formulation of Maasdorp, “Weick focuses on enactment by organisational actors whilst institutionalism focuses on the sedimentation of rationalislation”. This leads Weick to explore the (by now well-known) seven features of the sensemaking process: It is retrospective because it makes sense of what already has happened (any form of forecasting therefore has little value if it does not take this retrospective dimension into account); it is enactive of sensible environments in the sense that we partly produce the environments we are facing; it is social because sensemaking is never a monologue, but proceeds from interaction with others; it is ongoing and iterative, as part of an open system which never reaches final closure; it is focused on clues extracted from the overflow of data and proceeds from frames imposed on this data; it is driven by plausibility rather than accuracy because decisions cannot be deferred until all possible information is gathered and processed; and it is grounded in identity construction in so far as the identity of the organisation is essentially formed by the sensemaking process and by the decisions and actions resulting from this process.

The issue of identity provides the starting point for Maasdorp’s critique of Weick. His main objection is that Weick does not develop a strong enough theoretical framework to explain the core features of organisations. He relies too strongly on social psychology and interpretative sociology and therefore remains caught up in a positivist paradigm. Part of the problem is that Weick’s theory developed through various phases. What started as a theory of enactment to explain the interaction within organisations shifted to the cognitive and interpretive aspects of organisation and finally concentrated on the non-rational elements of the organising process. Weick also does not distinguish clearly enough between sensemaking as a theory, as an observable phenomenon in organisations, and as a set of behaviours.

The result, according to Maasdorp, is that Weick’s approach lacks the necessary continuity and backbone to serve as a consistent and predictable theory. This pertains especially to his concept of identity in organisations, which Maasdorp regards as the Achilles heel of his theory. Although Weick’s use of the ESR string (Enactment - Selection - Retention) creates the impression of a syntagmatic sequence, it represents in reality a paradigmatic exchange of elements which stand in a synchronic relationship to one another.

Maasdorp argues that Ricoeur offers a more convincing alternative. The latter’s concept of a narrative identity provides a more solid foundation and more promising possibilities for exactly what Weick has in mind. Weick certainly acknowledges the value of “stories” in the context of organisations and sees them as one of the “vocabularies” which decision-makers may use to make sense of a situation. The reference to the “use” of stories, however, reveals their secondary function in Weick’s estimation. The narrative dimension does not represent a core formative element – neither of the process itself nor of the identity which results from this process. In Maasdorp’s words: “We know much about stories in organisations, but little about the story of organisation and even less about organisation as story.”

Ricoeur’s elaboration of the threefold role of mimesis in the formation of identity provides not only a more robust theoretical framework but also a better explanation of the narrative structure of identity itself (which can also be applied to organisations). Identity expresses itself in narrative form and enables the meaningful interpretation of reality and of time. Incidental and contingent events become meaningful when they are strung together according to their own logic (of muthos, fable, plot) and thus become significant. “Time becomes human to the extent that it is organized after the matter of a narrative; narrative, in turn, is meaningful to the extent that it portrays the features of temporal experience” (Ricoeur 1984:3).

Maasdorp makes a persuasive case as far as his main argument is concerned, and his proposal for an alternative approach merits serious consideration. Just as importantly, he demonstrates the need for – and the advantages of - an interdisciplinary dialogue of this kind between organisation theory and hermeneutics. In an attempt to take this conversation a step further, the final part of the article discusses further possibilities inherent in the approach of Ricoeur. Of special importance – in addition to the nature of identity – is the issue of change in organisations. In this regard Ricoeur’s ideas about the “re-figuration” and “re-description” of reality call for further exploration. The power of narrative vests not only in the ability to provide continuity amidst change, but also to effect change. The mediating potential of narrative, the Umweg which presupposes a distancing from and even a stepping out of reality in order to gain a new perspective on and an alternative configuration of that reality, holds considerable potential for change on the individual level, but also on the level of organisations.

Keywords: hermeneutics; narrative identity; organisation theory; redescription of reality; Ricoeur; sensemaking; Weick

1. Inleiding

Die doel van hierdie artikel is drieledig: Om ’n belangrike nuwe doktorale proefskrif wyer bekend te stel; om die insigte wat hierdie studie bied, krities te bespreek en verder te ontwikkel; en om ’n gesprek tussen organisasiekunde en hermeneutiek aan te moedig.

Die proefskrif waarom dit hier gaan is Christiaan Maasdorp se “Narrativity and Organisation: An Investigation in Sensemaking Theory” wat in 2018 deur die Universiteit Stellenbosch vir die DPhil-graad aanvaar is. Maasdorp is verbonde aan die Departement Inligtingkunde waar hy onder andere vir Organisasiekunde en Kennisbestuur verantwoordelik is.

Maasdorp ondersoek ’n konsep wat deur Karl Weick, die bekende organisasiekenner, aan die orde gestel is, naamlik “sensemaking” (SM).¹ Dit is ’n ongewone begrip wat Weick op ’n eiesoortige wyse ontwikkel het en wat wye bekendheid in organisasiekringe geniet. Die reikwydte en besondere betekenis van hierdie konsep sal hieronder in meer besonderhede bespreek word. Maasdorp voer aan dat SM bepaalde voordele inhou en inderdaad ’n groot bydrae tot die ontwikkeling van organisasiekunde gemaak het. Nogtans vertoon die begrip en Weick se gebruik daarvan volgens hom ook ernstige leemtes.

Die belangrikheid van Maasdorp se studie is onder andere daarin geleë dat dit die eerste stap is om ’n gesprek tussen organisasiekunde en hermeneutiek op dreef te kry. Dis ’n broodnodige en te lank uitgestelde onderneming. Om die betekenis daarvan duidelik te maak, is dit eers nodig om die agtergrond en ontwikkeling van Weick se benadering binne organisasiekunde in meer besonderhede te skets. Daarna volg ’n bespreking van Maasdorp se kritiek op Weick en van sy eie voorstelle om hierdie leemtes aan te spreek met behulp van konsepte wat Ricoeur ontwikkel het. In die slotgedeelte word gepoog om ’n eie bydrae te lewer deur belangrike insigte van Ricoeur wat Maasdorp nie voldoende benut nie, toe te lig.

2. Die oorsprong en ontwikkeling van “sensemaking” (SM)

Organisasieteorie het die afgelope paar dekades groot veranderinge ondergaan en tot ’n wye veld van ondersoek ontwikkel. Dit bestaan uit ’n groot verskeidenheid van vertakkinge en substrome wat op uiteenlopende kognitiewe benaderings geskoei is. Maasdorp (2018:3–19) bied ’n goeie oorsig van die terrein. Hy dui aan dat organisasieteorie tans deur drie hoofstrome oorheers word wat berus op perspektiewe afkomstig uit bevolkingsekologie, die transaksiekoste-benadering en die sogenaamde skool van institusionele teorie. Hannan en Freeman (1977) het byvoorbeeld insigte uit bevolkingsekologie gebruik om die ontstaan en ontwikkeling van organisasiestrukture te verklaar, veral in wisselwerking met hul omgewing. Die transaksiekoste-benadering bied ’n ekonomiese perspektief op organisasies en ondersoek die bydrae wat die organisasie van ’n firma kan maak om transaksiekostes te verlaag deur onder andere ’n optimale balans tussen interne en eksterne transaksies te vind (bv. Williamson 1981). Institusionele teorie bou voort op Weber se nalatenskap om organisasievorme te bestudeer en deesdae veral hoe faktore (benewens rasionele struktuur en effektiwiteit) die kontinuïteit en konstantheid van organisasies kan verbeter (bv. DiMaggio en Powell 1983). Binne hierdie drie hoofrigtings is daar egter steeds ’n groot mate van verskeidenheid en verskille (Maasdorp 2018:5).

Dis teen hierdie agtergrond dat Weick sy idees oor SM ontwikkel, wat in wese as ’n kritiek op en ’n alternatief vir die status quo verstaan kan word. Hoewel hy baie van die bestaande insigte probeer integreer, is daar subtiele maar belangrike verskille. Een hiervan is die skuif van die naamwoord organisasie na die werkwoord organiseer. Hy is meer geïnteresseerd in hoe die proses van organisering werk as in die resultaat daarvan in die vorm van ’n georganiseerde struktuur. Hy is ook meer oop vir die vloeibaarheid wat organisering veronderstel en vir die bydrae van intersubjektiewe prosesse, as in vaste vorme. “Put simply, Weick focuses on enactment by organizational actors whilst institutionalism focuses on the sedimentation of rationalisation” (Maasdorp 2018:6–7). Dit stel hom in staat om meer te konsentreer op die bydrae wat rolspelers maak en op hoe hulle selfverstaan die proses van organisering help stuur. Sodoende slaag hy daarin om sogenaamde voor-rasionele elemente en die verskynsel dat rolspelers dikwels agterna hul besluite rasionaliseer, in sy teorie te verreken.

Dit is dus belangrik om die historiese konteks en spesifieke doel wat Weick met die ontwikkeling van hierdie eiesoortige begrip in gedagte gehad het, voortdurend voor oë te hou. Dit het sy oorsprong nie in enige filosofiese of metateoretiese bespiegeling nie, maar in die harde werklikheid van die sakewêreld waar ondernemings op ’n deurlopende basis besluite moet neem in vinnig-veranderende omstandighede ter wille van die onderneming se eie oorlewing en van sy (hopelik) suksesvolle bedryf.

SM kom dus tot sy reg in die gestamp en gestoot van die werklike lewe, die wêreld van aksie, waar konkrete en kritieke besluite geneem moet word wat ewe konkrete gevolge meebring. Dit is in hierdie eksistensiële konteks dat SM gedy, of liewer, waar SM noodsaaklik vir die oorlewing van die organisasie of besigheid is. Vir Weick verteenwoordig interpretasie ’n latere stap in die proses. Sy aandag is op wat interpretasie voorafgaan, wat interpretasie in die eerste plek nodig maak. Dit is situasies van uiterste onwaarskynlikheid of ongeloofwaardigheid wat meestal as sneller vir SM dien. Weick (1995:4) verwys na die voorbeeld van kindermishandeling (die sg. “battered child syndrome” of BCS). Vir baie lank is hierdie verskynsel selfs deur professionele praktisyns ontken omdat dit haas onmoontlik was om te aanvaar dat ouers hulle eie kinders oor ’n lang tydperk mishandel. Selfs die terminologie het saamgespeel om die werklike toedrag van sake te verbloem. “Doelbewuste slegte behandeling” (“intentional ill treatment”) was die eufemisme waaragter die werklike “mishandelde kind” (“battered child”) skuilgegaan het. (’n Meer eietydse voorbeeld in ’n tyd van kommissies van ondersoek hier te lande is “onregmatige besteding” wat die roue werklikheid van “staatskaping” of “rampokkery” probeer versag.)

Verder gaan dit vir Weick ook nie in die eerste plek oor die vind van antwoorde wat as die eindresultaat van ’n verstaanproses ontdek word nie, maar oor die formulering van die regte vrae. Dit strook met sy siening van hoe die SM-proses verloop, soos hierbo aangedui is.

Die beginpunt is volgens Weick om die probleem te verstaan en dit duidelik te omskryf. Probleme dien hulleself nie pasklaar aan nie – die behoefte aan SM word eerder veroorsaak deur omstandighede wat onduidelik, verwarrend en onseker is. Uit hierdie “grondstowwe” moet die eintlike probleem gekonstrueer en geformuleer word. Dit is die eerste stap in die SM-proses: “(The practitioner) must make sense of an uncertain situation that initially makes no sense” (Weick 1995:9). Die formulering van die probleem vorm terselfdertyd die raamwerk vir die proses wat gaan volg en bepaal watter aspekte in ag geneem en watter uitgesluit gaan word. “Problem setting is a process in which, interactively, we name the things to which we will attend and frame the context in which we will attend to them” (1995:9). Hy haal met groot instemming ’n stelling van Wallas aan wat feitlik die mantra vir Weick se eie verstaan van SM word: “The little girl had the making of a poet in her who, being told to be sure of her meaning before she spoke, said: ‘How can I know what I think till I see what I say?’” (Wallas, aangehaal in Weick 1995:12).

SM is dus van meet af ’n generatiewe proses, in die sin dat iets eers geproduseer moet word voordat dit geïnterpreteer kan word. “Sensemaking is about authoring as well as interpretation, creation as well as discovery” (1995:8). Vir Weick bestaan daar dus ’n wesenlike onderskeid tussen interpretasie en SM. By SM is volgens hom die klem altyd op die proses, terwyl interpretasie (wat ook prosesmatig verloop) op die produk of uitkoms gerig is. Interpretasie veronderstel dat daar reeds “iets” voorhande is wat ontdek en aan die lig gebring kan word. “Sensemaking, however, is less about discovery than it is about invention. To engage in sensemaking is to construct, filter, frame, […] and render the subjective into something more tangible” (1995:13–4).

Om hierdie rede kan Weick beweer dat hoewel SM ook as ’n proses van voortgaande opklaring beskryf kan word, hierdie opklaring dikwels in trurat geskied. Die groter duidelikheid wat algaande verkry word, werp ook lig op aanvanklike aannames en hoe die probleem gekonsipieer is – en lei tot retrospektiewe verbeterings of aanpassings van hierdie aannames of vraagstellings. Weick is in hierdie verband sterk beïnvloed deur die studie van Garfinkel (1967) oor hoe besluitneming onder jurielede in hofsake in die praktyk geskied. Garfinkel het bevind dat jurielede – anders as wat normaalweg aangeneem word – nie éérs alle feite en tersaaklike getuienis opweeg en dan tot ’n uitspraak kom nie. Jurielede kom in werklikheid redelik vroeg in ’n hofgeding tot ’n oordeel of die beskuldigde skuldig of onskuldig is en regverdig hul besluit dan retrospektief deur die feite en getuienis wat hierdie oordeel staaf te selekteer.

’n Merkwaardige aspek van Weick se werk (en wat van groot belang is vir die gesprek tussen organisasiekunde en hermeneutiek wat later ter sprake sal kom) is die praktiese afwesigheid van enige hermeneutiese invloede op die ontwikkeling van sy teorie. Hy gee ’n indrukwekkende oorsig van die bronne en van die ontwikkeling van SM in die geskiedenis van organisasiekunde en haal meer as vyftig belangrike publikasies aan (1995:65–9). Nie een van hierdie bronne kom uit ’n filosofiese, en meer spesifiek ’n hermeneutiese, hoek nie. Weick self maak slegs ’n terloopse opmerking oor die werk van Burrell en Morgan (1979) waarin hulle verwys na teoretici wat werk met “the ideas of hermeneutics, phenomenology, and symbolic interaction” (1995:34), sonder om hierdie idees enigsins substansieel te bespreek. (Vgl. ook Maasdorp 2018:34, 43 oor indirekte verwysings na Dilthey en Heidegger.)

Hoewel Weick gebruik maak van insigte wat hy uit verskeie vertakkinge van organisasieteorie oorneem, ontwikkel hy ’n eie benadering. Sy eerste verkennings (Weick 1979; Daft en Weick 1984) lei tot ’n volwaardige teorie (Weick 1995) wat hy in latere publikasies verder verfyn (Weick, Sutcliffe en Obstfeld 2003; Weick 2005). Hy maak dit self duidelik (1995:64–9) hoe wyd die veld strek. Daar bestaan geen twyfel dat Weick groot aansien in organisasiekunde en verwante kringe geniet nie (vgl. Maasdorp 2018:40–2). In hierdie artikel konsentreer ons op sy Sensemaking in organizations (1995) wat die mees omvattende uiteensetting van SM bevat.

Volgens Weick onderskei die proses van SM hom van ander vorme van verstaan en interpretasie deur sewe deurslaggewende kenmerke: Dit is gewortel in identiteitskonstruksie, retrospektief van aard, vind plaas in sinskeppende omgewings, is sosiaal, deurlopend, gefokus op leidrade, en gedrewe deur waarskynlikheid eerder as sekerheid (Weick 1995:17). Omdat identiteitskonstruksie, of die vorming van identiteit, die sleuteleienskap is en ook die aansluitingspunt vorm vir Maasdorp se kritiek op Weick, som ons eers die ander ses eienskappe op (vgl. ook Maasdorp 2018:19–22).

Sin kan slegs alleen terugskouend gemaak word van gebeure wat alreeds plaasgevind het en beleef is. Die oomblik wanneer ’n belewenis verwoord word, is dit reeds iets van die verlede. Verder is die afloop van die gebeure reeds bekend, en dit het ’n besliste invloed op hoe die verloop gerekonstrueer word en watter waarde aan spesifieke momente geheg word. Die waardes wat vir die individu of organisasie belangrik is, speel daarom ’n rol in die keuse van wat “belangrik” aan ’n spesifieke gebeurtenis is. Trouens, betekenis is nie iets ekstra wat van buite aan gebeure “toegeken” word nie – betekenis lê reeds opgesluit in die wyse waarop na hierdie gebeure gekyk word. Die probleem is gewoonlik nie dat daar te min moontlike betekenisse of ’n gebrek aan inligting is nie – daar is meestal te veel betekenisse waartussen gekies moet word. Die implikasie vir SM is dat geen vorm van vooruitskatting of strategiese beplanning enige waarde het as dit nie van meet af hierdie retrospektiewe perspektief verreken nie.

Die sinskeppende omgewing waarvan Weick praat, verwys beide na hoe die omgewing geskep word en na die skeppende uitwerking wat van hierdie omgewing uitgaan. Te dikwels word na “die” omgewing verwys asof dit ’n alleenstaande entiteit is. Wat misgekyk word, is ons eie aandeel aan hoe die omgewing gevorm word en wat die gevolge daarvan is. Die wyse waarop ek ’n wingerd snoei, het ’n direkte invloed op hoe die stokke gaan produseer – hoeveel druiwe, hoeveel intensiteit van kleur en geur, en watter tipe wyn. Hierdie “mede-aandadigheid” geld op dieselfde wyse vir organisasies – die lede speel ’n aktiewe rol in hierdie verband. “I use the word enactment to preserve the fact that, in organizational life, people often produce part of the environment they face” (Weick 1995:30). Die wisselwerking tussen akteur en omgewing berus op voortdurende terugvoering en wedersydse uitruiling - soos bioloë wat lewende organismes bestudeer, reeds lankal weet.

Hieruit vloei vanself voort dat ’n soortgelyke wisselwerking ook tussen rolspelers in die organisasie plaasvind en dat die sin wat deur SM gegenereer word, gevolglik ook sosiaal van aard is. Selfs op individuele vlak is die sinmaakproses nie ’n “alleenspraak” nie – soos Weick daarop wys (1995:18), is daar altyd ’n “parliament of selves” in een en dieselfde individu betrokke. Dit geld soveel te meer vir kollektiewe verstaanprosesse, waar betekenis in werklikheid op die intersubjektiewe vlak gegenereer word. In die organisasie geskied dit in die teenwoordigheid van, en met insette van, ander en berus die uitvoering op die instemming, samewerking en bydrae van ander. Om te verstaan en om tot ’n besluit te kom is tot ’n groot mate afhanklik van “gedeelde goedere” – gedeelte taal, kodes, begrip, waardes en doelwitte.

Die verdere implikasie is dat SM ’n deurlopende en iteratiewe proses is. Die kenmerkende eienskap van oop sisteme is dat dit onafgeslote bly – beide na agter en na voor. Ons bevind ons altyd “in the middle of things” en die tydsnitte wat ons maak, is altyd ’n kunsmatige (en tydelike) onderbreking van hierdie vloei van dinge. Weick (1995:43) verwys hier terloops na Dilthey se konsep van die hermeneutiese sirkel, wat ’n ander manier is om hierdie deurlopende proses te beskryf en wat nooit regtig ’n begin het en ook nooit tot ’n einde kom nie. Die substraat van vloeibaarheid is verwant aan Heidegger se idee van “geworpenheid”, soos Winograd en Flores (1986:34–6) aandui. Op dieselfde wyse is SM en besluitneming in organisasies nooit ’n voltooide proses nie. Dit gebeur aan die lopende band en word voortgestu deur insidente op verskillende vlakke en van verskillende aard: die bekendstelling van ’n nuwe produk, ’n bespreking ter plaatse, strategiese-beplanning-sessies, ’n begrotingsvergadering (Weick 1995:45). Onderbrekings skep die geleentheid vir herbesinning en aanpassing om die proses weer op die spoor te bring, maar kan ook die katalisator wees wat emosies (negatief en positief) losmaak – emosies wat (as dit reg gebruik word) ’n vasgelope situasie kan ontknoop en weer aan die gang kan kry. Weick wil dus doelbewus die rol van emosie (gebaseer op herinnering) as deel van sy teorie verreken (Weick 1995:49).

SM berus verder op seleksie, of liewer, op hoe leidrade in die verstaanproses uitgekies en ingespan word. Soos hier bo reeds op gewys is, word die probleme waarmee SM gekonfronteer word, meestal nie veroorsaak deur ’n gebrek aan inligting nie, maar eerder deur ’n oormaat daarvan. Om sin te maak berus op die vermoë om te onderskei en om te midde van ’n magdom van gegewens en stimuli op die wesenlike te konsentreer. Soos ’n magneet wat deur ’n hoop saagsels getrek word slegs die ystervysels aantrek, word slegs sekere elemente in die SM-proses geaktiveer. Maar wat bepaal wat wesenlik is en wat nie? Dit is dikwels nie die prominente aspekte wat die belangrikste sleutel bied vir die verstaanproses nie, maar eerder die onopvallende en subtiele aanduidings. Die bedrewe SM-praktisyn moet dus die vermoë ontwikkel om tussen die lyne te lees, om onder die radar te kom, om tot die subteks deur te dring. Die literatuurwetenskap het lankal al die waarde daarvan ontdek om “teen die grein in” te lees, om verborge nuanses (die sogenaamde “hidden transcript” – Scott 1990) aan die lig te bring.

Die spesifieke leidrade wat deur die SM-proses opgespoor en as vertrekpunte gebruik word, is dikwels verteenwoordigend van groter entiteite. ’n Materiaalmonster in die klerebedryf is nie net ’n stuk lap nie, maar sê terselfdertyd ook iets van die herkoms, vervaardigingsproses en moontlik duursaamheid van die kledingstuk wat daarvan vervaardig gaan word. Weick (1995:50) gebruik graag “saad” as metafoor om hierdie uitdyende vermoë van kriptiese leidrade en van die SM-proses self te verduidelik. Dikwels is dit net nodig vir die leier om sy of haar geloof in die kernwaardes en ideale van die organisasie te herbevestig om in ’n situasie van verwarring en onsekerheid weer rigting te gee en sy medelede tot optrede te inspireer. Die leidrade dien as ‘t ware as verwysingspunte om die proses op koers te hou. Daarbenewens vorm die konteks die onmisbare raamwerk wat aan die basiese leidrade hul betekenis en trefkrag gee en wat dien as klankbord vir die voortgaande wisselwerking waarsonder die proses van SM nie moontlik is nie.

Uit die voorgaande volg dit dat geloofwaardigheid eerder as akkuraatheid by SM die deurslag gee. Hierdie voorkeur hang saam met die onafgeronde aard van SM, dit wil sê met die feit dat besluite in organisasies nooit op basis van volledige inligting of absolute sekerheid geneem word nie. Verder gee die pragmatiese konteks van SM voorkeur aan insigte en begrip wat sinvolle optrede ondersteun en nie soseer omvattende en andersins akkurate kennis nie. ’n Firma wat in finansiële nood verkeer, kan minder by gedetailleerde markontledings of ’n oorsig van globale tendense baat as by konkrete maatreëls om likwiditeit te verseker en om sy skuldverpligtinge na te kom. Die tydsfaktor speel ’n belangrike rol wat besluite en optrede vereis sodra daar redelike duidelikheid en genoegsame inligting is om te reageer. Trouens, te veel besonderhede kan verwarrend en verlammend wees en dit onmoontlik maak om op die wesenlike te konsentreer. In die woorde van Weick (1995:60-61):

If accuracy is nice but not necessary in sensemaking, then what is necessary? The answer is, something that preserves plausibility and coherence, something that is reasonable and memorable, something that embodies past experience and expectations, something that resonates with other people, something that can be constructed retrospectively but also can be used prospectively, something that captures both feeling and thought, something that allows for embellishment to fit current oddities, something that is fun to construct. In short, what is necessary in sensemaking is a good story.

Die finale kenmerk van SM(wat in werklikheid eerste op Weick se lys verskyn), is die rol van identiteitsvorming. Ek bespreek dit laaste omdat dit die aansluitingspunt vir Maasdorp se kritiek vorm, maar ook omdat die kwessie van identiteit veel wyer implikasies inhou (vgl. Lategan 2014; 2017).

Identiteit speel volgens Weick veral om twee redes ’n belangrike rol in SM. Die eerste is dat die maak van sin ’n sin-maker veronderstel wat as “outeur” optree en in ’n doelbewuste handeling sin tot stand bring (die sogenaamde “authoring” van sin). Die identiteit van die sinmaker speel hierin ’n belangrike rol. Die vorm van identiteit wat hier ter sprake is – beide as die selfbeeld wat die sinmaker van hom- of haarself het en as die wyse waarop ander na die sinmaker kyk – word gevorm deur ’n aanhoudende wisselwerking tussen hierdie twee vorme van identiteit. Ons selfbeeld (dit waaraan ons dikwels as ons “reputasie” dink) is nie iets waaroor ons self alleen besluit of beskik nie. Dit is uiters kwesbaar vir hoe ander ons sien en wat hulle van ons dink en word sterk hierdeur beïnvloed.

Wat vir die enkeling geld, geld in ’n selfs groter mate vir kollektiewe of “korporatiewe” identiteit. Die “ons” wat herhaaldelik in firmas se slagspreuke voorkom (byvoorbeeld “Ons lewer stiptelike en betroubare diens”) beskryf nie alleen hoe ondernemings hulleself sien nie, maar hoe hulle hoop dat hulle kliënte hul ervaar. Onlangs het verskeie voertuie van ’n bekende motorvervaardiger spontaan aan die brand geslaan. Die wyse waarop die vervaardiger gereageer en die krisis hanteer het (ontkenning, skynbaar onsimpatiek teenoor die slagoffers), het groot skade aan hul reputasie aangerig en uiteindelik tot ernstige selfondersoek aanleiding gegee.

Tweedens is daar van meet af ’n “meervoudigheid” betrokke by die vorming van identiteit. Selfs die enkeling tree nie in afsondering op nie, maar verteenwoordig in sigself reeds ’n “parliament of selves”. Weick (1995:18–20) haal in hierdie verband ’n gedig van Pablo Neruda (“We are many”) met goedkeuring aan.² Dieselfde geld – weer eens in groter mate – in organisasies en ander vorme van kollektiewe identiteit waar identiteitsvorming deur dieselfde vorm van meervoudige en wedersydse wisselwerking tot stand kom. Die mening van die ander funksioneer as ’n spieël waarin ons onsself sien. Weick verwys na die opmerking wat Cooley reeds in 1902 gemaak het: “The thing that moves us to pride or shame is not the mere mechanical reflection of ourselves, but an imputed sentiment, the imagined effect of this reflection upon another’s mind. […] We always imagine, and in imagining share, the judgements of the other mind” (Cooley 1902:153).

Vir Weick is die belangrike punt dat die maak van sin direk voortvloei uit die individu of groep se diepgesetelde behoefte aan identiteit – meer presies, aan ’n positiewe selfbeeld. Voortdurende sinmaking is noodsaaklik om ’n positiewe, konstante selfbeeld konsekwent te handhaaf. Die ongemak wat ander se oordeel veroorsaak, die bewuswording van dissonansie tussen selfbeeld en die beeld van die ander skep die geleentheid vir deurlopende aanpassing en korreksie. Om sin te maak van jouself is die eerste stap om sin van die wêreld te maak.

Teen hierdie agtergrond kan nou nader op Maasdorp se kritiek ingegaan word.

3. Maasdorp se kritiek op Weick

Die invalshoek van Maasdorp se kritiek op Weick se idees is juis die belangrike rol wat identiteit in laasgenoemde se opvatting van SM speel. Hierdie aspek moet egter as deel van Weick se omvattende organisasieteorie verstaan word. Maasdorp se hoofbeswaar is dat Weick nie konsekwent in sy argumentasie is nie en nie ’n sterk genoeg teoretiese basis ontwikkel om verskynsels wat eie aan organisasieteorie is te verklaar nie. Volgens Maasdorp verlaat Weick hom te veel op psigologie en verklarende sosiologie en benut hy nie insigte wat filosofiese hermeneutiek kan bied nie. Van die sosioloë op wie Weick steun (soos Berger en Luckmann), is wel deur fenomenologiese filosofie beïnvloed en Weick verwys ook (soos ons reeds gesien het) indirek na insigte van Heidegger, maar in wese berus sy benadering op aannames wat eie aan sosialekonstruksieteorieë is eerder as aan filosofiese insigte (Maasdorp 2018:7). Die gevolg is dat Weick in ’n positivistiese denkraamwerk vasgevang bly. Maasdorp wil aantoon dat filosofiese hermeneutiek, en met name Ricoeur as filosofiese hermeneut, ’n belangrike bydrae kan lewer om die leemtes van Weick se teorie aan te spreek en om dit wesenlik verder te ontwikkel.

Die inkonsekwentheid wat Maasdorp by Weick bespeur, is deels te wyte aan die feit dat sy teorie oor tyd ontwikkel en deur verskillende fases beweeg het. Dit het oorspronklik begin as ’n teorie van handeling om die interaksies binne organisasies te verklaar. Sy aandag het toe verskuif na die kognitiewe en verklarende aspekte van organisasies om uiteindelik op die nie-rasionele dimensie van die organiseringsproses te konsentreer. Hoewel hy met die begrip organizational sensemaking ’n sekere mate van teoretiese respektabiliteit aan die hierdie veld van ondersoek verleen het, het die teoretiese aspekte daarvan steeds onderontwikkeld gebly. Die probleem word vererger deurdat baie van die empiriese ondersoeke wat deur ander navorsers onderneem is en wat op Weick se idees gebaseer is, nie die ontologiese vertrekpunte waarop sy teorie berus, deel nie. Verder onderskei Weick self nie duidelik genoeg tussen SM as ’n teorie, as ’n verskynsel in die praktyk van organisasies en as die naam vir ’n bepaalde stel gedragspatrone nie. Dit hang saam met wat sy kritici as ’n gebrek aan kritiese bewussyn ervaar deurdat die fokus van sy ondersoek die subjektiewe ervarings van deelnemers in die sinmaakproses is, terwyl die navorsers self (Weick en sy ondersteuners) hulle eie waarneming en beoordeling van hierdie subjektiewe prosesse as objektief beskou (Maasdorp 2018:47–8).

Verder ontbreek daar volgens Maasdorp die nodige kontinuïteit en gestruktureerdheid in Weick se benadering om dit in ’n konsekwente teorie met voorspellingskrag te ontwikkel. Soos ons gesien het, vind die SM-proses volgens Weick meestal op ’n lukraak wyse plaas in die die vorm van ad hoc-besluite en optrede van rolspelers in die organisasie wat sin maak waar en wanneer dit nodig is. Weick beskryf hierdie proses – dit wil sê die soeke na leidrade, die plaas daarvan in ’n raamwerk, die sifting en weging van gegewens, die neem van besluite en die oorgaan tot optrede – as die “reciprocal exchanges between actors (Enactment) and their environments (Ecological Change) that are made meaningful (Selection) and preserved (Retention)” (Weick e.a. 2005:413–4). Die uitkoms van hierdie interaksie dien weer as riglyn vir toekomstige besluite en optrede.

Hierdie proses wat later as die ESR-model bekend geword het (Enactment – Selection - Retention) gee die indruk van ’n vaste volgorde of “ruggraat” (Maasdorp 2018:39), maar soos laasgenoemde daarop wys, is al drie elemente in die praktyk van SM gelyktydig in spel. Hulle beïnvloed mekaar deurgaans en maak ’n teoretiese greep op die proses feitlik onmoontlik.

Hierdie ongestruktureerdheid en gebrek aan voorspellingskrag onvoorspelbaarheid (in terme van die gewone verwagting van ’n teorie) spoel oor in die konsep van identiteit wat Weick ontwikkel. Ons het reeds gesien dat volgens Weick die identiteit van die organisasie terselfdertyd deur die proses van SM gevorm word. SM is onlosmaaklik deel van identiteitsvorming deurdat laasgenoemde deur eersgenoemde tot stand kom.

Van kritieke belang is die konsep van identiteit waarmee Weick te werk gaan en wat volgens Maasdorp die Achilleshiel van sy teorie is. Die ESR-string wat die indruk skep van ’n sintagmatiese volgorde (en wat dus in wese diachronies verloop), is in werklikheid ’n paradigmatiese uitwisseling van elemente wat in ’n sinchroniese verhouding tot mekaar staan.

Dis op hierdie punt dat Maasdorp van mening is dat Ricoeur se konsep van ’n “narratiewe identiteit” ’n belangrike bydrae kan lewer om Weick se teorie enersyds te korrigeer en andersyds te versterk. Ricoeur se begrip van identiteit vorm ’n wesenlike deel van ’n veel meer omvattende filosofiese projek.³ Ook vir Ricoeur kom die vorming van identiteit deur ’n proses tot stand – ’n proses met ’n bepaalde struktuur en volgorde wat volgens hom in wese narratief van aard is. In teenstelling tot Weick is hierdie struktuur in die teorie en praktyk diachronies van aard.

Weick maak sekerlik ook van narratiewe insigte gebruik en sien “stories” as ’n belangrike aspek van die SM-proses (Maasdorp 2018:136). Vir hom is stories egter een van verskeie kognitiewe raamwerke (wat hy “vocabularies” noem) wat besluitnemers tot hul beskikking het om sin van ’n situasie te maak. Naas ander moontlikhede, “they pull from vocabularies of sequence and experience and make sense using narratives” (Weick 1995:107). Die sleutelwoord hier is using. Stories is een instrument naas ander wat gebruik kan word om sin te maak – dit is nie ’n wesenselement van óf die proses óf die identiteit wat daardeur gevorm word nie. Maasdorp (2018:132) stel dit so: “We know much about stories in organisations, but little about the story of organisation and even less about organisation as story.”

In die praktyk ontleed Weick stories wat werknemers oor hulself en oor die organisasie vertel om op die spoor te kom van hoe die SM-proses by hulle verloop. Hy is veral geïnteresseerd in stories oor opvallende gebeure waar dinge uit die band spring of teen die algemene verwagting indruis. Dis hierdie tipe verhaal wat bestaande verstaansraamwerke uitdaag en sodoende die geleentheid skep om verstellings te maak en die raamwerk aan te pas (Weick 1995:127–8).

Die probleem is egter dat stories oor die organisasie en stories van lede nie noodwendig die storie van die organisasie is nie. Laasgenoemde is selde direk toeganklik en verg veel dieper delf om dit na die oppervlak te bring. Hoewel Weick stories deeglik in ag neem en die veld teoreties wyd verken (vgl. Weick 1995:128–31; Weick e.a. 2005), slaag hy volgens Maasdorp (2018:135) nie daarin om ’n konsep van narratiwiteit te ontwikkel wat resoneer met sy opvatting van SM nie. Vir hom speel stories hoogstens ’n ondersteunende en sekondêre rol om materiaal vir SM te verskaf, in plaas daarvan om dit as ’n kernelement van sy teorie te vestig. Om hierdie rede vervlak die saak verder en bly beperk tot empiriese studies oor die stories van enkelinge se ervaring van en opvattings oor die organisasie.

Hierteenoor berus Ricoeur se beskouing van narratiewe identiteit op ’n veel stewiger en meer omvattende basis en bied dit ’n meer geskikte raamwerk vir die prosesse waarin Weick belangstel. Om hierdie diskrepansie te illustreer, konsentreer Maasdorp op Ricoeur se begrip van mimesis wat deur sy drievoudige werkswyse gestalte aan identiteit gee (Maasdorp 2108:144). Dit is verwant aan die onderskeid tussen teks en tekstualiteit (die wesenlike eienskappe van die teks wat dit moontlik maak om as teks te funksioneer) en die onderskeid tussen narratief en narratiwiteit (d.w.s. tussen die blote verhaal en die eienskappe van die verhaal wat dit as verhaal laat “werk”). Laasgenoemde hang saam met die bekende onderskeid tussen story en discourse, dit wil sê die lyn van die storie en hoe hierdie lyn aangebied word, onder andere deur “emplotment” (die logika van hoe die verhaal inmekaar sit of hoe die intrige daarvan opgebou word) en ander narratiewe strategieë.

Vir Ricoeur is die eienskappe van narratiwiteit van wesenlike belang omdat dit die sinvolle interpretasie van die werklikheid en van tyd moontlik maak. Skynbaar toevallige en losstaande gebeure word sinvol gemaak deur hulle as ’n verhaal saam te snoer wat volgens sy eie logika (muthos, fabel, plot – Ricoeur 2004:560) ontvou, en die verloop van tyd word betekenisvol in soverre as wat dit aan hierdie logika voldoen. Narratiwiteit en veral die vermoë daarvan om verbande in die vorm van ’n plot te lê, is by uitstek die manier waarop ons ’n greep op die vloei van gebeure kry. “Time becomes human time to the extent that it is organized after the manner of a narrative; narrative, in turn, is meaningful to the extent that it portrays the features of temporal experience” (Ricoeur 1984:3).

Omdat die menslike bestaan “temporeel” van aard is, dit wil sê, die feit dat ons ons lewens in tyd en oor tyd lewe en die feit dat ons dade in tyd plaasvind, is dit van deurslaggewende belang dat ons gepaste wyses vind om oor tyd te dink en om daarmee om te gaan. Dit is volgens Ricoeur juis wat narratiwiteit ons bied: deur gebeure in die vorm van ’n verhaal te organiseer en deur hierdie gebeure met ander gebeure in verband te bring, kan ons die afstand skep en die verbande ontdek wat ons kan help om tyd beter te verstaan en om beter te verstaan wat met ons aan die gang is. Die verhouding tussen narratiwiteit en temporaliteit is een van ’n voortdurende sirkelgang – nie in die vorm van ’n bose kringloop nie, maar van ’n goeie een – a “healthy circle” (Ricoeur 1984:3).

Ricoeur beskryf hier sy bekende “sirkel van mimesis” wat uit drie fases bestaan: “Prefigured time that becomes a refigured time through the mediation of a configured time” (Ricoeur 1984:54). Maasdorp (2018:144-146) verduidelik die dinamika wat die proses aandryf. Mimesis₁ (“prefigured time”) verwys na ervaring wat reeds opgedoen is en na die vermoë om bepaalde wyses van optrede te kan herken, soos die emosies of drange wat op sekere maniere tot uitdrukking kom, doelwitte wat nagestreef word, motiverings wat mense dryf, en die simboliese sisteme wat daarmee gepaard gaan. Dit is die voor-werk en voor-kennis wat reeds daar moet wees, reeds moet bestaan, en waarsonder dit onmoontlik sou wees om in die eerste plek ’n narratiewe struktuur te kan skep.

Mimesis₂ (“configured time”) verwys na die “organisering van gebeure” waardeur losstaande insidente en individuele aksies in ’n plot omskep word. Dit verwys met ander woorde na die ontwerp en samestelling van ’n spesifieke storie uit die (vooraf)bestaande “rou materiaal”. Ricoeur wil egter verder gaan as bloot die daarstelling van ’n koherente verhaal – hy wil ook die mediërende potensiaal van die narratief uitlig. Dit is in die eerste plek ’n mediëring tussen ’n veelvoud van insidente en die storie as ’n geheel wat uit ’n seleksie van insidente en die invoeging daarvan in ’n verhaallyn bestaan. Tweedens is die spesifieke konfigurasie van gebeure mediërend omdat dit (soos dit volgens Aristoteles by goeie drama hoort) ’n skokeffek kan hê en bestaande opvattings of norme kan uitdaag of bevraagteken. Derdens is mimesis₂ mediërend omdat dit meer bied as bloot ’n opeenvolging van gebeure. Deur die plot word die gebeure omvorm tot ’n verhaal wat, naas die relaas van die gebeure, insig, begrip en alternatiewe moontlikhede aanbied.

In die slotgedeelte kom ons terug op hierdie aspek (die alternatiewe verstaans- en bestaansmoontlikhede wat die teks open), wat myns insiens van groot belang is vir die proses van verandering.

Mimesis₃, oftewel “refiguration”, is wat Gadamer “toepassing” sou noem (Ricoeur 1984:70). Dit is die stadium waar die wêreld van die narratief en die wêreld van die hoorder/leser mekaar ontmoet en wat laasgenoemde in staat stel om sy of haar situasie anders te sien as gevolg van die interaksie met die narratief (Maasdorp 2018:145). Die aandag word teruggebring na die wêreld van handeling, dit wil sê die omgewing waarbinne die verhaal verstaan moet word en tot optrede moet aanmoedig. Op hierdie wyse word die sirkel van mimesis voltooi.

Kearney (2006:484) wys daarop dat hierdie sirkel nie volgens ’n vasgelegde tydsvolgorde verloop nie, maar dat al drie vorme van mimesis eintlik die hele tyd aanwesig is en ’n rol speel. Mimesis₁ is alreeds die produk van ’n voorafgaande “refiguration” (mimesis₂) wat op sy beurt deur ’n proses van “configuration” (mimesis₃₎ gemedieer is. Dit sou dus ook in hierdie geval meer toepaslik wees om van ’n spiraal eerder as van ’n sirkel van mimesis te praat (Maasdorp 2018:145).

4. Verdere moontlikhede

Die belang van hierdie studie is eerstens dat Maasdorp in sy hoofargument slaag deur die teoretiese leemtes van Weick se SM-proses en die gevolglike swakhede in die toepassing van hierdie benadering in die spesifieke konteks van organisasiekunde bloot te lê. Die uiters waardevolle (en unieke) insig van Weick in hoe die besluitnemingsproses in werklikheid verloop en hoe die identiteit van organisasie daardeur gevorm word, gaan mank aan ’n oortuigende en konsekwente teoretiese ruggraat wat hierdie benadering kan ondersteun. Maasdorp toon verder aan hoe Ricoeur se konsep van ’n “narrative identity” ’n waardevolle bydrae kan lewer om ’n veel ryker en meer robuuste teoretiese raamwerk te verskaf. Om hierdie rede alleen verdien Maasdorp se studie wye bekendstelling en hopelik sal dit binnekort wyer beskikbaar wees.

Tweedens is dit (sover my kennis strek) die eerste poging om ’n ernstige gesprek tussen organisasiekunde en filosofie (en spesifiek hermeneutiek) aan die gang te kry. Dit is twee velde wat om historiese en ander redes selde met mekaar in aanraking was – laat staan nog om mekaar ernstig op te neem, moontlike raakvlakke te ontdek en om insigte uit te ruil. Sulke “interdissiplinêre” gesprekke kan maklik oppervlakkig verloop en uit die blote eklektiese uitpik van nuttige frases vir eie gebruik bestaan. Hier is egter ’n ernstige en indringende ontleding van albei velde wat ’n verantwoordelike en deurdagte begin van ’n debat moontlik maak.

Derdens maak die wyse waarop Maasdorp die gesprek aanvoor dit moontlik om dit op ’n ope wyse en op gelyke voet te voer. Hy bepleit nie ’n heelhuidse aanvaarding van, of “bekering” tot, Ricoeur nie, maar toon aan hoe en op watter punte Weick se eie benadering versterk en meer effektief gemaak kan word. In die lig van die aansien en wye gevolg wat Weick in organisasiekringe geniet, is dit nie slegs takties ’n beter benadering nie, maar eintlik doodgewoon pragmaties en met ’n veel beter kans om gehoor te word.

In dieselfde gees en in ’n poging om die gesprek verder te voer, word in hierdie slotgedeelte één aspek uitgelig wat Maasdorp nie voldoende ontwikkel nie en wat juis sy eie benadering op sy beurt kan versterk. Kort gestel: Ricoeur bied insigte wat nie slegs die maak van sin, die vorming van identiteit en van besluitneming in organisasies beter kan verklaar nie, maar ook insigte bring in hoe organisasies deur hierdie proses verander en vernuwe kan word.

Die moontlikheid vir verandering gaan terug na Ricoeur se veelvoudige gebruik van re- in frases soos “re-figuration” en “re-description”. Ten diepste gaan dit hier oor die mediërende krag van die narratief; om die ompad (Umweg) wat daarmee gevolg word; om die uit-trede-uit en die weer-toe-trede-tot die werklikheid; om die verskuiwing van perspektief; om die open van ’n alternatief; om die verskuiwende krag van die verhaal. Dit begin reeds by sy opvatting van die metafoor en die oerformule van die sprokie (“Daar was eendag”, of in ander tradisies: “Daar was en daar was nie”).

In sy bespreking van die mimesis-spiraal (2008:142–50; veral 144–6) is Maasdorp terdeë bewus van die impak wat verhale op die werklikheid kan hê en van die herskikking (“reshaping” – 147) waartoe dit aanleiding kan gee. Hy verwys na die “imaginative variations” wat die narratief aan die leser bied en dat “those ‘imaginative variations’ unlock proposed worlds to our imagination, leading to a consideration of new possibilities in the world” (2018:171). Nogtans word die latente veranderingspotensiaal waarvan hier sprake is, nie verder verduidelik of ontwikkel as deel van sy eie voorstel van ’n teoretiese alternatief vir Weick se benadering nie.

In nuce is die verskuiwingspotensiaal van die narratief reeds in die mimesis-spiraal opgesluit. Die stap van “configuration” wat uit die reeds voorhande “pre-figured” materiaal ’n narratief skep, stel alreeds iets anders voor as die bestaande werklikheid.⁴ Maar die proses eindig nie hier nie, omdat verdere moontlikhede deur “re-figuration” geopen word. In Ricoeur se The rule of metaphor (1977) word dieselfde verskuiwing as die “redescription of reality” ondersoek. Dit gaan in al hierdie verskillende konsepte en verskyningsvorme basies om die ontluistering van die enkel-werklikheid. Die werklikheid is en was ook nooit enkelvoudig, eenmalig of eenduidig nie. Vir Ricoeur bestaan die hermeneutiese uitdaging in ’n belangrike mate daarin om hierdie gewaande eenduidigheid as ’n veelduidigheid te ontmasker. Met hierdie doel voor oë neem hy die basisstruktuur van die narratief as uitgangspunt wat alreeds ’n ander konfigurasie verteenwoordig. Dit gaan hier om die ontdekking en die voorstel van alternatiewe moontlikhede van hoe die werklikheid verstaan en gestruktureer kan word – die sogenaamde “proposed world which I may inhabit” soos Ricoeur (2016:72) dit stel.

Hierdie soeke na meervoudigheid word nie aangevuur deur ’n aweregse drang om dit wat eenvoudig is, onnodig ingewikkeld te maak nie. Die agenda is deurgaans eerder om die moontlikheid vir verandering voor te berei. Dit gebeur nie net op die makrovlak van die verhaal wat ’n hele alternatiewe wêreld voorstel nie, maar reeds op mikrovlak met die gesplete duiding (“split reference”) wat ten grondslag van alle verwysing lê (Lategan 1985:80). ’n Verdere vlak waar dieselfde verdubbeling ter sprake is (en wat die fokus van een van Ricoeur se belangrikste bydraes is), is die gebruik van metafore. Ricoeur is nie geïnteresseerd in “dooie” metafore nie, dit wil sê uitdrukkings wat hul krag om te verras en om ’n nuwe perspektief te open, verloor het. Hulle het nou deel van die “gewone” spreektaal geword en is alreeds in woordeboeke gekanoniseer. Die trefkrag en die gevolglike veranderingspotensiaal van die metafoor lê in sy varsheid en oorspronklikheid opgesluit.

Die veranderingsproses wat hier ter sprake is, verloop in twee fases. Die eerste is die ontkoppeling van die bestaande en die gangbare. Dit word op verskillende maniere bereik. Die mees basiese is die gebruik van verwysing (a verwys na b) of van vergelyking (a is soos b). Soos ons reeds van die semiotiek geleer het (vgl. Eco 1977:30), is hier in werklikheid nog ’n derde lid aan die werk, naamlik die sogenaamde tertium comparationis, die element of aspek wat die twee komponente met mekaar deel. Dit sal weldra blyk dat hierdie tertium as “ompad” ’n belangrike rol te vervul het. In die eerste fase vind dus nie alleen ’n ontkoppeling plaas nie, maar hierdie ontkoppeling word moontlik gemaak deurdat die klem na elders verskuif word – hetsy deur ’n vergelyking, of deur ’n metafoor, of deur ’n hele alternatiewe wêreld wat sigbaar word of voorgestel word. Hiersonder kan die veranderingsproses nie op dreef kom nie.

In die tweede fase word die eintlike oorgang bewerkstellig. Dit gebeur feitlik sonder uitsondering op ’n indirekte wyse, via ’n ompad, deur ’n tussenganger of deur mediëring. Ek het reeds na die belangrike rol van die tertium comparationis verwys. Daar moet ’n derde party betrokke wees. Dit kan dit wees wat die twee afsonderlike entiteite met mekaar gemeen het, ten spyte van hul verskille. ’n Metafoor werk as dit vreemd genoeg is om ’n nuwe perspektief te open, maar bekend genoeg is om die vergelyking te kan laat werk (“my nooi is in ’n nartjie …”). ’n Sprokiesverhaal begin, soos alreeds hier bo gesê is, met “Daar was eendag ...”, of in sommige verhaaltradisies: “Daar was en daar was nie …”). In ’n (literêre) teks word met behulp van fiktiewe karakters en gebeure ’n alternatiewe werklikheid (die sogenaamde “voorgestelde wêreld”) geskep.

Al hierdie strategieë funksioneer as ’n “ompad” (Umweg) wat die verandering voorberei en moontlik maak. ’n Belangrike doelwit hiermee is om die aandag van jouself na elders te verplaas. Die “daar was eendag”-inleiding word nie om dowe neute gebruik nie. Die hoorder/leser kry die sein dat dit hier nie om die werklikheid nie, maar om ’n sprokie gaan. Die hoorder/leser kan dus ontspan – dit raak nie sy of haar reële werklikheid nie. Maar in die proses word die (niksvermoedende, ontwapende) hoorder/leser meegesleur deur die verhaal en kan dit aan die einde werklike verandering meebring. Voorbeelde van fiksie en gelykenisse wat groter tref- en oortuigingskrag as “harde feite” uitgeoefen het, is nie moeilik om te vind nie.

Organisasieteorie het inderdaad veel te leer van en veel te baat by Ricoeur se opvattings oor ’n “narratiewe identiteit”. Maasdorp behoort ondersteun te word in sy vars benadering om ’n te lank uitgestelde gesprek op dreef te bring. Maar naas die waarde daarvan om Weick se teorie te versterk en te verdiep en met ’n meer oortuigende teoretiese onderbou te onderskraag en ’n meer bestendige kontinuïteit in die organisasie se korporatiewe identiteit te bewerkstellig, moet die moontlikhede wat Ricoeur se benadering open om verandering in organisasies voor te berei en suksesvol deur te voer, nie misgekyk of onderskat word nie.

Bibliografie

Burrell, G. en G. Morgan. 1979. Sociological paradigms and organizational analysis. Londen: Heinemann.

Cooley, C.H. 1902. Human nature and the social order. New York: Scribner.

Daft, R.L. en K.E. Weick. 1984. Toward a model of organizations as interpretation systems. The Academy of Management Review, 9(2):284–95.

DiMaggio, P. en W.W. Powell. 1983. The iron cage revisited: Collective rationality and institutional isomorphism in organizational fields. American Sociological Review, 48(2):147-60.

Eco, U. 1977. Einführung in die Semiotik. München: Fink.

Garfinkel, H. 1967. Studies in Ethnomethodology. Englewood Cliffs: Prentice Hall.

Hannan, M.T. en J. Freeman. 1977. The population ecology of organizations. American Journal of Sociology, 82(5):929–64.

Kearney, R. 2006. Parsing narrative story, history, life. Human Studies, 29(4):477–90.

Lategan, B.C. 1985. Reference: reception, redescription and reality. In Lategan en Vorster 1985.

—. 2014. “Ek is …”: Oor die problematiek van enkelvoudige en meervoudige identiteit. LitNet Akademies, 11(2):262–82.

—. 2017. Vreemdheid as geleentheid. Enkele gedagtes oor die hermeneutiese potensiaal van ’n ongemaklike begrip. LitNet Akademies, 14(2):327-49.

Lategan, B.C. en W.S. Vorster 1985. Text and reality. Aspects of reference in Biblical texts. Philadelphia: Fortress Press.

Maasdorp, C.H. 2018. Narrativity and organisation. An investigation in sensemaking theory. PhD-proefskrif aanvaar deur die Universiteit Stellenbosch.

Ricoeur, P. 1976. Interpretation theory: Discourse and the surplus of meaning. Fort Worth: Texas Christian University Press.

—. 1977. The rule of metaphor. Toronto: Toronto University Press.

—. 1979. The function of fiction in reshaping reality. Man and World, 12:123–41.

—. 1984. Time and narrative. Vol. 1. Chicago: University of Chicago Press.

—. 1988. Time and narrative. Vol. 3. Chicago: University of Chicago Press

—. 1992. Oneself as another. Chicago: University of Chicago Press.

—. 2004. Memory, history, forgetting. Chicago: University of Chicago Press.

—. 2016 [1981]. Hermeneutics and the Human Sciences. Cambridge Philosophy Classics. Cambridge: Cambridge University Press.

Scott, J.C. 1990. Domination and the arts of resistance: Hidden transcripts. New Haven: Yale University Press.

Weick, K.E. 1979. The social psychology of organizing. Reading, MA: Addison-Wesley Publishing Company.

—. 1995. Sensemaking in organizations. Foundations for organizational science. Londen: Sage Publications.

—. 2003. Enacting an environment: The infrastructure of organizing. In Westwood en Clegg (reds.) 2003.

Weick, K.E., K.M. Sutcliffe en D. Obstfeld. 2005. Organizing and the process of sensemaking. Organization Science, 16(4):409–21.

Westwood, R. en S. Clegg (reds.). 2003. Debating organization: Point-counterpoint in organization studies. Malden, MA: Wiley-Blackwell.

Williamson, O.E. 1981. The economics of organization: The transaction cost approach. American Journal of Sociology, 87(3):548–77.

Winograd, T. en F. Flores. 1986. Understanding computers and cognition: A new foundation for design. Norwood: Ablex.

Eindnotas

¹ Dit is nie so eenvoudig om ’n goeie Afrikaanse weergawe vir sensemaking te vind nie. Die frase om sin te maak van gee die bedoeling presies weer, maar hierdie spesifieke nuanse word nie maklik in ’n enkelterm vasgevat nie. Sinmaking klink te geforseerd, terwyl singewing nie reg laat geskied aan die konstruktiewe en skeppende aspekte van die proses wat hier ter sprake is nie. Dit gaan nie daarom om eenvoudig (voorafbestaande) sin aan iets te “gee” nie, maar eerder daarom om die hele proses wat die totstandkoming van sin in die eerste plek moontlik maak. Verder het Weick ook gaandeweg ’n eiesoortige inhoud aan die begrip gegee, soos uit die verdere bespreking sal blyk. Om hierdie rede word die afkorting SM in hierdie artikel gebruik vir “om sin te maak van” en om die spesifieke betekenis wat Weick aan die begrip gekoppel het, aan te dui.

² Die kwessie van meervoudige of verrykte identiteite het inderdaad belangrike gevolge wat hier nie verder bespreek kan word nie (vgl. Lategan 2014).

³ Ricoeur het sy hermeneutiese filosofie oor ’n leeftyd ontwikkel, en slegs enkele aspekte word deur Maasdorp aangeraak. Vir meer besonderhede oor Ricoeur se siening van identiteit en narratiwiteit, vgl. veral Ricoeur 1984; 1985; 1988; 1992 en 2004.

⁴ Reeds in sy Interpretation Theory formuleer Ricoeur (1976:42) dit so: “The inscription of discourse is the transcription of the world, and transcription is not reduplication, but metamorphosis.”

The post Om sin te maak. Pleidooi vir ’n gesprek tussen organisasiekunde en hermeneutiek appeared first on LitNet.

Opsomming

In Suid-Afrika is ’n huidige neiging dat Xhosasprekende ouers hul kinders toenemend in Afrikaanse skole inskryf. Kognitiewe resepsie, ontwikkeling en uitdrukking word deur die moedertaal van ’n kind geoptimaliseer; wanneer onderrig dus in ’n tweede of soms ’n derde voertaal geskied, kan dit tot negatiewe opvoedkundige uitkomste lei vir sulke leerders (Hooijer en Fourie 2009). Die probleem word vererger wanneer hulle ouers weens hulle beperkte Afrikaanse taalvaardighede nie die nodige opvoedkundige ondersteuning kan bied nie. Dit gee aanleiding tot opvoedkundige uitdagings wat met addisionele verantwoordelikhede vir onderwysers gepaardgaan.

Ons doen in hierdie artikel verslag oor ’n studie wat onderneem is om ondersoek in te stel na hoe ouers deur deelname aan ’n huiswerkprogram hulle eie kennis en taalvaardighede kan verbeter sodat hulle hul kinders beter kan ondersteun met huiswerk. Die oorkoepelende doel van die studie was om deur middel van WhatsApp ouerbetrokkenheid by die leerder se leerproses te bevorder. Dit was ook om nuwe insigte te bekom omtrent die opvoedkundige gebruik van WhatsApp.

Ons besluit op ’n deelnemende- aksienavorsingsontwerp was gemotiveer deur die geleentheid wat dit skep om ouers aktief te betrek by hulle kinders se opvoeding. Die navorsingspopulasie was Xhosasprekende ouers wie se graad 1-kinders by ’n Afrikaanse skool ingeskryf is. Die data is bekom deur (i) semigestruktureerde onderhoude met die deelnemende ouers en die onderwyser; (ii) deelname aan ’n huiswerkprogram met interaksies op ’n WhatsApp-groep; en (iii) die versameling van artefakte. Met die drie vorme van dataversameling kon daar binne die persoonlike spasie van die deelnemers beweeg word om sodoende die konteks van hul leefwêrelde te ondersoek.

Die bevindinge toon dat die ouers betrokke wou wees by hulle kinders se skoolwerk, maar dat die gebrek aan ’n gemeenskaplike taal as struikelblok beleef is. Die huiswerkprogram se metodologie het taal sentraal gestel in sy uitreik na ouers. Alhoewel die WhatsApp-groep gestig was om met ouers oor die huiswerk te kommunikeer, het dit verder gelei tot die versterking van die ouer se kommunikasie met die onderwyser en die skool. WhatsApp het ouers se toegang tot die skool fasiliteer aangesien hulle enige tyd, sonder fisiese teenwoordigheid by die skool, met die opvoeder kon kommunikeer. Daar was ’n beduidende verbetering in hulle graad 1-kinders se prestasies, ’n uitkoms wat toegeskryf word aan die ouers se betrokkenheid by die leerproses.

Trefwoorde: Afrikaans; kommunikasie; multilinguisties; ouerbetrokkenheid; veeltalig; WhatsApp

Abstract

Educational parent support to Xhosa speaking learners: exploring the potential of WhatsApp as support platform

Even though children’s development happens in various systems, such as the school, home and community, educational research shows the greatest influence on children’s development to be the home environment (Coleman 1988; Rathus 2003; Jeynes 2010; Hummel 2014). From the birth of their children, parents act as facilitators of their children’s emotional, social and cognitive development (Patrikakou, Weissberg, Redding and Walberg 2005). However, many factors impede on parents’ ability to be effective in their support of their children’s educational development. One of the biggest challenges for parents to render effective educational support to their children is language. International and national research shows that parents’ illiteracy in their children’s language of learning poses the biggest threat to the parents’ role as educational collaborators (Singh, Mbokodi and Msila 2004; Martinez 2011; Daniels 2017; Slinger-Steenberg 2018).

Due to globalisation, and the continuous migration of people, communities have become culturally, ethnically and linguistically diverse. In South Africa, rural people are constantly migrating to urban areas in search of a better life and opportunities for their families. South Africa’s urban schools are now multilingual spaces where, in addition to the 11 official languages, many other unofficial languages are spoken. However, despite South Africa’s multilingual educational environments, English and Afrikaans continue to be the dominant languages of teaching and learning in most of its schools (Department of Education 1997). Many learners are thus being taught in a language that is not their home language. Research further shows that cognitive reception, development and expression are optimised by education in the mother tongue of a child. Thus being educated in a language other than their own could lead to exclusion and negative educational outcomes for such learners (Hooijer and Fourie 2009). This problem is exacerbated when parents are unable to provide the necessary educational support because of their limited literacy in that language. This gives rise to educational challenges for the child and additional responsibilities for teachers.

A current trend in the Western Cape is for Xhosa-speaking parents to enrol their grade 1 children in Afrikaans-medium schools, even when they lack literacy skills in Afrikaans. When enquiring as to the reason behind this decision, we found that the parents that we spoke to seem to hold the view that people who become literate in Afrikaans enjoy better work opportunities in the Western Cape and have a better future. These parents appeared to not be aware of the negative consequences that being educated in a second or third language has on the cognitive, psychological and social development of the child (Hooijer and Fourie 2009; Basson and Le Cordeur 2013). Present-day educators expect parents to collaborate with educators and to actively, engage with their children in the completion of homework and projects (Constantino 2003). These Xhosa-speaking parents are, however, illiterate in the language in which their child is being educated, and lack the necessary literacy skills to provide academic support to their foundation phase child. Their inability to communicate in Afrikaans, the language in which the homework is to be done, prevents them from overseeing their children’s homework tasks. Their lack of involvement then leads to many educational challenges for both the child and the child’s teachers.

In the multicultural classroom teachers often struggle to teach effectively, due to the diversity of their learners’ language competencies. These teachers often do not have the experience or the training to deal effectively with the challenges of the multi-linguistic classroom. Furthermore, schools seldom have support programmes in place to address such linguistic challenges. In this article, we propose that teachers, parents and students should unite as collaborators of education and that they should seek solutions for such educational challenges together. We explore how parents can be actively involved in their children’s homework.

This article draws on data from research conducted on parent support at a peri-urban Afrikaans primary school in the Western Cape. The overall aim of the study was to promote parent involvement in their children’s learning. We identified grade 1 parents as the population for the study because of our resolve to get parents engaged from the child’s first year of formal schooling. We selected the potential participants based on their children’s performance in the national curriculum and assessment test for Afrikaans. The parents of six learners who scored 3 and lower on the 7-code assessment test were asked to participate in the research project, which was tied to an after-school learning support programme for their children. The parents, with support from the teacher, had to supervise the homework assignments. The parents and the class teacher became members of a WhatsApp group through which all communication about the homework assignments was conducted.

Our decision to use participatory action research as the study’s design was motivated by the emancipatory potential of the design. Participatory action research allowed for a process through which parents and teachers could come together in the spirit of “masifunde” (Singh et al. 2004), which means “let us teach together”, to aid the grade 1 learners’ scholastic success. The study’s design created the opportunity for parents to collaborate with the teacher by actively participating in their children's homework assignments. It also created the opportunity for these parents to gain literacy skills in Afrikaans, the language of teaching and learning at the school. The communicative instrument that the researchers used to facilitate effective communication between the participating parents and their children’s educators was the popular social media platform WhatsApp. The data consisted of transcripts of the interviews with the participating parents and the teacher, WhatsApp text messages from the communications between the participants and the teacher, and artefacts from the classroom and after-school programme.

During the introductory session between the researchers and the participants we found that the parents did not understand that their decision to educate their children in Afrikaans, a foreign language to them, held grave consequences for their children’s cognitive, social and emotional development. In addition, the parents’ lack of Afrikaans literacy skills prevented them from engaging in their children’s homework, and discouraged participation. We realised that parent involvement in their children’s schooling would not be an automatic response, and that planning, and intervention was required to address this problem. We developed an after-school homework programme that required teacher- parent collaboration to provide learning support to the six Grade 1 learners.

The homework programme led to a collaborative relationship between the teacher and the parents. Even though the homework was in Afrikaans, the WhatsApp communication between the parents and the teacher was in English. We found that with the growth in the parents’ confidence, the communication between them and the teacher increased and expanded. The teacher modelled successful facilitation by constantly encouraging parental participation. The parents experienced the WhatsApp platform as a user-friendly and non-threatening tool. The homework, reminders and tips that the teacher sent were accessible to them at all times, and could be referred to whenever the parents were assisting the child with homework. Although the WhatsApp group was established to facilitate communication between the parents and the educator about the homework, it led to the formation of communication channels between the home and the school as well. WhatsApp gave these parents virtual access to the school and its resources, without their having to visit the school physically. Although the study did not research the grade 1 children's academic achievements, all six learners’ academic performance improved. We attributed this outcome to the teacher-parent collaboration in the after-school programme.

Keywords: Afrikaans; communication; multilingual; parental involvement; WhatsApp

1. Inleiding

In die Suid-Afrikaanse onderwyskonteks is die soeklig op ouerbetrokkenheid ’n welkome skuif om kommunikasie tussen die huis en skool te bevorder. Internasionale sowel as Suid-Afrikaanse studies (Epstein 1995; Heystek en Louw 1999; Van Wyk 2001; Ransom 2004; Singh, Mbokodi en Msila 2004; Lemmer 2007; Daniels 2018) toon dat ouerbetrokkenheid voordelig is vir die kind se opvoedkundige ontwikkeling en sukses. Ons navorsing (Daniels 2017; 2018; Slinger-Steenberg 2018) en ons persoonlike ervaring as opvoeders toon egter dat ouers nie altyd die belangrikheid van hul betrokkenheid by hulle kinders se opvoeding besef nie. Hulle is ook nie altyd ingelig oor die verantwoordelikheid wat hulle het ten opsigte van hul kinders se opvoeding nie. Die internasionale literatuur toon dat daar verskeie faktore is wat aanleiding tot ouers se onbetrokkenheid kan gee, onder andere ongeletterdheid, sosiale klas, en onbekendheid met die skoolkultuur (Delgado-Gaitan 1992; López 2001; Orellana, Monkman en MacGillivray 2002; Martinez 2011). Oor die afgelope drie dekades was daar grootskaalse migrasie van mense oor lands- en provinsiale grense heen. Plaaslik het Suid-Afrikaanse grootliks homogene skoolpopulasies van die verlede plek gemaak vir veeltalige skoolgemeenskappe. ’n Groeiende uitdaging vir staatskole is dat leerders se ouers nie die onderrigtaal van hulle kinders se skole magtig is nie (Singh e.a. 2004; Daniels 2017; Slinger-Steenberg 2018). Sodanige situasie kan dan aanleiding daartoe gee dat ouers hulleself, en die onderwysers die ouers, as onbevoeg beskou om hul kinders akademies te ondersteun. In die artikel lewer ons verslag oor ’n ondersoek oor die rol wat die sosiale-media-instrument WhatsApp kan speel om ouers wat nie die skool se voertaal magtig is nie, te ondersteun met huiswerkopdragte, en om sodoende ouers se betrokkenheid by hulle kinders se opvoeding te bevorder.

As opvoeders betrokke by Wes-Kaapse skole, vind ons dat swart laerskoolleerders se onderrigtaal dikwels nie die taal van hulle ouerhuis is nie (Singh e.a. 2004; Daniels 2018). In die verlede was Suid-Afrikaanse swart ouers se voorkeur om hulle kinders by skole in te skryf waarvan die voertaal Engels is. In die afgelope dekade het hierdie ouers egter toenemend hulle kinders by Afrikaansmediumlaerskole begin inskryf. Andre Gaum, ’n voormalige Wes-Kaapse minister van onderwys, en ander waarnemers skryf die styging in Xhosa- en Engelssprekende leerders by Afrikaansmediumskole toe aan ouers se persepsies dat hul kinders by dié skole gehalte-onderrig ontvang, en dat hulle in die toekoms beter geleenthede in die Wes-Kaap sal ontvang as hulle Afrikaans magtig is (Gaum 2002; Basson en Le Cordeur 2013).

Alhoewel dit enige ouer se demokratiese reg is om toegang tot enige Suid-Afrikaanse staatskool vir sy of haar kind te beding, kan so ’n besluit verreikende gevolge inhou vir hulle kinders se opvoedkundige sukses, veral as die ouers nie hulle kinders in die skool se onderrigtaal kan ondersteun nie. Alhoewel die Grondwet van Suid-Afrika (RSA 1996a) dit stel dat elke leerder die reg het om onderrig in enige van die 11 amptelike tale in staatskole te ontvang, is Afrikaans en Engels, die twee amptelike tale voor die transformasie van die opvoedingstelsel, steeds die voorkeuronderrigtale in staatskole. Ons moet ag slaan op nuwe navorsing wat wys op die negatiewe gevolge wat onderrig in ’n tweede of derde taal vir die kognitiewe, sielkundige en sosiale ontwikkeling van grondslagfasekinders inhou (Hooijer en Fourie 2009; Basson en Le Cordeur 2013). Wanneer ouers nie in staat is om hulle kind op ’n aktiewe opvoedkundige manier te ondersteun nie, ontwikkel sulke kinders opvoedkundige agterstande wat moeilik is om te oorbrug (Torres en Hurtado-Vivas 2011). Ons mening is dat opvoeders, ouers en leerders as vennote van die opvoedingstaak sal moet saamstaan om oplossings vir sulke opvoedkundige uitdagings te vind.

2. Probleemstelling

In die vormingsjare van kinders dien hulle moedertaal as instrument vir identiteitsvorming en integrasie by hulle kultuur. ’n Mens se moedertaal dien as die basis vir geletterdheidsverwerwing, begripsdenke en logiese geheue (Heugh, Siegrühn en Plüddemann (reds.) 1995). Wanneer leerders se kognitiewe akademiese taal van hulle moedertaal verskil, veroorsaak dit kumulatiewe agterstande, onder meer omdat die leerders nie die linguistiese sinspeling van die verskillende vakke kan verstaan of gebruik nie (International Baccalaureate Organization 2008). Besluite oor die onderrigtaal in die laerskooljare van die kind is dus baie belangrik. Kavanagh en Hickey (2013) se navorsing toon dat leerders ontneem word van effektiewe ouerondersteuning wanneer hulle op skool onderrig word in ’n taal wat nie hulle ouers se moedertaal is nie. Kavanagh en Hickey het bevind dat wanneer ouers lae of geen taalvaardigheid in die onderrigtaal van hulle kinders se skole het nie, die ouers onbetrokke bly by hul kinders se opvoeding.

Die verhouding tussen taal en leer is daarom baie belangrik wanneer ’n taal aangeleer word, daar deur ’n taal geleer word en daar oor taal geleer word. Geletterdheid in die leer-en-onderrig-taal word toenemend belangriker vir ’n elementêrevlakleerder, veral wanneer abstrakte kennis verwerf moet word. Die metalinguistiese kultuur van die klaskamer van hedendaagse Suid-Afrikaanse staatskole met sy verskeie moedertale en taalvlakke skep egter komplekse opvoedkundige uitdagings vir opvoeders en bedreig die kwaliteit van die opvoeding wat gelewer kan word. Onderwysers beskik nie altyd oor die kundigheid om leerders wat in ’n tweede of derde taal onderrig ontvang, effektief te ondersteun nie. Voorts het staatskole ook nie noodwendig programme of ondersteuningsmeganismes in posisie om hierdie leerders of ouers te ondersteun nie.

Een van die skrywers is ’n opvoeder by ’n Afrikaanse laerskool waar die aantal Xhosasprekende leerders jaarliks toeneem, en daarmee nuwe opvoedkundige uitdagings vir die opvoeders skep. In die graad 1-groep is daar ’n kohort Xhosasprekende kinders wie se ouers glad nie Afrikaans magtig is nie. Weens die leerders se beperkte vaardighede in Afrikaans sukkel hulle om hul kognitiewe vaardighede in die akademiese taal te verbeter. Dis veral met huiswerktake waar sulke leerders sonder ondersteuning moet klaarkom omdat hulle ouers nie in staat is om betrokke te raak by hulle kinders se huiswerk nie. Volgens die graad 1-onderwysers lei die gebrek aan ’n gemeenskaplike taal tussen die skool en die huis ook tot kommunikasieprobleme met die ouers oor hulle kinders se kognitiewe agterstande.

Ons literatuursoektog het getoon dat daar ’n gebrek is aan gedokumenteerde navorsing oor Xhosasprekende leerders se vordering in Afrikaanse skole, en gepaardgaande daarmee, die ouers se rol in hulle kinders se akademiese sukses. Die motivering vir die navorsing was daarom om ondersoek in te stel na hoe kapasiteit gebou kan word by Xhosasprekende ouers sodat hulle hul graad 1-kinders met hulle skoolwerk kan ondersteun. Omdat ons taal as ’n struikelblok tot kommunikasie geïdentifiseer het, het ons ’n gebruikersvriendelike kommunikasie-instrument waarmee die ouers vertroud is en wat hulle in hulle daaglikse lewe gebruik, geïdentifiseer om as instrument vir kommunikasie te dien. Ons het besluit op WhatsApp, die gewilde mobiele-boodskap-diens vir slimfone. Die 2000’s word gekenmerk deur fenomenale groei in digitale kommunikasie, veral op grondvlak (Bouhnik en Deshen 2014). In die algemene omgangslewe maak mense van elektroniese kommunikasiekanale soos e-posse, SMS’e, Facebook, Twitter en WhatsApp gebruik. Elkeen van hierdie kommunikasiekanale het verskillende eienskappe wat geskik is vir verskillende doeleindes. Voorts is hulle maklik toeganklik vir enigeen wat toegang het tot ’n slimfoon. Die WhatsApp diens het in 2015 ongeveer 800 miljoen internasionale gebruikers gehad, en is gewild onder Suid-Afrikaanse verbruikers van alle rasse en sosiale klasse (Aharony en Gazit 2016). Ons wou ouers wat daarmee vertroud is, oriënteer om dit aan te wend om kommunikasie tussen die opvoeder en die ouer te fasiliteer. Deur gebruik te maak van WhatsApp kon ’n gees van “masifunde” (Singh e.a. 2004), wat beteken, “kom ons leer saam”, tussen ouers en opvoeders ontwikkel word, tot voordeel van graad 1-leerders se akademiese sukses. Ons wou ook die bemagtigingspotensiaal van WhatsApp om die deelnemende ouers se betrokkenheid by die onderrig en leer van hulle kinders te bevorder, ondersoek. Die navorsingsvraag wat ons navorsing gerig het, was: Hoe kan WhatsApp die Xhosasprekende ouers se vaardighede verbeter sodat hulle hul graad 1-leerders met huiswerk kan ondersteun?

3. Teoretiese en konseptuele raamwerk

3.1 Ouerbetrokkenheid

Ouers is die primêre opvoeders van die kind by die huis en is die kind se grootste menslike hulpbron in sy opvoedkundige ontwikkeling. Hulle is belangrike rolspelers wat ’n leerkultuur by die huis kan skep en kan onder andere toesien dat hulle kinders tuiswerk voltooi. Die beginsel dat ouers ’n veilige omgewing vir hulle kinders in die gesin skep, word as vanselfsprekend aanvaar deur opvoeders (Epstein 2001). Volgens Epstein (2009) is dit die ouers se rol om te voorsien in die primêre behoeftes van hulle kinders, en sluit dit verantwoordelikhede in soos die voorsiening dat hulle kinders voedsame kos inneem, klere het om aan te trek en ’n veilige huiskonteks beleef. Ouerbetrokkenheid behels egter nie net die versorging van kinders nie, maar ook die aanvaarding van die verantwoordelikheid vir hulle ontwikkeling en opvoeding (Lemmer 2007; Daniels 2017). Epstein (2001) het ses tipes ouerlike betrokkenheid voorgestel, naamlik ouerskap, wedersydse kommunikasie tussen die skool en die ouer, gebruik van ouer-vrywilligers, tuiswerk, betrokkenheid by besluitneming, en samewerking met die gemeenskap. Die ouerbetrokkenheid-model, ook bekend as Epstein se skool-gesin-gemeenskap-vennootskap-model, verwys na die oorvleuelende invloed van die gesin, skool en gemeenskap, en die belangrikheid daarvan vir die optimale ontwikkeling van die kind (Epstein 2001). Epstein beskou skool-ouer-vennootskappe as voordelig vir alle rolspelers, en argumenteer dat wanneer ouers betrokke is by hul kinders se skoolopvoeding, die kinders akademiese en sosiale suksesse ervaar. Epstein (2001) se navorsing toon dat ouers wat ingelig en betrokke is by hul kinders se skoolopvoeding, ’n positiewe houding teenoor opvoeding handhaaf en dat dit hulle kinders se prestasie positief beïnvloed. Volgens dié denkwyse bied die gesin die sosiale, kulturele en emosionele ondersteuning wat die kind benodig, terwyl die skool die geleentheid vir kinders se positiewe interaksies met mekaar bied om sodoende hul tuiservarings te verbeter en verwante leer te ondersteun (Epstein 2009).

Kinders se potensiaal word gevoed deur die stimuli in die kontekste waarin hulle hulself bevind, asook die konneksies wat daar in sulke kontekste tussen hulle en hul ouers en met ander kinders bestaan (Patrikakou, Weissberg, Redding en Walberg 2005). Alhoewel kinders se ontwikkeling in verskillende sisteme plaasvind, wat die skool, huis en gemeenskap insluit, toon navorsing tog dat ouerbetrokkenheid by die huis die grootste invloed op kinders se ontwikkeling het (Rathus 2003). Dit is omdat ouers reeds vanaf hul kinders se geboorte belangrike fasiliteerders van hul emosionele, sosiale en kognitiewe ontwikkeling is (Patrikakou e.a. 2005). Die internasionale en nasionale navorsing oor ouerbetrokkenheid toon dat ouerdeelname in hul kinders se opvoeding van kardinale belang is en as vereiste gestel kan word vir kwaliteitopvoeding in skole (Epstein 1995; Singh e.a. 2004; Bryan en Hendry 2012).

Anders as in die verlede, verwag opvoeders deesdae dat ouers aktief betrokke sal wees by hulle kinders se skoolwerk. Ouers moet hulle kinders in huiswerkopdragte ondersteun en aanmoedig om aan skoolaktiwiteite deel te neem (Constantino 2003). Oor die laaste aantal dekades is baie navorsing gedoen oor die belangrikheid van ouer-opvoeder-vennootskappe (Lemmer 2007; Epstein 2011; Daniels 2017). As opvoedkundiges voer ons ook aan dat vennootskappe tussen skool, familie en gemeenskap ’n menigte opvoedkundige voordele vir effektiewe onderrig en opleiding inhou. Volgens Epstein (2001) word ’n omgee-gemeenskap onder leerders gevorm wanneer opvoeders, ouers en gemeenskappe mekaar as vennote in die opvoedingstaak beskou, daarom stel sy voor dat skole met vernuwende planne na vore moet kom wat ouers by die opvoeding van hul kinders sal betrek. Die Suid-Afrikaanse Skolewet (RSA 1996b) stel die vennootskap tussen die huis en die skool as ’n noodsaaklike vereiste vir effektiewe skoolbestuur en maak voorsiening vir gesamentlike verantwoordelikheid vir die kind se opvoeding.

3.2 Sosiale netwerke as kommunikatiewe fasiliteerder van opvoeding

Ons ontleding van vorige navorsing aangaande die integrasie van sosiale netwerke in opvoeding toon dat die aard van die WhatsApp eienskappe bydra tot die leerproses. Voordele sluit in die fasilitering van gesamentlike leer, aktiewe deelname aan klasbesprekings, vryheid om enige tyd en plek ’n boodskap te stuur, en die geleentheid om informeel te kan kommunikeer (Scornavacca, Huffen en Marshall 2009). Vir die navorsing het ons besluit op WhatsApp weens die platform se gebruikersvriendelikheid en die gewildheid daarvan onder Suid-Afrikaanse gebruikers. Die mobiele boodskapdiens se gebruikersvriendelikheid maak dit ’n baie gewilde sosialemediaplatform vir alle ouderdomsgroepe en sosiale klasse wêreldwyd (Bouhnik en Deshen 2014). Kommunikasie is moontlik met enige slimfoongebruiker, mits die gebruiker toegang tot die internet het en die toepassing op die slimfoon geïnstalleer is (Aharony en Gazit 2016). WhatsApp bied verskeie funksies en kommunikasiemoontlikhede aan gebruikers, soos dat hulle deur teksboodskappe, foto’s, video’s en klank inligting met ander kan kommunikeer. Die toepassing kan ook aangewend word as soekenjin op die internet. Om hierdie fasiliteite te geniet vereis slegs dat die verbruiker data tot sy/haar beskikking het.

Hierdie diens het unieke eienskappe, oftewel funksies, wat die skep van ’n kommunikasieplatform tussen belanghebbendes moontlik maak. Een van die unieke eienskappe is die opsie om ’n private kommunikasiegroep te kan stig wat individue toelaat om binne sekere grense met mekaar te kan kommunikeer, opinies uit te ruil, en oor ’n saak te beraadslaag. Dit is ’n inklusiewe medium aangesien individuele lede aan alle lede van die groep gelyktydig inligting kan deurstuur. Alle groepslede geniet dus gelyke regte en toegang. Vir die navorsing is die ouers en die opvoeders as lede van ’n WhatsApp-groep geregistreer, en die deelnemende lede moes dan die toepassing as kommunikasieplatform gebruik.

4. Die empiriese ondersoek

In die onderafdelings wat volg, word verskillende aspekte van die studie uitgelig.

4.1 Navorsing as etiese proses

Hierdie navorsingstudie voldoen aan die neergelegde etiese vereistes vir navorsing van die Universiteit Stellenbosch. Navorsing gaan gepaard met respek vir die deelnemers se persoonlike integriteit. Persoonlike integriteit behels die reg op fisieke integriteit, vryheid, privaatheid, vertroulikheid, onafhanklikheid en selfbeskikking (Allan 2001). Etiese besluite waaroor ons moes besin, was hoe wedersydse vertroue tussen die navorsers en die deelnemers gebou kon word (Silverman 2006). Hiervoor is privaatheid en anonimiteit belangrike beginsels om te volg, want ons wou die identiteit van die deelnemers beskerm (Blaxter, Hughes en Tight 2001) in ons bekendstelling van die bevindinge.

Aangesien die studie by ’n staatskool onderneem sou word, het ons vooraf toestemming by die Wes-Kaapse Onderwysdepartement verkry. Hierdie toestemming is verleen op voorwaarde dat die name van die deelnemers en die skool nie in enige verslae bekend gemaak sou word nie. Toestemming om die navorsing by die betrokke skool te doen, is vergemaklik deurdat een van die skrywers hiervan “binnestander”-status as opvoeder by die skool geniet. Die proses van ingeligte toestemming om aan die studie deel te neem, is gefasiliteer deur ’n vergadering met die graad 1’s se ouers en opvoeder om formeel die navorsingsproses aan hulle te verduidelik ten einde hulle instemming as deelnemers te bewerkstellig. Gedurende die ontmoeting met die deelnemers is die doel en uitkomste van die navorsingsproses breedvoerig verduidelik en is genoegsame tyd toegestaan om vrae te beantwoord en onduidelikhede en onsekerhede oor deelname uit die weg te ruim. Die ses ouers en die graad 1-onderwyser is ingelig dat deelname vrywillig is en dat hulle op enige tydstip aan die navorsing kan onttrek sonder dat dit nadelige gevolge vir hulle sou inhou. Flick (2006) argumenteer dat waar navorsing onderneem word in ’n konteks waar verskeie persone van dieselfde werksopset betrokke is, die kwessie van vertroulikheid en anonimiteit problematies kan wees. Ons besluit op verskansing van die identiteit van die deelnemers was sodat sensitiewe data nie aan ’n spesifieke ouer gekoppel kon word nie (Mertens 2005). Alle name in die oorspronklike data is dus verskans en met skuilname vervang vir alle aanbiedinge en publikasies oor die navorsing. Ons het alle harde kopieë van transkripsies en rekords veilig gestoor in ’n toesluitkabinet waartoe slegs die navorsers toegang gehad het.

4.2 Navorsingsontwerp en metodologie

Ons besluit op deelnemende- aksienavorsing (DAN) as die studie se ontwerp is beïnvloed deur die ontwerp se potensiaal om die ouers as vennote van hulle kinders se opvoeding te vestig. Die potensiaal van DAN as navorsingsontwerp was dat dit die ouers as deelnemers kon bemagtig en daardeur bevredigende vorme van kommunikasie tussen skool en huis oor opvoeding kon bewerkstellig (Crane en O’Regan 2013). Hierdie ontwerp se potensiaal om die deelnemende ouers met kennis en vaardighede toe te rus, en hulle te laat inkoop op ’n skoolvennootskap ter bevordering van die kind se leerproses, was ons regverdiging vir die ontwerpbesluit. Die ontwerp se metodologie behels ’n sikliese proses wat onderskei word deur ’n plan van aksie, waarneming en kritiese besinning.

In DAN word die deelnemers deel van die navorsingspan en word erkenning gegee aan hulle as medenavorsers en medebesluitnemers wat oor kundigheid beskik om besluite oor die navorsingsproses te neem. So byvoorbeeld is die huiswerkprogram voorafgegaan deur konsulterende fokusgroepgesprekke met die deelnemende ouers en die graad 1-opvoeder om die probleem wat ondersoek sou word, verder toe te lig. Die data wat verkry is tydens die verkenningsgesprek is ontleed en besluite is geneem in konsultasie met die opvoeder en ouers oor ’n plan van aksie. Die plan waarop besluit is, was dat ’n naskoolse leerondersteuningsprogram vir hulle kinders ontwikkel sou word. Die ouers sou, met die ondersteuning en leiding van die onderwyser, betrokke raak by die toesighouding van die huiswerktake. WhatsApp sou as kommunikasieplatform tussen ouer en opvoeder dien. Die data verkry uit persoonlike onderhoude en die WhatsApp-groep-kommunikasie tussen die ouers en die opvoeder, sowel as die kommunikasies tussen die ouers, is, nadat dit getranskribeer is, onderwerp aan kwalitatiewe inhoudsontleding (Patton 2002). Ons het tydens die kwalitatiewe inhoudsontleding twee prosesse van data-ontleding (Henning 2004) gevolg, naamlik ’n oop koderingsproses gevolg deur die groepering van die kodes in kategorieë. Die kategorieë en temas relevant tot die navorsingsvraag word later in die artikel voorgelê en bespreek (Patton 2002).

Soos gepas vir ’n deelnemende-aksienavorsingstudie sou die navorsers deur kritiese besinning die vorige aksie hersien en sodoende die volgende siklus beplan. Die ontwerp sou reflektiewe denke en kommunikasie oor die ouers se rol en hulle bydrae tot hulle kinders se opvoedkundige sukses fasiliteer. Die navorsers het die deelnemers se toestemming gehad om as waarnemers die WhatsApp-groep-inskrywings te lees en dit as data te gebruik.

4.3 Die konteks en populasie

Die konteks vir die studie was ’n landelike Afrikaanse primêre skool buite Stellenbosch. Ons keuse van die graad 1-jaar was daarop gerig dat ouers reeds vanaf die eerste formele-onderrig-jaar aktief betrokke kan raak by die opvoeding van hul kinders. Ons het die Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsinstrument gebruik om alle Xhosa-moedertaalsprekende graad 1-leerders se prestasie in Afrikaans te bepaal. Deelname was beperk tot leerders wat ’n kode 3 en laer in Afrikaans Huistaal op die 1-7-skaal behaal het. Hulle ouers is genader en uitgenooi om deel te neem aan navorsing wat aan ’n leerondersteuning-huiswerkprogram vir hulle graad 1-leerders gekoppel sou word. Tabel 1 hier onder toon die ses graad 1-leerders se assesseringsuitslae voor aanvang van die studie.

4.4 Die ondersteuningsprogram

Vir ses weke het die ses graad 1-leerders daagliks na skool aan ’n gestruktureerde leerondersteuningsprogram deelgeneem. Ons het McCarrier, Pinnell en Fountas (2000) se uitleg gevolg vir die klaskamerorganisasie om interaksie tussen die opvoeder en die ses leerders optimaal te benut. Leerders is in klein groepies ingedeel waar hulle op ’n een-tot-een-basis ondersteuning van die onderwyser ontvang het om te leer skryf. Die leerders se begrip van die skryfproses, die verskillende funksies van die geskrewe taal en kennis van letter-klank-kombinasies en woordkennis is op hierdie wyse uitgebrei. Vaardighede waarop hierdie ondersteuningsprogram gefokus het, en wat deur die huistaalkurrikulum voorgeskryf word, is (i) luister en praat; (ii) klanke; asook (iii) lees. Na afloop van elke naskoolse sessie is die huiswerk aan die ses ouers op WhatsApp deurgegee.

Die deelnemende ouers moes toegang tot ’n slimfoon hê en ’n WhatsApp-gebruiker wees. Vir deelname aan die navorsing is die ouers en die graad 1-opvoeder as lede van dieselfde WhatsApp-groep geregistreer. Tydens die program was dit die kommunikasieplatform vir die ouers en die opvoeder. Die taak van die ouer was om die leerder te ondersteun en toe te sien dat hy/sy die huiswerk doen. Die ouers het visuele materiaal van die huiswerktaak en ’n mondelinge opname as handleiding ontvang. In die klankopname is die opdrag eers in Engels verduidelik sodat die ouers daarvan kon sin maak. Daarna het ’n herhaling van die verduideliking in Afrikaans gevolg. Die regverdiging vir die Engelse klankbaan was dat dit ouers moes oriënteer en hulle begrip van die huiswerk moes versterk. Die Afrikaanse klankbaan is voorsien sodat die ouers die opdrag in Afrikaans, soos in die klas deur die opvoeder gedoen, kon oordra.

Die onderwyser kon, as lid van die WhatsApp-groep, die interaksie wat op die WhatsApp-groep plaasvind, monitor en kon ouers se vrae wat gepos word, in groepsverband beantwoord. As ’n sleutelinformant in die studie, maar ook ’n opvoeder, kon sy waardevolle insae insigte kry in haar leerders se ouers se behoeftes sowel as hulle uitdagings.

5. Bevindinge

Ons deel vervolgens die bevindinge van die studie.

5.1 Die verkenningsgesprek tussen ouer en opvoeder oor die kind se opvoeding

Voor die aanvang van die leerondersteuningsprogram was ons agtergrondkennis van die Xhosasprekende ouers beperk tot die inligting wat op hulle kinders se aansoekvorms verskyn. Die gefokuste verkenningsgesprek het dus ’n geleentheid geskep vir die navorsers om insig te ontwikkel in die ouers se agtergrond en hulle menings oor die waarde van opvoeding. Ons kon ook navraag doen oor die ses enkelouers se persoonlike betrokkenheid by hulle kinders se opvoeding. Tydens die ontmoeting met die ses deelnemende ouers en die opvoeder het ons data ingewin oor die ouers se motivering met die plasing van hulle kinders by die betrokke skool, sowel as hulle uitdagings om opvoedkundige ondersteuning aan hulle kinders te bied. Ons het ook die graad 1-opvoeder se opvoedkundige uitdagings met die spesifieke leerderpopulasie bekom.

5.1.1 Kinders se ongeletterdheid in die voertaal lei tot akademiese probleme

Tydens die gesprek het die opvoeder haar Xhosasprekende graad 1-leerders se ongeletterdheid in die voertaal, Afrikaans, uitgewys as die onderliggende oorsaak van die akademiese probleme waarmee hulle worstel. Omdat die leerders nie die onderrigtaal magtig is nie, sukkel hulle om die leerstof te bemeester. Volgens die opvoeder het dit tot gevolg dat die leerders reeds vanaf graad 1 nie huiswerk voltooi nie. Die opvoeder was van mening dat die Xhosasprekende ouers ook moontlik nie die huiswerkopdragte verstaan nie, ’n mening wat bevestig is deur die ouers. Die ses deelnemende ouers was glad nie Afrikaans magtig nie en hulle gebruik van die taal in hulle daaglikse lewe was minimaal. Hulle het erken dat hulle onvermoë om in Afrikaans te kommunikeer hulle daarvan weerhou om aktief by hulle kinders se huiswerktake betrokke te raak. Wat ons ontleding van die verkenningsgesprek uitgewys het, was dus dat die taalhindernis onbetrokkenheid by die ouers aanmoedig, sodat die ouers dan heeltemal afstand doen van hulle opvoedkundige verantwoordelikhede teenoor hul kinders se huiswerk.

Die onderwyser se mening was voorts dat wanneer jy ’n ander taal wil bemeester, jy eers die basiese leerbegrippe in jou moedertaal onder die knie moet kry, omdat dit later dan makliker is om hierdie begrippe na enige ander taal oor te dra. Haar mening was dat die ouers hulle kinders se opvoeding in die proses benadeel, want:

In die eerste plek moet hulle nou leer lees en skryf en wat alles … en nou moet hulle dit nog in ’n taal doen waarmee hulle glad nie bekend is nie. So hulle leer nog ’n nuwe taal ook aan.

5.1.2 Ouers glo dat taal ekonomiese kredietwaarde het

Die ses Xhosasprekende ouers het, soos reeds gemeld is, oor geen of minimale taalvaardighede in Afrikaans beskik. Ons wou daarom vasstel wat hulle motivering was om hul kinders by ’n Afrikaansmediumskool in te skryf. Wat uit die gesprek gou duidelik geword het, was dat die ouers hulle eie gebrekkige taalvaardighede in Afrikaans en Engels, Suid-Afrika se twee voormalige amptelike tale, as agterstande beleef in hulle volwasse lewens. Hulle wou nie hê dat hulle kinders soortgelyke agterstande beleef nie; vandaar hulle besluit om hulle kinders by ’n Afrikaansmediumskool in te skryf. Volgens Zintle, een van die ouers, bied vlotheid in Afrikaans en/of Engels, die voertale in Afrikaansmediumskole, meer geleenthede en ’n beter toekoms aan hulle kinders. Alhoewel sy ’n Zoeloe is, is sy xhosasprekend omdat sy as ’n swart landelike leerder haar primêreskoolopleiding in Xhosa ontvang het. Volgens haar het gebrek aan Engels en Afrikaans haar kanse op ekonomiese bemagtiging, en werk, verskraal. As ouer is dit vir haar daarom belangrik dat haar seun toegang tot meer geleenthede moet kry. Naas Xhosa wil sy hê dat hy ook Afrikaans en Engels aanleer. Sy regverdig haar besluit as volg:

... Because I couldn’t do all those stuff. So I want him to do that. He is speaking Xhosa and I want him to speak Afrikaans and English … and then he can learn other languages too.

Volgens Zintle is Afrikaans, naas Engels ’n belangrike taal om te bemeester, want dit gee die taalsprekers toegang tot ’n wyer wêreld. Haar mening weerspieël ook in die ander ouers se narratiewe. Hulle kinders is ingeskryf by die Afrikaansmediumskool omdat die ouers in die Wes-Kaap die mag van Afrikaans en Engels oor ander Suid-Afrikaanse tale persoonlik beleef. Stellings soos: “I wanted him to learn Afrikaans and English” en “I always wanted him to learn Afrikaans” tydens dié gesprek interpreteer ons as die werkersklasouers se pogings om hulle kinders meertalig te maak ter voorbereiding vir ’n beter ekonomiese toekoms.

5.1.3 Ouers het beperkte insig in die waarde van moedertaalonderrig

Tydens die verkenningsgesprek was dit ooglopend dat die ouers nie aanvanklik die belangrikheid van moedertaalonderrig besef het of insig daaroor geopenbaar het nie. Ouers soos Zintle en Thandi het byvoorbeeld nie hulle kinders se bestaande opvoedkundige probleme in die grondslagfase in verband gebring met hulle besluit om hulle kinders in Afrikaans, ’n vreemde taal vir die gesin, te laat onderrig nie. Die ouers het ’n naïwiteit openbaar oor die omvang van die probleem en sy oplossing, met opmerkings van Thandi soos: “She will just have to learn”, of Anesipho se voorstel van “I can help where I can.” Thandi se kommentaar was: “Children learn quickly so it must be easy for them to learn Afrikaans.” Die ouers was eerder prakties ingestel oor hoekom hulle wou hê dat hulle kinders Afrikaans moes aanleer. In plaas van om die Afrikaanse voertaal as ’n hindernis tot hulle kind se ontwikkeling te beskou, beskou hulle dit as ’n belegging in die kind se meertaligheid. Voorts sou die aanleer van Afrikaans (en Engels) in die toekoms voordelig wees vir die individu omdat meertaligheid hom/haar as volwassene toegang tot ’n wyer werkersomgewing, en moontlikhede, bied.

5.2 Die rol en bydrae van WhatsApp tydens die intervensie

As deel van die ouers se betrokkenheid by die leerondersteuningprogram het hulle onderneem om tydens die skoolweek daagliks aktief betrokke te wees in die WhatsApp-groep. Soos reeds gemeld, was die doel met die WhatsApp-groep om ondersteuning aan die ouers te bied met hulle fasilitering van huiswerk en ook as instrument om kommunikasie tussen die onderwyser en die ouer te vergemaklik. Ons aanname was dat die Xhosasprekende ouers met deelname aan die WhatsApp-groep hulle kapasiteit kon bou. Hierdie aanname is deur die data ondersteun.

Tydens die ses weke waartydens die program aangebied is, dui die WhatsApp-kommunikasie daarop dat die ouers baie met die opvoeder konsulteer oor die uitvoer van en toesighouding oor die huiswerkopdragte. Hierdie gesprekke tussen die opvoeder en ouers vind almal in Engels plaas. Nadat die onderwyser ’n WhatsApp-instruksie aan die ouers gelaai het, het die ouers in teksboodskappe daarop gereageer op soortgelyke wyse as wanneer hulle in die persoonlike, fisiese teenwoordigheid van die onderwyser sou wees. Die data toon ook dat ’n samewerkverhouding tussen die ouers en die opvoeder ontwikkel het. Die ouers se reaksie op die WhatsApp-groep was oorwegend positief oor die ses weke lange huiswerkperiode.

Die ouers het die WhatsApp-ondersteuningsgroep verwelkom aangesien daar volgens hulle voorheen nie veel leiding en ondersteuning vanaf die skool aan hulle gebied is nie. Hulle het veral die duidelike instruksies en verwagtinge met betrekking tot die huiswerktake op WhatsApp verwelkom. Een van die ouers wat voorheen nie sukses gehad het met hulp aan haar kind nie, som haar ervaring met die ondersteuning soos volg op:

Before, you just see the homework and then you don’t even know what is expected from you to do. [With WhatsApp] you can actually see and hear what you have to do as the audio is with the homework. It works much better with the audio …

Die ouers het op verskeie ander voordele van die WhatsApp-riglyne ter ondersteuning van die huiswerk gewys. Een daarvan is die hulp wat hulle ontvang het met die uitspraak van Afrikaanse woorde:

Before, I could not even pronounce (Afrikaans) words and Ndiviwe also don’t pronounce all the words correctly. Then with the voice note I now know how to say it, and correct her as well. So I hear, Oh okay its not “a” it is something else. So I get to learn with my daughter as well. So it really helps.

Een van die voordele wat Iviwe gedeel het oor die WhatsApp-kommunikasie, is die insluitendheid van die proses, veral wanneer kinders afwesig is van skool. Alhoewel haar seuntjie op een dag tydens die program afwesig was weens griep, kon sy voortgaan om hom te ondersteun omdat die huiswerk via Whatsapp beskikbaar was aan haar:

We are trying, Miss, although he is bit sick of flu. He was absent today but thank you, now he can do homework because of the group message.

Weens die formaat van die proses was die opdrag en instruksies beskikbaar om te eniger tyd toegang te verkry. WhatsApp het dit vir die ouers moontlik gemaak om die huiswerk op hul slimfoon te stoor. Dit is deur die ouers as ’n pluspunt beleef, want sou die ouer nie self beskikbaar wees om met huiswerk te ondersteun nie, kon sy die huiswerkopdrag aan iemand anders stuur wat wel die kind kon ondersteun. Al die deelnemende ouers was enkelouers. Ons het gevind dat, behalwe die ouers, ander rolspelers, soos ’n ouma, ’n broer of ander volwassene, die kinders met huiswerk ondersteun. Tydens die onderhoude het ouers vertel van hoe hulle die klankgreep aan sodanige persone stuur sodat hulle die huiswerktaak beter kan verstaan. Sommige ouers was van mening dat die WhatsApp-aanbieding hulle voorberei om soos die onderwyser die taak aan die kind te verduidelik. “It came in very handy. because you actually know and understand from the teacher’s side …”

’n Interessante bevinding van die studie was dat dit die intergenerasie-aard van die leerproses versterk. Die metodologie het die ouers sowel as die leerders met akademiese take wat buite die klaskamer geskied, ondersteun. Die ouers het met hulle deelname begin leer hoe om hulle uitspraak van Afrikaanse woorde te verbeter, en hulle is aangemoedig om Afrikaans aan te leer. Die leerproses deur ’n sosialemediaplatform het ook ander leerders en rolspelers in die uitgebreide gesin aangemoedig om deel te word van die leerproses.

5.3 Kommunikasie met die onderwyser en/of ander ouers

Bestaande navorsing oor ouerbetrokkenheid (Epstein 2001; Singh e.a. 2004; Lemmer 2007; Epstein 2009; Bryan en Hendry 2012; Daniels 2017) identifiseer kommunikasie as een van die belangrikste faktore vir ouerbetrokkenheid, en toon dat ’n gebrek daaraan die verhouding tussen die skool en die huis benadeel. Die WhatsApp-groep het as ’n platform gedien waarop ouers met die onderwyser en die skool kon kommunikeer. Ons ontleding toon dat WhatsApp ’n gebruikersvriendelike platform vir beide ouers en die opvoeder begin word het, en dat hulle dit as ’n effektiewe kommunikasiekanaal beleef het. Reeds tydens die gespreksforum is die onderwyser as ’n belangrike rigtinggewer geïdentifiseer deur die ouers. Tydens die leerondersteuningsprogram het ons haar as ’n waardevolle bron beleef omdat sy ouers gefokus gehou het. Omdat sy hulle kommunikasie deurgaans gemonitor het, kon sy, waar nodig, tussenbeide tree om die belangrikheid van sekere sake te beklemtoon waarop ouers moes fokus in hulle kommunikasie met die leerders. Die volgende boodskap van haar: “The sounding of the words is very important, guys, as well as the sound recognition. They need to recognise the sounds in the words” het ouers gehelp om te weet waarop om te fokus. Die onderwyser het op grond van sekere versoeke ook addisionele huiswerk vir sommige leerders voorgeskryf. Individuele ouerspesifieke kommunikasie deur die opvoeder het ouerbetrokkenheid aangemoedig, aangesien dit die ouers gemotiveerd gehou het om daagliks die leerders te ondersteun.

Wat ons ontleding van die WhatsApp-gesprekke toon, is dat die deelnemende ouers se selfvertroue om met die opvoeder te kommunikeer, gegroei het tydens die program. Ons ontleding van hulle kommunikasie toon dat hulle begin gesprekke voer het oor ander skoolverwante aangeleenthede. Wat die data uitlig, is dat WhatsApp gedien het as platform om inligting oor huiswerk deur te gee, sowel as om ander inligting oor skoolverwante sake te bekom. So byvoorbeeld sou ouers navraag doen oor verrigtinge wat by die skool aan die gang was en die onderwyser kon onmiddellik daarop reageer deur ’n boodskap terug te stuur. Deurdat die navraag op die WhatsApp-groep gedoen is, het ander ouers wat ook oor dieselfde kwessie onseker was, by die onderwyser se antwoord baat gevind. Die ouers het die vrymoedigheid begin ontwikkel om die platform te gebruik om algemene vrae waarby almal belang het, op die WhatsApp groep te vra, en deur die deel van inligting via die medium kon alle ouers baat vind daarby.

5.4 Die slimfoon as stoorfasiliteit en tussenganger

’n Baie waardevolle aspek van die laai van die huiswerk op WhatsApp is reeds genoem: dat dit op hulle slimfone gestoor kon word en dus altyd toeganklik was vir die ouers. Die opvoeder kon ook te alle tye in gesprek tree met ouers. Sy het dit meestal gebruik om hulle aan te moedig en van addisionele inligting te voorsien. Een van die ondersteuningsmeganismes en vorme van bystand met huiswerk was om hersiening te doen. Die onderstaande boodskap van die onderwyser was ’n tipiese voorbeeld van ’n herinnering wat ouers ontvang het om hulle taakgerig en betrokke te hou:

Can you see to it that they read through the week’s work, please? They can also sound Monday’s and Tuesday’s work.

Weens hulle vertroudheid met slimfoontegnologie was dit baie maklik en eenvoudig vir die ouers om die boodskap op versoek aan die leerder te speel. Selfs al sou ’n leerder afwesig wees, soos in die geval van Iviwe se seun, kon die ouer steeds die huiswerk op haar slimfoon ontvang en kon die leerder en ouer steeds deel bly van die huiswerkprogram. Die deelnemers was almal enkelouers en hulle het heel dikwels beperkte tyd tot hulle beskikking gehad om hulle kinders te ondersteun. ’n Ander definitiewe voordeel, wat ook reeds genoem is, maar beklemtoon kan word, was dat die proses dit moontlik gemaak het vir die ouers om die lesse met ander volwassenes in hulle binnekring te deel sodat hulle ook by die huiswerk betrokke kon wees. Die stoorfasiliteit het dus alternatiewe opsies vir die ouers moontlik gemaak, soos om die huiswerkopdrag aan ’n ondersteuningsnetwerk te stuur wat die kind dan met huiswerk kon help, sou die ouer nie in staat wees om dit te doen nie.

5.5 Die interaktiewe aard moedig intergenerasieleer aan

Die ouers was baie entoesiasties om gelyklopend met hulle kinders Afrikaans aan te leer, en het die Afrikaanse klankgrepe wat die huiswerktekste vergesel het, as waardevol beleef. Die WhatsApp-groep het nie net die leerders akademies ondersteun nie, dit het ook hulle ouers aangemoedig om met die voertaal om te gaan. Tabel 2 hier onder bevat uittreksels van die ouers se WhatsApp-kommunikasie met die opvoeder oor die aanleer van Afrikaans.

5.6 Opvoedkundige vordering

Soos reeds genoem (afdeling 4.3), het ons die Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsproses gebruik om graad 1-moedertaalsprekers van Xhosa wat ’n kode 3 en laer in Afrikaans Huistaal op die 1-7 skaal behaal het, vir die navorsing te identifiseer. Na die ondersteuningsprogram het ons die opvoeder gevra oor hulle aanpassing en deelname in die klaskamer. Die prestasieskedule vir die jaar se vordering toon dat die leerders wat aan die navorsing deelgeneem het, akademies presteer het. Al hierdie leerders het in die eerste kwartaal onderpresteer, wat nie verbasend was nie, aangesien hulle nog moes aanpas by formele onderrig, en dit in ’n vreemde taal geskied het. Vanaf die tweede kwartaal begin hulle wel verbetering toon. Die huiswerkprogram het in die tweede kwartaal begin en tot in die derde kwartaal gestrek. In hierdie twee kwartale het hulle beter uitslae begin toon, en was hulle finale vordering op die prestasieskedule gemiddeld 2 kodevlakke hoër. Volgens die klasonderwyser is hulle verbetering ook op verskeie ander vlakke te bespeur, soos met aanpassing en deelname in die klas. Sy vertel hoe een van die leerders se leesvaardighede so verbeter het dat sy nou in die gevorderde leesgroep ingesluit is. Die opvoeder vermeld ook dat die betrokke leerders se selfvertroue baie verbeter het. Sy vertel:

Die een dogtertjie het nooit met my gepraat nie en het altyd vir haar maatjie gesê om vir juffrou te gaan vra sy moet badskamer toe gaan. Sy kom nou al self vra … en sy sal ook ietsie by sê. Hulle almal het baie verbeter in daai opsig.

Figuur 1. Bevorderingskedule

Alhoewel die navorsing nie die kind se prestasie nagevors het nie, is die opvoeder en die ouers dit eens dat die Xhosasprekende betrokke leerders se verbeterde opvoedkundige prestasies die gevolg is van die ondersteuningsproses. Die opvoeder gebruik die bevorderingskedule-artefak wat ingesluit is, om haar mening te ondersteun.

6. Samevatting

Ouers se betrokkenheid is belangrik in alle fases van die kind se ontwikkeling, hetsy sosiaal of emosioneel (Berthelsen en Walker 2008; Venter 2011). Ouers se betrokkenheid en die opvoedkundige ondersteuning wat hulle tuis aan hul kinders bied, bevorder die bekwaamheid, selfvertroue en akademiese sukses van die kinders (Gonzalez 2002; Wait, Meyer en Loxton 2005). Ons fokus in die artikel was op ouers se ondersteuningsrol in die kind se leerproses. Net soos Van Wyk en Lemmer (2009) glo ons dat ouerbetrokkenheid op akademiese vlak nie outomaties plaasvind nie; dit verg beplanning, en soms ingryping.

By die Afrikaanse skool waar die studie onderneem is, is dit ’n uitdaging vir opvoeders om Xhosasprekende leerders effektief te ondersteun en by te staan weens die tekort aan hulpbronne en die diverse leerderprofiel. Ons het bevind dat die Xhosasprekende ouers dikwels nie die negatiewe gevolge wat onderrig in ’n vreemde taal op hulle kinders mag hê, besef nie. Omdat die ouers self nie Afrikaans magtig is nie, kan hulle nie self hulle kind met tuiswerk bystaan nie. Weens die taalhindernis word opvoedkundige onbetrokkenheid van veral Xhosasprekende ouers verhoog.

In ’n poging om ouerondersteuning aan te moedig is ’n 6-week-ondersteuningsprogram vir die betrokke graad 1-leerders ontwikkel waarby die opvoeder, ouers en leerders betrek is. Om die ondersteuning vir ouers te fasiliteer is WhatsApp ingespan om ouers van riglyne en instruksies te voorsien sodat hulle hul kinders opvoedkundig kon bystaan. Die ondersteuningstrategie was om ’n naskoolse program vir die deelnemende leerders te loods. Samelopend daarmee is hul ouers op ’n WhatsApp-groep geregistreer en is instruksies vir opdragte sowel as ondersteuning aan ouers gegee sodat hulle hul kinders met die huiswerk kon help. Die opvoeder het hulle op aanvraag ondersteun en hulle sodoende by hul kinders se leerproses betrek.

’n Samewerkende verhouding het ontwikkel tussen ouers wie se kinders dieselfde probleme ondervind, en tussen die ouers en hulle kinders se opvoeder. Alhoewel die tuiswerk in Afrikaans was, is daar ook in Engels met die ouers gekommunikeer sodat hulle effektief met die onderwyser kon kommunikeer. Ons bevinding was dat die ouers se selfvertroue verbeter het namate hulle vertroud geraak het met die prosesse. Omdat die opvoeder ’n goeie ondersteuningsnetwerk vir die ouers was, kon die ouers aktief betrokke raak by hulle kinders se opvoedkundige ontwikkeling, en kon die leerders makliker by die georganiseerde roetine van die skool inskakel. Hierdie is bevindinge wat bestaande navorsing steun (Lemmer 2007; Epstein 2009; Daniels 2017; 2018). Ons bevindinge toon dus dat alle belanghebbendes voordeel getrek het uit hulle betrokkenheid by die leerondersteuningsprogram. Voor die aanvang van die navorsing was daar gebrekkige kommunikasie tussen ouer en opvoeder en was die Xhosasprekende ouers se deelname en betrokkenheid by skoolaangeleenthede gering. Die deelnemende ouers het die vrymoedigheid ontwikkel om met hul kinders se opvoeders te kommunikeer. Ons het bevind dat, soos wat hulle vertroudheid met Afrikaans verbeter het, hulle entoesiasme as rolspelers en betrokkenes in hulle kinders se skoolwerk toegeneem het. Die opvoedkundige band tussen die ouers en hulle kinders sowel as tussen die ouers en die klasonderwyser is deur hulle betrokkenheid by die studie versterk.

7. Besinning en aanbevelings

Deesdae se veeltalige klaspopulasies bied opvoedkundige uitdagings aan Suid-Afrikaanse opvoeding wat aangespreek moet word. Vennootskappe tussen ouers en opvoeders oor betekenisvolle deelname is nodig. Die studie waaruit hierdie artikel voortspruit (Slinger-Steenberg 2018) se bevindinge hou implikasies in vir hoe skole omgaan met ouers wie se kinders nie in hulle moedertaal onderrig word nie. Voornemende leerders se ouers moet kennis dra van die belangrikheid van moedertaalonderrig en die agterstande wat kinders het wanneer hulle nie in hulle moedertaal onderrig word nie. Dit is belangrik dat ouers bemagtig word met kennis oor die rol van taal en denke in die kognitiewe, affektiewe en sielkundige ontwikkeling van kinders, sodat hulle ingeligte besluite kan neem oor die formele skoolkonteks waarin hulle kinders opgevoed word. Indien ouers wat nie die skool se voertaal magtig is nie, steeds besluit om hul kinders by sodanige skool in te skryf, moet hulle die implikasies verstaan en as aktiewe rolspelers tot die skoolopvoedingsproses toetree.

Suid-Afrikaanse staatskole het oor die afgelope twee dekades ontpop as multikulturele omgewings waarin leerders verskeie huistale praat. Erkenning van die verskillende taalkulture in die klaskamer is nodig, en die Skoolgebaseerde Ondersteuningspan (SGOS) behoort toe te sien dat strategieë hieroor gekommunikeer word. Skole sal programme en ondersteuningsmeganismes moet daarstel om hierdie leerders sowel as hulle ouers te ondersteun. Dit sal vereis dat skole ouers as vennote intrek by die leerproses, sodat hulle saam aan oplossings werk ter bevordering van suksesvolle leer en ontwikkeling. Opvoeders moet erkenning gee aan die rol wat die huisomgewing en ouers in die opvoeding van hul leerders speel, en ouers as vennote in die daarstel van suksesvolle opvoeding en effektiewe skole erken. Voorts sal die skool en die huis gesamentlike verantwoordelikheid moet begin aanvaar vir die kind se opvoedkundige ontwikkeling en sukses.

Ouers weet dat hulle ’n belangrike rol in die opvoeding van hul kinders speel. Hulle benodig egter opvoeders wat as rigtingwysers optree en hulle deelname kan fasiliteer. Sodanige leiding sal ouers help om opvoedkundige uitdagings te hanteer sodat effektiewe onderrig kan plaasvind. Ons studie wys op die potensiaal van skool-ouer-vennootskappe om effektiewe kommunikasiekanale te skep. Alhoewel die kwalitatiewe studie insig bied in slegs een Suid-Afrikaanse skool se ondersteuningsprogram, meen ons dat die bevinding van die studie tog insiggewend is vir die breë onderwysomgewing waar kinders in hulle tweede en selfs derde taal onderrig ontvang. Ons voorstel is dat die studie in meer skole herhaal word. Ons stel ook voor dat daar oorweeg word om die taal van die gemeenskap (in hierdie geval Xhosa) te gebruik in verduidelikings aan ouers, in plaas van Engels, want wanneer opvoeders en ouers vennootskappe met mekaar aangaan, word die akademiese leeromgewing vir kinders verbeter. In diverse leerdergemeenskappe moet ouers as noodsaaklike skakels tot die akademiese sukses van leerders erken word.

Bibliografie

Aharony, N. en T. Gazit. 2016. The importance of the Whatsapp family group: An exploratory analysis. Aslib Journal of Information Management, 68(2):174–92.

Allan, A. 2008. Law and ethics in Psychology. An international perspective. Somerset West: Inter-Ed Publishers.

Basson, M. en M. le Cordeur. 2013. Die bevordering van woordeskat en leesbegrip by Xhosa-moedertaal sprekers in graad 4-6 in Afrikaanse skole. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(3):377–90.

Berthelsen, D. en S. Walker. 2008. Parents’ involvement in their children’s education. Australië, Melbourne: Australia Institute of Family Studies.

Blaxter, L., C. Hughes en M.Tight. 2001. How to research. 2de uitgawe. Buckingham: Open University Press.

Bouhnik, D. en M. Deshen. 2014. WhatsApp goes to school: Mobile instant messaging between teachers and students. Journal of Information Technology Education: Research, 13:217–31.

Broom, Y. 2004. Reading English in multilingual South African primary schools. International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 7(6):506–28.

Bryan, J. en L. Hendry. 2012. A model for building school-family-community partnership: Principles and process. Journal of Counseling & Development, 90:408–20.

Coleman, J.S. 1988. Social capital in the creation of human capital. American journal of Sociology, 94: 95-120.

Constantino, J.N. 2003. Engaging all families: Creating a positive school culture by putting research into practice. Lanham: Scarecrow Education.

Crane, P. en M. O’Regan 2013. On PAR. Using participatory action research to improve early intervention. Australië, Canberra: Department of Family and Community Services, Canberra.

Daniels, D. 2017. Initiating a different story about immigrant Somali parents’ support of their primary school children’s education. South African Journal of Childhood Education. https://doi.org/10.4102/sajce.v7i1.461 (7 Februarie 2018 geraadpleeg).

—. 2018. Educating in diverse worlds: The immigrant Somali parent as a strategic partner of South African education. In Walton en Osman (reds.) 2018.

Department of Education. 1997. Language in education policy. Pretoria, South Africa: Department of Education.

Delgado-Gaitan, C. 1992. School matters in the Mexican-American home: Socializing children to education. American Educational Research Journal, 29:495–513.

Epstein, J.L. 1995. School/family/community partnerships: Caring for the children we share. Phi Delta Kappan, 76(9):701–12.

—. 2001. School, family and community partnerships: Preparing educatorsand improving schools. Boulder, Colorado: Westview Press.

—. 2009. School, family, and community partnerships: Your handbook for action. Kalifornië: Thousand Oaks: Corwin Press.

—. 2011. School, family, and community partnerships: Preparing educators and improving schools. 2de uitgawe. Philadelphia, PA: Westview Press.

Flick. U. 2006. An introduction to qualitative research. Londen: Sage.

Gaum, A. 2002. WCED launches video on multilingual classrooms. Kaapstad: Wes-Kaapse Onderwysdepartement. http://wced.school.za/comms/press/2002/52_langvid.html (12 Februarie 2017 geraadpleeg).

Gonzalez, A.R. 2002. Parental involvement: Its contribution to high school students’ motivation. The clearing house, 75(13):132–3.

Henning, E. 2004. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Heugh, K., A. Siegrühn en P. Plüddemann (reds.). 1995. Multilingual education for South Africa. Johannesburg: Heinemann.

Heystek, J. en E.M. Louw. 1999. Parental participation in school activity: Is it sufficient? South African Journal of Education, 19(1):21–7.

Hooijer, E. en J. Fourie. 2009. Teachers’ perspectives of multilingual classrooms in a South African school. Education as Change, 13(1):135–51.

Hummel, K.H. 2014. Introducing second language acquisition: Perspectives and practices 1ste uitgawe. West Sussex: John Wiley & Sons Inc.

International Baccalaureate Organization. 2008. Learning in a language other than mother tongue in IB programmes. Verenigde Koninkryk: International Baccalaureate. http://www.asd.edu.qa/uploaded/about/PDF_files/Lang_other_than_mother_tongue.pdf (15 Julie 2017 geraadpleeg).

Jeynes, W. 2010. The salience of the subtle aspects of parental involvement and encouraging that involvement: Implications for school-based programs. Teachers College Record, 112(3):747–774.

Kavanagh, L. en M. Hickey. 2013. You’re looking at this different language and it freezes you straight away: Identifying challenges to parental involvement among immersion parents. Language and education, 27(5):432–50.

Lemmer, E.M. 2007. Parental involvement in teacher education in South Africa. 6th International conference of the European Research Network about Parents in Education (ERNAPE). Nikosia, Siprus. 29–31 Augustus.

López, G. 2001. The value of hard work: Lessons on parent involvement from an (im)migrant household. Harvard Education Review, 71:416–37.

Martinez, S. 2011. An examination of Latino students’ homework routines. Journal of Latinos and Education, 10:354–68.

McCarrier, A., G. Pinnell en I. Fountas. 2000. Interactive writing. Portsmouth, NH: Heinemann.

Mertens, D.M. 2005. Research and evaluation in education and psychology. Integrating diversity with quantitative, qualitative, and mixed methods. 2de uitgawe. Thousand Oaks: Sage.

Orellana, M.F., K. Monkman en L. MacGillivray. 2002. Parents and teachers talk about literacy and success. CIERA Report #3-020. Center for the Improvement of Early Reading Achievement, University of Michigan, Ann Arbor. http://www.ciera.org/library/reports/inquiry-3/3-020/3-020h.html (20 Februarie 2017 geraadpleeg).

Patrikakou, E.N., R.P. Weissberg, S. Redding en H.J. Walberg. 2005. School family partnerships: Enhancing the academic, social, and emotional learning of children. In Patrikakou, Weissberg, Redding en Walberg (reds.) 2005.

Patrikakou, E.N., R.P. Weissberg, S. Redding en H.J. Walberg (reds.). 2005. School-family partnerships for children's success. 1ste uitgawe. New York: Teachers College Press.

Patton, M.Q. 2002. Qualitative research and evaluation methods. Verenigde Koninkryk: Londen: SAGE publications.

Ransom, S. 2004. Configuring school and community for learning: The role of governance. London Review of Education, 2(1):3–15.

Rathus, S.A. 2003. Voyages: Childhood and adolescence. Singapoer: Wadsworth Cengage Learning.

RSA (Republiek van Suid-Afrika). 1996a. Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika. Nr. 108 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 1996b. Suid-Afrikaanse Skolewet. Wet 84 van 1996. Pretoria: Staatsdrukker.

Scornavacca, E., S. Huffen en S. Marshall. 2009. Mobile phones in the classroom: If you can't beat them join them. Communications of the ACM, 52(4):142–6.

Silverman, D. 2006. Interpreting qualitative data. 3de uitgawe. Londen: Sage.

Singh, P., S.M. Mbokodi en V.T Msile. 2004. Black parental involvement in education. South African Journal of Education, 24 (4):301–7.

Slinger-Steenberg, L. 2018. WhatsApp as ondersteuningsplatform vir ouerbetrokkenheid van Xhosasprekende leerders by ’n Afrikaansmediumskool. MEd-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Torres, M. en R. Hurtado-Vivas. 2011. Playing fair with Latino parents as parents, not teachers: Beyond family literacy as assisting homework, Journal of Latinos and education, 10(3):223–44.

Van Wyk, J.N. 2001. Preparing South African educators for school-family-community partnerships. Educare, 30(1):115–39.

Van Wyk, N. en E. Lemmer. 2009. Organising parent involvement in SA schools. Kaapstad: Juta.

Venter, N. 2011. Just tell us how. Parental involvement challenges in rural, multigrade schools: The need for school, family and community programmes. De Doorns: Kaapse Skiereiland Universiteit van Tegnologie. www.cmge.co.za/document/download/543 (10 September 2017 geraadpleeg).

Wait, J., J. Meyer en H. Loxton. 2005. Human development: A psychosocial approach. 3de uitgawe. Bellville: Ebony Books.

Walton, E. en R. Osman (reds.). 2018. Teacher education for diversity: Conversations from the Global South. Londen: Routledge Ltd.

The post Verkenning van WhatsApp as ondersteuningsplatform om ouerbetrokkenheid by Xhosasprekende leerders se opvoeding te bevorder appeared first on LitNet.

Opsomming

Hierdie artikel ondersoek Antjie Krog se rol as kulturele bemiddelaar van Suid-Afrika en Afrikaans in die Lae Lande. Daar word gekies vir ’n betreklik ruim omskrywing van kulturele bemiddelaar as ’n persoon wat aktief is oor talige, artistieke en geografiese grense heen in komplekse veelrigtingprosesse om tussen tale en kulture te bemiddel. Krog se rol as kulturele bemiddelaar word verder nagegaan met behulp van die literêr-sosiologiese begrip postuur, wat volgens Alain Viala (2016) verwys na ’n skrywer se algemene manier van skrywer wees in ’n bepaalde omgewing. Die begrip is verder omskryf deur Jérôme Meizoz (2010) wat daarop wys dat die vorming van ’n skrywer se postuur ’n interaktiewe proses is waarby ’n verskeidenheid van rolspelers (soos uitgewers, joernaliste, kritici en biograwe) betrokke is. Hy onderskei verder tussen die rol wat ’n skrywer se diskoers (die tekstuele selfbeeld van die skrywer) en gedrag (openbare optredes, onderhoude, klere, toebehore, gedrag) speel in die vorming van ’n bepaalde postuur. Daar word ook verwys na Liesbet Korthals Altes (2010) wat Meizoz se terme aangepas het en verwys na ’n skrywer se diskursiewe etos (’n skrywer se tekste) en niediskursiewe etos (’n skrywer se optredes, gedrag, voorkoms, en so meer). In ’n poging om te bepaal wat Antjie Krog se rol as bemiddelaar in die Lae Lande is, word haar skrywerskap in drie fases verdeel waarin daar sprake is van ’n skrywerspostuur wat in die loop van tyd ’n bepaalde verandering en nuansering ondergaan as gevolg van kontekstuele faktore. Daar word geargumenteer dat Krog in die periode van 1970 tot 1995 die postuur van dissidente en transgressiewe skrywer aanneem, in die periode 1995 tot 2000 die postuur van medepligtige skrywer, openbare intellektueel en podiumkunstenaar, en in die periode 2000 tot 2018 die postuur van interverbonde skrywer wat steeds aktief is as openbare intellektueel en podiumkunstenaar. Aan die hand van hierdie indeling word daar ’n oorsig gegee van Krog se bemiddelingspraktyke in die Lae Lande en op bepaalde eienskappe en ontwikkelings gewys. Daar word ook beklemtoon dat die begrip postuur ’n betreklik beskeie literêre werktuig is met ’n beperkte nut en dat die inneem van ’n bepaalde postuur nie noodwendig ’n berekende proses is nie, maar dikwels ’n organiese ontwikkeling wat met veranderende kontekste verband hou.

Trefwoorde: diskursiewe etos; Antjie Krog; kulturele bemiddelaar; niediskursiewe etos; postuur

Abstract

Antjie Krog as cultural mediator: aspects of her writer’s posture in the Low Countries

This article investigates Antjie Krog’s role as cultural mediator of South Africa and Afrikaans in the Low Countries. The concept of a cultural mediator is prominent in translation studies, and also in the context of literary translation, where the focus has fallen on the role that a variety of “actors” (such as writers, translators, publishers, editors, agents, booksellers, reviewers, journalists, etc.) play in mediating between languages and cultures. The methodological choice in this article is for a relatively broad understanding of a cultural mediator as a person who is active across linguistic, artistic and geographical boundaries and who is involved in complex multi-directional processes in order to mediate between languages and cultures. According to this view cultural mediators often occupy strategic positions in large networks: they can be active on the levels of production, circulation, transformation or reception, can use different languages to achieve different aims and play a variety of roles that often overlap. They are often the carriers of a double cultural identity and feel a responsibility with regard to a specific culture and literature.

The investigation into Krog’s role as cultural mediator is explored further with reference to the concept of posture, first described by Alain Viala in his article “Eléments de sociopoétique” (2016) as the “(general) way of being (of a) writer” and worked out further by Jérôme Meizoz in “Modern posterities of posture: Jean-Jacques Rousseau” (2010). Meizoz writes that the term posture refers to the public image of a writer (similar to the persona or mask worn by actors on a stage) that marks his or her place in the literary field. It is the result of an interactive process created by the writer in conjunction with journalists, critics, publishers, biographers, etc. A writer’s posture is determined by his/her non-verbal behaviour (public appearances, the discourse of literary awards, biographical notes, interviews, responses to reviews, clothes, hairstyle, gestures, even accessories) and discourse (the textual self-image presented by the enunciator). The article also makes use of the work done by Liesbeth Korthals Altes (2010) who adds to Meizoz’s concept of posture by also unpacking the concepts author, voice and ethos. She uses the terms non-discursive ethos and discursive ethos to replace Meizoz’s non-verbal behaviour and discourse.

Proceeding from the concepts cultural mediator and posture, the article gives a chronological overview of Krog’s role as a cultural mediator between South Africa and the Low Countries. Her trajectory as a writer is divided into three distinct phases, tied to her literary texts (that which Meizoz refers to as discourse and Korthals Altes as discursive ethos) as well as her publication history, the reception of her texts in South Africa and the Low Countries, her self-presentation in public appearances and interviews, her image in the media and her response to receiving awards (Meizoz’s non-verbal behaviour, Korthals Altes’s non-discursive ethos). Three provisos apply: (1) It is taken into account that the events which determine Krog’s posture play out at different times and under different circumstances in South Africa and the Low Countries. (2) Viala’s warning that one should take into account that the concept of posture is a relatively modest literary tool is heeded. (3) The concepts author, posture and ethos are placed against the background of the complex relationship between the autobiographical facts of Krog’s life and its sophisticated fictionalisation and textualisation to create literary artefacts with a singularity of their own.

The bulk of the article is made up of three sections in which the three phases of Krog’s career as a writer are discussed with reference to the concepts of cultural mediation and posture. The first phase is the one in which Krog assumes the posture of a dissident and transgressive writer (1970–1995). This section focuses firstly on the events surrounding the publication of her first volume of poetry, Dogter van Jefta, in 1970, during which both she and her work were politicised and sensationalised. It then goes on to discuss the extent to which the gender focus and political content of Krog’s volumes Otters in bronslaai (1981), Jerusalemgangers (1985), Lady Anne (1989) and Gedigte 1989–1995 (1995) gave rise to her posture as a dissident and transgressive writer who consistently opposed both gender and racial discrimination in South Africa. The first section also discusses her first writer’s visit to the Netherlands in 1992 to perform at Poetry International in Rotterdam, a visit during which she was profiled as both a poet and political activist. It is argued that the gradual easing of the cultural boycott which the Netherlands had instituted against South African artists in the 1980s played a role in her acceptance as a cultural mediator in the Low Countries.

The following section focuses on the second phase in Krog’s career and the accompanying writerly posture, namely that of the complicit writer, public intellectual and performer in the period 1995–2000. This phase signalled an important shift in Krog’s writing in the sense that she started publishing in a new genre, best described as autobiographical fiction, and in English. Her Relaas van ’n moord (1995) centred on her involvement in a murder case in Kroonstad, whereas the internationally renowned Country of my skull (1998) dealt with her work as a journalist reporting on the Truth and Reconciliation Commission. This is the phase during which she increasingly explored her own complicity in the apartheid system as an Afrikaner, became heard as a public intellectual (as noted in Anthea Garman’s research on Krog) and gained prominence as an opinion maker and performer at literary events in the Low Countries. The article discusses the role of the Flemish writer Herman de Coninck in mediating the publication of Krog’s articles on the Truth and Reconciliation Commission in the journal Nieuw Wereldtijdschrift in 1996, even before the publication of Country of my skull. The article notes that her poetry was translated into Dutch in the anthology Om te kan asemhaal (1999) even before her internationally famous Country of my skull was translated as De kleur van je hart (2000). Attention is also given to the successes she achieved as performer of her own poetry at literary events, pointing towards the most important non-discursive features of her posture and the impact it made.

This is followed by a discussion of the third phase in Krog’s writerly career and posture, namely that of the interconnected writer, public intellectual and performer in the period 2000–2018. The article details the way in which the emphasis shifted from the posture of complicit writer to that of the interconnected writer, with reference to Garman’s view that the embodiment of pain and empathy became an important part of a public intellectual’s effectiveness in this period. This section also discusses the way in which Krog’s publications and their translations into Dutch as well as her public performances, lectures, interviews, reviews, anthologies of her work and literary awards demonstrated her increasing importance as a public intellectual in the Low Countries. An interesting feature in this phase is Krog’s comments that the Netherlands should also be held accountable for the power imbalances and inequality in South Africa by virtue of their colonial history in South Africa (“These are also your townships,” she told a Dutch journalist in 2006). She also emphasised that the global North could benefit from the indigenous knowledges and philosophies of Africa. The final moment discussed in this section is her speech on accepting the Gouden Ganzenveer award in Amsterdam, where she commented on the similarities between Dutch and Afrikaans (both under threat, the speakers of both complicit in past injustices, both confronted with issues around the peaceful and prosperous co-existence of peoples) and argued for a rapprochement between the two languages that would emphasise diversity rather than a conservative desire for purity.

The article concludes that Krog’s success as a cultural mediator between South Africa and the Low Countries can be attributed to a variety of factors: the fact that she arrived in the Low Countries at the time that the cultural boycott against South African writers and artists was about to be lifted, that her image as dissident, complicit and interconnected writer resonated with Dutch-speaking audiences, that her views on gender and race were provocative enough to attract media attention, that her work exuded an extraordinary power of conviction, that she was an exceptional performer of her own work and – last but not least – that the similarities and historical connection between Afrikaans and Dutch still spoke to audiences in the Low Countries.

Keywords: cultural mediator; discursive ethos; Antjie Krog; non-discursive ethos; posture

1. Die posisie van die skrywer: kulturele bemiddeling, postuur, diskursiewe en niediskursiewe etos

Antjie Krog is ’n skrywersfiguur met vele fasette en dimensies: sy is digter, skrywer van outobiografiese fiksie, vertaler, voordragkunstenaar, joernalis, openbare intellektueel en meningsvormer, mentor vir jong skrywers en akademiese navorser in verskillende samewerkingsprojekte. Haar skrywerspersona is reeds vanaf haar debuut in 1970 vermeng met dié van polities-bewuste persoon, ’n gestalte wat in die loop van die 1980’s uitgegroei het tot dié van politieke aktivis wat haar beywer het vir die politieke vrywording van almal in Suid-Afrika. Nadat sy in die loop van die 1970’s en ’80’s ’n besonder sterk posisie as skrywer binne die Afrikaanse literêre veld verwerf het, het sy in die vroeë 1990’s haar eerste treë buite die Suid-Afrikaanse konteks begin gee, onder andere deur ’n optrede by Poetry International in Rotterdam in 1992. Dit is egter ná die verskyning in 1998 van Country of my skull, die boek oor haar ervaring as verslaggewer wat moes berig oor Suid-Afrika se Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK), dat sy werklik haar toetrede tot die internasionale arena gemaak het.

Hierdie artikel fokus op Krog se rol as kulturele bemiddelaar tussen Suid-Afrika en die Lae Lande met spesifieke verwysing na haar skrywerspostuur. Die term kulturele bemiddelaar verwys na ’n persoon wat betrokke is in ’n wye spektrum van situasies waarin daar tussen verskillende tale en kulture gekommunikeer word, dikwels in situasies waarin daar vertaal en getolk moet word (Katan 2004:7–23). ’n Vroeë definisie deur Taft (aangehaal deur Katan 2004:17) het verwys na ’n persoon wat kommunikasie, begrip en handeling tussen persone of groepe wat van mekaar verskil met betrekking tot taal en kultuur, fasiliteer. ’n Verskeidenheid nuttige en minder nuttige metafore is ook al gebruik om die rol van kulturele bemiddelaar vas te vang, onder andere dié van hekwagter, tussenganger, veerman, smokkelaar, doeanebeampte, sendeling en soldaat. Die term geniet groot prominensie binne die vertaalstudie en ook binne die konteks van literêre vertaling, waar daar toenemend aandag gegee word aan die rol wat ’n verskeidenheid van literêre “akteurs” (waaronder skrywers, vertalers, uitgewers, redakteurs, agente, boekverkopers, resensente, joernaliste, bibliotekarisse, dosente en navorsers) speel in die kulturele bemiddeling tussen tale en kulture.

Aansluitend hierby argumenteer D’hulst, Gonne, Lobbes, Meylaerts en Verschaffel (2014:1259) dat kulturele bemiddeling ’n veel komplekser situasie verteenwoordig as net dié van vertaling en dat daar wegbeweeg moet word van binêre onderskeide tussen tale en kulture om eerder te dink in terme van plurale en veelrigtingprosesse van bemiddeling tussen én binne tale: “Cultural mediators, active across linguistic, artistic and geographical borders and carriers of cultural transfers incarnate complex and multidirectional mediating practices,” skryf hulle. Dieselfde soort begrip vir die komplekse kontekste, prosesse en aktiwiteite van kulturele bemiddeling word weerspieël deur Roig-Sanz en Meylaerts (2018:3) wanneer hulle argumenteer vir ’n vernuwende konseptuele en metodologiese verstaan van die begrip kulturele bemiddelaar en bostaande definisie uitbrei deur te verwys na die feit dat sulke bemiddelaars dikwels strategiese posisies binne groot netwerke beklee. Hulle beklemtoon dat kulturele bemiddelaars dikwels aktief is op verskillende vlakke van produksie, sirkulasie, transformasie en resepsie van kulturele bemiddeling, dat hulle verskillende tale vir verskillende doelstellings kan gebruik en dat hulle verskillende rolle kan speel wat dikwels met mekaar oorvleuel (Roig-Sanz en Meylaerts 2018:13). Ter sake vir die bestudering van Krog se posisie as kulturele bemiddelaar is ook hulle bevinding dat sulke bemiddelaars dikwels die draers van ’n dubbele kulturele identiteit is (Krog is byvoorbeeld beide Afrikaner en Suid-Afrikaner) en dat hulle dikwels ’n sosiale verantwoordelikheid voel met betrekking tot ’n bepaalde kultuur en literatuur (Roig-Sanz en Meylaerts 2018:16).

Ek beoog om in die betoog wat volg, ’n saak uit te maak dat Krog as kulturele bemiddelaar tussen Suid-Afrika en die Lae Lande, en ook tussen Afrikaans en Nederlands gesien kan word. Dit hou uiteraard verband met die feit dat Krog se werk in Nederlands vertaal word, dat sy gereeld voorlees uit haar werk in Nederland en Vlaandere, dat sy meermale lesings in hierdie lande lewer en dat sy in die talle onderhoude wat met haar in die Nederlandstalige pers verskyn, die geleentheid het om haar menings oor gebeure in Suid-Afrika, oor die verhouding van Suid-Afrika met die Lae Lande, en oor Afrikaans en Nederlands uit te spreek. Ek wil probeer om lig te werp op die wyse waarop Krog deur haar tekste en optrede as skrywer vir mense in die Lae Lande ’n bepaalde perspektief op Suid-Afrika en Afrikaans bied, iets wat as ’n veelkantige en ook wederkerige proses gesien kan word. De Roubaix (2018:297) skryf die volgende in verband met die wyse waarop André Brink deur sy skryfwerk en die vertaling van sy eie romans vir diegene buite én binne Suid-Afrika ’n blik op die land bemiddel het: “[A]s a writer and self-translator, Brink played a significant mediating role in producing means by which South Africa could interpret itself to itself, but also by which the broader world could interpret South Africa, and vice versa.” Sy voeg later die volgende by wat nie net vir vertalers nie, maar ook vir ander kulturele bemiddelaars soos Krog geld: “[T]ranslators often become the means through which a society or culture can discover itself. As members of those cultures themselves, cultural mediators become translators of the self from within – thus acting as mediators between but also within cultures” (De Roubaix 2018:311). Deur middel van haar werk interpreteer en bemiddel Krog vir haarself, ander (Suid-) Afrikaners en die groter wêreld (waaronder die Nederlandse taalgebied wat my fokus in hierdie artikel is) die voortdurend veranderende Suid-Afrikaanse konteks waarbinne sy leef.

Ten einde lig te werp op Krog se posisie as kulturele bemiddelaar in die Lae Lande maak ek, soos reeds hier bo aangedui is, gebruik van die literêr-sosiologiese begrip postuur, soos verteenwoordig deur die diskursiewe en niediskursiewe aspekte van ’n skrywer se teenwoordigheid in ’n bepaalde konteks.¹ Ek grond my opvatting van die begrip postuur op die werk van Meizoz, soos uiteengesit in die artikel “Modern posterities of posture: Jean-Jacques Rousseau” (Meizoz 2010). Alhoewel Meizoz sy werk grond op dié van Bourdieu en Viala, was dit volgens hom Viala wat die eerste persoon was wat besin het oor die begrip postuur (“posture”) in die sin van ’n posisie wat in die literêre veld ingeneem word, en wel in sy artikel “Eléments de sociopoétique”(1993). Volgens Viala maak die algemene habitus en postuur van die skrywer deel uit van die skrywerlike etos (“ethos””), iets wat hy omskryf as ’n skrywer se algemene opvatting van die rol van skrywer wees, oftewel “(general) way of being (of a) writer” (Viala in Meizoz 2010:83). Omdat die begrip etos egter ook ’n kruisverwysing na ’n bepaalde begrip in die klassieke retorika bevat, besluit Meizoz om postuur só te omskryf dat dit etos omvat. Wat hom betref, omvat postuur een of meer vorme van etos wat deel uitmaak van die konstruksie daarvan.²

Die volgende punte in Meizoz (2010:84–6) se omskrywing van postuur is vir my doel ter sake. In die eerste plek meen hy dat ’n skrywer se postuur sy of haar posisie in die literêre veld op ’n heel spesifieke manier merk, veral deur ’n openbare selfbeeld wat vergelykbaar is met ’n bepaalde persona, ’n term wat oorspronklik verwys het na die masker wat akteurs op die verhoog gedra het en wat etimologies verband hou met die nosie “van waar / waardeur ’n mens spreek”. Meizoz wys verder daarop dat Viala gemeen het dat die selfbeeld wat ’n skrywer voorhou, in ’n werk bevestig en ontwikkel word deur elke opeenvolgende werk, met dié voorbehoud dat daar van die skrywer verwag word om nóg heeltemal dieselfde nóg heeltemal verskillend te wees in elke opeenvolgende werk. Viala skryf trouens later (2016) dat die postuur nie die permanente ingesteldheid van die skrywer is nie, maar ’n vorm van optrede wat kan wissel na gelang van die situasie. Die tweede punt wat Meizoz stel, is dat skrywerlike postuur ’n interaktiewe proses is en geskep word deur die skrywer tesame met bemiddelaars soos joernaliste, kritici, uitgewers, biograwe, en so meer: postuur begin volgens hom op die oomblik van publikasie en kan selfs bepaal word deur die voorkoms van ’n boek. In die derde plek, skryf Meizoz, word skrywerlike postuur bepaal deur beide gedrag (“behaviour”), wat verwys na die openbare optrede van die skrywer, die diskoers van literêre toekennings, biografiese notas, onderhoude, reaksie op resensies, klere, haarstyl, gebare, ’n voorkoms of toebehore, en diskoers (“discourse”). In laasgenoemde geval vergelyk Meizoz sy gebruik van die term diskoers met die term/begrip etos soos wat dit in die retoriek hanteer word, naamlik die tekstuele selfbeeld wat deur die spreker in die teks aangebied word.

Meizoz skryf verder dat die begrip postuur ook neerslag vind in die geheue van ’n literêre veld, in dié sin dat daar oor die jare ’n bepaalde repertoire van literêre posture opgebou word. In die inleidende paragraaf van sy opstel verwys hy na ’n aantal skrywersposture wat deel uitmaak van ’n oop repertorium wat op verskillende punte in die geskiedenis op verskillende manier geaktualiseer is, naamlik dié van die betrokke skrywer, die vervloekte digter (“poète maudit”), die nar, die anti-establishment figuur of die werkersklasskrywer. Later in sy omskrywing verwys hy na verdere moontlikhede, soos dié van die “skrywer-burger” (“writer-citizen”) met ’n bepaalde politieke rol en verantwoordelikheid, die Romantikus wat ’n gemartelde genie is of die beskeie en onafhanklike ambagsman soos verteenwoordig deur Jean-Jacques Rousseau.

Uit hierdie vlugtige opsomming van Meizoz se siening is dit duidelik dat die idee van skrywerlike postuur vanweë die klem op interaksie met ander akteurs in die veld, die verwysing na sowel die diskoers van die teks as die gedrag van die skrywer, en die verbintenis met ’n repertorium van posture wat in die loop van die geskiedenis gevestig is, ’n nuttige raamwerk bied om ’n skrywer se posisie in ’n bepaalde veld te beskryf en moontlik ook die faktore wat ’n rol speel in die oorskryding van ’n bepaalde veld se grense om tussen ruimtes soos Suid-Afrika en die Lae Lande te bemiddel.

Korthals Altes (2010:97) sluit in ’n artikel oor die postuur van die Franse skrywer Michel Houellebecq aan by Meizoz se idees, maar skryf ook oor die begrip skrywer (“author”) en hoe dit verband hou met die begrippe stem (“voice”) en etos (“ethos”). Alhoewel sy toegee dat daar in die literatuurwetenskap verskillende opvattings bestaan oor die rol van die skrywer, voer sy aan dat diegene wat die klem plaas op die kommunikasiefunksie van letterkunde, tog die skrywer sien as die oorsprong van die stem wat toegeskryf word aan die teks en waaruit ’n bepaalde etos of ingesteldheid teenoor die wêreld afgelei kan word. Coelsch-Foisner (2005:73) se uiteensetting van die begrip etos en die samehang daarvan met modus (“mode”) en stem (“voice”) is verder verhelderend:

Ethos denotes beliefs and attitudes (those beliefs which Dennett considers responsible for our sense of self), mental dispositions which the recipient or reader infers from one or a range of speech acts. […] Mode means the intersection of these beliefs with a particular cultural environment, and voice denotes the individual manifestation of an intentional stance.

Alhoewel Korthals Altes (2010:97–8) wys op die uitgebreide gesprekvoering rondom die vraag of dit die skrywer of die tekstuele stem is wat as die oorsprong van die teks gesien behoort te word, argumenteer sy dat die verwysing na die etos van ’n skrywer – of dit nou verstaan word as geïmpliseer deur die teks, as gekonstrueer deur die leser, of as ’n eienskap van die werklike skrywer – ’n belangrike rol speel by die resepsie en interpretasie van tekste. Die begrip etos speel dus ’n sentrale rol in haar omskrywing van die begrip postuur. Sy verwys na dit wat Meizoz gedrag noem as die niediskursiewe etos (“nondiscursive ethos”), met ander woorde die manier waarop ’n skrywer optree. Vir dit wat hy die diskoers noem, gebruik sy die term diskursiewe etos (“discursive ethos”) (Korthals Altes 2010:103). Die etos van ’n skrywer kan dus volgens haar afgelei word uit wat sowel gedoen as geskryf word. Ook sy meen dat daar aangetoon kan word dat skrywers bepaalde seine in verband met hulle postuur en etos aan lesers kan gee deur hulleself binne ’n bepaalde literêre tradisie te plaas deur middel van intertekstuele verwysings en deur in te speel op bepaalde skrywersmodelle (Korthals Altes 2010:98).

Hierdie artikel sal die vorm aanneem van ’n narratief (breedweg chronologies georden) wat ’n oorsig probeer gee van Krog se rol as kulturele bemiddelaar tussen Suid-Afrika en die Lae Lande deur te fokus op haar skrywerspostuur. Ek sal hierdie narratief oor Krog se postuur in drie “grepe” of fases aanbied wat verband sal hou met die inhoud van haar werk (dit wat Meizoz diskoers en Korthals Altes die diskursiewe etos noem), maar ook met die publikasie- en resepsiegeskiedenis van haar werk in Suid-Afrika, Nederland en Vlaandere, haar selfrepresentasie in openbare optredes en onderhoude, haar beeld in die media en die reaksie op toekennings (dit wat Meizoz gedrag en Korthals Altes die niediskursiewe etos noem).

Dit is belangrik om vooraf drie punte in verband met my werkwyse en voorveronderstellings aan te stip.

In die eerste plek gee ek toe dat die indeling van hierdie narratief in drie fases, soos gemarkeer deur die verskyningsdatums van bepaalde tekste, enigsins gekompliseer word deurdat ek tegelykertyd Krog se teenwoordigheid in beide Suid-Afrika én die Lae Lande probeer verreken: die uitwys van die verskille tussen die manier waarop, en die tyd waarin, ’n bepaalde gegewe uitspeel in Suid-Afrika en die wyse waarop dit in die Lae Lande gebeur, gee egter wel ’n bepaalde tekstuur en variasie aan die narratief. My argument sal onder meer wees dat dit juis Krog se postuur is wat bygedra het tot haar beweeglikheid tussen Suid-Afrika en die Lae Lande. My uitgangspunt is dat die inneem van ’n bepaalde skrywerlike postuur vir haar die moontlikheid geskep het om buite die Afrikaanse en Suid-Afrikaanse ruimte te tree en as ’n kulturele bemiddelaar van die Afrikaanse en Suid-Afrikaanse ruimte op te tree vir lesers in die Lae Lande.

Die tweede punt hou verband met die feit dat Viala (2016) daarop wys dat ’n mens jou ontleding van ’n skrywer se postuur sou kon grond op die ontleding van ’n enkele teks, maar dat ’n mens ook na die trajek van ’n skrywer se loopbaan kan kyk om die veranderinge in sy of haar postuur oor tyd te bepaal en dat ’n mens dan op grond daarvan kan praat van ’n “literêre strategie”. In ’n sekere sin probeer ek beide doen deur ’n oorsig van Krog se skrywersloopbaan, soos gemanifesteer in haar skrywerspostuur, te gee. Dit is dus belangrik vir die doel van my ondersoek om in gedagte te hou dat Viala (2016) eweneens waarsku dat die term literêre strategie nie noodwendig dui op ’n kliniese berekendheid nie, maar eerder na ’n onbewuste proses wat binne die beperkings gedikteer deur ’n bepaalde konteks ontvou. Anders as Gallerani (2017:61), wat in sy postuurontleding van Roland Barthes se openbare onderhoude wys op Barthes se eie spel met die terme/begrippe posture, imposture en posing in Camera Lucida, wil ek nié met my uitwys van die drie fases in Krog se skrywerskap en die gepaardgaande skrywerspostuur suggereer dat die ontvouing van haar skrywerskap ’n georkestreerde of teatrale proses was nie. Vir my lyk dit eerder na ’n proses wat geleidelik, byna organies ontwikkel het op grond van oortuigings wat deur die konteks bepaal is. Ek hou ook in gedagte dat Viala (2016) meen dat die begrip postuur ’n betreklik beskeie literêre werktuig is met ’n beperkte nut en dat dit nie verstandig sou wees om dit orals toe te pas nie.

In die derde plek erken ek dat ’n verwysing na die begrippe skrywer, postuur en etos in die geval van Krog en haar tekste ’n besonder netelige kwessie is, omdat haar werk dikwels as outobiografies gelees word. In sy bespreking van Kader Abdolah se skrywerspostuur in Nederland skryf Moenandar (2014:58–9) dat dit tipies is van die “classic posture of the engaged author” wat gekarakteriseer word deur “pervasive ethicization”. Hy haal ook Benoît Denis aan wat aanvoer dat die postuur van ’n betrokke skrywer afhanklik is van ’n sterk band tussen die skrywer en die werk, tussen die politieke subjek en die skrywende subjek:

Engagement, in its different forms, from Romain Rolland to Sartre, requires the maintenance of a strong relationship between author and work. That is, for a work to be a choice and an act indeed leads to the postulation of a convergence between the political subject and the writing subject, with the one testifying in favour of the other and vice versa.

Dit geld ook in ’n groot mate vir Krog se werk: Daar is al herhaaldelik gewys op sowel die sterk outobiografiese element as die polities-betrokke aspekte van haar werk. My eie uitgangspunt is dat Krog se tekste (haar poësie, outobiografiese fiksie, en so meer) gesien moet word as ’n komplekse vermenging van outobiografies-verifieerbare gegewens, fiksionalisering en tekstualisering om ’n literêre artefak te skep wat ’n bepaalde eiesoortigheid (of “singularity”, om Attridge 2004 se term te gebruik) het. Enige uitsprake oor die skrywer, postuur asook die diskursiewe en niediskursiewe etos in hierdie artikel moet dus teen hierdie agtergrond gelees word.

2. Die postuur van dissidente en transgressiewe skrywer: 1970–1995

Die eerste fase van Krog se skrywerskap strek vanaf haar debuut tot die publikasie van haar bundel Gedigte 1989–1995. Dit speel hoofsaaklik in Suid-Afrika af, met ’n eerste toetrede tot die Nederlandse taalgebied met haar optrede by Poetry International in Rotterdam in 1992. Ek het reeds daarna verwys dat die konstruksie van ’n skrywer se postuur volgens Meizoz (2010:84) ’n interaktiewe proses is waarby sowel die skrywer as ’n reeks ander rolspelers, waaronder joernaliste, kritici en uitgewers, betrokke kan wees. Die begin van Krog se skrywersloopbaan kan byna as ’n handboekvoorbeeld van sodanige ko-konstruksie gesien word. Krog se postuur as dissidente skrywer wat haar van binne die Afrikaner-groep teen haar volk se onderdrukkende rassepolitiek verset, is van meet af aan geskep deur beide die werk self én gebeure rondom die werk.

Dit is welbekend dat die publikasie van haar eerste gedigte in ’n skooljaarblad in Kroonstad vanweë die seksuele en politieke inhoud daarvan tot heelwat negatiewe reaksie en publisiteit in die Afrikaanse pers gelei het. Die gedig “My mooi land”, waarin daar verwys word na die saambestaan van swart en wit, het selfs sy weg gevind na Sechaba, die kultuurblad van die ANC in ballingskap, en van daar ’n eie pad in verskillende politieke kontekste geloop. Dit is ook bekend dat dit juis die omstredenheid rondom Krog se gedigte was wat die aandag getrek het van die uitgewer Human & Rousseau wat ’n jaar later, in 1970, haar debuutbundel Dogter van Jefta gepubliseer het.³ Die standhoudendheid van hierdie vroeë postuurinname as politieke of dissidente skrywer is bevestig toe Krog 33 jaar later die besonderhede rondom die begin van haar skrywerskap, die rol van haar moeder Dot Serfontein daarin en haar vroeë verset teen die bestaande politieke orde opgehaal het in haar outobiografies-fiksionele teks A change of tongue (2003). ’n Verdere bewys van die impak van hierdie postuur is die feit dat Peter McDonald haar so onlangs as 2017 in die hoofstuk “Beyond translation: Antjie Krog vs the ‘mother tongue’” in sy boek Artefacts of writing tipeer as “the Rahab of the ‘mother tongue’” (McDonald 2017:209–25). Dit doen hy na aanleiding van die feit dat sy in die gedig “Onderwyser” in haar debuutbundel Dogter van Jefta ’n gedig skryf oor ’n Afrikaans-onderwyser wat met sy konserwatiewe opvattings oor die Afrikaanse taal en letterkunde voor sy klas staan “soos ’n klein Jerigo”. Die gedig gaan voort om te sê dat hy tog uiteindelik sal val omdat daar ’n “Ragab” in hom skuil (’n verwysing na die Bybelverhaal van Josua wat die mure van die stad Jerigo laat val het met die hulp van die prostituut Ragab wat in die stad gewoon het). McDonald tipeer Krog as die verraaier Ragab, wat van binne-uit die konserwatiewe beeld van die Afrikaanse taal en letterkunde tot ’n val gebring het. Hierdeur bevestig ook hy die vroeë toekenning van die postuur van dissidente skrywer aan Krog op grond van beide haar skryfwerk en die gebeure rondom die skryfwerk.

Na die betreklik konvensionele hantering van geslagsverhoudings in haar eerste vier bundels word dit vanaf haar vyfde bundel, Otters in bronslaai (1981), duidelik dat Krog ook in haar poësie die postuur inneem van ’n skrywer wat betrokke is by die geslagspolitiek deurdat sy in opstand kom teen die patriargale onderdrukking van die vrou. Die gelyktydige verset teen die onderdrukking van swart mense, bruin mense en Indiërs in Suid-Afrika en die onderdrukking van vroue bly kenmerkend van haar werk vir die res van haar loopbaan, al ondergaan dit bepaalde aksentverskuiwings namate die politieke en sosiale konteks waarbinne sy skryf verander. Vanaf die verskyning van Otters in bronslaai figureer die ras- en geslagspolitiek altyd in samehang in Krog se werk. Die bundels wat tot aan die einde van 1995 verskyn – Jerusalemgangers (1985), Lady Anne (1989) en Gedigte 1989–1995 (1995) – lê elk die aksent op ’n eie manier. Jerusalemgangers bevat gedigte waarin die spreker uitreik na ander Suid-Afrikaanse kulture as net die Afrikaanse deur invloede uit die Zoeloe-, Sotho- en stedelike swart kulture te verwerk, maar ook ’n verskeidenheid gedigte wat ’n betrokkenheid by die politieke opstand teen apartheid verraai en gedigte waarin die spreker worstel om haar te versoen met die ondergeskikte posisie van die vrou in samelewingstrukture soos die huwelik. Lady Anne, wat ’n jaar vóór die vrylating van Mandela en ontbanning van die ANC in 1990 verskyn, is ’n bundel waarin ’n spreker genaamd Antjie ’n ingewikkelde gesprek én stryd met ’n Britse koloniale vrou, Lady Anne Barnard, aangaan in ’n poging om haar eie posisie as wit vrou in Suid-Afrika tydens apartheid te probeer verstaan; beide ras- en geslagsonderdrukking kom in die bundel aan bod. Gedigte 1989–1995 verskyn die jaar ná die eerste demokratiese verkiesing in Suid-Afrika en bevat ’n hele spektrum politieke gedigte wat terugwys na die politieke stryd teen apartheid, maar lê veral klem op die posisie van die vrou wat besig is om haarself vry te veg van die patriargale stelsel (onder andere deur in die bundel se inleidende gedig, “1995”, te verwys na die voortsetting van patriargale magspatrone deur die nuwe bewindhebbers).

Daar is dus ruim tekstuele bewyse dat Krog die postuur van ’n dissidente en transgressiewe skrywer inneem wat haar verset teen die ras- en geslagsongelykheid van haar tyd en dit op steeds meer grensoorskrydende wyse doen in die periode vanaf 1970 tot 1995. Dit is egter ook duidelik dat die postuur van dissidente en transgressiewe skrywer in Krog se geval ook manifesteer in haar niediskursiewe etos (dit wat Meizoz die gedrag van die skrywer noem). Meizoz (2010:84) meen byvoorbeeld dat postuur begin by publikasie en byvoorbeeld uit die voorkoms van ’n boek afgelei kan word. Dit is dus betekenisvol dat Krog in 1989 besluit om by wyse van verset teen die polities gekompromitteerde Afrikaanse uitgewers haar bundel Lady Anne by die anti-establishment uitgewery Taurus te publiseer en in 1995 die klein uitgewer Hond kies om Gedigte 1989–1995 uit te gee. In die geval van laasgenoemde bundel is dit ook opmerklik dat sy met die nieluukse monochrome omslag waarop ’n gedeelte van die digter se gesig verskyn die stelling wil maak dat hierdie digter en digbundel wil wegbeweeg van die indruk dat poësie ’n luukse vir die verbruik van ’n opgeleide elite is (’n suggestie wat dalk nog teenwoordig is in die aanbieding van Lady Anne).

Benewens die feit dat Krog haarself in die loop van die 1980’s al hoe sterker identifiseer met die stryd teen apartheid, maak sy haar ook deur ander niediskursiewe gebare los van die polities konserwatiewe Afrikanerwêreld. Sy werk as dosent in ’n swart opleidingskollege en later as onderwyser in ’n bruin skool in Kroonstad, raak aktief betrokke by die stryd teen apartheid, is lid van ’n groep Afrikaanse skrywers wat die ANC in Julie 1989 by die Victoria-waterval ontmoet, woon in Oktober van dieselfde jaar ’n beraad tussen Idasa en die ANC in Parys by, en word in 1990 lid van die ANC (Garman 2015:58–9). Die Hertzogprys, die Afrikaanse letterkunde se mees prestigieuse, maar ook mees polities omstrede prys, word in 1990 aan Lady Anne toegeken en sy gebruik die bekroningsgeleentheid om haar uit te spreek teen die konserwatiewe politiek van die Akademie en die Afrikanervolk. Sy maak ook bekend dat sy haar prysgeld aan klein anti-apartheid Afrikaanse uitgewers gaan skenk en dit gaan gebruik om Afrikaanse kinderboeke “waarin swart en wit kinders as matertjies loop” aan township-biblioteke te skenk (Garman 2015:63–7; ook McDonald 2017:215–6).

Alhoewel Krog reeds in 1977 die Reina Prinsen Geerligs-prys ontvang het vir haar betreklik apolitiese en konvensionele bundels Beminde Antarktika en Mannin en dus wel op hierdie manier “kontak” met Nederland gehad het, bring sy haar eerste skrywersbesoek aan Nederland in 1992 waar sy optree by Poetry International in Rotterdam. Teen 1992 het Krog reeds binne die Afrikaanse literêre veld ’n baie sterk reputasie vir haarself opgebou en het sy haar op verskillende maniere as anti-apartheidsaktivis geprofileer. Sy word na Nederland genooi in die periode waarin die kultuurboikot teen Suid-Afrikaanse kunstenaars wat in 1981 deur die Nederlandse regering ingestel is, besig is om ten einde te loop. Dit mag wees dat dit juis haar reputasie as dissidente Afrikaner-skrywer was wat gelei het tot haar uitnodiging na Poetry International en dat dit die rede was waarom sy geskik geag is om die gesig en stem van die Afrikaanse skrywer in Nederland te wees, naas skrywers soos Breyten Breytenbach en André Brink. Berigte wat ná die geleentheid verskyn, lê enersyds klem daarop dat haar voordrag ’n hoogtepunt was en andersyds op haar politieke standpunte (vgl. Britz 1992:2). Volgens ’n berig deur Reinjan Mulder in die NRC Handelsblad het Krog haar onder andere uitgelaat oor die moontlikheid dat Afrikaans as taal in Suid-Afrika kan verdwyn en verwys na die feit dat Nederland se kultuurboikot teen Suid-Afrika die band tussen Nederlands en Afrikaans deurgesny het sodat Nederland nie vir Afrikaanssprekendes ’n poort na die groter wêreld is nie (Mulder 1992). Op ’n vraag of sy nie vrees vir haar identiteit indien Afrikaans sou verdwyn nie, antwoord sy: “Mijn belangrikste identiteit is dat ik een persoon kan zijn in een democratisch land waar alle mensen gerespecteerd worden” (Mulder 1992). Dit is duidelik dat Krog in hierdie stadium ’n beeld van Suid-Afrika en ’n Afrikaanse skrywer in die Lae Lande bemiddel wat polities gesproke vir die grootste deel van die bevolking aanneemlik is, naamlik dié van ’n dissidente skrywer wat haar gewig ingegooi het by die stryd teen apartheid en wat rassegelykheid in ’n demokratiese bestel bo haar eie belang stel. Daarbenewens is dit reeds in hierdie stadium duidelik dat die inhoud van haar poësie en haar styl van voordrag byval vind in Nederland.

Dit is dus eers aan die einde van die eerste fase in haar skrywerskap waartydens Krog haarself gevestig het as ’n polities aktiewe en dissidente skrywer dat sy haar toetrede tot die Nederlandstalige ruimte maak. Dit wil voorkom asof sy in hierdie stadium in gelyke mate voorgehou word as politieke aktivis en as digter. Dit sal in die jare wat volg ’n vraag bly of Krog in Nederland eerder bekend is as politieke opiniemaker⁴ en openbare figuur as wat sy bekend is as digter (vgl. T’Sjoen 2012a en 2012b). Dit wil wel voorkom asof die postuur van politieke dissident haar toetrede tot die Nederlandstalige konteks kort na die beëindiging van apartheid en die jare lange boikot van Suid-Afrikaanse kunstenaars gefasiliteer het.

3. Die postuur van die medepligtige skrywer, openbare intellektueel en podiumkunstenaar: 1995–2000

Die volgende fase in Krog se skrywersloopbaan knoop ek aan die outobiografiese fiksie wat sy tussen 1995 en 2000 gepubliseer het, naamlik Relaas van ’n moord in 1995 en Country of my skull in 2000. Daar is wel ’n mate van oorvleueling met die vorige fase deurdat die digbundel Gedigte 1989–1995 ook in 1995 verskyn, maar tog ook duidelike tekens dat haar skrywerskap besig is om in ’n nuwe rigting te ontwikkel. Die genoemde tekste, Relaas van ’n moord en Country of my skull, verteenwoordig ’n belangrike genreskuif vir Krog: nie net is dit die eerste prosa wat sy publiseer nie, maar ook tekste wat ’n ingewikkelde vermenging van outobiografiese gegewens en fiktiewe elemente bevat. Dit is ook die eerste keer dat sy in Engels publiseer, ’n stap waarmee sy haar werk rig op ’n groter gehoor as net dié wat Afrikaans magtig is. ’n Verdere aanduiding dat sy tot ’n breër gehoor begin spreek, is die feit dat dit ook die periode is waarin haar werk vir die eerste keer in Nederlands vertaal en gepubliseer word. Alhoewel dit dus oor ’n betreklik kort tydperk gaan, is die uitwerking daarvan groot. In die gedeelte wat volg, fokus ek eerstens op die ontwikkeling van die postuur van die medepligtige skrywer in die tekste wat sy in hierdie tyd publiseer, dan op die vestiging van die postuur van openbare intellektueel, en daarna op die impak wat sy in hierdie periode in die Lae Lande maak as digter en podiumkunstenaar oftewel voorleser van haar gedigte.

Saam met die verskyning van Krog se outobiografiese fiksie ontwikkel daar ’n effens aangepaste skrywerspostuur, naamlik dié van die medepligtige skrywer en daaropvolgend ook dié van openbare intellektueel. Dit begin met die publikasie van Relaas van ’n moord in 1995 wat kennelik gebaseer is op bepaalde outobiografiese gegewens, maar tog op die skutblad beskryf word as ’n novelle. Verder word die teks ingelei met die skadeloosstelling: “Nie alles hierin is waar nie.” In die geval van Relaas van ’n moord het die begrip medepligtigheid ’n bepaalde betekenis: die spreker in die teks (wat duidelike outobiografiese ooreenkomste met Krog vertoon) word onwetend betrek by die moord op ’n bendeleier in Kroonstad, onder andere deurdat inkriminerende bewysstukke op die stoep van haar huis versteek word. In die teks tob die spreker daaroor of sy die regte besluit geneem het deur op te tree as staatsgetuie in die hofsaak waarin die beskuldigdes verhoor word en in watter mate sy medepligtig geag kan word aan die moord. Die feit dat twee foto’s van Krog deur koerantfotograwe op die omslag gebruik word, die een op die ander gesuperponeer, bevestig sowel die outobiografiese element in die teks as die feit dat hierdie verhaal tot die openbare domein behoort. Dit is opvallend dat die omslag van die Nederlandse vertaling van hierdie teks (wat eers agt jaar later in 2003 verskyn nadat Country of my skull haar internasionale status gevestig het) die outobiografiese suggesties van die Afrikaanse weergawe se buiteblad vervang met die afbeelding van ’n skildery deur Marlene Dumas getitel The window (1992) wat die aksent vanaf die openbare domein na die private verplaas deur die uitbeelding van ’n anonieme vrouefiguur wat binne ’n vertrek staan en na buite kyk. Ten spyte van die feit dat Krog juis op grond van haar status as dissidente Afrikanerskrywer in die vroeë 1990’s in die Nederlandse literêre veld ontvang is, word haar tekste soms gedepolitiseer deur die omslae wat vir die Nederlandse vertalings van haar werk gebruik word.

’n Nuwe dimensie word toegevoeg aan die postuur van medepligtige skrywer met die publikasie van Krog se verslag oor haar betrokkenheid as joernalis by die sittings van die WVK in Country of my skull wat laat in 1998 verskyn het. Die boek het sy oorsprong gehad het in ’n uitnodiging wat Anton Harber, redakteur van die Mail & Guardian, gerig het aan ’n vyftal skrywers, onder wie Krog, om te skryf oor hulle ervaring van Suid-Afrika se oorgang na demokrasie. Krog het van Mei 1996 tot Junie 1997 vyf uitgebreide artikels in die Mail & Guardian gepubliseer waarin sy geskryf het oor haar persoonlike ervaring as joernalis by die WVK.⁵ Op grond hiervan is sy deur Stephen Johnson van Random House gevra om ’n niefiksieboek hieroor te skryf wat gelei het tot die publikasie van Country of my skull in 1998. Dit was hierdie boek wat gelei het tot Krog se toetrede tot die internasionale arena. Garman (2015:116–23) skryf die internasionale impak van die boek toe aan die feit dat dit presies saamgeval het met ’n wêreldwye belangstelling in waarheidskommissies, die toenemende belangrikheid van belydenisgenres (“confessional genres”), die transnasionalisering van die openbare sfeer en die groeiende gewildheid van lewensverhale (“life narratives”). Ek meen dat daar ook ’n ander faktor was wat ’n groot rol gespeel het in die impak wat Krog se teks op die nasionale en internasionale leserspubliek gemaak het, naamlik die feit dat Krog haarself as wit Afrikaner geplaas het in die posisie van ’n medepligtige aan die apartheidsvergrype wat tydens die sittings van die WVK na vore gekom het. Krog skram nie in haar weergawe van die WVK se sittings weg van die feit dat talle van die daders (“perpetrators”) Afrikaners was wie se taal en tongval vir haar bekend was nie. Die postuur wat hieruit spreek, is dié van die skrywer wat medepligtig voel en besig is om op moeisame manier haar eie verlede te verwerk.⁶

Hiermee kom daar dus ’n nuwe nuanse aan die postuur van dissidente en transgressiewe skrywer wat deur die skrywer, haar werk en ander “akteurs” soos uitgewers en die media gekonstrueer is, na vore. Sy is in hierdie stadium – veral op grond van die diskursiewe etos wat na vore tree uit hierdie teks – ’n skrywer wat haar medepligtigheid aan die vergrype van die verlede erken en erns daarmee maak om dit aan te spreek deur ’n fokus op transformasie. Garman argumenteer dat Krog ook deur haar uitgewer en die joernalis wat die voorwoord by die Amerikaanse uitgawe van Country of my skull geskryf het, voorgehou is as ’n “witness-writer”, ’n getuie, omdat sy in die boek dokumenteer watter fisieke impak dit op haar gehad het om getuie te wees van wat die WVK opgelewer het. Dit is op grond van die impak wat Country of my skull maak dat Krog ook die status van ’n bepaalde soort openbare intellektueel verwerf wat iets van die Suid-Afrikaanse ervaring aan die buitewêreld bemiddel.

Hieroor skryf Garman (2010:198):

But what we see in Krog, with her roots in poetry and her many years of performance as both poet and political dissident, is someone who brings into public discourse the appeal to respond with feeling, guilt and contrition. This type of public figure is no longer the emblematic enlightenment subject of the nation state, but an affected, implicated human being with the potential to reach across state boundaries to connect with all similarly affected humans. It is difficult to affix to Krog the label of “public intellectual” given its implication in the workings of the public sphere of national deliberative democracy, but Krog is emblematic of a new type of representative public person who is located at a global–local nexus and who therefore addresses a much wider public.

Hierdie ontwikkeling in Krog se skrywerspostuur speel ook in die Lae Lande uit. In dieselfde tyd waarin Krog deur Anton Harber gevra is om vir die Mail & Guardian in Suid-Afrika oor die WVK skryf, ontmoet sy ook vir Herman de Coninck in Kaapstad nadat hy reeds vantevore in die Nieuw Wereldtijdschrift oor haar geskryf het (T’Sjoen 2018:6). In ’n onderhoud met die Vlaamse joernalis Ludo Teeuwen (1999) na die verskyning van Country of my skull sê Krog dat dit nie haar bedoeling was om ’n boek te skryf oor haar joernalistieke werk by die WVK nie, maar dat sy onder andere deur De Coninck gemotiveer is om dit te doen. Hy het haar gevra om ’n bydrae te lewer vir die Nieuw Wereldtijdschrift wat daartoe gelei dat sy vanaf middel-1996 tot middel-1997 ses aflewerings van die rubriek “Brief uit Kaapstad” in die Nieuw Wereldtijdschrift gepubliseer het (T’Sjoen 2012c:19–20, T’Sjoen 2018:7).⁷ Die artikels, wat in Afrikaans geskryf is, is vir die Nieuw Wereldtijdschrift deur Robert Dorsman in Nederlands vertaal (Teeuwen 1999). Krog se verdere toetrede tot die Nederlandse taalgebied – ná haar eerste optrede by Poetry International – geskied dus via die uitnodiging van die Vlaming Herman de Coninck. Alhoewel Country of my skull eers in 2000 in Nederlands verskyn het, as De kleur van je hart, het daar reeds voor dit berigte oor die boek in die Nederlandstalige pers verskyn. Die onderhoud met Teeuwen is byvoorbeeld ’n aanduiding daarvan dat daar reeds voor die publikasie van die vertaling in Nederlands ’n belangstelling in die boek was. Daar verskyn ook verskillende reaksies op De kleur van je hart. In ’n oorsig van verskillende boeke oor die WVK sonder Van der Heide (2000) Krog se teks uit en noem dit “het ultieme boek over Zuid-Afrika, over waarheid en verzoening, en besinning” wat waardevol is onder andere omdat dit “inzicht in de ziel van de Afrikaner via haar eigen familie” bied. ’n Meer kritiese reaksie kom van Ester (2001) wat dit geen onderhoudende boek vind nie, maar wel ’n noodsaaklike boek vir enigiemand wat dieper as die toeristiese oppervlak van Suid-Afrika wil kyk.

In teenstelling met die situasie in Suid-Afrika, waar die behoefte aan Engelse vertalings van Krog se poësie eers ná die verskyning van Country of my skull ontstaan, is dit haar poësie wat die eerste in Nederlands vertaal word en nie haar outobiografiese prosa nie. Die vertaling van ’n keuse uit haar poësie verskyn in 1999 onder die titel Om te kan asemhaal by die uitgewery Atlas en wel deur bemiddeling van die Nederlandse digter Benno Barnard wat in daardie stadium in Antwerpen woon (Dorsman 1999). Dit gebeur dus ’n jaar vóórdat Country of my skull in 2000 in Nederlands gepubliseer word as De kleur van je hart. Die bekendstelling van Om te kan asemhaal gaan gepaard met radio-optredes, onderhoude en ’n voorlesing by die Utrechtse Nacht van de Poëzie op 20 Maart 1999. Haar voorlesing word buitengewoon entoesiasties ontvang, wat suggereer dat haar impak in Nederland net soveel aan haar poësie en die voorlees daarvan te danke is as aan haar status as politieke figuur en openbare intellektueel. Krog sê trouens in ’n onderhoud met Schaffer (2002:18) dat sy vanaf die middel van die 1980’s tot die beginjare van die 1990’s dikwels in Suid-Afrika gevra is om aan besprekings deel te neem, maar nooit as digter nie, terwyl sy in Nederland juis gevra is om as digter op te tree: “Mijn eerste echte voordrachten waren eigenlijk in Nederland,” sê sy.

Die berigte oor haar optrede raak ’n aantal punte aan wat ek sal gebruik as aanleiding tot enkele algemene opmerkings oor Krog se postuur as voorleser of podiumkunstenaar, nie net in hierdie tweede fase van haar skrywerskap nie, maar tot op hede. Dorsman (1999) rapporteer soos volg oor die Nederlandse pers se reaksie op Krog se optrede by die Nacht van de Poëzie:

De Nederlandse kranten die maandag berichtten over de Nacht waren eensluidend enthousiast over het optreden van Krog, de Volkskrant schreef: “Om half een beklom Antjie Krog het podium en met een ongekende poëtische kracht schreeuwde en fluisterde deze in driedelig grijs en met fel oranje stropdas geklede Zuid-Afrikaanse haar gedichten over sex en politiek, over liefde en misdaad, over huiselijk geluk en haar niet te stillen woede: ‘ik zeg het maar vast/ik sta nergens voor/ik schaar bij niemand/ik weerzin volkomen.’ Het publiek was verbaasd en verpletterd, en Hugo Claus moest nog komen," aldus de verslaggever.

Hieruit kan ’n mens aflei dat Krog se voordrag by hierdie geleentheid ’n besondere indruk op die Nederlandse gehoor gemaak het. Haar optrede by Poetry International in 1992 is reeds uitgewys as ’n hoogtepunt by dié geleentheid (Britz 1992:2) en die impak van haar verhoogoptredes is iets wat in die jare wat volg, telkens in berigte beklemtoon word. Zeeman (2005) skryf byvoorbeeld: “Haar lezen is een verademing, haar horen voorlezen een betovering.” Krog verwys ook in die jare wat volg in verskillende onderhoude na die faktore wat haar tegniek as podiumkunstenaar gevorm het. In die 2002-onderhoud met Alfred Schaffer vertel Krog dat sy veel geleer het tydens die stryd teen apartheid toe sy meermale gevra is om voor te lees by politieke byeenkomste. Dit is hier waar sy deur haar medeskrywers met hulle welluidende gedigte in verskillende tale en veelkleurige gewade bewus gemaak is van die feit dat jy ’n sekere verpligting teenoor jou gehoor het wanneer jy voordra en hulle op verskillende maniere moet probeer bereik (Schaffer 2002:18). Dit is ook hier waar sy haar tegnieke van voorlees verander het (“M’n techniek moest zich aanpassen,” sê sy vir Schaffer) en bewus geraak het van die feit dat ook die klere wat jy dra ’n rol kan speel by sulke geleenthede.

Dit sluit aan by wat Meizoz sien as ’n belangrike element van postuur. Hy skryf dat gedrag ’n belangrike aspek van skrywerspostuur is en verwys daarna dat die skrywer se self-aanbieding of self-voorstelling ook die volgende kan insluit: “clothes, hairstyle, certain gestures, a look, accessories, even: Sartre’s or Cendrar’s cigarette, Rousseau the wanderer who deliberately contrasts his walking to the aristocrat’s carriage” (Meizoz 2010:85). Alhoewel ’n mens hierdie aspek van postuur heel versigtig moet hanteer en maklik te veel in ’n skrywer se kleredrag en voorkoms kan inlees, is dit wel opmerklik dat Krog haarself op ’n bepaalde manier inklee tydens haar openbare optredes, ook in die Lae Lande. Die joernalis verwys in die berig aangehaal deur Dorsman na iets wat kenmerkend geraak het van Krog se digterlike optredes vanaf die 1990’s, naamlik die feit dat sy dikwels optree geklee in ’n pak klere en das (vgl. die verwysing na die “stropdas” hier bo). Toe sy in 2017 daarna gevra is in ’n onderhoud, het sy gesê dat ’n pak klere die weerloosheid van veral die vroulike liggaam op die verhoog verhul en potensiële objektivering verhinder sodat daar gekonsentreer kan word op die inhoud van die boodskap:

Ek dink net ’n suit, ’n pak klere, is een van die slimste dinge wat ontwerp is. Niémand weet of het jy tieties nie. Niémand weet jou boude is groot nie. Niémand weet jy’t ’n pens nie. Niemand weet jy’t knock knees eintlik nie. Níks daarvan nie. En jy kan dieselfde pak klere dra na verskeie dinge toe en elke keer miskien ’n ander das en jy’s núút van voor af. Terwyl ’n vrou as jy óp daai verhoog loop en jy’t ’n rok aan ... hóé daai bene van jou lyk; hóé jou knieë lyk; hóé jou boude lyk ... Dan hul hare; dis ’n vreeslike weerloosheid wat ’n vrou moet oorkom met ’n rok of met ’n skirt of selfs ’n broekpak. Maar met ’n pák klere is dáái uitgesort. Dis gehanteer: “Kyk in my oë en luister wat sê ek!” (La Vita 2017)

’n Ander faset van Krog se voordragte is dat sy ook meermale die postuur aanneem van ’n voordraer uit die Afrika-tradisie. Jacomien van Niekerk verwys na haar pryslied in die styl van ’n imbongi (prysdigter) vir Mandela in Gedigte 1989–1995, maar ook na die optredes waarin sy die styl van die Wes-Afrikaanse griot (storieverteller of digter) aanneem tydens die reis wat sy saam met ’n groep Afrika-digters onderneem het na Timboektoe en wat opgeteken is in Kleur kom nooit alleen nie (2000): “Krog [is] ook ’n griot, ’n digter van Afrika in Suid-Afrika wat op uiteenlopende wyses poog om ’n Afrika-bewussyn te verwoord – vir haarself, maar by implikasie ook vir ander wit Afrikaanssprekendes” (Van Niekerk 2006:103–4). Ook by optredes in Nederland en Vlaandere neem Krog soms die postuur aan van ’n Afrika-digter. By die toekenning van die Constantijn Huygens-prys aan Tom Lanoye op 20 Januarie 2014 het sy byvoorbeeld ’n imbongi-pryslied voorgedra, kompleet met Zoeloe-skild en spies (Francken 2015:159). So versigbaar sy haar verbondenheid met ’n Suid-Afrikaanse en Afrika-tradisie en bemiddel sy Suid-Afrika en Afrika vir Nederlandstaliges.

In ’n onderhoud met Els Quaegebeur (2015) bevestig sy die belangrikheid van hierdie invloed: “Ik ben veranderd van een vrouw in een witte vrouw radicaal beïnvloed door zwartheid. Ik ben veranderd van een papieren dichter – enkelvoudig en introvert – in een mondelinge dichter, met eerbied voor de urgentie van een publiek.” Sy stel dit ook eksplisiet in ’n onderhoud met Marc van Dijk (2018) dat dit die swart digters van Suid-Afrika was wat haar geleer het om ’n gehoor te respekteer en dat jy hulle meer as net ’n gedig op papier moet gee: “Dat was een radicale verandering in mijn eigen denken en zijn,” meen sy. Sy gee ook meermale erkenning aan die invloed van die Vlaamse skrywer Tom Lanoye saam met wie sy vanaf 2006 heel dikwels optree. Sy vertel in ’n stuk getitel “Van digter tot ‘podium beest’” hoeveel sy tydens hierdie gesamentlike optredes by Lanoye geleer het oor wat effektief is tydens ’n verhoogoptrede en hoe om jouself en jou boeke te bemark (Krog 2006c). Ook op dié wyse bou Krog dus aan ’n kenmerkende en eiesoortige skrywerspostuur.

Ter afsluiting van die opmerkings oor hierdie fase kan ’n mens dus sê dat dit die een is waartydens Krog ’n internasionale skrywer word wat ook groot impak in die Lae Lande maak. Anders as met die vertaling van haar werk in Suid-Afrika (waar die eerste keuse uit haar poësie in Engelse vertaling, Down to my last skin (2000), ná die publikasie van Country of my skull verskyn) is dit juis haar poësie en die voorlesing daarvan wat die eerste aandag trek in die Nederlandse taalgebied en die eerste in Nederlands vertaal word. Dit is egter ook so dat die Nederlandstalige publiek tegelykertyd van haar politieke geskiedenis en van die opspraakwekkende verskyning van Country of my skull bewus is. Dit is opmerklik dat Krog se prosatekste én digbundels hierna baie kort ná die verskyning daarvan in Afrikaans na Nederlands vertaal word. Vanaf die verskyning van A change of tongue verskyn die Nederlandse vertaling van die oorspronklike teks meestal in dieselfde jaar as die oorspronklike, wat miskien gelees kan word as ’n aanduiding daarvan dat uitgewers meen daar is ’n besondere belangstelling in Krog se werk by Nederlandstalige lesers. Daar word ook beweer dat Krog meer bundels verkoop as die meeste Nederlandse digters (Esterhuizen 2009a). Indien dit wel waar is, mag dit wees omdat sy op grond van haar postuur as medepligtige skrywer, soos gedemonstreer deur De kleur van je hart, en die gekombineerde impak van haar voordrag en inhoud van haar poësie ’n sterk profiel in Nederland en Vlaandere het (in laasgenoemde konteks miskien ook vanweë haar medewerking met Tom Lanoye). Dit wil dus voorkom asof dit enersyds die gewildheid van haar poësie en haar verhoogoptredes is en andersyds haar geloofwaardigheid as polities betrokke skrywer wat dit vir Krog moontlik maak om as kulturele bemiddelaar van Suid-Afrika op te tree in die Nederlandse taalgebied.⁸ Sy is ’n wit Afrikaner, wat haarself nie net projekteer as dissident en polities-aktivistiese skrywer nie, maar ook as iemand wat as wit Afrikaner medepligtig voel aan die land se geskiedenis van onderdrukking en daarna streef om die land te transformeer.

4. Die postuur van die interverbonde skrywer, openbare intellektueel en podiumkunstenaar: 2000–2018

In haar waardeskatting van Krog se bydrae tot die openbare sfeer in Suid-Afrika wys Garman daarop dat ’n nuwe element deel geword het van die diskoers rondom die nosie van ’n openbare intellektueel: “For a public figure now to have a hearing in transnationalising space, the person must not only facilitate speech and debate but must also embody pain and empathy” (Garman 2015:174). Hierdie aspek – beliggaming en die interverbondenheid met ander liggame (menslik en niemenslik) – manifesteer steeds sterker in Krog se postuur in die periode wat ek hier wil afbaken as die derde fase van haar skrywerskap vanaf 2000 tot 2018.

Die begindatum van hierdie indeling word bepaal deur die feit dat die Afrikaanse bundel Kleur kom nooit alleen nie (waarin die oorgang van die gevoel van medepligtigheid na die behoefte aan interverbondenheid begin manifesteer) in 2000 verskyn. Wat haar postuur in Nederland betref, begin dit met die publikasie van die vertaling Kleur komt nooit alleen in 2002. Soos gesuggereer deur die opskrif van hierdie afdeling, gaan die verskuiwing na die postuur van interverbonde digter steeds gepaard met optredes as openbare intellektueel en podiumkunstenaar. Alhoewel T’Sjoen (2012b) meen dat die poësiekritiek in die Lae Lande in gebreke bly om werklik uitgebreid op haar werk te reageer, verskyn daar heelwat resensies van haar werk, berigte oor haar optredes en onderhoude met haar in die media. Sy ontvang in hierdie periode uitnodigings om as digter én as spreker oor ander kwessies op te tree, terwyl haar werk ook benoemings en toekennings in Nederland ontvang. Die bekendheid wat sy hierdeur verwerf, versterk haar posisie as kulturele bemiddelaar van Suid-Afrika in die Nederlandse taalgebied wat daartoe lei dat sy ook begin om vanuit ’n Suid-Afrikaanse perspektief kommentaar te lewer op gebeure in die Lae Lande. In hierdie afdeling kies ek vir ’n chronologiese oorsig van haar aktiwiteite as kulturele bemiddelaar in die Lae Lande wat afwisselend sal verwys na die verskyning van haar tekste en ander aktiwiteite wat medebepalend is vir haar skrywerspostuur.

Soos reeds gesê, staan Kleur kom nooit alleen nie op die oorgang vanaf die postuur van medepligtige na dié van interverbonde skrywer, in dié sin dat dit materiaal, metafore en selfs gedigte uit Country of my skull bevat, maar ook begin uitwys in die rigting van ’n interverbondenheid met mense in Suid-Afrika en Afrika. Die Nederlandse vertaling van die bundel deur Robert Dorsman word in 2002 gepubliseer as Kleur komt nooit alleen. Die verskyning van die bundel val saam met Krog se optrede by die Festival Winternachten in Den Haag waar sy saam met ander digters moes praat oor “de staat van lust en liefde in haar land” (Meijer 2002). Dit is opmerklik dat die resensente in die geval van Kleur komt nooit alleen fokus op Krog se taalgebruik en die uitdrukkingsvermoë van Afrikaans, eerder as op haar rol as podiumkunstenaar of politieke opiniemaker. Zeeman (2002) verwys byvoorbeeld na Krog se kompromislose Afrikaans wat afwyk van Nederlandssprekendes se stereotiepe siening van Afrikaans as ’n koddige of amusante kindertaaltjie.

Hy skryf:

Zelden zo’n overdonderende, onuitputtelijke, raadselachtige bundel gelezen. Het ligt aan de taal, het ligt aan de toon, het ligt aan de thema's – het ligt, kortom, aan de dichteres. Die taal is het Afrikaans in zijn minst gepolijste vorm, rauw, alledaags, doorspekt met Engelse woorden, verbasteringen, vloeken, wringende constructies. Bij Krog vind je niet dat licht weemoedig zingende taaltje dat Nederlandse lezers van het Afrikaans doorgaans zo’n plezier doet, vol enigszins vervormde, maar nog altijd herkenbare oude en fraaie Nederlandse woorden. Het is een zegen dat haar vertaler, Robert Dorsman, wiens Nederlandstalige versies naast de originelen staan afgedrukt, niet koos voor een taalregister waarin die harde en bezerende toon wordt vervangen door het poetische pathos dat je als Nederlandstalige zo vaak ervaart bij het Afrikaans.

Van der Have (2002) daarenteen voel dat die tweetalige aanbod eintlik vir Krog én die leser ’n onguns bewys omdat Nederlandssprekende lesers veelal die maklike uitweg sal kies om slegs die Nederlandse vertaling te lees en dan die “prachtige en veel poëtischer Afrikaans” sal misloop.

In 2003 verskyn Relaas van een moord, ’n vertaling van die Afrikaanse teks wat reeds agt jaar tevore in Suid-Afrika gepubliseer is, waarskynlik vanweë Krog se groeiende internasionale status na die verskyning van Country of my skull en haar steeds groter bekendheid in die Lae Lande. Die vertaling van Krog se volgende outobiografies-fiksionele teks, A change of tongue (2003), verskyn ’n jaar later, in 2004, as Een andere tongval (2004). In hierdie teks fokus sy op verskillende ervarings binne die konteks van postapartheid Suid-Afrika en spreek sy veral die kwessie van transformasie aan. Dit is in ’n onderhoud met De Vries (2003) na die verskyning van die Suid-Afrikaanse weergawe van die boek dat dit begin duidelik word dat Krog nie net meer optree as bemiddelaar wat vir Nederlandstaliges ’n venster op Suid-Afrika verskaf nie, maar ook kommentaar begin lewer op toestande in Nederland. Sy vergelyk byvoorbeeld die debatte oor identiteit in Suid-Afrika met gesprekke oor “Nederlanderschap”. Sy vind dat die situasie van vroeër omgedraai is: Waar die “vreedzame, selfgenoegzame liberale Europa” vroeër vir Suid-Afrikaners aangespreek het oor die onderlinge onverdraagsaamheid, begin dieselfde verskynsel nou ook in Nederland kop uitsteek in die houding teenoor migrante. Dit is ook in hierdie onderhoud dat Krog begin beklemtoon dat daar waardevolle lesse oor saambestaan en vergifnis te leer is by die Afrika-humanisme, waarvolgens vergifnis die herstel teweegbring van beide die dader en die slagoffer se menslikheid (nie ’n idee wat oral gewild is nie). Tydens ’n besoek aan Nederland om in 2003 by ’n kongres georganiseer deur die Tilburgse Nexus-instituut deel te neem aan ’n gesprek oor verlies verwys sy ook in ’n onderhoud met Heijne (2003) na die waarde van ubuntu as ’n “wereldbeeld waarin de individuele mens gezien wordt als een geïntegreerd onderdeel van een groter geheel” en beklemtoon sy dat Nederlanders nou ook gekonfronteer word met die probleem van naasbestaan met ander kulture.

In dieselfde tyd as wat Krog A change of tongue produseer, werk sy ook aan ’n vertalingsprojek, gepubliseer as Met woorde soos met kerse in 2002, waarin sy deur ’n uitgebreide en inklusiewe proses die beste gedigte uit Suid-Afrika se inheemse tale in Afrikaans vertaal. Deel van hierdie projek is haar vertalings van enkele geselekteerde grepe uit die uitgestorwe inheemse taal │Xam wat opgeteken is deur die Duitse linguis Wilhelm Bleek en sy skoonsuster Lucy Lloyd in die tweede helfte van die 19de eeu. Dit lei daartoe dat sy in 2004 ’n bundel met verwerkings van verdere tekste uit die Bleek en Lloyd-versameling publiseer onder die titel Die sterre sê ‘tsau’, in Engels vertaal as The stars say ‘tsau’. Alhoewel dit geïnterpreteer sou kon word as ’n behoefte om die stemme van hierdie uitgestorwe groep mense en hulle taal weer na die voorgrond te bring, is Krog ook beskuldig van toe-eiening, en selfs plagiaat (iets waaroor daar ook in die Lae Lande gerapporteer is). Wat ook al ’n mens se siening van hierdie kwessie, dit is duidelik uit Krog se later werk dat haar kennismaking met hierdie bronne ook by haar ’n belangstelling in die kosmologie van die │Xam geprikkel het, in die soort kennis wat inheems is aan die globale Suide en in die intieme verbondenheid van die │Xam met hulle omgewing. Sekere van hierdie gedigte het reeds in 2003 in Nederlandse vertaling deur Dorsman as Liederen van de blauwkraanvogel verskyn. Interessant genoeg meen Van Vlerken (2004) dat die digkuns van die “bosjesmannen” vir die Nederlandse leser te primitief is om werklik boeiend te wees, maar dat dit die moeite werd is om kennis te neem van hierdie bundel, “al was het maar omdat onze geschiedenis op die vreemde, wrede manier met hen en met de rest van Zuid-Afrika verbonden is”. Krog sal ook later in haar bemiddeling tussen Suid-Afrika en spesifiek Nederland daarop wys dat laasgenoemde via sy koloniale geskiedenis in Suid-Afrika ook op ’n manier medepligtig is aan die onreg van die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Dat die Europese lesing van ’n Suid-Afrikaner soos Krog se werk, en ook hierdie vertalings uit │Xam, iets weg het van ’n gefassineerdheid met die eksotiese, blyk uit Schouten (2004) se opmerking dat Liederen van de blauwkraanvogel “niets [heeft] van onze eigen poetische punnikwerkjes, en alles van een eeuwenoude, onbezoedelde, naturel wereld”. In reaksie op ’n vraag van Louis Esterhuizen (2009b) spekuleer Krog dat die gewildheid van haar werk in die Lae Lande dalk te danke is daaraan dat sy vir Nederlandstaliges ’n soort eksotiese wildheid verteenwoordig:

Aanvanklik het ek gedink dit is maar Suid-Afrikaners wat daar woon en heimwee het, maar dit blyk toe nie so te wees nie. Toe het ek gedink hulle beskou my eintlik as ’n soort wit barbaar: lyk soos hulle, klink amper-amper soos hulle, maar swaai poësie soos ’n byl of ’n hellebaard en dis vir hulle opwindend, maar nie noodwendig in die kader van wat hulle as goeie poësie sou reken nie. Toe begin die resensies inkom [...] en dit is so goed dat die uitgewers nou hierdie opmerkings as blurbs begin gebruik.

Verder tekenend van Krog se groeiende aansien en gewildheid in Nederland is die feit dat daar gereeld bloemlesings uit haar werk gepubliseer word. Na die eerste bloemlesing, Om te kan asemhaal in 1999, verskyn daar op aanvraag van lesers en in ’n goedkoper slapbanduitgawe, vergesel van ’n CD waarop sy die gedigte voorlees, ’n verdere keuse uit haar poësie getitel Wat de sterren zeggen in 2005. Haar sigbaarheid in die Nederlandse taalgebied word verhoog deurdat sy vanaf 2002 gereeld optree by literêre feeste en ander geleenthede in Nederland en Vlaandere. Daar is ook aktiewe reklame- en bemarkingsveldtogte rondom haar werk, boekbekendstellingsgeleenthede, onderhoude met haar, en resensies oor haar werk in die media. Dit kan geïllustreer word deur na ’n aantal van hierdie gebeure te verwys. In 2002 lewer sy die “sedepreek” by die aanvang van die Winternachten Festival in Den Haag; in 2004 is sy verantwoordelik vir die “Defence of poetry”-lesing by Poetry International in Rotterdam; en in 2006 lewer sy die Van der Leeuw-lesing in Groningen getitel “Ik spreek en verhef uw hart ... Kosmopolitisme, vergiffenis en het voorbeeld van Afrika” waarin sy weer eens verwys na wat die wêreld van Afrika kan leer. Ook in ’n onderhoud met Ariejan Korteweg (2006) suggereer sy dat die situasie in Nederland nie heeltemal los staan van toestande in Suid-Afrika nie vanweë die land se betrokkenheid by kolonialisme: “Het zijn ook júllie townships,” sê Krog. In dieselfde jaar onderneem sy saam met Tom Lanoye ’n uitgebreide toer van 22 optredes in België en Amsterdam onder die beskerming van die kunsliggaam Behoud der Begeerte. Hulle lees saam voor uit hulle werk, Krog onder andere uit haar vertaling van Lanoye se Mamma Medea (2002).

Die openbare blootstelling word deurlopend gevoed deur die verskyning van haar werk in vertaling. Lijfkreet, die Nederlandse vertaling van die Afrikaanse digbundel Verweerskrif, verskyn in 2006, dieselfde jaar as die oorspronklike. Die Afrikaanse weergawe van die bundel, wat handel oor die ervaring van die ouer-wordende en menopousale vrou maar ook die koloniale geskiedenis van Kaapstad ter sprake bring, is oor die algemeen goed ontvang in Suid-Afrika, maar die Engelse weergawe daarvan is skerp gekritiseer deur Stephen Gray (2006). Die foto van die naakte bolyf van ’n bejaarde vrou deur die bekende fotograaf David Goldblatt op die buiteblad van die Afrikaanse en Engelse weergawes van die bundel het ook heelwat kritiek in Suid-Afrika ontlok. In Nederland, waar daar gekies word vir ’n meer neutrale voorblad, ontlok die bundel gemengde reaksies. De Boer (2006) oordeel positief oor die eerste deel van die bundel waarin die gedigte oor die menopousale en verouderende liggaam handel, maar veel minder gunstig oor die politieke gedigte (“Voorts is afdeling 2, zoals de meeste geëngageerde poëzie, vrij zwak”). Zeeman (2006) is in sy resensie bedag daarop dat die “dictatuur van die problematiek” rondom liggaamsaftakeling en sterflikheid die outonomie van die poësie bedreig, maar oordeel ten slotte positief: “Hier heeft iemand een probleem, maar bovenal een pen en een taal en een weergaloos talent om dit te gebruiken.”

Krog se groeiende status as digter in Nederland word ondersteun deurdat daar in 2009 ’n verdere keuse uit haar gedigte oor die verliefdheid, liefde, huwelik, gesin en ouer-word vertaal en gepubliseer word onder die titel Hoe zeg je dat. ’n Bevestiging dat Krog ’n belangrike kulturele bemiddelaar tussen Suid-Afrika en die Nederlandse taalgebied is, kom van Schouten (2009) wat in sy resensie die volgende skryf:

De nieuwe ambassadeur van de Zuid-Afrikaanse letterkunde in Nederland lijkt Antjie Krog te zijn geworden. Ze is een geregelde gast op festivals en haar werk wordt altijd subiet vertaald. Haar bekendheid dankt ze aan hevige, hartstochtelijke, persoonlijke en compromisloze gedichten, of ze nu gaan over de politieke situatie in haar land, over het dagelijks leven of over de erotiek.

’n Verdere aanduiding van die waardering wat daar in Nederland bestaan vir Krog as digter is die feit dat sy in 2009 gevra is om die Gedichtendag-bundel te skryf. Hiervoor skryf sy ’n klein bundel bestaande uit nege gedigte: Waar ik jouw word. Hierdie gedigte is later in aangepaste vorm opgeneem in Medeweten van 2015. Onder dieselfde titel verskyn daar ook in 2017 ’n bloemlesing wat volgens die Uitgeverij Podium se webblad “de 25 gedichten van Antjie Krog die iedereen gelezen moet hebben” bevat. Kommentators en kritici stem saam dat dit uitsonderlik was dat ’n nie-Nederlandse digter gevra word om die Gedichtendag-bundel te skryf (Fortuin 2009). In ’n onderhoud by die verskyning van die bundel suggereer Krog weer eens dat Nederland iets kan leer by die Suid-Afrikaanse ervaring wanneer sy sê dat Europeërs na “ek” en “jy” kyk as “twee losse entiteiten, met een vel om allebei, maar in het Afrikaanse denken is juist de verwevenheid de basis, 'jij' en 'ik' zijn daar fluïde”. Sy tree ook in 2009 op in ’n TV-uitsending rondom die verkiesing van die Dichter des Vaderlands en lewer by die Universiteit Utrecht ’n lesing oor die WVK (Francken 2010a).

In dieselfde jaar verskyn Krog se kontroversiële prosateks Begging to be black in Suid-Afrika; die Nederlandse vertaling daarvan verskyn in 2010 as Niets liever dan zwart. Krog beeld in hierdie teks haar hartstogtelike strewe na verbondenheid met die swart mense in Suid-Afrika uit, ’n gegewe wat op verskillende maniere manifesteer in haar werk ná Country of my skull. Die reaksies op Begging to be black was gevarieerd: Smith (2009), Du Preez (2009) en Renders (2012) was krities oor Krog se oordrewe skuldgevoelens en haar romantisering of fetisjering van die swart inwoners van Suid-Afrika;⁹ hierteenoor vind Coovadia (2010) in hierdie teks bewyse van ’n postuur wat ’n ongekende openheid teenoor die wêreld verraai (“For the core of Antjie Krog’s being is openness, to ideas, to history, to politics”). Hierdie openheid is ’n belangrike onderdeel van die postuur van interverbonde digter wat haar bereid verklaar tot verbintenisse met die ander, in haar geval ál die ander inwoners van Suid-Afrika. In Nederland word daar gerapporteer dat baie Suid-Afrikaanse lesers “allergisch” op die titel Begging to be black gereageer het en dat Krog dit terugvoer na die Westerse meerderwaardigheidskompleks wat sigself superieur teenoor swart mense en hulle kultuur ag (De Vries 2012). In Nederland word die vertaalde weergawe Niets liever dan zwart deur Jaeger (2010) gelees as ’n “sombere visie” op die poging van ’n wit Suid-Afrikaner om die swart perspektief te begryp en ook as ’n boek waarby Nederlandse lesers moeilik aanklank sal vind omdat die problematiek “feitelijk puur lokaal is”.

Otten (2010), daarenteen, vereenselwig haar baie sterk met die boek en wys op Krog se gevoel van medepligtigheid wat lei tot die behoefte aan interverbondenheid:

Niets liever dan zwart is doortrokken van een intens en bijna religieus schuldbesef over het apartheidsverleden. Als blanke Zuid-Afrikaanse voelt Krog zich medeverantwoordelijk voor de gewelddadige geschiedenis, ondanks het verzet waarmee ze al heel jong begon. [...] Krog ziet schuld als een nuttige emotie omdat het “je gevoelig maakt voor anderen”.

In die vyf jaar lange periode voor die verskyning van haar volgende bundel in Nederlandse vertaling bly Krog teenwoordig op die Nederlandstalige literêre toneel. Sy lewer in 2010 ’n openingslesing by die Festival Winternachten in Den Haag, wat strook met die postuur van interverbonde digter. Dit is getitel “(Universal) Declaration of Interconnectedness OR (Universal) Suggestions for Tolerance” en sy betoog weer eens dat Europa veel kan leer by die sogenaamde Derde Wêreld (Krog 2010b). Sy tree trouens ook in 2012 en 2014 op by die Winternachten Festival en neem deel aan hulle skrywersprojekte in ander lande. Daarbenewens onderneem sy in 2010 ’n skrywersreis saam met Remco Campert, Ramsey Nasr en ander digters wat ses stede aandoen onder die vaandel Saint Amour (Francken 2010b:103). In 2011 lewer sy ’n lesing in Tilburg en figureer sy ook in Wilberry Jakobs en Oda Overdijk se TV-reeks Grote denkers over de toekomst en die boek wat daarop gebaseer is in ’n vraaggesprek oor medemenslikheid (Francken 2012:155). Ter viering van Krog se 60ste verjaardag word daar op 10 Oktober 2012 ’n geleentheid gereël waarby ’n bundel, 44 gedichten voor Antjie, deur Nederlandse skrywers aan haar oorhandig word. In Junie 2013 tree sy op by die Festival voor het Afrikaans in Amsterdam en in Januarie 2014 by die Winternachten Festival in Den Haag. Sy lewer ook ’n lesing by die Faculteit Religie en Theologie van die Vrije Universiteit Amsterdam in 2014 met die titel “The young wind once was a man – exploring ways of being in the work of │Xam-informants, Nelson Mandela, Archbishop Tutu and Emmanuel Levinas” en bepleit weer eens in ’n vraaggesprek met Breedveld in die VU se blad ’n meer verdraagsame houding by Nederlanders vir die vreemdeling in hulle midde (Francken 2015:169).

Die idee van interverbondenheid kom tot ’n hoogtepunt in die bundel Mede-wete wat in November 2014 in Suid-Afrika verskyn het saam met sy Engelse eweknie, Synapse. Byna onmiddellik daarna, in Januarie 2015, verskyn die Nederlandse vertaling,¹⁰ Medeweten, wat later benoem is vir die Filter Vertaalprijs. Dit is ’n bundel waarin die digter se lyflike identifisering en verbondenheid met die armes, haweloses en onderdruktes van die wêreld figureer as verdere diskursiewe manifestasie van die postuur van interverbonde digter. Remco Campert (2015) plaas sy stempel van goedkeuring op die bundel met die uitspraak: “Lees de hele bundel Medeweten. Dan zult u het hopelijk met me eens zijn dat Antjie Krog Nobelprijs-waardig is.” Dat die postuur van interverbonde digter veral af te lees is op die diskursiewe of teksinterne vlak, blyk uit die Nederlandse resepsie waarin daar verwys word na sowel inhoudelike as vormlike aspekte. Barnas (2015) skryf byvoorbeeld: “Krog omarmt de hele wereld en beschrijft vanuit een grote verbondenheid. Deze verbondenheid kan net zo gemakkelijk bestaan uit liefde als afschuw.” Die postuur van interverbonde skrywer manifesteer egter ook op die niediskursiewe of tekseksterne vlak, veral in onderhoude rondom die verskyning van die bundel en daarna. In ’n onderhoud met De Vaan (2015) verwys Krog daarna dat iemand by ’n bespreking van Kleur komt nooit alleen gesê het dat die woord “medemenslikheid” wat sy gebruik, ’n cliché is wat nie meer in die Nederlandse digkuns gebruik word nie. Dit het haar geprikkel om die woord “te onderzoeken, het hoorbaar en ‘betekenisgloeiend’ te maken” sodat ’n mens kan sê dat haar bundel Medeweten voortkom uit “machteloosheid, onsamenhangendheid en een lege woordeschat”. Dit is opmerklik dat Krog, naas die tematiese klem op die mens se verantwoordelikheid om haar in die omstandighede van alle ander wesens en veral weerloses in te dink, juis die taal sien as die middel waardeur dit in die poësie moet gebeur. Medeweten is dus nie net ’n bundel waarin sy haar interverbondenheid met ander mense, diere, plante, die ganse planeet en die kosmos ondersoek nie, maar ook probeer om Afrikaans, wat deur talle as apartheidstaal gesien word, te vernuwe: “Ik ben een dader. De taal waarin onmenselijke daden werden gepleegd was in wezen de mijne. En wat ek hier probeer bereiken is, […] een poging om mijn taal te ‘hermenselijken’.” Sy beklemtoon in dieselfde onderhoud dat dit belangrik is om opnuut te kyk na hoeseer alles op aarde met mekaar verbonde is: “Het is volstrekte nonsens om te denken dat we van alles afgesloten individuen zijn. We zijn volkomen poreus voor een heel universum aan dingen en geschiedenissen.”¹¹

Die oorgang van die postuur van aandadige of medepligtige digter na die postuur van interverbonde digter word bevestig deur die volgende uitspraak van Krog in ’n onderhoud met die Suid-Afrikaanse joernalis Murray La Vita in 2017: “Ek het skuld gehanteer in Country of my skull. Ek is lankal klaar met skuld, ’n mens is by ármoede; almal is op maniere geaffekteer deur armoede ... die hoeveelheid bedeling by ’n mens se deur, by ’n mens se kar en in die straat is per dag onhoudbaar. En elke keer wat jy sê nee, voel jy minder mens” (La Vita 2017). Dit is opmerklik dat Krog se uitsprake oor interverbondenheid gemaak word vanuit ’n beliggaamde posisie, vanuit die effek en die affek wat die omstandighede op haar het en vanuit haar behoefte om volledig verbonde te wees met die weerlose en hulpelose mens (dit wat Garman 2015:174 geïdentifiseer het as belangrik vir die openbare figuur wat in ’n transnasionale ruimte gehoor wil word).

In die jare na die verskyning van Medeweten volg daar verdere optredes: Krog en Tom Lanoye lees saam voor uit hulle werk by die Afrikaanse Kultuurfees in Amsterdam in 2016; hulle tree ook saam op by geleentheid van die vierde Mandela-lesing van die Afrika-platform van die Universiteit Gent in Oktober 2017, waar hulle in gesprek tree oor die rol van Mandela in Suid-Afrika in 2017. Podium publiseer in 2018 uittreksels uit haar prosawerke onder die titel Hoe alles hier verandert en in Januarie 2019 tree sy weer saam met Lanoye op by die Poëzieweek (hulle word deur Poetry International aangekondig as “de publiekslievelingen”; vgl. Poetry International 2019). ’n Belangrike mylpaal in Krog se posisie as bemiddelaar tussen Suid-Afrika en die Lae Lande is die toekenning van die Gouden Ganzenveer aan Krog as nie-Nederlandse digter in April 2018. Hierdie prys word normaalweg toegeken aan ’n persoon of instelling wat van groot betekenis is “voor het geschreven en gedrukte woord in de Nederlandse taal”. Die toekenning aan Krog is die eerste aan ’n skrywer uit ’n ander taalgebied as die Nederlandse (vgl. Glorie en Zorgman 2018). Volgens die jurie-verslag is sy vereer “als een bijzondere en veelzijdige dichteres, als een uitzonderlijk integere schriijfster en journaliste, en als een begenadigd performer van haar eigen werk” (Rhebergen 2018). Krog se rol as kulturele bemiddelaar is weer eens opmerklik by die prysoorhandigingsgeleentheid: Sy bring naamlik ’n perspektief op die problematiek van die globale Suide onder die aandag van haar Nederlandstalige gehoor, maar vestig ook hulle aandag op die “interverbondenheid” van dié twee landstreke en die tale Afrikaans en Nederlands. Dit is ook veelseggend dat Krog by hierdie geleentheid sê dat sy nog altyd skuldig gevoel het dat sy so veel by die Nederlanders kry en so weinig teruggee, maar dat die prys ’n bevestiging is “dat de inspiratie toch wederzijds is”. Ook hier is daar die suggestie dat die Lae Lande en Nederlands wel iets kan baat by die uitruiling met Suid-Afrika en Afrikaans. Krog lê in haar dankwoord, “De hand vol veren”, by hierdie geleentheid klem op die feit dat die toekenning van die prys aan haar as nie-Nederlandse digter ’n aanduiding van ’n toenadering tussen Nederlands en Afrikaans is en spreek die hoop uit dat die motief daaragter nie ’n konserwatiewe behoudsug is nie en dat dit ’n toenadering sal wees wat die klem plaas op diversiteit eerder as op suiwerheid: “[K]omen we nader tot elkaar door de behoefte aan een immer groter wordende, ja een zelfs wat morsige veelvuldigheid en níét wegens de hang naar een meer gezuiverde eenheid” (Krog 2018).¹² Sy verwys na Engels as die taal wat feitlik alle ander oorheers en gee ook in die program wat sy vir die middag beplan het, erkenning aan tale wat onder druk van ’n eentalige wêreld staan (Afrikaans, Nederlands, Vlaams, Duits) en een wat reeds uitgesterf het (dié van die│Xam) (Krog 2018). Krog maak dus Nederland en Nederlandssprekendes bewus daarvan dat hulle iets deel met Afrikaans: Albei is bedreigde tale en staan onder beleg; albei is tale wie se sprekers aandadig was aan onreg; albei sit met vraagstukke rondom die vreedsame en voorspoedige saambestaan van mense. Waar Suid-Afrika en Afrikaans vantevore altyd die mindere was in die verhouding met Nederland as die ontvanger van inspirasie, invloed, status, ekonomiese en sosiale kapitaal, kan Nederland nou ook ’n ontvanger wees (van geleefde insig en ervaring, van ’n ontwikkelde sosiale bewussyn, van ’n postkoloniale gevoeligheid vir die ongelykhede van ras, geslag en klas).¹³

5. Gevolgtrekking

My doelstelling in hierdie artikel was om Krog se posisie as kulturele bemiddelaar tussen Suid-Afrika en Afrikaans aan die een kant en die Lae Lande en Nederlands aan die ander kant te bespreek deur te fokus op haar postuur as skrywer. Ek het my betoog aangebied in die vorm van ’n narratief wat haar skrywerskap in drie fases verdeel en in elkeen van daardie fases haar rol as kulturele bemiddelaar ondersoek aan die hand van sowel die diskursiewe as die niediskursiewe etos wat deel uitmaak van die skrywerspostuur wat sodanige bemiddeling moontlik maak.

In die eerste plek het my ondersoek getoon dat Krog se skrywerspostuur ’n bepaalde ontwikkeling ondergaan het vanaf 1970 tot nou, maar dat dit ’n geval van verskuiwing en nuansering eerder as grondliggende verandering was. In die eerste fase van haar digterskap, met ander woorde van 1970 tot 1995, was haar postuur dié van die dissidente en transgressiewe digter; van 1995 tot 2000 was dit dié van medepligtige skrywer wat mettertyd ook die statuur van openbare intellektueel en formidabele podiumkunstenaar verwerf het; en van 2000 tot tans domineer die postuur van interverbonde digter wat haarself op intellektuele, skrywerlike en liggaamlike vlak identifiseer met die ander in die volle omvang van die woord. Terselfdertyd is daar ook ’n geleidelike verskuiwing vanaf die postuur van ’n skrywer en openbare figuur wat vir die Lae Lande ’n venster op Suid-Afrika bied na dié van iemand wat as stem uit die globale Suide vir Nederlandssprekendes wys op hulle medepligtigheid aan die geskiedenis van Suid-Afrika en aanvoer dat hulle kan baat by die inheemse kennis en filosofieë van Suid-Afrika en Afrika. Die geleidelike ontwikkeling van ’n posisie waarin die (Suid-) Afrikaanse skrywer nie net beïnvloed of geïnspireer word deur die Nederlandstalige gebied en letterkunde nie, maar ook die gewer van inspirasie en ’n postkoloniale bewusmaking is, is een wat uiteindelik manifesteer in die fokus op die gemeenskaplike kwesbaarheid van Nederlands en Afrikaans as tale in ’n wêreld wat deur Engels oorheers word. In hierdie opsig bewerkstellig haar kulturele bemiddeling ’n tweerigtingverkeer waaruit beide die (Suid-) Afrikaanse en die Nederlandstalige omgewings waarde kan put.

Alhoewel dit moeilik is om die omvang van haar impak binne die literêr-kritiese en literêr-akademiese velde akkuraat in te skat, het my ondersoek in die tweede plek getoon dat sy ’n bepaalde prominensie in die media geniet op grond van haar status as openbare intellektueel, opiniemaker oor Suid-Afrika en inspirerende voorleser van haar werk, maar dat daar terselfdertyd ook groot aandag en waardering vir haar digterskap is. Dit word gesuggereer deurdat beide haar digbundels en prosatekste sedert 2002 byna onmiddellik na hulle publikasie in Afrikaans in Nederlands vertaal word, die talle resensies van haar werk, die publikasie van etlike bloemlesings uit haar oeuvre, ’n erkenning soos die opdrag om die Gedichtendag-bundel te skryf in 2009, die maak van ’n bundel, 44 gedichten voor Antjie, deur Nederlandse digters met haar 60ste verjaardag en die toekenning van die Gouden Ganzenveer. Verder is die bevestiging van haar posisie deur bekende Nederlandstaliges ook gerig op haar skrywerskap eerder as op haar status as opiniemaker. Daarvan getuig ’n (weliswaar nie-akademiese) uitspraak soos die volgende op die Uitgeverij Podium se webblad: “Het zou een quizvraag kunnen zijn. Wat hebben Gerrit Komrij, Wende Snijders, Remco Campert, Anne Vegter, Tom Lanoye en Adriaan van Dis gemeen? Ze zijn allemaal wèg van de poëzie van Antjie Krog.”¹⁴ Dit wil dus voorkom asof dit nie net Krog se bekendheid as openbare meningsvormer oor Suid-Afrika en haar verhoogpersoonlikheid is nie, maar ook haar statuur as digter wat haar in staat stel om met groot sukses as kulturele bemiddelaar van Suid-Afrika en Afrikaans in die Lae Lande op te tree.

Soos aan die begin van hierdie artikel aangevoer, is die kulturele bemiddelaar iemand wat kulturele oordrag tussen tale en kulture moontlik maak. Die rol van kulturele bemiddelaar is waarskynlik een waarin ’n skrywer soos Antjie Krog onbedoeld en sonder voorbedagte rade beland. In haar geval hou die feit dat sy in die Lae Lande gesien word as verteenwoordigend van ’n bepaalde aspek van die Suid-Afrikaanse en Afrikaanse ervaring (en selfs by geleentheid “het kloppend hart van Zuid-Afrika”¹⁵ genoem is), waarskynlik verband met die feit dat sy in die vroeë 1990’s op die toneel verskyn het toe daar ’n verslapping in die kultuurboikot teen Suid-Afrika gekom het, dat haar beeld as dissidente en later medepligtige en interverbonde skrywer by Nederlandstaliges in die Lae Lande aanklank gevind het, dat haar menings oor die rasse- en geslagspolitieke uitdagend genoeg is om in die media aandag te trek, dat haar werk van ’n uitsonderlike gehalte en oortuigingskrag is en dat sy as gevolg van verskillende invloede tot ’n uitsonderlike podiumkunstenaar ontwikkel het. Ten slotte speel Afrikaans se nabyheid aan Nederlands en die unieke en verrassende wyse waarop Krog dit hanteer, ook ’n belangrike rol in haar sukses as kulturele bemiddelaar.

Bibliografie

Attridge, D. 2004. The singularity of literature. Londen: Routledge.

Barnas, M. 2015. Krog omarmt de wereld en is op haar sterkste in de kleinste taferelen. De Volkskrant, 24 Januarie. https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/krog-omarmt-de-wereld-en-is-op-haar-sterkst-in-de-kleinste-taferelen~b570a33d (10 September 2018 geraadpleeg).

Britz, E. 1992. Krog bekoor Nederlanders. Beeld, 22 Julie, bl. 2.

Campert, R. 2015. Na Topors stront verlang ik naar puurheid. De Volkskrant, 15 Junie. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/na-topors-stront-verlang-ik-naar-puurheid~b3b4645e (6 September 2018 geraadpleeg).

Coelsch-Foisner, S. 2005. The mental context of poetry. From philosophical concepts of self to a model of poetic consciousness (Ethos – Mode – Voice). In Müller-Zettelman en Rubik (reds.) 2005.

Coovadia, I. 2010. Antjie Krog’s is a special kind of openness. Sunday Independent, 2 Januarie, bl. 17.

De Boer, P. 2006. In je korrelige kaalgeplukte poes. Trouw, 20 Mei. https://www.trouw.nl/cultuur/in-je-korrelige-kaalgeplukte-poes~ae876fde (23 September 2018 geraadpleeg).

De Roubaix, L. 2018. Moving “Out of the laager” and “Betraying the tribe”: André Brink as cultural mediator. In Roig-Sanz en Meylaerts (reds.) 2018.

De Vaan, S. 2015. Hermenselijking van dadertaal. Onderhoud met Antjie Krog. Meander, 25 Januarie. https://meandermagazine.nl/2015/01/hermenselijking-van-dadertaal-2 (10 September 2018 geraadpleeg).

De Vries, F. 2003. “Wij zijn verder met integratie dan Nederland”; Antjie Krogs zoektocht naar de waarheid van blank en zwart. De Volkskrant, 7 November, bl. 23.

—. 2012. Zwart is nu aan zet; De problematische privileges van die blanke Zuid-Afrikaan. De Groene Amsterdammer, 18 Julie. https://www.groene.nl/artikel/zwart-is-nu-aan-zet (23 September 2018 geraadpleeg).

D’hulst, L., M. Gonne, T. Lobbes, R. Meylaerts en T. Verschaffel. 2014. Towards a multipolar model of cultural mediators within multicultural space. Cultural mediators in Belgium, 1830–1945. Revue Belge de Philologie e d’Histoire/Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geskiedenis, 92(4):1255–75.

Dorleijn, G.J., R. Grüttemaier en L. Korthals Altes (reds.). 2010. Authorship revisited. Conceptions of authorship around 1900 and 2000. Leuven, Parys, Walpole MA: Peeters.

Dorsman, R. 1999. La Krog in Nederland: “overdonderend”. LitNet. http://www.oulitnet.co.za/vholland/akrog2.asp (10 September 2018 geraadpleeg).

Du Preez, M. 2009. Identiteit-selfmoord is beslis nie nodig. Rapport, 29 November, bl. 29.

Ester, H. 2001. Zoektocht naar waarheid. Antjie Krog ordent recente Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Reformatorisch Dagblad Boekrecensie, 21 Maart. https://www.rd.nl/oud/boek/boekgs/010321boekgs03.html (24 Januarie 2019 geraadpleeg).

Esterhuizen, L. 2009a. Diversiteit in die Nederlandstalige poësie. Louis Esterhuizen in gesprek met Alfred Schaffer. Versindaba,18 Mei. http://versindaba.co.za/2009/05/18/onderhoud-met-alfred-schaffer (30 September 2018 geraadpleeg).

—. 2009b. ’n Sterk letterkunde bestaan nie uit fluff nie. Louis Esterhuizen in gesprek met Antjie Krog. Versindaba, 23 Mei. http://versindaba.co.za/2009/05/23/onderhoud-antjie-krog (14 September 2018 geraadpleeg).

Fortuin, A. 2009. “Hier besta ik in mijn eigen taal”; Zuid-Afrikaanse dichteres Antjie Krog schrijft gedichtendagbundel 2009. NRC Handelsblad, 28 Januarie, bl. 9.

Francken, E. 2010a. Hengelo is Afrika: de Afrikaanse literatuur in Nederland in 2009. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50(1):137–9.

—. 2010b. Een groot mirakel: de Afrikaanse literatuur in Nederland in 2010. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50(1):101–4.

—. 2012. Op weg naar de crisis: de Afrikaanse literatuur in Nederland in 2011. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 52(1):151–5.

—. 2015. Een eindeloos weekje met een rooiborsduif: de Afrikaanse literatuur in Nederland in 2014. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 55(1):169–73.

Gallerani, G.M. 2017. The faint smiles of postures: Roland Barthes’s broadcast interviews. Barthes Studies, 3:51–78.

Garman, A. 2010. Global resonance, local amplification: Antjie Krog on a world stage. Social Dynamics, 36(1):187–200.

—. 2015. Antjie Krog and the post-apartheid public sphere: Speaking poetry to power. Scottsville: University of Kwazulu-Natal Press.

Glorie, I. en E. Zorgman. 2018. Gouden Ganzenveer-winnares Antjie Krog: “Bij een toenadering tussen Nederlands en Afrikaans moet diversiteit voorop staan”. Voertaal, 20 April. https://voertaal.nu/gouden-ganzenveer-winnares-antjie-krog-bij-toenadering-tussen-nederlands-en-afrikaans-moet-diversiteit-voorop-staan (12 September 2018 geraadpleeg).

Gray, S. 2006. Letting it (all) hang out. Mail & Guardian Friday, 17–23 Maart, ble. 4–5.

Heijne, B. 2003. “Alles is moreel complex geworden”, Antjie Krog. NRC Handelsblad, 6 Desember, bl. 8.

Jaeger, T. 2010. Vergeet die regenboog; Het pessimistisch slotdeel van Antjie Krogs trilogie over Zuid-Afrika. NRC Handelsblad, 28 Mei. https://www.nrc.nl/nieuws/2010/05/28/vergeet-die-regenboog-11895609-a1303332 (23 September 2019 geraadpleeg).

Kalsky, M. 2014. Manuela Kalsky in gesprek met Antjie Krog. Vrije Universiteit van Amsterdam, 21 Januarie. http://www.nieuwwij.nl/interview/video-manuela-kalsky-gesprek-met-antjie-krog (10 September 2018 geraadpleeg).

Katan, D. 2004. Translating cultures. An introduction for translators, interpreters and mediators. Manchester: St. Jerome Publishing.

Korteweg, A. 2006. Omhels de vreemdeling. De Volkskrant, 30 September, ble. 26–7.

Korthals Altes, L. 2010. Slippery author figures, ethos, and value regimes. Houllebecq, a case. In Dorleijn e.a. (reds.) 2010.

Krog, A. 1970. Dogter van Jefta. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1981. Otters in bronslaai. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1985. Jerusalemgangers. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1989. Lady Anne. Bramley: Taurus.

—. 1995. Relaas van ’n moord. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1998. Country of my skull. Johannesburg: Random House.

—. 1999. Om te kan asemhaal. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Atlas.

—. 2000a. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela Boeke.

—. 2000b. De kleur van je hart. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Mets & Schilt.

—. 2000c. Down to my last skin. Johannesburg: Random House.

—. 2002. Kleur komt nooit alleen. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2003a. Relaas van een moord. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2003b. Liederen van de blauwkraanvogel. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2004a. A change of tongue. Kaapstad: Random House.

—. 2004b. Een andere tongval. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2005. Wat de sterren zeggen. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2006a. Verweerskrif. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2006b. Lijfkreet. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2006c. Van digter tot “podium beest”. Beeld, 18 November, bl. 6.

—. 2009a. Hoe zeg je dat. Vertaal deur R. Dorsman en J. Van der Haar. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2009b. Begging to be black. Kaapstad: Random House Struik.

—. 2010a. Niets liever dan zwart. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Contact.

—. 2010b. Winternachten constitution. (Universal) declaration of interconnectedness OR (universal) suggestions for tolerance. Winternachten Festival Den Haag, 14 Januarie. http://versindaba.co.za/2010/02/08/winternachten-constitution (22 Januarie 2019 geraadpleeg).

—. 2014. Mede-wete. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2015. Medeweten. Vertaal deur R. Dorsman, J. van der Haar en A. Schaffer. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2017. Waar ik jouw word. Vertaal deur R. Dorsman, J. van der Haar en A. Schaffer. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2018a. Hoe alles hier verandert. Vertaal deur R. Dorsman. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

—. 2018b. Een handvol veren. Dankwoord bij ontvangs van De Gouden Ganzveer, 19 April. http://www.goudenganzenveer.nl/documenten/boek_gg2018_antjie_krog.pdf (20 September 2018 geraadpleeg).

Lanoye, Tom. 2002. Mamma Medea: na Apollonios van Rhodos en Euripedes. Vertaal deur A. Krog. Kaapstad: Queillerie.

La Vita, M. 2017. Antjie Krog: “Vreemd sal die nuwer taal moet lê”. Netwerk24, 30 Junie. https://www.netwerk24.com/Stemme/Profiele/antjie-krog-vreemd-sal-die-nuwer-taal-moet-le-20170630 (20 September 2018 geraadpleeg).

McDonald, P. 2017. Artefacts of writing. Ideas of the state and communities of letters from Matthew Arnold to Xu Bing. Oxford: Oxford University Press.

Meijer, M. 2002. “De bijbel toont smaak voor het banale”, Antjie Krog. NRC Handelsblad, 18 Januarie, bl. 27.

Meizoz, J. 2010. Modern posterities of posture. Jean-Jacques Rousseau. In Dorleijn e.a. (reds.) 2010.

Meulemans, H. 2018. Antjie Krog, het kloppend hart van Zuid-Afrika, ontvang de Gouden Ganzenveer. Neerlandinet, 20 April. https://www.litnet.co.za/antjie-krog-het-kloppend-hart-van-zuid-afrika-ontvangt-de-gouden-ganzenveer (20 September 2018 geraadpleeg).

Moenandar, S. 2014. Transmitting authenticity – Kader Abdolah and Hafid Bouazza as cultural mediators. Journal of Dutch Literature, 5(1):55–73.

Motha, S. 2010. “Begging to be black”: Liminality and critique in post-apartheid South Africa. Theory Culture Society, 27:285–305.

Mulder, R. 1992. Antjie Krog: geen spijt als Afrikaans verdwijnt. NRC Handelsblad,17 Junie, ble. 1, 6.

Müller-Zettelman, E. en M. Rubik (reds.). 2005. Theory into poetry. New approaches to the lyric. Amsterdam en New York: Rodopi.

Otten, C. 2010. In de huid van een zwarte moordenaar. Vrij Nederland,15 Mei, bl. 62.

Poetry International. 2019. Poetry 50! Antjie Krog en Tom Lanoye. Poetry International, 10 Januarie. https://www.poetryinternational.org/pi/int_article/29517/POETRY-50-Antjie-Krog-en-Tom-Lanoye (11 Januarie 2019 geraadpleeg).

Quaegebeur, E. 2015. “Ek kook sleg. Ik schrijf omdat ik dat wel kan”. Vrij Nederland,15 Maart. https://www.vn.nl/ek-kook-sleg-ik-schrijf-omdat-ik-dat-wel-kan (20 September 2018 geraadpleeg).

Renders, L. 2012. Op zoek naar Afrika: Over Begging to be black van Antjie Krog en andere recent verschenen autobiografische teksten. Werkwinkel, 7(1):73–96.

Rhebergen, J. 2018. Antjie Krog leert mense om een flat white te zijn. Voertaal,19 April. https://voertaal.nu/antjie-krog-leert-mensen-om-een-flat-white-te-zijn/ (11 Januarie 2019 geraadpleeg).

Roig-Sanz, D. en R. Meylaerts. 2018. General introduction. Literary translation and cultural mediators. Toward an agent and process-oriented approach. In Roig-Sanz en Meylaerts (reds.) 2018.

Roig-Sanz, D. en R. Meylaerts (reds.). 2018. Literary translation and cultural mediators in “peripheral” cultures. Basingstoke: Palgrave MacMillan.

Sanders, M. 2000. Truth, telling, questioning: the Truth and Reconciliation Commission, Antjie Krog’s Country of my skull, and literature after apartheid. Transformation, 42:73–91.

—. 2002. Complicities. The intellectual and apartheid. Pietermaritzburg: University of Natal Press.

Schaffer, A. 2002. Een orgel in Afrika. Een gesprek met Antjie Krog. Awater, 1:17–9. https://www.dbnl.org/tekst/_awa001200201_01/_awa001200201_01_0039.php (15 September 2018 geraadpleeg).

Schouten, R. 2004. Opgevreten door een leeuw; Poëzie oergevoelens in ongelikte taal. Vrij Nederland, 14 Februarie.

—. 2010. Halfontkleed schreeuwen. Awater, 1:36–7.

Smith, G. 2009. “Aching to understand”. City Press, 29 November, bl. 27.

Teeuwen, L. 1999. “Mijn Afrikaans is een politiek statement”. De Standaard, 8 April. https://www.standaard.be/cnt/dexg28032000_013 (15 September 2018 geraadpleeg).

Thamm, M. 2018. Antjie Krog on how Afrikaans and the South can enrich Dutch and the North. Daily Maverick, 2 Mei. https://www.dailymaverick.co.za/article/2018-05-02-antjie-krog-on-how-afrikaans-and-the-south-can-enrich-dutch-and-the-north (11 Januarie 2019 geraadpleeg).

T’Sjoen, Y. 2012a. Krog kom nooit alleen nie. Kromspraak in de Lage Landen 1. Versindaba, 31 Januarie. http://versindaba.co.za/2012/01/31/yves-tsjoen-krog-kom-nooit-alleen-nie (20 September 2018 geraadpleeg).

—. 2012b. Krog kom nooit alleen nie. Kromspraak in de Lage Landen 2. Versindaba, 14 Februarie. http://versindaba.co.za/2012/01/31/yves-tsjoen-krog-kom-nooit-alleen-nie (20 September 2018 geraadpleeg).

—. 2012c. “Zou de wereldbol een beetje aan het leeglopen zijn?” Herman de Coninck over het Afrikaans en Afrikaner maatschappij, cultuur en politiek. Tydskrif vir Letterkunde, 49(2):5–24.

—. 2018. Antjie Krog en Herman De Coninck. “Brief uit Kaapstad” en Nieuw Wereldtijdschrift. Africa Book Link, Afrikaans Literature Fall. http://africabooklink.com/antjie-krog-en-herman-de-coninck-brief-uit-kaapstad-en-nieuw-wereldtijdschrift-yves-tsjoen (11 Januarie 2019 geraadpleeg).

Tuitt, P. 2013. Literature, invention and law in South Africa’s constitutional transformation. In Van Marle en Motha (reds.) 2013.

Van der Have, M. 2002. Die begenadigde woord. De Recensent, 21 Februarie. http://www.derecensent.nl/2000-2004/antjie_krog.htm (20 September 2018 geraadpleeg).

Van der Heide, L. 2000. Worstelen met de waarheid. Zuid-Afrikaanse boeken over schuld en verzoening. NRC Handelsblad, 22 Desember, bl.3.

Van Dijk, M. 2018. Dichter Antjie Krog: Zuid-Afrika is een gekwetst land. Trouw, 25 Maart. https://www.trouw.nl/samenleving/dichter-antjie-krog-zuid-afrika-is-een-gekwetst-land~a577c413 (6 September 2018 geraadpleeg).

Van Marle, K. en S. Motha (reds.). 2013. Genres of critique. Law, aesthetics and liminality. Stellenbosch: Sun Press.

Van Niekerk, J. 2006. Twee digters op die podium. Performatiwiteit in die oeuvres van Antjie Krog en Tom Lanoye. Tydskrif vir Nederlands & Afrikaans, 13(2):99–111.

Van Vlerken, P. 2004. Dichtkunst van de bosjesman. De Gelderlander, 24 Januarie.

Viala, A. 2016. Posture. In Socius: ressources sur le littéraire et le social. Lexique. http://ressources-socius.info/index.php/lexique/21-lexique/69-posture (15 Januarie 2019 geraadpleeg).

Wessels, M. 2012. The Khoisan origins of the interconnected world view in Antjie Krog’s Begging to be black. Current Writing, 24(2):186–97.

Zeeman, M. 2002. “Die aarde kreun in die kleur van roes”; soms shreeuwt Antjie Krog het uit, woedend, razend, bezeten. De Volkskrant, 1 Februarie, bl. 24.

—. 2005. “Want ek het hom lief”. De Volkskrant, 28 Januarie, bl. 27.

—. 2006. Niet meer een verrukte knal. Poëziebundel van Antjie Krog over menopauze, opvliegers en lichamelijk verval. Die Volkskrant,19 Mei, ble. 24–5.

Eindnotas

¹ In ’n artikel oor die skrywers Kader Abdolah en Hafid Bouazza se rol as kulturele bemiddelaars van Islam in Nederland lê Moenandar (2014:58) eweneens ’n skakel tussen hierdie twee skrywers se rol as kulturele bemiddelaars en die nosie van postuur: “Both authors’ approaches to their role of cultural transmitter is in line with their posture: their discursive and non-discursive utterances clarify what kind of authors they are and what kind of literature they stand for.”

² Ek gebruik my eie Afrikaanse vertalings van die terme in Meizoz, Korthals Altes en Coelsch-Foisner se Engelse artikels, maar gee ná die eerste gebruik van elke term die oorspronklike Engelse weergawe tussen hakies. Sommige van dié terme is oorspronklik in Frans gemunt, maar ek verwys na die Engels wat in die aangehaalde artikels gebruik word.

³ Dit is wel veelseggend dat die uitgewers probeer het om die beeld van ’n dissidente skrywer te versag deur die politieke gedig “My mooi land” uit die bundel weg te laat.

⁴ Ek gebruik dié woord omdat dit die een is wat in Nederlandstalige artikels oor Krog gebruik word. Ek sluit dus by daardie diskoers aan.

⁵ Die artikels het op die volgende datums verskyn in die weeklikse uitgawe van Mail & Guardian: 24 Mei 1996, 1 November 1996, 24 Desember 1996, 7 Februarie 1997, 13 Junie 1997.

⁶ Mark Sanders (2000:74) meen eweneens dat Country of my skull geskryf is vanuit die posisie van “an acknowledged and troubling historical complicity”. Hy publiseer ook in 2002 ’n boek getitel Complicities. The intellectual and apartheid, maar skryf nié daarin oor Krog nie.

⁷ T’Sjoen (2012c:23–4) verskaf die volgende besonderhede: “De afleveringen verschenen onder de volgende titels: ‘Ubuntu en amnestie’ (NWT 1996/4, 38–41), ‘Zwart tegen zwart, blank tegen blank’ (NWT 1996.5, 42–45), ’nog een pakkend stukje’ (NWT 1996.6, 48–51), ‘Biecht zonder vergeving’ (NWT 1997.1, 62–65), ‘Ruzie over de verzoening’ (NWT1997.2, 56–57) en ‘Een oneindige, vijandige nacht …’ (NWT 1997.5/6, 116–120). Robert Dorsman maakte de vertalingen.”

⁸ Garman (2015:148) wys op die elemente wat aan Krog haar legitimiteit as bemiddelaar van Suid-Afrika in die groter wêreld gee: “Krog continues to be able to use her specificity as an Afrikaner (in producing poetry and translations in Afrikaans) but has also acquired the power to speak for the interest of the new South African nation, both locally and abroad. This ability is precisely because of a double-sided relationship with the media: with their particular treatment of her as a newsmaker, their framing of her as valuable and important and of us (even as this ‘us’ was enlarged into the new nation) and her use of and involvement in the media both as journalist and an agenda-setter.”

⁹ Ook binne die akademiese konteks is daar sowel kritiese (Wessels 2012, Tuitt 2013) as bevestigende (Motha 2010) besprekings van die teks.

¹⁰ Dit is opmerklik dat die Nederlandse vertaling nie die uitgebreide siklus “bediendepraatjies” insluit nie.

¹¹ Vgl. in hierdie verband ook die onderhoud met Manuela Kalsky (Kalsky 2014).

¹² Krog het haar dankwoord by dié geleentheid in Afrikaans gelewer terwyl die Nederlandse vertaling daarvan op ’n skerm geprojekteer is. Dié Nederlandse vertaling is opgeneem in ’n boekie uitgegee deur die Stichting De Gouden Ganzenveer (vgl. Krog 2018b).

¹³ Vgl. in hierdie verband ook Marianne Thamm (2018) se verslag oor die geleentheid.

¹⁴ Dié uitspraak is deel van die reklame vir die versamelbundel Waar ik jou word; vgl. http://www.uitgeverijpodium.nl/Recent-verschenen/book/590/Waar-ik-jou-word.

¹⁵ Vgl. Meulemans (2018).

The post Antjie Krog as kulturele bemiddelaar: aspekte van haar skrywerspostuur in die Lae Lande appeared first on LitNet.

Abstract

Educational parent support to Xhosa speaking learners: exploring the potential of WhatsApp as support platform

Even though children’s development happens in various systems, such as the school, home and community, educational research shows the greatest influence on children’s development to be the home environment (Coleman 1988; Rathus 2003; Jeynes 2010; Hummel 2014). From the birth of their children, parents act as facilitators of their children’s emotional, social and cognitive development (Patrikakou, Weissberg, Redding and Walberg 2005). However, many factors impede on parents’ ability to be effective in their support of their children’s educational development. One of the biggest challenges for parents to render effective educational support to their children is language. International and national research shows that parents’ illiteracy in their children’s language of learning poses the biggest threat to the parents’ role as educational collaborators (Singh, Mbokodi and Msila 2004; Martinez 2011; Daniels 2017; Slinger-Steenberg 2018).

Due to globalisation, and the continuous migration of people, communities have become culturally, ethnically and linguistically diverse. In South Africa, rural people are constantly migrating to urban areas in search of a better life and opportunities for their families. South Africa’s urban schools are now multilingual spaces where, in addition to the 11 official languages, many other unofficial languages are spoken. However, despite South Africa’s multilingual educational environments, English and Afrikaans continue to be the dominant languages of teaching and learning in most of its schools (Department of Education 1997). Many learners are thus being taught in a language that is not their home language. Research further shows that cognitive reception, development and expression are optimised by education in the mother tongue of a child. Thus being educated in a language other than their own could lead to exclusion and negative educational outcomes for such learners (Hooijer and Fourie 2009). This problem is exacerbated when parents are unable to provide the necessary educational support because of their limited literacy in that language. This gives rise to educational challenges for the child and additional responsibilities for teachers.

A current trend in the Western Cape is for Xhosa-speaking parents to enrol their grade 1 children in Afrikaans-medium schools, even when they lack literacy skills in Afrikaans. When enquiring as to the reason behind this decision, we found that the parents that we spoke to seem to hold the view that people who become literate in Afrikaans enjoy better work opportunities in the Western Cape and have a better future. These parents appeared to not be aware of the negative consequences that being educated in a second or third language has on the cognitive, psychological and social development of the child (Hooijer and Fourie 2009; Basson and Le Cordeur 2013). Present-day educators expect parents to collaborate with educators and to actively, engage with their children in the completion of homework and projects (Constantino 2003). These Xhosa-speaking parents are, however, illiterate in the language in which their child is being educated, and lack the necessary literacy skills to provide academic support to their foundation phase child. Their inability to communicate in Afrikaans, the language in which the homework is to be done, prevents them from overseeing their children’s homework tasks. Their lack of involvement then leads to many educational challenges for both the child and the child’s teachers.

In the multicultural classroom teachers often struggle to teach effectively, due to the diversity of their learners’ language competencies. These teachers often do not have the experience or the training to deal effectively with the challenges of the multi-linguistic classroom. Furthermore, schools seldom have support programmes in place to address such linguistic challenges. In this article, we propose that teachers, parents and students should unite as collaborators of education and that they should seek solutions for such educational challenges together. We explore how parents can be actively involved in their children’s homework.

This article draws on data from research conducted on parent support at a peri-urban Afrikaans primary school in the Western Cape. The overall aim of the study was to promote parent involvement in their children’s learning. We identified grade 1 parents as the population for the study because of our resolve to get parents engaged from the child’s first year of formal schooling. We selected the potential participants based on their children’s performance in the national curriculum and assessment test for Afrikaans. The parents of six learners who scored 3 and lower on the 7-code assessment test were asked to participate in the research project, which was tied to an after-school learning support programme for their children. The parents, with support from the teacher, had to supervise the homework assignments. The parents and the class teacher became members of a WhatsApp group through which all communication about the homework assignments was conducted.

Our decision to use participatory action research as the study’s design was motivated by the emancipatory potential of the design. Participatory action research allowed for a process through which parents and teachers could come together in the spirit of “masifunde” (Singh et al. 2004), which means “let us teach together”, to aid the grade 1 learners’ scholastic success. The study’s design created the opportunity for parents to collaborate with the teacher by actively participating in their children's homework assignments. It also created the opportunity for these parents to gain literacy skills in Afrikaans, the language of teaching and learning at the school. The communicative instrument that the researchers used to facilitate effective communication between the participating parents and their children’s educators was the popular social media platform WhatsApp. The data consisted of transcripts of the interviews with the participating parents and the teacher, WhatsApp text messages from the communications between the participants and the teacher, and artefacts from the classroom and after-school programme.

During the introductory session between the researchers and the participants we found that the parents did not understand that their decision to educate their children in Afrikaans, a foreign language to them, held grave consequences for their children’s cognitive, social and emotional development. In addition, the parents’ lack of Afrikaans literacy skills prevented them from engaging in their children’s homework, and discouraged participation. We realised that parent involvement in their children’s schooling would not be an automatic response, and that planning, and intervention was required to address this problem. We developed an after-school homework programme that required teacher- parent collaboration to provide learning support to the six Grade 1 learners.

The homework programme led to a collaborative relationship between the teacher and the parents. Even though the homework was in Afrikaans, the WhatsApp communication between the parents and the teacher was in English. We found that with the growth in the parents’ confidence, the communication between them and the teacher increased and expanded. The teacher modelled successful facilitation by constantly encouraging parental participation. The parents experienced the WhatsApp platform as a user-friendly and non-threatening tool. The homework, reminders and tips that the teacher sent were accessible to them at all times, and could be referred to whenever the parents were assisting the child with homework. Although the WhatsApp group was established to facilitate communication between the parents and the educator about the homework, it led to the formation of communication channels between the home and the school as well. WhatsApp gave these parents virtual access to the school and its resources, without their having to visit the school physically. Although the study did not research the grade 1 children's academic achievements, all six learners’ academic performance improved. We attributed this outcome to the teacher-parent collaboration in the after-school programme.

Keywords: Afrikaans; communication; multilingual; parental involvement; WhatsApp

Lees die volledige artikel in Afrikaans:

Verkenning van WhatsApp as ondersteuningsplatform om ouerbetrokkenheid by Xhosasprekende leerders se opvoeding te bevorder

The post Educational parent support to Xhosa speaking learners: exploring the potential of WhatsApp as support platform appeared first on LitNet.

Opsomming

Internasionaal word indringend vereis dat ’n groep kernvaardighede, wat ook as 21ste-eeuse vaardighede bekend staan, in hoëronderwyskurrikula geïntegreer moet word om graduandi vir toetrede tot ’n vinnig-veranderende werkswêreld voor te berei. Een hiervan is die vermoë om in spanverband saam te werk. In hierdie artikel word verslag gelewer oor die manier waarop die ontwikkeling van samewerkingsvaardighede in die kurrikulum vir Instructional Technology and Multimedia in Adult Education (INTMAEU), ’n nagraadse module wat deur die Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) aangebied word, geïntegreer is. Die klas (N = 77) is ewekansig in 11 koöperatiewe basisgroepe met sewe lede elk ingedeel. Vir elke basisgroep¹ is ’n besprekingspunt in Arend,² ’n aanlynleeromgewing vir onderwysers, geskep. Die agenda vir deelname aan die besprekingspunte is gebaseer op die drie primêre take van ’n koöperatiewe basisgroep, naamlik akademiese-ondersteuningstake, roetinetake en persoonlike-ondersteuningstake. Die effektiwiteit van samewerking is binne ’n gelyktydiggeneste-gemengdemetodes-raamwerk ondersoek. Die netnografiese ondersoek het getoon dat twee tot sewe lede van tien van die basisgroepe die take uitgevoer het en dat die elfde groep nooit aan hulle besprekingspunt deelgeneem het nie. Verskeie lede van al elf basisgroepe het die take ook in ander basisgroepe uitgevoer. Die ingeneste sosiale-netwerk-analise (SNA) het getoon dat die studente hulle tydens die samewerkingsproses in geheelontwikkelingsnetwerke verweef het. Die ontleding van die sosiogramme van die geheelontwikkelingsnetwerke het getoon dat agt van die groepe saamgewerk het omdat geen student afgesonderd geraak het nadat die verbindings met die fasiliteerder verwyder is nie. Die vloei van hulpbronne is egter deur die aanwesigheid van verskeie eenrigtingverbindings beïnvloed, daarom kan afgelei word dat sommige lede van die groepe nie effektief saamgewerk het nie. Die belangrikste bevinding is dat koöperatiewe basisgroepe ’n bruikbare tegniek bied om samewerking in afstandhoëronderwys te bevorder, mits die geheelontwikkelingsnetwerke wat tydens die proses ontwikkel, ontleed word om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek. Dié inligting behoort gebruik te word om aktiwiteite te skep wat samewerking kan bevorder. Daar word aanbeveel dat die tegniek in afstandhoëronderwys toegepas word omdat die suksessyfer van die saamwerkende studente beduidend hoër as dié van die afgesonderde studente was.

Kernwoorde: afstandhoëronderwys; basisgroepe, geheelontwikkelingsnetwerke; genetwerkte leer; koöperatiewe basisgroepe; netnografie; persoonlike-ontwikkelingsnetwerke; sosiale-netwerk-analise (SNA)

Abstract

A network perspective on the use of cooperative base groups as a technique to improve collaboration in distance higher education

Internationally it has become vital to integrate the development of a group of core skills, also known as 21st-century skills, into higher education curricula to prepare students for entering a rapidly changing working world. In this paper I report on the way I have integrated the development of one of these skill sets, namely teamworking skills, into the curriculum of Instructional Technology and Multimedia in Adult Education (INTMAEU).

INTMAEU is a postgraduate module offered by the University of South Africa (Unisa). This module forms part of the Diploma in Higher Education and aims at preparing lecturers to use technology and multimedia effectively in higher education classrooms. Traditionally, opportunities for the development of teamworking skills were limited, since the students do not attend classes. Currently, technologies can be used to create opportunities to develop teamworking skills.

The 2015 INTMAEU class (N = 77) was randomly divided into 11 cooperative base groups with seven members each. For each of these groups, a discussion point was created in Arend, an online learning environment for teachers. The agenda for participation was based on the three primary tasks of a cooperative base group, namely academic support tasks, routine tasks and personal support tasks. The efficiency of collaboration in each of these base groups was investigated within a simultaneously nested mixed methods framework. For the purpose of this research the quantitative method (Social Network Analysis or SNA) was nested in the qualitative method (netnography).

The netnographic investigation showed that two to seven members of ten of the eleven base groups took up the tasks of a cooperative base group. The eleventh group never participated. Various members of all base groups took up the tasks in other base groups as well, indicating that they were able to transfer the newly acquired skills to other social settings. The nested social network analysis confirmed the findings of the netnographic research and showed that various students had weaved themselves into whole development networks. During the analysis of the whole development network of each base group it was found that eight of the base groups collaborated, since none of the members became isolated after their ties with the facilitator had been discontinued.

The most important finding is that the use of cooperative base groups presents a useful technique to improve collaboration in distance education. As Johnson, Johnson and Holubec (2008), Schul (2011) and Gillies (2007) also found, the students trusted one another, respected the perspectives of fellow students, and learned to voice their own perspectives. The research also supports the finding of Johnson et al. (2008) that students became devoted to the success of one another the longer they worked together. The students used the newly acquired skills when they participated in the discussions of other base groups. As I have reported in a previous paper (Van Staden 2018), a group of almost half of the class formed a WhatsApp group when I left Unisa and took up the tasks of a cooperative base group. Therefore; it can be concluded that the students were able to transfer their newly acquired skills to other settings.

Secondly, Lubbe’s (2015) finding that cooperative base groups provide students with opportunities to identify fellow students as resources was supported. The decision to allow the students to participate in the discussions of other base groups allowed them to expand their personal development networks across the boundaries of their own base groups to learn with, from and on behalf of the members of their own base groups, as Jackson and Temperley (2006) also found. One of the students, K1, reflected as follows on the value of networked learning (all student comments given verbatim, various errors left uncorrected):

Learning occurs in many different ways. Some of which result in strangers becoming friends and it is really amazing when this occurs in an open distant learning environment. I have learnt and been guided by my peers, who I do not know or have not met.

I have learnt to respond to subject matters with leaving a little in the air, just to stimulate a thought from peers. This allowed for promotion of contributions. I had picked this up from another peer amongst the group as she always left something in her response that would awaken a desire to respond to. These tactical responses merely sprang most people to respond and even if they were not too interested at the beginning. I will take it further both in my teaching and also self learning to bring cooperate learning in as part of good education.

Thirdly, as Moreno (1934), Philip (2010) and Van Staden (2012; 2016c) also found, an analysis of the sociograms of social networks, referred to as whole development networks in this paper, provided a useful technique to investigate the effectiveness of collaboration in each base group. It was found that eight of the base groups collaborated since none of the members became isolated when the ties with the facilitator were discontinued. However, it also showed that some of the members of the base groups did not collaborate effectively due to the presence of various one-directional ties. One-directional ties impact negatively on access to information since resources can only low in one direction. Various leaders were identified. Although cliques formed, it was not due to a we-against-you attitude, but rather as a result of the development of positive interdependence. This research supports the diagnostic and evaluation value of sociograms (Philip 2010; Van Staden 2012; 2016c). Based on these values, a remediating, facilitating and monitoring value was also implied. It is recommended that social network analysis be used in follow-up studies to investigate the effectiveness of collaboration in base groups.

Fourthly, it was found that the academic results of those who collaborated were on average better than those who isolated themselves. As Johnson et al. (2008) also found, higher rates of participation in the base groups helped the students to identify problems and solve them collaboratively. The academic success of the collaborators can be ascribed to improved motivation and the development of social and metacognitive skills (Johnson et al. 2008; Cavanagh 2011; Johnson and Johnson 2013; Lubbe 2015). The encouragement of fellow students motivated the students to attempt challenging learning tasks, improved interest in the learning process and created an expectation of success (Johnson et al. 2008; Van Staden 2018). It is recommended that the technique be used for the duration of a course to study the impact on academic success in more detail.

Lastly, it must be mentioned that some of the students did not participate in the discussions, even though the establishment of cooperative base groups was a formal learning task. According to student G4, who achieved high marks for the first assignment and later dropped out, learning in groups was a waste of time since the students asked unnecessary questions and the questions were repeated. Based on the academic success of her fellow students, whose marks for the first assignment were lower, it can be deduced that these questions contributed to the success of her fellow students. It is recommended that isolated students be identified in time so that activities can be created to improve their academic success.

Regarding contribution to the research field, two important contributions are made. Firstly, previous research focused on the development of the five elements of cooperative learning to investigate the effectiveness of the cooperative base group technique. In this research the focus was placed on the whole development networks that formed during the uptake of the tasks of a cooperative base group to investigate the efficiency of the technique. Secondly, previous research insisted on small groups. In this research the students could participate in the discussions of other base groups. As a result, up to 22 students collaborated in two of the most active base groups. Therefore, as I found in a previous paper as well (Van Staden 2018), the idea that there is an ideal size for a cooperative base group should be questioned. It is recommended that the emphasis should not be placed on the size of the group, but on the effectiveness of the technique.

Regarding limitations, it should be mentioned that research could be conducted only during the first six months of the year while I was the lecturer. My successor cancelled this assignment, therefore the sociograms could not be provided to the students to support group reflection. It is recommended that the sociograms be distributed at least once in the year to allow for group reflection.

Two recommendations for further research are made. Firstly, it is recommended that the whole development network of the class be studied as well. Secondly, it is recommended that the research be repeated in other settings to investigate the impact on academic success in more depth.

Although the use of cooperative base groups has not yet been identified as a high-impact practice, this research shows that it can indeed be regarded as such. The students were actively and meaningfully involved in the learning process, deeper forms of learning were promoted and the collaboration in groups had a positive impact on the academic success of distance education students.

Keywords: base groups; cooperative base groups; distance education; netnography; networked learning; personal development networks; social network analysis; whole development networks

1. Inleiding

Die oorgang na die werksplek word gekenmerk aan groot veranderinge wat as snellers vir verdere leer dien (Grosemans, Coertjens en Kyndt 2017). Hierdie veranderinge veroorsaak dat hoëronderwysinstellings beroepstoetreders nie met al die kennis kan toerus om tot en met aftrede doeltreffend te werk nie. Dit behoort nie problematies te wees nie, omdat navorsing toon dat werkers in die werksplek leer om hul werk te doen (Cross en Parker 2004; Van Staden 2012). Dit is daarom te verstane dat die vermoë om in spanverband saam te werk tans as een van die belangrikste vaardighede van die 21ste-eeuse werker beskou word (Mertens, De Groot, Meijer, Wens, Cherry, Deveugele, Damoiseaux, Stes en Pype 2018). In ’n poging om te verseker dat graduandi in staat sal wees om in die praktyk te leer, vereis kwalifikasie-owerhede wêreldwyd dat die ontwikkeling van samewerkingsvaardighede in hoëronderwyskurrikula geïntegreer moet word (Suid-Afrikaanse Kwalifikasieowerheid 1997; Partnership for 21st century learning 2007; Kelly, Thompson, Green en Vice 2017; Drake en Reid 2018). Dit is egter nie die enigste rede waarom afstandstudente van genoegsame samewerkingsgeleenthede voorsien behoort te word nie.

Wêreldwyd presteer afstandstudente beduidend swakker as kontakstudente. In die Suid-Afrikaanse konteks is die verskil in suksessyfers van afstand- en kontakstudente so beduidend dat in amptelike verslae afsonderlik verslag gelewer word om ’n realistiese beeld van studentesukses te bied. Die impak van samewerking op akademiese prestasie word aan verskeie faktore toegeskryf. Volgens Johnson, Johnson en Holubec (2008) dra verhoogde deelname in groepe daartoe by dat kreatiewe denke ontwikkel, nuwe idees geskep en oplossings gevind word. Verbeterde prestasies word ook met die ontwikkeling van sosiale, probleemoplossings- en metakognitiewe vaardighede in verband gebring (Johnson e.a. 2008; Cavanagh 2011; Johnson en Johnson 2013; Lubbe 2015). Johnson e.a. (2008) en Van Staden (2018) het bevind dat samewerking studente aanmoedig om uitdagende leertake aan te pak, belangstelling in die leerproses verhoog en ’n verwagting skep dat sukses behaal kan word. Aangesien navorsing toon dat uitvalsyfers daal wanneer studente doeltreffend saamwerk (Johnson en Johnson 2013; Van Staden 2018), is dit sinvol om te redeneer dat doeltreffende samewerkingsgeleenthede vir afstandstudente geskep moet word om akademiese sukses te verbeter.

Tog het ek tydens my betrokkenheid by Unisa gevind dat die ontwikkeling van samewerkingsvaardighede nie in die kurrikulum van Instructional Techniques and Multimedia in Adult Education (INTMAEU) geïntegreer was nie. INTMAEU is ’n nagraadse module wat ten doel het om dosente toe te rus om tegnologie en multimedia in hulle klaskamers te gebruik om onderrig en leer te bevorder. Tradisioneel was dit bykans onmoontlik om samewerkingsgeleenthede vir afstandstudente te skep. Tans kan ’n wye verskeidenheid tegnologieë ingespan word om samewerking oor tyd- en geografiese beperkings heen moontlik te maak (Brown en Duguid 2010; Van Staden 2012; 2016c; 2017; 2018; Edwards, Darwent en Irons 2016).

Die doel van hierdie navorsing was tweeledig, naamlik (a) om ondersoek in te stel na hoe die ontwikkeling van samewerkingsvaardighede in die kurrikulum vir INTMAEU geïntegreer kan word, en (b) om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek om aanbevelings vir die verbetering van die praktyk te kan maak. Die navorsing is deur twee vrae gelei, naamlik:

• Hoe kan die ontwikkeling van samewerkingsvaardighede in die INTMAEU-kurrikulum geïntegreer word?
• Hoe kan die effektiwiteit van samewerking ondersoek word?

Die artikel word as volg georganiseer. Die kennis-teoretiese raamwerk word eers beskryf, waarna die empiriese ondersoek beskryf word. Daarna word die bevindinge bespreek, aanbevelings vir die verbetering van die praktyk gemaak, die bydrae van die navorsing geïdentifiseer, beperkings uitgelig, en aanbevelings vir verdere navorsing gemaak. Die artikel word met ’n slotgedagte afgesluit.

2. Kennis-teoretiese raamwerk

Die navorsing betrek twee skynbaar uiteenlopende navorsingsvelde, naamlik ’n koöperatiewe benadering en ’n netwerkbenadering om samewerking in groepsverband te ondersoek. Eersgenoemde bied tegnieke om samewerking in groepsverband te bevorder (paragraaf 2.2) en laasgenoemde bied tegnieke om die netwerk van verhoudings wat tydens die proses ontstaan te ontleed om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek (paragraaf 2.3). Hierdie twee benaderings word vervolgens kortliks vergelyk voordat die tegnieke om samewerking te bevorder en die effektiwiteit daarvan te ondersoek, beskryf sal word.

2.1 Koöperatiewe benaderings versus netwerkbenaderings

Hierdie twee benaderings het in verskillende navorsingsvelde ontwikkel en word kortliks beskryf.

Koöperatiewe benaderings is gebaseer op Deutsch (1949), wat die sosiale-interafhanklikheidsteorie ontwikkel het, se verstaan van sosiale interafhanklikheid, naamlik dat interafhanklikheid bestaan as die uitkoms van individue deur eie dade sowel as dié van ander beïnvloed word (Johnson en Johnson 2009). Volgens Deutsch bestaan positiewe interafhanklikheid as die lede van ’n groep saamwerk om ’n doel te bereik en negatiewe interafhanklikheid as die lede met mekaar meeding. Indien die lede van die groep die doel kan bereik sonder om deur die ander lede beïnvloed te word, bestaan daar geen interafhanklikheid nie. Koöperatiewe benaderings fokus spesifiek op die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid.

Daarteenoor fokus netwerkbenaderings op die netwerk van verhoudings wat tydens samewerking ontstaan. Hierdie navorsingsveld, wat as sosiale-netwerk-analise (SNA) bekend staan, is gebaseer op Moreno (1934) se navorsing waarin hy die verhoudings tussen die lede van ’n groep ondersoek het om effektiwiteit van samewerking in groepsverband te verstaan. Volgens Molina, Maya-Jariego en McCarthy (2014) daag sosiale-netwerk-analise navorsers uit om die strukturele vlak (netwerk van verhoudings) met die persone wat in die netwerk van verhoudings verweef lê, te verbind. Na aanleiding van Freeman (2004) se omskrywing van sosiale-netwerk-analise is hierdie navorsing gebaseer op ’n strukturele intuïsie dat die sleutel tot die effektiwiteit van samewerking versteek lê in die sosiale netwerke wat tydens samewerking ontstaan, gegrond in ’n stelselmatige versameling van empiriese data oor die aan- en afwesigheid van verhoudings tussen die lede van ’n groep, en word die navorsing gekenmerk aan die gebruik van sosiogramme om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek.

Die eerste verskil tussen die twee benaderings is die siening oor die term interafhanklikheid. Koöperatiewe benaderings fokus op die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid, of ’n neiging om saam te werk, en gaan van die standpunt uit dat hierdie element van koöperatiewe leer ontwikkel wanneer die fokus op die relatiewe effektiwiteit van die struktuur van die leerproses en individuele aanspreeklikheid (verantwoordelikheid) geplaas word (Johnson, 2003). Daarteenoor fokus netwerkanaliste op die sosiale netwerke wat tydens samewerking ontstaan en ontwikkel om die interafhanklikheid van ’n groep te ondersoek.

Die tweede verskil lê in die gebruik van die term interaksiepatrone. Koöperatiewe benaderings gebruik die term bloot om na bevorderlike (samewerking) of afbrekende (wedywering) interaksie te verwys (Johnson en Johnson 2013). Netwerkbenaderings gebruik die term om te verwys na die netwerk van verhoudings (sosiale netwerk) wat tydens samewerking gebou word (Moreno 1934; Van Staden 2012).

Die derde verskil word aangetref in die maatstawwe wat gebruik word om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek. Koöperatiewe benaderings gebruik die vyf elemente van koöperatiewe leer, naamlik positiewe interafhanklikheid, bevorderlike interaksie, individuele en groepaanspreeklikheid, sosiale vaardighede en groepverwerking as kriteria om die effektiwiteit van samewerking in groepsverband te ondersoek. Netwerkbenaderings gebruik maatstawwe soos rigting van die verbindings, komponente en ingraad (vergelyk paragraaf 3.2.2) as kriteria om die sosiale netwerke wat tydens samewerking ontstaan en ontwikkel te ontleed om die effektiwiteit van samewerking in groepsverband te ondersoek.

Die laaste verskil word aangetref in die siening oor die dinamika in groepe. Koöperatiewe navorsers redeneer dat die dinamika in groepe veroorsaak word deur ’n verandering in die status van een lid van ’n groep omdat dit ’n verandering in die status van ’n ander lid veroorsaak (Barkley, Cross en Major 2005; Johnson en Johnson 2014.). Daarteenoor redeneer netwerkanaliste dat die dinamika in groepe veroorsaak word deur ’n voortdurende bou en verbreek van verhoudings (Moreno 1934; Van Staden 2018), omdat dit die struktuur van die sosiale netwerk, en dus toegang tot hulpbronne, beïnvloed. Hierdie dinamika maak dit moontlik om die effektiwiteit van samewerking met verloop van tyd te ondersoek (Borgatti, Everett, en Freeman 2002; Moreno 1934; Van Staden 2018).

Die tegniek om samewerking in afstandhoëronderwys te bevorder, word in die volgende paragraaf beskryf.

2.2 Koöperatiewe basisgroepe as tegniek om samewerking te bevorder

In kontakonderwys word tegnieke soos team learning, team-based learning, study teams, out-of-class academic collaboration, study groups, collaborative learning en cooperative learning gebruik om samewerking in groepsverband te bevorder (Davis 1993; Zevenbergen 2004; Michaelsen en Richards 2005; Parmelee, Michaelsen, Cook en Hudes 2012; Johnson en Johnson 2013). Alhoewel die tegnieke vir toepassing in kontakonderwys ontwikkel is, bied een van die tegnieke, naamlik koöperatiewe basisgroepe, ’n tegniek wat in afstandhoëronderwys toegepas kan word. Voordat die tegniek beskryf word, word die voordele van koöperatiewe leerprosesse uitgelig.

Volgens Schul (2011) leer studente tydens aktiewe betrokkenheid om mekaar se menings te respekteer en in vrede te onderhandel. Studente leer ook om te luister na wat ander te sê het en om hul eie idees en perspektiewe te lug (Gilles 2007). Johnson en Johnson (s.j.) het bevind dat koöperatiewe leer studente toerus om leierskaprolle te aanvaar, besluite te neem, met ander te kommunikeer, konflik op te los en motiveer om hierdie vaardighede te gebruik om ’n gemeenskaplike doel te bereik. Johnson e.a. (2008), wat die koöperatiewe-basisgroepe-tegniek ontwikkel het, het bevind dat studente makliker vriende maak, hul klasmaats makliker vertrou en meer van klasmaats hou wanneer die leerproses koöperatief gestruktureer word. Volgens hierdie drie skrywers ontwikkel omgeeverhoudings, verbeter ondersteuning en raak studente aan mekaar en mekaar se suksesse toegewyd hoe langer hulle saamwerk. In die Suid-Afrikaanse hoëronderwyskonteks is gevind dat die omgee- en vertrouensverhoudings wat tydens betrokkenheid in koöperatiewe basisgroepe ontwikkel het, ’n belangrike rol tydens die leerproses speel (Lubbe 2015).

Soos in paragraaf 2.1 genoem, moet die vyf elemente van koöperatiewe leer ontwikkel voordat ’n groep as ’n koöperatiewe groep beskou kan word. Een van die tegnieke wat gebruik word om samewerking te bevorder, is koöperatiewe basisgroepe. Hierdie tegniek vereis dat ’n klas vir die duur van ’n kursus in klein groepies met drie primêre take ingedeel word, naamlik om mekaar (a) tydens die voltooiing van akademiese take te ondersteun, (b) aan te moedig om te presteer en (b) op persoonlike vlak te ondersteun. Volgens Johnson e.a. (2008), wat hierdie tegniek ontwerp het, ontwikkel die eerste drie elemente van koöperatiewe leer terwyl studente die take van ’n koöperatiewe basisgroep uitvoer, naamlik:

• positiewe interafhanklikheid wanneer studente mekaar tydens die voltooiing van akademiese take ondersteun
• individuele en groepaanspreeklikheid wanneer groeplede mekaar vir die strewe om te leer verantwoordelik hou
• bevorderlike interaksies wanneer studente mekaar help, ondersteun, aanmoedig, probleme saam oplos, begrippe vir mekaar verduidelik en mekaar vir bydraes en suksesse prys.

Baker en Campbell (2003) is van mening dat samewerking verbeter kan word indien die fokus op positiewe interafhanklikheid (ondersteuning tydens voltooiing van akademiese take) en individuele en groepaanspreeklikheid (aanmoediging om te presteer) geplaas word. Volgens Johnson en Johnson (s.j.) beïnvloed veranderlikes soos interpersoonlike aantrekking, “hou-van”-verhoudings en sosiale ondersteuning die gehalte van samewerking, daarom beveel hulle aan dat die ontwikkeling van die laaste twee elemente van koöperatiewe leer, naamlik sosiale vaardighede en groepbesinning, gefasiliteer word.

Daar word geredeneer dat bevorderlike interaksie, of ’n neiging om saam te werk, aangemoedig kan word indien sosiale vaardighede onderrig en geleenthede vir groepverwerking geskep word (Johnson 2003). Samewerking in koöperatiewe basisgroepe bied geleenthede om mekaar as hulpbronne te identifiseer en verhoudings met medestudente te bou (Lubbe 2015; Van Staden 2018).

In die volgende paragraaf word die tegniek beskryf wat gebruik is om die netwerk van verhoudings te ontleed om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek.

2.3 Ontleding van sosiogramme as tegniek om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek

Soos reeds genoem (paragraaf 2.1), gaan netwerkbenaderings van die standpunt uit dat die effektiwiteit van samewerking verstaan kan word as die sosiale netwerke wat tydens die proses ontwikkel, ondersoek word (Van Staden 2016c). Anders as in die geval van koöperatiewe basisgroepe, sluit hierdie benadering nie slegs die verhoudings in wat gebou is om medestudente aan te moedig en te ondersteun nie, maar ook die verhoudings wat gebou is om toegang tot inligting, kennis, raad, leiding en tasbare hulpbronne te verkry (Van Staden 2012; 2016c; 2018). Die leerproses waartydens verhoudings gebou word om saam te leer, staan as genetwerkte leer bekend.

Die term genetwerkte leer moet eers omskryf word, omdat dit wyd in die literatuur gebruik word. Sommige skrywers beperk die term tot tegnologie-gesteunde leer (Rumble 2001; Steeples, Jones en Goodyear 2002), en ander beperk dit tot die leer wat plaasvind wanneer onderwysers van verskillende skole doelbewus saam leer. Genetwerkte leer kan egter nie tot hierdie kontekste beperk word nie, omdat dit binne die gesitueerde konteks van enige sosiale interaksie plaasvind (Jackson en Temperley 2006; Van Staden 2016c). Wanneer twee studente ’n verhouding bou om inligting, kennis, raad, ervaring en tasbare hulpbronne uit te ruil, of om mekaar te lei en ondersteun, vind genetwerkte leer plaas (Van Staden 2016c; 2018). Volgens Jackson en Temperley (2006) word praktykgebaseerde kennis, algemeen beskikbare kennis en nuwe kennis tydens hierdie leerproses geskep. Genetwerkte leer word aan vier prosesse gekenmerk, naamlik:

• leer by ander, of die leer wat plaasvind wanneer op verskille en verskeidenheid staatgemaak word terwyl kennis, ervaring, praktyke en weet-hoe gedeel word
• leer saam met ander, of die leer wat plaasvind wanneer studente saam leer, saam ervaar en saam kennis en betekenis skep
• leer namens ander, of die leer wat plaasvind wanneer individue van verskillende groepe namens individue in eie groepe leer, en
• metaleer, of die leer wat plaasvind wanneer individue tydens die leerproses meer oor hulle eie leerprosesse leer.

Studente verweef hulself tydens genetwerkte leer in ’n spesiale soort sosiale netwerk wat as ’n geheelontwikkelingsnetwerk bekend staan (Van Staden 2016c; 2018). Jacob Moreno (1934) was die eerste navorser wat sosiale netwerke in die vorm van sosiogramme visueel voorgestel het om hom in staat te stel om die effektiwiteit van samewerking in klas- en spanverband te ondersoek.

’n Sosiogram bestaan uit ’n aantal nodusse of punte wat die lede van ’n groep voorstel en ’n aantal lyne wat die verhoudings tussen die lede van die groep voorstel. Hierdie metode word sedert 1934 gebruik om verbindings te modelleer, data op te som en abstrakte konsepte op ’n duidelike en intuïtiewe manier oor te dra (Moreno 1934; Freeman 2004; Chu, Wipfli en Valente 2014; Molina e.a. 2014). Volgens Freeman (2004) bied sosiogramme die geskikste metode om empiriese data stelselmatig in te samel om intuïtiewe aannames oor verbindingspatrone te ondersoek. Molina e.a. (2014) redeneer dat sosiogramme gebruik kan word om teorieë te skep, in die praktyk te toets en modelle te bou om die praktyk te verbeter omdat die samestelling en struktuur van ’n sosiale netwerk op enige gegewe oomblik die lewe in ’n sosiale en kultuurhistoriese raamwerk weerspieël. Hierdie navorsing is gebaseer op die aanname dat studente verhoudings met mekaar moet bou om by mekaar te leer om hulle werkopdragte te voltooi. Daar is reeds bevind dat sosiogramme die dinamiek van die kennisbouproses konsekwent op ’n meetbare manier aandui; daarom lê die krag van sosiogramme in die assesserings-, evaluerings-, diagnostiese, voorspellings-, remediërende, fasiliterings-, moniterings- en bestuurswaarde daarvan (Philip 2010; Van Staden 2012). Indien die sosiogramme aan die studente beskikbaar gestel word, bied hierdie visuele voorstellings ’n eenvoudige manier om strukturele eienskappe aan deelnemers oor te dra (Molina e.a. 2014). Daarmee word bedoel dat die sosiogramme gebruik kan word om te bepaal watter verhoudings gebou moet word om die effektiwiteit van samewerking te verbeter.

Die empiriese ondersoek word in die volgende afdeling beskryf.

3. Empiriese ondersoek

Die doel van hierdie navorsing was tweeledig, naamlik (a) om die ontwikkeling van samewerkingsvaardighede in die INTMAEU-kurrikulum te integreer en (b) om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek om aanbevelings vir die verbetering van die praktyk te maak. Hierdie pragmatiese vertrekpunt het, soos Creswell en Plano-Clark (2007) ook geredeneer het, ’n geskikte lens vir die probleemgesentreerde navorsing gebied. Die fokus was nie slegs op die probleem wat ondersoek word nie, maar ook op die gevolge van die navorsing om aanbevelings vir die verbetering van die praktyk te maak (Johnson en Onwuegbuzie 2004; Creswell en Plano-Clark 2007).

3.1 Etiese klaring

Die navorsing handel oor my eie praktyk en vorm deel van ’n projek getiteld “Fostering self-directed and cooperative learning during distance education” waarvoor die Universiteit van Suid-Afrika etiese klaring verleen het. Toestemming is verleen om toegang te verkry tot biografiese inligting, geassesseerde werkopdragte en die punte van die studente (verwysingsnommer: 2015/03/18/52265749/18/MC). Al die prosesse is noukeurig gevolg om te verseker dat die navorsing aan die vereistes wat in die etiese klaring uiteengesit is, voldoen. Kodes word gebruik om die identiteit van die studente te beskerm.

3.2 Navorsingsmetodologie

’n Gelyktydiggeneste-gemengdemetodes-raamwerk is gebruik om kwalitatiewe en kwantitatiewe metodes in ’n enkele studie te integreer (Creswell en Plano-Clark 2011; Turner 2017). Tydens die ontwerp van die navorsing is in ag geneem dat die twee metodes nie as aparte studies mag funksioneer nie, omdat die een metode die ander een moet aanvul. In hierdie verband beveel Creswell en Plano-Clark (2011) aan dat die kwantitatiewe metode in die kwalitatiewe metode ingenes moet word om ’n antwoord op die navorsingsvraag te vind (figuur 1).

Figuur 1. Gelyktydiggeneste-gemengdemetodes-raamwerk

Voorkeur is aan die kwalitatiewe metode (netnografie) verleen om genoegsame data in te samel om die uitvoering van die drie primêre take met verloop van tyd te bestudeer (figuur 1). Die kwantitatiewe metode (sosiale-netwerk-analise) is ingenes om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek. Hierdie twee metodes word in die volgende paragrawe beskryf.

3.2.1 Netnografiese ondersoek na die uitvoer van die primêre take

Netnografiese ondersoeke is etnografiese ondersoeke wat in aanlyn omgewings uitgevoer word om die wêreld vanuit die perspektief van die deelnemers te beskryf (Kozinets 2010; Zarei en Rakhshani 2015). Anders as in die geval van etnografiese ondersoeke, waartydens lyftaal, kleredrag en gesigsuitdrukkings bestudeer word, bestudeer netnograwe geskrewe teks en emotikons in aanlyn omgewings. Dit is moontlik om dié data te gebruik om menslike gedrag te beskryf omdat die artefakte van die gesprekke in aanlynleeromgewings nie as individuele artefakte beskou word nie, maar eerder as bewyse dat die aanlyn omgewing bewoon en gebruik word. Die navorsing is, soos Costello en McDermott (2017) en Zarei en Rakhshani (2015) aanbeveel, in fases onderneem om genoegsame data in te samel om die probleem op te los. Vir die doel van hierdie ondersoek is vyf fases geïdentifiseer, naamlik beplanning, betrokkenheid, dataversameling, dataverwerking en voorlegging. Die konteks word vervolgens beskryf.

Ek het vanaf 7 Augustus 2014 tot 31 Mei 2015 as primêre dosent van INTMAEU afgelos. Tydens hierdie tydperk is die tradisionele jaareindeksamen (2014-klas) met e-portefeuljes (2015-klas) vervang. Die oorskakeling na e-portefeuljes was gebaseer op ’n globale soeke na alternatiewe assesseringsmetodes omdat tradisionele, summatiewe jaareindeksamens nie daarin slaag om kennis en vaardighede doeltreffend te assesseer nie. Weens die gebruik van e-portefeuljes om kennis, tegnieke en vaardighede met verloop van tyd te demonstreer (Penny-Light 2016; Van Staden 2016a, 2016b; Watson, Kuh, Rhodes, Penny-Light en Chen 2016), het die Association of American Colleges and Universities (AAC&U) e-portefeuljes in Junie 2016 as die elfde hoë-impak-praktyk geïdentifiseer (Watson e.a. 2016).

Die term hoë-impak-praktyk verwys na ’n tegniek wat gebruik word om leerders aktief en betekenisvol by die leerproses te betrek om dieper vorme van leer aan te moedig (Kuh en O’Donnell 2013; Van Staden 2016b). Alhoewel die oorskakeling na e-portefeuljes ’n geleentheid gebied het om studente aktief by die leerproses te betrek kon die gebruik van Mahara vir tegnologies-agtergeblewe studente ’n uitdagende taak wees. Mahara is ’n e-portefeulje-platform wat studente in staat stel om teks, prente, video’s, digitale dokumente en skakels na webwerwe te gebruik om indrukwekkende e-portefeuljes te bou (Van Staden 2018). Aangesien bykans ’n kwart van die 2014-klas (22%) steeds handgeskrewe werkopdragte per pos ingedien het, was dit noodsaaklik om die leerproses, soos Sharan (2010) aanbeveel, versigtig te beplan, te monitor en te beoordeel om die ontwikkeling van ’n hoë-impak-praktyk te bevorder. ’n Aantal uitdagings is tydens die beplanningsfase geïdentifiseer.

Die eerste uitdaging was om ’n geskikte aanlynleeromgewing te skep. Alhoewel die forumfunksie van myUnisa, die leerbestuurstelsel van Unisa, gebruik kon word, het die 2014-klas nie by die besprekingspunte betrokke geraak nie. Verskeie faktore kon hulle daarvan weerhou het om deel te neem (Cross en Parker 2004; Van Staden 2012; Johnson en Johnson 2013; Beck, Pahlke en Seebach 2014), maar dit was sinvol om te redeneer dat die onbetrokkenheid van die studente aan ’n ondoeltreffende leeromgewing toegeskryf kan word. Die forumfunksie laat studente slegs toe om met behulp van teks aan gesprekke deel te neem en geen kennisgewings word uitgestuur wanneer studente deelgeneem het nie. Hierdie twee tekortkominge kon doeltreffend in Arend,³ ’n aanlynleeromgewing vir onderwysers, oorkom word, omdat gebruikers met behulp van teks en emotikons aan gesprekke kan deelneem en kennisgewings uitgestuur word sodra interaksie plaasgevind het. Anders as in die geval van die forumfunksie van myUnisa, verskyn die foto’s van die deelnemers, soortgelyk aan Facebook, langs die opmerkings om ’n droombeeld van persoonlike interaksies tydens afstandhoëronderwys te skep.

Die tweede uitdaging was om die basisgroepe, soos Barkley e.a. (2005) aanbeveel, versigtig te struktureer om op die doelstellings van die kursus en taak te fokus. Volgens Johnson e.a. (2008) moet die groepe heterogeen met betrekking tot motivering, akademiese prestasie en taakgerigtheid wees, omdat veelvoudige vaardighede, oordele en ervarings betrek word. In nagraadse afstandhoëronderwys is dit bykans onmoontlik om dié maatstawwe te gebruik om heterogeniteit te verseker. Heterogeniteit met betrekking tot ras en geslag kan egter wel in ’n mate verseker word, omdat dié inligting aan dosente bekend gemaak kan word. Daar is reeds bevind dat heterogeniteit met betrekking tot ras studente aanmoedig om verhoudings met studente van andersoortige groepe te bou (Slavin 1991; Snowman en Biehler 2003) en dat heterogeniteit met betrekking tot geslag daartoe bydra dat studente leermateriaal beter onthou en verstaan (Wenzel 2000). Sommige outeurs is van mening dat dit die fasiliteerder se verantwoordelikheid is om ’n klas in groepe in te deel om heterogeniteit te verseker, maar ander redeneer dat die verantwoordelikheid aan die studente oorgelaat kan word, mits hulle verstaan waarom groepe heterogeen moet wees (Davis 1993; Parmelee e.a. 2012; Jacobs 2013; Johnson en Johnson 2013). Aangesien die studente nie klas bygewoon het nie, het ek die taak opgeneem om die klas te groepeer (sien paragraaf 3.3).

Die derde uitdaging was om die studente vir samewerking in groepsverband voor te berei. Die 2014-klas het nie vrywillig by die besprekingspunte in die forum betrokke geraak nie, daarom het werkopdrag 12 vereis dat koöperatiewe basisgroepe gedurende die verloop van die jaar in Arend gevestig word. ’n Besprekingspunt is vir elke basisgroep begin waarin die eienskappe van ’n koöperatiewe basisgroep (Johnson e.a. 2008) uiteengesit is:

Cooperative base groups are long-term learning groups with stable membership whose primary responsibilities are to provide each other with support, encouragement and assistance in completing assignments and to hold each other responsible for learning. Typically, these cooperative base groups are heterogeneous in membership (especially in terms of achievement, motivation, and task-orientation), meet regularly (daily or biweekly) and last for the duration of a course (semester/year). As soon as students realise that these groups have to stay together until graduation, they become committed to one another.

Die verwagtinge is, soos Gilles en Boyle (2011) aanbeveel, ook uitgespel. Die agenda vir deelname aan die besprekingspunte is toegespits op die drie primêre take van ’n basisgroep, naamlik (1) akademiese-ondersteuningstake, (2) roetinetake en (3) persoonlike-ondersteuningstake. Voorbeelde van geskikte aktiwiteite word in tabel 1 uiteengesit.

Tabel 1. Voorbeelde van geskikte aktiwiteite

Die besprekingspunte is aan die bokant van die gemeenskaplike muur vasgeplak om te verseker dat die studente dit maklik kon opspoor.

Die laaste uitdaging was om die rol van die fasiliteerder in die aanlynleeromgewing te bepaal. Daar is nie eenstemmigheid oor die rol van die netnograaf nie. Sommiges redeneer dat die netnograaf nie aan die gesprekke mag deelneem nie, omdat dit die navorser in ’n posisie plaas om die uitkoms van die navorsing te beïnvloed. Ander is van mening dat dit noodsaaklik is dat die navorser aan die gesprekke deelneem om waarde toe te voeg (Kozinets 1997; Costello en McDermott 2017). Aangesien ek die dosent was, was dit sinvol om te redeneer dat die navorser wel aan die gesprekke moet deelneem. Hierdie redenasie is versterk deur navorsing wat toon dat heterogeniteit ’n negatiewe impak op prestasie kan uitoefen as deelname aan gesprekke getuig van ’n ondeurdagte verwerp van nuwe inligting, verdeeldheid, ’n neiging om swartskape te identifiseer, boeliegedrag, stereotipering, vooroordele en rassisme (Gillies 2007).

Die effektiwiteit van samewerking is tydens die ingeneste sosiale-netwerk-analise ondersoek.

3.2.2 Ingeneste sosiale-netwerk-analise

Daar is reeds genoem dat sosiale-netwerk-analise fokus op die verhoudings wat tydens samewerking gebou word (paragrawe 2.1 en 2.3). Daar is ook genoem dat die studente hulself tydens samewerking in geheelontwikkelingsnetwerke verweef wat ondersoek moet word om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek (paragraaf 2.3). Daar is ook genoem dat die sosiogramme van die geheelontwikkelingsnetwerke ontleed sou word om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek (paragraaf 2.3). Die metode vir insameling van die data en die maatstawwe vir die ontleding van die geheelontwikkelingsnetwerke word in paragraaf 3.4.1 bespreek.

Die navorsingsgroep word vervolgens beskryf.

3.3 Navorsingsgroep

Die hele 2015-klas is by die navorsing betrek. Die alfabetiese klaslys is gebruik om die klas (N = 77) ewekansig aan 11 basisgroepe met sewe lede elk toe te wys. Die kodes A tot K word gebruik om na die 11 basisgroepe te verwys. Die lede van elke basisgroep is daarna van 1 tot 7 genommer om ’n kode (byvoorbeeld F2) vir elke student te skep. Die heterogeniteit van elke basisgroep met betrekking tot geslag en etnisiteit word in tabel 2 uiteengesit.

Tabel 2. Heterogeniteit van die 11 basisgroepe

Basisgroep J was nie heterogeen met betrekking tot etnisiteit nie, maar wel met betrekking tot geslag. Die res van die groepe het twee of meer etniese groepe verteenwoordig (tabel 2). Basisgroep K was die enigste groep wat al vier etniese groepe verteenwoordig het. Al die basisgroepe was heterogeen met betrekking tot geslag, maar die getal manlike en vroulike lede het verskil. Sewe van die groepe het uit meer vroulike as manlike studente bestaan.

Die metodes vir data-insameling en verwerking word in paragraaf 3.4 beskryf.

3.4 Data-insameling en -verwerking

Dit was noodsaaklik om, soos Johnson en Johnson (s.j.) aanbeveel, versigtige ontledings van die effektiwiteit van samewerking te doen. Die metode vir insameling en verwerking van data vir die netnografiese ondersoek word eerste beskryf.

3.4.1 Data-insameling en -verwerking vir die netnografiese ondersoek

Die drie take van ’n koöperatiewe basisgroep het as kriteria vir die netnografiese ondersoek gedien. Die gesprekke rondom die besprekingspunte van die basisgroepe is versigtig ontleed om te bepaal of die studente die take uitgevoer het. Die data is as volg in ’n tabel vir elke basisgroep aangeteken (tabel 3).

Tabel 3. Uitvoer van die primêre take in basisgroep D (voorbeeld)

Vir die doel van hierdie artikel word enkele aanhalings gebruik om die uitvoer van die take te beskryf.

3.4.2 Data-insameling en -verwerking vir die ingeneste sosiale-netwerk-analise

Die gesprekke rondom elke besprekingspunt is daarna verder ontleed om verhoudings te identifiseer waardeur inligting, kennis, raad, leiding, ondersteuning, ervaring en tasbare hulpbronne gevloei het. ’n Verhouding is geïdentifiseer wanneer ’n student ’n opmerking gemaak het en ’n medestudent met behulp van teks of ’n emotikon daarop gereageer het. Hierdie data is in ’n sosiomatriks vir elke basisgroep ingelees (tabel 4).

Tabel 4. Voorbeeld vir inlees van data in ’n sosiomatriks

In ’n sosiomatriks verteenwoordig die kolomme die studente wat die opmerkings gemaak het en die rye die studente wat by die opmerking betrokke geraak het (tabel 4). Uit die voorbeeld kan afgelees word dat C1 geen opmerking gemaak het waarby C2 betrokke geraak het nie. Daar kan ook afgelees word dat J4 8 opmerkings gemaak het waarby C2 betrokke geraak het. Die data is daarna in die sagtewareprogram Ucinet⁴ ingelees om in netwerklêers omskep te word. Die netwerklêers is in die sagtewareprogram NetDraw⁵ ingelees om die geheelontwikkelingsnetwerk vir elke basisgroep visueel voor te stel. ’n Wye verskeidenheid maatstawwe is beskikbaar om sosiogramme op individuele, verbindings-, groeps- en gemeenskapsvlak te ontleed (Van Staden 2012; Borgatti, Everett en Johnson 2013; Robins 2015:6). Enkeles is vir die doel van hierdie ondersoek uitgesonder (tabel 5).

Tabel 5. Maatstawwe vir die ontleding van geheelontwikkelingsnetwerke

Dit is veral belangrik om die komponente te identifiseer omdat komponente op ondoeltreffende samewerking dui (tabel 5).

Die betroubaarheid van die navorsing word in die volgende paragraaf beskryf.

3.5 Betroubaarheid

Die betroubaarheid van die navorsing is verhoog deur die prosesse deeglik te beskryf sodat die navorsing in ander kontekste herhaal kan word. Die ingeneste sosiale-netwerk-analise het ook daartoe bygedra om betroubaarheid te verhoog, omdat die bevindinge van die netnografiese ondersoek deur die bevindinge van die sosiale-netwerk-analise bevestig of verwerp kon word.

Die resultate word in die volgende afdeling bespreek.

4. Resultate

Die doel van hierdie navorsing was om (a) die ontwikkeling van samewerkingsvaardighede in die kurrikulum te integreer en (b) die effektiwiteit van die samewerking te ondersoek om aanbevelings vir die verbetering van die praktyk te maak. Daarom was dit ook nodig om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek.

Voordat die resultate bespreek word, moet enkele uitdagings wat tydens die navorsing teëgekom is, beskryf word.

4.1 Uitdagings wat tydens die navorsing oorkom moes word

Gemengde-metodes-navorsing is, volgens Sanscartier (2018), morsig (“messy”) omdat die navorser dikwels tydens die uitvoer daarvan uitdagings teëkom wat oorkom moet word. Hierdie uitdagings behoort nie weggesteek te word nie; dit bied eerder aan die navorser ’n geleentheid om te vertel watter uitdagings tydens die uitvoer van die navorsing ervaar is (Sancartier 2018) en hoe die uitdagings oorkom kon word.

Die eerste uitdaging was om die studente oor ’n afstand te begelei om aan die besprekingspunte deel te neem. Wat as ’n eenvoudige taak beskou is, was vir sommige studente uitdagend. Verskeie studente het per e-pos laat weet dat hulle nie die besprekingspunt vir hulle basisgroep kon vind nie. Dié probleem is opgelos deur die titels van die besprekingspunte aan te pas om die vanne van die lede in te sluit.

Tweedens het die studente aanvanklik traag aan die besprekingspunte deelgeneem. Dié uitdaging is deur ’n ysbreker-aktiwiteit oorkom. Die studente moes ’n naam vir hulle betrokke basisgroep kies. D7 (12 Maart om 19:22) het haar groep as volg aangemoedig om betrokke te raak:

Evening Base Group D! Our first task – to find an appropriate name for this group who are to look to this virtual space for inspiration, honest opinions and a working relationship that we can be proud of. I look forward to a productive collaboration. Kind regards.

Nadat die groep verskeie name oorweeg het, is die naam Forging Ahead gekies. Alhoewel basisgroep D die aktiefste was, kan daar nie afgelei word dat die ysbreker-aktiwiteit samewerking verbeter het nie, omdat die tweede aktiefste groep naamloos gebly het.

Die derde uitdaging was om frustrasievlakke te verlaag omdat sommige studente ontevrede was omdat studente van ander basisgroepe by hulle besprekingspunte betrokke geraak het. Aangesien hierdie studente belangrike bydraes gelewer het, is dié probleem opgelos deur die studente per e-pos in kennis te stel dat hulle wel aan die besprekingspunte van ander basisgroepe mag deelneem. Dit het daartoe bygedra dat 22 studente aan die gesprekke van twee van die basisgroepe deelgeneem het. Gebaseer daarop, word die afleiding gemaak dat die voorgestelde grootte (drie tot vyf lede) vir ’n basisgroep, veral in ’n aanlynleeromgewing hersien moet word.

Die laaste uitdaging was om weerstand teen die gebruik van ’n nuwe tegnologie af te breek. Verskeie studente het per e-pos en in Arend gekla omdat hulle meer as een tegnologiese platform moes gebruik. Die probleem is opgelos deur ’n verbinding na Arend in myUnisa te plaas om ’n droombeeld van ’n enkele tegnologie te skep. Die dosent wat in Junie oorgeneem het, het die probleem opgelos deur hierdie praktiese werkopdrag in ’n teoretiese werkopdrag te verander en die gebruik van Arend te staak. Dit het ’n beperking op die navorsing geplaas, maar daar is gedurende die eerste vyf maande genoeg data geskep om die navorsing te voltooi.

Voordat die resultate bespreek word, word die betrokkenheid by elke besprekingspunt eers beskryf.

4.2 Betrokkenheid by die besprekingspunte van die basisgroepe

Niemand het by basisgroep H se besprekingspunt betrokke geraak nie, gevolglik is geen verhoudings gebou nie (tabel 6).

Tabel 6. Deelname aan elke besprekingspunt

By die res van die besprekingspunte het twee tot vyf lede van die betrokke basisgroep sowel as twee tot 19 lede van ander basisgroepe betrokke geraak (tabel 6). D2 (in blou aangedui in tabel 6) was die enigste student wat aan die gesprekke van die tien aktiewe basisgroepe deelgeneem het. Die betrokkenheid by die aktiewe besprekingspunte word in tabel 7 verder beskryf.

Tabel 7. Betrokkenheid by aktiewe besprekingspunt

Die meeste studente (22) het by die gesprekke van basisgroep D en E betrokke geraak en die minste (5) by die gesprek van basisgroep G. Die effektiwiteit van samewerking in die basisgroepe word aan die hand van die drie primêre take van ’n koöperatiewe basisgroep beskryf.

4.3 Uitvoer van die take van ’n koöperatiewe basisgroep

Soos reeds genoem, het die drie take van ’n koöperatiewe basisgroep as kriteria vir die netnografiese ondersoek gedien. Enkele aanhalings word gebruik om die bruikbaarheid van die tegniek om samewerking in afstandhoëronderwys aan te moedig, te illustreer.

4.3.1 Uitvoer van akademiese-ondersteuningstake

Soos reeds genoem, dra die uitvoering van hierdie primêre taak tot die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid by (Johnson e.a. 2008). Enkele voorbeelde word gebruik om die ontwikkeling van hierdie eienskap van koöperatiewe leer te beskryf.

A5 het hierdie primêre taak eerste uitgevoer. Hy het die stappe vir die indien van werkopdragte gedeel en sy groep aangemoedig om al hulle werkopdragte aanlyn in te dien omdat die vorige jaar se poskantoorstaking veroorsaak het dat werkopdragte laat by Unisa afgelewer is. Vyf studente het daarvan gehou, wat op die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid dui. A5 het hierdie taak verskeie kere gedurende die eerste ses maande in sy eie sowel as ander basisgroepe uitgevoer.

I3 (17 Maart om 13:30), een van die toppresteerders, het haar groep gevra waarmee sy kon help en hulle aangemoedig om by gesprekke betrokke te raak. D2, ’n lid van ’n ander groep, het van haar opmerking gehou, wat dui op die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid oor die grense van die betrokke basisgroep. I3 het gedurende die navorsing aan die gesprekke van verskeie basisgroepe deelgeneem en so tot die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid in ander basisgroepe bygedra. Sy het byvoorbeeld op 19 Maart om 19:42 vir K3 genooi om by die Divine Nines, haar basisgroep, aan te sluit om idees uit te ruil, gevra hoe dit met sy werkopdrag gaan en wou weet watter onderwerpe hy bespreek het. K2, D2 en F2 het van die opmerking gehou en K3 het ’n uur later geantwoord:

Dear⁷ I3, how can I say no? You are welcome and thank you. As for assignment, I have chosen constructivism and experiential learning. Right now, I have paused a bit because I am planning the workshops for my students this weekend.

I3 het op 21 Maart om 18:37 aangebied om haar werk met basisgroep K vir eweknie-evaluering uit te ruil. Dit kon tot die akademiese sukses van haar medestudente bydra omdat sy een van die toppresteerders was. Die uitruil van werkopdragte was nie problematies nie, omdat Turnitin gebruik is om plagiaat uit te wys. Anders as wat verwag is, het I3 gesukkel om positiewe interafhanklikheid in haar eie basisgroep te ontwikkel. Die rede daarvoor kon aan wedywering toegeskryf word, aangesien een van die groeplede per e-pos gekla het dat I3 “hoofmeisie” speel.

J7 (4 April om 13:21) het geskryf dat sy gesukkel het om die groep op te spoor en dat sy nie seker was wat gedoen moes word nie. Drie studente het daarvan gehou en J4 het twee dae later (6 April om 8:39) as volg geantwoord:

Hi J7. Here we are going to help one another for assignment preparations, give each other advice of how to study, prepare for tests, etc. I’m happy now that we are officially a group. One person does not form a group.

Geen ander lede van basisgroep J het gedurende die verloop van die ondersoek by die gesprek betrokke geraak nie, dus het die groep effektief uit twee studente bestaan. Ander studente het wel by die gesprek betrokke geraak en so tot die uitbreiding van die groep bygedra. J4 (23 April om 09:01) het ’n kopie van die hoofstuk in Johnson e.a. (2008) gedeel waarin koöperatiewe basisgroepe bespreek is en sewe studente het daarvan gehou. Sy gee haar misnoeë met die betrokkenheid van basisgroep J op 8 Mei (21:55) as volg te kenne:

This should be the worst performing group, we seem not be helping each other guys. Or maybe we do not need help? (hides⁸).

Niemand het daarop gereageer nie. Geen verdere inskrywings is gemaak nie, aangesien die werkopdrag daarna in ’n teoretiese opdrag verander is.

Soms het niemand gereageer wanneer ’n student raad gevra het nie. G2 (5 April om 08:25) het geskryf:

Good morning ladies and gentlemen. I have been sending messages to few individuals regarding first assignment. Unfortunately, I cannot open the first task under learning units. Can you please provide me with info of what is required of us. Thank you in advance for assistance.

Niemand het gereageer nie. Ek het haar na die regte bladsye in die studiebrief verwys en sy het twee weke later geantwoord dat sy van die studiebrief vergeet het omdat sy nie ’n gedrukte kopie tydens registrasie ontvang het nie. Daarmee is ’n probleem uitgesonder waarvan ek en haar medestudente onbewus was. F2 het van my hulp gehou, wat geïmpliseer het dat sy ook by die gedeelde inligting gebaat het. G3 het ’n maand later (5 Mei om 18:32), nadat die werkopdrag reeds ingedien is, gevra of sy reggekom het. Alhoewel dit te laat was, het ’n verhouding tussen die twee studente gevorm. Hierdie voorbeelde bevestig Johnson e.a. (2008) se bevinding dat akademiese-ondersteuningstake bydra tot die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid.

4.3.2 Roetinetake

Volgens Johnson e.a. (2008) dra die uitvoering van hierdie primêre taak tot die ontwikkeling van individuele en groepaanspreeklikheid by. Enkele voorbeelde word gebruik om die ontwikkeling van hierdie element van koöperatiewe leer te beskryf.

A5 was aanvanklik die enigste lid wat by besprekingspunt A betrokke geraak het. Nadat ek nie daarin kon slaag om die ander groeplede op te spoor nie, het ek voorgestel dat ek hom na ’n ander groep skuif. Hy het verkies om te help om die lede van sy groep op te spoor en daarna gereeld register geneem. Een van sy groeplede (A7) het die ontwikkeling van groepaanspreeklikheid bevestig toe sy hom (17 Maart om 19:25) aangemoedig het om die ander lede van die basisgroep vir die strewe om te leer verantwoordelik te hou:

A5, can you use your magic to get everyone to participate, please.

I3 het op 22 Februarie om 22:24 geskryf dat sy twee lede van haar basisgroep opgespoor het en bygevoeg dat sy vir hulle terugvoer wag. Sy het ook genoem dat sy een van die lede nie kon opspoor nie. Haar opmerking dui op die ontwikkeling van individuele en groepaanspreeklikheid.

A1 (14 Maart om 21:15) het versoek dat basisgroep A werkopdragte uitruil nadat dit vir assessering ingedien is om ’n algemene oorsig oor al die teorieë te verkry. Vyf studente het van die voorstel gehou. A7 het geantwoord:

Hi A1, I like the idea of sharing information. It can help us a lot. If everyone agrees, I’m in. I don’t have a problem.

A7 het drie dae later geskryf dat sy van die voorstel gehou het, mits almal saamstem. A5 het ook van die voorstel gehou, dus het al drie aktiewe lede onderneem om hierdie primêre taak op te neem. Die hersiening van die werkopdragte kon die gehalte van die e-portefeuljes beïnvloed, omdat die studente die werkopdragte moes verbeter voordat dit in die e-portefeuljes vertoon word.

Daarmee word bevestig dat die uitvoering van hierdie primêre taak bydra tot die ontwikkeling van ’n tweede eienskap van koöperatiewe leer, naamlik individuele en groepaanspreeklikheid.

4.3.3 Persoonlike-ondersteuningstake

Volgens Johnson e.a. (2008) dra die uitvoering van hierdie primêre taak tot bevorderlike interaksie by. Verskeie studente het genoem dat hulle sukkel om werk en studie te balanseer, maar hulle het nie altyd persoonlike ondersteuning ontvang nie. Enkele voorbeelde word uitgelig om die uitvoering van hierdie primêre taak te beskryf.

I5 het op 31 Maart om 15:46 geskryf dat sy sukkel om te konsentreer omdat sy saam met haar seun in die hospitaal is. I3 (1 Maart om 14:39) het gesimpatiseer en genoem dat sy ook sukkel om gemotiveerd te bly. Niemand het daarop gereageer nie, wat op negatiewe interafhanklikheid, of wedywering, in hierdie basisgroep kon dui.

Ek het basisgroep A oor hulle onbetrokkenheid aangespreek en A7 het as volg geantwoord:

Dr, I’m not good with technology that is why sometimes you don’t find me communicating in the group but slowly I am improving.

Daarmee is die aanname bevestig dat sommige van die 2015-studente nie oor die tegnologiese kennis en vaardighede sou beskik om tegnologie doeltreffend te gebruik nie. Twee studente het haar met behulp van hou-vans ondersteun en A7 het twee weke later weer geskryf:

I hope everyone is well and coping. I am trying to cope but the work load seems to be too much. Good night.

Vyf studente het met behulp van hou-vans gesimpatiseer en D2 (lid van ander basisgroep) het opgemerk:

A7, hang in there, you are not alone. In reality, it is too much for all of us, but we persevere anyway!

Hierdie woorde impliseer een van die vereistes vir ’n koöperatiewe leerproses, naamlik dat die studente moet ervaar dat almal in dieselfde bootjie is. A7 het geantwoord:

Hello everyone and thank you very much for the strengthening words. They are much appreciated.

Hierdie gesprek dui op bevorderlike interaksie.

I3 (8 Mei om 19:03) het gevra of almal terugvoer op die eerste werkopdrag gekry het, hoe hulle daaroor gevoel het, of die oorspronklike angst beter of slegter was, en of die terugvoer gehelp het om die volgende werkopdrag aan te pak. Die eerste werkopdrag het vereis dat die studente twee leerteorieë kies en vergelyk. Soos reeds genoem, moes die terugvoer gebruik word om die werkopdragte te verbeter. Vier studente het van die opmerking gehou, maar niemand het saamgesels nie. Sy het ’n week later (14 Mei om 13:37) verder geskryf en genoem dat dit “ok” is om onseker te voel. Sy het diegene wat voorheen genoem het dat hulle vakke aangebied het waarvoor hulle nie opgelei was nie, aangemoedig en gesê dat dit goed is om entoesiasties oor jou vakgebied te wees omdat dit jou studente ook entoesiasties maak. Hoeveel, hang volgens haar van die dosent af. Daarna het sy ’n skakel na ’n webwerf waarin onderrigwenke aangebied word, gedeel. Vier lede van die groep het die raad en hulp en ondersteuning met hou-vans aanvaar, wat op bevorderlike interaksie dui.

F5 (15 Mei om 20:21) het die waarde van persoonlike ondersteuning as volg opgesom:

I found it extremely difficult to submit my assignments on time and I just wanted to throw in the towel; at least being a mum and teacher were still open for me to fall back on. Encouragement from my peers gave me a push and motivated me from then on.

Volgens I2 was dit moeilik om aan die besprekingspunte deel te neem, omdat sy in die platteland gewoon het en toegang tot die internet en elektrisiteit onstabiel was. Die land is gedurende die eerste maande van 2015 deur beurtkrag geteister. I2 het haar akademiese sukses aan die ondersteuning van medestudente toegeskryf:

Above all I realised that students can support one another when working together. Students are able to form team work, interdependence, accountability which encourages politeness, trust among students.

Volgens I2 het die verhoudinge wat gebou is, tot haar akademiese sukses bygedra. Verskeie ander studente het genoem dat hulle die module sou staak as dit nie vir die persoonlike ondersteuning van medestudente was nie. Ek sonder A6 uit omdat dié student moeilike omstandighede moes oorkom om sy kwalifikasies te verbeter; hy het as volg oor die rol van persoonlike ondersteuning besin:

The colleagues/ fellow students thanked me for sharing my experience and they really admire me for being persistent and did not use the fact that I am from poor/ under-developed area as an excuse for not getting the education. This feedback made me emotional because I really struggled in this online module and I decided to dropout but fellow students encouraged and gave me a great support not to drop out.

Hierdie voorbeelde toon dat persoonlike ondersteuning tot die ontwikkeling van ’n derde element van koöperatiewe leer, naamlik bevorderlike interaksie, bygedra het.

Sommige studente het medestudente se behoefte aan persoonlike ondersteuning negatief ervaar. Volgens I3 het die studente swaar op medestudente geleun vir ondersteuning, inspirasie en aanmoediging omdat hulle na ’n werkopdrag gekyk het en oorweldig is. Hulle kon, volgens haar, net deur aanmoediging, gedeelde ervarings en die ondersteuning van ander vorentoe druk. Alhoewel sy daarmee die negatiewe kant van persoonlike ondersteuning geïdentifiseer het, lig sy terselfdertyd die positiewe impak van persoonlike ondersteuning op studentesukses in afstandhoëronderwys uit.

In die volgende paragrawe word die effektiwiteit van samewerking rondom die besprekingspunte vir elke basisgroep bespreek.

4.4 Die rol van die fasiliteerder in ’n koöperatiewe basisgroep

Volgens Johnson en Johnson (s.j.) moet die laaste twee komponente van koöperatiewe leer, naamlik sosiale vaardighede en groepverwerking, gefasiliteer word. Hierdie navorsing bevestig egter my bevinding (Van Staden 2018) dat dit in nagraadse afstandhoëronderwys selde nodig is om die ontwikkeling van sosiale vaardighede te fasiliteer. Die studente het hulle sosiale vaardighede gebruik om verhoudings met mekaar te bou en doeltreffend saam te werk. Hulle het ook oor die effektiwiteit van die koöperatiewe leerproses besin. Dit was wel nodig om leer te fasiliteer wanneer niemand raad aangebied het nie. K2 het as volg oor die rol van die fasiliteerder besin:

… lot of reflections we had in the Arend informal learning website that was introduced to us by our previous lecturer where students and the lecturer were interacting with one another to ensure transfer of learning happens quickly, efficiently and very effectively …

Aangesien die praktiese werkopdrag vroegtydig gestaak is, kon die sosiogramme nie aan die studente beskikbaar gestel word om groepverwerking te fasiliteer nie. Die studente het wel oor die effektiwiteit van samewerking in groepsverband besin. Al die elemente van koöperatiewe leer het in meerdere of mindere mate ontwikkel, daarom kan daar afgelei word dat die studente saamgewerk het. Die effektiwiteit van samewerking word in die volgende paragrawe ondersoek.

4.5 Ontleding van die geheelontwikkelingsnetwerke

Die studente het met teksboodskappe en veral met behulp van hou-vans by die besprekingspunte betrokke geraak en hulself sodoende in geheelontwikkelingsnetwerke verweef. Soos reeds genoem, het hulle ook by die besprekingspunte van ander basisgroepe betrokke geraak (paragraaf 4.1) en sodoende hulle persoonlike-ontwikkelingsnetwerke oor die grense van hul eie basisgroepe uitgebou. In hierdie afdeling word die geheelontwikkelingsnetwerke wat tydens die proses ontstaan het, ontleed om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek. Die simbole wat in die sosiogramme gebruik is, word in tabel 8 verklaar.

Tabel 8. Verklaring van simbole wat in die sosiogramme gebruik word

Simbool	Verklaring
	Afgesonderde lede
	Lede van die betrokke basisgroep wat deelgeneem het
	Lede van ander basisgroepe wat deelgeneem het
	Fasiliteerder
	Deelnemers wat van opmerkings gehou het sonder om self te deel, word aan ’n geel simbool en die afwesigheid van pylpunte uitgeken.
	Deelnemers wat opmerkings gemaak het waarvan ander gehou het, word aan ’n groen simbool en ’n aantal inkomende pylpunte uitgeken. Indien niemand daarvan gehou het nie, het geen verbinding gevorm nie.
	Die sterkte van die verbindings word met behulp van ’n getal die naaste aan die nodus op die verbinding aangedui.
	Simmetriese verbindings word met behulp van groen lyne met pylpunte aan weerskante aangedui. In sulke gevalle word die sterkte van die verbindings met ’n getal aan beide kante van die lyn aangedui. In die voorbeeld kan afgelees word dat F2 een hou-van van I3 ontvang het en dat I3 vier hou-vans van F2 ontvang het.

Soos reeds genoem, was basisgroep H onbetrokke, met die gevolg dat geen geheelontwikkelingsnetwerk ontwikkel het nie. Die tien geheelontwikkelingsnetwerke wat ontwikkel het, was niegekonnekteerd omdat twee tot vyf lede van elke basisgroep hulself afgesonder het. In die volgende paragrawe word die geheelontwikkelingsnetwerke in volgorde van die meeste tot die minste betrokkenheid bespreek. Aangesien die leser, gebaseer op die besprekings, in staat is om self afleidings te maak, is dit onnodig om elke geheelontwikkelingsnetwerk volledig te ontleed.

4.5.1 Geheelontwikkelingsnetwerk D

Die geheelontwikkelingsnetwerk (figuur 2) bevestig die bevindinge van die netnografiese ondersoek, naamlik dat verhoudings oor die grense van eie basisgroepe (groen nodusse) heen uitgebou is.

Figuur 2. Geheelontwikkelingsnetwerk D met die fasiliteerder

Teen die einde van die ondersoek het 22 studente aan die gesprek deelgeneem. Die vier afgesonderde nodusse, naamlik D1, D4, D5 en D6 (figuur 2), het nooit deelgeneem nie. Die res van die nodusse was met minstens een verbinding in die geheelontwikkelingsnetwerk verweef, wat daarop dui dat hulle verhoudings met medestudente en die fasiliteerder (EkK) gebou het (figuur 2).

Verskeie maksimaal digte klieke het gevorm, byvoorbeeld D2, D3 en D7. Die simmetriese verbindings dui daarop dat die studente op mekaar staatgemaak het en dat hulpbronne vrylik tussen die drie studente kon vloei. Die ingraad van D2, D3 en D7 toon dat hulle sentrale posisies beklee omdat hulle leiersrolle ingeneem het. Verskeie lede van ander basisgroepe het verhoudings met hierdie drie lede gebou. Die verbindings met E6 en I3, lede van ander basisgroepe, het simmetries ontwikkel omdat die twee studente bydraes gelewer het. Die res van die studente het by die gedeelde hulpbronne gebaat sonder om self iets te gee.

Verskeie sterk en swak verbindings het gevorm. D2 het die geleentheid die doeltreffendste gebruik deur verhoudings met 18 medestudente te bou. Vyf van die verhoudings het simmetries gevorm. Verskeie van D2 se verbindings het in sterk verbindings ontwikkel aangesien hy en I3 (30 keer), D7 (27 keer), F2 (25 keer) en die fasiliteerder (22 keer) verskeie kere saamgewerk het. Agt studente was met ’n enkele verbinding in die geheelontwikkelingsnetwerk verweef. Dit is problematies, omdat hulle afgesonderd kon raak indien hierdie swak verbindings verbreek sou word.

Ses studente het op hulle verhouding met die dosent staatgemaak. Nadat my verbindings verwyder is, het geen student afgesonderd geraak nie, wat daarop dui dat die studente mekaar as hulpbronne geïdentifiseer het (figuur 3).

Figuur 3. Geheelontwikkelingsnetwerk D sonder die fasiliteerder

Daar kan afgelei word dat die oorspronklike lede van die groep doeltreffend saamgewerk het, omdat hulpbronne in beide rigtings kon vloei. Weens die teenwoordigheid van eenrigtingverbindings kan hulpbronne nie gemaklik deur die geheelontwikkelingsnetwerk vloei nie. Daarom kan afgelei word dat die groter groep nie voldoende saamgewerk het nie. Die tweede meeste interaksies het rondom besprekingspunt E plaasgevind.

4.5.2 Geheelontwikkelingsnetwerk E

Verskeie klieke het gevorm, maar die drie aktiewe lede van die basisgroep het nie ’n kliek gevorm nie, omdat geen direkte verbinding tussen E1 en E3 gebou is nie (figuur 4).

Figuur 4. Geheelontwikkelingsnetwerk E

Alhoewel E3 en E1 nie direk verbind was nie, kon hulpbronne deur middel van I3 en F2 oorgedra word (figuur 4). Vier nodusse was met ’n enkele verbinding ingeweef en die rigting daarvan dui daarop dat die nodusse met die regte medestudente verbind is. E6 kan as die ster uitgesonder word (ingraad 20), maar vier ander nodusse het ook ’n hoë ingraad, naamlik E1 (8), E3 (7) en I3 (6). I3, D2 en B1 was lede van ander basisgroepe, wat vir hulle sentrale posisies geskep het. Verskeie ander simmetriese verbindings het gevorm. Die sterk simmetriese verbinding tussen I3 en D2 is 52 (48 + 4) keer gebruik (figuur 4) en dui daarop dat die twee studente op mekaar staatgemaak het. Ek het ook ’n sentrale posisie beklee, maar geen nodus het afgesonderd geraak toe my verbindings verwyder is nie. Die oorspronklike lede van die groep het nie doeltreffend saamgewerk nie, omdat geen simmetriese verbinding tussen E1 en E3 ontwikkel het nie. Die groter groep het ook, weens die teenwoordigheid van eenrigtingverbindings, nie doeltreffend saamgewerk nie, omdat hulpbronne nie gemaklik deur die geheelontwikkelingsnetwerk kon vloei nie.

Die derde meeste interaksie het rondom besprekingspunt F plaasgevind.

4.5.3 Geheelontwikkelingsnetwerk F

Vyf van die lede van hierdie basisgroep het ’n diggeweefde kliek gevorm, naamlik F1, F2, F3, F5 en F6 (figuur 5).

Figuur 5. Geheelontwikkelingsnetwerk F met die fasiliteerder

Die aanwesigheid van verskeie eenrigtingverbindings dui daarop dat hulpbronne nie direk tussen al die lede kan vloei nie. Die simmetriese verbinding tussen F2 en F5 maak dit egter moontlik dat F3 en F6 toegang tot F2 kon verkry. Verskeie swak en sterk verbindings het gevorm, maar die sterk verbindings is heelwat minder gebruik as in die geval van die vorige twee geheelontwikkelingsnetwerke. F2 se ingraad was die hoogste (14), maar verskeie ander nodusse het ook oor ’n hoë ingraad beskik, wat daarop dui dat verskeie studente sentrale posisies ingeneem het. Agt simmetriese verbindings het gevorm (figuur 5), maar dit is ook belangrik om daarop te let dat vyf van die nodusse met ’n enkele verbinding ingeweef was (figuur 5). Nadat my verbindings verwyder is, het geen student afgesonderd geraak nie, wat daarop dui dat die groep doeltreffend saamgewerk het. Weens die aanwesigheid van eenrigtingverbindings kan hulpbronne nie gemaklik deur die geheelontwikkelingsnetwerk vloei nie. Hierdie groep het dus nie doeltreffend saamgewerk nie.

Die vierde meeste interaksie het rondom besprekingspunt C plaasgevind.

4.5.4 Geheelontwikkelingsnetwerk C

Vyf van die basisgroeplede het deelgeneem, en drie, naamlik C1, C5 en C7, het ’n kliek gevorm (figuur 6).

Figuur 6. Geheelontwikkelingsnetwerk C met die fasiliteerder

Weens die rigting van die verbindings was oordraagbaarheid moontlik (figuur 6). Al vyf aktiewe basisgroeplede (C1, C4, C5, C6 en C7) het sentrale posisies beklee. D2 en F2 het ook simmetriese verbindings met lede van die basisgroep gevorm. I3 was nie so aktief betrokke soos by ander gesprekke nie. Agt nodusse was met ’n enkele verbinding ingeweef (figuur 6). Beide sterk en swak verbindings het gevorm. Ek het nie ’n sentrale posisie beklee nie (figuur 6). Nadat my verbindings verwyder is, het geen nodus afgesonderd geraak nie. Die groep het egter, weens die aanwesigheid van eenrigtingverbindings, nie doeltreffend saamgewerk nie.

Die vyfde meeste interaksie het rondom besprekingspunt A plaasgevind.

4.5.5 Geheelontwikkelingsnetwerk A – Die Super Heroes

Drie lede van basisgroep A het ’n maksimaal digte kliek gevorm (figuur 7).

Figuur 7. Geheelontwikkelingsnetwerk A met die fasiliteerder

Al drie nodusse het vir hulself sentrale posisies geskep (figuur 7). I3 het ook bydraes gelewer waarvan twee medestudente gehou het. Beide sterk en swak verbindings het gevorm (figuur 7) en drie nodusse was met ’n enkele verbinding ingeweef (figuur 7). Nadat my verbindings verwyder is, het twee nodusse, naamlik B7 en H2, afgesonderd geraak (figuur 8). Die oorspronklike lede van die basisgroep het doeltreffend saamgewerk.

Figuur 8. Geheelontwikkelingsnetwerk A sonder die fasiliteerder

Daar kan afgelei word dat die oorspronklike lede van die groep doeltreffend saamgewerk het.

Die vyfde minste interaksie het rondom besprekingspunt I plaasgevind.

4.5.6 Geheelontwikkelingsnetwerk I

Die drie aktiewe basisgroeplede het ’n kliek gevorm, maar die kliek het nie maksimaal dig gevorm nie (figuur 9).

Figuur 9. Geheelontwikkelingsnetwerk I met die fasiliteerder

Die eenrigtingverbinding tussen I5 en I2 beperk die vloei van hulpbronne tussen die lede van die kliek. I3 se sterposisie (ingraad 11) was te danke aan haar verbindings met lede van ander basisgroepe (figuur 9). I2, I5 en D2 het ook leiersposisies aanvaar. Vier van die nodusse was met ’n enkele verbinding ingeweef, en beide sterk en swak verbindings het gevorm (figuur 9). Alhoewel ek ’n sentrale posisie beklee het, het geen nodus verwyderd geraak toe my verbindings verwyder is nie. Weens die aanwesigheid van eenrigtingverbindings het die groep nie doeltreffend saamgewerk nie.

Die vierde minste interaksie het rondom besprekingspunt B plaasgevind.

4.5.7 Geheelontwikkelingsnetwerk B

Die drie aktiewe basisgroeplede het nie ’n kliek gevorm nie, maar hulpbronne was oordraagbaar weens die simmetriese verbinding met my (figuur 10).

Figuur 10. Geheelontwikkelingsnetwerk B met die fasiliteerder

B1 kan as die ster uitgesonder word, maar B6, B7 en I3 se ingraad was ook hoog. Beide sterk en swak verbindings het gevorm en een van die nodusse was met ’n enkele verbinding ingeweef. Alhoewel ek ’n sentrale posisie beklee het, het geen lid afgesonder geraak toe my verbindings verwyder is nie. Weens die aanwesigheid van eenrigtingverbindings het die groep nie doeltreffend saamgewerk nie.

Die derde minste interaksie het rondom besprekingspunt K plaasgevind.

4.5.8 Geheelontwikkelingsnetwerk K (Last Group)

Vyf lede van die basisgroep was aktief, maar slegs drie is in ’n diggeweefde kliek verweef (figuur 11).

Figuur 11. Geheelontwikkelingsnetwerk K met die fasiliteerder

Weens die rigting van die verbindings kon hulpbronne vrylik tussen hierdie drie lede vloei (figuur 11). K6 het ’n enkele verbinding met K3 gevorm en kon daardeur toegang tot die hulpbronne waaroor die kliek beskik, verkry. Gebaseer op die ingraad van die drie lede van die kliek, naamlik K2, K3 en K5, het al drie sentrale posisies beklee (figuur 11). I3 beklee ook ’n sentrale posisie weens haar betrokkenheid by die gesprek. Nadat my verbindings verwyder is, het geen student verwyderd geraak nie. Weens die aanwesigheid van eenrigtingverbindings het die groep nie doeltreffend saamgewerk nie.

Die tweede minste interaksie het rondom besprekingspunt J plaasgevind.

4.5.9 Geheelontwikkelingsnetwerk J

Slegs twee van die basisgroeplede het betrokke geraak, maar geen simmetriese verbinding het gevorm nie (figuur 12).

Figuur 12. Geheelontwikkelingsnetwerk J met die fasiliteerder

J7 en J4 het sentrale posisies beklee ingeneem (figuur 12). Verskeie swak verbindings is gebou, maar daar kan afgelei word dat die studente saamgewerk het omdat geen nodus verwyderd geraak het toe my verbindings verwyder is nie. Die groep het egter nie doeltreffend saamgewerk nie omdat hulpbronne nie gemaklik tussen al die nodusse kon vloei nie.

Die minste interaksie het rondom besprekingspunt G plaasgevind.

4.5.10 Geheelontwikkelingsnetwerk G

Die drie aktiewe basisgroeplede het geen verbindings met mekaar gebou nie (figuur 13).

Figuur 13. Geheelontwikkelingsnetwerk G met die fasiliteerder

Weens die ontbrekende verbindings tussen verskeie nodusse bestaan hierdie geheelontwikkelingsnetwerke uit twee komponente wat met swak skakels verbind is. Ek en G6 het onderskeidelik die sentrale posisies in die twee komponente beklee (figuur 13). Op een na is al die verbindings slegs een keer gevorm. Weens die rigting van die verbindings en die aanwesigheid van komponente is toegang tot gedeelde hulpbronne beperk (figuur 13). Nadat my verbindings verwyder is, het een komponent verdwyn en het vier van die nodusse afgesonderd geraak (figuur 14).

Figuur 14. Geheelontwikkelingsnetwerk G sonder die fasiliteerder

Daar kan afgelei word dat hierdie basisgroep nie doeltreffend saamgewerk het nie.

4.5.11 Opsomming van resultate van die sosiale-netwerk-analise

Die lede van agt van die basisgroepe het saamgewerk omdat geen student afgesonderd geraak het toe die fasiliteerder verwyder is nie. Nie een van die basisgroepe het doeltreffend saamgewerk nie. In sommige gevalle het die aktiewe lede simmetriese verbindings gebou, wat daarop dui dat hulpbronne vrylik tussen die betrokke lede gevloei het, maar die afgesonderde studente kon nie toegang daartoe verkry nie. In al die gevalle het die teenwoordigheid van eenrigtingverbindings daarop gedui dat hulpbronne nie vrylik tussen al die lede kon beweeg nie. Dit het ook daarop gedui dat sommige studente geneem het sonder om self te deel.

In die volgende paragrawe word die impak van koöperatiewe basisgroepe op akademiese prestasie ondersoek.

4.6 Impak van samewerking op akademiese prestasie

Die akademiese prestasie van die studente wat saamgewerk het en dié wat hulself afgesonder het (tabel 9) word vervolgens vergelyk om ’n moontlike impak op akademiese prestasie te ondersoek.

Tabel 9. Suksessyfers van die gekonnekteerde en afgesonderde studente

Die berekeninge (tabel 9) toon dat die uitvalsyfer van die afgesonderde studente 34% hoër as dié van die samewerkers was. Dit toon ook dat die slaagsyfer van die samewerkers (69,4%) beduidend hoër as dié van die afgesonderdes (36,5%) was. Daar was geen noemenswaardige verskil tussen die druipsyfers van die twee groepe studente nie. Die gemiddelde persentasie van die twee groepe (tabel 10) is daarna vergelyk om ’n moontlike impak op akademiese prestasie te ondersoek.

Tabel 10. Gemiddelde persentasie van die afgesonderde en saamwerkende studente

Die gemiddelde persentasie van die samewerkers van agt van die basisgroepe was hoër as dié van die afgesonderde lede (tabel 9), maar die afgesonderde lede van drie van die basisgroepe het beter as die samewerkers presteer. Aangesien die studente by die besprekingspunte van ander basisgroepe betrokke geraak het, is die suksessyfers van die uitgebreide basisgroepe (tabel 11) ook ondersoek.

Tabel 11. Suksessyfers van die uitgebreide basisgroepe

Die suksessyfer van al die uitgebreide basisgroepe was tussen 62,5% en 90% (tabel 10). Daarmee word Johnson e.a. (2008) en Van Staden (2018) se bevindinge dat koöperatiewe basisgroepe ’n positiewe impak op akademiese prestasie uitoefen, bevestig. Dit was egter kommerwekkend dat tien van die samewerkers (let daarop dat sommiges aan verskeie besprekingspunte deelgeneem het) gedurende die verloop van die jaar uitgeval of gedruip het (in rooi aangedui). Ek het ’n vraelys bestaande uit drie vrae aan al die onsuksesvolle studente gestuur om te probeer bepaal waarom hulle uitgeval of gedruip het:

• Why did you drop out?
• Were you part of the WhatsApp group I was involved in after I left Unisa?
• Were you part of any other WhatsApp group/s?

Vyf studente het die vraelys voltooi, waarvan vier werksdruk as oorsaak vir die uitval of druip geïdentifiseer het. Twee van die studente, naamlik G4 en G7, het nooit saamgewerk nie. Volgens G4 het hy uitgeval omdat die module uitdagend van aard was, maar ook weens werksdruk by sy nuwe werk. G7, wat een van my toppresteerders was, se terugvoer het egter die impak van afgesonderdheid op akademiese sukses geïllustreer:

Yes, I dropped out and am now registered for the third time [twee keer uitgeval]. I registered in 2014 when the original lecturer passed away [Sy was dus 2014 en 2015 in my klas.] That year the exam was still exam based, I did not write the exam as I did not feel prepared enough.

Sy het die samewerkingsgeleenthede waardeloos geag:

I most propably did not participate actively as I found that these groups can be a waste of time if it is not managed in the form of a broadcast group. People ask unnecessary questions, and the same questions is repeated by different people etc. If I may suggest something I would rather schedule lecture lead online (synchronous) sessions on LMS, say once a month a week or 10 days before submission date where the content of the assignment is discussed.

Alhoewel sy akademies sterk was, het sy uitgeval omdat sy haarself van geleenthede ontneem het om by die aanmoediging en ondersteuning van medestudente te baat.

Die belangrikste bevindinge word vervolgens bespreek om aanbevelings vir die verbetering van die praktyk te maak.

5. Bevindinge en aanbevelings vir die verbetering van die praktyk

Die belangrikste bevinding is dat koöperatiewe basisgroepe ’n bruikbare tegniek bied om samewerking in afstandhoëronderwys aan te moedig. Die studente het, soos Johnson e.a. (2008), Schul (2011) en Gillies (2007) ook bevind het, mekaar makliker vertrou, mekaar se menings gerespekteer en geleer om hulle perspektiewe te lug. Hoe langer hulle saamgewerk het, hoe meer het hulle, soos Johnson e.a. (2008) ook bevind het, aan mekaar se suksesse toegewyd geraak. Nadat die gebruik van Arend gestaak is, het bykans die helfte van die klas ’n WhatsApp-groep geskep en die take van ’n koöperatiewe basisgroep in dié aanlynleeromgewing uitgevoer (Van Staden 2018). Daar kan afgelei word dat hierdie kernvaardigheid ook in ander kontekste toegepas sal word.

Die tweede bevinding is dat die tegniek, soos Lubbe (2015) ook bevind het, die studente van geleenthede voorsien het om medestudente as hulpbronne te identifiseer. Die toegewing om by die besprekingspunte van ander basisgroepe betrokke te raak, het daartoe bygedra dat persoonlike-ontwikkelingsnetwerke oor die grense van basisgroepe uitgebrei het om, soos Jackson en Temperley (2006) ook bevind het, saam met ander, by ander en namens ander te leer en ook om oor leerprosesse te besin (dus metaleer). K1 het as volg oor die waarde van genetwerkte leer besin:

Learning occurs in many different ways. Some of which result in strangers becoming friends and it is really amazing when this occurs in an open distant learning environment. I have learnt and have been guided by my peers, who I do not know or have met.

I have learnt to respond to subject matters with leaving a little in the air, just to stimulate a thought from peers. This allowed for promotion of contributions. I had picked this up from another peer amongst the group as she always left something in her response that would awaken a desire to respond to. These tactical responses merely sprang most people to respond and even if they were not too interested at the beginning. I will take it further both in my teaching and also self learning to bring cooperate learning in as part of good education.

Die derde bevinding is dat die ontleding van sosiogramme, soos Moreno (1934) en Van Staden (2012; 2016c; 2018) ook bevind het, ’n bruikbare tegniek bied om die effektiwiteit van samewerking in groepsverband te ondersoek. Die navorsing toon dat agt van die basisgroepe saamgewerk het, aangesien niemand afgesonderd geraak het toe die verbindings met die fasiliteerder verwyder is nie. Geen groep het egter doeltreffend saamgewerk nie, omdat hulpbronne, weens die rigting van die verbindings, nie vrylik tussen die nodusse kon beweeg nie. Verskeie leiers kon geïdentifiseer word. Alhoewel digte klieke gevorm het, het die klieke nie as gevolg van ’n ons-teen-julle-houding ontwikkel nie, maar eerder as gevolg van die ontwikkeling van positiewe interafhanklikheid. Verskeie van die gebruikswaardes van sosiogramme (Philip 2010; Van Staden 2012; 2016c) word bevestig, naamlik:

• ’n ontledingswaarde, omdat die effektiwiteit van samewerking ondersoek kon word
• ’n diagnostiese waarde, omdat afgesonderde studente geïdentifiseer kon word om die impak van onvoldoende samewerking op akademiese prestasie te ondersoek
• ’n evalueringswaarde, omdat die gehalte van die geheelontwikkelingsnetwerke ondersoek kon word.

Gebaseer daarop impliseer die navorsing die volgende gebruikswaardes (Philip 2010; Van Staden 2012):

• ’n remediëringswaarde, omdat die inligting gebruik kan word om die studente aan te moedig om doeltreffender saam te werk
• ’n fasiliteringswaarde, omdat die inligting wat met behulp van SNA ingesamel word, gebruik kan word om samewerking beter te fasiliteer
• ’n moniteringswaarde, omdat die sosiogramme gebruik kan word om die effektiwiteit van samewerking met verloop van tyd te bestudeer.

Daar word aanbeveel dat sosiogramme in opvolgstudies aan groepe studente beskikbaar gestel word om groepbesinning te fasiliteer.

Die vierde bevinding is dat diegene wat saamgewerk het, gemiddeld beter as die afgesonderdes presteer het. Dit is moontlik omdat verhoogde deelname in groepe, soos Johnson e.a. (2008) ook bevind het, daartoe bygedra het dat die studente probleme kon identifiseer en saam kon werk om oplossings te vind. Die akademiese prestasie van die samewerkers kan ook toegeskryf word aan verhoogde motivering en die ontwikkeling van sosiale en metakognitiewe vaardighede (Johnson e.a. 2008; Cavanagh 2011; Johnson en Johnson 2013; Lubbe 2015). Die aanmoediging van medestudente het die studente, soos ook Johnson e.a. (2008) en Van Staden (2018) bevind het, gemotiveer om uitdagende leertake aan te pak, belangstelling in die leerproses verhoog en ’n verwagting geskep dat sukses behaal kan word (Johnson e.a. 2008; Van Staden 2018). Daar word aanbeveel dat die tegniek vir die duur van ’n kursus toegepas word om die impak op akademiese prestasie indringend te bestudeer.

Laastens moet genoem word dat daar studente was wat, ten spyte van die feit dat die vestiging van koöperatiewe basisgroepe ’n formele werkopdrag was, nie saamgewerk het nie. Volgens G4 was die leer in groepsverband ’n mors van tyd omdat studente onnodige vrae vra en vrae herhaal word. Gebaseer op die sukses van haar medestudente, wat aanvanklik swakker as sy presteer het maar later geslaag het, kan egter afgelei word dat die vrymoedigheid om vrae te vra en die herhaling van belangrike vrae juis akademiese sukses bevorder. Daar word aanbeveel dat die afgesonderde studente betyds geïdentifiseer word sodat geskikte aktiwiteite ontwikkel kan word om samewerking te bevorder.

Die bydrae tot die navorsingsveld, beperkings en aanbevelings word vervolgens bespreek.

6. Bydrae van die navorsing, beperkings en aanbevelings vir verdere navorsing

Hierdie navorsing verskil in twee belangrike opsigte van vorige navorsing. Eerstens fokus vorige navorsing op die ontwikkeling van die vyf elemente van koöperatiewe leer om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek. Hierdie navorsing plaas die fokus op die geheelontwikkelingsnetwerke wat tydens die samewerkingsproses ontwikkel, om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek. Tweedens is die studente, anders as in die geval van vorige navorsing, toegelaat om by die gesprekke van ander basisgroepe betrokke te raak. Dit het daartoe bygedra dat die aanbevole grootte van koöperatiewe basisgroepe, soos ek ook in Van Staden (2018) bevind het, bevraagteken kan word.

’n Belangrike beperking is dat ek die vestiging van koöperatiewe basisgroepe slegs gedurende die eerste ses maande van die jaar kon fasiliteer, omdat ek die universiteit in Junie 2015 verlaat het. Aangesien my opvolger hierdie praktiese werkopdrag daarna verander het, kon die sosiogramme nie aan die studente beskikbaar gestel word om oor die effektiwiteit van samewerking te besin nie. Die impak op akademiese sukses kon ook nie indringend bestudeer word nie. Daar word aanbeveel dat (a) die tegniek vir die duur van ’n kursus toegepas word om die impak op akademiese sukses indringend te bestudeer en (b) dat die sosiogramme minstens een keer beskikbaar gestel word om geleenthede vir groepbesinning te skep.

Wat verdere navorsing betref, word daar aanbeveel dat die navorsing in ander kontekste herhaal word om die impak van koöperatiewe basisgroepe op akademiese prestasie in diepte te ondersoek. Aangesien die studente hulle persoonlike-ontwikkelingsnetwerke oor die grense van eie basisgroepe uitgebou het, word daar ook aanbeveel dat die geheelontwikkelingsnetwerk wat in klasverband ontwikkel het, ontleed word om die effektiwiteit van samewerking in klasverband te ondersoek.

7. ’n Slotgedagte

Alhoewel koöperatiewe basisgroepe nie as een van die elf hoë-impak-praktyke geïdentifiseer is nie, toon hierdie navorsing dat die tegniek wel as ’n hoë-impak-praktyk beskou kan word. Die studente het aktief en betekenisvol by die leerproses betrokke geraak, dieper vorme van leer is bevorder en die samewerking in groepsverband het ’n positiewe impak op die akademiese prestasie van afstandstudente uitgeoefen. Hierdie tegniek kan daartoe bydra dat die groot gaping tussen die akademiese prestasie van afstand- en kontak-hoëronderwysstudente gekrimp kan word terwyl die studente vir toetrede tot die werksplek voorberei word.

Bedankings

Ek wil graag die volgende mense bedank:

• Steve Borgatti vir sy hulp met een van die sosiomatrikse wat nie in Ucinet wou inlees nie
• Anja Louw vir die proeflees van die artikel
• LitNet se teksredakteur wat die finale weergawe hersien het
• die studente wat deelgeneem het, vir die geleentheid om hulle storie te vertel om aanbevelings vir die verbetering van die praktyk te maak
• die twee keurders wat met hulle kommentaar gehelp het om die gehalte van die artikel te verbeter voordat dit gepubliseer is
• Estelle Kruger vir die professionele manier waarop sy die publikasieproses hanteer.

Bibliografie

Baker, D. en C.M. Campbell. 2003. When is there strength in numbers?: A study of undergraduate task groups. College Teaching, 51(4):169–75.

Barkley, E.F., K.P. Cross en C.H. Major. 2005. Collaborative learning techniques: A handbook for college faculty. San Francisco: Jossey-Bass.

Beck, R., I. Pahlke en C. Seebach. 2014. Knowledge exchange and symbolic action in social media-enabled electronic networks of practice: A multilevel perspective on knowledge seekers and contributors. MIS Quarterly, 38(4):1245–70.

Borgatti, S.P., M.G. Everett en J.C. Johnson. 2013. Analysing social networks. Thousand Oaks: Sage.

Bouhnik, D. en M. Deshen. 2014. WhatsApp goes to school: Mobile instant messaging between teachers and students. Journal of Information Technology Education: Research, 13:217–31.

Brown, J.S. en P. Duguid. 2001. Knowledge and organization: A social-practice perspective. Organization Science, 12(2):198–213.

Bruck, M. en J. MacInnes (reds.). 1997. Advances in consumer research, 24. Provo, UT: Association for Consumer Research.

Cavanagh, M. 2011. Students’ experiences of active engagement through cooperative learning activities in lectures. Active Learning in Higher Education, 12(1):23–33.

Christie, D.J. (red.). 2009. Encyclopedia of peace psychology. New York: Wiley-Blackwell.

Chu, K.H., H. Wipfli en T.W. Valente. 2014. Using visualizations to explore network dynamics. Journal of social structure, 14(4). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4184104 (14 Mei 2018 geraadpleeg).

Costello, L. en M. McDermott. 2017. Netnography: Range of practices, misperceptions, and missed opportunities. International Journal of Qualitative Methods, 16:1–12.

Creswell, J. en V.L. Plano-Clark. 2007. Designing and constructing mixed methods research. Thousand Oaks: Sage.

—. 2011. Designing and conducting mixed methods research. Thousand Oaks: Sage.

Cross, R.L. en A. Parker 2004. The hidden power of social networks: Understanding how work really gets done in organizations. Boston: Harvard Business School Publishing Corporation.

Davis, B. 1993. Tools for teaching, San Francisco: Jossey-Bass.

De Nooy, W., A. Mrvar en V. Bagateli. 2006. Exploratory social network analysis with Pajek. New York: Cambridge University Press.

Deutsch, M. 1949. A theory of co-operation and competition. Human Relations, 2(2):129–52.

Diver, A. (red.). In druk. Employable scholars. Springer: Geneva.

Dominguez, S. en B. Hollstein (reds.). 2014. Mixed methods social networks research: Design and applications. New York: Cambridge University Press.

Drake, S.M. en J.L. Reid. 2018. Integrated curriculum as effective way to teach 21st century capabilities. Asia Pacific of Educational Research, 1(1):31–50.

Edwards, M., D. Darwent en C. Irons. 2016. That blasted facebook page: Supporting trainee-teachers’ professional learning through social media. ACM SIGCAS Computers and Society. http://dl.acm.org/citation.cfm?id=2874301 (23 November 2018 geraadpleeg).

Enriquez, J. 2010. Fluid centrality: A social network analysis of social-technical relations in computer-mediated communication. International Journal of Research & Methods in Education, 33(1):55–67.

Freeman, L. 2004. The development of social network analysis: A study in the sociology of science. North Charleston: Booksurge, LLC.

Gillies, R. 2007. Cooperative learning: Integrating theory and practice. Thousand Oaks, Kalifornië: Sage Publication Inc.

Gillies, R. en M. Boyle. 2011. Teachers’ reflections of cooperative learning (CL): A two-year follow-up. Teaching Education, 22(1):63–78.

Grosemans, I., L. Coertjens en E. Kyndt. 2017. Exploring learning and fit in the transition from higher education to the labour market: A systematic review. Educational Research Review, 21:67–84.

Jackson, D. en J. Temperley. 2006. From professional learning community to networked learning community. Referaat gelewer by die International Congress for School Effectiveness and Improvement, 3–6 Januarie in Fort Lauderdale, VSA.

Jacobs, G.M. 2013. And, out of class too: The who, what, when, where, why, and how of students learning together outside of class. https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED542513.pdf (18 Maart 2018 geraadpleeg).

Johnson, D.W. 2003. Social interdependence: Interrelationships among theory, research, and practice. American Psychologist, 58(11):934–45.

Johnson, D.W. en F.T. Johnson. 2013. Joining together: Group theory and group skills, Boston: Pearson.

—. 2009. Social interdependence theory. In Christie (red.) 2009.

—. s.j. An overview of cooperative learning. http://www.co-operation.org/what-is-cooperative-learning (10 Junie 2018 geraadpleeg).

Johnson, D.W., R.T. Johnson en E.J. Holubec. 2008. New Circles of learning: Cooperation in the classroom and school. Edina, MN: Interaction Book Company.

Johnson, R. en A. Onwuegbuzie. 2004. Mixed methods research: A research paradigm whose time has come. Educational Researcher, 33(7):14–26.

Kelly, T., S. Thompson, B. Green en J. Vice. 2017. Facebook faculty and tweeting teachers: Social media as a learning, development, and support mechanism for pre-service, in-service, and post-service. Society for Information. https://www.learntechlib.org/f/177444 (25 Julie 2018 geraadpleeg).

Kozinets, R. 1997. “I want to believe”: A netnography of the X-Philes’ subculture of consumption. In Bruck en MacInnes (reds.) 1997.

—. 2010. The method of netnography: Doing ethnographic research online. Londen: Sage.

Kuh, G.D. en K. O’Donnell. 2013. Ensuring quality & taking high-impact practices to scale. Washington, D.C.: Association of American Colleges & Universities.

Lazzari, M., L. Caso en A. De Fiori. 2016. Facebook and WhatsApp at school, present situation and prospects in Italy. Proceedings of the 13th International Conference on Web Based Communities and Social Media, Funchal, Portugal. http://irep.iium.edu.my/56000/2/56000_full procedings.pdf#page=258 (16 November 2018 geraadpleeg).

Lubbe, A. 2015. Cooperative base groups in higher education: The impact on Life Sciences students’ self-directed learning readiness. MEd-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

Mertens, F., E. de Groot, L. Meijer, J. Wens, M.G. Cherry, M. Deveugele, R. Damoiseaux, A. Stes en P. Pype. 2018. Workplace learning through collaboration in primary healthcare: A BEME realist review of what works, for whom and in what circumstances: BEME Guide No. 46. Medical Teacher, 40(2):117–34.

Michaelsen, L. en B. Richards. 2005. Drawing conclusions from the team-learning literature in health-sciences education: A commentary. Teaching and Learning in Medicine, 17(1):85–8.

Molina, J.L., I. Maya-Jariego en C. McCarthy. 2014. Giving meaning to social networks: Methodology for conducting and analyzing interviews based on personal network visualizations. In Dominquez en Hollstein (reds.) 2014.

Moreno, J.L. 1934. Who shall survive? A new approach to the problem of human interrelations. Washington: Nervous and mental disease publishing company.

Parmelee, D., L.K. Michaelsen, S. Cook en P.D. Hudes. 2012. Team-based learning: A practical guide: AMEE Guide No. 65. Medical Teacher, 34(5):275–87.

Partnership for 21st century learning. 2007. Framework for 21st century learning. http://www.p21.org/our-work/p21-framework (13 November 2018 geraadpleeg).

Penny-Light, T. 2016. ePortfolios: Harnessing the “evidence of experience” for authentic records of achievement. The AAEEBL ePortfolio Review, 1(1):5–12.

Philip, D. 2010. Social network analysis to examine interaction patterns in knowledge-building communities. Canadian Journal of Learning and Technology, 36(1):1–20.

Robins, G.L. 2015. Doing social network research: Network-based research design for social scientists. Los Angeles: Sage.

Rumble, G. 2001. The costs and costing of networked learning. Journal of Asynchronous Learning Networks (JALN), 5(2):75–9.

Sanscartier, M.D. 2018. The craft attitude: Navigating mess in mixed methods. Journal of Mixed methods Research. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1558689818816248 Desember 2018 geraadpleeg).

Schul, J. 2011. Revisiting an old friend: The practice and promise of cooperative learning for the twenty-first century. The Social Studies, 102:88–93.

Senekal, B. 2012. Die Afrikaanse literêre sisteem: ’n Eksperimentele benadering met behulp van sosiale-netwerk-analise. LitNet Akademies, 9(3):614–38.

—. 2013. Die gebruik van netwerkteorie binne ’n sisteemteoretiese benadering tot die Afrikaanse letterkunde: ’n Teorie-oorsig: Navorsings- en oorsigartikels. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(4):668–82.

Sharan, Y. 2010. Cooperative learning for academic and social gains: Valued pedagogy, problematic practice. European Journal of Education, 45(2):300–13.

Slavin, R.E. 1991. Student team learning: A practical guide to cooperative learning. 3de uitgawe, Washington, DC: National Education Association.

Snowman, J. en R. Biehler. 2003. Psychology applied to teaching. 10de uitgawe. Boston: Houghton Mifflin.

Steeples, C. en C. Jones (reds.). 2002. Networked learning: Perspectives and issues. Londen: Springer.

Steeples, C., C. Jones en P. Goodyear. 2002. Beyond e-learning: A future for networked learning. In Steeples en Jones (reds.) 2002.

Suid-Afrikaanse Kwalifikasieowerheid. 1997. Proceedings and decisions of SAQA. SAQA Bulletin, 1(1):5–10.

Turner, S., L.B. Cardinal en R.M. Burton. 2017. Research design for mixed methods. Organizational Research Methods, 20(2):243–67.

Van Staden, C.J. 2012. Sosiale netwerk analise as metode om die deurlopende professionele ontwikkeling van die wiskunde-onderwysers van ’n sekondêre skool in Gauteng te moniteer. PhD-proefskrif, Universiteit van Johannesburg.

—. 2016a. ’n Leergeoriënteerde raamwerk vir e-portefeuljeontwikkeling in afstandonderwys. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 35(1):1–12. http://dx.doi.org/10.4102/satnt.v35i1.1392 (23 Januarie 2017 geraadpleeg).

—. 2016b. A learning-oriented framework for integrating eportfolios in a post-graduate module in distance education. AAEEBL ePortfolio Review, 1(1):36–53.

—. 2016c. Ontleding van sosiogramme as metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer in ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep te ondersoek. LitNet Akademies, 13(3):672–718.

—. 2017. Aanlynleeromgewings: ’n Sleutel tot die deurlopende professionele ontwikkeling van onderwysers. LitNet Akademies, 14(3):770–821.

—. 2018. WhatsApp? Die ontwikkeling van ’n positief-interafhanklike e-praktyknetwerk tydens die samestelling van e-portefeuljes in afstandhoëronderwys. LitNet Akademies, 15(2):350–96.

—. In druk. Using an e-portfolio to demonstrate graduate-ness and employability during distance education. In Diver (red.) in druk.

Wasserman, S. en K. Faust. 1999. Social network analysis: Methods and applications. New York: Cambridge University Press.

Watson, C.E., G. Kuh, T. Rhodes, T. Penny-Light en H.L. Chen. 2016. The eleventh high impact practice. International Journal of ePortfolio, 6(2):65–9.

Wellman, B. en K. Hampton. 1999. Living networked in a wired world. Contemporary Sociology, 28(6):1–12.

Wenzel, T. 2000. Cooperative student activities as learning devices. Analytical Chemistry, 72:293A–96A.

Zarei, F. en F. Rakhshani. 2015. Netnography: A method to study health cultures and communities online. Health Education & Health Promotion, 3(4):1–3.

Zevenbergen, R. 2004. Study groups as a tool for enhancing preservice students’ content knowledge. Mathematics Teacher Education and Development, 6:3–18.

Eindnotas

¹ In die res van die artikel word die term basisgroepe gebruik wanneer daar nie na die tegniek verwys word nie, maar na ’n groep van die studente. Die doel van die ondersoek was nie om teorie oor koöperatiewe basisgroepe te bevestig of te verwerp nie, ook nie om te bepaal of koöperatiewe basisgroepe gevestig het of nie. Die doel was om die bruikbaarheid van die tegniek om samewerking tydens afstandhoëronderwys aan te moedig te ondersoek. Daarom word die fokus slegs op die uitvoer van die drie primêre take van ’n koöperatiewe basisgroep geplaas om die verhoudings te identifiseer wat tydens die proses gebou is, sodat die geheelontwikkelingsnetwerke wat ontstaan, ondersoek kon word om die effektiwiteit van samewerking te ondersoek.

² ’n Aanlyn leeromgewing vir Suid-Afrikaanse onderwysers.

³ ’n Tegnologie wat gebruik word om verhoudings aanlyn uit te bou.

⁴ Inligting oor die program is beskikbaar by https://sites.google.com/site/ucinetsoftware/home (5 Januarie 2019 geraadpleeg).

⁵ Inligting oor die program is beskikbaar by https://sites.google.com/site/netdrawsoftware/home (5 Januarie 2019 geraadpleeg).

⁶ Groepe is volgens resultate gerangskik

⁷ Die studente se taalgebruik is nie verbeter nie.

⁸ Student se taal is nie verbeter nie, bedoel hiermee knip van oogknip.

⁹ Groepe is volgens resultate gerangskik.

¹⁰ Groepe is volgens resultate gerangskik.

The post ’n Netwerkperspektief op die gebruik koöperatiewe basisgroepe as tegniek om samewerking in afstandhoëronderwys te bevorder appeared first on LitNet.

Opsomming

Die doel van hierdie artikel is om die uitbeelding van Jesus volgens die Evangelie van Judas (hierna EvJ) te ondersoek. Die studie begin met ’n kort oorsig oor die ontdekking van die EvJ, asook die publikasie daarvan en die sensasionele media-aandag wat daarmee gepaard gegaan het. Die EvJ word dan bespreek binne die konteks van die Setiaanse Gnostisisme – die vorm van Gnostiek wat ons in die EvJ kry – met besondere aandag aan hoe die kosmologie van die EvJ ooreenstem met en verskil van dié van ander Setiaanse tekste, soos die Geheime Openbaring van Johannes. Daar word aangetoon dat die EvJ wel die basiese trekke van Setiaanse Gnostiek vertoon, maar ook in ’n aantal gevalle daarvan afwyk. Hierdie bespreking dien as grondslag vir die hoofdeel van die artikel, wat handel oor die uitbeelding van Jesus se identiteit in die EvJ. Daar word eers na die mitologiese identiteit van Jesus as die gestuurde van Barbelo gekyk. Dan word die konstruksie van Jesus as ’n laggende leraar-profeet ondersoek, met die klem op die literêre tegniek van ironie en tragedie, wat beide Jesus en Judas se identiteit inkleur. Laastens bied die studie ’n blik op die figuur van Jesus as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk.

Trefwoorde: evangelie; Evangelie van Judas; gnostisisme; Jesus; Judas; Kodeks Tchacos; Setianisme; vroeë Christendom

Abstract

The portrayal of Jesus in the Gospel of Judas

In the Gospel of Judas (hereafter GJ), Judas makes an important confession about the identity of Jesus, saying: “I know who you are and from what place you have come. You came from the immortal Aeon of Barbelo, the one who sent you is he whose name I am not worthy to speak” (GJ 35:15–20; translations of GJ are taken from DeConick 2007). Thus reads one of the most important statements regarding the identity of Jesus in GJ. The purpose of this article is to examine the portrayal of Jesus in GJ. While a great deal of attention has been given to the identity of Judas, less work has been done on the construction of Jesus in GJ.

The study commences with a short overview of the discovery of GJ, as well as its publication and the accompanying media sensationalism at its release. Thereafter, GJ is discussed within the context of Sethian Gnosticism, the form of Gnosticism represented by GJ, with special attention to how the cosmology of GJ agrees with and differs from the cosmology of other Sethian texts, such as the Secret Revelation of John. It is shown that GJ displays the fundamental traits of Sethian Gnosticism, but that it also departs from some of these in some respects. This discussion serves as a basis for the subsequent examination pertaining to the portrayal of Jesus in GJ. The article first examines the mythological identity of Jesus as the one who comes from the eternal realm of Barbelo. Thereafter, the construction of Jesus as a laughing teacher-prophet is investigated, with emphasis on the use of irony and tragedy as literary techniques in GJ which colours the identities of both Jesus and Judas. Finally, the study views the presentation of Jesus as being in opposition to that of the proto-Orthodox church.

GJ is part of a branch of Gnosticism known as Sethian Gnosticism. While care needs to be taken when using the term and describing the phenomenon of Gnosticism (see Williams 1996; King 2005; Brakke 2010; Schmid 2018), it is evident that GJ conforms to the main outlines of the Sethian Gnostic myth as one would find, for instance, in the Secret Revelation of John. In this myth, there is a supreme trinity of the Great Invisible Spirit (Father), the Mother Barbelo, who is the representation of the thought of the Spirit, and the Autogenês, the Self-Generated One. From the Autogenês come forth the four great Luminaries and their accompanying aeons. The aeons are occupied by the ethereal Adam, Seth, and the generation of Seth. The fourth aeon of Eleleth is where Sophia lives. In some versions of the myth it is Sophia who attempts to contemplate the Invisible Spirit without permission, which then leads to the creation of Ialdabaoth, the malevolent creator-god. Ialdabaoth creates the material world and also Adam and Eve (first as a unified androgyne). Through various interventions by Barbelo, however, the true human couple is never lost to the ethereal realm of the Luminaries. The essence of Barbelo is transferred to Seth and his generation, who embodied the ideal Gnostic figure. GJ conforms broadly to this myth, but regarding the identity of Jesus there are some ambiguities. For instance, GJ does not explicitly associate Jesus with the Autogenês as is found in the Secret Revelation of John. There is also a puzzling section in 52:5–6 where the first translators reconstructed the text to indicate that Seth and Jesus are part of the 12 angels of the 12 archons of the underworld. DeConick (2007:85) has argued, rather, that the lacuna in 52:6 that is reconstructed as Seth should actually be Atheth, and that Christ should actually be “the Good One” (from chrêstos). DeConick’s view is quite plausible, although the ambiguities and even confusion (as Turner 2009:100 points out) in the mythological section of GJ make it difficult to be certain. Mythologically the author views Jesus as coming from Barbelo, but he seems to show much ambiguity as to where Jesus fits into the Sethian cosmology.

Jesus is not only constructed in mythological terms. He is also portrayed as the laughing teacher-prophet of irony in GJ. Jesus often laughs in GJ, but the laughing Jesus is ironic and even tragic. Jesus laughs at the lack of knowledge of his disciples. The irony and tragedy lie in the fact that the disciples, who are supposed to be his closest confidants, know neither Jesus nor themselves. It is ironic that the figure closest to Jesus in GJ is Judas, who is also represented as the thirteenth demon. Only the demon knows who Jesus truly is. Jesus is, moreover, also depicted as a major opponent of the proto-Orthodox church, which is represented by the 12 disciples. The sacraments of the proto-Orthodox church are depicted as horrific human sacrifices that falsely take place in the name of Jesus, but are actually dedicated to Ialdabaoth. In this way, the author constructs the identity of Jesus in contrast to whom the proto-Orthodox church believes Jesus to be. While they think they worship Jesus, they actually worship the evil gods Ialdabaoth and Saklas.

In GJ, if one reads it as a parody, Jesus is therefore portrayed as a tragic figure, similar to Judas. He is a teacher who has disciples who do not understand him, and who actually confuse him with Ialdabaoth. His closest disciple is a demon who eventually betrays him unto death. He shares the true gnosis, but it is to the benefit of no one. The generation of Seth seems constantly at a distance in GJ. Jesus visits them only sporadically.

Not only does GJ demonstrate the varieties of early Christian views of Jesus, but it also shows how these views – like the views of those who portray Jesus in some ways today – are informed by theology, cosmology, social and cultural contexts, and psychological factors.

Keywords: Codex Tchacos; early Christianity; Gnosticism; gospel; Gospel of Judas; Jesus; Judas; Sethianism

1. Inleiding

“En Judas het vir hom gesê: ‘Ek weet wie U is en van watter plek u gekom het. U het van die onsterflike Aiôn van Barbelo gekom, en die een wat vir U gestuur het is hy wie se naam ek nie waardig is om uit te spreek nie.’”¹ Só lees een van die belangrikste belydenisse oor Jesus uit die omstrede Evangelie van Judas (hierna EvJ). Die enigste oorblywende manuskrip van hierdie evangelie is blykbaar in ongeveer 1978 in Egipte ontdek. Weens die warm en droë klimaat van Egipte het daar ’n groot aantal manuskripte behoue gebly wat in die onlangse verlede ontdek is. Die manuskrip wat die EvJ bevat, is in Middel-Egipte gevind, in ’n grot wat binne ’n reeks koppies (Jebel Qarara) geleë is, in ’n dorpie naby Maghagha (in die Minja-munisipaliteit) aan die Westelike oewer van die Nylrivier (ongeveer 240 km suid van Kaïro) (Kasser 2006:50–1).

Figuur 1. Die gebied van Maghagha in Egipte, naby die plek waar die EvJ ontdek is.²

Ons weet nie wie die manuskrip oorspronklik ontdek het nie. Binne-in die grot waar die manuskrip ontdek is, was daar ’n aantal Romeinse glasflesse, menslike oorblyfsels en twee reghoekige kalksteenhouers wat verskeie antieke kodeksmanuskripte bevat het. Die kodekse het bestaan uit ’n Griekse wiskundige geskrif, ’n fragmentariese kopie van Eksodus, in Grieks geskryf, ’n fragmentariese kopie van sommige van die briewe van Paulus in Kopties³ geskryf, en die sogenaamde Kodeks Tchacos (Ehrman 2006b:70–1). Kodeks Tchacos – so genoem na die huidige eienaar van die kodeks, Frieda Nussberger-Tchacos – bestaan uit ’n aantal fragmentariese Gnostiese tekste, waaronder die EvJ, maar ook die Brief van Petrus aan Philippus, die Eerste Openbaring van Jakobus, en ’n weergawe van die Allogenes.⁴ Die persoon wat die skatte by Jebel Qarara gevind het, het dit eers aan ’n Egiptiese antiekhandelaar verkoop, wat dit later verkoop het aan ’n ander handelaar, met die skuilnaam Hanna Asabil. Nadat Hanna lank gesoek het na moontlike kopers, het twee akademici van die Universiteit van Michigan (Ludwig Koenen en David Noel Freedman) en een van Yale-universiteit (Stephen Emmel) ’n besoek gebring aan Hanna om na die manuskripte te kyk. Emmel, op daardie stadium ’n PhD-kandidaat van Yale-universiteit, het na die Gnostiese tekste gekyk en hulle aanvanklik geïdentifiseer as ’n gnostiese evangelie (maar nog nie as die verlore EvJ nie). Maar Hanna wou miljoene dollar vir die manuskripte hê, terwyl Koenen, Freedman en Emmel se begroting beperk was tot ongeveer VSA$50 000 (hoewel hulle later wel VSA$300 000 aangebied het). Hanna het nie die manuskripte aan hulle verkoop nie, en het toe later, in 1984, na New York gereis om weer die tekste te probeer smous, maar sonder sukses. Toe hy nie regkom nie, het hy die tekste vir bykans 16 jaar in ’n bankkluis gestoor. Die bedompige Amerikaanse klimaat het die geskrifte vinnig laat verrot.

Figuur 2. Die eerste bladsy van EvJ. Die skade as gevolg van die klam Amerikaanse klimaat is baie duidelik sigbaar in hierdie foto (https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5993036).

In die jaar 2000 het Frieda Nussberger-Tchacos die manuskripte gekoop, maar sy het geweier om die bedrag te noem wat sy daarvoor betaal het. Nadat Tchacos die manuskripte na die Yale-biblioteek geneem het, het Bentley Layton, die bekende Yale-professor in Koptologie, een van die manuskripte van Kodeks Tchacos positief as die EvJ geïdentifiseer. Maar Yale-universiteit se biblioteek kon nie die tekste aankoop nie, omdat geblyk het dat Hanna hulle nie verklaar het toe hy deur die grenspos gegaan het nie. Die aankoop daarvan kon ernstige regsprobleme vir Yale veroorsaak het (Kasser 2006:50–76; Ehrman 2006b:75).

Na ’n aantal verdere voorvalle en probeerslae om die manuskripte te verkoop, en nadat hulle selfs in ’n vrieskas gestoor is (wat werklik katastrofies was vir die gehalte van die manuskrip), het Nussberger-Tchacos die manuskripte aan die Maecenas Stigting vir Antieke Kuns oorhandig, waarna hulle na Switserland gestuur is. Daar het ’n ander professor in Koptologie, Rodolphe Kasser (Universiteit van Genève), die verbrokkelde manuskrip gesien, en die eerste treë in die restourasie, vertaling en teksontleding het gevolg (Kasser 2006:47–50). Met die hulp van Florence Darbre is die manuskrip na baie noukeurige en harde werk weer aanmekaargevoeg. Gregor Wurst en Stephen Emmel is later weer betrek om met die ontleding van die Koptiese teks te help. Dit was ook op hierdie stadium dat National Geographic Society betrokke geraak het by die bekendmaking en publikasie van die teks (Ehrman 2006b:75–80). Een van die eerste gepubliseerde weergawes van die Koptiese teks is, saam met ’n Engelse vertaling, deur Kasser, Meyer en Wurst saamgestel (2006:17–46).

National Geographic Society het deur radiokoolstofdatering bepaal dat die manuskrip uit die 3de eeu n.C. stam (Ehrman 2006a:8). Dit beteken nie dat dit die datum is toe die EvJ geskryf is nie, maar dit is wel die datum van Kodeks Tchacos, wat die kopie van die EvJ bevat. Die skade aan die manuskrip was aansienlik, maar ten spyte daarvan is dit bykans ’n wonderwerk dat daar vandag slegs 10 tot 15 persent van die manuskrip ontbreek. Die manuskrip self was oorspronklik in leer gebind, met 31 folio’s (d.w.s. 62 bladsye). Bladsye 33 tot 58 in Kodeks Tchacos bevat die EvJ (Meyer 2006a:14).

Die aankondiging van die ontdekking van die EvJ het gepaardgegaan met groot sensasionele beriggewing in die media. Gathercole (2007:1) verwys byvoorbeeld na die opskrif van ’n berig in die Mail on Sunday op 12 Maart 2006, wat gelees het: “World exclusive: The Gospel of Judas Iscariot, ‘Greatest archaeological discovery of all’, threat to 2000 years of Christian teaching.” Vandag, meer as ’n dekade later, besef almal dat dit beslis nie die geval was nie. Alhoewel dit ’n baie interessante en belangrike ontdekking is, is die EvJ beslis nie ’n groot bedreiging vir die moderne Christendom nie. Wat dit ons wel leer, is dat die eerste Christelike gemeenskappe besonder uiteenlopend was.

Soos deur die loop van hierdie studie duidelik sal word, is daar alreeds baie navorsing oor die EvJ gedoen. Ongelukkig het sommige van die eerste navorsers ook ten prooi geval aan die sensasiesug, soos Pearson (2009:151–152) en Turner (2008:187–90) duidelik aangetoon het. Dit blyk dat dit geen toeval was dat die vrystelling van National Geographic Society se boek (Kasser, Meyer en Wurst se The Gospel of Judas, 2006) en die dokumentêre televisieprogram daaroor in die Paasvakansie plaasgevind het, op dieselfde tyd as die vrystelling van die filmweergawe van Dan Brown se The Da Vinci Code nie.

Daar is, interessant genoeg, heelwat studies gedoen oor die identiteit van Judas Iskariot in die EvJ (Ehrman 2006b:121–70; Meyer 2006b:137–70; Hauf 2007; Robinson 2007; Pagels en King 2008; Pearson 2009:137–52; DeConick 2007 – myns insiens die belangrikste van almal). In teenstelling hiermee is daar minder werk gedoen oor die uitbeelding van Jesus in die EvJ. Roukema (2010:51–4, 104) het wel gekyk na die figuur van Jesus in die Gnostiese denke, maar het slegs ’n kort en oorsigtelike bespreking van die EvJ gegee. Die doel van hierdie artikel is om aandag te gee aan hoe Jesus in die EvJ uitgebeeld word. Ek sal eerstens ’n oorsig gee van die konteks waarbinne die EvJ geskryf is, naamlik die Setiaanse⁵ Gnostisisme, waarin aandag veral geskenk sal word aan die teologie en kosmologie van die teks. Die hoofdeel van die artikel ondersoek dan die uitbeelding van Jesus in die EvJ (ook met verwysing na die identiteit van Judas, aangesien hul identiteite dikwels teenoor mekaar gekonstrueer word). Die ondersoek word afgesluit met die kontekstualisering van die bevindinge in hierdie studie in terme van die ander uiteenlopende konstruksies van Jesus in die vroeë Christendom.

2. Setianisme: Die gnostiese-kosmologiese perspektief van die Evangelie van Judas

Lesers wat slegs met Mattheus, Markus, Lukas en Johannes, die vier kanonieke evangelies, bekend is, sal die EvJ met die eerste oogopslag as ’n baie vreemde evangelie ervaar. Dit is aansienlik korter as die evangelies van die Nuwe Testament. Die taalgebruik, teologie en ideologie van die EvJ verskil aansienlik van dié in die kanonieke evangelies. Die god- en wêreldbeeld van die EvJ spruit vanuit ’n sogenaamde gnostiese perspektief. Gnostisisme kan beskryf word as ’n denk- en geloofstelsel, onderliggend aan verskeie groepe in die antieke wêreld, wat aanspraak gemaak het op die volgende drie beginsels (Gathercole 2007:2–3; sien ook Markschies 2003): (1) Die wêreld is nie deur een almagtige God geskep nie, maar deur ’n bose, dwase, en ondergeskikte god wat ’n wêreld geskep het wat van die begin af gebroke en verganklik is. (2) Weens die negatiewe en skeptiese uitkyk op die materiële kosmos het die gnostiek ook gesê dat die vleeslike liggaam swak, verganklik en sleg is, en dat die siel van die mens uit die liggaamlike tronk moet ontsnap en terugkeer na sy hemelse bestaan. (3) Verlossing uit die gebroke vleeslike bestaan word bereik deur geheime “kennis”⁶ te bekom. Hierdie kennis is nie die soort wat ’n mens deur waarneming en opvoeding of onderrig kan kry nie. Die ware gnôsis word slegs deur die Oppergod geopenbaar, aan ’n klein aantal mense wat geestelike vonke van die Oppergod in hul diepste wese het. Die gnostiese denkraamwerk is veral deur die Griekse Platoniese wysbegeerte, die teologiese narratiewe van die Hebreeuse Bybel, veral die Pentateug, en die Jesus-gebeure beïnvloed. Die bekendste en mees invloedryke versameling van gnostiese geskrifte is die Nag Hammadi-korpus, wat ook in Egipte ontdek is, in 1945.

Die begrip gnostisisme of gnostiek moet met sorg benader word. Navorsers soos Williams (1996), King (2005) en Brakke (2010) het met reg geredeneer dat die konsep gedekonstrueer moet word. Gnostisisme is nie ’n eenvoudige en eenvormige verskynsel nie. Die veralgemening “gnostiese groepe” is ’n produk van die groepe se proto-Ortodokse⁷ Christelike teenstanders eerder as wat dit die selfbeskouing van die bewegings weergee. Eerder as om met die benaming “gnostiese groepe” te veralgemeen, is dit dalk beter om na individuele geskrifte te kyk en moontlike vergelykings tussen hulle te tref. Dié sorgvuldige benadering ten opsigte van die gnostiek is die een wat in hierdie studie gevolg word.⁸

Die bestaan van die EvJ was bekend aan geleerdes nog voordat die Kodeks Tchacos ontdek is – sommige vroeg-Christelike skrywers verwys reeds daarna. ’n Goeie oorsig oor en bespreking van Patristiese getuies van die EvJ is byvoorbeeld dié van Wurst (2006:121–36). Een van die vroegste en belangrikste getuies vir die bestaan van die EvJ is Irenaeus van Lyon (ca. 130 – ca. 202 n.C.). Irenaeus het ’n boek geskryf, Adversus haereses, en in deel 1.31.1 van dié boek verwys hy na ’n groep wat hy die Kainiete noem (Unger en Dillon 1992:102–3). Volgens Irenaeus en ander vroeg-Christelike skrywers wat hieroor geskryf het, het die Kainiete persone soos Kain, maar ook Esau en die Sodomiete, beskou as afkomstig van die Oppergod en aan hom verwant. Figure soos Abel en Jakob, wat as helde van die Hebreeuse Bybel beskou word, is eintlik aan die kant van die ondergeskikte en bose skepper van die wêreld. Dit is dan ook in hierdie opsig, volgens Irenaeus, dat die Kainiete aan Judas waarde toevoeg. Irenaeus vertel dat die Kainiete geglo het dat slegs Judas die werklike openbaring van die waarheid van Jesus ontvang het. Laastens sê Irenaeus dat die EvJ die produk van die Kainiete is. Daar is baie navorsing gedoen oor die verskille en ooreenkomste tussen die EvJ soos ons dit in die Tchacos Kodeks het, en die uitsprake van Irenaeus. Sommige meen dat Irenaeus ’n goeie kennis van die teks gehad het (Van Oort 2009:43–56; 2013:1–8), terwyl ander glo dat die EvJ in Kodeks Tchacos nie die evangelie is waarvan Irenaeus praat nie, of dat dit ’n weergawe is wat baie afwyk van die oorspronklike waarna Irenaeus verwys (Turner 2009:131). Die bewyse toon egter tog ’n sterk verwantskap tussen die weergawe van Irenaeus en die EvJ in Kodeks Tchacos. Ander vroeg-Christelike skrywers, soos Pseudo-Tertullianus, Theodoretus van Sirus en Epiphanius van Salamis, verwys ook na die Kainiete en/of die EvJ (sien ook Turner 2008:190–5). Al die antieke getuies verwys ook na die gnostiese kenmerke van die teks.

Turner (2008:192) meen dat Irenaeus en sy navolgers nie die EvJ kon gelees het nie. Hy waarsku ons ook om nie net te aanvaar dat ’n groep soos die Kainiete werklik bestaan het nie – in die bestaande dele van die EvJ word Kain byvoorbeeld nie eers genoem nie (Turner 2008:192–4). Dit is reeds opgemerk dat skrywers soos Williams en Brakke daarteen waarsku om gnostiese geskrifte as ‘t ware teen die grein van hul teenstanders in te lees, soos Irenaeus in hierdie geval. Turner (2008:190–5) noem dat die konstruksie van gnostiese groepe, soos die Kainiete en sogenaamde Ofiete,⁹ of sogenaamde Setiane en Barbeloïete (van die latere skrywers, soos Theodoretus), ’n produk van latere Christelike heresiologie oftewel ketterkunde is. Die gnostiese groepe het waarskynlik nooit met hierdie terme na hulself verwys nie. Die latere skrywers het ’n behoefte gehad om die verskillende kettergroeperings te klassifiseer, juis omrede hulle waarskynlik so soortgelyk voorgekom het.¹⁰ Die meeste van hierdie groepe het na hulself verwys as die “saad van Set”. Soos binnekort verder bespreek sal word, het die Setiane hulself geassosieer met Adam se seun, Set. Turner (2008:193–4) noem verder die volgende:

But it is doubtful whether there ever were any such distinctive sects who called themselves by such names: both Theodoret’s Barbeloites with their supreme Father-Mother-Child trinity and his Ophite cosmogony and anthropogony based on a midrashic rewriting of the Genesis paradise story are basic components underlying the modern typological category of Classical or early Sethian Gnosticism. The distinctive opinions attributed to the so-called Cainites is so general that such opinions might have been uttered by virtually anyone, and to date no original Gnostic writings in our possession allude to them. Of these three groups, the only one to have gained any institutional and literary perdurance was the Sethians, who, with their baptismal and ascensional practices, at least eventually came to refer to themselves as the seed of Seth.

Om die god- en wêreldbeeld van die EvJ te verstaan, is dit dus nodig om die mitologiese denke van die vroeg-Setiaanse (of klassieke) gnostisisme te verstaan.¹¹

Dit is reeds vermeld dat die gnostisisme gekenmerk word deur hul kosmiese en liggaamlike (materiële) pessimisme. Hierdie beginsels is in ’n redelik komplekse kosmologie ingebed. Hierdie kosmologie word uit enkele meer bekende antieke Setiaanse gnostiese geskrifte afgelei, veral die Geheime Openbaring (Apokrufon) van Johannes, die Heilige Boek van die Grote Onsigbare Gees (oftewel die Koptiese Evangelie van die Egiptenare), die Openbaring van Adam, en Zostrianos, wat almal deel van die Nag Hammadi-korpus vorm.

Een van die bekendste en duidelikste weergawes van Setiaanse gnostiese kosmologie word in die Geheime Openbaring van Johannes¹² aangetref (Schmid 2018:331–8; alhoewel ons dit in baie ander gnostiese geskrifte vind) en wat volg, is grotendeels ’n opsomming hiervan. Aan die bopunt van die Setiaanse teologiese hiërargie is die almagtige Drie-eenheid van die Vader, Moeder en Kind, respektiewelik genoem die Onsigbare Gees, Barbelo en die goddelike Autogenês. Die laasgenoemde se naam, afgelei van die Griekse woord, αὐτογενής, beteken “die Self-Verwekte Een”.¹³ Die Onsigbare Gees is van so ’n aard dat hy onbeskryflik is en in sigself die wesenlike bestaansgebied oorskry. Die vierde hoofstuk van die Geheime Openbaring van Johannes gee ’n uitgebreide en pragtige beskrywing van die Onsigbare Gees:

Dit alleenlik is ewig aangesien Dit niks benodig nie. Want Dit is geheel volmaak. Dit kom niks kort nie, asof enigiets Dit sou kon vervolmaak, maar Dit is altyd ten volle volmaak in die lig .… Dit is onuitspreeklik omdat niemand in staat is om Dit te begryp om oor Dit te praat nie. Dit kan nie benoem word nie, omdat niemand voor Dit bestaan het om Dit ’n naam te gee nie. Dit is die onmeetbare lig, wat suiwer is, heilig, en onbesoedeld. Dit is onuitspreeklik, volmaak in onverganklikheid. Dit bestaan nie in volmaaktheid, geseëndheid, of goddelikheid nie, maar Dit is bowenal voortrefliker as al hierdie dinge. (Geheime Openbaring van Johannes 4:10–12, 18–22)¹⁴

Die bestaan begin, formeel gesproke, met die Moeder, Barbelo, wat die selfrefleksie van die Onsigbare Gees is. Die Geheime Openbaring van Johannes 5:13–20 beskryf Barbelo as volg:

En Sy [die Onsigbare Gees se] denke het wesenlik geword. Sy [Barbelo] het verskyn. Sy het in Sy [die Onsigbare Gees se] teenwoordigheid gestaan, in die heerlikheid van die lig; Sy is die mag wat voor die Geheel is. Dit is Sy wat verskyn het, Sy wat die volmaakte Pronoia van die Geheel is, die lig, die gelykenis van die lig, die beeld van die Onsigbare, Sy wat die volmaakte mag is, Barbelo, die volmaakte Aiôn van die heerlikheid.¹⁵

Die Kind is vanuit Barbelo selfverwek, soms spontaan, of soms as gevolg van ’n vonk van die Vader se lig (Turner 2001:499–553; Van den Broek 2013:136–205). Christus word dikwels met die Kind vereenselwig (Geheime Openbaring van Johannes 7:1–32). Die res van die transendente of hemelse gebied ontstaan uit die skeppingsvermoë van die Kind. Die transendente werklikheid word gevorm rondom vier Liggewers,¹⁶ genoem Harmozel, Orojael, Daweithai en Elelet. Parallel met hierdie Liggewers word vier Aiône¹⁷ uitgestraal.¹⁸ Die eerste drie Aiône verteenwoordig die hemelse woongebiede van die voorbestaande Adam/Adamas (nie die aardse Adam nie), van Set, en van Set se afstammelinge. Set is ’n uiters belangrike figuur in die gnostiese denke. Set was die derde seun van Adam en Eva, en volgens Genesis 4:25 die plaasvervanger vir Abel. Volgens die gnostiek is Set ’n redderfiguur, en die nageslag van Set (in teenstelling met dié van Kain) verteenwoordig die verligte nageslag. Daarom is die sentrale identiteitsparadigma vir die Setiane juis die “saad van Set”. Die vierde Aiôn van Elelet is ook belangrik, aangesien dit die woonplek is van Sofia, of Wysheid (Smith 2014:225–6; Turner 2008:195). Die hemelse werklikheid of wêreld staan bekend as die Plêrôma.¹⁹

Die ontstaansgebied onder hierdie hemelse Aiône ontwikkel eerder direk uit Elelet se aanmoediging of, soos in baie ander Setiaanse bronne, wanneer Sofia die wesenlikheid van die Vader probeer bepeins. In baie gnostiese tradisies, veral in die Geheime Openbaring van Johannes en die Hupostase van die Argône, speel Sofia ’n belangrike rol, omrede sy ’n val beleef na hierdie handeling om die Vader te probeer verstaan, en dan weer herstel word deur die werk van ’n Redder en na die hemelse sfeer terugkeer (Smith 2014:232; Turner 2001:223–30). Volgens die Setianisme is die subhemelse en materiële wêreld geskep as gevolg van die ongehoorsaamheid van Sofia. Met die skep van die subhemelse wêreld kom ook die skepping van die Groot Argôn (of Heerser, van die Griekse woord ἄρχων; argôn). Dié Argôn, wie se wese deur boosheid en jaloesie gekenmerk word, word met verskillende name beskryf: Jaldabaot (moontlik verwant aan “Jahweh van die Leërskare”), Saklas (“Dwaas”), Nebruel/Nebro (“Rebel”), Samael (“Blinde god”), ens. Dit is ook hierdie Argôn wat geassosieer word met die Skepper-God van die Hebreeuse Bybel. Jaldabaot steel dan van die Moeder se goddelike wese wat Sofia het, wat hy dan gebruik om ander argône en wesens te skep (Turner 2001:73–5; Van den Broek 2013:46–7). Hierdie subargône sluit ’n aantal engelwesens in: die 12 engele van die diereriem (die sodiak), die sewe argône van die sewe planetêre sfere, en baie ander (die sterrestelsel is ’n belangrike tema in die EvJ). Jaldabaot smag na mag, en wil oor die wêreld van die duisternis regeer. Hy ken slegs sy ma, Sofia, maar het geen verdere kennis van die Plêrôma nie. Daarom sê Jaldabaot in Jesaja 45:5: “Ek is die Here, daar is geen ander nie, buiten My is daar geen God nie” (Nuwe Afrikaanse Vertaling; sien ook Geheime Openbaring van Johannes 14:1–27).

Sofia bely dan teenoor Moeder Barbelo haar skuld, maar sy word nie ten volle tot die Plêrôma herstel nie. Die volle herstel van Sofia sal plaasvind eers wanneer die gebrokenheid en tekortkoming van haar skepping herstel is. Daar vind dan ’n ingryping deur Barbelo plaas, en ’n beeld van die “Eerste Mens” (moontlik ’n voorstelling van Barbelo self) word op die oerwaters van die skepping geplaas (sien Genesis 1:1–3). Dit is ook op hierdie oerwaters waar Jaldabaot en sy argône besig was om die valse wêreld te skep. Maar Jaldabaot wou die goddelike krag en wese wat hy van Sofia gesteel het, nie verloor nie. Dit is dán dat Jaldabaot vir sy mede-argône sê (met verwysing na Genesis 1:26–7): “Laat Ons mense maak na ons beeld, na ons gelykenis ...” En só skep Jaldabaot die aardse Adam, die fisieke eersgeskapene.²⁰ Maar Adam bly slegs ’n lewelose skepsel, onbeweeglik op die aarde (Geheime Openbaring van Johannes 16–17). Barbelo kul dan vir Jaldabaot sodat hy van sy lewenswese, wat hy van Sofia (en dus, Barbelo) gesteel het, in Adam inblaas, sodat Adam ’n lewende wese word (Genesis 2:7). Adam bevat dus ’n lewensvonk van Barbelo. Wanneer Adam ’n lewende siel word, oortref die heerlikheid van al die argône. Hulle probeer om Adam dan verder in sy fisieke bestaan onder te dompel, plaas hom in Eden, ’n tuin vol giftige bome, en beveel hom om nie van die boom van kennis van goed en kwaad te eet nie (Genesis 2:16–7), aangesien dit Adam se goddelike kennis en verligting sal herstel (Turner 2001:74; Burns 2014:34–5).

Barbelo (wat soms ook Pronoia²¹ genoem word) verleen ook aan Adam van haar eie Epinoia;²² ’n verligtende mag wat ook Zôê²³ genoem word. Epinoia-Zoê verskyn in twee vorme: die boom van kennis van goed en kwaad, en Eva, sy geestelike, vroulike ewebeeld. Dit is redelik algemeen in gnostiese denke dat die eerste mens tweeslagtig of androgien is. Jaldabaot probeer dan om Epinoia-Zoê uit Adam te verwyder, uit Adam se sy, en dit in ’n ander wese op te vang: die vrou. Maar net ’n deel van Epinoia-Zoê word uit Adam gehaal, terwyl die geestelike Epinoia-Zoê (Eva) steeds binne-in Adam bly. Adam word dan verlig deur die geestelike Eva te aanskou, asook deur van die boom te eet. In die gnostiese kosmologie is daar dus nie ’n negatiewe verleiding van Adam deur Eva in die tuin van Eden nie (Pagels 2000:187–206).²⁴ Deur ongehoorsaam te wees aan die skepper, Jaldabaot, doen Adam nie sonde nie, maar hy word eintlik twee maal verlig. In woede verdryf Jaldabaot vir Adam en Eva uit die tuin. Sy volgende plan, om die verligting van Adam en Eva te bekamp, is om aan hulle seksuele begeertes te gee, en hulle aan die drange vir seksuele gemeenskap oor te lewer. Jaldabaot verlei dan self vir Eva, en verwek so vir Kain en Abel. Barbelo het gelukkig die verligting van Eva verwyder. Jaldabaot het dus slegs ’n aardse eweknie van Eva verkrag (Turner 2001:74; Van den Broek 2013:52–5). Die ware, geestelike Eva is steeds binne-in Adam. Wanneer Adam dan weer vir Eva “leer ken” (wat in die Hebreeuse Bybel ’n eufemisme vir seksuele omgang is, maar wat gnostici gesien het as ’n handeling om tot ware kennis [gnôsis] te kom), baar sy vir Set, wat ook, soos Adam, die ware beeld van God dra. Die gnostici verbind hulself dus aan hóm as die nageslag van Set (Geheime Openbaring van Johannes 21–3). Jaldabaot probeer die mensdom verder te vernietig, deur die groot vloed van Noag. Barbelo waarsku juis vir Noag sodat hy die ark kan bou. Deur die gebeure rondom Noag en die ark word die nasate van Set nie net gered nie, maar beleef ook ’n soort “hemelvaart”, waarin hulle opgeneem word na die Plêrôma, blykbaar na die vier Liggewers, waar Adam, Set en die nageslag van Set in ’n ewige aiôniese bestaan kan leef. So streef die oorblywende aardse Setiane na hul hemelse bestaan saam met die Liggewers. En so, deur die geskiedenis, maak Moeder-Barbelo haarself bekend in verskeie vorme, byvoorbeeld in ’n verligte wolk, soms as Set self, en ook as Jesus, en ook deur verskeie godsdienstige rituele, veral die doop (Turner 2001:74–5; Schmid 2018:314–87).

Die vraag wat ons nou in die gesig staar, is tot watter mate die EvJ ooreenstem met hierdie klassieke Setiaanse kosmologiese raamwerke. Hier is die doel nie om ’n breedvoerige vergelyking te tref tussen die kosmologie van die EvJ en ander Setiaanse tekste, soos die Geheime Openbaring van Johannes, nie, maar eerder om ’n oorsig oor die belangrikste verskille te gee, veral omdat dit ter sake is in die ondersoek na hoe die EvJ vir Jesus in sy kosmiese raamwerk plaas.

In EvJ 47:1–53:16 leer Jesus vir Judas oor die ontstaan van die hemelse en aardse wêreld, en hy doen dit binne ’n raamwerk wat hoofsaaklik ooreenstem met die hooftrekke van Setiaanse kosmologie, soos hier bo bespreek. EvJ 47:8–10 leer ook van die Groot Onsigbare Gees;²⁵ in 47:14 lees ons oor ’n liggewende wolk, wat waarskynlik na Barbelo verwys (in 35:17–8 word Barbelo spesifiek genoem), waaruit die Autogenês voortkom (47:18–20). EvJ 47:21–49:6 verwys dan ook na die ontstaan van die vier Liggewers, asook Adamas, Set en die nageslag van Set, wat in nog ’n liggewende wolk woon. In EvJ 51 lees ons ook van die ontstaan van die subhemelse wêreld. Hier noem EvJ dat uit die vierde Liggewer, Elelet, 12 “engele” (eintlik word argône bedoel) voortspruit wat oor die onderwêreld moet regeer. Onder die 12 is Saklas en Nebro (Jaldabaot), wat verdere engele skep om saam met hulle te regeer. EvJ 52–3 handel dan oor die skepping van die aardse prôtoplaste, Adam en Eva.

Die EvJ verskil egter ook in ’n aantal opsigte van ander klassieke Setiaanse kosmiese vertellings, soos Turner (2009:98–110) aandui. Dit word in die bespreking wat volg, in gedagte gehou dat daar nie ’n volledige teks van EvJ is nie.²⁶ Maar ten spyte hiervan is daar in die beskikbare teks wel verskille wat uitgewys moet word. Een van die belangrikste verskille, veral in die lig van hierdie ondersoek, is dat soteriologie nie ’n vooropstaande tema in die EvJ is nie. Alhoewel Judas bely dat Jesus van die aiôn van Barbelo kom, word Jesus nie soseer uitgebeeld as ’n redder, soos wat ’n mens dit in die Geheime Openbaring van Johannes vind nie. Die tema van Moeder Barbelo wat neerdaal en in verskillende figure, soos Set en Jesus, verskyn, is skaars ’n kwessie in die EvJ. Dit kom ook nie voor asof ’n aanvanklik tweeslagtige Adam eers geskape word nie. Adam en Eva word as ’n paar geskape (52:14–25). Barbelo, en veral Sofia, word skaars genoem in wat oorbly van die teks (daar is ’n vreemde verwysing na die “verganklike Sofia” in 44:4). Daar word ook nie letterlik genoem dat die vier Liggewers uit die Autogenês verskyn nie; hulle ontstaan deur die Autogenês slegs uit een of ander onbekende “wolk” (47:22–3). Wat uniek is aan die EvJ, is die verhaal oor die ontstaan van ’n groot aantal ander stelle liggewers: uit die vier Liggewers kom nog twee (moontlik die son en die maan van Genesis 1:16), wat dan verder vermenigvuldig na 72, en dan 360 liggewers (’n astrologiese tema). Hierdie skema van 2/72/360 is baie skaars in Setiaanse literatuur. Turner (2009:100; 2008:197–9) wys daarop dat hierdie skema slegs in die teks van Die Geseënde Eugnostosverskyn. Die heersers van die onderwêreld ontstaan nie deur Sofia nie, maar deur Elelet.²⁷ Dit is ook vreemd dat Nebro en Saklas geskei word, en dat slegs Nebro (Nebruel, die “Rebel” of die “Afvallige Een”, ⲁⲡ[ⲟⲥ]ⲧⲁⲧⲏⲥ; apostatâs, volgens 51:14) met Jaldabaot (ï[ⲁⲗ]ⲇⲁⲃⲁⲱⲑ) geïdentifiseer word (51:12–5).

Soos Turner (2009:101–4) verder aantoon, is daar ook ’n aantal terminologiese en konseptuele probleme. Wanneer die EvJ na die “koninkryk” (sien byvoorbeeld 35:25, 43:18, 45:26; ⲙⲛⲧⲉⲣⲟ; m^entero) verwys, het dit, anders as in die kanonieke evangelies, meestal ’n negatiewe konnotasie. “Koninkryk” verwys hier na die gebroke aardse wêreld van Nebro en Saklas (sien byvoorbeeld 43:18). Die term geslag (ⲅⲉⲛⲉⲁ; genea) word op verskeie maniere, positief en negatief, gebruik. Dit kan verwys na die nageslag van Set of die aardse geslag waarvan Judas deel is (vergelyk die gebruik van die term in 43:7 en 43:15). Die skrywer gebruik ook terme soos liggewer, engel, aiôn en wolk as plaasvervangers vir mekaar. In EvJ 47:18 word die Autogenês ’n groot engel (ⲁⲅⲅⲉⲗⲟⲥ; angelos) genoem, en die eerste vier Liggewers word ook engele genoem. Die woord liggewer (ⲫⲱⲥⲧⲏⲣ; phôstâr) word gebruik om na die vier groot Liggewers (wat dan ook engele genoem word) te verwys, asook na verskillende astrologiese liggame, soos die son, maan en sterre. As gevolg van hierdie verskille en probleme wat ons in die EvJ aantref, meen Turner (2009:105): “[T]he Gospel of Judas as we have it is unlikely to be a second-century treatise, and has been influenced by comparatively later Sethian literature.” Oor die mitologiese deel in EvJ 47–53 redeneer hy as volg (Turner 2009:101): “[T]he entire Sethian mythical section is a late and confused product, cobbled together from various sources, and secondarily inserted into the Gospel of Judas.” Hierdie punte is belangrik om in ag te neem wanneer ons nou die uitbeelding van Jesus in die EvJ van nader beskou.

3. Die uitbeelding van Jesus in die Evangelie van Judas

Soos alreeds genoem, kan lesers wat onbekend is met die gnostiese literatuur ’n baie vreemde beeld van Jesus te wagte wees wat baie anders is as dié in die kanonieke evangelies. Elke evangelieskrywer, kanoniek of niekanoniek, het ’n bepaalde konstruksie van Jesus (dit is een van die belangrike ontwikkelinge van die studie van die historiese Jesus; Allison 2010; Keener 1999). Die skrywer van die Evangelie volgens Markus sien Jesus byvoorbeeld as die lydende Messias, terwyl die Mattheus-evangelie klem lê op Jesus as ’n leraar-profeet soortgelyk aan Moses. Lukas sien Jesus meer in die lig van ’n martelaar-profeet. Die Evangelie volgens Johannes, wat ’n baie hoë Christologie het, sien Jesus as die voorafbestaande Logos, die Woord van God.²⁸

Hoe konstrueer die EvJ die figuur van Jesus?

Die identiteit van Jesus word op drie wyses in die EvJ uitgebeeld. Daar is eerstens die mitologiese identiteit, waarin Jesus binne die gnostiese kosmologie geplaas word. Tweedens word Jesus ook uitgebeeld as ’n leraar-profeet, maar nie soseer een wat hoop en bekering aanmoedig en aankondig nie. Jesus word uitgebeeld as die laggende profeet, in die sin dat die boodskap en lering wat hy bring, ironies en tragies is. Laastens is daar ook die polemiese identiteit van Jesus. Hierdie aspek van Jesus se identiteit het te make met hoe die skrywer van die EvJ Jesus as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk uitbeeld.

3.1 Jesus se mitologiese identiteit: Die een van die aiôn van Barbelo

In EvJ 34:11–36:10 word die kwessie van Jesus se identiteit direk aangespreek. In 34:11–8 lees ons:²⁹ “Hulle het gesê: ‘Leermeester, [is] u [nie] die seun van ons god nie?’ Jesus het vir hulle gesê: ‘Hoe ken [julle] vir my? Waarlik, ek sê vir julle, geen geslag vanuit die mense wat om julle is sal my ken nie.’” Hier sien ons alreeds dat die EvJ die tradisionele titel vir Jesus, naamlik dié van Seun van God, afwys as nie van toepassing op Jesus nie. Die Jesus wat deur die proto-Ortodokse kerk bely word, is, volgens EvJ, nie die ware Jesus nie. Die rede hiervoor is dat die god waarna die proto-Ortodokse kerk verwys, die god van die Hebreeuse Bybel is, wat eintlik die bose god Nebro/Jaldabaot is. Vir die skrywer van die EvJ kan Jesus nooit die seun van god wees nie, want dit sal Jesus verbind met die boosheid van Jaldabaot. Die implikasie is dan ook dat die god wat deur die proto-Ortodokse kerk aanbid word, ’n bose en valse god is. Die idee van Jesus as die teenstander van die proto-Ortodokse kerk word hier onder verder bespreek.

Dit is dus belangrik vir die skrywer om Jesus los te maak van enige moontlike verbintenis met Jaldabaot. In EvJ 35:1–14 daag Jesus die dissipels uit om voor sy aangesig te staan. Niemand, behalwe Judas, kry dit reg nie. Met hierdie gedeelte word daar dus geïmpliseer dat die dissipels, wat in die EvJ as (die verteenwoordigers van) die proto-Ortodokse kerk funksioneer, nie in staat is om Jesus se ware identiteit te begryp nie. Hulle word beskryf as geeste wat nie die krag en dapperheid het om voor Jesus te staan nie. Sodoende word die teenstanders van die EvJ as vroulik en lafhartig uitgebeeld (35:7–8), en Jesus op sy beurt as manlik en magtig.

Slegs Judas het die mag om Jesus te aanskou en waarlik te identifiseer. Judas kom na vore en identifiseer Jesus. Maar alhoewel Judas voor Jesus kan staan, kan hy ook nie vir Jesus in die oë kyk nie. Judas is dus nie op dieselfde vlak as Jesus nie. Maar waarom is Judas dan wel in staat om Jesus te kan identifiseer? In die tydperk kort na die ontdekking van die EvJ is daar aansprake gemaak dat Judas Jesus se beste vriend en getrouste dissipel was. Met al die media se sensasiesug was dit baie aanloklik om Judas op dié wyse uit te beeld, omrede dit so teen die hoofstroom van kanonieke tradisies ingegaan het. In die boek uitgegee deur National Geographic Society meen Meyer (2006a:3–9) dat Judas ’n held in hierdie evangelie is, ’n positiewe figuur, en selfs ’n rolmodel. In die EvJ word Judas ook geassosieer met die getal 13 (sien byvoorbeeld 44:20–1, 46:19–24). Ehrman meen in dieselfde boek (2006a:113) dat 13 Judas se “gelukkige nommer” is. Maar nadat al die sensasiesug oor die EvJ afgeneem het, en die teks aan die nodige kritiese navorsing blootgestel is, is daar besef dat hierdie eerste indrukke oor Judas in die EvJ geheel en al verkeerd was. DeConick (2007) en Pearson (2009:137–52) het met baie oortuigende argumente aangetoon dat Judas eintlik ’n baie negatiewe en selfs tragiese figuur is. 13 is nie die gelukkige nommer van Judas nie; die dertiende aiôn is die hoogste aiôn wat met die bose skeppergod van die wêreld verbind word (Pearson 2009:140–2). Die EvJ is dus ’n ironiese tragedie. Hierdie bevindinge oor die EvJ is van die belangrikste, en word nou beskou as die meer betroubare, hersieningsbenadering tot die EvJ. Hierdie kritiese benadering tot die EvJ is duidelik in die publikasies wat deur Scopello (2008) en DeConick (2009) saamgestel is. Hierdie gebeure rondom die aanvanklike ernstige waninterpretasie van die EvJ wys hoe belangrik dit is, binne die konteks van kritiese akademiese navorsing, om nie haastig skokuitsprake te maak nie, en om die gevaar van mediasensasiesug te vermy. Die gebeure in 2012 rondom die omstrede papirusvervalsing met die naam die “Evangelie van Jesus se Vrou”, waarby die gerespekteerde Harvard-professor Karen King betrokke was, is nog ’n voorbeeld van die gevaar van oorhaastige akademiese uitsprake en sensasionele berigte in die media (Baden en Moss 2014).

Waarom is Judas dan in staat om Jesus se ware identiteit te ken? Want Judas is die dertiende demoon (ⲇⲁⲓⲙⲱⲛ; daimôn, EvJ 44:20–1; sien ook DeConick 2007:109–24). In hierdie opsig is die EvJ baie soortgelyk aan die kanonieke evangelies. Die sogenaamde demoniese belydenisse van die evangelies kom onder andere in Markus 1:24–5 en Mattheus 8:28–30 voor (Sullivan 2009:181–200; sien ook McCasland 1944:33–6). Alhoewel die woord daimôn wel in die Grieks kan verwys na ’n neutrale of selfs ’n goeie gees – en dit is hoe die eerste vertalers van die EvJ 44:21 vertaal het, met bespreking van die vertalingskeuse (Kasser e.a. 2006:31) – noem Pearson (2009:138–40) tereg dat die begrip in Joodse en gnostiese kontekste altyd negatief is (dus bose gees of demoon; sien ook Petersen 2009:108–26). Dit is ook waarskynlik die rede waarom Judas nie vir Jesus in die gesig kan kyk nie. Judas, die dertiende demoon, bely dat Jesus van Barbelo afkomstig is. Dit bevestig die feit dat die EvJ Jesus sien as ’n deur Barbelo gestuurde redderfiguur, soos Set. Hierdie stelling is een van die min soteriologiese stellings in die EvJ. Dit is interessant dat die EvJ Jesus nie werklik assosieer met die Autogenês, soos ons dit wel vind in die Geheime Openbaring van Johannes, nie.

Hier moet in gedagte gehou word dat die EvJ, soos die meeste gnostiese tekste, ’n onderskeid tref tussen Jesus die Christus, en Jesus die mens waarmee die Christus homself beklee. Dit word baie duidelik gestel aan die einde van die EvJ, waar Jesus vir Judas, met verwysing na sy verraad, sê: “Want die man wat my beklee, hom sal jy offer” (EvJ 56:19–21). Jesus word dus hier beskou as ’n geestelike wese wat soms die vlees van ’n mens aanneem. Wanneer ons die narratief van die EvJ volg, sien ons ook dat Jesus soms net uit die niet verskyn, byna soos ’n gees, aan sy dissipels, en dan lering gee. Wat ook uniek is aan die EvJ is dat Jesus uitgebeeld word as ’n figuur wat tussen die hemelse aiône en die aardse wêreld heen en weer beweeg. Een oggend het Jesus skielik aan sy dissipels verskyn: “En hulle het vir hom gesê: ‘Leermeester, waarheen het u gegaan? Wat het u gedoen toe u ons verlaat het?’ Jesus het vir hulle vertel: ‘Ek het na ’n ander voortreflike heilige geslag gegaan’” (EvJ 36:13–7). Hiermee word bedoel dat Jesus na die aiôn van die nageslag van Set, wat by die derde Liggewer was, gegaan het. Jesus het dus die aardse wêreld verlaat en toe weer teruggekeer.

Dit word verder duidelik uit EvJ 33:19–21: “Telkemale het hy nie aan sy dissipels verskyn nie, maar wanneer nodig, sou jy hom in hul teenwoordigheid vind.” Die bysin in 33:20, “maar wanneer nodig”, in Kopties “ⲁⲗⲗⲁ ⲛϩⲣⲟⲧ” (alla n^eh^erot), is deur die eerste vertalers vertaal as dat Jesus in die vorm van ’n kind of gees aan hulle verskyn. Dit is as gevolg van die woord ϩⲣⲟⲧ (hrot) se onduidelike betekenis in hierdie konteks. Die eerste vertalers (Kasser, e.a. 2006:20) het hierdie woord gekoppel aan ’n soortgelyke woord in Bohariese Kopties wat “kind” beteken.³⁰ Maar DeConick (2007:188) en Turner (2008:189) wys tereg daarop dat die frase in 33:20 eerder as “soos nodig” vertaal moet word om getrou te wees aan die Sahidiese Kopties waarin die EvJ geskryf is.³¹ Die kans dat Jesus in die EvJ as ’n kind uitgebeeld word, is dus skraal.

Laastens is daar ook ’n vraag of daar ’n verwysing na die figuur van Christus is in EvJ 52:5–6, waar Christus as een van die 12 engele uitgebeeld word, moontlik saam met Set. Hierdie teks verwys na die name van die 12 engele wat die argône oor die aarde aangestel het. Hier is daar is ongelukkig ’n gaping in die teks. Die Koptiese teks in 52:5–6 lees:

[...]ⲏⲑ^a ⲡⲉⲧⲉϣⲁⲩⲙ ⲟⲩ

[...]ⲣⲟϥ ϫⲉ ⲡⲉⲭ⳯ⲥ ^b...

Die onderstreepte woorde bo is ter sake (die eerste woord met ^a aangedui, en die tweede met ^b). Die eerste vertalers (Kasser e.a. 2006:38) vertaal die teks as volg: “The first is [S]eth, who is called Christ.” In hierdie rekonstruksie van die teks word die eerste gaping ^a, [...]ⲏ̣ⲑ ([...]âth), gelees as: [ⲡⲉ ⲥ]ⲏ̣ⲑ ([pe s]âth; dit wil sê, Sêth). Kasser e.a. verduidelik dat die figuur na wie hier verwys word, Set moes wees, aangesien die woord ⲡⲉⲭ⳯ⲥ (pe kh–s) in 52:6, as “[die] Christus” gelees moet word. Dit gebeur in gnostiese tekste dat Christus die verskyning van Set op aarde is, soos hulle aandui (Kasser e.a. 2006:20 n. 116). Die probleem is dat die Koptiese woord ⲡⲉⲭ⳯ⲥ (pe kh–s) eintlik ’n afkorting is van die nomina sacra (dus: kh–s). Die nomina sacra, of “heilige name”, laat vanself letters weg, hier aangedui deur ^b, omrede die goddelike name as heilig beskou is. Dit kan dus verwys na óf die koptisering van die Griekse woorde χρηστός (dus, Ⲭⲣⲏⲥⲧⲟⲥ; Chrêstos; “goeie een”) of Xριστός (tegnies, Ⲭⲣⲓⲥⲧⲟⲥ; Christos, “Christus”), óf beide – die twee woorde klink baie dieselfde, maar omdat dit beskou is as nomina sacra, is hulle nooit volledig uitgeskryf nie. Maar dit maak nie juis sin om Set of Christus te koppel met die engele van Jaldabaot nie. DeConick (2007:85) se rekonstruksie van die teks maak dalk meer sin, naamlik dat die gaping nie as [ⲡⲉ ⲥ]ⲏ̣ⲑ ([pe s]âth; “Set”) gelees moet word nie, maar as [ⲡⲉ ⲁⲑ]ⲏ̣ⲑ ([pe Ath]âth; “Atet/Atheth”). Die lesing van Atet hier kan moontlik dui op die engel Atot, wat bekend is in gnostiese geskrifte. Dit beteken dan dat ⲡⲉⲭ⳯ⲥ (pe kh–s) nie “Christus” beteken nie, maar verwant is aan die Griekse woord χρηστός, wat “die Goeie Een” beteken (sien ook Geheime Openbaring van Johannes 20:2–7). Dit is ’n moontlikheid, tensy mens die argument van Turner (2009:100) in ag neem dat die skrywer van die EvJ self nie seker was oor die name van die engele nie, en dat hy hier vir Set en Christus byvoeg. Laasgenoemde is beslis nie onmoontlik nie, veral as daar in ag geneem word dat die mitologiese kosmologie van die EvJ nie altyd akkuraat is nie, en selfs ’n latere toevoeging kan wees. Die ander probleem is dat die skrywer van die EvJ reeds in 52:7 praat van Harmatot (ϩⲁⲣⲙⲁⲑⲱⲑ; Harmathôth), wat moontlik verwys na Atot (sien die onderstreepte letters in die Koptiese eienaam). Daar is dus onsekerheid of Christus wel ook uitgebeeld word as een van die 12 engele van die 12 argône.

3.2 Jesus se profeties-pedagogiese identiteit: Die laggende leraar-profeet van ironie

Dit is duidelik in die EvJ dat die skrywer Jesus as ’n leermeester en openbaarder van geheime kennis beskou. Die titel van die teks wys presies dít (33:1–6): “Die geheime vertelling van die openbaring waarin Jesus met Judas Iskariot gepraat het vir agt dae, drie dae voor hy Paasfees gevier het.” Die titel waaronder dit bekend geword het, “Die evangelie van Judas,” verskyn eers aan die einde van die teks. Die teks word beskryf as ’n “woord” of ’n “diskoers” (ⲗⲟⲅⲟⲥ; logos), wat hier as “vertelling” vertaal word. Maar die aard van die vertelling word uitgedruk deur die woord ⲁⲡⲟⲫⲁⲥⲓⲥ (apofasis), wat van die ooreenstemmende Griekse woord, ἀπόφασις, afkomstig is. Die woord is nie dieselfde as die Griekse woord ἀποκάλυψις (apokalupsis; “openbaring”) nie.³² ’n Apofasis is eintlik ’n geheime diskoers, om ’n geheim te vertel met die uiteindelike doel om dit nog meer te versluier en te versteek. In die retoriek is ’n apofasis eintlik ’n stylfiguur wat ironie aandui. Ironie is ’n baie belangrike literêre tegniek in die EvJ. Met hierdie titel word daar aangedui dat Jesus die openbaarder van geheime kennis is. Hierdie kennis is nie die soort kennis wat ’n mens deur waarneming of gewone lering kan bekom nie. Jesus is die leraar van gnôsis, die kennis wat die generasie van Set in hul wese het, en wat hulle moet aankweek om sodoende uit die gebroke wêreld van Jaldabaot te ontsnap. Jesus word so ook dikwels Rabbi of Leermeester (ⲥⲁϩ; sa^eh) in die EvJ genoem (byvoorbeeld in 34:4, 34:11, 36:13, 44:15 en elders), asook Profeet (58:18).

Maar die lering wat Jesus aan Judas gee, is ironies en tragies omrede Judas die kennis hoor (en soms begryp), maar reeds verlore is. Jesus sê byvoorbeeld in EvJ 35:24–7 vir Judas: “Sonder jouself af van hulle [die ander dissipels]. Ek sal jou die verborgenhede van die koninkryk vertel, nie sodat jy daarheen sal gaan nie, maar sodat jy hewig sal treur.” Dit gebeur dikwels dat hy Judas eenkant neem, wat weer eens die geheimsinnigheid van die EvJ uitdruk. Judas ontvang die kennis, maar dit kan hom nie red nie. As gevolg van Judas se hoër demoniese en astrologiese status begryp hy soms die lering. Ongelukkig het die noodlot reeds Judas se toekoms bepaal (Adamson 2009:305–24).³³ Die ander dissipels begryp bykans nooit Jesus se lering nie. In EvJ 36:19–37:3 noem Jesus dat die dissipels, en almal van die wêreld van Jaldabaot, nooit die generasie van Set sal sien en verstaan nie. Wat Jesus dan eintlik doen, veral in die geval van die ander dissipels, is om aan hulle bekend te maak wat hulle eintlik nie weet nie, en nooit sal weet nie.

Jesus lag gereeld in die EvJ. Maar hierdie lag is sardonies – Jesus spot eintlik met Judas en die ander dissipels (en dus met die proto-Ortodokse kerk); Jesus kan eintlik net lag oor hul gebrek aan kennis. ’n Karakter wat homself nie ken nie, is inderdaad komies. Laggery is ’n algemene tema in gnostiese geskrifte, soos Rubio (2009:153–80) uitwys. In die Geheime Openbaring van Johannes word laggery as positief beskou (Rubio 2009:158). Maar soos Rubio (2009:160–80) verder aantoon, is laggery in die EvJ ’n literêre tegniek wat die ironie van die teks verder uitbrei. Jesus se dissipels is dié wat veronderstel is om die naaste aan hom te wees, maar hulle is eintlik vreemdelinge wat sy lering nooit sal begryp nie. Die hoogtepunt van die ironie is dat die dissipel wat uitgebeeld word as die naaste aan Jesus, naamlik Judas, ook die een is wat die verste van Jesus verwyderd is (sy ster is in die aiôn van Jaldabaot) en, uiteindelik, die een wat hom sal oorlewer om gekruisig te word.

3.3 Jesus se polemiese identiteit: Die opponent van die proto-Ortodokse Kerk

Jesus het, laastens, ’n baie sterk polemiese identiteit in die EvJ. Die skrywer van die EvJ konstrueer ’n Jesus wat loodreg teen die proto-Ortodokse kerk gerig is. Die kern van die boodskap is dat die teenstanders van die EvJ nie werklik vir Jesus ken of verstaan nie, en hulle sal hom ook nooit kan ken nie. Dit is ook waarom Jesus se tragiese laggery dikwels op die dissipels/proto-Ortodoksie gerig is. In EvJ 34:11–8 lees ons: “Hulle het gesê: ‘Leermeester, is u nie die seun van ons god nie?’ Jesus het vir hulle gesê: ‘Hoe ken julle my? Waarlik, ek sê vir julle, geen geslag van die mense wat tussen julle is sal my ken nie.’ Toe die dissipels dit hoor, het hulle ontstig en kwaad geword, en hulle het hom in hul harte gevloek.” Een van die groot aspekte van die uitbeelding van Jesus se identiteit in die EvJ is dus paradoksaal. Jesus word geken aan die feit dat hy nie geken kan word nie, behalwe deur die demoon Judas. Wie Jesus ook al is, hy is beslis nie diegene wat die dissipels/proto-Ortodoksie dink hy is nie. Hier sinspeel die EvJ ook op die skynheiligheid van die dissipels.

Een van die heftigste polemiese uitsprake teen die proto-Ortodokse kerk vind ons in EvJ 37:20–40:26. In die eerste gedeelte (37:20–39:5) vertel die dissipels vir Jesus van ’n nagmerrie wat hulle gehad het, wat Jesus dan in die tweede deel vir hulle uitlê (39:6–40:26). Die dissipels sien ’n tempel met ’n groot altaar, met 12 priesters, en baie mense wat by die altaar wag. Tydens hierdie gebeure offer die priester en die mense hul eie kinders, en ander het hul vrouens geoffer. Sommige van die priesters het seksuele omgang met ander mans, pleeg moord, en ’n aantal ander dergelike dinge. Die priesters het al hierdie skrikwekkende dinge gedoen terwyl hulle die naam van Jesus aanroep. Wanneer Jesus die nagmerrie uitlê, vertel hy die dissipels dat dit hulle is wat die priesters is, en die offers is die mense wat hulle volg. Die EvJ kla dus die proto-Ortodokse kerk aan van wettelose dade. Hierdie tipe retoriek was baie algemeen in die antieke wêreld wanneer ’n skrywer sy teenstanders se immoraliteit wou beklemtoon. Die ondeugde in die droom in die EvJ is soortgelyk aan die ondeugde wat in die Nuwe Testament gelys word (sien McEleney 1974:203–19). Die proto-Ortodokse kerk oortree die wette van die Hebreeuse Bybel deur moord te pleeg en hul kinders te offer. Hulle word ook aangekla van “homoseksuele” gedrag, wat in hierdie konteks verstaan word as onnatuurlike gedrag, saam met die offer van vrouens en kinders. Die vroeë Christendom het dikwels die Joodse offerstelsel aangeval, en hier wys die EvJ dat die proto-Ortodokse kerk nie veel beter of deugsaam is nie. In EvJ 56:19–21 noem Jesus dat Judas die offers van die ander dissipels nog sal oortref, aangesien Judas ook die man wat Jesus beliggaam, sal offer (sien ook EvJ 54:24–6). Die skrywer impliseer dat die Judaïsme en die proto-Ortodokse Christendom nie veel van mekaar verskil nie, aangesien beide offers aan Jaldabaot en sy argône bring (Brankaer 2009:398–400).

Van Os (2009:367–86) redeneer tereg dat die metafoor van die offerstelsel in die EvJ gesien moet word as ’n verwysing na die sakramente van die proto-Ortodokse kerk. Dit beteken dus dat die doop en die nagmaal gesien word as offers aan Jaldabaot. Jesus onttrek homself dus aan die praktyke wat fundamenteel op sy identiteit rus. Vir Jesus is dit hulle wat “vrugtelose bome skandelik in my naam geplant het” (EvJ 39:15–7). Dit mag ook dui op die verwysings na mans wat met mans omgang het. Hierdie idee verteenwoordig nie soseer ’n uitspraak teen homoseksualiteit nie, maar een teen die onvrugbare sakramentele praktyke onder die broeders van die proto-Ortodokse kerk. In EvJ 33:22–34:10 lag Jesus vir die dissipels wanneer hulle die nagmaal gebruik, en sê dan: “Julle doen dit nie deur jul eie wil nie, maar hierdeur sal jul god aanbid word” (34:8–10). Jesus noem duidelik hier dat die gebruike wat tradisioneel verband hou met sy naam, eintlik hier die identiteit van Jaldabaot betrek. Die stellings oor die doop in EvJ ontbreek ongelukkig. Daar is ’n groot gaping in die manuskrip na ’n kort vraag oor die doop in 55:21–5, maar dit wil voorkom asof die doop hier verbind word met offers aan Saklas (EvJ 56:11–3). Wanneer die EvJ Jesus uitbeeld as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk, maak die skrywer dus ook ’n onderskeid tussen die ware identiteit van Jesus en dié van Jaldabaot (en Saklas), wat dit soms mag laat lyk asof hy/hulle die naam van Jesus dra. Hierdie heftige kritiek teen die proto-Ortodokse kerk verklap ook iets van die psige van die skrywer van die EvJ, en verleen aan ons ’n paar moontlike leidrade, nie net oor die diversiteit van die eerste Christene nie, maar ook oor die konflik onder die eerste Christelike gemeenskappe.

4. Gevolgtrekking

Die doel van hierdie artikel was om ondersoek in te stel na die uitbeelding van Jesus in die Evangelie van Judas (EvJ). Daar is gevind dat die EvJ ’n Setiaanse gnostiese kosmologie voorhou, maar dat daar in die teks ook afgewyk word van sommige van die tipiese kenmerke van Setiaanse gnostiek. Anders as in tekste soos die Geheime Openbaring van Johannes lyk dit asof EvJ nie altyd konsekwent is met betrekking tot waar Jesus in die kosmologie inpas nie. Jesus word nie direk geassosieer met die Autogenês nie. Die probleem van die fragmentariese aard van die teks beteken dat daar ook ’n aantal verdere onsekerhede in dié verband is. Die skrywer koppel beslis vir Jesus aan Set en sy verligte nageslag (Jesus kom van Moeder Barbelo), maar in een teks lyk dit asof Jesus en Set beskou word as een van die 12 engele van die 12 argône van die wêreldse heerser. Binne die tegniese raamwerk van Setiaanse kosmologie kom dit voor asof die skrywer ietwat onseker is oor waar Jesus eintlik hier inpas.

Die sosiokulturele aard van Jesus se identiteit in die EvJ toon meer eenvormigheid. Jesus word gesien as die openbaarder van geheime kennis, ’n leermeester en ’n profeet. Maar hierdie identiteit van Jesus verskil aansienlik van wat verwag sou word. Jesus word nie primêr voorgestel as ’n redderfiguur nie, en wanneer hy profeteer en lering gee, is dit aan dissipels wat nie verstaan nie, en wat reeds verlore is. In hierdie opsig word Jesus se identiteit deur die literêre tegniek van ironie gestruktureer. Jesus word grotendeels gekonstrueer as ’n teenstander van die proto-Ortodokse kerk, wat eintlik ’n valse Jesus aanbid; ’n Jesus wat eintlik die bose god Jaldabaot is.

Ons kan dus tot die gevolgtrekking kom dat Jesus in hierdie evangelie self ’n tragiese figuur is wat deur ironie gekenmerk word, soos vorige studies oor Judas se identiteit aangetoon het. As ons die EvJ as ’n parodie lees, soos DeConick (2007:140–7) en Meyer (2009:93) voorstel, is Jesus self hier ook ’n baie tragiese figuur. Hy is die leermeester met dissipels wat hom nie kan verstaan nie, en wat hom verwar met die bose god Jaldabaot. Jesus se naaste dissipel is ’n demoon wat hom uiteindelik verraai en aan die dood oorlewer. Dit is dan ook die vloek en tragedie van gnôsis. Die meeste mense sal nooit ware kennis bekom nie. Die verligte nageslag van Set bly in die agtergrond in EvJ; hulle is ver verwyderd van wat op die aarde tussen Jesus en sy dissipels gebeur. Hulle verskyn soms in drome, en soms besoek Jesus hulle op wisselvallige wyse in die hemelse aiôn. Maar hulle verteenwoordig nie werklik die hoofgebeure van die EvJ nie. Die EvJ is ’n produk van ’n bepaalde konflik tussen Christengroepe van die eerste drie eeue. Dit toon weer eens aan die leser hoe uiteenlopend die eerste Christelike gemeenskappe was, en hoe baie verskillende konstruksies van Jesus die rondte gedoen het. Soos in die geval van die kanonieke evangelies, en ook met baie moderne mense wat iets oor Jesus dink, Christelik of nie, is die uitbeelding van Jesus op voorveronderstellings van ’n bepaalde god- en wêreldbeeld, sosiokulturele konteks, en sosiopsigologiese faktore gegrond.

Bibliografie

Adamson, G. 2009. Fate indelible: The Gospel of Judas and horoscopic astrology. In DeConick (red.) 2009.

Allison, D.C. 2010. Constructing Jesus: Memory, imagination, and history. Grand Rapids, MI: Baker Academic.

Baden, J. en C.R. Moss. 2014. The curious case of Jesus’s wife. The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2014/12/the-curious-case-of-jesuss-wife/382227 (14 April 2019 geraadpleeg).

Berzon, T.S. 2016. Classifying Christians: Ethnography, heresiology, and the limits of knowledge in Late Antiquity. Oakland: University of California Press.

Brakke, D. 2010. The Gnostics: Myth, ritual, and diversity in Early Christianity. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Brankaer, J. 2009. Whose Savior? Salvation, damnation and the race of Adam in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

—. 2012. Codex Tchacos: Texte und Analysen. Berlyn: De Gruyter.

Brankaer, J. (red.). 2019. The Gospel of Judas. Oxford: Oxford University Press.

Burns, D.M. 2014. Apocalypse of the Alien God: Platonism and the exile of Sethian Gnosticism. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

DeConick, A.D. 2007. The thirteenth Apostle: What the Gospel of Judas really says. Londen: Bloomsbury Academic.

DeConick, A.D. (red.). 2009. The Codex Judas papers: Proceedings of the International Congress on the Tchacos Codex gehou by Rice University, Houston, Texas, 13–16 Maart 2008. Leiden: Brill.

Denzey Lewis, Nicola 2009. Fate and the wandering star: The Jewish apocalyptic roots of the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

—. 2013. Cosmology and fate in gnosticism and Graeco-Roman Antiquity: Under pitiless skies. Leiden: Brill.

Dunderberg, I.O. 2008. Beyond Gnosticism: Myth, lifestyle, and society in the School of Valentinus. Ithaca, NY: Columbia University Press.

Dunn, J.D.G. 2019. Jesus according to the New Testament. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Ehrman, B.D. 2003. Lost Christianities: The battles for Scripture and the faiths we never knew. Oxford: Oxford University Press.

—. 2006a. Christianity turned on its head: The alternative vision of the Gospel of Judas. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

—. 2006b. The lost Gospel of Judas Iscariot: A new look at betrayer and betrayed. Oxford: Oxford University Press.

Förster, N. 2009. The Star of Judas in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Gathercole, S. 2007. The Gospel of Judas: Rewriting Early Christianity. Oxford: Oxford University Press.

Hauf, M. 2007. Judas Ischariot: Verräter oder Vertrauter? Die Hintergründe zum neu entdeckten Judas-Evangelium. München: Herbig Verlag.

Jenott, L. 2011. The Gospel of Judas: Coptic text, translation, and historical interpretation of the “Betrayer’s Gospel”. Tübingen: Mohr Siebeck.

Kasser, R. 2006. The story of Codex Tchacos and the Gospel of Judas. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

Kasser, R., M. Meyer en G. Wurst (reds.). 2006. The Gospel of Judas. Washington, D.C.: National Geographic.

Keener, C.S. 1999. A commentary on the Gospel of Matthew. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

King, K.L. 2005. What is Gnosticism?. Cambridge, MA: Harvard University Press.

—. 2009. The Secret Revelation of John. Cambridge, MA: Harvard University Press.

King, K.L. (red.). 2000. Images of the feminine in Gnosticism. Harrisburg, PA: Trinity Press International.

Layton, B. 2006. Coptic in 20 lessons: Introduction to Sahidic Coptic with exercises and vocabularies. Leuven: Peeters.

Markschies, C. 2003. Gnosis: An introduction. Londen: Bloomsbury Academic.

McCasland, S.V. 1944. The demonic “Confessions” of Jesus. Journal of Religion 24(1):33–6.

McEleney, N.J. 1974. The Vice Lists of the Pastoral Epistles. Catholic Biblical Quarterly, 36(2):203–19.

Meyer, M. 2006a. Introduction. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

—. 2006b. Judas and the Gnostic connection. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

—. 2009. When the Sethians were young: The Gospel of Judas in the second century. In DeConick (red.) 2009.

Pagels, E. 2000. Pursuing the spiritual Eve: Imagery and hermeneutics in the Hypostasis of the Archons and the Gospel of Philip. In King (red.) 2000.

Pagels, E.H. en K.L. King. 2008. Reading Judas: The Gospel of Judas and the shaping of Christianity. New York: Viking.

Pearson, B.A. 2009. Judas Iscariot in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Petersen, S. 2009. Warum und inwiefern ist Judas ein “Daimon”? Überlegungen zum Evangelium des Judas (Codex Tchacos 44,21). Zeitschrift für Antikes Christentum, 13(1):108–26.

Robinson, J.M. 2007. The secrets of Judas: The story of the misunderstood disciple and his lost gospel. San Francisco: Harper Collins.

Roukema, R. 2010. Jesus, gnosis and dogma. Londen: Bloomsbury.

Rubio, F.B. 2009. Laughing at Judas: Conflicting interpretations of a new Gnostic gospel. In DeConick (red.) 2009.

Schmid, H. 2018. Christen und Sethianer: Ein Beitrag zur Diskussion um den religions­geschichtlichen und den kirchengeschichtlichen Begriff der Gnosis. Leiden: Brill.

Scopello, M. (red.). 2008. The Gospel of Judas in context: Proceedings of the First International Conference on the Gospel of Judas. Parys, Sorbonne, 27–28 Oktober 2006. Leiden: Brill.

Smith, A.P. 2014. A dictionary of Gnosticism. Wheaton IL: Quest.

Sullivan, K. 2009. “You will become the thirteenth”: The identity of Judas in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Turner, J.D. 2001. Sethian Gnosticism and the Platonic tradition. Leuven: Peeters.

—. 2008. The place of the Gospel of Judas in Sethian tradition. In Scopello (red.) 2008.

—. 2009. The Sethian myth in the Gospel of Judas: Soteriology or demonology? In DeConick (red.) 2009.

Unger, D.J. en J.J. Dillon (reds.). 1992. St. Irenaeus of Lyons: Against the heresies. New York: Newman.

Van den Broek, R. 2013. Gnostic religion in Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press.

Van Oort, J. 2009. Irenaeus on the Gospel of Judas: An analysis of the evidence in context. In DeConick (red.) 2009.

—. 2013. Irenaeus’s knowledge of the Gospel of Judas: Real or false? An analysis of the evidence in context. HTS Theological Studies, 69(1):1–8.

Van Os, B. 2009. Stop sacrificing! The metaphor of sacrifice in the Gospel of Judas. In DeConick (red.) 2009.

Waldstein, M. en F. Wisse (reds.). 1995. The Apocryphon of John: Synopsis of Nag Hammadi Codices II,1; III,1; and IV,1 with BG 8502,2. Leiden: Brill.

Williams, M.A. 1996. Rethinking “Gnosticism”: An argument for dismantling a dubious category. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Wurst, G. 2006. Irenaeus of Lyon and the Gospel of Judas. In Kasser, Meyer en Wurst (reds.) 2006.

Eindnotas

¹ EvJ 35:14b–20. Alle Afrikaanse vertalings van EvJ is my eie. Die Koptiese teks wat geraadpleeg is, is dié van Brankaer (2012:261–86) aangevul deur Jenott (2011:134–87) se teks. Daar is ook ’n nuwe weergawe van die teks deur Brankaer, met ’n Engelse vertaling (sien Brankaer 2019 en ’n inleiding van Van Os). Die numerering van die teks van die EvJ is op die bladsynommers van Kodeks Tchacos gebaseer, en ek volg hoofsaaklik DeConick (2007) se numerering en versindeling. DeConick (2007:62–91) voorsien ook ’n goeie Engelse vertaling van die EvJ.

² Hierdie kaart is oorgeneem (en aangepas) uit Wikipedia.com (deur Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de, CC BY-SA 3.0 de, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=36695298).

³ Kopties verteenwoordig die laaste fase van die inheemse taal van Egipte soos dit tussen 300 en 1000 n.C. in die Nylvallei, die Egiptiese Delta, en die Oases geskryf is. Dit stam af van die antieke Egiptiese taal, soos dit eens in hiërogliewe, hiëraties en Demoties geskryf is. Teen die 3de eeu n.C. is ’n Koptiese alfabet saamgestel wat hoofsaaklik op die Griekse alfabet gebaseer is. Die ontwikkeling van die Koptiese taal het direk verband gehou met die ontwikkeling van die Christendom in Egipte. Daar bestaan ’n aantal Koptiese dialekte, waarvan die Sahidiese en Bohariese dialekte die algemeenste is (Layton 2006:1).

⁴ Die Gnostiese werke in die Kodeks Tchacos verskil in sekere opsigte van ooreenstemmende geskrifte van die bekende Nag Hammadi Gnostiese korpus (Ehrman 2006b:71).

⁵ Antieke gnostiese Setianisme moet nie verwar word met moderne Setianisme (“Die Tempel van Set” godsdienstige beweging) nie.

⁶ In Grieks: γνῶσις; gnôsis – dit is ook waarvan die term/begrip gnostiek/gnosties ontstaan het.

⁷ Die term en begrip proto-Ortodoksie is deur Ehrman (2003:185–8) ontwikkel om te verwys na die Christelike groepe wat ruweg die ideologie en praktyke verteenwoordig wat later, in die 4de en 5de eeu n.C., as Ortodoks bestempel sou word. Soos gnostisisme, is proto-Ortodoksie ook nie ’n enkelvoudige begrip sonder probleme nie. Groepe en skrywers wat deur Ehrman as proto-Ortodoks beskou word, is self nie eenvormig nie. Persone soos Tertullianus en Origenes, wat in hul tyd as ortodoks beskou is, is later juis uitgesluit uit die Ortodoksie. In hierdie studie gebruik ek beide terme, proto-Ortodoksie en gnostisisme, met hierdie kompleksiteite in gedagte.

⁸ ’n Uitstekende literatuuroorsig word deur Schmid (2018:21–92) voorsien.

⁹ Ofities is afgelei van die Griekse woord ὄφις; ofis, wat “slang” beteken, met verwysing na die slang van Genesis 1–3.

¹⁰ Sien veral die bespreking in Van den Broek (2013:25–135). Oor die latere klassifikasie van kettergroeperings deur Christelike skrywers, sien veral die boek van Berzon (2016).

¹¹ ’n Volledige en klassieke studie oor die Setiaanse gnostisisme is steeds dié van Turner (2001; sien ook Burns 2014).

¹² Vir ’n Engelse vertaling met kommentaar van die Geheime Openbaring van Johannes, sien King (2009).

¹³ Daar is soms klein verskille oor die kosmologie tussen die Setiaanse bronne.

¹⁴ Afrikaanse vertalings van die Geheime Openbaring van Johannes is my eie. Versindelings volg dié van King (sien vir hierdie teks 2009:29–31). Hierdie vertaling is gebaseer op die Nag Hammadi, Kodeks II. Die Koptiese teks verskyn in Waldstein en Wisse (in hierdie geval, 1995:23–5).

¹⁵ Hierdie teks is gebaseer op die Berlynse Kodeks van die Geheime Openbaring van Johannes; vir die Koptiese teks, sien Waldstein en Wisse (1995:30–2).

¹⁶ In Grieks: φωστῆρες; fôstêres. Die ontstaan van lig is ’n sentrale tema in die Genesis-skeppingsverhaal.

¹⁷ Oftewel Ewighede, van die Griekse woord, αἰῶνες; aiônes.

¹⁸ In die gnostiese teologie is die konsep van uitstraling of “emanasie” kenmerkend van die beskrywing van goddelike skeppingsaktiwiteite. Die Aiône of Ewighede is intelligente wesens, maar ook uitspansels (“realms” of “firmaments”) van die werklikheid (daarom word daar dikwels verwys na “aiôniese wesens”).

¹⁹ Hierdie woord is afkomstig van die Griekse woord πλήρωμα; plêrôma, wat ook “volheid” of “geheel” kan beteken. In ander tradisies wat sterk deur die gnostiek beïnvloed is, byvoorbeeld die Valentinianisme (vir ’n oorsig, sien veral Dunderberg 2008), is die Plêrôma die hemelse en geestelike heelal, wat teenoor die sogenaamde Kenôma, of Leegheid (die subhemelse wêreld) staan. Dit word geskei deur ’n grens wat Horos genoem word (waarvan die woord horison afgelei is).

²⁰ Die begrip “eers-geskapene” is afkomstig van die Griekse woord πρωτόπλαστος; prôtoplastos.

²¹ In Grieks: πρόνοια; pronoia, “versiendheid” of “voorbedagtheid”.

²² In Grieks: ἐπίνοια; epinoia, “nadenke” of “uitgedrukte denke”.

²³ In Grieks: ζωή; zôê, “lewe”.

²⁴ Vir ’n aantal interessante studies oor die beeld en funksie van die vroulike in gnostiese literatuur, sien King (2000).

²⁵ Ek volg Layton (2006:3–4) vir die transkribering van die Koptiese alfabet.

²⁶ Tien tot vyftien persent van die teks is verlore, wat beteken dat sommige verskille wat uitgewys word moontlik die gevolg is van die gapings in die teks.

²⁷ Ons kry die tema wel in ander Setiaanse tekste, soos die Evangelie van die Egiptenare; Turner 2009:101.

²⁸ Vir ’n goeie oorsig oor Nuwe Testamentiese perspektiewe op Jesus, sien Dunn 2019.

²⁹ Gedeeltes in blokhakies dui moontlike gapings aan in die teks, waar die woorde afgelei word van die konteks, indien moontlik.

³⁰ Soos die eerste vertalers noem (Kasser, Meyer en Wurst 2006:20), bestaan daar inderdaad ’n tradisie in gnostiese tekste, soos die Geheime Openbaring van Johannes, waar Jesus as ’n kind verskyn. DeConick (2007:188) en Turner (2008:189) se redes vir die alternatiewe vertaling is gebaseer op taalkundige oorwegings.

³¹ Die EvJ se oorspronklike weergawe is waarskynlik in Grieks geskryf, soos dit duidelik is uit al die Griekse leenwoorde in die Koptiese teks.

³² Laasgenoemde is die woord vir “openbaring” wat ons in die Nuwe Testament kry.

³³ Elke dissipel het hul eie ster (wat ook dikwels met die noodlot gekoppel word; sien Denzey Lewis 2013), en Judas se ster sal heers oor die dertiende aiôn (EvJ 42:6–8, 55:10–1; Förster 2009:325–36). Aangaande sterre en astrologie in die EvJ, sien veral Denzey Lewis (2009:289–304).

The post Die uitbeelding van Jesus in die Evangelie van Judas appeared first on LitNet.

Opsomming

Die sosiologie van vertaling is ’n vertaalteoretiese vertakking wat ’n sosiaal gekontekstualiseerde perspektief op vertaling bied waarin die invloed van mag en ideologie op vertaling op die voorgrond tree. Die Suid-Afrikaanse samelewing se verwantskap deur die geskiedenis met uiterste sosiale ongelykhede en magstryde wat nou verbonde is aan kultuur en taal, bied ’n geskikte agtergrond waarteen vertaling se sosiale funksie ontbloot kan word. In ooreenstemming met hierdie doel bied hierdie artikel ’n ontleding van geskrewe Afrikaanse vertaling deur die geskiedenis. Sergey Tyulenev se toepassing van Niklas Luhmann se teorie van sosiale stelsels op vertaling word gebruik in ’n poging om Afrikaanse vertaling se weerspieëling van magsverhoudings en ideologieë te ontleed. Onder hierdie teoretiese benadering funksioneer vertaling as ’n grensverskynsel wat kommunikasie op selektiewe wyse oor taalgrense dra. ’n Ontleding van hierdie seleksie- of filtrasieproses is dikwels weerspieëlend van magsverhoudings en ideologieë, omdat dit wat vir vertaling gekies word en die maniere waarop dit vertaal word, veral gemeet teen wat nie gekies is nie of uitgefiltreer word, aan magsongelykhede en dominante ideologieë gekoppel kan word. Die bespreking begin met vertaling uit Arabies in Maleis-Afrikaans en Afrikaanse Bybelvertaling in die 19de eeu, waar vertaling slegs kleinskaals gebruik is. Dit verander in die vroeë 20ste eeu, wanneer vertaling ’n ideologiese posisie in Afrikanerbemagtiging aanneem. Die strategiese gebruik van vertaling deur Afrikanernasionaliste is veral sterk onder die apartheidsbewind, maar word sedert die 1960’s deur ’n liberale anti-apartheidsideologie teëgestaan, wat in versetvertaling manifesteer. Staatsadministratiewe vertaling neem af in die demokratiese era, maar literêre vertaling word steeds gebruik om die kulturele mag van die Afrikaanse taal te behou. Vertaalneigings dui egter op Eurosentrisme en ’n vertraging in transformasie. Die bespreking bewys dat vertaling nooit “onskuldig” of bloot funksioneel is nie, maar dikwels ideologiese doeleindes dien of as magsinstrument gebruik word.

Trefwoorde: Afrikaanse vertaalgeskiedenis; ideologie; Niklas Luhmann; mag; sosiologie van vertaling; teorie van sosiale stelsels; Sergey Tyulenev

Abstract

Power and ideology in the history of Afrikaans translation

Especially since the 1980s, research has underscored that translation is much more than merely a functional activity involving the transfer of text or discourse from one language into another. Translation’s cultural role and relationship with various social phenomena have been increasingly investigated since the so-called cultural turn in translation studies. More recently, the field of translation studies has even witnessed the integration of translation with sociology in the movement known as the sociology of translation (Wolf and Fukari (eds.) 2007) in which sociological theories and methodologies are applied to translation and it is investigated in broader contexts such as organisations, communities, literary systems, cultures and societies. Translation sociology has offered means for the macrocontextualisation of translation, which often means a break with text-bound approaches and a focus on metatextual factors such as the languages between which translation occurs, the position of languages as predominantly donor or receptor languages in translational contact, the frequency of translational communication, the types of texts that are chosen for translation, the general methods that are employed in translation, etc. Research at this level has allowed researchers to unveil asymmetrical transfer relationships in relation to translation and has focussed attention on the social formations which fundamentally underlie translation, as Michaela Wolf explains (2007:3). Power and ideology have become two important leitmotifs under this approach and similarly undergird the current article. Afrikaans translation trends are particularly expressive of the relationship of translation with power and ideology, since translation has been employed very strategically by opposing forces in power struggles and has served as a mechanism for the spread of various ideologies in its short history.

Niklas Luhmann’s social systems theory (SST) provides the sociological framework within which Afrikaans translation trends are discussed in this article. The theory considers society as a network of communication within systems rather than as a collection of people. The emphasis on communication rather than on people was part of a deliberate intention to free sociology from a humanistic preoccupation in order to set it apart from other fields of study, but should not be understood as a devaluation of what is human. Humans are obviously a necessary prerequisite for communication and can be discussed within this approach, although not as the elements of society. The emphasis on communication makes the theory particularly applicable to language-oriented research. In Sergey Tyulenev’s application of SST to translation, translation’s function is compared to that of a semi-permeable membrane since it operates on the boundaries of systems and functions to mediate across intelligibility barriers between societies. In its operation on the boundaries of systems, translation extends the communicative range of particular systems or societies and selects and filters information under the influence of prevailing ideological stimuli. This application is adopted in the analysis of Afrikaans translation trends, although translation is seen to operate on boundaries both within South African society and between it and other societies. Various social functions of translation are observed through the application of SST, and matters such as nationalism and liberalism are tied to the operation of translation.

The article begins with a discussion of translation from Arabic into Malay Afrikaans and Bible translation during the 19th century. In the former case, the Muslim umma ideology, which expresses a sense of solidarity among Islamic communities worldwide, motivated the translation of Arabic texts into Afrikaans for use in Cape madari (Islamic religious schools). The early texts produced under this ideological motivation represent the first cases of written Afrikaans and the translation of religious texts served to link the formerly secluded Islamic slave community with Muslims across the world through religious education and thus offered a sense of belonging and a means of social empowerment. Translation in this case served as an educational supplement rather than a replacement of original texts, which is evident in translation’s selectivity at the level of utterance. The late 19th century also saw the first translations of Bible books into Afrikaans inspired by emerging Afrikaner nationalist sentiments. The status of the Bible determined the selective function of translations, and early Biblical translations served to showcase the potential of the Afrikaans language to serve as a language of higher function, yet the ideological climate was not yet ripe for the acceptance of this idea until after the South African War. In this era, Afrikaans translations were generally scarce and the potential of translation as an instrument of power/ideological propagation was not yet realised to a significant degree.

This situation changed drastically at the beginning of the 20th century when translation began to assume an important role in the cultural empowerment of Afrikaners after their defeat in the South African War led to the need for unique cultural assertion. This was manifested in drastic increases in translation in prestigious domains such as religion, education, government administration, media and literature which accompanied the replacement of Dutch with Afrikaans as an official language in the Union. Under the nationalist stimulus prestige determined the selection of material for translation, especially in cultural domains such as literature and media, and esteemed Western texts penetrated the South African system for this reason. In the case of government administration, translation operated upon internal language barriers and reproduced material in English within the same system, allowing access and cultural acknowledgement simultaneously.

The strategic use of translation by Afrikaner nationalists continued far into the 20th century and was particularly prevalent under apartheid, where canonised and acclaimed Western literature was selected for importation into the South African system on a grand scale as a continued demonstration of the expressive ability of the Afrikaans language. Translation trends further indicate a shift in translational direction in government domains, with Afrikaans assuming the role of primary donor language in official translation across internal language barriers in the early 1960s, reflecting the language’s “coming of age” as a higher-function language. The 1960s also saw significant literary exportation from Afrikaans for the first time under the influence of a liberal anti-apartheid ideology. Resistant Afrikaans literature produced mainly by the so-called Sestigers was translated into English and from English into several other languages to escape censorship and bans, and liberal ideological conditions in the main receptor systems (mainly Western Europe and Western Anglophone countries) determined their selection of this material in line with the negative publicity that apartheid brought. Translation was thus employed on both sides of an ideological power struggle which ended with democratisation.

Although Afrikaans translation experienced a significant reduction in public service in the democratic era, literary translation trends still indicate the Afrikaans language’s retention of cultural status. Imported literature continues to supplement the Afrikaans literary canon and there is still a market in international systems for translated Afrikaans literature despite the absence of a political stimulus. This indicates a normalisation in literary translation trends and the internationally acclaimed status of Afrikaans literature. However, Eurocentrism is evident in translation trends into Afrikaans, with European and English literature being selected while African literature is excluded by the semi-permeability of translation. This indicates a delay in ideological transformation. While Antjie Krog has spearheaded projects to foster transformation and reconciliation through translation, this has not yet influenced dominant translation trends.

Thus, by considering written Afrikaans translation trends broadly at a metatextual level throughout history with the emphasis on translation’s selective boundary function, influenced by reigning ideologies and power relations, a socially contextualised perspective on Afrikaans translation is offered in this article. Translation is seen to operate as a boundary phenomenon by mediating communication across language barriers within or between societies and its selective function is shown to be ideologically telling by virtue of what makes the selection criteria versus what is filtered out. Luhmann’s SST is tied to power relations and ideology by a focus on translation’s selective function, and Tyulenev’s metaphor of a semi-permeable membrane offers a useful instrument for the discussion of translation trends at the societal level in this regard. By employing the SST perspective, the article shows that written Afrikaans translation has been an important tool in the exercise of power and the reflection/spread of ideology and that translation in this case is neither innocent nor neutral. This unmasking of the role of translation as a social phenomenon is especially necessary in the South African context, where it might contribute to the expansion and establishment of translation studies locally.

Keywords: Afrikaans translation history; ideology; Niklas Luhmann; power; Sergey Tyulenev; social systems theory; sociology of translation

1. Inleiding

Daar word veral sedert die 1980’s erken dat vertaling baie meer as bloot ’n funksionele aktiwiteit is wat die oordrag van teks of diskoers uit een taal in ’n ander taal behels. Vertaling se kulturele rol en verhouding met sosiale faktore is sedert die sogenaamde kulturele wending in die vertaalteorie toenemend onder die loep geneem en vertaling se sosiale funksie is beklemtoon. Die doel van hierdie artikel is om ’n oorsig van geskrewe vertaalaktiwiteite in en uit Afrikaans te bied waarin die bepalende rol van mag en ideologie, twee leitmotiewe binne die sosiale beskouing van vertaling, beklemtoon word. Hiermee word bevindinge bekendgemaak wat deel uitmaak van doktorale navorsing in toegepaste linguistiek wat onlangs onderneem is. Hierdie navorsing het geskrewe vertaalaktiwiteite in verskeie Suid-Afrikaanse tale in die periode 1658 tot 2017 vanuit die perspektief van mag en ideologie ondersoek. Die aanneem van ’n baie breë perspektief op vertaling, wat nie net ’n lang periode dek nie, maar ook verskeie tale, is toegelaat deur die toepassing van ’n sosiologiese metodologie waarin die klem op die identifisering van strominge en tendense geplaas is eerder as op spesifieke tekstuele eienskappe van individuele tekste. Alhoewel algemene tekstuele eienskappe en vertaalmetodes wel tot ’n mate bespreek is, is metatekstuele faktore soos die tale waarin of -uit vertaling plaasvind, die hoeveelheid vertaling wat plaasvind in ’n spesifieke taalkombinasie, die soorte teks wat vertaal word en algemene motiverings vir vertaling in ag geneem om ’n breë en sosiaal gekontekstualiseerde perspektief toe te laat. Die toepassing van sosiologiese teorieë in die studie van vertaling word in onlangse literatuur in die vertaalteorie bevorder as ’n manier om vertaling se rol as sosiale verskynsel, eerder as slegs linguistiese verskynsel, ten volle te ontbloot. In hierdie opsig lewer sosiologiese benaderings tot vertaling talle nuwe insigte in verband met vertaling se verhouding met mag en ideologie. Die fokus op Afrikaanse vertaling in hierdie artikel bied nie slegs ’n manier om ’n lywige stuk navorsing vir aanbieding in artikelformaat te verkort nie, maar Afrikaanse vertaalaktiwiteite is ook besonder insiggewend wat magsverhoudings en ideologie betref. ’n Fokus op Afrikaans bied dus die geleentheid om vertaling se weerspieëling van sosiale faktore op baie prominente wyse uit te beeld. Dit is omdat vertaling in die geval van Afrikaans deur die geskiedenis met tye baie strategies aangewend is om mag te verkry en te behou en om dominante ideologieë te bevorder of te beveg.

Nadat die verhouding tussen vertaling en sosiologie kortliks uiteengesit is en Sergey Tyulenev se toepassing van Niklas Luhmann se teorie van sosiale stelsels (TSS) asook die metodologiese benadering verduidelik is, sal geskrewe Afrikaanse vertaalaktiwiteite sedert die 19de eeu bespreek word volgens hulle verband met mag en ideologie soos in die opsomming uiteengesit. Die rol van vertaling as ’n grensverskynsel wat op selektiewe wyse in verband met heersende ideologieë funksioneer, word telkens uiteengesit.

2. Die sosiologie van vertaling

Veral sedert die sogenaamde kulturele wending in die vertaalteorie in die laat 1980’s het ’n verandering in perspektief ten opsigte van vertaling plaasgevind. Hierdie verandering behels ’n skuif vanaf ’n begrip van vertaling as ’n funksionele taalaktiwiteit na ’n begrip van vertaling as ’n koppelpunt tussen kulture en samelewings wat te midde van ingewikkelde sosiale en politieke verhoudings funksioneer. Hierdie siening het taamlik onlangs gelei tot die ontwikkeling van ’n nuwe vertakking van die vertaalteorie wat bekend staan as die sosiologie van vertaling (Wolf en Fukari (reds.) 2007). Die sosiologie van vertaling streef daarna om vertaling in breër kontekste soos organisasies, gemeenskappe, literêre stelsels, kulture en samelewings te ondersoek en maak gebruik van sosiologiese benaderings om dit te doen. Dit bied met ander woorde moontlikhede vir ’n makrokontekstualisering van vertaling, wat dikwels ’n breuk met uitsluitlik teksgebonde benaderings behels. Hierdie wye perspektief op vertaling laat navorsers toe om asimmetriese oordragsverhoudings in verband met vertaling te ontbloot en fokus aandag op die sosiale formasies wat vertaling fundamenteel ondersteun, verduidelik Wolf (2007:3). Dit is nie moeilik om te sien hoe hierdie sosiale kontekstualisering van vertaling kwessies soos mag en ideologie en hulle verhouding met vertaling help uitlig nie. Verskeie sosiologiese teorieë is al op vertaling toegepas sedert die ontstaan van die sosiologie van vertaling, byvoorbeeld dié van Pierre Bourdieu, Bruno Latour en Niklas Luhmann.

In die navorsing waaruit hierdie artikel stam, is Niklas Luhmann se TSS gebruik, omdat dit een van die uitvoerigste sosiale teorieë is en omdat Luhmann se fokus op kommunikasie (wat baie breedweg verstaan word, en ook taalkommunikasie insluit) die teorie baie geskik maak vir toepassing op vertaling. Verder bied Sergey Tyulenev se toepassing van hierdie teorie op vertaling, wat die rol van vertaling met dié van ’n selektief deurlatende selmembraan vergelyk, ’n interessante en ietwat onkonvensionele instrument waarvolgens ideologie en magsverhoudings ontleed kan word.

2.1 Die teorie van sosiale stelsels

Daar moet as ’n tipe vrywaringsklousule genoem word dat Luhmann se TSS ’n verskriklik ingewikkelde teorie is en dat die omvang van hierdie artikel geensins ’n voldoende bespreking daarvan toelaat nie, veral omdat die doel is om ’n baie breë oorsig en ontleding van Afrikaanse vertaalaktiwiteite te bied. Daarom moet die volgende bespreking as ’n baie kort opsomming beskou word wat slegs sekere elemente van die teorie uiteensit om ontleding binne die beperkings van ’n artikel toe te laat.

Die eerste belangrike eienskap van Luhmann se TSS is dat dit ’n stelselteorie is. Dit beteken dat stelsels die struktuur bied waarvolgens die samelewing se werking vertolk word. Stelselteorieë word dikwels in sosiologiese studies in die vertaalkunde gebruik, want vertalings word altyd implisiet of eksplisiet met groter strukture gekoppel en stelsels bied een manier om hierdie strukture te konseptualiseer (Tyulenev 2014:164). Die belang van stelsels sal verder onder die beskrywing van outopoiëse en in die metodologiebespreking genoem word en dit is voldoende om slegs die strukturele belang van stelsels in TSS hier te erken.

Tweedens is ’n belangrike beginsel van TSS dat mense nie deel is van die samelewing nie. Volgens Luhmann (1995:48) word die samelewing uit kommunikasie saamgestel – Luhmann is trouens van mening dat die samelewing kommunikasie is. Luhmann se argument is dat die samelewing nie verander met elke geboorte of sterfte nie en dat dit wat sosiale eienskappe bepaal, dus nie mense is nie – ten minste nie direk nie (Luhmann 2012:7). Luhmann meen dat die samelewing sonder kommunikasie in die vorm van woorde, tekens en handelinge nie as een gesamentlike entiteit beskou kan word nie en dat die sosiale element van die samelewing uit kommunikasie voortspruit. Mense is ’n nodige vereiste vir kommunikasie, maar mense bestaan as biologiese en psigiese wesens buite die samelewing. Hierdie skeiding van mense en die samelewing moet nie as minagting van mense beskou word nie (Luhmann 2012:12), maar eerder as ’n poging om psigiese en sosiale verskynsels van mekaar te skei en sodoende die sosiologiese ondersoekveld af te baken. Die samelewing bestaan dus in Luhmann se siening uit kommunikasie en hierdie kommunikasie bestaan binne die raamwerk van stelsels.

Luhmann (2012) verduidelik dat die vorm en eienskappe van die samelewing met die verloop van tyd verander en hy beskryf verskillende stadia in die ontwikkeling van die samelewing op grond van die manier waarop kommunikasie (in ’n baie breë sin) in terme van stelsels waargeneem kan word. Hierdie stelselmodelle kan ook oorvleuel en op verskillende maniere gelyktydig bestaan (Seidl 2004:13). Die samelewing het volgens Luhmann oorspronklik bestaan uit gelyke substelsels wat deur familie- en stamstrukture bepaal is. Hierdie stadium word deur segmentasie gekenmerk omdat die stelsels gelyk in rang is. Luhmann beskryf ook ’n stadium waar sosiale klasse ontwikkel het, waarvan die leenregtelike stelsel van Middeleeuse Europa die beste voorbeeld is. Die moderne era word deur funksionele differensiëring gekenmerk waar die samelewing onder andere¹ uit funksiestelsels bestaan wat elkeen ’n unieke funksie vir die samelewing verrig. Funksies soos die ekonomie, die reg en die politiek vorm hier die basis waarop die samelewing funksioneer (kommunikeer) eerder as klasonderskeide of ander verskille.

Die funksionele differensiëring van die moderne tydperk bied ’n maklike manier om ’n kernaspek van Luhmann se teorie, outopoiëse, te verduidelik. Outopoiëse verwys na selfskepping of selfproduksie en is ’n term wat deur Luhmann aan die biologie ontleen is. Die maklikste manier om dit te verduidelik is daarom om van ’n biologiese voorbeeld gebruik te maak, wat in hierdie geval van Seidl (2004:2–3) afkomstig is (Luhmann self gebruik selde voorbeelde). Volgens Seidl is ’n sel ’n voorbeeld van ’n outopoiëtiese stelsel omdat die sel sy eie elemente soos proteïne en vette produseer eerder as om hulle direk uit die omgewing in te neem. Alhoewel die sel op die omgewing staatmaak vir energie en ander materie, word die sel nie direk deur die omgewing gevorm nie. Op soortgelyke wyse, verduidelik Seidl, maak sosiale stelsels staat op hulle eie outopoiëse in hulle interaksies met mekaar. Die stelsel bepaal alle interaksies met die omgewing en uiterlike gebeure bepaal die funksies van die stelsel nooit direk nie, alhoewel hulle indirek aanleiding tot sekere soorte gedrag mag gee. Die beste manier om die toepassing van hierdie beginsel op die samelewing te verstaan is om na die werking van funksiestelsels te kyk in verband met hulle sogenaamde binêre kodes. Die binêre kode van ’n stelsel is eenvoudig ’n samevatting van die funksie van daardie stelsel in twee teenoorgestelde begrippe wat die funksie van die stelsel in verband met die samelewing verduidelik. Die kode vir die regstelsel is byvoorbeeld wettig teenoor onwettig en die kode vir die wetenskapstelsel is waar teenoor onwaar (Tyulenev 2014:163). Alhoewel die verskillende funksiestelsels in die moderne samelewing mekaar stimuleer, kan die stelsels slegs deur middel van hulle eie binêre kodes op hierdie stimulanse reageer. Die politieke stelsel beïnvloed byvoorbeeld die regstelsel van ’n samelewing, maar die regstelsel kan slegs op ’n manier wat met wettigheid en onwettigheid te make het, reageer (Tyulenev 2014:163). Die selfproduksie van die stelsel geskied deur middel van kommunikasie rondom die binêre kode en die stelsel bestaan in die aanhoudende aaneenskakeling van herkenbare kommunikatiewe sekwensies oor tyd (Hermans 2007:113). Op hierdie manier voer die stelsel sy outopoiëse deur middel van kommunikasie uit.

Luhmann het dus ’n unieke siening van die funksionering van die samelewing wat sterk struktuurgerig eerder as mensgerig is. Alhoewel die rol van menslike toedoen nie beklemtoon word onder so ’n benadering nie, kan mense in hulle funksie as kommunikasieproduseerders buite die samelewing (eerder as komponente van die samelewing) natuurlik steeds bespreek word.

Alhoewel Luhmann se model op kommunikasie gebaseer is, het hy dit nie self op vertaling toegepas nie. Dit is deur verskeie vertaalkundiges, onder andere Theo Hermans, Hans Vermeer en Sergey Tyulenev, gedoen. Hier word Tyulenev se toepassing gebruik, omdat hy fokus op vertaling as ’n substelsel van die samelewing eerder as bloot ’n stelsel. Tyulenev fokus dus op vertaling se rol binne die konteks van die hele samelewing. Sy toepassing bied ook ’n uitstekende manier om vertaling se bemiddelingsfunksie binne die konteks van geopolities gedefinieerde samelewings te ontleed.

2.2 Vertaling as ’n grensverskynsel

Theo Hermans (2007) het die eerste uitvoerige bespreking van vertaling se eienskappe as ’n stelsel volgens TSS gebied en Tyulenev stem tot ’n groot mate met hierdie beskrywing saam, maar beklemtoon vertaling se rol as ’n substelsel van die samelewing (as die oorkoepelende stelsel). Alhoewel Tyulenev vertaling as ’n outopoiëtiese stelsel beskryf, beweer hy nooit dat vertaling ’n funksiestelsel soos die politiek of die ekonomie is nie. Daar is egter niks wat so ’n toepassing verhinder nie, aangesien vertaling ’n unieke funksie vir die samelewing verrig en as ’n stelsel beskryf kan word. Volgens Hermans (2007:67) is vertaling se sosiale funksie om die samelewing se kommunikatiewe perke oor taalgrense uit te brei. Tyulenev (2009:150) verduidelik vertaling se rol op soortgelyke wyse as een van die maniere waarop ’n samelewing na sy perke tas. Tyulenev (2012a:162) beskryf die binêre kode van die vertaalstelsel as bemiddeling teenoor niebemiddeling, en hierdie bemiddeling word in hierdie artikel in die taalkundige sin verstaan, alhoewel dit ook intersemioties verstaan kan word. Volgens Tyulenev vind bemiddeling oor taalgrense plaas en laat dit samelewings toe om met ander samelewings in die omgewing te kommunikeer. Tyulenev se beskouing van taalgrense as kommunikasieperke rondom samelewings weerspieël die hoofsaaklik eentalige konteks van sy toepassing van TSS, naamlik Rusland se vertaalhandelinge met Wes-Europa tydens die 18de eeu (Tyulenev 2012b). In multitalige kontekste kan vertaling natuurlik ook oor taalgrense binne samelewings plaasvind.

Volgens Tyulenev (2009:156) is die elemente van die vertaalstelsel (met ander woorde dit waaruit die stelsel bestaan) vertalings, maar ook ander verskynsels wat met sosiale diskoers te make het, soos ideologeme, of uitdrukkings van ideologie (vgl. Bakhtin 1981:429). Deur vertalings te bestudeer in terme van die ideologieë wat hulle as ideologeme uitdruk, kan ideologie dus met vertaling verbind word. Hierdie ideologeme manifesteer nie slegs op die vlak van woorde en vertaalmetodes nie. Soos daar in die inleiding genoem is, kan metatekstuele verskynsels, soos die tale waarin of -uit daar vertaal word, die hoeveelheid vertaling wat plaasvind, die genres wat vertaal word en vertaalmotiverings, ook ideologieë uitdruk en dus ideologemies ontleed word. Op hierdie manier kan vertalings of vertaaltendense grootskaals op die maatskaplike vlak ontleed word.

Aangesien vertaling oor taalgrense funksioneer, beskryf Tyulenev (2009) vertaling as ’n grensverskynsel en vergelyk hy dit meer spesifiek met ’n selektief deurlatende selmembraan. Dit is veral hierdie aspek van Tyulenev se toepassing van TSS wat in hierdie artikel van belang is. As ’n grensverskynsel of “membraan” funksioneer vertaling deur inligting uit die omgewing van ’n stelsel (hetsy ’n samelewing, ’n spesifieke funksiestelsel of enige ander stelsel) in te neem en dit te bemiddel volgens die eienskappe (insluitend die heersende ideologiese kenmerke) van ’n spesifieke samelewing of stelsel. Die seleksieproses word deur Tyulenev beklemtoon en berus op Luhmann se kommunikasiemodel wat seleksieprosesse op die vlakke van inligting, uitdrukking en begrip identifiseer (Seidl 2004:7). Inligting behels ’n keuse uit ’n reeks moontlikhede – ’n keuse van wat gekommunikeer wil word uit alles wat gekommunikeer kan word. Uitdrukking verwys na die keuses wat verband hou met die manier waarop iets gekommunikeer word; en begrip dui op die keuse van ’n spesifieke interpretasie uit alle moontlike interpretasies. Deur te kyk na watter inligting vir intertalige bemiddeling gekies word en na hoe daardie inligting uitgedruk en vertolk word, kan waardevolle inligting rakende die sosiale aard van vertaling opgelewer word. Elkeen van die stadia in die kommunikasieproses kan dus in terme van ideologeme vertolk word. Op die metatekstuele vlak kan kommunikasie op elkeen van hierdie vlakke vertolk word in terme van seleksietendense op hierdie vlakke.

Die voorgaande beskrywings van vertaling se seleksieprosesse en vermoë om ideologieë uit te druk, hou ook verband met vertaling se potensiaal om magsverhoudings uit te druk. Luhmann verstaan mag as ’n sekere party se vermoë om die aksiemoontlikhede van ’n ander party te beperk en sy eie aksiemoontlikhede uit te brei, en vanuit ’n linguistiese perspektief kan dit ontleed word deur oorheersing van kommunikasie te ontleed. In terme van geskrewe vertaling kan daar gekyk word na partye se beheer oor die skepping van vertaalde tekste en hulle seleksiepatrone in die vertaalde kommunikasie waaroor hulle beheer het (m.a.w. ideologemiese tendense wat daardie partye se magsverwante doeleindes ondersteun of die aksie- of kommunikatiewe moontlikhede van ander partye onderdruk). Magsuitoefening moet egter nie net in terme van ’n tipe oorheersing of onderdrukking verstaan word nie. Luhmann sien mag nie as iets wat slegs dominante partye besit nie, maar beklemtoon dat sosiale oorheersers en onderdane beide magsbesitters is namate hulle die aksiemoontlikhede van die ander party kan beperk (Segre 2014:195). Magsverhoudings kan dus na aanleiding van beide die beheer van vertaling deur entiteite en ideologeme (waar vertaling se selektiewe funksie as grensverskynsel weer van toepassing is) bespreek word. Verder kan die erkenning van die gelyktydige bestaan van beide funksioneel gedifferensieerde en hiërargiese strukture, soos wat in die geval van die Suid-Afrikaanse samelewing bestaan, vertaling se uitdrukking en bevordering van magsverhoudings met sosiale ongelykhede koppel. Die interpretasie van mag onder TSS wat hier verduidelik is, word nie direk deur Tyulenev beskryf nie, maar word ondersteun deur sy beskrywing van vertaling se funksie as ’n grensverskynsel.

Tyulenev se toepassing van TSS kan in heelwat meer besonderhede verduidelik word, maar hierdie kort uiteensetting is genoeg om ’n ontleding van Afrikaanse vertaalneigings, veral in verband met seleksieprosesse op die inligtingsvlak, te bied. Die spesifieke manier waarop dit sal geskied, word vervolgens verduidelik.

3. Metodologie

Stelselteoretiese benaderings gaan gewoonlik gepaard met ’n metodologie wat holisties is en op kompleksiteitsvermindering² konsentreer (Salevsky en Müller 2011). Kompleksiteitsvermindering kan trouens as die hoofdoel van stelselteorieë gesien word. Iets so breed en ingewikkeld soos Afrikaanse vertaalhandelinge deur die geskiedenis kan dus juis om hierdie rede by stelselteoretiese benaderings baat. Kompleksiteitsvermindering impliseer dat vertaalaktiwiteite nie in besonderhede bespreek word nie, maar dat patrone in verband met gehele oorweeg word. Salevsky en Müller (2011:63) verduidelik dat patroonidentifisering staatmaak op die uitlig van belangrike skakels tussen data eerder as op gedetailleerde bespreking van elemente. Die doel is dus om strominge, tendense, ontwikkelings en tipiese en ongewone vertaalgedrag te identifiseer in ooreenstemming met mag en ideologie.

Patroonidentifisering impliseer ’n kwantitatiewe komponent, terwyl die ontleding en geskiedkundige kontekstualisering daarvan kwalitatief van aard is. Wat die kwantitatiewe komponent betref, is daar in die navorsing hoofsaaklik van bibliografieë gebruik gemaak om inligting te verkry, alhoewel akademiese artikels en boeke ook aanvullend gebruik is. Vir vroeë vertalings (tot 1925) is Mendelssohn se A South African bibliography (1979) hoofsaaklik gebruik om die aantal en soorte vertaalde tekste in of uit Afrikaans te identifiseer. Barend Toerien se Afrikaans literature in translation: A bibliography (1998) bied ook waardevolle inligting oor latere vertalings. Verder bevat The Oxford guide to literature in English translation (2000) ’n gedeelte wat Afrikaanse vertalings in Engels bespreek. Die nuttigste bibliografiese inligtingsbron is egter Unesco se Index Translationum. Statistiese inligting kan maklik op hierdie aanlyn databasis gesoek word en hierdie bron is veral vir meer onlangse vertaalstatistieke gebruik. World Cat se “Identities”-funksie kan op soortgelyke wyse as die Index Translationum benut word om statistiese inligting oor spesifieke skrywers te soek, alhoewel dit nie gesofistikeerde soekopsies het nie. Laastens is die Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika se aanlyn katalogus oop vir die publiek, en skrywers en titels (insluitende vertaalde titels) kan op hierdie baie omvattende databasis opgesoek word.

Wat die kwalitatiewe aspek betref, is daar van verskeie geskiedenisbronne en akademiese artikels uit die vertaalkunde en verwante vakgebiede gebruik gemaak om die sogenaamde argeologiese vertaalinligting te verkry. In sy Method in translation history (2014) tref Anthony Pym ’n onderskeid tussen die geskiedkundige en analitiese komponente van geskiedkundige navorsing in die vertaalkunde deur gebruik te maak van die terme archaeology, criticism en explanation, oftewel argeologie, kritiek en verklaring. Die argeologiese komponent beantwoord die vrae: wie, wat, waar, wanneer, vir wie en met watter effek? Die ander twee gedeeltes sluit dan die ontleding van daardie inligting in. Die ontleding volg in hierdie geval ten opsigte van ontleding nie Pym se voorstelle nie, maar maak staat op die beginsels van TSS. Tyulenev se voorstelle vir metavlaknavorsing word gevolg, soos onder die vorige opskrif verduidelik, terwyl die aanbieding van die ontleding Tylenev (2009) en Hermans (2007) se voorbeelde volg. In hulle onderskeie toepassings van TSS op geskiedkundige vertaaltendense maak hulle gebruik van ’n metode wat as ’n narratiewe stelselanalitiese metode beskryf kan word, waar sistemiese verhoudings op narratiewe wyse ontleed word in verband met geskiedkundige beskrywings eerder as om grafies bepaal of gekarteer te word. Alhoewel kwantitatiewe inligting dus gebruik is om tendense te bepaal, word dit nie noodwendig grafies uitgedruk of ontleed nie en vind die ontleding deur middel van bespreking in verband met geskiedkundige beskrywings plaas.

4. ’n Ontleding van Afrikaanse vertaalaktiwiteite volgens TSS

Voordat geskrewe Afrikaanse vertaaltendense volgens geskiedkundige periodes ontleed word, is ’n kort beskrywing van die Suid-Afrikaanse samelewing op grond van TSS nodig.

Daar is genoem dat Luhmann verskillende fases in die ontwikkeling van die samelewing identifiseer. Die Suid-Afrikaanse konteks is in hierdie verband interessant, omdat verskillende sosiale stelsels weens kolonisering aanvanklik tegelykertyd bestaan het en nie oor ’n lang tydperk ontwikkel het soos in Europa nie. Europese samelewings het reeds tydens die koloniale tydperk funksionele differensiëring getoon, terwyl inheemse Suid-Afrikaanse kulture hoofsaaklik deur segmentasie gekenmerk is. Kommunikasie tussen Europeërs en inheemse mense kan dus aanvanklik as kommunikasie tussen verskillende tipes samelewing beskou word. Soos kolonialisering toegeneem het, het funksionele differensiëring egter ook toegeneem en ná die ontdekking van goud en diamante teen die einde van die 19de eeu het dit eksponensieel toegeneem. Teen Uniewording in 1910 het funksionele differensiëring inheemse kommunikasiestrukture grotendeels vervang. Die vereniging van die kolonies en republieke in een geopolities gedefinieerde samelewing het dus min of meer ooreengestem met die dominansie van funksioneel gedifferensieerde kommunikasiestrukture. ’n Sekondêre sosiale struktuur wat gekenmerk word deur klasse- en rassehiërargie is egter ook waarneembaar, wat as bestaande binne die funksioneel gedifferensieerde struktuur beskou kan word. Die feit dat minstens twee soorte samelewing in die vroeë koloniale tydperk binne dieselfde gebied bestaan het, het hoofsaaklik betrekking op vroeë vertaling tussen die koloniale tale (hoofsaaklik Engels en Nederlands) en die inheemse tale en beïnvloed Afrikaanse vertaling nie werklik nie. Wat Afrikaanse vertaling betref, het vertaling aanvanklik in ’n ontwikkelende fase van ’n funksioneel gedifferensieerde koloniale samelewing plaasgevind, ook in die geval van Maleis-Afrikaanse vertaling, aangesien die Maleiers as (bevryde) slawe deel van hierdie stelsel was. Later het Afrikaanse vertaling binne ’n industrieel ontwikkelde funksioneel gedifferensieerde samelewing plaasgevind. In albei gevalle is ’n sekondêre hiërargiese struktuur waarneembaar. Die grootste gedeelte van die bespreking speel dus af binne die laasgenoemde sosiale struktuur, maar die oorgang tussen ’n ontwikkelende en ontwikkelde stadium van hierdie samelewing word nie beklemtoon nie.

Die verskillende grade van funksionele differensiëring het ’n invloed op die status van vertaling as ’n funksiestelsel. Vertaling se outopoiëtiese funksie was aanvanklik nie tot ’n groot mate ontwikkel nie, maar het verfyn namate die samelewing ontwikkel het. Om hierdie rede kan vertaling werklik eers in die 20ste eeu as ’n funksiestelsel beskryf word, maar vertaling se status as ’n outopoiëtiese stelsel sal nie in hierdie artikel bespreek word nie en kennisname hiervan is voldoende vir die doeleindes van hierdie artikel.

Wat taalgrense betref, is die situasie nie so eenvoudig soos in Tyulenev se beskrywing nie, aangesien vertaling op grense binne en rondom die Suid-Afrikaanse samelewing plaasvind. In die ontleding wat volg, sal die ligging van interne taalgrense in verband met ander sosiale eienskappe telkens bespreek word. Hierdie taalgrense sal net binne die konteks van geskrewe kommunikasie bespreek word en sal nie die ligging van gesproke taalgrense in ag probeer neem nie.

4.1. Vertaling in die “kombuistaal”-era (ca. 1830–1902)

Soos daar in die inleiding genoem is, het Afrikaanse vertaling in die 19de eeu begin met vertalings uit Arabies in Maleis-Afrikaans. Vertaling het in hierdie geval in ’n ontwikkelende fase van die funksioneel gedifferensieerde koloniale samelewing plaasgevind en is deur die religieuse funksiestelsel gemotiveer. Dit beteken dat vertaling ’n posisie op die rand van die religieuse stelsel ingeneem het, maar omdat vertaling in hierdie geval kommunikasie met ander samelewings toegelaat het, het vertaling tegelykertyd op die grens van die hele samelewing gefunksioneer. Die religieuse funksiestelsel het onder die invloed van Islamitiese ideologie van vertaling gebruik gemaak om kommunikasie met ander Islamitiese samelewings in die omgewing te bewerkstellig. In hierdie sin verskil die vroeë geskiedenis van Afrikaanse vertaling van die vroeë geskiedenis van vertaling in die Bantoetale,³ wat met Bybelvertaling begin het. Die religieuse funksiestelsel het egter in beide gevalle die motivering vir vertaling verskaf. Religieuse (en gepaardgaande opvoedkundige) motiverings was in albei gevalle aanvanklik die enigste stimulanse vir vertaling, omdat rassehiërargie en armoede ander algemene motiverings vir geskrewe vertaling in hierdie tale heeltemal gehinder verhinder het. Daar was om hierdie redes aanvanklik geen “sekulêre” motiverings vir vertaling nie.

Die Koran bied oor die algemeen meer weerstand teen vertaling as die Bybel, omdat die oorspronklike taal van die Koran, Arabies, as heilig gesien word. Ten spyte hiervan het vertaling van dele van die Koran en Moslem- geestelike materiaal gedurende die 19de en vroeë 20ste eeue in Maleis-Afrikaans plaasgevind. Dit is interessant dat die Afrikaans waarin vertaling in hierdie gevalle plaasgevind het, van die Arabiese alfabet gebruik gemaak het. Die Maleise slawe wat Islam na die Kaap gebring het, was bekend met die Arabiese skrif, wat hulle gebruik het om die Maleise taal te skryf, maar hulle het nie Arabies geken nie. Toe die eerste Moslem-skool of madrassa in 1793 oopgemaak is in Dorpstraat, Kaapstad, is Maleis as onderrigtaal gebruik en het vertaling uit Arabies in Maleis plaasgevind (Loimeier 2013:256). Teen die middel van die 19de eeu is daar egter in die talle madrassas wat intussen gestig is, na Afrikaans oorgeskakel omdat Afrikaans, of Kaaps-Hollands soos dit toe bekend was, die huistaal van die meeste Kaaps-Maleiers geword het. Hiervoor is die Arabiese skrif ook eenvoudig oorgeneem, omdat dit reeds bekend was en omdat Afrikaans geen amptelike geskrewe vorm besit het nie. Die direkte doel van vertaling in hierdie geval was om die Arabiese tekste wat die madrassaleerplan uitgemaak het, toeganklik te maak, maar daar was ook breër sosiale motiverings wat later bespreek sal word.

Volgens ’n opname deur Muhammed Haron (2001) het daar om en by die tyd waarin sy artikel gepubliseer is, 74 Afrikaanse tekste in Arabiese skrif bestaan, wat almal tussen 1856 en 1957 verskyn het. Daar is ook bewyse van ’n teks, Hidayat al-Islam, wat glo al in 1830 verskyn het (Van Selms 1951:16). Verder is daar bewyse van sogenaamde koplesboeke wat voor 1845 geproduseer is (Davids 1991:109). Dit is moeilik om vas te stel hoeveel van hierdie tekste vertalings is en hoeveel oorspronklik in Maleis-Afrikaans geskryf is. Dit is ook moeilik om te bepaal hoeveel van die vermoedelik oorspronklike tekste in Maleis-Afrikaans gedeeltelik van vertaling gebruik maak. Davids (1991:2) glo dat die eerste erkende publikasie in Maleis-Afrikaans Ahmad al-Ishmuni se Kitab al-Qawl al-Matin (1856), wat ook die eerste amptelik erkende boek in die Afrikaanse taal is, ’n vertaling deur Abu-Bakr Abdurauf is. Waarskynlik die bekendste van die Afrikaanse tekste in Arabiese skrif, die Bayan al-Din (1877) deur Abu-Bakr Effendi, is nóg heeltemal oorspronklik nóg heeltemal vertaal. Dangor (2008:129) beskryf hierdie teks as ’n parafrasering van ’n teks met die titel Madhhab. Van Selms lys 10 Afrikaanse tekste in die Arabiese skrif, waarvan hy agt as vertalings identifiseer, insluitende die Bayan al-Din (Van Selms 1951:19). Hierdie tekste, wat hoofsaaklik in die laat 1800’s en vroeë 1900’s verskyn het en deur buitelandse leraars vertaal is, behandel geestelike opvoeding, insluitende die verduideliking van krete, rituele, goeie gedrag en Arabiese uitspraak. Die vertalers was hoofsaaklik Midde-Oosterse en Noord-Afrikaanse teoloë wat almal, soms verbasend vinnig, in die Kaap Afrikaans geleer het. Die bekendste vertalers het uit Irak (Mohammad al-Iraqi), Egipte (Isma’il Hanif) en Turkye (Abu-Bakr Effendi) gestam (Haran 2001:10). Buiten die vertalings wat Van Selms noem (en waarskynlik ander tekste wat gedeeltelik uit vertaling bestaan), het vertalings van stukke van die Koran ook sedert 1880 in Afrikaans plaasgevind, toe die hoofstuk “Surah-al-Mulk” in Afrikaans vertaal is deur Ghatiep Mahmood (Retief 1993). Die hele Koran is egter eers in 1958 in Afrikaans vertaal, deur Armien Baker, en die vertraging kan toegeskryf word aan die heiligheid van die Arabiese taal in Moslem-teologie. Vertaling uit Arabies in Maleis-Afrikaans het dus nie in groot hoeveelhede plaasgevind nie, maar hierdie vertalings is belangrik, omdat die oudste Arabies-Afrikaanse vertalings die eerste gevalle van geskrewe vertaling in Afrikaans verteenwoordig.

Wat ideologie betref, is daar genoem dat vertaling in hierdie geval as gevolg van ’n geestelik-opvoedkundige motivering onderneem is. Hoekom sou buitelandse teoloë hulle egter met die geestelike opvoeding van Kaapse Moslems bemoei tot die mate dat Afrikaanse vertalings geskep is? Sindre Bangstad (2007:41) verduidelik dat vroeë Kaapse Moslems taamlik geïsoleerd was van ander Moslems oor die wêreld, maar dat hulle tog bewus was daarvan dat hulle tot ’n internasionale pan-Islamistiese umma (gemeenskap van Moslems) behoort. Umma (ook soms ummah) verwys nie net na die internasionale Moslem-gemeenskap nie, maar ook na die gemeenskapsbeginsel (m.a.w. ’n ideologie) wat Moslems oor die hele wêreld met mekaar verbind. Sterker deelname aan die internasionale Moslem-gemeenskap is in die middel van die 19de eeu moontlik gemaak deur die gebruik van stoomskepe (Bangstad 2007:41) en dit is nie verbasend dat die periode van Arabies-Afrikaanse vertaling ooreenstem met hierdie periode van toenemende kontak met die internasionale Moslem-gemeenskap nie. Vertaling het sonder twyfel deelname aan hierdie gemeenskap moontlik gemaak en umma het dus die ideologiese motivering vir vertaling gebied.

Wat mag betref, was vertaling en die gepaardgaande religieuse opvoeding wat dit meegebring het, bemagtigend hoofsaaklik in die sin dat dit vir Kaapse Moslems gemeenskap en ’n gevoel van samehorigheid en erkenning gebied het, veral in ’n konteks van sosiale onderdrukking binne die koloniale samelewing. Opvoeding en geletterdheid, hetsy geestelik of sekulêr, is verder ook prakties bemagtigend, maar vertaling het ’n meer direkte rol in die eersgenoemde soort bemagtiging gespeel.

Wanneer hierdie gebeure vanuit ’n TSS-perspektief ontleed word, is die seleksie van vertaling op die inligtingsvlak voor die hand liggend. Opvoedkundige religieuse tekste wat deel uitmaak van die madrassaleerplan is geselekteer en uit die omgewing ingeneem om te voorsien in ’n opvoedkundige behoefte in die inisiërende stelsel wat deur ’n Islamitiese eenheidsbeginsel, die umma-ideologie, gestimuleer is. Die religieuse stelsel het in hierdie geval sy outopoiëse uitgevoer deur die kompleksiteit van die omgewing binne sy grense te kopieer, en die tekskeuses se ideologemiese funksie is ondubbelsinnig.

In hierdie geval is keuses op die uitdrukkingsvlak ideologies interessanter, veral wanneer hulle met algemene uitdrukkingskeuses in Bybelvertaling gekontrasteer word. In teenstelling met die Bybelvertalings wat in hierdie tyd veral in die Bantoetale plaasgevind het, was die doel van Koraniese vertalings nie om die oorspronklike teks te vervang nie. Daarom is vertalings van dele van die Koran, asook soms vertalings van die tekste wat vroeër bespreek is, deur die oorspronklike Arabiese teksgedeelte vergesel. Van Selms (1951:21) noem dat die oorspronklike teks op hierdie manier sy gesag behou het en verduidelik: “[D]ie blik van die leser is veronderstel om elke oomblik van die Afrikaanse teks na die Arabiese teks terug te gaan. Die vertaling, so sou mens die bedoeling kan interpreteer, mag geen eie lewe kry nie.” Die status van die oorspronklike Arabiese tekste is op hierdie vlak ideologemies gemanifesteer ook in die volop gebruik van leenwoorde. Volgens Van Selms (1951:21) is die aantal leenwoorde in een kategismus wat deur hom ontleed is, so volop, veral by die beskrywing van die karaktereienskappe van Allah, dat mens die doel van die vertaling byna bevraagteken. Die ondergeskikte, verduidelikende funksie van vertaling is hier dus ’n uitdrukking van die status van die Arabiese Koran in ooreenstemming met Islamitiese teologie, en hierdie vertaalmetode dien dus ’n ideologemiese funksie in hierdie verband.

Buiten vertaling uit Arabies in Afrikaans het ’n paar pogings tot Bybelvertaling in Afrikaans in die laat 19de eeu plaasgevind, gemotiveer deur die Genootskap van Regte Afrikaners (G.R.A.) se begeerte om Afrikaans as ’n geskrewe taal te bevorder. Hierdie taalaktiviste was pioniers van Afrikanernasionalisme, maar die ideologiese klimaat in die samelewing was voor die einde van die Boereoorlog nog nie ryp vir die aanvaarding van hulle idees nie. Gedurende die 19de eeu het wit Afrikaanssprekendes oor die algemeen geen rede gesien om Nederlands in geskrewe kontekste met Afrikaans te vervang nie weens die prestige waaroor Nederlands beskik het. Nienaber en Nienaber (1943:20) verduidelik dat die meeste (wit) Afrikaanssprekendes, heel ironies, Nederlands as hulle moedertaal geag het, alhoewel hulle Nederlands geensins korrek of gemaklik kon praat of skryf nie. Daar was dus onder die sogenaamde taalaktiviste soos S.J. du Toit ’n behoefte aan ’n oortuigingsperiode (Nienaber en Nienaber 1943:27), waar daar gepoog is om die gedagte van Afrikaans as geskrewe taal onder die wit bevolking te bevorder. In ooreenstemming met hierdie motivering het Du Toit vertalings van Genesis (1893), Matteus (1895) en Openbaring (1898) voor die draai van die eeu geproduseer – en vertalings van Hooglied (1905), Handelinge en Markus kort daarna (albei 1908). Hierdie oortuigingsbeweging het deur middel van hierdie proefvertalings en propaganda daarin geslaag om die sogenaamde Afrikaanse gedagte onder Afrikaners te versprei en het daardeur die werk van latere taalbevorderaars vergemaklik.

Die weerstand teen Afrikaanse Bybelvertalings tydens hierdie era was ’n manifestasie van ’n tipe koloniale ideologie wat die Nederlandse taal met Europese prestige gekoppel het en dit het vertaling, weens minagting van Afrikaans in geskrewe, religieuse of andersins amptelike kontekste, beperk. Die skaarsheid voor 1900 van geskrewe Afrikaanse vertalings wat deur wit Afrikaanssprekendes geproduseer is, kan dus ideologemies vertolk word en wys dat vertaling in hierdie geval onderhewig was aan heersende ideologiese stimulanse wat deur die politiese stelsel verskaf is. Die doelbewuste vertaling juis van Bybeltekste vervul ook ’n ideologemiese rol. Hierdie tekste is nie weens evangelisasiedoeleindes (soos in die geval van die Bantoetale) gekies nie, maar hou eerder verband met die kulturele status van die Bybel. Vertalings van Bybelboeke het ’n ontluikende nasionalistiese ideologie weerspieël deur met Bybelvertaling ’n geloof in die status van Afrikaans uit te druk. Die selektiewe funksie van vertaling is dus deur ontluikende nasionalistiese ideologieë bepaal terwyl dit deur die nog heersende koloniale ideologie beperk is, en ’n tweeledige ideologiese spanning binne die stelsel het Afrikaanse vertaaltendense bepaal.

In teenstelling met Islamitiese vertaling, het vertaling hier op ’n interne taalgrens gefunksioneer deur inligting wat reeds in een medium in die stelsel bestaan het in ’n ander medium te dupliseer, nie hoofsaaklik om kommunikasie toe te laat waar dit voorheen onmoontlik was nie, maar juis om ’n taalgebied in die hoër sosiale vlakke van die samelewing uit te kerf vir die Afrikaanse taal, en inligting wat deel is van die religieuse stelsel is om hierdie rede tot ’n mate ideologies “uitgebuit”. Geskrewe vertaling het daarom op ietwat ironiese wyse ’n taaldomein opgerig deur kommunikasie oor ’n taalgrens te bemiddel. Die moontlike ligging en verskuiwing van die grense van die Afrikaanse taaldomein en die invloed hiervan op magsverhoudings sal onder die volgende opskrifte bespreek word.

Wat vroeë Afrikaanse vertaling betref, is vertaling se ideologiese uitdrukkingsfunksie dus duidelik, terwyl vertaling se magspotensiaal egter betreklik minimaal is in vergelyking met die volgende era, waar ideologiese verandering vertaling se funksie op nuwe maniere beïnvloed het.

4.2 Vertaling in die era van nasionalisme (1902–1948)

Soos daar reeds aangedui is, het daar in die vroeë 20ste eeu ’n wending gekom met betrekking tot Afrikaanse vertaaltendense waar vertaling grootskaals begin plaasvind het. Dit is in hierdie geval sinvol om die ideologiese motivering vir hierdie verandering eers te bespreek voordat spesifieke vertaalaktiwiteite bespreek word. Die magsimplikasie sal dan duidelik hieruit vloei.

Afrikaans het aan die begin van die 20ste eeu teen ’n geweldige spoed ontwikkel van ’n sogenaamde kombuistaal na ’n hoëfunksietaal. Kort ná die draai van die eeu het pogings om Afrikaans te bevorder eksponensieel toegeneem danksy ondernemings deur koerante en verskeie taalgenootskappe. Hierdie genootskappe het in 1909 saamgesmelt om die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns te vorm, wat ortografie gestandaardiseer het en grammatikareëls vasgestel het. Teen 1914 is Afrikaans as ’n aparte taal van Nederlands erken (Nienaber en Nienaber 1943:73). In hierdie jaar is dit vir die eerste keer in skole gebruik, en kort daarna (in 1916) in kerke. Die eerste volledige vertaling van die Nuwe Testament en Psalms het in 1922 verskyn en ná ’n negatiewe reaksie deur die publiek is ’n nuwe vertaalpoging in 1925 onderneem (Nienaber en Nienaber 1943:80). In 1925 het Afrikaans Nederlands as amptelike taal vervang en die voltooiing van die Afrikaanse Bybelvertaling in 1933 het vir sommige mense die ware geboorte van die Afrikaanse taal verteenwoordig.

Die ideologiese en magsverwante motivering vir hierdie geweldig vinnige ontwikkeling van Afrikaans was die uitkoms van die Boereoorlog. Nene Khalema (2016:101) verduidelik dat Afrikaners ná hulle nederlaag teen die Engelse op Britse kulturele onderdrukking en assimilasiepogings gereageer het deur hulle identiteit as Afrikaners (’n benaming wat hulle “inheemsheid” en “geregtelike” besit van die land regverdig, en dus as ’n belangrike ideologeem dien) te beklemtoon. Khalema (2016:102) verduidelik die rol van Afrikaans in hierdie identiteitsbevestiging deur te sê: “With the invention of Afrikaans as their language of identity, the Dutch settlers claimed authority and legitimacy to the land.” Die woord invention hier is ’n taamlik sterk uitdrukking. Anne-Marie Beukes (2007b:245) verwys op soortgelyke wyse na Afrikaans as ’n konstruk en ’n sorgvuldig-gekultiveerde produk met betrekking tot die ontstaan van Afrikaans as hoëfunksietaal. As hoëfunksietaal is Afrikaans inderdaad ’n konstruk en vertaling het ’n belangrike rol in die konstruksieproses gespeel.

Bybelvertaling, wat kortliks genoem is, het as gevolg van die gesag van die Bybel, wat reeds ideologemies bespreek is, legitimiteit aan die Afrikaanse taal verleen deur die taal se vermoë ten toon te stel om die Woord van God oor te dra. Dit het ook linguistiese standaardisering bevorder. In hierdie sin is die effek van Bybelvertaling in Afrikaans terloops soortgelyk aan die effek van Bybelvertaling in talle ander tale, insluitende die plaaslike Bantoetale. Vertaling is ook deur stelsels buiten die religieuse stelsel geïnisieer onder die nasionalistiese motivering om Afrikaans na ’n prestigetaal te verhef. In die literêre stelsel is Afrikaans as kultuurtaal bevorder deur vertaling van Wes-Europese letterkunde in Afrikaans. Die vroeë literêre vertalings het veral uit Nederlands, Duits en Frans plaasgevind en sluit byvoorbeeld poësievertalings deur Johannes Visser in wat in 1905 in die Vrystaatse koerant De Vriend verskyn het. Vroeë vertalings van toneelstukke het uit minstens vyf tale plaasgevind. Voorbeelde van vertaalde toneelstukke is David Conradie se vertalings Fyne beskuite (Van Maruik 1908) en Di neef als oom (Picard 1909) en Gustav Preller se vertalings Dokter Wespe (Benedix 1913), Piet s’n tante (1914) en Erasmus s’n erfgename (1914). Mendelssohn se A South African Bibliography (Mendelssohn 1979), wat publikasies tot 1925 bevat, lys 11 dramavertalings uit Europese tale in Afrikaans in vergelyking met 39 oorspronklike Afrikaanse dramaproduksies. Dit beteken dat omtrent 20% van die algehele produksie van Afrikaanse toneelstukke tot 1925 vertalings was. Die bibliografie lys ook 23 fiksievertalings in vergelyking met 99 oorspronklike fiksiepublikasies, wat weer ongeveer 20% van die totale fiksieproduksie verteenwoordig. Sewe kortverhaalvertalings word gelys in vergelyking met 55 oorspronklike publikasies, wat ongeveer 11% van die totaal is. In die poësiegenre oorheers oorspronklike literêre produkte egter, met slegs vier vertaalde publikasies uit ’n totaal van meer as 100, wat waarskynlik te make het met die uitdagings wat poësievertaling oor die algemeen bied. Hierdie syfers dui aan dat Afrikaans tot ’n redelike mate van vertaling gebruik gemaak het aan die begin van die Afrikaanse ontwikkelingsfase.

In hierdie vertaaltendens het vertaling, soos in die geval van Arabies-Afrikaanse vertaling, tegelykertyd ’n grensposisie om ’n funksiestelsel ingeneem (in hierdie geval om die literêre stelsel) en op die grens van die samelewing gefunksioneer. Die feit dat juis Europese literatuur deur die vertaalstelsel ingeneem is, is ideologemies merkwaardig omdat Europese kulture, ten spyte van ideologiese veranderinge in die Suid-Afrikaanse stelsel, steeds as intellektueel gevorderd beskou is binne die nasionalistiese siening en daarom gesag aan die Afrikaanse literêre korpus kon verleen. Die vertaalstelsel se selektiewe deurlatendheid het dus Europese werke uit die omgewing ingeneem wat met heersende ideologiese eienskappe in die stelsel ooreengestem het.

Alhoewel die hoeveelheid literêre vertaling in die vroeë tydperk van Afrikaans as erkende taal betreklik groot was, was die hele korpus Afrikaanse literatuur nog baie klein en is vertaling oor die algemeen nie grootskaals beoefen nie. Dit het egter ná 1925 verander toe Afrikaans amptelike status verwerf het en vertaling uit Engels gebruik is om Afrikaans in administratiewe kontekste te verhef. Hierdie verandering in taalbeleid het vanuit ’n TSS-perspektief beteken dat alle amptelike kommunikasie in al die funksiestelsels in Engels én Afrikaans moes bestaan en het ook beteken dat beide die politieke en die regstelsels ’n groter invloed op die vertaalstelsel begin uitoefen het (alhoewel die vertaalstelsel steeds op die toenemende stimulanse van hierdie stelsels gereageer het deur middel van sy eie outopoiëse en dus nie direk beheer is nie). Die vertaalbeweging wat met die verandering in taalbeleid begin het, word deur Beukes (2007b) beskryf en sal hier nie uitvoerig bespreek word nie. Beukes verduidelik vertaling se rol in die verheffing van die status en funksionele potensiaal van Afrikaans en koppel dit aan die opbloeiende Afrikanernasionalisme wat vertalers tot taalhelde verhef het (weens hulle groot aandeel aan taalskepping). Afrikaans se gebruik in staatsadministrasie as amptelike taal naas Engels het die stigting van verskeie taalburo’s geverg om die groot hoeveelhede vertaalwerk uit Engels te behartig en vir die eerste keer was daar ’n behoefte aan professionele vertalers. Beukes (2007b:253) verduidelik dat die periode wat in 1925 begin het deur Afrikaners as “ons taal se Eeu van Vertaling” bestempel, die gevolg is van die groot hoeveelhede administratiewe vertaalaktiwiteite wat begin plaasvind het. Die verskeie taalburo’s wat gestig is, het die taalbehoeftes van verskillende stelsels aangespreek, byvoorbeeld deur Afrikaans se tegniese en wetenskaplike leksikon op te bou, en is finansieel sterk ondersteun deur die regering. Vanuit Luhmann se perspektief beteken laasgenoemde dat die politieke stelsel instaatstellende stimulanse verskaf het om aan die regstelsel se kommunikatiewe vereiste te voldoen. Gebiede waarin woordeskat sterk opgebou is, sluit byvoorbeeld die spoorweë (binne die vervoerstelsel), die weermag (binne die militêre stelsel) en die posdienste (binne die kommunikasiestelsel) in.

Vertaling het dus ’n baie belangrike rol gespeel in die verheffing van Afrikaans na ’n prakties toepasbare hoëfunksietaal en dit het implikasies ten opsigte van die posisie van die Afrikaanse taaldomein, wat naamlik uitgebrei het in die boonste vlakke van die samelewing, waar dit voorheen verbied is. Hierdie verwysing na die “boonste vlakke” van die samelewing dien as ’n algemene verwysingspunt binne die sekondêre hiërargiese sosiale struktuur en impliseer dat kommunikasie rofweg volgens hoë en lae sosiale funksies binne elke funksiestelsel geklassifiseer kan word. Dit hou verband met mense in die sosiale omgewing omdat lae sosiale funksies relatief toeganklik is (m.a.w. enigiemand kan op daardie vlak kommunikeer) terwyl hoë sosiale funksies onderhewig is aan opvoedkundige, finansiële, en in hierdie geval etniese en taalverwante beperkings.

Die praktiese effek van hierdie verskuiwing was potensieel (m.a.w. onderhewig aan die gebrek aan ander beperkings) ’n groter mate van toegang tot hoër kommunikatiewe vlakke deur mense in die biologiese en psigiese omgewing wat Afrikaans magtig was, en dus direkte bemagtiging van Afrikaanssprekendes. Daar was egter ook ’n belangrike ideologiese effek deurdat die Afrikanerkultuur, waarvan die Afrikaanse taal ’n verteenwoordiging en instrument was, deur vertaalaktiwiteite verhef is. Laasgenoemde beteken dat die Afrikaanse taalmedium self ’n ideologemiese rol gespeel het en ’n aandeel gehad het in ’n simboliese tipe magsverkryging wat in kulturele prestige uitgedruk is.

Afrikanernasionalistiese ideologie het ook die kommunikasie van die mediastelsel beïnvloed, ’n stelsel wat trouens ’n soortgelyke sosiale funksie aan die literêre stelsel het omdat beide stelsels gekoppel kan word aan die oprig van ’n sosiale identiteit (Segre 2014:197) in die sin dat beide op belangrike wyses bydra tot die skepping van ’n nasionale narratief. Hierdie stelsels het daarom ook ’n belangrike rol in die verspreiding van ideologieë.

Sedert 1936, die jaar waarin die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK) gestig is, het radio⁴ ’n geleentheid gebied vir nasionalisties-gedrewe vertaalaktiwiteite, en nes literêre vertaling, het radiovertalings die kulturele status van Afrikaans bevorder. Aanvanklik is Engelse en Afrikaanse programme op dieselfde kanaal uitgesaai (en het Afrikaanse programme slegs 20% van die totale uitsaaityd uitgemaak), maar in 1939 is ’n aparte Afrikaanse kanaal geskep wat grootliks op vertaling staatgemaak het. Ruth Teer-Tomaselli (2015:68) verduidelik dat die SAUK se vertaaldepartement aanvanklik baie besig was en buiten gereelde nuusbulletins, praatjies en radiotekste uit Engels ook verskeie tekste uit Europese tale vertaal het, wat vermaaklik van aard was. Bewyse van die bestaan van vertaalde liedjies, dramas, operas, operette en musiekkomedies word deur Teer-Tomaselli (2015:17) verskaf wat, soos die literêre vertalings wat al genoem is, bygedra het tot die uitbreiding van die korpus Afrikaanse materiaal wat vir kulturele en vermaaklikheidsdoeleindes gebruik kon word. Vertaalde materiaal sou egter nie lank deug in ’n atmosfeer van groeiende Afrikanernasionalisme nie en die vertaalbenadering wat deur die SAUK voorgeskryf is, het weerstand aangedui teen die idee dat die Afrikaanse kanaal bloot ’n weerspieëling van die Engelse kanaal sou wees (Teer-Tomaselli 2015:74). Terwyl hierdie benadering gedeeltelik gemotiveer is deur die begeerte om ’n programverskeidenheid te bied, het dit aangesluit by Afrikaners se behoefte om hulle kultuur op unieke wyse uit te leef. Die volledige behaling van die doel van unieke kulturele uitdrukking sou oorspronklike skepping eerder as steun op vertaling verg, en oorspronklike komposisies is al hoe meer gebruik namate Afrikanernasionalisme aggressiewer toegeneem het. Dit beteken dat daar ’n ideologemiese statusverskil bestaan het tussen oorspronklike en vertaalde inligting in verband met die ideologiese eienskappe van Afrikanernasionalisme, maar vertaalde kommunikasie het steeds ’n belangrike rol gespeel, al was dit as ’n tydelike maatreël bedoel en ondergeskik aan oorspronklike produksies.

Die vertaalstelsel het in hierdie geval op presies dieselfde manier gefunksioneer as in die geval van literêre vertaling, behalwe, natuurlik, dat vertaling op die grense van die mediastelsel gefunksioneer het, en die sosiale en ideologiese merkwaardigheid van hierdie stelsels is reeds genoem. Die kommunikatiewe skakel wat hierdeur tussen Westerse samelewings en die Suid-Afrikaanse samelewing opgerig is, is deur kommunikatiewe praktyke in albei stelsels versterk.

Die simboliese tipe magsverkryging wat die bogenoemde gevalle van vertaling bevorder het, is kortliks genoem, maar kan ter afsluiting van hierdie afdeling verder ontwikkel word. Die Britse oorwinning in die Suid-Afrikaanse Oorlog (’n stimulans in die fisiese/politiese omgewing) het die sosiale uitdrukking van nasionalistiese sentimente gestimuleer as ’n reaksie teen sosiale onderdrukking. ’n Behoefte is geskep om kulturele waarde en identiteit uit te druk (as ideologeme) om ’n tipe groepsolidariteit tot stand te bring en om kulturele “oorlewing” te verseker te midde van Britse imperialisme en assimilasiepogings (vgl. Hobsbawm 1994:32 se bespreking van die ontstaan van nasionalistiese bewegings). Sienings oor die Afrikaanse taal het dus vinnig verander en hierdie medium het die Afrikanerkultuur begin vergestalt en het self as ’n ideologeem van Afrikanernasionalisme gedien. Die status van die Afrikaanse taal het deur koppeling tussen die sosiale en fisiese stelsels as weerspieëling van die status van die Afrikaner gedien (anderskleurige Afrikaanssprekendes was nie deel van hierdie scenario nie en is weens sosiale rassehiërargie in terme van hulle aksiemoontlikhede beperk). Die ontwikkeling van Afrikaans en vertaling se selektiewe funksionering was dus ’n poging om die kulturele mag van die Afrikaner uit te druk. ’n Drastiese groei in die voorkoms van vertaling in Afrikaans (wat die taal help skep het en nasionalistiese ideologieë bevorder het) het dus ’n simboliese magsuitoefening verteenwoordig wat egter gepaard gegaan het met die daadwerklike toename in die (politiese) mag van Afrikaners.

Ten spyte van hierdie statusgewin toon veral vertaalaktiwiteite wat deur die politiese stelsel geïnisieer is, egter ook statusverskille tussen die Afrikaanse taalmedium en Engels (wat gevolge gehad het vir die status van die onderskeie kulture wat aan daardie tale verbonde was). Die feit dat Afrikaans nog in die ontwikkelingsfase was en dus nog grotendeels as doeltaal gedien het, met Engels as die hoofbrontaal, dui met ander woorde ’n ondergeskikte posisie aan. Dit beteken dat die posisie van kommunikatiewe media as ontvangers of verskaffers aanduidend is van statusverskille. Nogtans is dit beduidend dat Afrikaans die “kombuistaal”-assosiasie so vinnig verwissel het met ’n magsassosiasie. Gepaard met die skeiding met ’n uitsluitlike spreektaalkoppeling het daar ook ’n assosiatiewe skeiding met bruin en swart sprekers van Afrikaans gekom. Die Afrikaanse taal is dus toegeëien as ’n hoëfunksietaal in ’n sosiale en nasionalistiese magstryd wat bruin en swart sprekers van Afrikaans uitgesluit het en die beklemtoning van Europese kulturele verbande in vertaling se selektiewe funksie op kulturele gebiede het hierdie assosiasie onder andere bewerkstellig.

4.3 Vertaling in die apartheidsera (1948–1994)

Die instelling van apartheid in 1948 het verstrekkende sosiale implikasies gehad wat weer eens die aard van Afrikaanse vertaling beïnvloed het. Die oorwinning van die Nasionale Party in die 1948-verkiesing het die Afrikaner in ’n politiese magsposisie geplaas wat in terme van vertaling onder andere in die verdere professionalisering van vertaling met die doel om Afrikaans verder te ontwikkel weerspieël is en in die feit dat Afrikaans uiteindelik in die politieke stelsel die rol van hoofbrontaal oorgeneem het. Ook in ander stelsels het vertaling uit Afrikaans grootskaals begin plaasvind, in teenstelling met vertaaltendense in die vorige eeu. Die belangrikste voorbeeld hiervan is literêre vertaling uit Afrikaans in Engels en ander internasionale tale, wat egter aggressiewe Afrikanernasionalistiese magsbeoefening juis beveg het en die opkoms van sterk liberale ideologieë en versetideologieë vanuit die Afrikanergemeenskap verteenwoordig het. Apartheid het vertaling dus op twee maniere gestimuleer. Aan die een kant het dit vertaalaktiwiteite direk gestimuleer, veral waar vertaling deur die politieke stelsel onderneem is. Aan die ander kant het apartheid vertaling uit Afrikaans as ’n vorm van verset ontlok en vertaalneigings dus indirek gestimuleer. Afrikaanse vertaling tydens die apartheidsera het dus, vanuit die perspektief van ideologie, ’n rofweg tweeledige manifestasie gehad: een wat gepaard gegaan het met ’n aggressiewe vorm van Afrikanernasionalisme wat apartheid bevorder en uitgevoer het en een wat Afrikanerliberalisme verteenwoordig en apartheid beveg het. Daar is dus weer eens sprake van ’n tipe ideologiese spanning. Die bespreking onder hierdie opskrif sal vertaling hoofsaaklik volgens hierdie twee ideologiese manifestasies dek as ’n tipe ideologiese oriënteringspunt wat direk verbonde is aan magsverhoudings, maar daar word erken dat vertaling nie in absoluut alle gevalle binne hierdie bipolariteit gekategoriseer kan word nie.

Wat apartheidsideologie betref, is dit onnodig om hier ’n uitvoerige beskrywing te bied. Al wat vir die doeleindes van die artikel beklemtoon moet word met die oog op die beskrywing van magsverhoudings en ideologie, is dat apartheid die aparte, maar oneweredige, ontwikkeling van Suid-Afrikaanse rassegroepe beoog het met die doel om die Afrikaner “ras” as ’n suiwer en maghebbende entiteit te bewaar. Mag en ideologie het in hierdie geval dus hand aan hand geloop, aangesien apartheid vir die Afrikaner, maar ook vir blanke Suid-Afrikaners oor die algemeen, ’n magsposisie probeer verseker het en geensins ’n gelyke bedeling vir rasse beoog het nie.

Afrikaans het Engels teen die 1960’s vervang as die hoofbrontaal in amptelike kommunikasie (wat steeds aan ’n tweetalige taalbeleid onderhewig was). Dominique Mwepu (2008:93) verduidelik dat 63% van amptelike kommunikasie teen 1961 uit Afrikaans in Engels vertaal is. Dit verteenwoordig die mondigwording van die Afrikaanse taal as ’n hoëstatus-kommunikasiemedium, wat nie meer van vertaling uit Engels afhanklik was vir sy ontwikkeling nie. Amptelike vertaling tussen Afrikaans en Engels het sedert die vorige tydperk ’n al groter bedryf geword en verdere instansies is tydens hierdie era geskep om die gehalte van vertalings te verseker. Die toenemende professionalisering van die vertaalbedryf het onder andere tot die skepping van SAVI, die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut, in 1956 gelei. Beukes (2007a:122) verduidelik dat Afrikanernasionalisme en Afrikaanse taaltrots ’n belangrike rol gespeel het in die skepping van SAVI. Hierdie taaltrots het die regering ook gemotiveer om die professionalisering van vertaling finansieel te ondersteun. Mwepu (2008:95) erken ook die ideologiese motivering agter die professionalisering van vertaling en is van mening dat vertaling as ’n professionele bedryf nie kon ontwikkel het sonder ’n nasionalisties-gedrewe politiese wilskrag nie. Hierdie professionalisering het terloops ’n belangrike rol gespeel in die ontwikkeling van vertaling se eienskap as ’n stelsel en in die spesialisering van vertaling se sosiale rol.

Die mondigwording van Afrikaans as ’n hoëfunksietaal grotendeels as gevolg van vertaling, moet in teenstelling met die afskeep van die Bantoetale in hoër funksies gesien word. Alhoewel die doel van hierdie artikel nie is om vertaling in die Bantoetale uitvoerig te bespreek nie, is dit belangrik om hierdie kontras te erken, veral met betrekking tot magsverhoudings. In ooreenstemming met Suid-Afrika se tweetalige taalbeleid en ten einde hierdie beleid uit te voer (wat natuurlik ideologies bepaal is), het vertaling veral oor die Engels-Afrikaanse taalgrens gemedieer. Vertaling se konsentrasie rondom die amptelike “wit tale”⁵ was met ander woorde ’n voor die hand liggende uitdrukking van ideologieë en magsverhoudings. Aan die ideologiese kant het dit ’n siening van die verhewenheid van wit Suid-Afrikaanse kulture bo ander Suid-Afrikaanse kulture weerspieël. Aan die kant van magsverhoudings is die sosiale stratifikasie wat vroeër bespreek is, tot ’n groot mate versterk deur kommunikatiewe toegang tot hoër vlakke van stelsels deur middel van taal te beperk. Vertaling het dus in samewerking met ’n tweetalige taalbeleid ’n rol gespeel in sosiale uitsluiting. Taal was een van verskeie faktore (byvoorbeeld opvoeding en die wet) wat toegang tot die hoër vlakke van die samelewing beperk het in ’n poging om ’n hiërargiese sosiale struktuur te bewaar in ooreenstemming met die apartheidsideologie.

Die apartheidsregering se verhouding met die Bantoetale is egter nie eenvoudig nie en ’n tipe paradoks bestaan in hierdie verband, omdat vertaling wel tot ’n mate gebruik is om die Bantoetale te ontwikkel in die konteks van die beleid van afsonderlike ontwikkeling (’n stimulans uit die politieke stelsel). Vertaling is byvoorbeeld gebruik in swart onderwys (in die skepping van voorgeskrewe leesmateriaal en handboeke), Radio Bantoe (in die skepping van nuusbulletins en praatjies) en die tuislande (in amptelike staatsdokumentasie) as deel van ’n verdeel-en-heers-taktiek. Hierdie taktiek het aparte stamidentiteite beklemtoon in ’n poging om die swart meerderheid volgens tale, stamme en kulture te verdeel. Vertaling in hierdie apartheidsinisiatiewe is ook gebruik om propaganda te versprei en regeringsideologieë te bevorder en was dus deurtrek van onderdrukkende motiverings. Gepaard met die feit dat vertaling in die Bantoetale op ’n heelwat kleiner skaal as Engels-Afrikaanse vertaling plaasgevind het, het ontwikkeling van die Bantoetale nie die status van Engels en Afrikaans bedreig of dieselfde toegang tot hoër sosiale funksies toegelaat nie. Wat die Bantoetale betref, is vertaling se mediëringsfunksie in verband met die apartheidsideologie baie ooglopend. ’n Voorbeeld hiervan is die keuse van voorgeskrewe literatuur vir skoolonderrig wat Afrikane in onderdanige posisies aan blankes uitgebeeld het (Maake 2000:139).

Literêre vertaling uit Engels en verskeie Europese tale in Afrikaans het ook dikwels nasionalistiese of apartheidsdoeleindes bevorder. Literêre vertalings in Afrikaans was, nes vertaling in die Bantoetale, aan sensuurbeperkings onderworpe en móés die apartheidsideologie dus óf ondersteun óf ten minste nie teengaan nie om uitgegee te kon word. Die politiese stelsel het in hierdie geval dus weer eens die vertaalstelsel se seleksieprosesse op die inligtings- en uitdrukkingsvlakke beïnvloed. Sedert die 1960’s is ’n groot aantal bekende en gekanoniseerde Westerse werke in Afrikaans vertaal – ’n versterking van die tendens wat vroeër bespreek is. Voorbeelde van werke wat deur vertaling se selektiewe deurlatendheid in die literêre stelsel ingeneem is, sluit verskeie Griekse tragedies, Shakespeare se toneelstukke en verskeie bekende kinderboeke soos Lewis Caroll se Alice’s adventures in Wonderland in. Volgens Leti Kleyn (2013:44) het 40% van die algehele Afrikaanse literêre korpus tussen 1958 en 1965 uit vertaalde literatuur bestaan, wat natuurlik ’n baie groot persentasie is. Soos voorheen het vertalings bygedra tot die gehalte en status van die Afrikaanse literatuur deur die Afrikaanse literêre repertoire uit te brei en aan te vul met gesaghebbende Westerse werke, maar vertalings het nog steeds nie dieselfde prestige as oorspronklike literêre werke geniet nie (sien Vosloo 2010:58). Die feit dat die sogenaamde argitek van apartheid en vurige Afrikanernasionalis Hendrik Verwoerd direkteur van die uitgewer Afrikaanse Pers-Boekhandel (later Afrikaanse Pers Beperk) was, wat grootliks verantwoordelik was vir die invoer van gekanoniseerde letterkunde deur middel van vertaling, is ’n vanselfsprekende aanduiding van die sterk kommunikatiewe koppeling tussen die politieke en literêre stelsels. Die politieke stelsel se gebruik van sensuur dui ook op erkenning van die literêre stelsel se vermoë om ideologieë te versprei wat maghebbendes kon bedreig. Versetkragte was egter sterk genoeg om weë om hierdie beperkings te vind deur middel van sogenaamde versetvertaling.

Wat hier as versetvertaling bestempel is, verteenwoordig ’n poging deur skrywers,⁶ in die geval van Afrikaans veral skrywers van die bekende Sestigerbeweging, om versetliteratuur wat teen apartheidsideale gekant was, na ander samelewings te versprei omdat dit vanweë die invloed van die politiese stelsel en die outopoiëtiese funksionering van die literêre stelsel op daardie stadium nie binne die Suid-Afrikaanse literêre stelsel geduld kon word nie. Afrikaanse versetliteratuur is gewoonlik deur Afrikaanse skrywers self in Engels vertaal, waaruit dit dan weer in verskeie internasionale tale, maar veral Europese tale, vertaal is. Die vertaalhandeling self was dus ’n vorm van verset, omdat dit die verspreiding van inligting wat teen apartheid gekant is na ander stelsels moontlik gemaak het, waar die betogingsfunksie teen apartheid indirek uitgevoer kon word. Vertaling het in hierdie geval gefunksioneer deur inligting (nie noodwendig in die sin van “feite” nie, maar as estetiese anti-apartheidsideologeme) in ’n taalmedium oor te sit wat dit “opneembaar” gemaak het deur stelsels in die omgewing. Die feit dat inligting veral deur Westerse stelsels opgeneem is, is ’n aanduiding van die ideologiese eienskappe van hierdie stelsels, wat weens heersende liberalisme in hierdie stelsels tydens hierdie periode “vatbaar” was vir die stimulanse wat die Afrikaanse versetliteratuur verskaf het. Die ideologieë wat Afrikaanse versetvertaling in die eerste plek gestimuleer het (soos eksistensialisme en sogenaamde “counter-culture”), het trouens oorspronklik in Westerse samelewings ontstaan, wat dui op ’n rekursiewe ideologiese invloed. Die ideologieë van Westerse samelewings in die omgewing het die Suid-Afrikaanse stelsel met ander woorde gestimuleer, maar die outopoiëtiese eienskappe van die stelsel het nie die vermeerdering van oorstemmende kommunikasie binne die stelsel direk toegelaat nie, wat vertaling as ’n tipe toevlug ontlok het en Westerse stelsels gestimuleer het om sterker politiese stimulanse op die Suid-Afrikaanse stelsel te rig om te konformeer.

In terme van vertaaltendense verteenwoordig die uitvoer van Afrikaanse versetliteratuur na die buiteland vanaf die 1960’s ’n baie belangrike verandering. Vir die eerste keer ooit is Afrikaanse literatuur in baie groot hoeveelhede deur middel van vertaling uitgevoer en het Afrikaans in die literêre konteks ’n belangrike brontaal in vertaalaktiwiteite geword. Soos in die geval van administratiewe vertaling het dit die status aangedui wat Afrikaans verwerf het (in hierdie geval as ’n literêre taal). Die prominensie van versetliteratuur in hierdie vertaaltendens is egter van groter belang, want dit dui ’n ideologiese verandering binne die Suid-Afrikaanse stelsel aan wat ’n nuwe era in die stryd teen apartheid verteenwoordig het. Hierdie verandering het die verspreiding van versetideologieë na die boonste vlakke van die Suid-Afrikaanse samelewing behels waar dit deur Afrikaner-intellektuele bevorder is. Alet Kruger (2012:277) verduidelik dat Afrikaanse skrywers voor die 1960’s nasionalistiese ideale oor die algemeen ondersteun het en ’n belangrike rol gespeel het in die ontwikkeling van ’n verhewe Afrikaneridentiteit. Afrikaner-intellektuele het egter toenemend ontnugter geraak met regeringsideale (onder andere as gevolg van hulle aanraking met Westerse ideologieë, soos daar reeds genoem is) en het hulle tot versetliteratuur gewend om hulle misnoeë te uiter. Op die kommunikatiewe uitdrukkingsvlak het dit gewoonlik die uitbeelding van geweld, rassekonflik, interkulturele liefdesverhoudings en weerstand teen die establishment behels (Kruger 2012:279). Skrywers wat van versetvertaling gebruik gemaak het, sluit onder andere André P. Brink, Breyten Breytenbach, Elsa Joubert, Chris Barnard, Etienne Leroux en Bartho Smit in, van wie die produktiefste skrywers Brink en Breytenbach was (wat albei selfvertalers was).

Brink en Breytenbach se bydraes tot literêre uitvoer deur middel van vertaling was enorm. Breytenbach se poësie is buiten in Engels hoofsaaklik in Wes-Europese tale soos Frans, Nederlands, Duits en verskeie Skandinawiese tale vertaal. Brink se prosa het ’n nog groter gebied as Breytenbach se werk bereik, met ’n groter verspreiding na Noord- en Oos-Europa, Rusland en selfs die Midde-Ooste en Asië. Wes-Europa en die Engelssprekende wêreld was egter die gewildste bestemmings. Belangrike bydraes van ander bekende skrywers sluit Elsa Joubert se roman Die swerfjare van Poppie Nongena (1978) in (terloops ook ’n selfvertaling) wat in 13 tale vertaal en is in 2002 aangewys as een van die top-100 boeke wat in die 20ste eeu in Afrika gepubliseer is. Verskeie ander werke deur Joubert is ook in Engels vertaal. Chris Barnard se drama Die rebellie van Lafras Verwey (1971) is in vyf tale vertaal (Nederlands, Frans, Engels, Italiaans en Tsjeggies) en drie van sy ander werke is in o.a. Engels, Nederlands en Duits vertaal. Bartho Smit is in die buiteland vir sy toneelstukke bekend, waarvan talle in Engels vertaal is. Sy Putsonderwater (1962) kon nie in Suid-Afrika opgevoer word nie weens sy uitbeelding van ’n liefdesverhouding tussen twee mense van verskillende rasse, maar is met groot sukses in Vlaams opgevoer. Die Engelse vertaling van Smit se toneelstuk Die verminktes (1960) het in 1960 die Encyclopaedia Britannica-prys gewen. Vyf van Etienne Leroux se werke is in Engels vertaal en ander skrywers. o.a. John Miles en Abraham H. de Vries, se werk is ook hoofsaaklik in Engels vertaal. ’n Paar nie-Sestigers, soos Dalene Matthee, het ook literêre sukses behaal deur vertaling tydens die apartheidsera, maar die hooftendens was die vertaling van betrokke literatuur. Brink en Breytenbach se werk was dus nie alleen in die grootskaalse literêre uitvoertendens nie en die hele Sestiger-beweging het vertaaltendense beduidend beïnvloed.

Vertaaltendense tydens die apartheidsera dui dus sowel die invloed van Afrikanernasionalisme en apartheidsideologieë as die opkoms van liberale en egalitêre ideologieë aan en die oorgang na ’n demokratiese regering word op ideologiese gebied voorspel deur die veranderinge in vertaaltendense.

4.4 Vertaling in die demokratiese era (1994–)

Die afskaffing van apartheid en die instelling in 1994 van ’n demokratiese regering waarin alle rasse die stemreg het, het groot veranderinge in terme van dominante ideologieë en taalbeleid tot gevolg gehad. Kort ná demokratisering is nege Bantoetale naas Engels en Afrikaans as amptelike tale erken. Dit verteenwoordig dus ’n groot verandering in vergelyking met die vorige taalbeleid. As gevolg van die dalk oorambisieuse aard van hierdie taalbeleid, gepaard met ’n neoliberalistiese ideologie wat in die politieke stelsel en dus staatsadministrasie heers, het taalbeleid en ander tipes sosiale hervorming egter nie die sosiale stratifikasie wat tydens apartheid in stand gehou is, wesenlik kon verander nie. Neoliberalisme word in hierdie geval gekenmerk deur bevordering van die vryemarkstelsel, gesteun deur ’n nou praktiese definisie van demokrasie, eerder as die radikale deelnemende projek wat verskeie lede van die ANC in gedagte gehad het (Bond 2014:1). Hierdie ideologie ondersteun dus ’n vorm van kapitalisme wat gekenmerk word deur ’n laissez-faire ekonomiese houding eerder as radikale ekonomiese (asook opvoedkundige en ander) hervorming en ’n pragmatiese ingesteldheid wat voorkeur aan Engels tot gevolg het. Soos ander tipes hervorming, het taalhervorming so te sê “op papier” gebly en dit is nie in werklike hervorming omgesit nie. Die regering is tot dusver baie nalatig in die toepassing van die amptelike tale in amptelike kontekste, wat lei tot wat Stephen May (2003:35) “resigned language realism” (gelate taalrealisme) noem. Hierdie tipe taalpragmatisme behels verengelsing ten koste van Afrikaans en die amptelike Bantoetale (Kruger, Kruger en Verhoef 2007:36). Dit beteken dat ’n de facto-verskuiwing vanaf amptelike tweetaligheid na eentaligheid in sekere belangrike funksiestelsels (bv. die politieke, ekonomiese en onderwysstelsels) plaasgevind het. Afrikaans as kommunikasiemedium het dus status op hierdie gebiede verloor, terwyl die ander amptelike tale nie die status van hoëfunksietale ten volle kon bereik nie. Dit beteken dat taalgrense in die praktyk hoofsaaklik die domein van die Afrikaanse medium beïnvloed het, wat in die hoër vlakke van sekere funksiestelsels gekrimp het, terwyl die domeine van die Bantoetale in min of meer dieselfde posisie gebly het. ’n Gebrek aan vertaling is grootliks hieraan aandadig.

Die feit dat nie alle Suid-Afrikaners oor voldoende kennis van Engels beskik nie, maak die dominansie van Engels in die hoër vlakke van die Suid-Afrikaanse samelewing baie problematies, aangesien dit weer eens sosiale uitsluiting tot gevolg het. ’n Gebrek aan Engelsgeletterdheid bevorder met ander woorde dieselfde proses wat onder apartheid beskryf is, wat Myers-Scotton (1993:149) “elite closure” (elitesluiting) noem, waardeur sosiale ongelykhede behou word, in hierdie geval deur die behoud van uitsluitende taalgrense. Verder lei die dominansie van Engels tot miskenning van die kulture waarvan die ander amptelike tale verteenwoordigend is, en in hierdie verband is beide die kommunikatiewe en die uitdrukkingsfunksies van tale belangrik.

Teen hierdie agtergrond is die posisie van Afrikaans uniek. Alhoewel Afrikaans sedert demokratisering status verloor het, is die status van Afrikaans nie in alle opsigte gelykstaande aan dié van die Bantoetale nie. Alhoewel Afrikaans in terme van amptelike gebruik miskenning met die Bantoetale deel, is die taal op kulturele en selfs opvoedkundige/akademiese vlak nog betreklik sterk. Vertaalneigings dui veral die magsbehoud van Afrikaans as kultuurtaal aan, wat veral in vertaaltendense in die literêre en mediastelsels sigbaar is. In hierdie sin dien Afrikaans moontlik as ’n voorbeeld van hoe taalgebruik kulturele erkenning teweeg kan bring onder die Bantoetale (ten spyte van die beperkings wat die politieke stelsel uitoefen) en bied vertaalaktiwiteite in Afrikaans moontlike oplossings vir ten minste die kulturele newe-effekte van die neiging na eentaligheid. In hierdie verband is vertaling in die konteks van transformasie, soos deur Antjie Krog bevorder, belangrik. Oplossings vir die probleem van toegang tot inligting en praktiese sosiale insluiting verg egter ook ’n drastiese toename in vertaalaktiwiteite in staatsadministrasie en essensiële sosiale funksies – ten minste tot opvoeding in kommunikasievaardighede in Engels genoegsaam verbeter (indien eentaligheid die pragmatiese doel is).

Aangesien literêre vertaalaktiwiteite die duidelikste aanduiding van die kulturele posisie van Afrikaans bied, sal die bespreking van vertaalneigings onder hierdie afdeling fokus op literêre vertaling en nie vertaling gestimuleer deur die mediastelsel in ag neem nie. Kleyn (2013:120) verduidelik dat die Suid-Afrikaanse boekmark, wat vertaling betref, oorheers word deur vertalings van Christelike fiksie en niefiksie, romans, selfhelpgidse, sielkundige boeke en ’n groot hoeveelheid kinder- en jeugliteratuur, wat hoofsaaklik uit Engels vertaal word. Op die gebied van kinder- en jeugliteratuur is die persentasie vertaalde werke besonder groot – volgens Kleyn en Snyman (2010:30) 32% in 2008. Buiten hierdie genres word ook nog bekende Westerse literatuur vertaal, en Kleyn (2013:122) identifiseer ’n opbloei in hierdie tipe vertaling sedert die vroeë 2000’s. Wat bellettristiese literatuur betref, is vertaling uit Nederlands gewild en is onder meer Herman de Coninck, Harry Mulisch, Karel Glastra van Loon, Gerrit Komrij en Adriaan van Dis sedert 1994 vertaal. Hierdie tipes vertaling voeg, soos voorheen, bekende letterkundige werke tot die Afrikaanse kanon toe en verryk daardeur die Afrikaanse literêre korpus. Dit moet ook in ag geneem word dat vertaling uit Engels plaasvind ten spyte van die toeganklikheid van oorspronklike Engelse tekste aan talle Afrikaanse lesers. Hierdie situasie beklemtoon die “luukshede” wat die Afrikaanse boekmark kan bekostig omdat vertaling nie hoofsaaklik ter wille van kommunikatiewe noodsaaklikheid onderneem word nie, maar ter wille van gemak, wat gevolglik as ’n tentoonstelling van die kulturele status en ekonomiese waarde van Afrikaans dien.

Vertaling uit Afrikaans bied waarskynlik ’n nog duideliker voorbeeld van die kulturele status van Afrikaans aangesien Afrikaanse literatuur steeds, ten spyte van die afwesigheid van die versetmotivering, op ’n betreklik groot skaal uitgevoer word. André P. Brink is steeds die mees vertaalde Afrikaanse skrywer sedert die aanvang van die nuwe politieke bedeling (met 95 rekords op die Index Translationum – Unesco se aanlyn bibliografie van vertalings). Breyten Breytenbach, Karel Schoeman, Ingrid Jonker en ander skrywers uit die vorige era word tans ook gereeld vertaal. ’n Verskuiwing van die gewildheid van betrokke Afrikaanse literatuur na gewilde genres het egter plaasgevind, wat daarop dui dat die bekendheid van Afrikaanse literatuur oorsee nie steeds staatmaak op die “publisiteit” wat apartheid verskaf het nie. ’n Nuwe generasie skrywers geniet tans bekendheid oorsee as gevolg van vertaling, van wie die spanningsverhaalskrywer Deon Meyer die meeste sukses behaal het. Meyer is al in Engels, Duits, Nederlands, Frans, Italiaans, verskeie Skandinawiese tale en Tsjeggies en Bulgaars vertaal en het 47 rekords op die Index Translationum – heelwat meer as van die betrokke skrywers van die vorige generasie. Ander nuwe-generasie-skrywers wat bekendheid geniet deur middel van vertaling is Marita van der Vyver, wie se roman Griet skryf ’n sprokie (1992) in tien tale vertaal is, en Marlene van Niekerk, wie se roman Triomf (1995) in Engels, Nederlands, Duits, Sweeds, Frans en Italiaans vertaal is. In Nederland en Vlaandere is onder andere Etienne van Heerden, Marlene van Niekerk, Riana Scheepers, Dan Sleigh, Marita van der Vyver en Ingrid Winterbach nie bloot literêre randfigure nie; Yves T’Sjoen (2013:27) verduidelik: “[Zij figureren] in strategische repertoires van critici en nemen met hun romans deel aan het poëticale discours in het Nederlandse literaire systeem.” Die Afrikaanse digters Antjie Krog en Ingrid Jonker is volgens T’Sjoen (2013:20) bekend as aktiviste eerder as digters, maar die positiewe ontvangs van die digter Ronelda S. Kamfer se werk in Nederlands is volgens T’Sjoen uitsonderlik omdat Kamfer as digter eerder as aktivis bekend is (al is haar werk ook aktivisties) en dit dui dalk op ’n soortgelyke verandering as wat in die prosawêreld sigbaar is. Buiten internasionale vertalings, word Afrikaanse literatuur ook plaaslik in Engels vertaal. Kleyn (2013:124) bied verskeie redes hiervoor aan, soos die bekende konteks en temas, die feit dat vertaalregte maklik verkrygbaar is en die bemarkbaarheid van skrywers wat in Afrikaans sukses behaal het.

Hierdie vertaalneigings toon dat die Afrikaanse literêre mark nie net by die verrykende funksie van die vertaling van internasionale publikasies in Afrikaans baat nie, maar ook aanhou om hoëgehalte-literatuur te produseer, waarvoor daar plaaslik en internasionaal ’n mark is. Die neiging weg van betrokke literatuur dui daarop dat die keuse vir die invoer van Afrikaanse literatuur deur internasionale stelsels nou hoofsaaklik deur estetiese of vermaaklikheidsvereistes eerder as politieke kwessies beïnvloed word. Die uitvoerbaarheid van Afrikaanse literatuur is ’n duidelike aanduiding van die status van Afrikaans as ’n kultuurtaal en moet weer eens vergelyk word met die status van die Bantoetale in die literêre stelsel. Alhoewel die Bantoetale wel tot ’n redelike mate in die mediastelsel gebruik word, en alhoewel hierdie gebruike wel bydra tot kulturele erkenning, beperk hulle skaarsheid in geskrewe genres hierdie tale se status weens die prestige wat aan geskrewe diskoers gekoppel is. Hierdie idee word deur Kruger, Kruger en Verhoef (2007:45) ondersteun, wat geskrewe taal as ’n belangrike simbool van etniese identiteit beskou. Wat die literêre stelsel betref, word literatuur in die Bantoetale, in teenstelling met Afrikaans, byna uitsluitlik vir onderwysdoeleindes gepubliseer, soos onder apartheid. Volgens 2011-statistieke was 54% van alle algemene boeke (resepteboeke, kinderboeke, woordeboeke, literatuur en ander boeke buiten akademiese of opvoedkundige boeke) wat gepubliseer is, Engels, 45% Afrikaans en slegs 1% in die gekombineerde Bantoetale in dié jaar (Möller 2014:49).

Die miskenning van literatuur in die Bantoetale wat uit die bogenoemde statistieke blyk, is trouens ook sigbaar wanneer literêre vertaalneigings in Afrikaans bestudeer word. Alhoewel vertaling van Westerse boeke ’n verrykende onderneming bly, is Eurosentriese neigings in Afrikaanse vertaling problematies ten opsigte van transformasie en versoening. Die gebrek aan vertaling in Afrikaans van plaaslike literatuur in die Bantoetale (met inagneming van die skaarsste van sodanige literatuur), of Afrikaliteratuur oor die algemeen (in enige van die Afrikatale of voormalige koloniale tale van Afrika) dui op ’n toestand van isolasie en distansiëring van Afrika ten gunste van Europese affiliasie. Op hierdie manier word Eurosentriese ideologieë in Afrikaanse vertaalaktiwiteite gemanifesteer. Van die min uitsonderings op hierdie neiging in die demokratiese era is die Afrikaanse vertaling van Nelson Mandela se Long walk to freedom, ’n nuwe Afrikaanse vertaling van Tomas Mofolo se Chaka en Afrikaanse vertalings van inheemse letterkunde wat gedoen is as deel van verskeie projekte wat deur Antjie Krog onderneem is. Die digbundels Met woorde soos met kerse (2002) en die sterre sê “tsau” (2004), wat vertalings van gedigte uit verskeie inheemse tale bevat, het uit hierdie projekte ontstaan. Onlangs was Krog betrokke by die vertaling van ’n reeks klassieke boeke uit Zoeloe, Xhosa, Sotho en Tswana in Engels. Die reeks bestaan uit ses romans, een draaiboek en een digbundel en is in November 2018 deur Oxford University Press SA uitgegee. Krog bevorder interkulturele vertaling as ’n oplossing vir die probleem van kulturele ongelykheid en beywer haar om meertaligheid en interkulturele opvoeding deur vertaling te versprei. Sy sien wedersydse vertaling as ’n manier om die hegemonie wat Afrikaans en Engels in die literêre konteks besit, af te breek en gelykheid en respek te bewerkstellig. Alhoewel dit maklik is om oortuig te wees dat vertaling ’n weg bied om rasseversoening en transformasie voort te bring, bied die invloed van die ekonomiese stelsel op die literêre stelsel in hierdie opsig ’n groot hindernis. Dit beteken dat vertalings in of uit Afrikaans hoofsaaklik deur ekonomiese motiverings beïnvloed word en dat vertalings met ’n “transformatiewe” motivering wat moontlik met nog heersende Eurosentriese ideologieë bots, skaars is en nie dominante neigings kon beïnvloed nie. Die koppeling tussen die ekonomiese en literêre stelsels speel dus ’n belangrike rol in die bepaling van literêre vertaaltendense in teenstelling met die vorige bedeling waar die politieke stelsel die grootste invloed uitgeoefen het. Dit maak natuurlik sin binne ’n ideologiese atmosfeer van neoliberalisme. Die invloed van ’n tipe ideologie wat grootskaalse aanvaarding van Afrikaliteratuur in Afrikaans weerstaan, lê egter op sy beurt agter die gedrag van hierdie stelsels. Of ’n transformatiewe ideologie hierdie ideologie sal omverwerp, is moeilik om te voorspel en hang waarskynlik van verwikkelinge in die politiese stelsel af.

Laastens is die geval van Afrikaans “voorbeeldig” in die sin dat Afrikaans kultuurstatus kon behou, veral in die literêre en mediastelsels, ten spyte van die gebrek aan regeringsondersteuning van die amptelike tale, maar vertaling se rol in die verkryging/behoud van kultuurstatus is nie noodwendig herhaalbaar in die geval van die Bantoetale sonder instaatstellende ideologiese motivering nie. Die potensiaal wat vertaling besit om kultuur- en taalstatusse te bevorder, word nietemin beklemtoon deur die bespreking van vertaling in die konteks van Afrikaans. Afrikaanse vertaaltendense se uitdrukking van heersende Eurosentriese tendense is egter nie voorbeeldig wat postapartheid transformasie betref nie en het waarskynlik met mag te make in die sin dat wedersydse “vertaalhandel” ’n afbreek van kultuurgebonde sosiale stratifikasie impliseer terwyl daar juis gepoog word om ’n verhewe status (bo ander kulture) te behou.

5. Ten slotte

Deur breedweg na Afrikaanse vertaaltendense deur die geskiedenis te kyk met die klem op vertaling se selektief deurlatende funksie, wat deur ideologieë en magsverhoudings beïnvloed word, is ’n sosiaal gekontekstualiseerde blik op geskrewe Afrikaanse vertaling deur die geskiedenis in hierdie artikel gebied.

Daar is gesien dat vertaling as grensverskynsel funksioneer deur die kommunikasie van spesifieke funksiestelsels van die moderne samelewing oor taalgrense te bemiddel en dat die selektiewe funksie van die vertaalstelsel dikwels ’n uitdrukking van ideologieë en magsverhoudings is. Die kommunikasie wat deur vertaling se selektiewe deurlatendheid in stelsels ingevoer word of binne stelsels gedupliseer word oor interne taalgrense, word beïnvloed deur heersende ideologieë in die betrokke stelsels, en vertaalkeuses dien dus as ideologeme. Die ideologieë wat deur vertaalaktiwiteite uitgedruk word, weerspieël of bevorder ook dikwels magsverhoudings. Daar is gesien dat sosiale maghebbers die produksie van kommunikasie oorheers en vertaling strategies gebruik in ’n poging om hulle ideologieë te bevorder en die aksiemoontlikhede van ander te beperk, maar pogings om magsverhoudings deur vertaling te ondermyn is ook uitgewys. Daar is uitgewys dat verskillende ideologieë en magsverhoudings terselfdertyd ’n invloed op vertaalde kommunikasie kan uitoefen.

Afrikaanse vertaaltendense deur die geskiedenis is dus besonder illustratief van die verwantskap tussen vertaling en sosiale faktore soos mag en ideologie, en Luhmann se TSS bied ’n interessante manier om die ideologiese en magsverwante funksie van vertaling uit te wys, veral wanneer Tyulenev se toepassing van TSS op vertaling gebruik word. Alhoewel TSS slegs een moontlike beskouing van vertaling as ’n sosiale praktyk binne die konteks van die samelewing verteenwoordig en geensins as die beste of enigste teoretiese benadering voorgehou word nie, word die insigte wat deur die toepassing van hierdie stelselteorie verskaf word, tog as baie waardevol beskou. Hierdie benadering ontbloot nie net vertaling se soms versteekte koppeling met magsverhoudings en ideologieë nie, maar is ook waardevol in die erkenning van die beperkings wat sosiale eienskappe op vertaalhandelinge uitoefen. Dit is veral belangrik wanneer voorstelle ten opsigte van vertaling se ideale sosiale funksionering deur akademici na vore gebring word. In hierdie gevalle moet daar erken word dat vertaalneigings beïnvloed word deur ideologiese tendense en magsverhoudings en die invloed van hierdie sosiale magte moet nie onderskat word nie. Terwyl die sosiale beperkings wat sosiale kragte op vertaling uitoefen onder ’n struktuurgerigte benadering beklemtoon word, is modelle wat menslike toedoen beklemtoon, dalk nuttiger ten opsigte van voorstelle oor hoe vertaaltendense ten goede verander kan word en vertaalprobleme opgelos kan word. Hierdie twee benaderings kan mekaar op produktiewe maniere komplementeer deur gesamentlik by te dra tot diskoers ten opsigte van ingewikkelde taalprobleme wat Suid-Afrika tans kwel.

Die gevolgtrekkings wat uit die toepassing van TSS op vertaling voortvloei, het ook teoretiese waarde, aangesien dit die konseptualisering van vertaling kan verbreed, veral deur die “ontmaskering” van vertaling se rol as ’n sosiale verskynsel. Dit is veral in die Suid-Afrikaanse konteks nodig, waar dit ’n bydrae kan lewer tot die uitbreiding en vestiging van ’n plaaslik-gegronde Suid-Afrikaanse vertaalteorie.

Bibliografie

Bakhtin, M. 1981. The dialogic imagination. Austin: University of Texas Press.

Bangstad, S. 2007. ISIM Dissertations: Global flows, local appropriations: Facets of secularisation and re-Islamization among contemporary Cape Muslims. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Benedix. R. 1913. Dokter Wespe: blyspel in vyf bedrywe, uit de Duits van Roderich Benedix; vry oorgewerk in Afrikaans. Vertaal deur D.G. Conradie. Stellenbosch: Afrikaanse Nasionale Pers.

Beukes, A.-M. 2007a. Governmentality and the good offices of translation in 20th Century South Africa. Southern African Linguistics and Applied Language Studies, (25)2:115–30.

—. 2007b. On language heroes and the modernising movement of Afrikaner nationalism. Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 25(3):245–58.

Bond, P. 2014. Elite transition. Londen: Pluto Press.

Dangor, S.E. 2008. Arabic-Afrikaans literature at the Cape. Tydskrif vir Letterkunde, 45(1):123–32.

Davids, A. 1991. The Afrikaans of the Cape Muslims from 1815–1915: A socio-linguistic study. Meestersverhandeling, Universiteit van Natal.

Evans, N. en M. Seeber (reds.). 2000. The politics of publishing in South Africa. Londen: Holger Ehling Publishing Ltd. / Scottsville: University of Natal Press.

Gambier, Y. en L. van Doorslaer (reds.). 2012. Handbook of translation studies (Volume 3). Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins.

Haron, M. 2001. The making, preservation and study of South African Ajami mss and texts. Sudanic Africa, 12:1–14.

Hermans, T. 2007. The conference of the tongues. Manchester: Saint Jerome.

Hobsbawm, E. 1994. The rise of ethnolinguistic nationalism. In Hutchinson en Smith (reds.) 1994.

Hutchinson, J. en A.D. Smith (reds.). 1994. Nationalism. Oxford: Oxford University Press.

Index Translationum. 2013. http://www.unesco.org/xtrans (21 September 2017 geraadpleeg).

Khalema, N.E. 2016. Linguicism and nationalism: A post-colonial gaze on the promotion of Afrikaans as a national language in apartheid South Africa. International Journal of Language Studies, 10(1):91–110.

Kleyn, L. 2013. ’n Sisteemteoretiese kartering van die Afrikaans literatuur van die tydperk 2000–2009: Kanonisering van die Afrikaanse literatuur. Doktorale proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Kleyn, L. en M. Snyman. 2010. “Haai, Jaco Jacobs! Wanneer skryf jy ’n regte boek?” ’n Bestekopname van kinder- en jeugboeke (1999–2009). Mousaion, 28(2):26–49.

Kruger, A. 2012. Translation, self-translation and apartheid-imposed conflict. Journal of Language and Politics, 11(2):273–92.

Kruger, J.-L., H. Kruger en M. Verhoef. 2007. Subtitling and the promotion of multilingualism: The case of marginalised languages in South Africa. Linguistica Antverpiensia, New Series – Themes in Translation Studies, 6:35–49.

Kymlicka, W. en A. Patten (reds.). 2003. Language rights and political theory. Oxford: Oxford University Press.

Loimeier, R. 2013. Muslim societies in Africa: A historical anthropology. Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press.

Luhmann, N. 1995. Social systems. Stanford: Stanford University Press.

—. 2012. Theory of society (Volume 1). Stanford: Stanford University Press.

Maake, N. 2000. Publishing and perishing: Books, people and reading in African languages in South Africa. In Evans en Seeber (reds.) 2000.

May, S. 2003. Misconceiving minority language rights: Implications for liberal political theory. In Kymlicka en Patten (reds.) 2003.

Mendelssohn, S. 1979. A South African bibliography to the year 1925. Londen: Mansell.

Möller, J. 2014. Multilingual publishing: An investigation into access to trade books through the eleven official languages in South Africa. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Mwepu, D.N. 2008. Government's contribution to the development of translation in South Africa (1910–1977). Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 26(1):87–96.

Myers-Scotton, C. 1993. Social motivations for code-switching: Evidence from Africa. Gloucestershire: Clarendon Press.

Nienaber, G.S. en P.J. Nienaber. 1943. Die opkoms van Afrikaans as kultuurtaal. Pretoria: Van Schaik.

Picard, L. 1909. Die neef als oom: oergeset in Afrikaans. Vertaal deur D.G. Conradie, Kaapstad: Van de Sandt de Villiers.

Pym, A. 2014. Method in translation history. Londen, New York: Routledge.

Retief, K. 1993. Koran se boodskap maklik in Afrikaans oorgedra. Die Burger, 9 Maart, bl. 6.

Salevksy, H. en I. Müller. 2011. Translation as systemic interaction: A new perspective and a new methodology. Berlyn: Frank & Timme.

Segre, S. 2014. Contemporary sociological thinkers and theories. Farnham: Ashgate.

Seidl, D. 2004. Luhmann’s theory of autopoietic social systems. Munich Business Research 2. München: Ludwig Maximillians-universiteit.

Teer-Tomaselli, R. 2015. Language, programming and propaganda during the SABC's first decade. African Journalism Studies, 36(2):59–76.

T’Sjoen, Y. 2013. Beloken blikvelden in de Lage Landen: Eenentwintigste-eeuwse receptie van Nederlandse vertalingen van Afrikaanse poëzie. Tydskrif vir Letterkunde, 50(1):16–35.

Tyulenev, S. 2009. Why (not) Luhmann? On the applicability of social systems theory to translation studies. Translation Studies, 2(2):147–62.

—. 2012a. Social systems and translation. In Gambier en Van Doorslaer 2012.

—. 2012b. Translation and the westernisation of eighteenth-century Russia: A social-systematic perspective. Berlyn: Frank & Timme.

—. 2014. Translation as a social fact. The Journal of the American Translation & Interpreting Studies Association, 9(2):179–96.

Van Maurik, J. 1908. Fyne beskuite: ’n blyspel in vyf bedrywe. Vertaal deur D.G. Conradie. Kaapstad: Van de Sandt de Villiers.

Van Selms, A. 1951. Arabies-Afrikaansche studies – ’n tweetalige (Arabies en Afrikaanse) kategismus. Leiden: N.V. Noord Hollandsche Uitgewers.

Vosloo, F.A. 2010. Om te skryf deur te vertaal en te vertaal deur te skryf: Antjie Krog as skrywer/vertaler. Doktorale proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Wolf, M. 2007. Introduction: The emergence of a sociology of translation. In Wolf en Fukari (reds.) 2007.

Wolf, M. en A. Fukari (reds.). 2007. Constructing a sociology of translation. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins.

Eindnotas

¹ Die ander stelsels in TSS is nie van belang in hierdie artikel nie.

² Ek neem kennis van die feit dat navorsers in die vertaalkunde, soos Kobus Marais, juis die teenoorgestelde metodologie voorskryf, naamlik een wat kompleksiteit omhels. Hier verwys ek na “tradisionele” stelselteoretiese benaderings eerder as ontluikende benaderings en neem die gevestigde roete, maar kompleksiteitsteorieë bied ’n interessante invalshoek wat in toekomstige navorsing oorweeg sal word.

³ Die term Bantoetale word in hierdie geval gebruik om die taalfamilie aan te dui en nie op die neerhalende manier waarop Bantoe geskiedkundig gebruik is nie. Die term word bo Afrikatale verkies omdat ook Afrikaans en die Khoisantale as Afrikatale beskou word, maar daar behoefte aan ’n onderskeid bestaan. Bantoe word verder bo die term Sintoe verkies omdat dit meer algemeen in verband met die Suid-Afrikaanse tale gebruik word. Omdat die artikel nie spesifiek taalkundig is nie, word ’n algemene term met ander woorde bo ’n taalkundige term verkies.

⁴ Radioverbonde vertaalaktiwiteite word ook onder die kategorie van geskrewe vertalings bespreek omdat hulle op geskrewe tekste staatmaak, al word hulle nie as sulks voorgestel nie. In hierdie verband verskil hulle van vertolkte diskoers, wat nie in die artikel bespreek word nie.

⁵ Daar was natuurlik talle moedertaalsprekers van Engels en Afrikaans wat nie wit was nie, veral as die bruin Afrikaanssprekende gemeenskap in ag geneem word, maar veral Afrikaans se verbinding met “anderskleuriges” is nie beklemtoon nie, soos daar reeds genoem is.

⁶ Swart skrywers en wit Engelssprekende skrywers was ook deel van hierdie beweging en dit was geensins beperk tot Afrikaanse skrywers nie, hoewel Afrikaanse skrywers ’n beduidende bydrae gelewer het.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Mag en ideologie in die Afrikaanse vertaalgeskiedenis appeared first on LitNet.

Opsomming

In hierdie artikel word die uitspraak van die Gaum-saak wat handel oor lidmate wat die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) hof toe geneem het as gevolg van besluite wat gedurende die 2016 Buitengewone Algemene Sinode-sitting geneem is oor selfdegeslagverhoudings, en veral die regsgevolge in verband met die nienakoming van prosedurereëlings, bespreek. Eerstens word daar in die artikel gefokus op die inwin van regsadvies en die belang daarvan veral waar die kerk as ’n party by ’n hofsaak betrokke is. Die res van die artikel fokus op die uitspraak van die hof in die Gaum-saak sover dit verband hou met tekortkominge met kerkordelike prosedurereëlings wat die NGK voor die sitting van die Buitengewone Vergadering van die Algemene Sinode tot en met die 2016-besluit gevolg het. Die regsgevolge daarvan word ook uitgelig. Tekortkominge met die voorbereiding vir die hofsaak wat prosedureel van aard is, welke tekortkominge duidelik uit die hofuitspraak blyk, word aangetoon. Laastens word enkele opmerkings oor die gesag van die hof se uitspraak oor grondwetlike kwessies gemaak om aan te toon dat die uitspraak bindend is vir navolging deur ander howe.

Trefwoorde: algemene sinode; besluite; betoogshoofde; Gaum-saak; in limine; kerkorde; Nederduitse Gereformeerde Kerk; prosedurereëlings; regsgevolge; selfdegeslagverhoudings

Abstract

Legal consequences for non-compliance with church orderly procedures according to the Gaum case regarding decisions by the General Synod of the Dutch Reformed Church

This article focuses on a court judgement delivered on 8 March 2019 in Gaum and Others v Van Rensburg NO and Others (40819/17) 2019 ZAGPPHC 52 (Gaum case) that involved members of the Dutch Reformed Church (DRC) who approached the Gauteng Division of the High Court, Pretoria for a ruling to set aside a decision of the General Synod (GS) adopted at a special meeting held during 7–10 November 2016 regarding same-sex civil unions. The aim of the meeting was to reverse a decision adopted by the General Synod during 2015. The 2015 decision, as summarised by the court, “reconfirmed the equality of all people irrespective of their sexual orientation and gave recognition to the status of civil unions between persons of the same-sex that are characterised by love and fidelity. It permitted Ministers to solemnise such unions, but placed no positive duty on a Minister of the Church to do so. This decision also removed the celibacy requirement for persons that are gay or lesbian to be ordained as a Minister or elder in the Church; such persons could thus be ordained as Ministers or elders in the Church.” The consequence of the 2016 decision was that it set aside the 2015 decision, “in that a gay or lesbian person can only be ordained as a Minister if they are celibate. Furthermore, Ministers are not permitted to solemnise same-sex civil unions.”

The legal consequences of decisions made without complying with procedures prescribed in the Church Order, including subordinate regulations adopted in support of the Church Order, as confirmed by the court, are highlighted. The importance of obtaining legal advice, especially in matters involving the Church as a party to a lawsuit and the significance thereof, is mentioned with reference to the sources of Church Law (Policy). Legal advice must be seriously considered, especially advice obtained from senior counsel. The risks of legal advice being wrong or rejected and legal advice being disclosed, thus waiving one’s right of legal advice privilege, are addressed. Unlike law of general application, Church Law such as a Church Order and subordinate regulations must be presented to a court of law by means of evidence. According to a ruling of the Supreme Court of Appeal, a court of law is not bound by how the GS interprets Church Law and a court of law can interpret it as it deems fit and can decide a matter in accordance with such interpretation. The importance of providing legal advisors with all the facts pertaining to the disputes involved is emphasised.

The court’s examination of the procedures followed by the Church to deal with appeals and objections lodged against the 2015 decision of the GS is discussed and can be summarised as follows:

• The subordinate regulations adopted by the GS provide for decisions made by the GS, synods operating within different regions, presbyterial meetings involving a few local churches, or meetings of a particular local church, to be revisited or revised, or to be subject to appeals being lodged for consideration, or for objections raised in writing involving matters of doctrine to be considered by the GS.
• The General Task Team Legal Affairs of the GS appointed an appeal body to consider and finalise all appeals lodged against the 2015 decision on behalf of the GS. Some objections received were converted into appeals. The appeals were upheld by the appeal body.
• When the court case commenced, the Church did not oppose the prayers of the applicants, namely that the decision taken by the appeal body constituted by the General Task Team Legal Affairs upholding appeals against the 2015 decision was unlawful and invalid. It was conceded by the Church that the said decision of the appeal body was in fact ultra vires (without authority),invalid and a nullity. The 2015 decision was thus still in existence and not set aside or rescinded. The court observed that appeals and objections are utilised when there is an appeal from one meeting to another meeting. This, inter alia, rendered the appeal process against the decision of the General Synod null and void: there was no further meeting to which to appeal.
• The Church also did not utilise any of the remaining procedures (revisiting/revising decisions or objections) to reconsider the 2015 decision, nor was the decision set aside prior to adopting the 2016 decision.
• The Church may also not utilise procedures to revise decisions based on past practices outside the scope of the Church Order or regulations concerned. Such procedures are also regarded as irregular.

The authors have also addressed various shortcomings with regard to preparation by the Church for the court case that involved the defending of the 2016 decision, based on constitutional requirements. A careful study of the court report served as confirmation that some of the shortcomings were material in nature. It is trite law that parties involved in review proceedings should present evidence to court in support of their case in founding and supporting affidavits, as oral evidence is allowed only in exceptional cases. It is therefore imperative that such affidavits contain all relevant facts and are as comprehensive as possible. It is also important for the respondents to respond in their affidavits to all averments made by the applicants in their affidavits. Evidence that is lacking in such affidavits cannot be supplemented in the heads of argument by counsel.

According to the court report the following shortcomings with regard to evidence that was lacking in the affidavits of the respondents were evident:

• In the heads of argument the Church accepted that the 2016 decision constituted discrimination on the basis of sexual orientation but offered no facts in the affidavits to discharge the onus by proving that the discrimination was fair.
• The Church could not justify the infringement in terms of section 36 of the Constitution, as a case of justification was not pleaded at all. However, the aspect of fairness was addressed only in the heads of argument, when the Church relied on freedom of religion. The Church, according to the court, “was thus invoking a `trump’ right; religious freedom, trumping or ousting the rights of Gaum which is the incorrect test”.
• The response of the Church to the said infringement was based on a mere denial, which is not regarded as a defence at all. The Church even submitted that no need for justification existed, as section 9 of the Constitution implies a weighing up of two competing rights – sexual orientation versus the right to religious freedom. The court rejected the argument of the Church based on the fact that it was wrong, by referring to two judgments of the Constitutional Court, namely Prinsloo v Van der Linde and Another 1997 (3) SA 1012 (CC) p554 and Harkson v Lane NO 1998 (1) SA 300 (CC) para 53 which explain the stages of an inquiry into the violation of the equality clause referred to. At this point it became evident that the Church had not prepared their defence of the 2016 decision based on the stages of an enquiry applicable to violations of human rights, and that evidence in support of such defence would be lacking in the affidavits concerned. The court referred to these shortcomings on numerous occasions during the judgment.

The court set aside both of the 2016 decisions of the GS on same-sex relationships, including the decision by the appeal body constituted by the General Task Team Legal Affairs of the Dutch Reformed Church upholding appeals against the decision on same-sex relationships of the General Synod of the Dutch Reformed Church, based on the fact that the decisions had been unlawful and were invalid. The decision of the court was based on both procedural and constitutional grounds. The authors contend that the court’s decision is binding on courts within its jurisdiction, insofar as such decisions relate to the constitutional issues as well.

The authors conclude by emphasising the importance of compliance by the Church with the Church Order and subordinate regulations, as non-compliance with prescribed procedures may render decisions unlawful, invalid, irregular, ultra vires or a nullity. It should be ensured that subordinate regulations are not inconsistent with a Church Order. Decisions by a Church may be subject to review by courts of law. Adequate preparation for court cases, based on well-considered legal advice, is essential, especially when constitutional issues are involved. Training of Church leaders involved in decision-making about knowledge and the application of Church Orders and subordinate regulations is regarded as essential to enhance qualitative decision-making about procedural and constitutional issues.

Keywords: Church Order; decisions; Dutch Reformed Church; Gaum case; General Synod; heads of argument; in limine; legal consequences; procedural arrangements; same-sex relationships

1. Inleiding

Sedert die Algemene Sinode (AS) van die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) vir die eerste keer gedurende 1986 tydens ’n vergadering van die AS ’n besluit oor homoseksualiteit geneem het (Bartlett 2017:17), welke besluit ook berus op ’n verslag “Homoseksualiteit: Wat sê die kerk?”, is verskeie kommissies aangestel om vraagstukke nie net rakende homoseksualiteit nie, maar ook rakende Skrifgesag, te ondersoek en daaroor verslag te lewer (Bartlett 2017:19). Besluite oor vermelde vraagstukke is gedurende 2002, 2004, 2007 en 2013 deur die AS oorweeg. Dit blyk dat homoseksualiteit nie as ’n punt op die 2011-agenda van die AS bespreek is nie, maar wel saamwoonverhoudings (Bartlett 2017:162).

Verdere verslae wat op deeglike ondersoeke gevolg het, het gedurende 2015 voor die AS gedien. Dit is tydens hierdie vergadering van die AS dat ’n besluit geneem is dat hetero- en homoseksuele persone wat in ’n verhouding van persoonlike geloofsgehoorsaamheid aan die Here leef, ten volle kan deelneem aan al die voorregte van die kerk as verbondsgemeenskap en dat dieselfde Christelik-etiese standaarde (leer en lewe) geld vir die legitimasie en ordening van alle persone.¹ Hierdie besluit, wat berus het op die uitslag en aanbevelings van alle ondersoeke wat oor etlike jare geskied het, asook die leer van die kerk, toon die erns waarmee die NGK die saak bejeën het. Die besluit van die AS het egter heelwat kritiek in die media (insluitend sosiale media) ontlok.² Verskeie skriftelike besware, ook in die vorm van appèlle, is van verskillende gemeentes en lidmate van die NGK op AS-vlak ten opsigte van die 2015-besluit van die AS ontvang, waarna ook verwys word in paragraaf 46 van die 2019-hofuitspraak Gaum and Others v Van Rensburg NO and Others (40819/17) 2019 ZAGPPHC 52 (8 March 2019) (Gaum-saak). Dit het uiteindelik tot die eerste Buitengewone Sitting van die AS van 7 tot 10 November 2016³ aanleiding gegee, waartydens die 2015-besluit, soos dit aanvanklik die bedoeling was, “herroep” is (Bartlett 2017:203). Die besluit van die vergadering van die AS is met groot verontwaardiging begroet deur lidmate van die NGK,⁴ in so ’n mate dat ’n groep lidmate hulle tot die hof gewend het om die 2016-besluit van die AS te laat hersien en nietig te verklaar, wat dan ook uiteindelik gebeur het. Die Gaum-saak is deur drie regters in die Hoëhof van die Gautengse Afdeling, Pretoria aangehoor. Die Gaum-saak het op 21 Augustus 2018 voor die hof gedien en uitspraak is op 8 Maart 2019 gelewer.

Volgens die hofverslag van die Gaum-saak is slegs twee kernregsvrae oorweeg, wat soos volg gestel word:

There are no material disputes of fact in this matter. The matter raised two questions; the first is whether the 2016 decision was taken in terms of the procedure set out in the Church Order. The second relates to the substantive constitutional debate. (Gaum-saak par. 30)

Die eerste regsvraag waaroor die hof moes beslis, was of die AS-besluit van 2016 geneem is volgens die prosedures soos uiteengesit volgens die Kerkorde (2015)⁵ van die NGK. Die doel van hierdie artikel is dus om die regsgevolge en bevindinge van die hof oor die nienakoming van prosedurele aangeleenthede aan te toon.

Vir eers sal algemene opmerkings gedeel word oor die inwin van regsadvies en belang daarvan, veral waar die kerk as ’n party by ’n hofsaak betrokke is. Die res van die artikel sal fokus op die uitspraak van die hof in die Gaum-saak in soverre dit verband hou met tekortkominge wat betref kerkordelike prosedure reëlings wat tot en met die 2016-besluit deur die NGK voor die sitting van die Buitengewone Vergadering van die AS gevolg is. Die regsgevolge daarvan sal ook uitgelig word. Tekortkominge wat betref die voorbereiding vir die hofsaak wat prosedureel van aard is, welke tekortkominge duidelik uit die hofuitspraak blyk, sal ook aangetoon word. Laastens sal enkele opmerkings oor die gesag van die hof se uitspraak oor grondwetlike kwessies gemaak word, om aan te toon of die uitspraak bindend is vir navolging deur ander howe. Vir doeleindes van maklike verwysing sal daar na die lidmate wat die hofsaak teen die NGK aanhangig gemaak het as applikante, en na die NGK, waar toepaslik, as respondente verwys word. Ter stawing van feite in die artikel sal na die betrokke paragraaf/paragrawe in die hofverslag van die Gaum-saak verwys word.

2. Algemene opmerkings oor die inwin van regsadvies

In gevalle waar besluite deur die AS ingevolge kerkordelike bepalings vanuit ’n prosedurele oogpunt ernstig bevraagteken word, ontstaan die vraag onwillekeurig wat die aard van buitekerklike regsadvies, asook interne advies, gebaseer op die bronne van kerkreg was, en of dit nagevolg is. Die doel van die vraag is nie om ’n oordeel uit te spreek oor die gehalte van regsadvies nie, maar bloot om die verband tussen advies en besluitneming oor prosedurele aangeleenthede waaroor onsekerheid kan bestaan aan te spreek. Dit is om hierdie rede dat hierdie artikel eers kortliks handel oor die inwin van regsadvies en die belang daarvan aandui voordat daar verder op die Gaum-saak se uitspraak omtrent prosedurele tekortkominge gelet word.

Na die 2015-besluit van die AS was daar onsekerheid of die appèlle wat teen vermelde besluit aanhangig gemaak is, die AS se besluit van 2015 opgeskort het, al dan nie. ’n Mediaberig het aangedui dat die 2015-besluit wel opgeskort is, en dat regsadvies deur die Moderamen daaroor ingewin is (Bartlett 2017:210–1). Na inwin van verdere regsadvies is ’n besluit deur die Moderamen geneem, wat daarop dui dat die appèlle na aanleiding van die 2015-besluit nie dié besluit opgeskort het nie.⁶ Dit het tot die buitengewone sitting van die AS van November 2016 aanleiding gegee (Gaum-saak par. 47).

Wat van belang is, is dat ’n persoon wat regsadvies verlang, alle beskikbare feite en dokumentasie tot die beskikking moet stel van die persoon wat die regsadvies voorsien. Die regsvrae moet ook duidelik geformuleer word, waarsonder regsadvies kwalik moontlik is. Dit is nodig om die positiewe reg op die feite te kan toepas om regsvrae te kan beantwoord en antwoorde moet behoorlik gemotiveer en weldeurdag wees. Dit gebeur wanneer regsadvies steun op regspraak en toepaslike bronne van die reg, asook “kerkreg”,⁷ waar vrywillige verenigings soos die “kerk”⁸ betrokke is. Regsmenings wat hieraan tekort skiet, behoort geïgnoreer te word. Anders as met burgerlike reg, neem howe nie bloot kennis van kerkreg nie. Dit moet deur middel van getuienis voor die hof geplaas word. Die howe is ook nie gebonde aan die vertolking wat die kerkverband aan kerkreg gee nie.⁹

Daar kan vermeld word dat die bronne van kerkreg (vir die NGK) hoofsaaklik die volgende behels. Dit word nie noodwendig in volgorde van belangrikheid aangedui nie (Coertzen 1991:149):

• Die Bybel as Woord van God
• Die Belydenisskrifte van die Kerk
• Die Algemene Kerkorde
• Die Kerkorde van die onderskeie Sinodes
• Die reglemente, bepalinge, besluite en handelinge soos geformuleer en goedgekeur deur die onderskeie Sinodes
• Liturgiese formuliere en geskrifte vir, onder andere, bepaalde ordereëlings in die kerk en geskrifte van kerkregtelikes, asook geskrifte van ander teoloë en wetenskaplikes.

Dit is gemenesaak dat kerkreg ook beïnvloed word deur burgerlike reg soos wetgewing, waaronder die Grondwet van die Republiek van Suid Afrika, 1996, asook hofuitsprake en interkerklike en internasionale menseregte instrumente. Hiervan moet persone wat regsadvies voorsien, deeglike kennis neem. Wie ook al binne kerkstrukture met regsadviseurs skakel, het ’n groot verantwoordelikheid om volledige inligting openbaar te maak. Die gehalte van regsadvies is volkome daarvan afhanklik. Daar bestaan slegs met hoë uitsondering kitsoplossings vir regsvrae. Die vraag of ’n besluit van die AS ’n vorige besluit opskort, is nie ’n voorbeeld van ’n kitsoplossing wat met ’n SMS-boodskap of bondige e-pos beantwoord kan word nie. Volgens Bartlett (2017:209) blyk dit dat die kerk se regsadvies rakende vermelde vraag, buiten regsadvies van ’n afgetrede regter en ’n prokureur, ook op advies van twee advokate, wat SMS-boodskappe behels, berus het.

Na die 2016-besluit van die AS is verskeie regsmenings deur die respondente en applikante ingewin. Laasgenoemde het nie gehuiwer om die regsadvies wat hul bekom het, met die respondente te deel nie, wat moontlik daarop dui dat hulle daarmee gehoop het dat die saak nie in onnodige litigasie sou ontaard nie. Die respondente het genoegsame geleentheid gehad om alle beskikbare regsadvies te oorweeg. Soos met enige regsadvies kan dit deels of in geheel aanvaar of bloot nie gevolg word nie. Die gevolge daarvan om die risiko te loop dat regsadvies foutief kan wees,¹⁰ of om regsadvies wat ingewin is openbaar te maak, welke regsadvies aanvanklik as geprivilegeerd beskou is, is al deur die howe oorweeg.¹¹

3. Prosedurele tekortkominge voor en met die 2016-besluit volgens die Gaum-saak

Dit is beoog dat die effek van die AS se 2016-besluit sou wees dat alle gemeentes ingevolge artikel 43.1.1 van die Kerkorde (2015:12) daaraan gebonde sou wees (Gaum-saak par 1). Die volgende gedeelte fokus op die prosedurele tekortkominge voor en met die AS se 2016-beslissing en die regsgevolge daarvan volgens die hofuitspraak.

Die respondente het met die aanvang van die verhoor toegegee dat die beslissing van die appèlliggaam wat deur die Algemene Taakspan Regte (ATR)¹² saamgestel is, en wat die appèlle teen die 2015-beslissing gehandhaaf het, onregmatig en ongeldig was (Gaum-saak par. 4). Dit het uit die hofuitspraak duidelik geblyk dat die AS nie sy eie besluite deur middel van ’n appèlproses op Algemene Sinodale vlak kon aanspreek of hanteer nie. Klaarblyklik het die respondente hul aanvanklike regsargument dat die appèlle deur die appèlliggaam wel regsgeldig is, voor die aanvang van die hofsaak laat vaar, ook op grond van die regsadvies wat deur die applikante van senior advokate bekom is nog voordat die 2016-besluit van die AS geneem is. Volgens die regsmenings blyk dit dat artikel 23.2 van die Kerkorde (2015:7) bepaal dat die besluite van die AS bindend is en nie aan appèl onderhewig is nie. Gevolglik word reglement 19 paragraaf 6.1 van die Kerkorde (2015:88), wat bepaal dat daar wel teen besluite van die AS geappelleer kan word, welke appèlle deur ’n AS-gedelegeerde komitee (die ATR) gehanteer kan word, as in stryd met artikel 23.2 van die Kerkorde (2015:7) geag en as nietig beskou. Reglemente in die Kerkorde is ondergeskik aan die artikels van die Kerkorde en kan dus nie daarmee teenstrydig wees nie. Bartlett (2017:222–3, 236–7) verwys na die regsadvies wat van senior advokate in vermelde verband bekom is. Dit blyk dat die regsadvies deur die Moderamen kort voor die aanvang van die AS-sitting in November 2016 oorweeg is, maar nie aanvaar is nie (Bartlett 2017:242). Dit kon moontlik die indruk geskep het dat die Moderamen tot elke prys die 2015-besluit van die AS ongedaan wou maak.

Daar kan kortliks van melding gemaak word dat soortgelyke regsadvies deur die Moderamen van ’n voormalige regter bekom is wat aangedui het dat:¹³

Een beginsel wat tuishoort by enige en alle appèlle is dat ’n appèl aangeteken word na ’n instansie wat groter in statuur is as die instansie teen wie se beslissing geappelleer word. In Kerklike verband beteken dit dat daar nie in die NG Kerk ’n hoër¹⁴ liggaam as die AS is nie. Veral wanneer dit kom by die vertolking van die Skrif is daar eenvoudig net nie ’n hoër liggaam as die AS nie. Dit beteken dat ’n appèl teen ’n uitleg van die voorskrifte van die Bybel deur geen ander kerklike liggaam as juis die volgende AS kan wees nie. In die sekulêre reg sou daar eerder van ’n hersiening¹⁵ van die besluit gepraat word waar relevante oorwegings is dat nagegaan moet word of die korrekte prosedure gevolg is en indien daar nie in daardie opsig gefouteer is nie is die volgende vraag of enige redelike instansie, in die posisie van die een wat die besluit geneem het, redelikerwys tot so ’n beslissing kon gekom het. Slegs indien die bevinding is dat die besluit so onredelik is dat geen ander instansie tot so ’n bevinding kon kom nie, sal ’n hersiening in die sekulêre howe slaag. (Bartlett 2017:209–10)¹⁶

Die agbare regter gaan voort deur ’n vraag te oorweeg, naamlik of ’n appèl teen ’n kerkordelike prosedure moontlik na ’n kommissie verwys kan word, en of dit dalk tot gevolg kan hê dat, indien dit duidelik blyk dat die prosedure nie gebrekkig was nie, die appèl gevolglik nie ontvanklik is nie en dat die besluit van krag bly. Hy antwoord soos volg daarop: “In die aardse howe sal ook ’n appèl wat oor daardie boeg gegooi word slegs deur ’n hof van hoër instansie aangehoor kan word. Ek betwyfel die geldigheid van so ’n besluit deur so ’n aangestelde kommissie.”¹⁷

Na die 2015-besluit van die AS is verskeie appèlle, besware en gravamen ontvang. Volgens reglement 19 paragraaf 1.1 van die Kerkorde (2015:86) kan besluite van die kerk deur vergaderings herroep, gewysig of vervang word by wyse van revisie/hersiening (in die algemeen word die term revisie gebruik), appèl, beswaar of gravamen. Die betrokke reglement gaan verder deur aan te dui wat revisie/hersiening, appèl en beswaar asook gravamen behels, naamlik:

• Revisie/hersiening behels die hersiening van ’n besluit tydens dieselfde of ’n volgende vergadering op versoek van ’n lid van die vergadering. (Reglement 19.1.1.1)
• Appèl en beswaar behels ’n beroep op ’n meerdere vergadering wanneer ’n lidmaat en/of kerkvergadering verontreg voel oor ’n mindere kerkvergadering se besluit. (Reglement 19.1.1.2)
• Gravamen word gebruik om op die Algemene Sinode ’n ernstige beroep te doen om ’n beslissing rakende die leer van die Kerk. (Reglement 19.1.1.3)

(Vergelyk hier die Kerkorde 2015:86 en die Gaum-saak par 46.)

Die prosedure hoe daar met elkeen van vermelde prosesse te werk gegaan moet word, word ook breedvoerig in die betrokke reglement uiteengesit. Volgens die hofuitspraak het die notule van ’n vergadering van die Moderamenaangedui dat die doel van ’n buitengewone sitting van die AS in November 2016 sou wees om die beslissings van die ATR rakende die appèlle wat ontvang is te herroep en om besware, appèlle, gravamen en ander voorleggings te hanteer. Die agenda van die buitengewone sitting van die AS sou ook besprekings van die 2015-besluit en die verslag van die ATR oor die gravamen wat ontvang is, insluit (Gaum-saak par. 47).

Die appèlliggaam het intussen besluit dat die appèlle teen die 2015-beslissing gehandhaaf word en dat die 2015-besluit tersyde gestel word. Die voorsitter van die buitengewone sitting van die AS het egter tydens die vergadering besluit dat die appèlliggaam se beslissing nie oop vir bespreking is nie, aangesien die vergadering nie by magte is om daarmee te handel nie. Dit is soos volg genotuleer en aangehaal in die hofuitspraak (Gaum-saak par. 48): “Die voorsitter reël dat daar nie oor die Appèlliggaam se besluit gepraat word nie. Dit is ’n gegewe. Dit is buite die vergadering se bevoegdheid om dit te hanteer.”

Die hof maak daarvan melding dat die respondente egter, soos reeds aangedui, met die aanvang van die verhoor toegegee het dat die besluit van die appèlliggaam ultra vires, ongeldig en ’n nulliteit is. Die 2015-besluit was dus nog geldig, en is nie tersyde gestel of herroep nie (Gaum-saak par. 48). Tydens die 2016- buitengewone sitting van die AS is besluit dat daar weer op teologiese gronde oor selfdegeslagverhoudings besin moet word. Lede wat besware, besprekingspunte en gravamen ingedien het, kon die vergadering toespreek. Dit het uiteindelik tot die 2016-besluit aanleiding gegee, maar sonder dat die 2015-besluit prosedureel op die korrekte wyse herroep is (Gaum-saak par. 49).

Die hof bevind eerstens dat appèlle en besware volgens die Kerkorde benut word wanneer daar ’n appèl of beswaar teen ’n besluit van een vergadering na ’n ander (meerdere) vergadering geopper word. Gevolglik kan die 2015-besluit van die AS nie by wyse van ’n appèlprosedure tersyde gestel word nie, omdat daar nie ’n verdere (meerdere) vergadering is wat appèlle teen besluite van die AS kan hanteer nie. Die hof bevestig gevolglik hiermee die regsadvies van die senior advokate wat in opdrag van die applikante opgetree het, asook die opmerkings van die afgetrede regter wat deur die respondente genader is, waarna hier bo verwys is. Dit het veroorsaak dat die appèlproses wat gevolg is, van nul en geen waarde was nie en gevolglik onregmatig en ongeldig verklaar is. Die gevolg hiervan is dat die AS se 2015-besluit nie deur die appèlproses herroep kon word nie en die besluit steeds geldig was. Die voorsitter van die vergadering van die buitengewone sitting van die AS het dus, volgens die hof, regtens foutief gereël dat die 2015-besluit tersyde gestel word (Gaum-saak par. 53).

Tweedens is die proses om die 2015-besluit deur middel van hersiening ingevolge reglement 19, paragraaf 1.1.1 (Kerkorde 2015:86) ongedaan te maak, ook nie deur die AS benut nie en die respondente het dit toegegee. Die feit dat die appèlproses ongeldig was, het nie die opsie uitgesluit om die 2015-besluit op hersiening te neem nie (Gaum-saak par. 56).

Derdens het die respondente nie, soos voorgeskryf vir ’n gravamen, op die prosedure gesteun om die 2015-AS-besluit te wysig nie. Inteendeel, sommige gravamina is omgeskakel na ’n appèlproses wat van nul en gener waarde was. Die hof bevind dat die proses wat met ’n gravamen gevolg kon word, ’n verdere opsie was om die besluit van 2015 te heroorweeg, ten spyte van die onregmatigheid van die appèlproses. ’n Gravamen is die proses om beswaar te maak teen ’n besluit van die AS wat op die Skrif, Belydenis of Kerkorde betrekking het (Gaum-saak par. 57).

Vierdens het die respondente onoortuigend met verwysing na vorige besluite aangevoer dat kerkpraktyk soos in die verlede toegepas is om die 2015-besluit tersyde te stel, aangesien besluite van die AS, soos in 2016 besluit, bindend is totdat dit deur ’n volgende besluit verander word (Gaum-saak par. 58). Die hof bevind egter dat die Kerk nie sy eie praktyk, soos betoog, met die “tersydestelling” van die 2015-besluit gevolg het nie. Die rede daarvoor is dat, anders as met die 2015-besluit van die AS, vorige besluite as ’n punt van bespreking op die agendas geplaas is en dat dit óf tersyde gestel, óf bekragtig of bevestig is. Dit het nie met die 2015-besluit gebeur nie. Die hof bevestig ook dat die prosedure soos voorgeskryf in die Kerkorde gevolg moet word. Enige prosedure (soos ’n praktyk) wat buite die Kerkorde en reglemente hanteer word, is ’n onreëlmatigheid. Nie een van die kerkordelike prosedures is gevolg om tot die 2016-besluit te kom nie. Die kern is dat die 2015-besluit eers tersyde gestel moes word alvorens daar ’n nuwe besluit geneem kon word. Dit is nooit gedoen nie. Die 2016-besluit het bloot die 2015-besluit geïgnoreer. Die 2015-besluit is sonder meer gesystap, met die misplaaste veronderstelling dat die appèlproses die 2015-besluit tersyde gestel het (Gaum-saak par 59, 60).

Laastens het vermelde gebreke aanleiding gegee tot die hofbevel wat die AS se besluit oor selfdegeslagverhoudings tydens die buitengewone sitting van November 2016, asook die appèlproses en Appèlliggaam wat deur die ATR saamgestel is wat die appèlle teen die 2015 besluit gehandhaaf het, as onregmatig en ongeldig verklaar en tersyde gestel het (Gaum-saak par 96). Nie een van die beskikbare en voorgeskrewe kerkordelike prosedures om met die 2015-besluit gedurende die buitengewone sitting van die AS te handel, wat tot die 2016-besluit aanleiding gegee het, is gevolg nie. Die twee prosedures wat beskikbaar is, is dié van hersiening en gravamen. Beide prosesse noodsaak dat die besluit van 2015 uiteindelik op die agenda as ’n besprekingspunt geplaas moes word en, indien die uitkoms daarvan sou wees dat die besluit hersien moes word, moes die 2015-besluit eers herroep word alvorens ’n nuwe besluit geneem kon word.

Nêrens het die hof enige negatiewe kommentaar gelewer wat betref die huidige kerkordelike prosedures wat voorgeskryf is om besluite van die AS by wyse van hersiening en gravamen aan te spreek nie. Die enigste bevinding was dat dit nie gevolg is nie. Wysigings word egter as noodsaaklik geag om appèlprosedures, met inagneming van die regsbeginsels soos in die hofuitspraak belig, te hersien en seker te maak dat dit nie teenstrydig met die toepaslike bepalings van die Kerkorde is nie.

4. Tekortkominge met voorbereiding vir die Gaum-saak

Dit is alombekende reg dat partye in mosiegedinge wat ook met hersieningsaansoeke verband hou, hulle saak volledig deur middel van eedsverklarings aan die hof moet voorhou (Gaum-saak par. 14). Die rede hiervoor is dat getuienis voor die hof deur middel van eedsverklarings geplaas word omdat mondelinge getuienis slegs in uitsonderlike gevalle toegelaat word. Getuienis wat in eedsverklarings ontbreek, kan nie deur betoogshoofde aangevul word nie. Dit is gevolglik gebiedend noodsaaklik dat die eedsverklarings uiters volledig moet wees en alle feite en inligting moet bevat wat nodig is vir die hof om die saak te bereg. Daar moet ook deur die respondente seker gemaak word dat daar volledig op alle bewerings of feite wat in die applikante se eedsverklarings voorkom, geantwoord word. Versuim om dit te doen kan vir beide die applikante en respondente nadelig wees.

As agtergrond kan gemeld word dat ’n applikant gewoonlik die aansoek vir hersiening inisieer deur sy aansoek om regshulp met stawende eedsverklarings te liasseer. Daarop moet die respondente antwoord en alle stukke asook inligting as deel van hul eedsverklarings liasseer. Die applikant kan daarna op die beantwoordende eedsverklarings antwoord.¹⁸

Natuurlik kan enige party ook ’n aansoek in limine liasseer om tegniese besware of verwere deur die hof te laat aanhoor, soos wat inderdaad tydens die hofsaak gebeur het. Een van die ander respondente, naamlik die Minister van Binnelandse Sake, het beswaar gemaak dat die Kommissie vir Geslagsgelykheid as ’n vriend van die hof amicus curia toegelaat word, welke beswaar deur die hof gehandhaaf is (Gaum-saak par. 20).

Die respondente het ook twee punte in limine geopper vir beregting deur die hof, naamlik:

• Of die betrokke hof voor wie die saak gedien het, jurisdiksie het om die eise van onbillike diskriminasie te bereg terwyl die hof nie as ’n Gelykheidshof saamgestel is nie. Daar is beslis dat die hof wel oor jurisdiksie beskik om oor alle aspekte voor die hof te beslis en die punt wat geopper is, is van die hand gewys (Gaum-saak par. 40).
• Of die applikante die Wet op Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, Wet 3 van 2000 kan benut om die AS se 2016-besluit aan hersiening te onderwerp. Die hof beslis dat die applikante nie op vermelde wet kan steun nie, veral omdat die kerk se besluit nie binne bestek van die betrokke wet val nie en die kerk nie ’n staatsorgaan is wat met staatsgesag beklee is nie. Die besluit is ook nie op die publiek in die geheel van toepassing nie (Gaum-saak par. 44). Die agbare regters beslis egter op grond van duidelike regspraak dat die hof nogtans, ten spyte van die punt in limine wat geslaag het, die bevoegdheid het om die saak by wyse van geregtelike hersiening aan te hoor en dat die applikante op genoegsame gronde in hulle eedsverklarings steun, wat geregtelike hersiening deur die hof regverdig (Gaum-saak par. 45). Dit impliseer dus dat alhoewel die applikante nie op vermelde wet kon steun nie, die gronde vir hersiening ingevolge die gemenereg steeds tot hul beskikking was. Die respondente het klaarblyklik nie met die punt wat deur hulle in limine geopper is, rekening gehou nie. Dit is egter uiters nuttig vir regsekerheid vir toekomstige litigante om kennis te neem van die uitkoms van die beswaar wat deur die respondente geopper en deur die hof gehandhaaf is. Dit kan gemeld word dat van die gemeenregtelike gronde vir hersiening ook by artikel 6(2) van vermelde wet ingesluit is.

Uit die hofsaak blyk dit dat daar heelwat tekortkominge met getuienis was wat nie deel van die respondente se eedsverklarings gevorm het nie. Dit dui op ’n wesenlike of materiële gebrek, omdat getuienis wat só ontbreek, nie deur betoogshoofde aangevul kan word nie, soos reeds aangetoon. Die respondente het ontken dat die AS-beslissing van 2016 onreëlmatig, onkonstitusioneel of teenstrydig met die Handves van Regte is. Daar is ook aangevoer dat Gaum (een van die applikante) se reg op vryheid van assosiasie nie aangetas is nie en dat hy vry was om by ’n ander kerk aan te sluit wat die Bybel soos hy interpreteer. Volgens die Kerk kan die 2016-besluit gevolglik nie bevraagteken word nie (Gaum-saak par 63).

Die respondente aanvaar in die betoogshoofde dat die 2016-besluit van die AS diskriminasie op grond van seksuele oriëntasie behels. Die bewyslas rus gevolglik op die respondente om te bewys dat die diskriminasie billik is. Die respondente voorsien egter geen feite in die eedsverklarings om hulle van die bewyslas te kwyt nie. Die ondersoek deur die hof fokus daarna op die vraag of die inbreukmaking op die betrokke applikante se reg geregverdig kan word ingevolge artikel 36 van die Grondwet. Weer eens bied die respondente geen getuienis aan in die eedsverklarings om vermelde inbreukmaking op die applikante se regte ingevolge vermelde artikel te regverdig nie. Die respondente spreek die kwessie van billike diskriminasie vir die eerste keer in die betoogshoofde aan deur bloot op die Kerk se uitoefening van die reg op vryheid van godsdiens te wys. Hierdeur het die respondente gepoog om die finale troefkaart, “vryheid van godsdiens”, waarna die hof verwys, uit te haal om só die reg van die applikante te verdring of finaal mee te troef. Dit is volgens die hof ’n verkeerde toets om te volg (Gaum-saak parr. 64, 69).

Die respondente se verweer in die beantwoordende eedsverklaring op inbreukmaking van grondwetlike regte het berus op ’n enkele sin wat bloot op ’n ontkenning van sodanige inbreukmaking neerkom. Dit lees: “I deny that the constitutional rights to equality and human dignity require the 2015 decision or prohibit the 2016 decision.” Die respondente het ontken dat hul ’n verweer van regverdigheid ten opsigte van diskriminasie hoef te opper. Die hof steun gevolglik nie die argument van die respondente nie (Gaum-saak par. 65). Dit is gemenesaak dat ’n blote ontkenning, sonder stawing in die eedsverklarings deur getuienis waarop sodanige ontkenning berus, nie as ’n verweer onder vermelde omstandighede in howe voorgehou kan word nie.

Die hof gaan voort, met verwysing na regspraak deur die Konstitusionele Hof,¹⁹ om aan te dui watter stappe (prosedure) gevolg moet word om gevalle van diskriminasie te bereg (Gaum-saak par 66). Tydens vermelde ondersoek bevind die hof dat differensiasie tussen persone of ’n klas persone ingevolge die gelykheidsklousule op diskriminasie neerkom (Gaum-saak par. 67, 68). Aangesien die respondente se vermelde verweer op ’n blote ontkenning neerkom, gaan die hof voort deur te beslis dat die differensiasie tussen heteroseksuele en LGBTIQA-persone op diskriminasie neerkom, en dat daar ’n weerlegbare vermoede bestaan dat dit onbillik is ingevolge artikel 9 van die Grondwet.

Die respondente het geen getuienis in eedsverklarings aangevoer waarom die optrede van diskriminasie billik is nie. Aangesien daar regtens ’n vermoede van diskriminasie bestaan, moet die party wat diskrimineer, aantoon waarom dit billik is. Die leemte kan weer eens nie in betoogshoofde aangevul word nie. Ten spyte van vermelde leemte moes die hof nogtans ingevolge ’n beslissing van die Konstitusionele Hof (wat ’n welkome uitkoms vir die Kerk gebied het) voortgaan om vas te stel, gegewe al die omstandighede, of die vraag na billikheid bevestig kan word al dan nie (Gaum-saak par. 69).

Die hof kom tot die gevolgtrekking dat diskriminasie wat voortspruit uit die 2016-besluit van die AS nie billik is nie (Gaum-saak par. 73), en wel nadat die volgende faktore deeglik oorweeg is:

• die impak van diskriminasie op die groep wat daardeur geraak word
• op watter spesifieke grond daar gediskrimineer word
• die aard van die stappe wat op diskriminasie neerkom en wat daarmee beoog word
• die sosiale doel wat die stappe moes dien
• die grondwetlike waarborg van gelykheid wat binne die Suid-Afrikaanse konteks en historiese agtergrond geïnterpreteer moet word
• verskeie uitsprake van die Konstitusionele Hof oor eienskappe van die konteks waarbinne ’n verbod op onbillike diskriminasie op grond van seksuele oriëntasie ontleed moet word
• argumente wat voor die hof aangevoer is.

Omdat die grond van diskriminasie deel is van die gronde wat in artikel 9 van die Grondwet gelys is, berus die bewyslas op die respondente om te bewys dat dit billik was. Die respondente het geen getuienis in dié verband aangebied nie (Gaum-saak par. 74).

Die hof gaan voort deur te bepaal wat die aard van die stappe (prosedure) en doel van die AS-besluit van 2016 was. Die doel was nie om die applikante uit te sluit van lidmaatskap van die Kerk nie, maar wel van ’n leraarsamp en ’n huwelikseremonie. Daar blyk ’n inherente teenstrydigheid te wees in die optrede van die Kerk om persone toe te laat om as leraars opgelei te word, maar hulle daarna nie toelaat om in die amp bevestig te word indien hulle in ’n verbintenis staan met ’n persoon van dieselfde geslag nie. Dis duidelik dat die AS se 2016-besluit op ’n geringe meerderheidsbeslissing berus, wat daarop dui dat daar nie in die Kerk eensgesindheid oor die besluit is nie. Die hof verduidelik wat gebeur as ’n saak soos in die onderhawige geval deur ’n burgerlike hof bereg moet word en dat die hof nie in gevalle van diskriminasie die reg van godsdiensvryheid en seksuele oriëntasie teenoor mekaar opweeg nie (Gaum-saak parr. 75, 78).

Die respondente kon nie aandui wat die sosiale doel met die AS se 2016-besluit was, of dat dit so ’n doel dien nie.²⁰ Die besluit het die applikante van hulle volle en gelyke genietinge van alle regte en vryhede wat die Kerk bied, ontneem (Gaum-saak parr. 79, 80). Die respondente het ook nie enige argumente aangevoer of feite aangebied wat aandui dat die algehele impak van die 2016-besluit van die AS die konstitusionele doel van gelykheid bevorder, of dat die uitsluiting wat die besluit beoog, billik is nie. Dit is onbillik om lede van die Kerk van hul gelyke genietinge van regte en vryhede wat die Kerk bied, uit te sluit (Gaum-saak par. 81).

Die argument van die respondente dat Gaum na ’n ander kerk kan gaan om te trou en om ’n lidmaat van daardie kerk te word, kom op onbillike diskriminasie neer. Die hof meen dat die AS-besluit van 2015 minder beperkend en benadelend is en dat die 2016-besluit nie diversiteit akkommodeer nie. Die Kerk het dus op geen feite gesteun om aan te toon dat die AS-besluit van 2016 wat op diskriminasie neerkom, redelik of regverdigbaar is nie. ²¹ Daar is ook nie volgens die hof sprake van ’n balansering van regte waar diskriminasie op enigeen van die gronde soos gelys in artikel 9 van die Grondwet, teenwoordig is nie (Gaum-saak par. 82). Vermelde argument wat die respondente aangevoer het, gesien vanuit ’n grondwetlike oogpunt met die oog op ’n hofsaak, is begryplik. Wat dit egter ontbloot het, was die teenstrydigheid wat daar in vorige besluite van die AS was, naamlik dat daar met liefde en deernis teenoor persone betrokke in selfdegeslagverhoudings opgetree moet word en dat hul wel in die NGK welkom is. In geeneen van die besluite wat voor en sedert Suid-Afrika se nuwe grondwetlike bestel deur die AS geneem is wat persone met ’n homoseksuele oriëntasie raak, is daar besluit dat hul die keuse kan uitoefen om hul lidmaatskap van die NGK te laat vaar en by ’n denominasie aansluit wat sodanige oriëntasie Bybels of andersins kan regverdig nie. Dit is en was nog nooit deel van ’n besluit van die AS, of so aan gemeentes gekommunikeer nie. Dit is gevolglik nie duidelik hoe vermelde standpunt tydens die hofsaak by implikasie deur die respondente in hul eedsverklarings as die amptelike standpunt van die NG Kerk voorgehou is nie. Waarom die respondente dit nie duidelik in hul eedsverklarings gestel het dat dit slegs as ’n grondwetlike argument aangevoer word, om sodoende nie vorige besluite van die AS in vermelde verband onder verdenking te plaas nie, is ook nie duidelik nie. Dit laat weer eens ’n vraagteken oor prosedurereëlings wat gevolg moet word om argumente as amptelike standpunte van die AS voor te hou.

Die Gaum-saak is nog ’n voorbeeld wat toon hoe noodsaaklik dit is om genoegsame deskundige getuienis in die vorm van eedsverklarings aan die hof te bied om al die grondwetlike kwessies waarna die hof verwys het, behoorlik aan te spreek, welke getuienis deur regsargumente ondersteun moes word. ’n Gebrek aan sodanige getuienis kan nie met regsargumente aangevul word nie. Dit is nie die eerste keer dat die Kerk hierin faal nie, wat daarop dui dat die Kerk klaarblyklik, met respek, nie uit sy foute leer nie. Die Strydom-saak,²² asook die Schreuder-saak,²³ dien as voorbeelde hiervan.

Dit kan terloops opgemerk word dat, gegewe die vertraging wat volgens die hof deur die respondente gedurende die litigasie veroorsaak is, die respondente hul gelukkig kan ag dat koste nie op “prokureur-en-kliënt-skaal” aan die applikante toegestaan is nie. Dit sal eers na taksasie van kosterekenings duidelik blyk wat die totale regskoste beloop waarvoor die respondente aanspreeklik is. Dit sluit die regskoste van die applikante asook dié van die respondente in vir regswerk wat verrig is.

5. Gesag van hof se uitspraak rakende die substantiewe gronde (grondwetlike kwessies) waarop die 2016-besluit berus

Vervolgens sal daar enkele opmerkings oor die gesag van die hof se uitspraak oor grondwetlike kwessies gemaak word slegs om aan te dui of die uitspraak rakende grondwetlike kwessies bindend is vir navolging deur ander howe. Nadat die hof argumente oor prosedurele kwessies aangehoor het en bevind het dat die 2016-besluit van die AS tersyde gestel word en die saak vir praktiese doeleindes afgehandel was, het die partye die hof versoek om ook ’n beslissing (nie slegs ’n mening nie) oor die grondwetlike kwessies te maak (Gaum-saak parr. 61, 62).

’n Bydrae van Pierre de Vos is op 12 Maart 2019 gepubliseer wat kommentaar op die hofuitspraak lewer. In die bydrae “Why court ruled against Dutch Reformed Church in same-sex marriage case and what it may mean for other churches who discriminate against gays and lesbians” huldig De Vos die mening dat die tweede deel van die hofuitspraak moontlik as obiter dictum beskou kan word. Dit kom daarop neer dat ’n hof in ’n uitspraak net terloops of in die algemeen ’n opmerking oor ’n onderwerp maak wat nie vir doeleindes van die besluit van die hof as noodsaaklik geag word nie en wat ook nie ander howe bind nie. Anders gestel, die opmerking is nie deel van die rede vir die hof se beslissing nie, waarna ook as die ratio dicedendi van die hof verwys word. Volgens die presedentesisteem is laerhowe aan hoërhowe se beslissings, gebaseer op die stare decisis-leerstuk,²⁴ gebind slegs indien die beslissing nie as obiter dictum beskou word nie. ’n Obiter dictum het wel oorredingskrag vir toekomstige beslissings wat oor soortgelyke geskille handel. Toekomstige hofuitsprake van howe sal toon of die hof se beslissing bloot as obiter beskou gaan word.

Die mening word met respek deur ons gehuldig dat die beslissing van die hof nie bloot obiter dictum gemaak is nie. Die volgende kan as redes daarvoor aangebied word:²⁵

• Die hof is deur die partye versoek om die saak te beslis. Die hof merk op, “[T]he parties requested the court to decide the substantive issue” (Gaum-saak par. 61) (eie kursivering).
• Daar is grondwetlike kwessies deur die partye geopper, met opponerende standpunte wat die hof deeglik oorweeg het.
• Die hof se beredenering van die grondwetlike kwessies het 31 paragrawe (Gaum-saak parr. 62–92 van die uitspraak beslaan (ongeveer 14 bladsye), wat kwalik as obiter bedoel of gesien kan word.
• Verskeie relevante regsvrae is met verwysing na argumente van die opponerende partye deur die hof oorweeg.
• Argumente wat deur Alliance defending the Autonomy of Churches in South Africa (Adacsa), as vriend van die hof, gevoer is rakende die kerk se reg om oor sake van leer en interne funksionering te besluit, en hoe dit aspekte soos godsdiensvryheid, seksuele oriëntasie, asook die reg op vrye assosiasie raak, wat impliseer dat die kerk kan diskrimineer wanneer sake van leer aan die orde kom, is deeglik deur die hof oorweeg. Die voorlegging van Adacsa is deur die hof as “well-presented, well-reasoned and well-supported by international law” gekomplimenteer (Gaum-saak par. 91). Die hof het met verwysing na die Konstitusionele Hof se beslissing in Harkson v Lane NO 1998 1 SA 300 (CC) die argumente waarop die saak van Adacsa berus, van die hand gewys (Gaum-saak par. 91). Die hof het ook die beginsels van die Harkson-saak nagevolg, waarna in paragraaf 66 van die Gaum-saak en verder verwys is om gevalle van diskriminasie in die saak onder bespreking, met die Suid-Afrikaanse konteks in gedagte, te bereg (Gaum-saak par. 91).
• Dit is nie die taak van ’n hof om ’n akademiese mening oor grondwetlike kwessies wat voor die hof dien te voorsien nie. Dis die taak van die hof om die positiewe reg op die feite in geskil toe te pas en te bereg. Dit is presies wat die hof gedoen het. Die Moderamen van die AS het besluit om nie teen die uitspraak van die hof te appelleer nie.

Adacsa het egter intussen, gedurende Maart 2019, aansoek om verlof tot appèl by die hof gedoen²⁶ om onsekerheid op te klaar, naamlik of die nietigverklaring van die 2016-besluit van die AS op sowel prosedurele as grondwetlike gronde berus het. Die aansoek is deur die respondente geopponeer en die hof het op 10 Mei 2019 die aansoek van die hand gewys op grond daarvan dat Adacsa nie by magte is om die betrokke aansoek te inisieer nie, omdat Adacsa nie een van die geaffekteerde partye tot die hoofgeding in die Gaum-saak was nie, maar bloot as “vriend van die hof” toegelaat is. Die hof het aangedui dat daar niks nagelaat was wat betref die aanvanklike uitspraak van die hof nie en dat die uitspraak ondubbelsinnig was. Die hof het dus by implikasie te kenne gegee dat die uitspraak op beide prosedurele en grondwetlike gronde berus het.

6. Gevolgtrekking

Dit blyk duidelik dat daar heelwat te leer is oor prosedurele kwessies wanneer dit oor die nakoming van voorskriftelike bepalings gaan. Hierdie en ander sake is net weer ’n bewys daarvan hoe noodsaaklik dit is om deurgaans prosedureel korrek op te tree. In die hitte van oomblikke waar besluite geneem word, is dit soms nodig om net terug te staan en, indien nodig, weldeurdagte advies in te win alvorens besluite geneem word. Sodanige advies, ook van senior advokate, moet deeglik oorweeg en nie sonder meer geïgnoreer word nie.

Besluite wat deur kerkvergaderings geneem word wat nie voldoen aan prosedures soos voorgeskryf in kerkordelike bepalings nie, kan verreikende gevolge inhou. Dit blyk duidelik uit die hofuitspraak onder bespreking. Sodanige prosedure en besluite kan binne konteks as onregsgeldig, onreëlmatig, ultra vires (optrede sonder dat die nodige bevoegdheid daarvoor bestaan), of tot ’n nulliteit deur howe verklaar word.

Dit is ook uiters belangrik om in gedagte te hou dat reglemente ondergeskik is aan die Algemene Kerkorde en nie daarsonder kan bestaan nie. ’n Reglement kan gevolglik in geheel of deels as nietig beskou word (of ten minste as nie-uitvoerbaar) in soverre dit betrekking het op gedeeltes daarvan wat met die Kerkorde onbestaanbaar is. Navolging van “praktyke” ten opsigte van prosedurereëlings met die oog op besluitneming, in plaas daarvan om kerkordelike bepalings na te kom wat oor sodanige reëlings bestaan, word ook as ’n onreëlmatigheid deur howe ingevolge bestaande regsbeginsels gehanteer.

Beslissings van kerkvergaderings is aan geregtelike hersiening deur howe onderworpe. Die Kerkorde asook reglemente en regsgevolge van besluite wat daarop geskoei word, word ingevolge die positiewe reg en regsbeginsels wat in Suid-Afrika van toepassing is, met inagneming van wetgewing, regspraak en natuurlik die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika (108 van 1996, soos gewysig) bereg. Die kerk as regsfiguur word ingevolge vermelde reg as ’n vrywillige vereniging beskou, wat beteken dat kerkordelike bepalings soos ’n grondwet van ’n sportklub, of ’n kontrak, of ’n testament, of selfs uitlegbeginsels wat op wetgewing van toepassing is, deur howe geïnterpreteer word. Verder is voorsittende beamptes van howe by uitstek geskik om oor die regsgeldigheid van besluite van die kerk wat op prosedurele reëlings betrekking het, reg te spreek en daaroor uitspraak te lewer. Soos aangetoon, is howe nie aan die interpretasie van die kerk oor kerkordelike bepalings gebonde nie en moet kerkreg deur getuienis as deel van eedsverklarings aan howe aangebied word. Anders as wetgewing wat algemene toepassing vind, is kerkreg nie iets waarvan die hof uit eie beweging (mero motu) kennis neem nie. In die algemeen kan daar genoem word dat indien die kerk nie die aard en inhoud van kerkreg ten opsigte van feite in geskil behoorlik voor die hof plaas om daaroor te beslis nie, kan net die kerk daarvoor geblameer word.

Wat egter meer noodsaaklik is, is om deeglik vir hofsake voor te berei. Van ’n galante en selfversekerde houding moet daar nooit sprake wees nie. Dit is opmerklik hoeveel keer die hof daarop gewys het dat die Kerk geen getuienis (wat by wyse van eedsverklarings moet geskied) voor die hof geplaas het op grond waarvan die hof in ’n posisie geplaas moes word om oor die betrokke regsvrae te beslis nie.

Alhoewel die 2016-besluit van die Algemene Sinode oor selfdegeslagverhoudings tersyde gestel is en die Algemene Sinode se 2015-besluit steeds geldig is, verhinder niks die Algemene Sinode om tydens hul 2019-sitting weer laasgenoemde besluit op die agenda te plaas met die oog op moontlike hersiening nie. Daar moet slegs verseker word dat die kerkordelike prosedure ten opsigte van hersiening of gravamen behoorlik nagekom word.

’n Groter poel van kennis oor en toepassing van die Kerkorde, reglemente, besluite en handelinge binne kerkverband behoort ook ontwikkel te word. Die Sentrum vir Voortgesette Bedieningsontwikkeling kan hierin ’n groot bydrae lewer. Alle predikante word tydens hul studentejare in teologiese fakulteite aan Kerkreg blootgestel. Dit vra inherente selfdissipline om op hoogte daarvan te bly, veral met die praktiese toepassing daarvan. Voortgesette opleiding daarin moenie as opsioneel nie, maar as verpligtend beskou word. Die regsfakulteite van universiteite kan ook betrek word om daarmee behulpsaam te wees. Daar moet veral gefokus word op regsbeginsels wat in hofsake oor verontagsaming van prosedurereëlings handel.

Die indruk moet, met respek, nie ontstaan dat kennis van Kerkreg die voorreg van net ’n paar aktuariusse op Ring-, Sinodale en Algemene Sinode-vlak is nie. Die gevaar hiervan is ’n “toe-eiening van alleenreg tot kennis” van Kerkreg om watter rede ook al, asook “meerdere kennis” ten opsigte van die toepassing van Kerkreg wat as “onbetwisbaar” voorgehou kan word. Om dit te verhoed behoort predikante en kerkraadslede deurlopend met voldoende kennis oor kerkordelike bepalings en praktiese toepassing daarvan toegerus te word. Kerkrade landswyd word daagliks met die Kerkorde, prosedurereëlings en beslissings gekonfronteer. Kennis van kerkordelike bepalings en prosedures moenie as vanselfsprekend aanvaar word nie. Die voordeel van voortgesette opleiding van predikante en voorsitters van kerkrade, wat nie noodwendig volgens kerkordelike bepalings predikante hoef te wees nie, is dat dit as ’n kontrole dien vir gehaltebeslissings oor prosedurele aangeleenthede op alle kerkvergaderings. ’n Groter poel van persone met kennis van kerkreg lei tot sinergie en aanvaar nie sonder meer advies oor prosedurereëlings wat nie weldeurdag is nie. Vorige hofuitsprake dui daarop dat die NGK vanweë nienakoming van kerkordelike bepalings onsuksesvol is met verdediging van besluite wat geneem is. Dit bly ’n groot risiko wat ernstige besinning met die oog op voorkoming daarvan verdien.

Bibliografie

Bartlett, A. 2017. Weerlose weerstand. Die gaydebat in die NG Kerk. Kaapstad: Protea Boekhuis.

Coertzen, P. 1991. Gepas en ordelik. Pretoria: RGN-Uitgewers.

De Vos, P. 2019. Why court ruled against Dutch Reformed Church in same-sex marriage case and what it may mean for other churches who discriminate against gays and lesbians. https://constitutionallyspeaking.co.za/why-court-ruled-against-dutch-reformed-church-in-same-sex-marriage-case-and-what-it-may-mean-for-other-churches-who-discriminate-against-gays-and-lesbians. (23 April 2019 geraadpleeg).

Die Kerkorde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. 2015. http://ngkerk.net/wp-content/uploads/2019/03/KERKORDE-2015-VOLLEDIG.pdf (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Engelbrecht G. 2018. Algemene Sinode 2015: ’n Baken van hoop. http://kerkbode.christians.co.za/ 2018/ 11/22/algemene-sinode-2015-n-baken-van-hoop (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Goewermentskennisgewing R48 van 12 Januarie 1965, soos gewysig. https://ezproxy.ufs.ac.za: 8906/nxt/gateway.dll?f=templates&fn=default.htm&vid=Publish:10.1048/Enu (5 Mei 2019 geraadpleeg).

Grondwet. 1996. Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996.

Handelinge van die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. 2015. https://kerkargief.co.za/doks/acta/AS_Notule_2015.pdf (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Handelinge van die Buitengewone vergadering van die Algemene Sinode van die

Nederduitse Gereformeerde Kerk 2016. https://kerkargief.co.za/doks/acta/AS_Notule_2016.pdf (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Jackson, N. 2016a. So verloop die sinode. https://kerkbode.christians.co.za/2016/11/ 11/verloop-die-sinode (4 Mei 2019 geraadpleeg).

—. 2016b. ASM moet besluit oor appèlle. https://kerkbode.christians.co.za/2016/ 08/ 25/asm-moet-besluit-oor-appelle (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Kleynhans, E.P. 1982. Gereformeerde Kerkreg. Volume 1. Pretoria: NG Kerkboekhandel Transvaal.

Lemmer, L. 2015. Algemene Sinode se besluit oor homoseksualiteit. http://magalieskruin.ning.com/profiles/blogs/algemene-sinode-se-besluit-oor-homoseksualiteit (24 April 2019 geraadpleeg).

Lourens, M. 2015. NG Kerk neem finale besluit oor gays. https://maroelamedia.co.za/nuus/sa-nuus/ng-kerk-neem-finale-besluit-oor-gays (24 April 2019 geraadpleeg).

Mthalane, V. 2016. Gaan die NG Kerk skeur oor gay-verhoudings? https://www.news24. com/SouthAfrica/Local/South-Coast-Fever/gaan-die-ng-kerk-skeur-oor-gay-verhoudings-20161130 (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Rossouw, P. 1979. Kerkvergaderings. Pretoria: NG Kerkboekhandel Transvaal.

Stander, L. 2016. Moderator verduidelik 2016-besluit. http://kerkbode.christians.co.za/ 2016/11/22/moderator-verduidelik-2016-besluit (4 Mei 2019 geraadpleeg).

Wet op Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000.

Eindnotas

¹ Die volledige besluit is soos volg opgeskryf in die “Handelinge van die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk” (2015:69–70):

1 Die Algemene Sinode herbevestig die gelykwaardigheid van alle mense ongeag seksuele oriëntasie en verbind haarself tot die handhawing van die menswaardigheid van alle mense.

2 Die Algemene Sinode verklaar dat hetero- en homoseksuele persone wat in ’n verhouding van persoonlike geloofsgehoorsaamheid aan die Here leef, ten volle kan deelneem aan al die voorregte van die kerk as verbondsgemeenskap.

3 Die Algemene Sinode herbevestig die besluite oor die huwelik van 2004, 2007 en 2013 dat slegs die verbintenis van een man en een vrou as ’n huwelik beskou word.

4 Die Algemene Sinode besluit om in die lig van punt 1 hierbo erkenning te gee aan die status van burgerlike verbintenisse van persone van dieselfde geslag wat gekenmerk word deur liefde en trou, en maak voorsiening dat hierdie verbintenisse deur predikante wat hulle weg oopsien, bevestig kan word.

5 Dieselfde Christelik-etiese standaarde (leer en lewe) geld vir die legitimasie van ordening van alle persone. Punt 7 van die besluit van 2007 verval.

6 Die Algemene Sinode erken die diversiteit van beskouinge oor selfdegeslagverbintenisse binne die NG Kerk en bevestig die reg van kerkrade om hieroor hulle eie standpunte en praktyke te formuleer en te reël.

7 Die Algemene Sinode bevestig die diskresie van kerkrade om die verskille oor homoseksualiteit in gemeentes te hanteer en versoek hulle om dit in ’n gees van Christelike liefde te doen.

8 Die Algemene Sinode bied hierdie besluite oor selfdegeslagverhoudings aan met nederigheid na ’n ernstige soektog en as die beste toepassing van die boodskap van die Bybel soos ons dit tans verstaan. Die Algemene Sinode versoek lidmate, gemeentes en kerkvergaderings om weereens op ’n selfstandige soekproses na die toepassing van die boodskap van die Bybel hieroor te gaan. In die soektog kan studiestukke van die Algemene Sinode van 2007, 2011, 2013 en 2015 ernstig gelees word. In ooreenstemming met die NGB Art. 2 behoort die besondere en algemene openbaring gebruik te word, d.w.s. die beste huidige menswetenskaplike bevindings.

9 Die Algemene Sinode besluit om ’n Christelik-Bybels-etiese model oor die seksualiteit vir alle mense te ontwikkel om gemeentes te begelei in die lig van voorafgaande besluite. Hierdie saak word ook verwys na die Projekspan vir Leer en Aktuele Sake, wat reeds ’n soortgelyke opdrag in A.8.2 bl. 172 punt 7.4 ontvang het.

10 Die Algemene Sinode besluit om ’n bevatlike oorsig van die NG Kerk se reis met homoseksualiteit saam te stel en te versprei om gemeenteleiers te bemagtig in die begeleiding van gemeentes oor hierdie saak.

’n Verdere besluit wat vermelding verdien, is die verskoning wat aangebied is vir mense wie se menswaardigheid in die verlede aangetas is:

1 Vanuit ons verbintenis tot die waardes van die Seisoen van Menswaardigheid sê ons as Algemene Sinode opreg jammer vir mense wat seergekry het en wie se waardigheid aangetas is weens enige homofobiese taal, gedrag of gesindheid van die kant van die kerk, ook tydens hierdie vergadering.

2 Die Algemene Sinode weerhou haarself voortaan van enige homofobiese taal, gedrag en gesindheid juis vanweë ons verbintenis aan die Seisoen van Menswaardigheid, en ook vanuit ’n diepe oortuiging van die diskriminerende aard van sodanige taal, gedrag en gesindheid as gevolg daarvan.

(Handelinge van die 16de vergadering van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk 2015:71)

² Sien onder andere die volgende artikels en kommentaar deur lesers en gemeentes omtrent die 2015-AS-besluit oor selfdegeslagverhoudings: Engelbrecht (2018); Lemmer (2015); Lourens (2015).

³ Die 2016-besluit van die AS oor selfdegeslagverhoudings lees soos volg:

SELFDEGESLAGVERHOUDINGS (Notule bl. 23 tot 27)

1 Die Algemene Sinode besluit om die saak van selfdegeslagverhoudings met groot omsigtigheid te benader en om nie standpunte op gelowiges en gemeentes af te dwing waarvan die Gees die gemeentes nie oortuig het nie.

2 Die Algemene Sinode:

2.1 herbevestig haar verbintenis aan die besluite van die Algemene Sinode van 2011 oor Skrifbeskouing, Skrifgesag, Hermeneutiek en Skrifuitleg:

• Die Algemene Sinode herbevestig die verklaring “Skrifgebruik en Skrifgesag”, soos aanvaar by die Sinode van 2004, as ’n eenvoudige en prinsipiële samevatting van die NG Kerk se Skrifbeskouing.

• Die Algemene Sinode wys daarop dat vir ’n meer volledige uiteensetting van die saak, die verslae soos goedgekeur in 1986 (getiteld “Skrifgebruik en Skrifgesag”), 1990 (“Skrifberoep in Etiese Sake”) en 2002 (“Gesag van die Skrif”) hiermee saam gelees behoort te word (vgl. Notule Algemene Sinode 2011, bladsy 91).

2.2 wys daarop dat die amptelike besluite van die Algemene Sinode oor Skrifgebruik en Skrifgesag nie gewysig is nie en steeds die geldende standpunt van die Algemene Sinode is.

3 Die Algemene Sinode bely:

3.1 dat ons altyd soekend moet bly na die waarheid van die evangelie tussen veelvuldige stemme en in ’n stukkende wêreld.

3.2 dat gelowiges met diep oortuigings oor selfdegeslagverhoudings dikwels van mekaar verskil, en daarom moet hierdie soeke in ’n gees van luister, sensitiwiteit, smeking, dringendheid en verantwoordelikheid benader word, wagtend op die leiding van die Heilige Gees.

3.3 dat almal betrokke by die verskillende vertolkings erns maak met die Skrif en dat daar by almal ’n opregte begeerte is om God se wil te soek.

3.4 dat die kerk die plek is waar almal omarm en die genade van Christus ontdek moet word.

4 Die Algemene Sinode:

4.1 beklemtoon dat geen mens minderwaardig behandel mag word nie, maar inteendeel, dat met respek en liefde teenoor alle mense as beelddraers van God opgetree moet word. Ons erken die gelykwaardigheid van alle mense ongeag seksuele oriëntasie en verbind onsself opnuut tot die bevordering van die Godgegewe waardigheid van alle mense.

4.2 roep alle lidmate op om, ongeag seksuele oriëntasie, mekaar met die liefde van Christus te aanvaar.

4.3 vra onvoorwaardelik vergiffenis waar persone met ’n homoseksuele oriëntasie nie soos hierbo behandel is nie.

4.4 herbevestig dat die huwelik deur God ingestel is as ’n heilige en lewenslange verbintenis tussen een man en een vrou en dat enige seksuele gemeenskap buite so ’n vaste formele huweliksverbintenis nie aan Christelike riglyne voldoen nie.

4.5 erken die realiteit dat daar lidmate van dieselfde geslag in burgerlike verbintenisse is wat getuig van liefde en trou.

4.6 bevestig dat die gesin as hoeksteen in ’n Christelike gemeenskap beskou word.

4.7 is oortuig dat enige persoon wat die genade van die Here deelagtig is en Jesus Christus as Here bely, ongeag seksuele oriëntasie, ’n volwaardige lidmaat van die kerk is en as sodanig as ongesensureerde lidmaat volle toegang het tot al die ampte in die kerk.

4.8 bevestig dat kerkrade die reg behou om self te besluit wie in leiersposisies in die gemeentes mag dien, en kan nie verplig word om enige persoon wat in ’n selfdegeslag- burgerlike verbintenis is, in diens te neem nie.

4.9 besluit dat dieselfde Christelik-etiese standaarde met betrekking tot leer en lewe geld vir die legitimasie en ordening van alle persone, ongeag seksuele oriëntasie.

(Handelinge van die Buitengewone vergadering van die Algemene Sinode van die

Nederduitse Gereformeerde Kerk 2016:73–4)

⁴ Sien artikels oor die AS se 2016-besluit, asook waarnemings en kommentaar gelewer tydens en na die sitting deur die media: Jackson (2016a); Mthalane (2016); Stander (2016).

⁵ Die kerkorde waarna hier verwys word, is die 2015-Kerkorde van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.

⁶ Kyk in dié verband na die artikel van Jackson (2016b).

⁷ Daar behoort, in ag genome die bronne van “kerkreg”, eerder na “kerkbeleid” verwys te word. Kerkreg word deur teologiese fakulteite en nie regsfakulteite nie gedoseer, om vanselfsprekende redes. Kerkreg behels kerkeie opleiding. Indien dit wel deur regsfakulteite gedoseer sou moes word, sou dit interessant wees hoe die kurrikulum daarvan saamgestel sou moes word, veral indien in ag geneem word dat verskillende denominasies se kerkordelike bepalings, asook hoe dit histories ontwikkel het, ter sprake is. Volgens Kleynhans (1982:1) is kerkreg die reg wat vir en in die kerk geld: vir die kerk in sy bestaan naas ander gemeenskappe en in die kerk vir die reëling van sy interne huishouding. Die kerkreg as wetenskap het te doen met die sigbare, geïnstitueerde Kerk; dit is gemoeid met daardie sisteem van beginsels wat volgens die Woord van God toegepas moet word by die inrigting en regering van die Kerk van Christus. Volgens Kleynhans (1982:4) omskryf Voetius dit treffend as die scientia sacra regendi ecclesiam visibilim – “die gewyde wetenskap vir die regering van die sigbare kerk”.

⁸ In die saak van De Waal en Andere teen Van der Horst en Andere 1918 TPD 277 op bladsy 281 van die hofverslag het regter-president De Villiers (later hoofregter) verklaar:

De Nederduitsch Hervormde of Gereformeerde Kerk van Zuid Afrika in the Transvaal, like all other religious societies in the Province, is a voluntary association, and the law to be applied is the law applicable to such associations. And it is a well-settled principle that Courts of law have no power to determine disputes amongst members of such an association except for the enforcement of some civil or temporal right.

⁹ In die saak van Theron en Andere v Ring van Wellington van die NG Sendingkerk in Suid-Afrika en Andere 1976 2 All SA 286 (A) 321 van die hofverslag het die Appèlhof met verwysing na ander gesag benadruk dat die hof nie gebonde is aan die vertolking wat die kerkverband aan kerkreg gee nie. Die Appèlhof merk soos volg in vermelde verband op:

Hier moet gemeld word dat dit nie die respondente se saak is dat die Sinode (of die Algemene Sinodale Kommissie) die alleenbevoegdheid het om die Kerkwet (Bepalinge en Reglemente) te vertolk nie of, soos anders gestel kan word, die alleenvertolker van die Kerkwet is nie. Trouens, sake soos De Vos v. Die Ringskommissie van die Ring van die N G Kerk, Bloemfontein and Another 1952 2 SA 83 (O), en Odendaal v. Kerkraad van die Gemeente Bloemfontein-Wes van die N G Kerk in die OVS en Andere 1960 1 SA 160 (O), dien as gesag dat ’n burgerlike hof wel die bevoegdheid het om die kerkwet te vertolk en ooreenkomstig sy vertolking daarvan op te tree.

Die belang hiervan blyk duidelik wanneer regspraak waar die kerk as party betrokke is, bestudeer word.

¹⁰ Volgens die saak Nintendo Co Ltd v Golden China TV Game Centre and Others 1995 1 SA 229 (T) 248-9 het die respondent inbreuk gemaak op die kopiereg van die applikant ten opsigte van videospeletjies ten spyte van die feit dat sy aandag deur die applikant daarop gevestig is. Die respondent het die risiko geloop dat die regsadvies wat hy ontvang het, dalk foutief kan wees en kon nie daarop steun dat hy nie geweet het dat sy optrede verkeerd was nie. Die hof merk in vermelde verband soos volg op met verwysing na Sillitoe and Others v McGraw-Hill Book Co (UK) Ltd 1983 FSR 545 in die hofverslag:

Once a plaintiff fixes a defendant with notice of the facts relied on as constituting an infringement the defendant cannot contend that he is without "knowledge" within s 5(2) because he has in good faith a belief that in law no infringement is being committed. There is here no ignorance of the facts on which the defendants can rely. On the contrary they well knew the facts, that is as to subsistence, ownership and the claim that there was a s 5(2) infringement. The defendants are in effect saying that if they are right in law, then there is no infringement and if they are wrong in law, there is no infringement either because they believe the law to be otherwise. What the defendants have done here, and knowing of the plaintiff's complaints and the facts on which the complaints are based, was to take the risk of finding their legal advice wrong. If a person takes a deliberate risk as to whether what he is doing is wrong in law, I do not see that he can say later that he did not, at the time, know that what he was doing was wrong, if, in the event, his action is held to be wrong.

¹¹ In South African Airways SOC v BDFM Publishers (Pty) Ltd and Others 2016 2 SA 561 (GJ) 579–80 handel die hof breedvoerig met die beginsels wat op privilegie ten opsigte van regsadvies van toepassing is. Die hof merk soos volg op met verwysing na regsadvies wat in die openbare domein beland:

[48] By invoking such legal advice privilege, no less than litigation privilege, the client invokes a “negative” right, i.e. the right entitles a client to refuse disclosure by holding up the shield of privilege. What the right to refuse to disclose legal advice in proceedings cannot be is a “positive right”, i.e. a right to protection from the world learning of the advice if the advice is revealed to the world without authorisation. The client may indeed restrain a legal advisor on the grounds of their relationship, and may also restrain a thief who takes a document evidencing confidential information on delictual grounds. [49] But if the confidentiality is lost and the world comes to know of the information, there is no remedy in law to restrain publication by strangers who learn of it. This is because what the law gives to the client is a “privilege” to refuse to disclose, not a right to suppress publication if the confidentiality is breached. A client must take steps to secure the confidentiality and, if these steps prove ineffective, the quality or attribute of confidentiality in the legal advice is dissipated. The concept of legal advice privilege does not exist to secure confidentiality against misappropriation; it exists solely to legitimise a client in proceedings refusing to divulge the subject matter of communications with a legal advisor, received in confidence. This vulnerability to loss of the confidentiality of the information over which a claim of privilege can and is made flows from the nature of the right itself. The proposition about the consequences of loss of confidentiality is endorsed by the authorities.

¹² Die Algemene Taakspan Regte (ATR) se naam, samestelling, opdrag en konstituering en vergaderings word omskryf volgens reglement 7 van die Kerkorde (2015:36–7). Reglement 7, paragraaf 3.1.5 bepaal as volg: Die ATR “tree op as appèlkommissie van die Algemene Sinode (vergelyk Artikel 23 en 43.1.10 van die Kerkorde en die Reglement vir Appèl en Beswaar) of wys uit eie geledere so ’n gevolmagtigde appèlliggaam aan om die appèl te hanteer”.

¹³ Daar word nie spesifiek van hierdie advies van die voormalige regter melding gemaak in die Gaum-saak nie, maar die senior advokate se advies wat aan die respondente voorsien is, word beklemtoon.

¹⁴ Dit was reeds in ’n vroeë stadium duidelik dat die Moderamen versigtig moes wees hoe om appèlle en besware teen die 2015-besluit van die AS te hanteer. Daar moet ook op artikel 22 van die Kerkorde (2015:7) oor meerdere vergaderinge, asook reglement 19.1.1.2 wat oor appèlle handel (Kerkorde 2015:86), gelet word. Daarvolgens word daar na “meerdere vergaderinge” en nie “hoër liggame” nie, verwys. Behalwe die plaaslike kerk (gemeente) bestaan daar ook meerdere vergaderinge op Ring-, Sinodale en Algemene Sinode-vlak. Dit is bereken om uitdrukking aan die eenheid van die kerk as gemeenskap van gelowiges te gee. Dit behoort nie tot die wese van die kerk nie, maar die wel-wese daarvan (Kleynhans 1982:82). Die frase “meerdere vergaderings” beteken bloot dat ten opsigte van getalle, meer plaaslike kerke byeenkom, vergeleke met “mindere vergaderings”, waar slegs ’n plaaslike kerkraad byeenkom (Rossouw 1979:15). Die kerkverband vernietig nie die gesag, selfstandigheid en vryheid van die plaaslike kerk nie, maar dien juis ter beskerming daarvan. Die Ring en Sinode is met meerdere gesag as die plaaslike kerkraad van ’n gemeente beklee, omdat dit ’n gesag oor ’n breër terrein is. Dit mag egter nie as ’n hoër gesag gereken word nie. Die plaaslike kerk is begrens in sy gesag in die sin dat dit beperk is tot sake binne sy verband (res particularia). Die kerkverband se gesag gaan oor algemene sake (res generalia), soos die Belydenis, Kerkorde, Bybelvertaling, opleiding van evangeliedienaars, en tughandelinge wat onder andere bedienaars van die Woord raak, en talle ander aspekte waarna in die Kerkorde en Kerkordes van die onderskeie sinodes verwys word (Kleynhans 1982:83).

¹⁵ Dit sou, met respek, tegnies meer korrek gewees het om na die prosedure van “revisie” of “gravamen” te verwys het om besluite van die AS te wysig.

¹⁶ Hierdie opmerking is uiters insiggewend en aanduidend daarvan dat besluite van die Kerk wel aan geregtelike hersiening deur howe onderworpe is. Die belang hiervan is die punt wat die Kerk in limine geopper het, naamlik of die applikante die Wet op Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000 kan benut om die 2016-beslissing aan hersiening te onderwerp, wat later bespreek word.

¹⁷ Dit is kommerwekkend dat die Moderamen klaarblyklik nie die agbare regter se opmerking rakende die hantering van die appèlle deur ’n kommissie van die AS ter harte geneem het nie.

¹⁸ Kyk in dié verband na reëls 6 en 53 van die Eenvormige Hofreëls (Goewermentskennisgewing R48 van 12 Januarie 1965, soos gewysig).

¹⁹ Prinsloo v van der Linde and Another 1997 3 SA 1012 (CC) p554 en Harkson v Lane NO 1998 1 SA 300 (CC) par 53.

²⁰ Die volgende opmerking in City of Johannesburg v Rand Properties (Pty) Ltd 2006 6BCLR 728 (W), paragraaf 52, vind aansluiting by die hof se opmerking in die Gaum-saak paragraaf 79, 80:

The full transformative power of the rights in the Bill of Rights will only be realised when they are interpreted with reference to the specific social and economic context prevalent in the country as a whole, and the social and economic context within which the applicant now finds itself in particular.

²¹ Aangesien die respondente dus nie getuienis in eedsverklarings aangebied het ten gunste van regsargumente dat die 2016-besluit op billike diskriminasie berus nie en die hof by implikasie indirek steun aan die 2015-besluit verleen het, sou aangevoer kon word dat enige kerk wat in ’n toekomstige saak weldeurdagte argumente opper, moontlik suksesvol kan wees om ’n besluit soortgelyk aan die 2016-besluit te regverdig. (Dit dien terloops opgemerk te word dat die huidige effek van die 2015-besluit ook is om kerkrade wat nie ’n besluit ten gunste van selfdegeslagverbintenisse asook legitimasie en ordening van alle persone neem nie, toe te laat om diskriminerende praktyke, gegewe grondwetlike beginsels, in stand te hou).

²² Strydom v Nederduitse Gereformeerde Gemeente, Moreletta Park 2009 (4) SA 510 (Gelykheidshof, TPA). Die applikant in die saak het aangevoer dat sy dienskontrak deur die betrokke gemeente uitsluitlik op grond van sy seksuele oriëntasie beëindig is. Soortgelyke gronde waarop die kerk in die Gaum-saak deur middel van getuienis moes steun om aan te toon dat diskriminasie op grond van seksuele oriëntasie billik is, het in die Strydom-saak voorgekom. Die gemeente, soos verteenwoordig deur die betrokke getuies, het egter gefaal om hul van die bewyslas te kwyt. Die regspraak waarop die gemeente as respondent gesteun het om aan te dui waarom daar nie teen die applikant gediskrimineer is nie, is deur die hof bevraagteken omdat die feite wat voor die hof gedien het, duidelik onderskeibaar was van die feite wat van toepassing was op die regspraak waarop die gemeente gesteun het.

²³ Schreuder v Nederduitse Gereformeerde Kerk, Wilgespruit and Others (J 273/97) [1999] ZALC 31. Hierdie is ’n klassieke voorbeeld van ’n saak waar talle prosedurele foute met die onbillike ontslag van ’n predikant begaan is. Die kerk het selfs aangevoer dat die ontslag op drie gronde geskied het, naamlik weens “(wan)gedrag, geskiktheid of bekwaamheid as gevolg van sy onaanpasbaarheid of onversoenbaarheid”, alternatiewelik weens “bedryfsvereistes”. In ag genome arbeidsregtelike prosesse wat gevolg moet word om ontslag op enige van die drie gronde te regverdig, is dit onverklaarbaar hoe die applikant op al drie gronde ontslaan kon gewees het. Die kerk kon ook nie aantoon dat enige van die kerkordelike prosesse met wangedrag of ontslag weens bedryfsvereistes gevolg is nie. Tydens kruisverhoor het die getuies vir die kerk ook geensins melding gemaak van redes van ontslag wat op wangedrag of bedryfsvereistes berus nie. Die wyse waarop die saak deur die kerk dus in die hof aangebied en geargumenteer is, kom vreemd voor. Verder is die verweer van die kerk dat daar nie ’n werkgewer-werknemer-verhouding tussen die plaaslike gemeente en die applikant as predikant vir doeleindes van die Wet op Arbeidsverhoudinge, 66 van 1995 bestaan het nie, byvoorbeeld deur die kerk se eie deskundiges weerspreek en deur die hof benut om die teendeel aan te toon. Eers nadat die Hof vir etlike maande die applikant se getuienis aangehoor het (die partye het ooreengekom dat die applikant se getuienis eerste aangehoor sal word) het die respondent (kerk) se regsverteenwoordiger die punt geopper dat die Hof nie jurisdiksie het om die saak aan te hoor nie. Nie een van die voorverhoornotules of pleitstukke het van sodanige punt in limine melding gemaak nie. Nieteenstaande die feit dat die punt in limine op hierdie wyse teenstrydig met die erkende reëls van regspraktyk geopper is, het die hof geoordeel dat die jurisdiksie-aangeleentheid eers beslis moes word voordat die hof voortgaan met die verrigtinge wat volgens alle aanduidings nog etlike maande sou duur. Die punt wat in limine geopper is, is deur die hof van die hand gewys.

²⁴ Vir ’n bespreking van hierdie leerstuk kyk na Camps Bay Ratepayers' and Residents' Association and Another V Harrison and Another 2011 4 SA 42 (CC).

²⁵ Hierdie mening met vermelding van redes soos aangetoon, is gehuldig alvorens Adasca die hof ná die uitspraak in die Gaum-saak waarna later verwys word, genader het.

²⁶ Gaum and Others v Van Rensburg NO and Others (Unreported: 40819/17 and 47180/18), High Court ofSouth Africa, Gauteng Division, Pretoria.

The post Regsgevolge volgens die <i>Gaum</i>-saak vir nienakoming van kerkordelike prosedures ten opsigte van besluite deur die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk appeared first on LitNet.

Jaargang 16, Nommer 1 – 2019

Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

• Omgewingsregeerkunde, die menslike persoon en die sosiale orde:
  ’n hervertolking
  Martin de Wit, Omgewingsregeerkunde, Skool vir Publieke Leierskap, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Geesteswetenskappe

• "Ons skryf soos ons praat": Informalisering van geskrewe Afrikaans onder Afrikaanse tieners
  Elvis Saal, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika, en Donovan Lawrence, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland
• Hildegard von Bingen (1098–1179) as ’n 12de-eeuse filosoof-teoloog
  Johann Beukes, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Migranteliteratuurtemas in Die wêreld van Charlie Oeng deur Etienne van Heerden
  Marietjie Lambrechts, Navorsingsgenoot, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Antjie Krog, gemeenskaplikheid en die behoefte aan interverbondenheid in Mede-wete (2014)
  Remona Voges, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Perspektief op /ɛ/-verlaging in Afrikaans
  Daan Wissing, Sentrum vir Tekstegnologie (CTexT®), Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• ’n Landboublad as “sosiale barometer”: Landbouweekblad as aanwyser van een eeu se landbou-ontwikkeling
  Lizette Rabe, Departement Joernalistiek, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Die rol van ’n Afrika-bewussyn in universiteite in ’n nie-Westerse konteks
  Attie van Niekerk, Departement Religie, Universiteit van Pretoria

Afdeling: Opvoedkunde

• Taalkommunikasiedosente se persepsies en verwagtinge van e-leerondersteuning om dienslewering te verbeter
  Sanet Cox, André Steenkamp en Retha de la Harpe, Kaapse Skiereilandse Universiteit van Tegnologie
• ’n Behoefte aan die integrering van tegnologie in die Afrikaans Huistaal-klaskamer om die ontwikkeling van 21ste-eeuse vaardighede te ondersteun: ’n gevallestudie
  Ria Taylor en Michele van der Merwe, Departement Kurrikulumstudie, Universiteit Stellenbosch
• Humor in kinderliteratuur: ’n Beskouende ondersoek na enkele soorte humor en die waarde van humor in fiksietekste vir kinders
  Nandi Lessing-Venter, onafhanklike navorser
• Opvoederwees te midde van die realiteite van landelike geenskoolfondslaerskole
  Jerome Joorst, Departement Onderwysbeleidstudie, Universiteit Stellenbosch
• ’n Ondersoek na Dennis Boks se veerkragtigheidshoedanighede in die konteks van ’n histories benadeelde gemeenskap
  Bernadictus Plaatjies, Departement Onderwysbestuur- en leierskap, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit van die Vrystaat
• ’n Netwerkperspektief op die gebruik koöperatiewe basisgroepe as tegniek om samewerking in afstandhoëronderwys te bevorder
  Christa van Staden, Departement van Suid-Afrikaanse Gebaretaal en Dowe Studies, Universiteit van die Vrystaat
• Die gebruik van gedigte in die onderrig van Afrikaans as addisionele taal
  Elbie Adendorff, Departement Afrikaans en Nederlands, Stellenbosch Universiteit

Afdeling: Regte

• Aantekening: Kan munisipale wetstoepassingsbeamptes goedsmoeds op die publiek losgelaat word?
  Hennie Van As, Departement Publiekreg, Nelson Mandela Universiteit
• ’n Kritiese betragting van die Gijima-uitsprake
  Loammi Wolf, Sentrum vir Menseregte, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Onregmatige arrestasie en daaropvolgende gevangehouding: die kousaliteitskwessie
  De Klerk v Minister of Police [2018] 2 All SA 597 (HHA); 2018 2 SACR 28 (HHA)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat

Jaargang 15, Nommer 3 – 2018

Afdeling: Natuurwetenskappe

• Oligomerisasie van langerketting 1-alkene in die teenwoordigheid van Cp2MCl2-metalloseen-, meer komplekse Zr-metalloseen- en tridentaat bis(imino)piridienyster(II)-katalisatorsisteme
  Frans T.I. Marx, Esna Pieters en Hermanus C.M. Vosloo, Navorsingsfokusarea vir Chemiese Hulpbronveredeling: Katalise- en Sintese-groep, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Die problematiek van die vertaling van aanspreekvorme in Afrikaans aan die hand van Alan Paton se Cry, the beloved country
  Anné Engelbrecht, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Kritiese besinnings oor die Israelse eiendomsaansprake op Palestina
  Izak (Sakkie) J.J. Spangenberg, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika en Christi van der Westhuizen, Departement Sosiologie, Universiteit van Pretoria
• Fotografie in Fees van die ongenooides van P.G. du Plessis
  Johan Anker, Departement Kurrikulumstudie, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• Die oorsprong, ontwikkeling en estetika van die intieme musiekspel, en Fees as ’n Afrikaanse voorbeeld
  André Gerber en Petrus du Preez, Departement Drama, Universiteit Stellenbosch
• Afstanddoening van werksgetrouheid in Richard Taruskin se essay “Setting limits”
  Etienne Viviers, MASARA Nisentiteit, Skool vir Musiek, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die ontwikkeling van ’n koste-effektiewe en byderwetse multimedia digitale argief by EPOG in Orania
  Burgert A. Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging en Eduan Kotzé, Departement Rekenaarwetenskap en Informatika, Universiteit van die Vrystaat
• Socmint: die monitering van sosiale media vir gemeenskapsveiligheidsdoeleindes binne ’n grootdataraamwerk in Suid-Afrika met spesifieke verwysing na Orania
  Burgert A. Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat
• Die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings, met spesiale verwysing na eietydse Suid-Afrika
  Chris Nelson, onafhanklike navorser
• Die Slag van die Chambinga, 9 en 11 November 1987: ’n taktiese en operasionele ontleding
  Leopold Scholtz, navorsingsgenoot, fokusarea Sosiale Transformasie, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Multimodale idiolektiese taalgebruik en skrywerskapverifikasie: ’n korpusontleding van Joan Hambidge se idiolek oor die grense van genres
  Mariska Nel,  Skool vir Tale, Fakulteit Geesteswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) en Jako Olivier, Skool vir Professionele Studies in Onderwys, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die vleesgeworde Woord by Martinus Nijhoff en D.J. Opperman
  Lina Spies, emeritus professor, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Hibriditeit en outentisiteit as kulturele merkers in Nico Carstens se musiek
  Susanna Louw, Nicol Viljoen en Martina Viljoen, Odeion Skool vir Musiek, Universiteit van die Vrystaat
• Die Arabiese trajek in die Karolingiese periode van Middeleeuse filosofie
  Johann Beukes, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Die Arabiese trajek in die post-Karolingiese periode van Middeleeuse filosofie
  Johann Beukes, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Mens-dier-verhoudings in Thomas Mofolo se historiese roman Chaka (1925, 2017)
  Sonja Loots, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Kaapstad
• Die vertaling van eiename by Deon Meyer: ’n ondersoek na konsekwentheid
  Marius Swart en Ruchelle Kleyn, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Ordening en heling in die wordende heelal: die Bybelse interteks van Ina Rousseau se poësie
  Lina Spies, Universiteit van die Vrystaat
• Tendense in die uitleggeskiedenis van die koninklike amptenaar in Johannes 4:43–54
  Francois Tolmie, Fakulteit Teologie, Universiteit van die Vrystaat
• Gadamer, Von Rad en Kritzinger: om tot verstaan te kom
  Pieter H.J. Labuschagne, South African Theological Seminary (SATS)
• Bejaardheid en asketisme in die vroeë Christendom: ’n Vergelyking tussen die sienswyses van Johannes Chrusostomos en Filoksenos van Mabboeg
  C.L. de Wet, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika
• Laat die klokke lui …! Is die lui van klokke ’n geraasoorlas of bloot die billike uiting van geloofsoortuigings?
  Helena van Coller, Fakulteit Regsgeleerdheid, Rhodes Universiteit
• Stilgebed en skone skeppendheid: Om uit die stilte te skep
  Johann Rossouw, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Opvoedkunde

• ’n Beskouende ondersoek van humorontwikkeling, humorsin en enkele meganismes onderliggend aan humor
  Nandi Lessing-Venter, Sentrale Universiteit vir Tegnologie, Vrystaat
• Ontledende outo-etnografie as reflektiewe filosofiese instrument: op pad na ’n ekologie van afstandsonderrig
  Louise Schmidt, Universiteit van Suid-Afrika
• Die oorkoming van kontekstuele beperkinge deur leierskap aan toppresterende skole
  Charl Wolhuter, Departement Vergelykende Opvoedkunde, Leentjie van Jaarsveld en Branwen Challens, Departement Onderwysbestuur en -leierskap Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Uitdagings van die Antroposeen: onderwys in die era van ’n mensgemaakte wêreld
  Henriëtte Loubser, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• ’n Selfgerigte-lees-proses: traumabelewing en -verwerking in die jeugroman Blou is nie ’n kleur nie deur Carin Krahtz
  Elize Vos en Ronel van Oort, Vakgroep Afrikaans vir Onderwys, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die bou en benutting van ’n teoretiese raamwerk om verdiepte insig in ’n opvoedkundigenavorsingsprobleem te bekom
  Hannes van der Walt en Charl Wolhuter, Edu-HRight-navorsingsfokusarea, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die ontwikkeling van nuut-aangestelde skoolhoofde en skoolverbetering in Gauteng provinsie
  RJ (Nico) Botha, Department van Onderwysleierskap en Bestuur, Kollege van Opvoedkunde, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n Ondersoek na die gebruik van kultuurgeoriënteerde taakgebaseerde lesse vir die verwerwing van Afrikaanse woordeskat deur universiteitstudente
  Elbie Adendorff en Mari Koegelenberg, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Die leierskapstyle van akademies presterende skole se skoolhoofde en die trefkrag daarvan op skoolklimaat
  Leentjie van Jaarsveld, Departement Onderwysbestuur en -leierskap, Branwen Challens, Departement Onderwysbestuur en -leierskap en Charl Wolhuter, Departement Vergelykende Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Leesbegripprobleme van niemoedertaalsprekers in Afrikaanshuistaalklasse: moontlike oplossingstrategieë
  Maylene Basson en Michael le Cordeur, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• Morele leierskap: Die skoolhoof as agent vir die vestiging van morele waardes ter bevordering van skoolklimaat
  Branwen Challens, Departement Onderwysbestuur en -leierskap, Leentjie van Jaarsveld, Departement Onderwysbestuur en -leierskap en Charl Wolhuter, Departement Vergelykende Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Selfgerigte leer: Die ervarings en menings van lewenswetenskappe-onderwysstudente tydens die gebruik van werkkaarte in ’n koöperatiewe onderrig-leer-omgewing
  Neal Petersen, Adjunkdirekteur, Skool vir Wiskunde-, Wetenskap- en Tegnologie-onderwys, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Afdeling: Regte

• Ukuthwala – gebruik of misbruik?
  Caroline Müller-Van der Westhuizen, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat en Rochelle Streso, Prokureurklerkskap, Hill, McHardy & Herbst Ing.
• Dekolonialisering van die Suid-Afrikaanse familiereg in die lig van transformasiegerigte konstitusionalisme: ’n praktiese benadering vir generasie Z
  Marita Carnelley, Departement Privaatreg, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom-kampus) en Philip Bothma, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Vonnisbespreking: Arbeidsmakelaars: Enkelwerkgewer, twee kontrakte en talle onbeantwoorde vrae
  Stefan van Eck, Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria
• Kan ’n trust ’n lastereis instel? ’n Verkennende ondersoek
  Danie (D.F.) Kloppers, onafhanklike konsultant, Potchefstroom en Henk (H.J.) Kloppers (Orcid ID: 0000-0003-0512-7986), Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Vonnisbespreking: Waaksame waghonde en waagmoedige kinders – ’n wanklank uit die Oos-Kaap
  Johan Scott, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Vonnisbespreking: Nog ’n vriendskaplike-sekwestrasie-aansoek sneuwel
  Melanie Roestoff, Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Pretoria

Jaargang 15, Nommer 2 – 2018

Afdeling: Natuurwetenskappe

• Perspektiewe vanaf die B-latfunksies op die normaalverdeling, toegepas op die Diskrete Pulstransform
  C.H. Rohwer, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Verantwoordelike rolprentvervaardiging: etiek en toeskouerskap deur die lens van Michael Haneke se Amour
  Dian Weys, onafhanklike navorser
• Die grammatikale en leksikale eienskappe van geselekteerde Afrikaanse gedigte
  Lezandra Grundlingh, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Die manifestasie van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie
  (1990–2012): ’n kwantitatiewe en teksontledende beskouing
  Tanja Botha, Departement Publiekreg, Staatsreg en Internasionale Reg, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n Lesing van Michel Houellebecq se poësie tussen die pole van die "abjekte" en die "eteriese"
  H.J. (Henning) Pieterse, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Kreolisering van die wêreldletterkunde by D.J. Opperman
  Hein Viljoen, Navorsingseenheid: Tale en literatuur in die Suid-Afrikaanse konteks, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die eenpersoondrama as (steeds ontluikende) subgenre: ’n skets van sy ontwikkelingsgang en kenmerke
  Marcel Spaumer en Bernard Odendaal, vakgroep Afrikaans en Nederlands, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die modus operandi-profiel van die kontant-in-transito-rower as eksklusiewe misdadiger
  Hendrik Lochner en Juanida Horne, Departement Polisiepraktyk, Forensiese en Kriminele Ondersoekwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika; Mari van Wyk, Information and Communication Technology- (ICT-) fakulteit, Tshwane Universiteit van Tegnologie
• Assemblage-teorie, affek en witwees. ’n Alternatiewe blik op die werking van witwees
  Liezl Dick, postdoktorale navorsingsgenoot, Instituut vir Versoening en Maatskaplike Geregtigheid, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Pastorie of nie? Die invloed van gemeentebehuising op die aftredevooruitsigte van die NGK-predikant
  Liezel Alsemgeest, Universiteit van die Vrystaat
• Wie het die ontwerp van die Voortrekkermonument geïnspireer: Farao of Abram?
  Dolf Britz, Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria

Afdeling: Opvoedkunde

• ’n Suid-Afrikaanse perspektief op die voorbereiding van wêreldbekwame navorsers
  Ewelina Niemczyk en J.P. Rossouw, Edu-HRight-navorsingseenheid, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Skoolhoofde se leierskapspraktyke wat betrekking het op die skep van “fisiese ruimtes” om gesonde leeromgewings by hul skole te vestig
  Johann Burger, nadoktorale navorsingsgenoot, Departement Opvoedingsbeleidstudie, Universiteit Stellenbosch
  Aslam Fataar, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• WhatsApp? Die ontwikkeling van ’n positief-interafhanklike e-praktyknetwerk tydens die samestelling van e-portefeuljes in afstandhoëronderwys
  Christa van Staden, navorsingsgenoot, Eenheid vir Taalfasilitering en -bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat
• Ouers van kinders in hulle middelkinderjare met aandagtekort- en hiperaktiwiteitsversteuring se belewing: ’n veerkragtigheidsperspektief
  Susan du Toit en Estelle Swart, Departement Opvoedkundige Sielkunde, Universiteit Stellenbosch
• Die oordrag van leesbegripstrategieë op ander akademiese vakke op universiteitsvlak
  Amanda Anker en Sanet Cox, Fakulteit Opvoedkunde, Kaapse Skiereilandse Universiteit van Tegnologie (KSUT), Wellington-kampus
• Wat is fout met Suid-Afrikaanse skole? Geheelbeeld van, en leemte in die navorsing oor skoolleierskap as sleutelfaktor
  Charl Wolhuter en Hannes van der Walt, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Afdeling: Regte

• Vonnisbespreking: Die reg op privaatheid en outonomie
  Prince v Minister of Justice and Constitutional Development 2017 4 SA 299 (WCC); [2017] 2 All SA 864 (WCC)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Sorgsaamheidsplig van ouers teenoor kinders
  Stedall v Aspeling 2018 2 SA 75 (HHA)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Regulering van Nulgradering-Internetdienste in Suid-Afrika: quo vadis?
  Barrie J. Gordon, Departement Straf- en Prosesreg, Universiteit van Suid-Afrika

Jaargang 15, Nommer 1 – 2018

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Van “housecoat” tot sekuriteitsuniform: die voorstelling van ’n aantal kledingstukke in Marlene van Niekerk se prosa
  Marius Crous, Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Universiteit
• Die Lacaniaanse Reële en grufilms: Jennifer Kent se The Babadook (2014)
  Cilliers van den Berg, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Die Lacaniaanse Reële en grufilms: Die kommodifisering van die Reële? Enkele opmerkings oor die “martelporno”-genre
  Cilliers van den Berg, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Albert Camus: Eksistensialisme, die Afrikaanse wêreld en die taak van die verbonde intellektueel
  Pieter Duvenage, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Letterkunde en die reg in die Middeleeuse epos Vanden vos Reynaerde met spesifieke verwysing na die Suid-Afrikaanse regstelsel
  Jan Stander en Nerina Bosman, Departement Afrikaans, Universiteit van Pretoria
• Die toepas van ’n kommunikatiewe model vir teksontleding ten einde ’n estetiese vertaling van Sint Jan van die Kruis se gedig “Noche oscura” te skep
  Dietloff van der Berg, onafhanklike navorser
• Die ontleding van wetgewing en bestaande programme en dienste vir straatkinders in Suid-Afrika
  Elzahne Simeon, Departement Maatskaplike Werk, Alida Herbst, direkteur Skool vir Psigososiale Gesondheid en Herman Strydom, COMPRES, Noordwes-Universiteit

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Andrew Murray en die debat oor wondergeloof
  Vincent Brümmer, Buitengewone professor in Sistematiese Teologie, Universiteit Stellenbosch
• Self, religie en homeostase: ’n neuroteoretiese verkenning van die vroeë Boeddhisme
  Sandra Troskie, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Opvoedkunde

• Kurrikulumontwerpbenaderings van Suid-Afrikaanse skoolkurrikula: ’n kritiese perspektief op die kurrikula vir Afrikaans (Huistaal)
  Ronel van Oort, Vakgroep Afrikaans vir Onderwys, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Moraliteit en omstrede kwessies in jeugliteratuur: ’n beskouing oor Onderwêreld deur Fanie Viljoen
  Elize Vos, Vakgroep Afrikaans vir Onderwys, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Basiese onderwys vir volwassenes as teenvoeter vir geweld teen vroue en kinders
  Danie (D.F.) Kloppers, konsultant, EduKat Educational Consulting
  Geesje van den Berg, Departement Kurrikulum- en Onderrigstudies, Universiteit van Suid-Afrika (Unisa)
• Die aard van genderuitbeelding van vroulike hoofkarakters in onlangse Afrikaanse jeugliteratuur
  Isabella Geldenhuys en Johan Anker, Fakulteit vir Onderwys, Kaapse Skiereiland Universiteit van Tegnologie (Wellington-kampus)
• Ondersteuningstrategieë vir gedragsbevoegdheid by grondslagfaseleerders met aandagtekort-/hiperaktiwiteitsversteuring
  Ronel Wiese, Linda Bosman, Judy van Heerden en Ina Joubert, Departement Vroeë Kinderonderwys, Universiteit van Pretoria

Afdeling: Regte

• ’n Oorweging van verskeie aspekte rakende die prerogatief om werknemers nie te bevorder nie
  Judith Geldenhuys, Departement Handelsreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Geloof in heksery – ’n grondige verweer in die strafhof, of ’n gegoël met die reg?
  Rinda Botha, Departement Publiekreg, Universiteit van die Vrystaat
• Die Suid-Afrikaanse regsraamwerk rakende die produksie en verkoop van rou melk wat vir direkteverbruiksdoeleindes bestem is
  Anél Gildenhuys, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit
  Tlapeng Tabane, LLB-gegradueerde, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit

Jaargang 14, Nommer 3 – 2017

Afdeling: Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

• Die toepassing op en validering van ’n voorgestelde subnasionale kredietgraderingsmetodologie vir die Departement van Onderwys, met ’n gevallestudie
  Erika Fourie, Tanja Verster en Gary van Vuuren, Sentrum vir Bedryfswiskunde en Informatika, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Problematiek van erfenisimpakassessering vanuit ’n geskiedkundige perspektief soos bevind na ’n ondersoek van Tokaipark se geskiedenis, 1792–1910
  Kobus (J.A.) du Pisani en Berta van Rooyen, Vakgroep Geskiedenis, Skool vir Sosiale en Owerheidstudies, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Stilte en agentskap in die slaweroman Philida van André P. Brink
  Shamiega Chaudhari, Departement Afrikaans, Universiteit van Fort Hare (Oos-Londenkampus)
• Naklanke van Arnold van Wyk se Poerpasledam vir fluit en clavier
  Marietjie Pauw, Postdoktorale navorsingsgenoot, Africa Open – Instituut vir Musiek, Navorsing en Innovasie, Universiteit Stellenbosch
• “’n Postkoloniale Umweltkas”: die vraag na ’n transnasionale poëtika in Afrikaans aan die hand van Marlene van Niekerk se Kaar
  Louise Viljoen, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• N.P. Van Wyk Louw deur die oë van Adam Small
  Hein Willemse, Departement Afrikaans, Universiteit van Pretoria
• Die vokaalstelsel van Genadendalse Afrikaans: ’n verkenning
  Daan Wissing, Sentrum vir Tekstegnologie, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Patriotiese liedere as ideologiese diskoers: ’n figuratiewe semiotiese ontleding
  Charla Schutte en Martina Viljoen, Odeion Skool vir Musiek, Universiteit van die Vrystaat
• ’n Funksionalistiese benadering tot die hantering van taal- en kultuurverskille in ’n Afrikaanse proefvertaling van Daniel Kehlmann se roman Die Vermessung der Welt
  Koos Holtzhausen, afgetrede dosent en vryskutvertaler
  Lelanie de Roubaix, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Wording: die rol van die numineuse en mistiek in Sondag op ’n voëlplaas (2013) deur Johann Nell
  Joanita Erasmus-Alt en H.P. van Coller, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Kroniek van ’n mondigwording? ’n Mediageskiedkundige herevaluering van die WVK, Naspers en Afrikaanse joernalistiek
  Lizette Rabe, Departement Joernalistiek, Universiteit Stellenbosch
• Filosofie en die skrifkultuur
  Hercules Boshoff, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Die Commedia (Komedie) van Dante Alighieri en musiek in die Purgatorium – Om te sing van daardie tweede ryk
  Alta Coertzen, afgetrede musiekonderwyser en dosent
• ’n Klassikus se ontleding van N.P. Van Wyk Louw se Germanicus as ’n beeld van mag en onmag
  Jo-Marie Claassen, Medeprofessor Emerita, Departement Antieke Studie, Universiteit Stellenbosch
• Plekgehegtheid binne stadsbeplanning: ’n literatuurstudie en voorstelle vir Afrikaanse terminologie
  Tarina Jordaan, onafhanklike navorser en skrywer

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Die skending van die menswaardigheid van ouer bruin staatspensioenarisse
  J.J. Carnow, nadoktorale genoot in die Departement van Praktiese Teologie en Missiologie in die Fakulteit Teologie, Universiteit Stellenbosch
  Christo Thesnaar, Departement van Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit Stellenbosch
• Profesie in die Hebreeuse Bybel, die vroeë Christendom en eietydse Pinksterkerke: ’n Vraag oor kontinuïteit en diskontinuïteit
  Marius Nel, Eenheid vir Reformatoriese Teologie, Fakulteit Teologie, Noordwes-Universiteit
• Die hermeneutiek van die geloof
  Vincent Brümmer, Buitengewone professor in sistematiese teologie, Universiteit Stellenbosch
• Die metafisiese tradisie vandag. ’n Interpretasie van Eric D. Perl
  Danie Goosen, Departement Godsdienswetenskap en Arabies, Universiteit van Suid-Afrika
• Regsgeskille en die kerk: lesse te leer uit die saak van Johannes Fortuin en die Church of Christ Mission
  Helena van Coller, Fakulteit Regsgeleerdheid, Rhodes-universiteit

Afdeling: Opvoedkunde

• Toegang tot navorsingsassistentskappe aan universiteite in die globale noorde en globale suide
  Ewelina Niemczyk en J.P. Rossouw, Fakulteit Opvoedkunde, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Vergifnisonderwys: Is dit (voor)teoreties toereikend begrond?
  Hannes van der Walt, Edu-HRight Navorsingseenheid, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• ’n Evaluering van opvoedermoreel in skole in Wellington
  Kobus Liebenberg, Fakulteit Opvoedkunde, Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (Wellingtonkampus)
• Die navigasiepraktyke van leerders uit arm, landelike gebiede
  Jerome Joorst, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• Die gebruik van flitskaarte as hulpmiddel in die verwerwing van sigwoordeskat deur leerlinge met leestekorte
  Ansie Lessing en Marike W. de Witt, Departement Sielkundige Opvoedkunde, Universiteit van Suid-Afrika
• Aanlynleeromgewings: ’n sleutel tot die deurlopende professionele ontwikkeling van onderwysers
  Christa van Staden, onafhanklike navorser
• Die ontwikkeling van ekogeletterdheid deur middel van ’n Afrikaanse leesreeks
  Henriëtte Loubser, Departement Kurrikulumstudie, Universiteit Stellenbosch
• Aspekte wat kinders se leesmotivering beïnvloed
  Nandi Lessing-Venter, Departement Kommunikasiekunde, Sentrale Universiteit vir Tegnologie
  Maritha Snyman, navorsingsgenoot, Departement Inligtingkunde, Universiteit van Suid-Afrika
• Die gebruik van onderskrifte in die onderrig en leer van Afrikaanse woordeskat en begrip
  Elbie Adendorff, Arné Binneman en Ju-Mari du Plessis, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Regte

• Vonnisbespreking: Bewerings van owerspel: gedingsvatbare laster?
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Die verlengde program as ’n instrument vir breër toegang tot Suid-Afrikaanse hoër onderwys – ’n besinning oor die ervaring van die Fakulteit Regsgeleerdheid aan die Universiteit van die Vrystaat
  Leani van Niekerk, Dekaanskantoor Regsgeleerdheid, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Sosiale regte en private pligte – huisvesting op plase
  I.M. Rautenbach, Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Johannesburg
• Vonnisbespreking: Deliktuele aanspreeklikheid vir onvoorsienbare gevolge van mediese nalatigheid
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Geloofsinstellings en die hersieningsbevoegdheid van die howe
  Helena van Coller, Fakulteit Regsgeleerdheid, Rhodes Universiteit

Jaargang 14, Nommer 2 – 2017

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Riglyne vir die bevordering van die welstand van Suid-Afrikaanse sielkundiges
  Erika Hitge en Izanette van Schalkwyk, Gesondheidswetenskappe: Sentrum vir
  Kinder-, Jeug- en Familiestudies, Noordwes-Universiteit
• Verkennende verbeeldingswêrelde: die ontsluiting van die Willem Boshoff Argief
  Josef van Wyk, Suzanne De Villiers-Human en Dirk van den Berg, Departement Kunsgeskiedenis en Beeldstudie, Universiteit van die Vrystaat
• Die rol van die Universiteit Stellenbosch se Departement Afrikaans en Nederlands in die ontwikkeling van die Afrikaanse leksikografie deur sy betrokkenheid by die Woordeboek van die Afrikaanse Taal
  Gerda Odendaal, nadoktorale navorsingsgenoot, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Die staatsdiens van die Zuid-Afrikaansche Republiek, 1890 tot voor die Jameson-inval van 1895
  Heinie Heydenrych, onafhanklike navorser
• Titus Matiyane, kartograaf en transnasionale flâneur
  Elfriede Dreyer, Departement Kunsgeskiedenis, Visuele Kunste en Musiekwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Plekspesifieke digitale literatuur: samespel en wisselwerking in nuwe kontekste
  Franci Greyling, Skryfkuns, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• ’n Oorsig van die problematiek rakende die modernisering van die SANW vir deelname aan multinasionale vredesteunoperasies in Afrika
  Theo Neethling, Departement Politieke Studie en Regeerkunde, Universiteit van die Vrystaat
• Die veranderende betekenis van die Voortrekkermonument: erfeniswins of erfenisverlies?
  Anton C. van Vollenhoven, buitengewone professor in Geskiedenis, Noordwes-Universiteit (Mafikeng-kampus)
• Om wêrelde te verbeel(d): tekstuele relasionaliteit in Wonderboom (Lien Botha)
  Adéle Nel, Vakgroep Afrikaans en Nederlands, Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus)
• ’n Heideggeriaanse benadering van landskap as woon in Breyten Breytenbach se Nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde (1993)
  Alwyn Roux, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
  Hein Viljoen, Navorsingseenheid: Tale en Literatuur in die Suid-Afrikaanse konteks, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Oorwegings vir die dekolonisering van die verwante musieksoorte van Westerse en Suid-Afrikaanse kunsmusiek
  Etienne Viviers, MASARA Nisentiteit, Skool vir Musiek, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Vreemdheid as geleentheid. Enkele gedagtes oor die hermeneutiese potensiaal van ’n ongemaklike begrip
  Bernard C. Lategan, Departement Inligtingwetenskap, Universiteit Stellenbosch
• Die juk van askese: Slawe in kloosters en kloosterlike huishoudings in die sendeling Johannes van Efese se Commentarii de beatis orientalibus
  C.L. de Wet, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika
• Voortdurende onbekendheid en vreemdheid. Die implikasies van Michael Welker se teologie van die Gees vir ’n teologiese hermeneutiek vir vreemdelinge
  Henco van der Westhuizen, Teologiese Fakulteit, Universiteit van die Vrystaat
• Mag, die staat en die kerk in Suid-Afrika
  Johann Rossouw, medeprofessor, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Die liturgie van die 1995-Wêreldrugbybeker-eindwedstryd: ’n ruimtelik-liturgiese refleksie deur die lens van ’n sosiale-kohesie-model
  Daléne Flynn, Departement Praktiese Teologie, Universiteit van Pretoria
• D.J. Opperman se verbond met die skeppende God: ’n Interpretasie van Heilige beeste en Negester oor Ninevé
  Lina Spies, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Opvoedkunde

• ’n Neurowetenskaplike beskouing van die leeshandeling
  Ansie Lessing en Marike W. de Witt, Departement Sielkundige Opvoedkunde, Universiteit van Suid-Afrika
• Rolkonflik by getroude manlike onderwysers vroeg in die 21ste eeu
  Deon Vos en Philip van der Westhuizen, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• ’n Vergelykende studie van die standaardisering van die ontwikkeling van skoolleierskap in die VSA en Suid-Afrika
  Clarence G. Williams, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit van Wes-Kaapland
• Performatiwiteit as verskynsel in die onderwys
  Milton van Wyk en Lesley le Grange, Departement Kurrikulumstudie, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• Omgewingsdiskoers in wetenskapfiksie vir kinders met verwysing na die Anna Atoom-reeks deur Elizabeth Wasserman
  Henriëtte Loubser, Departement Kurrikulumstudie, Universiteit Stellenbosch
• Die gebruik van fiksie vir die ontwikkeling en optekening van navorsing in die sosiale wetenskappe
  Julian Müller, Fakulteit Teologie, Universiteit van die Vrystaat
  Marguerite Müller, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit van die Vrystaat
• Die invloed van selfgerigteleergereedheid op die aanleer van die blindtiktegniek
  Elsie Lubbe, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Hoërskool-onderwysers in die Vrystaat se ervaring van psigologiese geweld
  Nehemiah Phooko, Mensehulpbronopleiding en -ontwikkeling, Skool vir Mensehulpbronwetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
  Helen Meyer, Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
  Erika Fourie, Statistiese Konsultasiedienste, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
  Tiaan Kirsten, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Taalbewussyn as komponent van geletterdheidsvaardigheid: ’n ondersoek na narratiefvaardigheidontwikkeling by Graad 3-leerders
  Irene Brand, postdoktorale navorsingsgenoot, Departement Algemene Taalwetenskap, Universiteit Stellenbosch
  Christine Anthonissen, professor emerita, Departement Algemene Taalwetenskap, Universiteit Stellenbosch
• Neurowetenskaplike insigte oor leer en wording aan die hand van twee gevallestudies
  Petro van Niekerk, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit van Suid-Afrika

Afdeling: Regte

• Vonnisbespreking: Die regspraak bevestig die gedingsvatbaarheid van afrokkeling as iniuria
  Roberts v Van Schalkwyk en Roberts 2017-3-16 saaknr. 1984/2014 (FSB)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Skoonlief en die ondier: ’n Ondersoek na die nut van aanlyn bemiddeling in gesinsgeskille in Suid-Afrika
  Amanda Boniface, Departement Privaatreg, Universiteit van Johannesburg
  Andreas Velthuizen, Institute for Dispute Resolution in Africa (IDRA), Regskollege, Universiteit van Suid-Afrika
• Caveat magister! Die uitsetting van kosgangers uit koshuise van openbare skole weens onbetaalde koshuisgeld
  Danie (D.F.) Kloppers, konsultant, EduKat Educational Consulting
  Henk (H.J.) Kloppers, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Vonnisbespreking: Die nuwe onregmatigheidstoets: ’n Trojaanse perd wat delikteregbeginsels bedreig? Pro Tempo v Van der Merwe 2016-3-24 saaknr. 20853/2014 (HHA) ([2016] ZASCA 39)
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Putatiewe noodweer as verweer in die Suid-Afrikaanse strafreg: ’n Kritiese oorsig van die onseker pad tot by Pistorius en daarná
  Rinda Botha, Departement Publiekreg, Universiteit van die Vrystaat

Jaargang 14, Nommer 1 – 2017

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Mens-plant-verbintenisse in Die sideboard (2014) van Simon Bruinders
  Susan Meyer, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die statistiese eienskappe van geskrewe Afrikaans as ’n komplekse netwerk
  Burgert Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat
  Eduan Kotzé, Departement Rekenaarwetenskap en Informatika, Universiteit van die Vrystaat
• Persoonlike klankversterking vir ’n onderwyser met stemprobleme
  Salomé Geertsema en Mia le Roux, Departement Spraak-Taalpatologie en Oudiologie, Universiteit van Pretoria
• ’n Verkenning van taalvariasie in die Afrikaanse poniekoerante Son en Sondag
  Elvis Saal, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Die rol van voedsel en eetgewoontes in die asketiese spiritualiteit van Basilius van Sesarea, Evagrius van Pontus en Johannes Chrysostomus
  Artemisa C. Rodrigues. Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika
• Uitverkiesing en evangelikaalse spiritualiteit: die neocalvinisme in Suid-Afrika
  Vincent Brümmer, buitengewone professor in sistematiese teologie, Universiteit Stellenbosch
• Die aard van kerklike gesag in die kerkregtelike besinning van W.D. Jonker
  Gert J. Duursema, onafhanklike navorser

Afdeling: Opvoedkunde

• Die leerpraktykvorming van plattelandse werkersklasleerders gegrond op hulle fondse van kennis
  Henry Fillies, post-doktorale student by Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
  Aslam Fataar, Visedekaan: Navorsing van die Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• Die rol van ’n veeltalige selfoonvakwoordeboek in die ontwikkeling van konsepgeletterdheid vir onderwysstudente in die ekonomiese en bestuurswetenskappe
  Carina America en Michele van der Merwe, Departement Kurrikulumstudie, Universiteit Stellenbosch
• Praktyke met betrekking tot visuele voorstellings in ’n Afrikaans Huistaal-handboekreeks na apartheid
  Alta Engelbrecht, Departement Geesteswetenskaplike Opvoeding, Universiteit van Pretoria
• Voldoen Onderwêreld deur Fanie Viljoen aan die norme vir ’n geslaagde voorgeskrewe werk vir graad 12 Afrikaans Huistaal-leerders?
  Elize Vos, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Afdeling: Regte

• Vergoedingsboetes in strafregtelike verrigtinge – ’n vars perspektief
  Abraham Hamman, Fakulteit Regte, Universiteit van Wes-Kaapland
  Windell Nortje, Fakulteit Regte, Universiteit van Wes-Kaapland
• Vonnisbespreking: Die (ongegronde) grondslag vir die klassifisering en werking van retensieregte in die Suid-Afrikaanse reg
  United Building Society v Smookler’s Trustees and Golombick’s Trustee 1906 TS 623
  Mitzi Wiese, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Die Suid-Afrikaanse regering se agteruitgang in sy benadering tot die beskerming teen internasionale mense- en humanitêre regsvergrype met verwysing na Suid-Afrika se onttrekking uit die Internasionale Strafhof, die moratorium op die tribunaal van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) en die realistiese kans op die vestiging van ’n houdbare permanente Afrika-strafhof
  C.F. (Neels) Swanepoel, Departement Publiekreg, Universiteit van die Vrystaat
• Herstellende geregtigheid in gevalle van seksuele oortredings en die uitsprake van die hoogste hof van appèl in DPP v Thabethe en Seedat v S
  Danie (D.F.) Kloppers, konsultant, EduKat Educational Consulting
  Henk (H.J.) Kloppers, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Vonnisbespreking: Bemoeiing met ’n uitsluitende kontraktuele verhouding getroef deur vrye mededinging
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Vonnisbespreking: Swembaddens, visdamme, ander waterpoele en kinderslagoffers – deliktuele aanspreeklikheid
  CA v GS [2016] 4 All SA 386 (WKK)
  BS v MS 2015 6 SA 356 (GP)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika

Jaargang 13, Nommer 3 – 2016

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Die “grense van menswees” en insekwording in Willem Anker se Samsa-masjien (2015)
  Joan-Mari Barendse, nadoktorale navorsingsgenoot, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Stereotipering van rotsklimmers: Ware helde of soekers na rampspoedige roem?
  Handré Brand, onafhanklike navorser
• Huisgenoot as tydgenoot: ’n mediageskiedkundige kroniek van ’n tydskrif as “skrif” van sy tyd
  Lizette Rabe, Departement Joernalistiek, Universiteit Stellenbosch
• Estetiese illusie en die wyses waarop kykerbetrokkenheid in ’n film geskep kan word, met verwysing na Eternal sunshine of the spotless mind (2004)
  Armand Fourie, onafhanklike navorser
• F.V. Engelenburg tydens die Anglo-Boereoorlog: ’n oorsig
  Linda (L.E.) Brink, Departement Geskiedenis, Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus)
• Eensaamheid as verskynsel in Arnold Schoenberg se Erwartung, op. 17
  Mike Ford, nagraadse student, Columbia-universiteit, Stad New York
• Weerstand teen huisvesting van swart studente deur die Potchefstroomse Universiteit vir CHO, 1987 tot 1990
  N.S. (Fanie) Jansen van Rensburg, Fokusarea vir Sosiale Transformasie, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Bruin gesinne se belewenisse van die negatiewe uitwerking van ouerlike alkoholmisbruik
  Estelle van den Berg, Departement Sielkunde, Universiteit Stellenbosch
  Abraham P. Greeff, Departement Sielkunde, Universiteit Stellenbosch
• Voldoen eietydse Suid-Afrika aan die vereistes vir die inwerkingstelling van ’n ontwikkelingstaatstrategie?
  Chris Nelson, onafhanklike navorser
• Grootouers se rolle en belewenisse as hoofversorgers van hulle kleinkinders
  Issie Jacobs, Fokusarea: Gemeenskap Psigososiale Navorsing (COMPRES)
  Susan Brink, Fokusarea: Gemeenskap Psigososiale Navorsing (COMPRES)
  Vera Roos, Navorsingseenheid: Afrika-Eenheid vir Transdissiplinêre Gesondheidsnavorsing (AUTHeR), Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
  Sandra Steyn, Navorsingseenheid: Afrika-Eenheid vir Transdissiplinêre Gesondheidsnavorsing (AUTHeR), Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Roland Barthes en die belang van outonomie vir die moderne skrywer
  Charl-Pierre Naudé, navorsingsgenoot, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Napraatswartafrikaans: konteks en persepsies van die alternatiewe gebruik van Swartafrikaans
  Ansie Maritz, Understanding and Processing Language in Complex Settings (UPSET), Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus)
  Jako Olivier, Skool vir Geesteswetenskappe vir Onderwys, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die ortografiese realisering van komposita met en afleidings van multiwoordeiename
  Gerhard van Huyssteen, Sentrum vir Tekstegnologie (CTexT), Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• ’n Beoordeling van die vertaling van σάρξ (vlees) in die Direkte Vertaling en die Afrikaanse Standaard Vertaling van die Nuwe Testament
  Philip La G. du Toit, Nadoktorale navorsingsgenoot, Fakulteit Teologie (Nuwe Testament), Universiteit Stellenbosch
• Die religieusiteit van J.C. Smuts met verwysing na Holism and evolution
  Callie W.T. Joubert, South African Theological Seminary
• Uitverkiesing en evangelikaalse spiritualiteit: die “Bekommerd”-debat
  Vincent Brümmer, buitengewone professor in Sistematiese Teologie, Universiteit Stellenbosch
• Die praktyk van vernedering: slawerny en Christelike asketisme in laat-antieke Sirië
  C.L. de Wet, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika
• Vernuwing in die bestudering van religie en religieë
  J.M. Strijdom, Departement Godsdienswetenskap en Arabies, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n Teologies-etiese oorweging van die christelike sending en die invloed daarvan op morele waardes in Suid-Afrika
  Pieter Verster, Departement Sendingwetenskap, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Opvoedkunde

• Die rol van die fasiliteerder in die leerproses om ’n positiewe gesindheid te bewerkstelligteenoor indiensopleiding vir die vak wiskundige geletterdheid
  Petro van der Merwe: Senior dosent, Departement Sielkunde, Universiteit van Suid-Afrika.
  Wynand (W.J.) van der Merwe: Navorsingsgenoot, Universiteit van Suid-Afrika.
• Die opvoedkundige waarde van ekoliterêre tekste: ’n Toepassing van Adrian Rainbow se sienings op ’n Afrikaanse jeugverhaal, ’n oorgangsroman en ’n prenteboek vir kinders
  Henriëtte Loubser, Departement Kurrikulumstudie, Universiteit Stellenbosch
• Ontleding van sosiogramme as metode om die doeltreffendheid van genetwerkte leer in ’n skoolgebaseerde wiskundevakgroep te ondersoek
  Christa van Staden, Academy Applied Technology and Innovation, Universiteit van Suid-Afrika

Afdeling: Regte

• Vonnisbespreking: Implementering van die internasionale strafhof se lasbriewe vir die inhegtenisname van die Soedannese president Omar Hassan Ahmad al-Bashir
  Minister of Justice and Constitutional Development and Others v the Southern African Litigation Centre and Others (867/15) 2016 ZASCA 17 (15 Maart 2016)
  Hendrik J. Lubbe, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Die nuwe artikel 145(9) van die Wet op Arbeidsverhoudinge – uniek, maar welkom
  D.W. de Villiers, Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria
• Vonnisbespreking: Teenmaatreëls vir die uitvoerende gesag se kaping van wetgewende kontrolefunksies in ’n parlementêre uitvoerende stelsel
  Economic Freedom Fighters v Speaker of the National Assembly 2016 5 BCLR 618 (KH)
  I. Rautenbach, Fakulteit Regsgeleerdheid. Universiteit van Johannesburg
• Die sorgsame ondernemingsreddingspraktisyn: ’n ondersoek na die gepaste maatstaf
  Lézelle Jacobs, Departement Handelsreg, Universiteit van die Vrystaat
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Koolstofbelasting as voorgestelde ekologiese fiskalehervormingsmaatreël in Suid-Afrika
  Michelle Barnard, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Vonnisbespreking: Die aksie van afhanklikes weens die dood van hul broodwinner: Veel lawaai en weinig wol?
  Seleka v Road Accident Fund2016 4 SA 445 (GP)
  Johan Scott, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Nienakoming van die voorgeskrewe prosedures na indiening van ’n direksiebesluit om met ondernemingsredding te begin: Is Panamo Properties (Pty) Ltd v Nel die (regte) antwoord?
  Anneli Loubser, Departement Handelsreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Aantekening: Opmerkings oor die eienskappe van die maatskappy met persoonlike aanspreeklikheid
  J.J. (Johan) Henning, Departement Handelsreg, Universiteit van die Vrystaat
• S v Pistorius: Ope geregtigheidspleging, mediadekking van hofverrigtinge en die olifant in die kamer
  Deon Erasmus, Departement Straf- en Prosesreg, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit

Jaargang 13, Nommer 2 – 2016

Afdeling: Natuurwetenskappe

• Die fassinerende meganika van hoppende fietswiele
  Willem Theron en Milton Maritz, Afdeling Toegepaste Wiskunde, Departement Wiskundige Wetenskappe, Universiteit Stellenbosch
• AuII: Skaars of afgeskeep? ’n Kritiese literatuuroorsig
  Helgard G. Raubenheimer, Departement Chemie en Polimeerwetenskap, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Paul Kruger, die Uitlanderstemreg en die Engelstalige pers in die ZAR voor 1895
  Heinie Heydenrych, onafhanklike navorser
• Kompleksiteit en die begeerte van die filosofie
  Rèné Eloff, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• "Ses grade van Gerben Kamper": ’n Verkenning van samewerkingsnetwerke in die Afrikaanse toneelbedryf (2010–2015)
  Burgert Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat
• Fragmentologie, die nuwe manuskripstudie – met verwysing na manuskripfragmente in Suid-Afrika
  Carol Steyn, navorsingsgenoot, Departement Kunsgeskiedenis, Visuele Kuns en Musiekwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Mimesis soos beredeneer deur Philippe Lacoue-Labarthe: Horrelpoot (2006) deur Eben Venter as herskrywing van Joseph Conrad se Heart of darkness
  Cilliers van den Berg, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Die vrou, swangerskap en die dier in die kortverhaal “Katvoet” deur Riana Scheepers: ’n fenomenologiese ondersoek
  Carien Smith, nagraadse student, Departement Afrikaans, Universiteit van Fort Hare

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Nabydood-ervarings: ’n kritiese ontleding van buiteliggaamlike waarnemings tydens hartstilstand
  Pieter F. Craffert, Departement Bybelse en Antieke Studies, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n “Oorspronklike” Aramese Nuwe Testament? ’n Kritiese evaluasie van die Pesjitta-voorrangsteorie, Die Pad van Waarheid tot die Lewe-vertaling (Afrikaanse Lamsa-Bybel), en die kulturele aanloklikheid van oriëntalisme
  Chris L. de Wet, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika
• Kan gister beter word? In gesprek met Jörn Rüsen oor die verwerking van ’n troebel verlede
  Bernard C. Lategan. Departement Inligtingwetenskap, Universiteit Stellenbosch
• Van Calvinisme tot Romantiek: Die invloed van die Bybel op die skrywerskap van Hennie Aucamp
  Lina Spies, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• “Die hel se leërmagte”: ’n Interpretivistiese perspektief op teodisee en die hel
  Ockie Vermeulen, Departement Kunsgeskiedenis, Visuele Kunste en Musiekwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika

Afdeling: Opvoedkunde

• Die leerpraktykvorming van hoërskoolleerders op ’n plattelandse werkersklasdorp
  Aslam Fataar, Vise-Dekaan: Navorsing van die Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
  Henry Fillies, post-doktorale student by Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
• Die rol van geselekteerde motiveringsfaktore en leerstrategieë by akademiese prestasie van Ekonomiese en Bestuurswetenskappe- (EBW-) onderwysstudente
  Louis van Staden, Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom)
• Die ontwikkeling van ’n herstellendegeregtigheidsprogram as vernuwende benadering tot die hantering van uitdagende leerdergedrag in Suid-Afrikaanse skole
  Erna Liebenberg, Leerondersteuningsadviseur: Inklusiewe Onderwys van die Vrystaatse Onderwysdepartement
  Johnnie Hay, Medeprofessor: Opvoedkundige Sielkunde en Leerderondersteuning in die Fakulteit Opvoedingswetenskappe aan die Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
  Roelf Reyneke, Senior lektor: Maatskaplike Werk in die Fakulteit Geesteswetenskappe aan die Universiteit van die Vrystaat
• Onderwysermotivering as ’n verweefdheid van sosiale kapitaal met onderwyserdoelwitte en toepaslike motiveringsteorieë
  Hettie van der Merwe, Departement van Skoolleierskap en Skoolbestuur, Universiteit van Suid-Afrika
• Enkele adolessente seuns se belewing van die dood van ’n ouer en die ondersteuning aan hulle
  Jennobia Kock en Ansie Lessing, Departement Sielkundige Opvoedkunde, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n Ondersoek na die verwerwing van klanke deur middel van musiek deur vreemdetaalstudente van Afrikaans
  Jaydey Sass en Elbie Adendorff, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Regte

• Dronkenskap as verweer in die Suid-Afrikaanse strafreg: ’n Sober benadering?
  Rinda Botha, Departement Publiekreg, Universiteit van die Vrystaat
  Marina van Rooyen, Truter en Wessels Prokureurs, Ellisras
• Rehabilitasie in die Suid-Afrikaanse verbruikersinsolvensiereg: internasionale tendense en riglyne
  Melanie Roestoff, Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Pretoria
• Vonnisbespreking: Turquand en estoppel: voëls van eenderse vere?
  One Stop Financial Services (Pty) Ltd v Neffensaan Ontwikkelings (Pty) (The CRL Trust as Intervening Creditor) 2015 4 SA 623 (WKK)
  Marianne Lombard en Christiaan Swart, Departement Handelsreg, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n Kritiese betragting van die kieswetgewing ten opsigte van gelyke kanse vir politieke partye
  Loammi Wolf, Navorsingsadviseur, Sentrum vir Openbare Bestuur, Universiteit van Johannesburg
• Die bekendmaking van die identiteit van anonieme minderjariges by meerderjarigheid: regverdigbaar of nie?
  Abraham Hamman en Windell Nortje, Fakulteit Regte, Universiteit van Wes-Kaapland
• Die balans tussen kliniese regsopleiding en regstoegang per se in ’n regskliniek – ’n delikate spankoord
  Marc Welgemoed, Regskliniek, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit

Jaargang 13, Nommer 1 – Mei 2016

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Paul Kruger en die pers in die ZAR, 1890–1895
  Heinie Heydenrych, onafhanklike navorser
• Briewe aan ’n diva: die verswyging van gay-identiteit in Gordon Jephtas se briewe aan May Abrahamse
  Hilde Roos, nadoktorale genoot, Universiteit van Suid-Afrika
• Opgeroepte betekenis in literêre vertaling: Die vertaling van dialek en register in Die swerfjare van Poppie Nongena deur Elsa Joubert
  Maricel Botha, Departement Afrikatale, Universiteit van Pretoria
• Literêre prestige: Die geval Eleanor Baker
  Marian Human-Nel, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
  H.P. van Coller, navorsingsgenoot Noordwes-Universiteit
• Die sekurokratisering van die Suid-Afrikaanse staatkundige bestel – ’n tendensbepaling
  André Duvenhage, Navorsingsfokusarea: Sosiale Transformasie, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom)
• Van opera tot ”politopera”? Nuwe strominge in Suid-Afrikaanse operakomposisie en -resepsie
  Mareli Stolp, navorsingsgenoot, Departement Visuele Kuns, Kunsgeskiedenis en Musikologie, Universiteit van Suid-Afrika
• (On-)Verantwoordelike rolprentvervaardiging: Die voorstelling van plaasmoorde in Darrell Roodt se Treurgrond (2015)
  Dian Weys, Sentrum vir Film- en Mediastudie, Universiteit van Kaapstad
• Die inslag van die Gotiese in die Afrikaanse literatuur: ’n ondersoek na ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek aan die hand van die Faust-motief
  Gerda Taljaard-Gilson, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Die hadeda as liminale dier in Kaar van Marlene van Niekerk
  Marius Crous, Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth
• Die tante uit Nederland as liminale karakter in Etienne van Heerden se Kikoejoe (1996) en 30 nagte in Amsterdam (2008)
  Joan-Mari Barendse, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Intertalige en kruiskulturele verkeer tussen Afrikaans en Nederlands in Marlene van Niekerk se verhaalbundel Die sneeuslaper
  Louise Viljoen, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Postapartheid as wondkultuur binne ’n patologiese openbare ruimte: Mark Gevisser se Lost and found in Johannesburg
  Leon de Kock, senior navorsingsgenoot, Departement Engels, Universiteit van Johannesburg

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Groeperings in nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament
  Herman du Toit, Departement Nuwe Testament, Navorsingsgenoot: Universiteit van die Vrystaat
• Uitverkiesing en evangeliese spiritualiteit
  Vincent Brümmer, Buitengewone professor in Sistematiese Teologie aan die Universiteit Stellenbosch
• Die einde van transendensie in Kontinentale godsdiensfilosofie?
  Anné H. Verhoef, Noordwes-Universiteit

Afdeling: Opvoedkunde

• Depolarisering van onderrig en navorsing: Besinning deur aksienavorsing by ’n tradisionele universiteit
  Linda du Plessis, waarnemende kampusrektor van die Noordwes-Universiteit (NWU) se Vaaldriehoekkampus
• Volwasse studente in hoëronderwysinstellings: Die portefeulje-ontwikkelingskursus as ’n voorbereidingsmeganisme vir akademiese sukses
  Faith Langeveldt, grondslagfase-onderwyseres by Beverley Park Primêr in Eersterivier
  Liezel Frick, Sentrum vir Hoër en Volwassene Onderwys, Stellenbosch Universiteit
• Die assessering van huistale in die Suid-Afrikaanse Nasionale Seniorsertifikaateksamen – die strewe na regverdigheid en groter geloofwaardigheid
  Colleen du Plessis, Departement Engels, Universiteit van die Vrystaat
  Sanet Steyn, Sentrum vir Akademiese en Professionele Taalpraktyk, Noordwes-universiteit
  Albert Weideman, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Regte

• Geregtelike en wetgewende reaksies op seksuele misdade deur en teen kinders in Suid-Afrika en die potensiële gebruik van herstellendegeregtigheidspraktyke
  Rushiella Songca, uitvoerende dekaan, Kollege vir Regsgeleerdheid, Universiteit van Suid-Afrika
  Michelle Karels, Departement Straf- en Prosesreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Vonnisbespreking: Die magtiging wat vereis word vir strukturele verandering aan ’n deel en die aangrensende gemeenskaplike eiendom in ’n deeltitelskema
  Paganelli en Paganelli v Bleisheim en Body Corporate of San Kellind 3087/2014) [2015] ZAKZDHC 19 (10 March 2015)
  C.G. van der Merwe, navorsingsgenoot, Departement Privaatreg, Universiteit Stellenbosch; emeritus professor Privaatreg, Universiteit van Aberdeen
• Vonnisbespreking: Deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late: onregmatigheid en nalatigheid
  Za v Smith 2015 4 SA 574 (HHA)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Die eis om onregmatige lewe: bestaanbaar in die deliktereg of word die gemenereg buite sy perke gestrek?
  Marike Rabie, Belastingregkonsultant KPMG, Kaapstad

Jaargang 12, Nommer 3 – Desember 2015

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Huisies aan die Rand: Ekokritiek en in die besonder stedelike ekokritiek as lens vir die lees van sewe gedigte met Johannesburg as agtergrond
  Corné Coetzee, onafhanklike navorser
• Hans Huyssen se Little Portrait of the World: Allegorical Wind Quintet with Narration (1993)
  Martina Viljoen en Nicol Viljoen, Odeion Skool vir Musiek, Universiteit van die Vrystaat
• Herinnering op die verhoog: performatiwiteit in David Kramer en Taliep Petersen se Kat and the Kings
  Paula Fourie, Navorsingsgenoot, Departement Musiek, Universiteit Stellenbosch
• Riglyne vir maatskaplike werkers wat peuters forensies assesseer
  Minette Jacobs, maatskaplike werker, Bloemfontein
  Carel van Wyk, Departement Maatskaplike Werk, Universiteit van die Vrystaat
• Outeuridentifikasie: ’n Forensies-taalkundige ondersoek na Afrikaanse SMS-taal
  Lezandra Grundlingh, Departement Afrikaans, Universiteit van Pretoria
• Bernard Stiegler se esteteologie en die nuwe otium van die volk
  Johann Rossouw, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• “Navorsing voed my siel”: Die verkenning van passie en produktiwiteit in die vertellings van erkende navorsers
  Eleanor M. Lemmer, Skool van Opvoedkunde, Universiteit van Suid-Afrika
• Sinskonstruksies kenmerkend van Afrikaanse regstaal
  Eleanor Cornelius, Departement Linguistiek, Universiteit van Johannesburg
• “Akkedisdis eet die visvis”: Orale narratief en persoonlike transformasie in die Karoo – ’n gevallestudie
  Jaco Kruger, Skool vir Musiek, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom)
• Sin van plek, ingeplaastheid en bioregionaliteit in ’n kunstenaarsboek-installasie, Mooirivier: weerspieëling en weerklank
  Franci Greyling, Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom)
• “Moenie my ‘jy’ en ‘jou’ nie” – die gebruik van u in die 21ste eeu. Resultate van ’n loodsondersoek
  Nerina Bosman, Departement Afrikaans, Universiteit van Pretoria
  Annél Otto, Departement Tale en Lettere, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
• 'n Prosesevaluering van 'n verkeersoortrederswerkopdrag
  Carel van Wyk, Departement Maatskaplike Werk, Universiteit van die Vrystaat
  Mariëtte Joubert, maatskaplike werker in privaatpraktyk, Bloemfontein

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Gebrokenheid en geweld: enkele voorbeelde van hedendaagse Suid-Afrikaanse kuns
  Jeanne Joubert, Navorsingsgenoot, Departement Kunsgeskiedenis en Visuele Kultuurstudie, Universiteit van die Vrystaat
• Tyd in ons tyd: Oor teologie en toekomsgeoriënteerde herinnering
  Robert Vosloo, Departement Sistematiese Teologie en Ekklesiologie, Universiteit Stellenbosch
• Liefde vir die vreemdeling in Levitikus 19: uiteenlopende sienings oor vreemdelinge in die Heiligheidswetgewing
  Esias E. Meyer, Ou-Testamentiese Wetenskap, Universiteit van Pretoria
• Christus ongedaan – 'n evaluering van die betekenisverlies van die term gesalfde
  Pieter van Staden, Navorsingsgenoot, Hervormde Teologiese Kollege, Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria
• Die soeke na God in “Groot ode” van N.P. Van Wyk Louw
  Pieter Verster, Departement Sendingwetenskap, Universiteit van die Vrystaat
• ’n Kritiese vergelyking tussen Basilius van Sesarea, Johannes Chrysostomus en Ambrosiaster se sienswyses aangaande die behandeling van slawe
  Chris L. de Wet, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika
• Protreptiek en paranese: perspektiewe op die wending in boek 10 van Augustinus se Confessiones
  Annemaré Kotzé, Departement Antieke Studie, Universiteit Stellenbosch
• Die Belharbelydenis, die Bybel en Jesus van Nasaret
  Izak J.J. (Sakkie) Spangenberg, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika
• Die nugtere mistiek van Andrew Murray
  Pieter G.R. de Villiers. Teologiese Fakulteit, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Natuurwetenskappe

• ’n Kwantifisering van kleinwêreldsheid in Afrikaanse kultuurnetwerke in vergelyking met ander komplekse netwerke
  Burgert A. Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Opvoedkunde

• Leerspraak in mentorinteraksies – ’n ondersoek na die interaksionele aard van leer
  Gert van der Westhuizen, Departement Opvoedkundige Sielkunde, Universiteit van Johannesburg
• Wanneer jou kantoorgebou herbou word terwyl jy werk: ’n Studie oor die invloed van epistemologiese, politieke en nasionale veranderinge op onderwysersopleiding in afstandsonderrig
  Anna Hugo, Departement vir Taalopleiding, Universiteit van Suid-Afrika
• Doksa en verwerkliking van leeridentiteitspraktyke van hoërskoolleerders in ’n landelike werkersklasdorp
  Henry Fillies, post-doktorale student by Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch
  Aslam Fataar, Vise-Dekaan: Navorsing, Fakulteit Opvoedkunde, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Regte

• Wat die drome nie genees nie: kan toestemming tot benadeling steeds aanspreeklikheid weens sportbeserings uitsluit?
  Steve Cornelius, Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
• Vonnisbespreking: Die toepassing van die gemeenregtelike in duplum-reël tydens gedingvoering, grondwetlike proporsionaliteit en die skeiding van magte
  IM Rautenbach, Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Johannesburg
• Vonnisbespreking: Aanspreeklikheid weens ’n late: Versoening tussen die tradisionele en nuwe toets vir deliktuele onregmatigheid, of nie?
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Menseregte, die omgewing en omgewingskonstitusionalisme
  Louis Kotzé, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
• Ontslag van ’n beskuldigde na die sluiting van die vervolgingsaak: openbare mening en die reg op ’n billike verhoor ingevolge die akkusatoriese strafprosesregstelsel
  Deon Erasmus, Departement Straf- en Prosesreg, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit

Jaargang 12, Nommer 2 – Augustus 2015

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Plek as liggaam en liggaam as plek. Tendense van die nuwe materialisme en interaksie tussen mens en plek in enkele tekste uit Verweerskrif (2006) van Antjie Krog
  Susan Smith, Departement Afrikaans, Universiteit van Fort Hare
• Die invloed van elektroniese media en die totstandkoming van ’n nuwe sosiale paradigma in ’n onlangse Afrikaanse jeugroman
  Johan Anker, assistentdekaan: Onderwys, Fakulteit vir Onderwys, Kaapse Skiereilandse Universiteit vir Tegnologie (CPUT), Wellington-kampus
• ’n Veelvlakkige netwerkontleding van die Afrikaanse filmbedryf en filmakteurnetwerk (1994–2014)
  Burgert A. Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat
• Die allesomvattende materiële dimensie van ons bestaan: aspekte van die nuwe materialisme in Vuurklip van Marié Heese
  Susan Meyer, Fakulteit Opvoedingswetenskappe / Navorsingseenheid Tale en Literatuur, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom-kampus)
• Dis net ’n film: Bernard Stiegler se tegnoteologiese, rolprentmatige geloof
  Johann Rossouw, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• ’n Kritiese ondersoek na die funksie van biomusikologiese gegewens in Wilken Calitz se 2092: God van Klank
  Joan-Mari Barendse, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Die "sluipmoordenaar" en die "patriot": Hendrik van den Bergh, John Vorster, John Harris en die Johannesburgse stasiebom, 24 Julie 1964
  Kobus du Pisani, Geskiedenis, Skool vir Sosiale en Owerheidstudie, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• “Rubriekmaak” à la ryk, ryker, Rykie – Rykie van Reenen en enkele merkers vir hedendaagse blog-rubriekskrywers
  Lizette Rabe, Departement Joernalistiek, Universiteit Stellenbosch
• Paul Ricoeur se begrip van transendensie met betrekking tot tyd en narratief
  A.H. (Anné) Verhoef, Skool vir Filosofie, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom) en W.L. (Willie) van der Merwe, Fakulteite van Teologie en Geesteswetenskappe, Vrije Universiteit, Amsterdam.

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Totius: die ironie van vergewe en vergeet
  Gerrie Snyman, Departement Bybel- en Antieke Wetenskappe, Universiteit van Suid-Afrika
• Eerbied vir die lewe: Albert Schweitzer se etiek as lewensfilosofie
  Pieter J.J. Botha, Nuwe Testament en Vroeg-Christelike Studies, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n Verskuiwing na ’n oper en meer “pragmatiese” lees van Romeine 13:1–7?
  Bernard C. Lategan, Stellenbosse Instituut vir Gevorderde Navorsing, Departement Inligtingwetenskap, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Opvoedkunde

• Die uitwerking van mentorhulp op kunsonderrig in laerskole
  Georina Westraadt, Kunsopvoeding, Fakulteit vir Onderwys, Kaapse Skiereilandse Universiteit vir Tegnologie (CPUT), Wellington-kampus

Afdeling: Regte

• Suid-Afrikaanse howe se hantering van verlore testamente
  James Faber, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat 
  François du Toit, Departement Privaatreg, Universiteit van Wes-Kaapland
• Vonnisbespreking: Die doodskoot vir of slegs die verwonding van die eis teen die derdeparty-egbreker? 
  RH v DE 2014 6 SA 436 (HHA)
  Marita Carnelley,  dekaan: Navorsing, College of Law and Management Studies, Universiteit van KwaZulu-Natal
• Die basiese-struktuur-leerstuk: ’n basis vir die toepassing in Suid-Afrika, of ’n skending van die skeiding van magte?
  Cecile van Schalkwyk, Departement Publiekreg, Universiteit Stellenbosch
• Aksie weens onregmatige lyding vanweë gestremdheid (wrongful life)
  H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (KH)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
  Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Die aanwending van die gestruktureerde interdik in die Suid-Afrikaanse konstitusionele regsbedeling: ’n eiesoortige beregtingsproses
  C.F. (Neels) Swanepoel, Departement Publiekreg, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Owerspel as gedingsvatbare aksiegrond
  RH v DE 2014 6 SA 436 (HHA)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Aantekening: Die ekstrinsieke-getuienis-reël: Universele vennootskappe en die huwelik buite gemeenskap van goed met uitsluiting van wins en verlies en aanwas
  Neil van Schalkwyk, Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
• Die nuwe bekostigbaarheidsassessering-regulasies ingevolge die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 van naderby beskou
  Stéfan Renke, Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria

Afdeling: Natuurwetenskappe                                 

• Gedeeltelike beskrywing van bakterieë in die SVK van Haliotis midae, met die fokus op potensiële probiotika
  Anneke Postma en Karin Jacobs, Departement Mikrobiologie, Universiteit Stellenbosch

Jaargang 12, Nommer 1 – April 2015

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Die Suiderkruisfonds as moreelbouer in die Suid-Afrikaanse samelewing tydens die Grensoorlog
  Anneke van Heerden, Departement Geskiedenis, Universiteit Stellenbosch
• Darem meer as moffies? Stereotipering in die voorstelling van homoseksuele en homoseksualiteit in die Afrikaanse jeugliteratuur
  Jente Rhebergen, internasionale nagraadse student, en Thys Human, Afrikaanse en Nederlandse Letterkunde, Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit
• Akademiese diskoers en die skep van ’n akademiese ruimte as voedingsbodem in Marius Crous se digbundel Vol draadwerk
  Marlies Taljard, Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• ’n Arabiese Lente in eietydse Suid-Afrika?
  Wynand Greffrath en André Duvenhage, Navorsingsfokusarea: Sosiale Transformasie, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
• Van doekvoet na eendvoet: Die vertaling van Afrikaanse romans in Frans
  Johanna Steyn, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• ’n Alledaagse andersheid: ’n Ondersoek na Lauren Beukes se Zoo City as voorbeeld van heterotopiese literatuur
  Alettie van den Heever, nagraadse student in skeppende skryfkuns, Universiteit Stellenbosch
• Die oorlogsherinneringe van P.H. Roux: verontskuldiging of ’n juiste verklaring van die oorgawe in Julie 1900?
  Jaco de Bruin en André Wessels, Departement Geskiedenis, Universiteit van die Vrystaat
• Spel en die spelende mens in Die sneeuslaper (Marlene van Niekerk), Klimtol (Etienne van Heerden) en Wolf, Wolf (Eben Venter)
  Adéle Nel, Vakgroep Afrikaans en Nederlands, Noordwes-Universiteit (Vaaldriehoekkampus)

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Die Kaapse kerk en die Boereoorlog
  Vincent Brümmer, Universiteit Stellenbosch
• Versoening in aksie. Enkele gedagtes oor die Brief aan Filemon en ons nadenke oor versoening.
  Francois Tolmie, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Opvoedkunde

• Die integrasie van musiek en stories as ’n effektiewe benadering tot die ontwikkeling van fonologiese bewuswording vir Afrikaanssprekende graad 1-leerders
  Heidi Faber, Ina Joubert en Melanie Moen, Departement Vroeë Onderwys, en Dorette Vermeulen, Departement Musiek, Universiteit van Pretoria

Afdeling: Regte

• Vonnisbespreking: Is die Moslemhuwelik nou ’n erkende huwelik?
  Linda Schoeman-Malan, Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
• Pretorius v Dietrich 1872: Klinkende munt of papiergeld?
  Liezl Wildenboer, Departement Jurisprudensie, Kollege vir Regsgeleerdheid, Universiteit van Suid-Afrika. Keith Dietrich, Departement Visuele Kunste, Universiteit Stellenbosch
• Die uitlegsverbreding van die gemeenregtelike vereistes vir locus standi in iudicio in publiekregtelike en eiebelang grondwetlike aksies: ’n noodwendige ontwikkeling deur die Suid-Afrikaanse howe
  Neels Swanepoel, Departement Proses- en Bewysreg, Universiteit van die Vrystaat
• Verbreking van die psigologiese kontrak tussen werknemer en werkgewer, en gedingsvatbare persoonlikheidskrenking
  Annette Snyman, Departement Menslikehulpbronbestuur, Universiteit van Suid-Afrika. Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat.
• Vonnisbespreking: Korrek beslis binne die raamwerk van wesenlik irrelevante reg
  Koos Malan, Departement Publiekreg, Universiteit van Pretoria
• Aantekeninge oor regsaspekte van ouervervreemdingsindroom in Suid-Afrika
  Chrizell Chürr, Departement Handelsreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Vonnisbespreking: Statutêre aandeelhouersbeskerming: die geregtelike beoordeling van onderdrukkende en onredelik benadelende direksiebesluite
  Christiaan Swart en Marianne Lombard, Departement Handelsreg, Universiteit van Suid-Afrika.

Jaargang 11, Nommer 3 – Desember 2014

Afdeling: Natuurwetenskappe

• Aanpassing van grootte-mengsels tydens voorraadtoewysing in ’n kettingwinkel                               
  Elmien Thom, SE Visagie en Jason Matthews Departement Logistiek, Universiteit Stellenbosch

Afdeling: Regte

• Suid-Afrikaanse vuurwapenwetgewing onder skoot: Hoe koeëlvas is die Wet op Beheer van Vuurwapens 60 van 2000?
  Rinda Botha, Departement Straf- en Geneeskundige Reg, Universiteit van die Vrystaat
  Hendrik Maree, LLM-student, Departement Straf- en Geneeskundige Reg, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Kan repudiëring ooit aanvaarbaar wees?
  André Mukheibir, Departement Privaatreg, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
• Voeging en skeiding van beskuldigdes in strafverhore: prosessuele onderskeid tussen die Child Justice Act 75 van 2008 en die Strafproseswet 51 van 1977
  I.J. Bezuidenhout, Regskliniek, Universiteit van die Vrystaat
  M.G. Karels, Departement Straf- en Prosesreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Die regsaard van mediaregte in sport
  Steve Cornelius, Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
• Inaedificatio en die ius tollendi
  Ina Knobel, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• ’n Ontleding van die Vonnisbespreking: Grondwetlike aspekte van die registrasie van huisbouers en die billikheid van private arbitrasiebeslissings
  Ignatius Rautenbach, Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van Johannesburg
• Strafregtelike struikelblokke in die mishandelde persoon se stryd om geregtigheid
  Rinda Botha, Departement Straf- en Geneeskundige Reg, Universiteit van die Vrystaat
• Aantekening: Internasionale strafregtelike jurisdiksie vir die Afrika-hof: problematiese aspekte en die implikasies daarvan
  Hendrik. J. Lubbe, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• Lesse te leer vir die grondwetlike beregting van die reg op toegang tot voldoende voedsel
  Anél Gildenhuys, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Direkte vertaling van die Bybel as antieke teks: net ’n nuwe benaming vir ’n stokkerige woordelikse vertaling?
  Christo H.J. van der Merwe, Departement Antieke Studie, Universiteit Stellenbosch
• Antieke slawerny en die vroeë Christendom: teoreties-hermeneutiese perspektiewe, probleme, en die opkoms van Doulologie
  Chris L. de Wet, Departement Bybelse en Antieke Studie, Universiteit van Suid-Afrika

Afdeling: Opoedkunde

• Grootgroeponderrig ter wille van die verhoging van onderwysproduktiwiteit in hoër onderwys
  Hendrik J. Steyn en Johannes L. Van der Walt, Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom)
• Swart onderwysstudente se belewing van hulle opleiding in vroeë kinderonderwysopleiding aan ’n voormalige wit universiteit: ’n gevallestudie
  M. G. Steyn, Vroeë Kinderontwikkeling, Universiteit Pretoria

Afdeling: Geesteswetenskappe

• ’n Nuwe bedeling, ’n ou bewussyn: Die verhale van ’n lyfeiene
  Jan K. Coetzee, Departement Sosiologie, Universiteit van die Vrystaat
• Die problematiek en potensiaal van die huishoudelike ruimte in Klaaglied vir Koos (1984) deur Lettie Viljoen
  Bibi Burger, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Die verhewe simboliese kapitaal van skoolhoofde op ’n plattelandse dorp
  Japie Spies en Aslam Fataar, Departement Opvoedingsbeleidstudie, Universiteit Stellenbosch
• “Sagte mag” in Afrika: China se soeke na invloed op mediaterrein
  Herman Wasserman, Sentrum vir Film- en Mediastudies, Universiteit van Kaapstad
• Ontgroeningspraktyke in uitgesoekte Vrystaatse hoërskole en skoolkoshuise: ’n verkennende studie
  Eduard Potgieter, Kevin Teise en Lynette Jacobs (Skool vir Opvoedkunde-studie) en Corene de Wet (Skool vir Oopleer), Universiteit van die Vrystaat
• Bokskiet, bokspring en bokjol: skuld- en vergifnisrituele in 30 nagte in Amsterdam (Etienne van Heerden)
  Roela Hattingh, onafhanklike navorser
  Henning Pieterse, Eenheid vir Kreatiewe Skryfkuns, Departement Afrikaans, Universiteit van Pretoria
• Die Suid-Afrikaanse konsertpianis Steven DeGroote, die 1977 Van Cliburn Internasionale Klavierkompetisie en die Koue Oorlog
  Cara Kleynhans, Postdoktorale genoot, Departement Musiek, Universiteit van Pretoria
• Die Suid-Afrikaanse regstaat na twintig jaar: gekonsolideer of besig om in outoritarisme te verval?
  Chris Nelson, Onafhanklike navorser
• Die ontwikkeling van onderwysstudente se hoërorde kognitiewe vaardighede
  Alfred Henrico, Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus)
• Taalverskuiwing en taalhandhawing onder Afrikaanse ekspatriate
  Jako Olivier en Ernst Kotzé, Skool vir Tale, Noordwes-Universiteit
• Die voormoderne en moderne tyd se stryd vir vrygeskepte skone kuns
  Frikkie Potgieter, Departement Kunsgeskiedenis, Visuele Kunste en Musiekwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Nasiebou in ’n eenheidstaat versus die toekenning van groepregte: Diskoerse oor die akkommodering van diversiteit met spesifieke verwysing na Afrika en Suid-Afrika
  Elirea Bornman, Departement Kommunikasiewetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Bernard Stiegler se teologie van skrif en die disoriëntasie van Westerse moderniteit
  Johann Rossouw, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Eugène N. Marais as redakteur van Land en Volk, 1890–1896
  Heinie Heydenrych, Onafhanklike navorser

Jaargang 11, Nommer 2 – Augustus 2014

Afdeling: Natuurwetenskappe

• Nadelige spoorelemente in tee en kruietees: die geval van rooibostee versus ander kommersiële tees en kruietees                               
  S.S. Potgieter-Vermaak, Afdeling Chemie en Omgewingswetenskappe, Manchester Metropolitan Universiteit, Verenigde Koninkryk
  J.H. Potgieter, Skool vir Chemiese en Metallurgiese Ingenieurswese, Universiteit van die Witwatersrand

Afdeling: Regte

• ’n Taalkundige perspektief op woordeboekgebruik in die hof: die woordeboek as toevlugsoord
  Terrence R. Carney, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
  Luna Bergh, UV-sakeskool, Universiteit van die Vrystaat
• Volhoubare ontwikkeling, omgewingskonstitusionalisme en die oppergesag van die reg vir die omgewing: ’n Grondwetlike beskouing
  Louis J. Kotzé, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• Konstitusionalisme in Suid-Afrika
  Francois Venter, Navorsingsgenoot, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• Vonnisbespreking: Openbare figuur – Laster, belediging en identiteitskending
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Oorgrens-biodiversiteitsregulering in die Antroposeen
  Louis J. Kotzé, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
• ’n Ontleding van die Suid-Afrikaanse regsraamwerk met betrekking tot die omgewingsaspekte van breking in die Karoo
  Louis J. Kotzé, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
  Charné Goosen, Voormalige LLM-student, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
• Vonnisbespreking: Die siviele verbod op haatspraak – “Shoot the Boer” in die gelykheidshof, hoë hof en die uitsaaiklagtetribunaal
  Anton Kok, adjunkdekaan, Regsfakulteit, Universiteit van Pretoria
  Louis Botha, LLM-student, Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria
• Ingrypende ontwikkeling in die oproepingsproses van verbande op onroerende sake
  Michelle Fuchs, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika
• Vonnisbespreking: ’n Oorwinning in die stryd teen straffeloosheid vir die plegers van menseregteskendings
  Neels Swanepoel, Departement Proses- en Bewysreg, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• “Ek is ...”: Oor die problematiek van enkelvoudige en meervoudige identiteit
  Bernard Lategan, Stellenbosse Instituut vir Gevorderde Navorsing en Departement. Inligtingwetenskap, Universiteit Stellenbosch
• Beelde van gebrokenheid: ’n verdere verkenning en uitbreiding van die gebroke-kosmos-tradisie
  Jeanne Joubert, Navorsingsgenoot, Departement Kunsgeskiedenis en Visuele Kultuurstudie, Universiteit van die Vrystaat
• Oor die interpretasie van Paulus se uitspraak in Galasiërs 3:28
  Francois Tolmie, Fakulteit Teologie, Universiteit van die Vrystaat
• Universele bio-etiek en outonomie: ’n Christelike besinning op die begrip outonomie binne die Unesco universele deklarasie van bio-etiek en menseregte (2005)
  Riaan Rheeder, Eenheid vir die ontwikkeling van Reformatoriese teologie, Noordwes-Universiteit
• Verwonde en verwarde adolessente – enkele pastorale merkers
  Wentzel Coetzer, Departement Praktiese Teologie, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Die manifestering van teorie in die skoolhoof se rol in onderwysersamewerking: ’n gevallestudie
  G.M. Steyn, Departement Onderwysleierskap en -bestuur, Universiteit van Suid-Afrika
• Seks, ras en boeremusiek: agter die retoriek van gebrekkige sanglus by die 1938-Voortrekkereeufees
  Willemien Froneman, Departement Musiek, Universiteit Stellenbosch
• Opvoeding vanuit ? post-postfundamentistiese perspektief
  Johannes L. van der Walt, Fakulteit Opvoedingswetenskappe, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• Die verhouding tussen trauma en magiese realisme in Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) deur Christoffel Coetzee
  Reinhardt Fourie, Departement Engelse Studies, Universiteit van Suid-Afrika
• Die laaste avontuur? ’n Bespreking van die Woeste Land-tema in Queste del Saint Graal
  Alettie van den Heever, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Die beeld is duursamer as die begrip
  Heilna du Plooy, Navorsingseenheid Tale en Literatuur, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom)
• Minimum vereistes vir professionele vertalers: Vertaalvermoë volgens die teorie en in die praktyk
  Alta van Rensburg, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Die intellektuele struktuur van die Afrikaanse letterkunde: ’n Verwysingsontleding van artikels in die Afrikaanse letterkunde met behulp van netwerkanalise
  Burgert Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en Bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat
• Die verwerkingsproses ten opsigte van toneelkeuse met verwysing na die rolprent Roepman
  Elbie Adendorff, Adean van Dyk
  Adean van Dyk en Elbie Adendorff, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Tussen tale: 'n Stereoskopiese lees van Breyten Breytenbach se oorblyfsel/voice over aan die hand van literêre teorie
  Elzet Kirsten en Ilse Feinauer, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• D.J. Opperman se laatwerk
  Helize van Vuuren, Departement van Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
• Die verrekening van taalvariasie in die prosawerk van Elias P. Nel
  Frank Hendricks, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland
• Ekokritiek en die nuwe materialisme: ’n Ondersoek na die nuwe materialisme in enkele gedigte van Johann Lodewyk Marais uit die bundel In die bloute (2012)
  Susan Smith, Departement Afrikaans, Universiteit van Fort Hare

Jaargang 11, Nommer 1 – Maart 2014

Afdeling: Regte

• Regsetiek as deel van die LLB-kurrikulum
  Christa van Wyk, Navorsingsgenoot, Departement Jurisprudensie, Universiteit van Suid -Afrika; Buitengewone professor, Departement Romeinse Reg, Regsgeskiedenis en Regsvergelyking, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Dogmatiese verkenning van die reg op privaatheid kry verdere erkenning in die regspraak Greeff v Protection 4U h/a Protect International 2012 6 SA 393 (GNP)
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Facebook en persoonlikheidsbeskerming
  Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: ’n Perspektief op die impak van die Mineral and Petroleum Resources Development Act 28 van 2002 op voorheen bestaande regte
  Elmarie van der Schyff, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom
  Nic Olivier, SADC Sentrum vir Grond-, Streeks- en Ontwikkelingsreg, Universiteit van Pretoria
• Die repudiëring van ’n erfenis deur die insolvente erfgenaam – ’n vervreemding of nie?
  Leonie Stander, Fakulteit Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
  Juan Redman, Leerklerk, Cronje, De Waal – Skhosana Inc.
• Vestiging van versekeringseise teen omgewingskade wat deur hidrobreking aangerig word
  Birgit Kuschke, Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
• Vonnisbespreking: Die onsekerhede aangaande die toepaslike huweliksgoederebedeling(s) in poligame gewoonteregtelike huwelike by nienakoming van artikel 7(6) van die Wet op Erkenning van Gebruiklike Huwelike Ngwenyama v Mayelane 2012 4 SA 527 (HHA)
  Caroline Müller-Van der Westhuizen, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat
• Arbitrêre gronde vir onbillike diskriminasie en die bewyslas in arbeidsgeskille
  Dawid de Villiers, deeltydse dosent te Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Woordspeling en die vorming van handelsname in gedrukte advertensiekommunikasie
  Angelique van Niekerk, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat
• Liefde, politieke broederskap en die verbintenisse van verwerking: Alan Paton se Cry, the beloved country
  Etienne Viviers, Departement Musiek, Universiteit Stellenbosch
• Kwessies van mite en moraliteit by G.R. von Wielligh se Boesman-optekeninge
  Jean Lombard, onafhanklike navorser
• Blinde alfabet: ’n Moedswillige Willem Boshoff reken af met meerderwaardigheid – ’n neo-Marxistiese interpretasie
  Rita Swanepoel, Vakgroep Kunsgeskiedenis, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• Die opskorting van pasiëntvertroulikheid in aptekerswese: ’n Etiese ontleding
  Johann Kruger, praktiserende apteker
• ’n Eeu van orde in sakeondernemings in dorpe van die Oos-Kaapse Karoo
  Daan Toerien, Navorsingsgenoot: Sentrum vir Omgewingsbestuur en Sentrum vir Ontwikkelingsteun, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Godsdienswetenskappe

• Eenheid as matriks van die spiritualiteit van die Evangelie volgens Johannes
  Dirk van der Merwe, Departement Christelike Spiritualiteit, Universiteit van Suid-Afrika
• Populêre filosofie en die Nuwe Testament
  Johan Thom, Departement Antieke Studie, Universiteit Stellenbosch

Jaargang 10, Nommer 3 – Desember 2013

Afdeling: Regte

• Depressie en die wêreld van werk – ’n arbeidsregtelike perspektief
  D.M. Smit, Departement Handelsreg, Universiteit van die Vrystaat
  L. Fourie, Departement Handelsreg, Universiteit van die Vrystaat
• Vonnisbespreking: Hoe om ’n komparant se brouwerk reg te maak
  J. Lötz, Departement Handelsreg, Universiteit van Pretoria
• Alternatiewe benaderings ten opsigte van feitelike kousaliteit in die deliktereg
  B. Wessels, Departement Privaatreg, Universiteit van Stellenbosch
• Privaatregtelike perspektief op onwaardigheid om te erf – die uitwerking van gesinsmoorde
  M.C. Schoeman-Malan, Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
• Nahuwelikse onderhandse/buitegeregtelike verandering van die huweliksgoederebedeling stante matrimonio
  L.N. van Schalkwyk, Departement Privaatreg, Universiteit van Pretoria
• Die Suid-Afrikaanse indeks vir maatskaplik verantwoordbare belegging en klimaatsverandering – lesse vir die toekoms?
  A. du Plessis, Dekaanskantoor, Fakulteit Regsgeleerdheid, Universiteit van die Vrystaat
  A. Strampe, Departement Handelsreg, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Natuurwetenskappe

• Verbetering van die voorspellingsakkuraatheid van regressiemodelle met minimale aannames
  M.M. van der Westhuizen, J.M. Hattingh en H.A. Kruger, Skool vir Rekenaar-, Statistiese en Wiskundige Wetenskappe, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus

Afdeling: Geesteswetenskappe

• Die miskruier, hoop en die verlede – Miskruier (2005) deur Jaco Botha as kritiese distopiese roman
  J-M. Barendse, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch
• Die heldereis as model vir karakterontwikkeling in dramadraaiboeke
  F. Human, Departement van Drama en Film, Tshwane Universiteit van Tegnologie
• Akoestiese ontleding van die vokale van bruin en wit jong, vroulike sprekers van Afrikaans
  D. Wissing, Sentrum vir Tekstegnologie, Noordwes-Universiteit
• Die skep van ruimte in ’n roman, met verwysing na die drie koepelromans van Hans du Plessis
  H. du Plessis, Navorsingseenheid vir Taal en Literatuur in die Suid-Afrikaanse konteks, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• ’n Ontleding van Hertzogpryswenners se uitgeweryprofiele in terme van die Afrikaanse literêre netwerk en met behulp van Sosiale-netwerk-analise (SNA)
  B.A. Senekal, Eenheid vir Taalfasilitering en -bemagtiging, Universiteit van die Vrystaat
• ’n Instrument met baie snare – ’n metafoor vir Shakespeare se drama Antony and Cleopatra
  A. Coertzen, onafhanklike navorser
• “Wie sal ons onthou?”: Die gehoorlid se ongemaklike posisie in Deon Opperman se “Tree aan!”
  J.A. Krüger, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika
• Die Karoo, sintuiglike verkenning en die terugkeer tot kunsskepping in Die swye van Mario Salviati
  S. Meyer, Navorsingseenheid vir Tale en Literatuur in Suid-Afrikaanse konteks, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus
• Die vasstelling van wetenskaplik-begronde maatstawwe vir die waardebepaling van Afrikaanse Grondslagfase-leesreekse
  T. Koekemoer, I. Joubert en M. Moen, Departement Vroeë Kinderontwikkeling, en 
  L. Ebersöhn, Eenheid vir Onderrignavorsing van VIGS, Universiteit van Pretoria
• Die benutting van leserskommentaar by die herskryf van ’n verbruikersdokument in gewone Afrikaans
  E. Cornelius, Departement Linguistiek, Universiteit van Johannesburg
• Die tegniek as “die lewe geleef deur ander middele as die lewe self”: Bernard Stiegler se tegnoantropologie
  J. Rossouw, Departement Filosofie, Universiteit van die Vrystaat
• Die fotogedig: ’n Teoretiese onderbou
  H. Pienaar, onafhanklike navorser
• Karoo wabi sabi – die omtowering van ’n doodgewone landskap
  M. Ingle, Sentrum vir Ontwikkelingsondersteuning, Universiteit van die Vrystaat
• J.R.L. van Bruggen (Kleinjan) se eenbedryf “Bloedrivier” uit Bakens: Gedramatiseerde mylpale uit die Groot Trek (1938/1939) – ’n terugblik vanuit 2013
  M. Keuris, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika