Opsomming

Die lasterreg het te make met die beskerming van ’n persoon se goeie naam of reputasie. In die hedendaagse Suid-Afrikaanse reg is ’n lasteraksie beskikbaar vir sowel individue as regspersone wie se reputasie onregmatig geskaad is. Die vraag wat egter in hierdie artikel te berde kom, is of ’n lasteraksie ook vir ’n trust beskikbaar behoort te wees indien die trust se goeie naam of reputasie benadeel is.

Die antwoord op die vraag is nie so eenvoudig as wat dit met die eerste oogopslag mag lyk nie. Een van die redes daarvoor is dat ’n trust nie as ’n regspersoon beskou word nie. Om hierdie vraag te beantwoord, fokus die artikel aanvanklik op laster en die unieke aspekte van die lasterreg, soos die regsvermoedens ten gunste van die eiser en die uitbreiding van ’n lasteraksie na regspersone. Daarna verskuif die fokus na die trust as ’n regsfiguur. In die bespreking word aangetoon dat alhoewel ’n trust nie as ’n regspersoon beskou word nie, voldoende aanduidings bestaan dat ’n trust as ’n regsentiteit afsonderlik van sy trustees beskou word.

In die laaste afdeling van die artikel word redes aangevoer waarom ’n lasteraksie ook na trusts uitgebrei behoort te word. Hierdie redes sluit onder meer in dat daar tans onsekerheid oor die posisie van trusts heers, dat trusts gereeld aan die regsverkeer deelneem, en dat dit onbillik is om teen die trust te diskrimineer. Daar word voorgestel dat die howe toegelaat moet word om regsekerheid teweeg te bring deur die gemenereg uit te brei om by nuwe behoeftes aan te pas, soos wat trouens reeds in ander gevalle met die lasterreg gebeur het. Ten slotte word ’n aantal praktiese aspekte wat die howe tydens die regsvernuwing kan benut, aangeraak.

Trefwoorde: laster; regspersoonlikheid; trusts

Abstract

Can a trust institute a defamation action? An exploratory investigation

The law of defamation is concerned with the protection of a legal subject’s good name and reputation. The good name and reputation of a natural person was already protected in the Code of Hammurabi in the 17th century BC and the modern action available to an injured party in the South African law – the actio iniuriarum – has its roots in the Roman 12 Tables which dates from the 5th century BC.

The actio iniuriarum is a civil action, but it has some interesting characteristics. Firstly, although this aspect has been fiercely debated, it seemingly still retains some remnants of its penal character in the Roman law. Secondly, the burden of proof differs from most civil actions. In a defamation action the plaintiff only needs to prove the existence of the defaming statement. If that has been proven, a legal presumption arises that the statement was both unlawful and intentional. This means that the defendant has to prove, on a preponderance of probabilities, that the statements were lawful and/or unintentional. Thirdly, the subjective feelings of hurt and injury of the plaintiff is not important: what is important is whether the defamatory statement objectively damaged the good name or reputation of the plaintiff. Thus the Supreme Court of Appeal has in Media24 v SA Taxi Securitisation (437/2010) [2011] ZASCA 117 noted that if one falsely accuses a medical doctor of malpractice, he may sue for defamation, even though he does not personally feel hurt by the statement. Another interesting aspect of the action for defamation is that the plaintiff can usually only be compensated in money, although the Constitutional Court indicated in Le Roux v Dey [2011] ZACC 4that the time is ripe for the common law to be amended in this regard.

Finally, the action is also available to legal entities. The legal development to extend the common law action to “non-humans” has taken more than a century in the South African law and has been the subject of a number of judgments, culminating in the recent Herbal Zone v Infitech Technologies (204/2016) [2017] ZASCA 8 judgment where it was decided that “[a] corporate entity ... is entitled to claim damages based on defamation”.

The position of a trust when it is defamed is however not clear. A trust is, in its simplest form, an agreement between the founder and the trustees in which ownership and control of the trust assets are conferred on the trustees for the benefit of the beneficiaries. Although the beneficiaries are considered to be the “beneficial owners” in the English law, dual ownership is not part of the South African law.

As is the case with the action for defamation, the “trust” concept has a number of interesting characteristics. These include that the definition of a trust is vague and the term is used for a number of concepts. A trust is further not considered to be a juristic person distinct from its trustees, but as a sui generis legal entity consisting of “an accumulation of assets and liabilities”. Furthermore, although the trustees are the owners of the trust assets, they may only act within the ambit of the deed of trust and may in principle not use the trust assets for their personal interest. On the other hand, although the beneficiaries of a discretionary trust have no vested rights in the trust assets, they are entitled to act if the trustees do not act in their (the beneficiaries’) interest. The insolvency of a trustee will also not influence the trust assets. The trust and trustee are thus two separate “legal entities” for the purpose of insolvency. Fixed property of the trust is also not registered in the names of the trustees, but in the name of the trust or “the trustees for the time being” without any reference to the trustee. If the trusteeship changes, no change is made to the deeds, thus the death of a trustee does not affect the existence of the trust. It only means that nobody can act in the trust’s name until a new trustee has been appointed. Finally, although the courts do not consider a trust to be a juristic person, a number of statutes define a trust as such and judgments often refer to “trusts” as if they were separate entities distinct from their trustees.

The ambivalence of the legal position of a trust has recently been the subject of two judgments of European courts. In both instances the court ruled that a trust should be considered a separate and distinct legal entity. On the other hand, with regard to a claim for defamation, in both the Zimbabwean and English court, the court found that, as a trust is not an entity, it cannot claim for defamation. Although this aspect has never – as far as we are aware – been argued in a South African court, it seems to be unfair as trusts are part of the legal reality and often participate in commercial transactions. This article therefore argues that the action for defamation should, for the following reasons, be extended to trusts: Firstly it is necessary to extend the action due to the fact that there is no legal certainty on this matter and because trusts are often involved in legal issues. Cursory research indicates that trusts were parties to 36 cases in the Supreme Court of Appeal and the Gauteng and Free State High Courts during the past three years. Secondly the current legal position, in contravention of sections 8 and 9 of the Constitution, unfairly discriminates against trusts as trusts are not afforded the same protection as an individual or a corporate entity when the trust is defamed. This situation is complicated by the fact that trusts are in some cases considered to be legal entities, which means that a trust could in one instance be protected but not in another matter.

The action for defamation can be extended to trusts in two ways: through statutory intervention or through judgments of the high courts. It is argued that the latter is preferable, because statutory changes take time and may result in some undesired effects. Further, the high courts have an inherent jurisdiction to develop the common law in accordance with the needs of society and to enhance justice and equity.

The high courts has in the past developed the law of defamation to extend the action to both trading and non-trading corporate entities, to allow inter alia the press to prove the absence of the intent to cause injury and to extend the legal aid available to include an apology. To extend the action to a trust would thus be in line with previous practice. A court could take the factors referred to in the European and previous South African judgments of the Supreme Court of Appeal into consideration when deciding whether a trust has, in a particular case, proved it has been defamed. These factors include the following: whether the trust has a clear separate legal existence, is involved in commercial activities or has a reputation that could be protected, has employees and a business premises and whether, because of the defamatory statements, the public and other businesses are no longer doing business with the trust. This article does not argue for a general defamation action available to all trusts but rather that, if the court is satisfied that a trust can in a specific case prove that it has been defamed, it should hold the defendant liable.

Keywords: defamation; legal personality; trusts

1. Inleiding

Die beginsel dat ’n persoon se goeie naam deur die reg beskerm word, is eeue oud en universeel. Dit was reeds deel van die Babiloniese reg wat in die 17de eeu v.C. in die Kode van Hammurabi saamgevat is. Die kode verwys onder meer na die beskerming van die goeie naam van beide getroude vroue en “gewyde maagde”.¹ Hierdie reg was ook in die Romeinse reg vervat. In die agtste tafel van die 12 Tafels² wat uit die 5de eeu v.C. dateer, word bepaal dat iemand wat ’n uitspraak of bewering maak wat oneer of skande aan ’n ander kan veroorsaak, met die dood strafbaar is. Gedurende die imperiale tydperk is dit ook as ’n misdaad beskou wat in sommige gevalle die doodstraf regverdig het.³ Die Romeinse reg het eeue later die grondslag gevorm vir die wyse waarop inbreuk op ’n ander se goeie naam (fama in Latyn) in verskeie lande hanteer is en steeds word.⁴

Ook wat die sogenaamde “barbare” betref wat aanvanklik buite die sfeer van die Romeinse ryk geleef het, was die beskerming van iemand se eer en goeie naam belangrik. Die Lex Salica⁵ het byvoorbeeld bepaal dat iemand wat ’n ander ’n “jakkals” of ’n “haas” noem, drie sjielings skadevergoeding moet betaal en as ’n vrou vals van losbandigheid beskuldig is, was die skadevergoeding 45 sjielings.⁶

In Suid-Afrika het die lasterreg, wat ten doel het om ’n persoon se goeie naam en aansien of reputasie (fama) te beskerm,⁷ uit die Romeinse reg en Romeins-Hollandse reg ontwikkel. Dit sluit egter ook beginsels van die Engelse reg en plaaslike ontwikkeling in. Om Potgieter, Steynberg en Floyd⁸ ietwat uit verband, hoewel ewe relevant, aan te haal: die Suid-Afrikaanse lasterreg vertoon ’n hibriede aard wat “uit meer bestaan as bloot die som van die komponente waaruit dit histories ontwikkel het”. Indien iemand se goeie naam aangetas is, kan hy⁹ hom op die hof beroep om die persoonlikheidsnadeel wat hy as gevolg van die aantasting gely het, te herstel.¹⁰ Bykomend daartoe kan hy ook skadevergoeding eis vir die vermoënskade¹¹ wat hy as gevolg van die aantasting gely het,¹² byvoorbeeld as die lasterlike bewerings tot gevolg gehad het dat die publiek nie meer met hom wil handel dryf nie. Hierdie aksie is burgerregtelik van aard en afsonderlik van ’n aanklag van stafregtelike laster of crimen iniuria wat die benadeelde ook kan lê en wat deur ’n strafhof bereg sal word.

Dis vraag is egter: Wie kan almal as die “iemand” na wie ons hier bo verwys het, beskou word? In hierdie artikel val die fokus in besonder op die posisie van ’n trust in gevalle waar die trust se goeie naam deur die modder gesleep word. Dat die antwoord op hierdie vraag nie bloot akademies is nie, blyk uit die volgende vereenvoudigde feitestel wat soortgelyk is aan een waaroor ’n landdroshof onlangs moes beslis. Hier is XY Trust ’n inter vivos-trust wat handel dryf in die verhuring van eiendomme. Die trust het ’n aksie vir skadevergoeding teen A en B ingestel omdat hulle in die dorp rondloop en vertel dat XY Trust skelm is en nie verhuurders se huurgeld oorbetaal nie. Die trust voer aan dat A en B se optrede nie net ekonomiese skade veroorsaak het nie, maar ook die goeie naam en aansien van die trust benadeel het.

Ons eerste indrukke oor hierdie feitestel was dat die trust natuurlik daarop geregtig is om vergoeding vir die benadeling van sy goeie naam te eis. Dit klink immers voor die hand liggend dat die trust benadeel is. Dit het egter vinnig geblyk dat ons eerste indruk ’n oorvereenvoudiging is en dat die regsposisie wat Suid-Afrika betref, glad nie so klinkklaar is nie. Hierdie verkennende ondersoek sal daarom eers fokus op ’n opsomming van die bestaande regsposisie in Suid-Afrika ten opsigte van beide die lasterreg en trusts. Dit sal gedoen word met verwysing na veral hofbeslissings oor die afgelope dekade. Hierna sal die soeklig verskuif na wat nodig is om XY Trust in staat te stel om sy goeie naam suksesvol te verdedig.

2. Opsomming van die regsposisie

2.1 Inleidend

Ten einde vas te stel of XY Trust in die feitestel hier bo wel in beginsel suksesvol behoort te wees in sy eis, fokus ons eerstens op ’n opsomming van die bestaande lasterreg en daarna op die vraag of die trust hom wel daarop sal kan beroep dat sy goeie naam benadeel is.

2.2 Laster in die Suid-Afrikaanse reg

Wanneer iemand ’n persoonlikheidskrenking of iniuria gely het omdat ’n ander persoon sy aansien in die gemeenskap laat daal het deur ’n opsetlike¹³ inbreuk, kan die benadeelde genoegdoening¹⁴ of troosgeld met die actio iniuriarum eis.¹⁵ Die hof verduidelik in Van Gijsen¹⁶ soos volg:

Die skending van ’n persoon se reg op goeie naam of fama word in die Suid-Afrikaanse reg beskryf as “Laster” en gedefinieer as die onregmatige, opsetlike publikasie van woorde of gedrag aangaande ’n bepaalde persoon waardeur sy goeie naam, reputasie of aansien in die gemeenskap aangetas word.

Inbreukmaking kan plaasvind deur dit wat die inbreukmaker sê, maar kan ook deur geskrewe woorde, karikature¹⁷ en Twitter of ander elektroniese media geskied. Trouens, in die uitspraak in die Hoogste Hof van Appèl¹⁸ in Le Roux v Dey¹⁹ waarsku appèlregter Harms dat iets wat as ’n grap bedoel is, in sommige gevalle laster kan wees. Neethling²⁰ som die regsposisie kort en kragtig op en verklaar dat laster enige handeling is wat die effek het om die persoon se aansien in die gemeenskap te laat daal en wat gevolglik sy of haar goeie naam krenk. Hy wys ook daarop²¹ dat dit ook ’n skending van ’n natuurlike of regspersoon se reg op identiteit kan wees indien iemand die plig het om die waarheid te verkondig en dit nie doen nie.

Die actio iniuriarum het sy wortels in ’n wraakaksie²² omdat die doel daarvan was om die krenking wat die benadeelde gely het, te neutraliseer.²³ Alhoewel wraaksug tans nie meer die beweegrede vir die aksie is nie, speel dit klaarblyklik steeds ’n rol by die bepaling van die troosgeld.²⁴. Die aksie het die bestraffende karakter wat dit in die imperiale Romeinse reg gehad het,²⁵ verloor.²⁶ Tog het die Hoogste Hof van Appèl onlangs daarop gewys dat die toekenning van nievermoënskade steeds ’n afskrikkingsfunksie – een van die belangrikste doelwitte van die strafreg²⁷ – verrig.²⁸ Daar is gevolglik steeds oorblyfsels van straf in die aksie te bespeur.²⁹

2.3 Unieke aspekte van die lasterreg

Benewens die feit dat ’n lasteraksie (wat, soos reeds genoem, ’n burgerregtelike aksie is en nie ’n strafaksie nie) steeds elemente van wraak en afskrikking bevat, het die aksie ook ander unieke eienskappe. Eerstens hoef die eiser, anders as by die meeste ander onregmatige dade, nie al die elemente van die onregmatige daad te bewys nie. Sodra die eiser die bestaan of publikasie³⁰ van lasterlike bewerings bewys het, tree weerlegbare regsvermoedens in dat die verweerder se optrede beide onregmatig en opsetlik was en is dit die taak van die verweerder om hierdie vermoedens op ’n oorwig van waarskynlikheid te weerlê.³¹

’n Tweede interessante aspek van laster en die aard van die persoonlikheidsnadeel is die vraag oor wat gekrenk word as iemand belaster word. ’n Logiese antwoord hierop sou wees dat dit gaan oor die vraag of, en in welke mate, die benadeelde subjektief voel dat sy goeie naam of aansien benadeel is. Uit die regsgeskiedenis en die uitsprake van die Suid-Afrikaanse howe blyk dit egter nie die geval te wees nie. Reeds in die Babiloniese reg was die genoegdoening ’n objektiewe “straf”, naamlik dat die oortreder “aan sy voorkop gemerk moet word”.³² In die moderne Suid-Afrikaanse reg word hierdie objektiewe siening voortgesit. In ons reg is dit nie belangrik of Jan Rap en sy maat ná die persoonlikheidskrenking subjektief werklik minder van die benadeelde dink nie, maar eerder of hulle optrede objektief die benadeelde se aansien nadelig beïnvloed het.³³ So verduidelik appèlregter Brand in Media24 dat ’n mediese dokter genoegdoening sal ontvang as sy professionele reputasie benadeel word, selfs al voel hy nie self geskaad of beskaamd deur die opmerkings nie. Die verweerder sal hom ook nie kan verweer dat sy optrede nie die eiser gekrenk het nie.³⁴

’n Derde aspek is dat die belangrikste wyse waarop vir die krenking vergoed kan word, slegs in klinkende munt is. Dit is so, alhoewel die persoonlikheidsregte wat benadeel is, nie “verhandelbaar” is nie en geen empiriese monetêre waarde het nie.³⁵ In Dey wys die Konstitusionele Hof daarop dat howe gemeenregtelik nie ’n verskoning kan afdwing nie en dat selfs die aanbied van ’n onmiddellike verskoning slegs die bedrag van die skadevergoeding sal beïnvloed.³⁶ Dit wil egter voorkom of hierdie situasie besig is om te verander. In dieselfde uitspraak³⁷ dui die hof aan dat die gemenereg ontwikkel kan word aan die hand van die beginsels van geregtigheid wat in die Romeins-Hollandse reg gesetel is, sodat die reg ’n gesonde teelaarde kan skep vir versoening. In die finale bevel word die verweerders dus beveel om benewens die troosgeld ook ’n onvoorwaardelike verskoning aan die eiser vir die leed wat hy gely het aan te bied.³⁸

’n Vierde aspek is dat die identiteit van die lasteraar belangrik kan wees by die bepaling van die benadeelde se eisoorsaak. Soos reeds hier bo genoem, is opset in beginsel ’n vereiste vir gedingsvatbare laster.³⁹ In sommige gevalle is blote nalatigheid egter voldoende, byvoorbeeld waar drukkers en verspreiders van massamedia en die pers nalatig lasterlike bewerings maak.⁴⁰

2.4 Laster en regspersone

Die volgende interessante aspek van die lasterreg is dat ’n regspersoon hom in die Suid-Afrikaanse reg ook op ’n lastereis kan beroep as die goeie naam van die betrokke regspersoon benadeel is.⁴¹ Tradisioneel was die funksie van die actio iniuriarum om die gekwetste gevoelens van ’n individu te vertroos. Dit sou beteken dat ’n regspersoon, wat nie oor “feelings to outrage and offend” beskik nie, streng gesproke nie op ’n eis geregtig was nie.⁴² Soos appèlregter Brand dit onlangs in Media24 ter inleiding van sy bespreking oor hierdie aangeleentheid gestel het: “[S]ince corporations and other legal personae have no feelings, simple logic seems to dictate that they should have no claim for defamation.”⁴³ Die reg het egter verby hierdie “simple logic” ontwikkel.

Die regsontwikkeling dat ’n regspersoon hom op ’n lastereis kan beroep, het wat die Suid-Afrikaanse reg betref, reeds in 1906 ’n aanvang geneem toe die hof in Cape Times⁴⁴ aanvaar het dat ’n “trading company” vir laster kan dagvaar indien sy handelsreputasie geskaad is. Hierdie aangeleentheid is vir die eerste keer in 1916 in die Appèlhof in Friend Newspapers⁴⁵ te berde gebring waar die hof obiter die volgende oor ’n handeldrywende regspersoon gesê het:

That the remedy by way of action for libel is open to a trading company admits of no doubt. Such a body is a juridical persona, a distinct and separate legal entity duly constituted for trading purposes. It has a business status and reputation to maintain. And if defamatory statements are made reflecting upon that status or reputation, an action for the iniuria will lie.⁴⁶

Hierdie obiter opmerkings van die Appèlhof is deur die Appèlhof in Spoorbond v SA Railways⁴⁷ herhaal. Uitsprake van die provinsiale afdelings wat daarna oor hierdie aangeleentheid moes beslis, was egter soms minder toegeeflik teenoor regspersone. Hoewel die howe in verskeie uitsprake die obiter opmerkings as korrek aanvaar het,⁴⁸ is daar in beide die Tommie Meyer Films-⁴⁹ en die Church of Scientology-uitspraak­⁵⁰bevind dat ’n regspersoon nie ’n liggaam, eergevoel of waardigheid soos ’n mens het nie en daarom ook nie persoonlikheidsnadeel kan ly nie. Waaroor dit wel beskik, is klandisiewaarde, of dan ’n goeie reputasie. Hierdie reputasie is egter, volgens die uitsprake, nie deel van die persoonlikheidsregte van die regspersoon nie, maar eerder van die vermoënsregte wat met die actio legis Aquiliae beskerm moet word.⁵¹

Minder as ’n dekade later het die Appèlhof in Dhlomo,⁵² wat gehandel het oor ’n lastereis van ’n niehandeldrywende regspersoon, weer die geleentheid gehad om hierdie aspek te oorweeg. Eerstens beslis waarnemende hoofregter Rabie dat die regsposisie ten opsigte van ’n handeldrywende regspersoon korrek in Friend Newspapers weergegee is, selfs al het dit ’n uitbreiding van die gemenereg waar die aksie slegs vir natuurlike persone bedoel was, ingehou.⁵³ Tweedens beslis hy ten opsigte van niehandeldrywende regspersone:

[T]here is little justification for saying that a non–trading corporation should not, in appropriate circumstances, be accorded the right to sue for an injury to its reputation if the defamatory matter is calculated to cause financial prejudice (whether or not actual financial prejudice results).⁵⁴

Alhoewel die hof nie duidelik aandui wat die “appropriate circumstances” is nie, verwys dit onder meer na voorbeelde soos waar ’n godsdienstige organisasie weens lasterlike bewerings nie meer fondse van die publiek ontvang nie of waar oorwegings van openbare belang en regsbeleid ’n hof genoop het om nie ’n lastersaksie aan ’n staatsinstelling toe te staan nie.⁵⁵

Die korrektheid van hierdie uitspraak en uitsprake wat daarop gevolg het, is weer in die Media24-saak aangeval, maar appèlregter Brand beslis dat die Hoogste Hof van Appèl aan die uitsprake gebonde is tensy die hof tevrede is dat dit duidelik verkeerd was.⁵⁶ Hy maak dit duidelik dat die uitspraak in Dhlomo deur beleidsoorwegings bepaal is en nie noodwendig deur wat “reg” of “verkeerd” is nie.⁵⁷ Hy bevind verder dat die hof, tensy daar goeie rede is om van beslissing te verander, aan sulke beleidsoorwegings gebonde is, onder meer omdat dit tot regsekerheid meewerk.⁵⁸ Verder meen die hof daar is geen goeie rede waarom ’n regspersoon nie ook, soos ’n natuurlike persoon, geregtig daarop mag wees om byvoorbeeld die “pride of its employees to work for that company” te beskerm nie.⁵⁹

Die grondwetlikheid van ’n lasteraksie is ook in Media24 aangeval. Die hof wys aanvanklik daarop dat ’n lasteraksie sekere voordele aan ’n eiser bied, onder meer die weerlegbare vermoedens oor onregmatigheid en animus iniuriandi. Om ’n regspersoon hierdie voordele te ontsê, sou volgens die Hoogste Hof van Appèl op onbillike diskriminasie neerkom wat kragtens die bepalings van artikel 9 van die Grondwet verbied word.⁶⁰ Ten opsigte van die grondwetlike aanvalle wys die hof daarop dat die Grondwetin artikel 8(4) aan ’n regspersoon dieselfde regte as aan ’n natuurlike persoon bied “in die mate waarin die aard van die regte en die aard van daardie regspersoon dit vereis”.⁶¹ Die hof is verder van oordeel dat die reg op waardigheid wat in artikel 10 van die Grondwetbeskerm word, wyer as die gemeenregtelike reg is en nie net op natuurlike persone nie, maar in sommige gevalle ook op regspersone van toepassing is.⁶² Hierdie reg sluit ook die regspersoon se goeie naam of reputasie in.⁶³ Wat betref die betoog dat die lasterreg die reg op vryheid van spraak onbillik beperk, wys die hof daarop dat vryheid van spraak nie ’n opperreg is nie, dat dit nie ’n besondere status in ons reg geniet nie, en dat dit in die verlede reeds deur howe beperk is.⁶⁴

Die jongste uitspraak van die Hoogste Hof van Appèl wat na ’n regspersoon se reg om ’n lastereis in te stel verwys, is Herbal Zone.⁶⁵ Die hof moes beslis oor die verlening van ’n finale interdik in ’n geskil wat oor manlike opkikkerkapsules gehandel het. In die uitspraak bevestig appèlregter Wallis met verwysing na Caxton dat

[a] corporate entity ... is entitled to claim damages based on defamation. This includes both pecuniary damages for actual financial loss and general damages for harm to its commercial reputation.⁶⁶

Die regsposisie ten opsigte van laster is gevolglik, sover dit regspersone aangaan, tans redelik seker in die Suid-Afrikaanse reg.⁶⁷ Die posisie ten opsigte van trusts is egter, soos uit die bespreking in die volgende paragraaf sal blyk, glad nie so seker of eenvoudig nie.

3. Die regsbevoegdheid van ’n trust

’n Trust is ’n unieke regsfiguur. Waar dit uit die bespreking hier bo geblyk het dat as XY Trust ’n maatskappy of ander regspersoon was, dit geregtig sou wees om ’n lasteraksie in te stel, is XY Trust (omdat dit ’n trust is) se vooruitsigte nie so rooskleurig nie. Een van die redes is die besondere regsaard van ’n trust.

3.1 Regsaard van ’n trust

Alhoewel die presiese afkoms van die trust as ’n regsfiguur onduidelik is, is dit wel redelik seker dat dit grootliks uit die Engelse reg kom, hoewel dit heelwat in die Suid-Afrikaanse reg ontwikkel het om by die gemenereg aan te pas.⁶⁸ Oor wat ’n “trust” is, bestaan daar ook nie altyd sekerheid nie. Appermont⁶⁹ meld dat die Black’s Law Dictionary meer as 150 verskillende tipes trusts erken, en De Waal⁷⁰ dat baie tyd en energie al daaraan bestee is om ’n definisie te bepaal, maar dat dit steeds nie “’n eenvoudige taak [is] om die ware aard van ’n trust in die Suid-Afrikaanse reg aan te dui nie”. Vir Hansman en Mattei⁷¹ is ’n “privaattrust” een van die eenvoudigste vorme van ’n ondernemingstruktuur wat regtens veroorloof is. Lamprecht⁷² en Kloppers⁷³ wys in dié verband op die min oprigtings- en openbaarmakingsvereistes asook die buigsaamheid en aanpasbaarheid van trusts.

Alhoewel daar verskeie trustvorme is, sal hierdie deel van die ondersoek fokus op sogenaamde normale trusts⁷⁴ wat beide testamentêr⁷⁵ en as ’n ooreenkoms tussen lewende persone⁷⁶ opgerig word met die doel om die trustbates in die trustees te vestig om tot voordeel van ander en nie die trustees nie, aangewend te word.⁷⁷

Die Suid-Afrikaanse Appèlhof en die Hoogste Hof van Appèl het reeds in verskeie uitsprake die geleentheid gehad om oor die regsaard van ’n trust te besin.⁷⁸ Onlangs, in Gowar,⁷⁹ ’n uitspraak wat oor ’n familietwis en die verwydering van trustees gehandel het, het appèlregter Petse met verwysing na vorige uitsprake weer die geleentheid gehad om die regsaard van ’n trust op te som. Verder word ’n trust ook redelik uitgebreid in die Trustwet⁸⁰omskryf. Vir doeleindes van hierdie bespreking kan ’n trust, na aanleiding van Gowar, vorige hofuitsprake en die omskrywing van die Trustwet,⁸¹ beskryf word as ’n regsfiguur waar die oprigter bates onder die beheer van trustees plaas sodat die trustees dit ingevolge die bepalings van die trustakte tot voordeel van die begunstigdes kan aanwend.⁸²

Uit hierdie omskrywing van ’n trust val ’n aantal aspekte op. Eerstens is ’n trust ’n entiteit met ’n eiesoortige aard (dit is dus sui generis)⁸³ wat te onderskei is van byvoorbeeld ’n maatskappy. Tweedens is die trust ’n regsfiguur waar die trustee of trustees die eienaar van die trustgoedere is, dog meestal geen belang by die trustbates het nie.⁸⁴ Derdens bestaan ’n trust uit saamgevoegde bates, laste, regte en verpligtinge wat as ’n afsonderlike regsentiteit, maar nie as ’n regspersoon nie, bestaan. Vierdens kan ’n trust slegs deur die trustees wat in ooreenstemming met die bepalings van die trustakte optree, handel.⁸⁵ Van die trustee word verwag om met die nodige sorgsaamheid en vaardigheid wat van ’n persoon wat ’n ander se belange behartig, op te tree.⁸⁶ Verder word die trust deur die oprigter tot voordeel van die begunstigdes opgerig, maar indien dit ’n diskresionêre trust is, het die begunstigdes geen gevestigde reg op inkomste of kapitaal totdat die trustees sodanige regte by wyse van toekennings in hulle vestig nie.⁸⁷

3.2 Interessante gevolge van ’n trust se regsaard

Die omskrywing van ’n trust en die besondere eienskappe daarvan – soos dat dit nie afsonderlik van die trustees as ’n regspersoon beskou word nie⁸⁸ – het daartoe gelei dat hierdie regsfiguur in Suid-Afrika en internasionaal interessante gevolge tot gevolg gehad het. Vir die doel van hierdie artikel word op ’n vyftal aspekte gefokus, alhoewel besprekings soos dié van onder meer De Waal⁸⁹ en Van Zyl⁹⁰ toon dat daar meer is.

3.2.1 Begunstigdes het regte, al het hulle nie “gevestigde regte” nie

Alhoewel begunstigdes in ’n diskresionêre trust geen gevestigde regte op die trustbates het nie, beskik hulle tog oor regte. Appermont⁹¹ meld in die Engelsregtelike konteks dat alhoewel die trustees beskou word as die eienaars van die trustbates, hulle nie daarmee kan doen wat hulle wil nie, omdat die begunstigdes oor die “equitable ownership” van die trustbates beskik. Hierdie onderskeid ten opsigte van eienaarskap is egter nie in die Suid-Afrikaanse reg bekend nie.⁹² En tog kan dit nie ontken word dat die begunstigdes wel regte het nie.⁹³ So kan die begunstigdes versoek dat die trustees, indien hulle nie in die belang van die begunstigdes optree nie, verwyder word.⁹⁴ In Gowar wys die Hoogste Hof van Appèl daarop dat dit nie nodig is dat die trustee te kwade trou opgetree het of hom aan wangedrag skuldig maak nie. Die belangrikste oorweging is die welsyn van die begunstigdes en die behoorlike bestuur van die trust.⁹⁵ Begunstigdes kan, as hulle ’n belang by die aangeleentheid het, in geding met die trustee tree. In Harper⁹⁶ het die hof onlangs beslis dat ’n inkomstebegunstigde wat die moeder van twee betwiste kapitaalbegunstigdes was, oor voldoende belang in die saak beskik om ’n party te wees.⁹⁷

In sommige gevalle kan die begunstigdes ook, al het hulle geen gevestigde regte nie, in ’n geding namens die trust optree. Dit gebeur in gevalle waar die trustee self die oorsaak van die regsgeskil is,⁹⁸ of om een of ander rede nie in staat is om ’n geding namens die trust te voer nie.⁹⁹

3.2.2 Bankrotskap en skuldeisers

Omdat ’n trust nie ’n regpersoon is nie, kan dit nie gelikwideer word as dit bankrot is nie, maar word dit soos ’n natuurlike persoon gesekwestreer.¹⁰⁰ Die trust is daarom, sover dit insolvensieprosedures aangaan, ’n afsonderlike skuldenaar,¹⁰¹ dus ’n “persoon”, al is dit nóg ’n natuurlike persoon, nóg ’n regspersoon. Die sekwestrasie raak egter slegs die bates en laste van die trust en nie die trustee se persoonlike boedel nie.¹⁰² Hierdie aspek is onlangs weer in Melville¹⁰³ (wat oor die likwidasie al dan nie van ’n trust gehandel het) bevestig. In hierdie aansoek bevind die hof dat alhoewel ’n trust vir doeleindes van die Maatskappywet as ’n regspersoon beskou word, dit steeds vir doeleindes van die Insolvensiewet¹⁰⁴ as ’n skuldenaar beskou word en daarom gesekwestreer moet word.¹⁰⁵ Die trust word daarom tydens sekwestrasie as ’n afsonderlike skuldenaar behandel ten spyte daarvan dat die trust “nie oor ’n afsonderlike identiteit of persoonlikheid beskik nie”, en daar in werklikheid nie van die sekwestrasie daarvan sprake behoort te wees nie.¹⁰⁶

Terwyl hierdie paragraaf op laste fokus, kan ’n ander interessante aspek van ’n trust ook te berde gebring word, naamlik dat die trustkrediteure nie ’n verhaalsreg teen trustbates het indien die trustees buite hul magte opgetree het of geen magtiging vir hul handelinge gehad het nie.¹⁰⁷ ’n Trustee moet daarom, selfs al is hy die “eienaar” van die trustbates, steeds soos ’n beampte van ’n regspersoon behoorlik gemagtig word om op te tree. In O’Shea¹⁰⁸ het die Hoogste Hof van Appèl hierdie aspek in die konteks van ’n sekwestrasie-aansoek teen ’n trust bevestig. Die trustee het tydens ’n ondersoek in verband met die likwidasie van ’n maatskappy bevestig dat die trust ’n bedrag aan die maatskappy verskuldig is. Die hof bevind egter dat daar geen getuienis bestaan dat die trustee deur die trust gemagtig was om namens die trust te getuig nie.¹⁰⁹ Aansluitend hierby het die Hoogste Hof van Appèl in Parker bevind dat die trustees kan optree slegs indien hulle uit die minimum getal trustees bestaan wat in die trustakte voorgeskryf is. Selfs al is die trustees die eienaars van die trustbates, kan hulle daarom nie die trust geldig bind indien hulle nie aan bepaalde vereistes voldoen nie.¹¹⁰ Hierdie uitsprake beklemtoon weer eens dat die trust onafhanklik van die trustees as ’n onafhanklike entiteit bestaan.

Aan die ander kant het ’n trustee se skuldeisers ook nie toegang tot die trustbates vir skuld van die trustee nie.¹¹¹ Soos De Waal¹¹² aandui, is daar daarom sprake van twee boedels – en dus van twee afsonderlike regsentiteite: dié van die trustee persoonlik en dié van die trust onder die beheer van die trustee. Dit bied weer ’n bewys van die onafhanklikheid van ’n trust van sy trustees.

3.2.3 ’n Entiteit of nie?

Is die trust daarom in die lig van wat hier bo aangedui is, werklik ’n entiteit ongeag die feit dat dit nie oor regspersoonlikheid beskik nie?

Hierdie vraag is by meer as een geleentheid bevestigend deur die Suid-Afrikaanse howe beantwoord. So bevind die hof in BOE Bank¹¹³dat“it is recognised that a trust has a legal existence, whether it be called ‘an entity’, ‘an institution’ or ‘an arrangement’.” Die Hoogste Hof van Appèl het in Swanepoel,¹¹⁴ nadat in die uitspraak terloops verwys is na ’n standaardborgstellingsakte wat gebruik word vir “companies, trusts and other legal entities,”¹¹⁵ bevind dat die dokumente aangetoon het dat die geregistreerde trust, handelende deur sy trustee, die party tot die skuldakte was.¹¹⁶ Die afleiding hieruit is dat die hof die trust self as ’n entiteit beskou. Hierdie afleiding kan ook uit O’Shea gemaak word. Daar het die Hoogste Hof van Appèl bevind dat ’n trustee, al het hy self aangedui dat hy die trust gebind het, dit nie mog doen nie. Dit is so nie slegs omdat hy nie daartoe gemagtig was nie, maar ook omdat die getuienis van ’n verteenwoordiger nie in latere aksie deur ’n derde party teen die prinsipaal toelaatbaar is nie.¹¹⁷ Die trustee word daarom as die “verteenwoordiger van ’n entiteit” – in dié geval die trust – beskou.

Sover dit die registrasie van vaste eiendom aangaan, word die trust as ’n afsonderlike entiteit behandel. De Waal¹¹⁸ wys daarop dat die endossement van die aktekantoor om eiendom uit ’n boedel aan ’n trust oor te dra bloot in die naam van die trust geskied terwyl die oordrag van eiendom na ’n inter vivos-trust ook in die naam van die trust – en nie die trustees nie – geskied. Selfs indien die oordrag van eiendom in die naam van die trustees geskied, word die trustees nie by name genoem nie. Daar word bloot na hulle verwys as “die trustees van tyd tot tyd van die XY Trust”. Dit bring mee dat die aktekantoor geen verandering hoef te maak as die trustees, om welke rede ook al, verander nie. De Waal¹¹⁹ stel dit só: “The title deed, as it were, floats serenely above events, reflecting nothing of the change in ownership of the trust property occurring at another level.”

Hierdie stand van sake het adjunkregterpresident Flemming in Joubert¹²⁰genoop om aan te dui dat daar voldoende regverdiging daarvoor bestaan om die regspersoonlikheid van trusts in wetgewing vas te lê.

’n Laaste, en belangrike, voorbeeld is die situasie by die dood van die enigste trustee of wanneer ’n trust om een of ander rede nie ’n trustee het nie. In hierdie geval verval die trust nie bloot nie, maar kan ’n belanghebbende die hof nader om ’n trustee aan te stel.¹²¹ Totdat ’n nuwe trustee in die geval van die dood van die enigste trustee aangestel is, is dit die verantwoordelikheid van die oorlede trustee se eksekuteur om die trust te bewaar, alhoewel die eksekuteur nie met die bates van die trust kan handel indien hy nie as trustee aangestel is nie.¹²² Dus bestaan die trust steeds, al het dit nie ’n trustee nie.¹²³ Die trust kan bloot nie optree totdat ’n trustee aangestel is nie.

Die gebruik om na ’n trust as ’n entiteit afsonderlik van sy trustees te verwys, is ook, ten minste in die wyse waarop die uitspraak geskryf is, op verskeie geleenthede deur die Hoogste Hof van Appèl toegepas. In Mont Chevaux Trust¹²⁴ moes die hof beslis oor die uitsetting van besetters van grond wat aan die trust behoort het. Alhoewel appèlregter Van der Merwe in die inleiding van die uitspraak na die respondente as die trustees van die trust verwys,¹²⁵ en die hof aandui dat die trust in wese ’n familietrust is,¹²⁶ word in die res van die uitspraak na die trust asof na ’n afsonderlike entiteit¹²⁷ verwys sonder om weer na die trustees te verwys. So ook verwys die Hoogste Hof van Appèl in Gowar¹²⁸ na verskillende trusts wat eiendomme besit. In Frieslaar¹²⁹is verwys na die trust wat as kontraksparty geregtig was om sekere verpligtinge af te dwing en in Loggenberg¹³⁰ na ’n trust ten gunste waarvan ’n beding ten behoewe van ’n derde beding is. Die Konstitusionele Hof het onlangs in Snyders¹³¹ ook met ’n trust te make gehad en alhoewel die trustee nomine officio as applikant gesiteer is, verwys die hof deurentyd na “die trust” as die applikant en party voor die hof.

In die Europese reg¹³² was die vraag of ’n trust ’n afsonderlike entiteit is, ’n kernaspek in twee onlangse beslissings. In Olsen¹³³ moes die Hof van die Europese Vryhandelsone¹³⁴ onder meer beslis oor die toepassing van Noorweegse belastingbepalings op ’n trust wat in Liechtenstein gestig is maar gebruik is om bates in Noorweë te bestuur. Een van die vrae waaroor die hof moes beslis, was of ’n trust, vir doeleindes van vrye vestigingsregte (freedom of establishment), ’n afsonderlike entiteit is. Die hof bevind dat die betrokke statutêre bepaling nie beperkend uitgelê moet word nie, maar dat ’n trust as ’n entiteit beskou kan word as dit “werklike en ware ekonomiese aktiwiteite nastreef”.¹³⁵ Werklike en ware ekonomiese aktiwiteite word volgens die hof aan vier eienskappe uitgeken: dat die entiteit ’n besigheid bedryf soos om dienste aan te bied, dat die besigheid vir ’n teenprestasie bedryf word, dat dit vir ’n onbeperkte tyd gedoen word en dat dit deur ’n vaste onderneming (fixed establishment) bedryf word.¹³⁶ Ten opsigte van die vier vereistes bevind die hof dat dit van die feite van elke aangeleentheid sal afhang of dit bewys is en dat, as dit bewys is, ’n trust, ongeag sy regstatus, geregtig is om as ’n entiteit beskou te word.¹³⁷

In ’n beslissing van die Europese Hof het die aangeleentheid weer ter sprake gekom. In Panayi bevestig die hof dat ’n trust van regsweë erken word, alhoewel dit geen “separate legal personality” het nie en slegs deur die tussenkoms van sy trustees kan optree.¹³⁸ Omdat die regsvraag weer oor vrye vestigingsregte van ’n trust binne die Europese Unie gehandel het, bevind die hof, soos in Olsen, dat die betrokke bepalings wyd uitgelê moet word.¹³⁹ Die hof gaan verder en maak die volgende belangrike opmerking:

The activity of the trustees in relation to the trust property and the management of its assets are therefore inextricably linked to the trust itself and, therefore, the trust and its trustees constitute an indivisible whole. That being the case, such a trust should be considered to be an entity which, under national law, possesses rights and obligations that enable it to act as such within the legal order concerned.¹⁴⁰

Daarom bevind die hof dat ’n trust wat oor regte en verpligtinge beskik, daarop geregtig is om in sy eie naam op te tree. Waar dit by ekonomiese aktiwiteite betrokke is, is dit geregtig op die betrokke vestigingsregte.¹⁴¹

Ter opsomming kan gesê word dat daar voldoende redes bestaan om ’n trust as ’n afsonderlike entiteit te beskou, veral as dit aan die vereiste van ekonomiese aktiwiteit voldoen.

3.2.4 ’n Trust is soms meer as ’n blote entiteit

In sommige gevalle word ’n trust selfs as meer as ’n blote entiteit beskou. Alhoewel die Hoogste Hof van Appèl dit onlangs in Gowar weer eens duidelik gestel het dat ’n trust nie ’n regspersoon is nie, word hierdie gegewe deur verskeie statutêre bepalings weerspreek. Die Nasionale Kredietwet¹⁴² bepaal dat ’n trust vir doeleindes van die betrokke wet as ’n regspersoon geag word mits daar minstens drie trustees is of een van die trustees self ’n regspersoon is. Die Wet op Vuurwapenbeheer¹⁴³ bepaal eweneens dat ’n trust ’n regspersoon is. Die regstatus van ’n trust as synde ’n regspersoon in sommige gevalle, word ook bevestig deur die Maatskappywet,¹⁴⁴wat “’n trust ongeag dit binne of buite die Republiek gestig is of nie” as ’n regspersoon beskou.

Trusts word verder in ’n aantal ander statute as “persone” beskou. Die Inkomstebelastingwet¹⁴⁵en die BTW-wet¹⁴⁶ beskou albei trusts vir doeleindes van die betrokke wette as persone. Die Suid-Afrikaanse reg ondervind daarom die ongemak dat ’n trust sowel gemeenregtelik as deur die howe nie as ’n regspersoon beskou word nie, terwyl verskeie statutêre maatreëls dit wel doen, onderhewig aan die beperking dat die betrokke bepalings net op aspekte wat in die wetgewing genoem is, van toepassing is. Hierdie ongemak word verder beklemtoon deur ’n uitspraak soos dié in Magnum Financial waar die hof aanvaar dat “in certain respects a trust does possess legal personality”¹⁴⁷ sonder om aan te dui wat die aspekte is wat wel aanvaar word.¹⁴⁸

Ten opsigte van die regspersoonlikheid van ’n trust wys De Waal¹⁴⁹ daarop dat die Suid-Afrikaanse regsteorie en regspraktyk soms in konflik met mekaar verkeer.¹⁵⁰ Dit lei tot teenstrydighede, soos dat trusts afsonderlik belas word. Kortom, ’n trust lyk soos ’n regpersoon, maar dit is tans nie een nie. Hy wys daarop dat

’n [e]erlike analise van die situasie soos dit tans daar uitsien, maak die gevolgtrekking onvermydelik dat ’n sekere stukrag in die rigting van die toekenning van regspersoonlikheid aan die trust waarneembaar is in wetgewing, die regspraak en die trustpraktyk.¹⁵¹

3.2.5 ’n Trust kan laster maar skynbaar nie belaster word nie

Na die bespreking oor die verkleurmannetjie-aard van ’n trust, kom die bespreking by die fokuspunt: ’n lastereis. Weer eens bestaan daar onduidelikheid.

Ter aanvang kan ’n trust ’n verweerder in ’n lastereis wees. So was die trust in Ernst¹⁵² ’n verweerder omdat een van die trustees op die trust se briefhoof lasterlike bewerings teen die eiser gemaak het.¹⁵³’n Trust kan dus laster.

Aan die ander kant is die vraag of ’n trust belaster kan word, sover ons kennis strek nog nooit in ’n Suid-Afrikaanse hoë hof bereg nie. Dit het wel in drie ander regsgebiede ter sprake gekom.

In ’n geding in die hoë hof in Madras, Indië – waar ’n trust dieselfde tipe regsfiguur as in die Engelse reg is – het die geskil gehandel oor die belastering van ’n godsdienstige trust.¹⁵⁴ In sy betoog het die regsverteenwoordiger van die trust aangevoer dat die trust “’n reg het om nie belaster te word of in die oë van die publiek verkleineer te word nie”.¹⁵⁵ Die verweerder se betoog was in wese gegrond op die beginsel van “waarheid in openbare belang”. In sy uitspraak stem regter Rajasuria saam met die betoog van die trust se regsverteenwoordiger dat die trust ’n regspersoon is en dat die trust ook benadeel kan word deur lasterlike bewerings wat teen die trustees en godsdienstige aanhangers van die trust gemaak word.¹⁵⁶ Die hof verwys egter nie na direkte gesag vir hierdie stelling nie, en die gesag waarna later in die uitspraak verwys word,¹⁵⁷ handel oor ’n “corporation” wat eerder die ekwivalent van ’n maatskappy is.

Die vraag of ’n trust belaster kan word, het in die Zimbabwiese Hoë Hof ter sprake gekom in GMMD Trust.¹⁵⁸ Alhoewel dit ’n ongeopponeerde aksie was, het regter Makarau die eiser onder meer versoek om aan te dui waarom die trust oor die nodige regsbevoegheid beskik om ’n lastereis in te stel. Die hof kon self net een vorige uitspraak vind waar in die verbygaan na ’n trust se lastereis verwys is.¹⁵⁹ Die hof kom egter met verwysing na Honore tot die gevolgtrekking dat ’n trust

[is] a legal relationship and ... a separate legal entity as a corporation or universitatis even though the trustees may together form a board akin to a board of a company or of a voluntary association.¹⁶⁰

Die hof dui verder aan dat alhoewel hy geen gesag oor die aangeleentheid gekry het nie, hy nie bereid is om te bevind dat ’n trust as ’n regspersoon beskou kan word nie, hoewel dit blyk dat ’n trust wel in sommige gevalle ontwikkel het om ’n “personality of sorts that appears separate from the personality of the trustees” te vertoon. Ten opsigte van die geldende reg bevind hy dat ’n trust nie ’n regspersoon is nie en daarom nie belaster kan word nie. Die trustees is egter by magte om ’n aksie in te stel vir die kollektiewe en/of individuele skending aan hul fama.¹⁶¹ Die hof gee egter ook toe dat

[t]here is therefore need for the law to develop and take into account the emergence of a new structure that is a trust that operates as if it is a universitatis or a body corporate.¹⁶²

Die uitspraak is uit ’n Suid-Afrikaanse oogpunt belangrik, omdat die hof sy bevinding op Suid-Afrikaanse uitsprake en gesag gegrond het.

In die Engelse reg¹⁶³ moes die Queen’s Bench in NLCM Trust¹⁶⁴ook oor die geldigheid van ’n lastereis wat deur ’n trust ingestel is, beslis. Regter Eady haal uit Duncan en Neill oor die lasterreg aan waarin die skrywers aantoon dat oningelyfde organisasies nie ’n lastereis ten gunste van die vereniging kan bring nie, omdat die vereniging nie oor regspersoonlikheid beskik nie.¹⁶⁵ Die hof bevind dat die skrywers die regsposisie korrek weergee en dat die trust verder voor die probleem te staan kom dat aangesien dit nie ’n regspersoon is nie, verteenwoordigers nie namens die trust kan optree in ’n lastereis nie. Soos hy dit stel: “[I]f it does not exist, it can have no reputation.”¹⁶⁶ Die hof beslis daarom dat ’n trust nie ’n entiteit is wat in staat is om ’n lasteraksie in te stel nie.¹⁶⁷ Die trust se aansoek om appèl is deur die Appèlhof toegestaan.¹⁶⁸ In sy uitspraak wys lord Sedley daarop dat hy eerstens nie dink dat daar ’n moontlikheid bestaan dat die hof a quo se beslissing verander sal word nie. Aan die ander kant dui hy aan dat

we have reached the stage where very fine lines are having to be drawn about the constitution and status of libel claimants, and it may be that a degree of clarity about the matter at this level would be of general assistance.¹⁶⁹

Uit hierdie uitsprake kom dit dus voor of ’n trust hom tans nie suksesvol op ’n lastereis sou kon beroep nie.

3.3 Oorweging

Die vraag is egter: Wat is die werklike verskil tussen ’n trust en ’n regspersoon soos ’n maatskappy tans? ’n Maatskappy is immers ook nie ’n natuurlike persoon nie en die maatskappy kan net deur mense optree, byvoorbeeld die direkteure of bestuurders. Ons is van mening dat ’n lasterlike bewering teen ’n trust se besigheid dieselfde gevolge kan hê as teen ’n regspersoon en dat die trust ook, om die Hoogste Hof van Appèl aan te haal,¹⁷⁰ geregtig daarop behoort te wees om die trots waarmee sy werknemers dit bejeën, te beskerm.

Aan die ander kant, in die lig van NLCM Trust, as ’n trust dan nie ’n regspersoon is nie, wie of wat word belaster as die trust, soos XY Trust in ons voorbeeld, “belaster” word? As XY ’n maatskappy was, was dit die regspersoon wat belaster is en kan die maatskappy, soos in die vorige paragraaf verduidelik, ’n lastereis instel selfs al het ’n regspersoon “geen gevoelens” nie.¹⁷¹ XY Trust is egter nie ’n regspersoon nie, maar slegs ’n “samevoeging van regte en verpligtinge”.

Alhoewel die trust met die Aquiliese aksie die werklike skade wat dit as gevolg van ’n verlies aan inkomste gely het, sal kan eis, het dit, omdat dit nie ’n “persoon” is nie, nie ’n eis vir “general damages for harm to its commercial reputation” nie, soos die Hoogste Hof van Appèl (HHA) dit in Gowar¹⁷² stel. In die voorbeeld is dit ook duidelik dat dit nie die trustees van XY Trust is wat belaster word nie, omdat hulle, soos hier bo genoem, geen persoonlike belang by die trustbates het nie. Hulle kan daarom ook nie in hul persoonlike hoedanigheid eis vir die leed wat die trust ly nie.

Die probleem waarmee die trust te make het, word ingewikkelder as dit blyk dat regspersoonlikheid in sommige gevalle in die Suid-Afrikaanse reg wel aan ’n trust toegedig word. Daarom sou ’n trust hom moontlik suksesvol op ’n lastereis kan beroep as die staat byvoorbeeld lasterlik sou beweer dat die trust ’n wapensmokkelaar is. Die trust is immers vir doeleindes van die Wet op Vuurwapenbeheer ’n regspersoon. Dit sou egter nie kon gebeur as ’n koerant dieselfde bewerings maak nie. Ons ondersteun daarom beide die uitsprake in GMMD Trust en NLCM Trust dat daar duidelikheid hieroor moet kom. In die volgende paragraaf doen ons enkele aanbevelings hieroor.

4. Uitbreiding van ’n trust se regsbevoegdheid

Ten einde te bepaal of dit nodig is om die regsbevoegdheid van ’n trust so uit te brei dat dit in alle omstandighede as ’n regspersoon beskou kan word, en/of daaraan die bevoegdheid te verleen om ’n lastergeding aanhangig te maak, wil ons fokus op drie vrae wat ons in die volgende subparagrawe stel.

4.1 Noodsaaklikheid vir uitbreiding

Die eerste vraag is: Is dit noodsaaklik om die bestaande regsposisie ten opsigte van regspersone wat hier bo hanteer is, uit te brei na trusts? Die antwoord op hierdie vraag berus op twee argumente. Eerstens is dit duidelik dat daar tans geen duidelikheid oor die aangeleentheid is nie, enersyds omdat dit, sover ons bewus is, nog nie in ’n Suid-Afrikaanse hof bereg is nie en andersyds omdat sowel die Zimbabwiese Hoë Hof¹⁷³ as die Engelse en Walliese Appèlhof¹⁷⁴ aangedui het dat daar ’n behoefte daaraan bestaan om duidelikheid oor die posisie van trusts te verkry.

Die tweede argument is dat trusts erkende entiteite is wat aan die regsverkeer deelneem.¹⁷⁵ Trouens, sommige trusts word “besigheidstrusts” genoem juis omdat die doel van die betrokke trust is om sake te doen sodat dit ’n wins kan maak en dit onder die begunstigdes te verdeel.¹⁷⁶ Daar is reeds aangetoon¹⁷⁷ dat trusts as afsonderlike entiteite beskou word, terwyl ’n trust ook tydens sekwestrasie as ’n “persoon” hanteer word.¹⁷⁸ Trusts was ook gedurende die afgelope drie jaar partye tot hofgedinge in minstens 19 gevalle in die Noord-Gautengse Hooggeregshof,¹⁷⁹ minstens 11 gevalle in die Vrystaatse Hooggeregshof¹⁸⁰ en minstens ses gevalle in die Hoogste Hof van Appèl,¹⁸¹ om slegs drie voorbeelde te noem. In sommige gevalle is die trust direk as ’n party aangedui en nie, soos gewoonlik die geval is, die trustees nomine officio as trustees van die trust nie.¹⁸² In ’n ander geval, waar ’n trust self die trustee van ’n ander trust was, is die “trusteetrust” in die uitspraak se kopstuk as NO aangedui.¹⁸³ In die lig daarvan dat trusts so gereeld aan die regsverkeer deelneem en die howe trusts as afsonderlike entiteite aanvaar, blyk dit dat De Waal¹⁸⁴ se stelling van ’n kwarteeu gelede tans des te meer waar is, naamlik dat daar ’n “onvermydelike stukrag” is om regspersoonlikheid aan trusts te verleen – of ten minste daaraan die regte te gee wat by trusts se status in die regsverkeer pas. Dit is daarom noodsaaklik om die posisie van trusts aan dié van ander regsentiteite gelyk te stel.

4.2 Onbillike diskriminasie

’n Tweede rede is dat die huidige regsposisie onbillik teen trusts diskrimineer. Ons kan die argument, na aanleiding van GMMD Trust en NLCM Trust, soos volg opsom: Omdat ’n trust nie oor regspersoonlikheid beskik nie, bestaan dit vir doeleindes van laster nie. As XY Trust in ons voorbeeld ’n maatskappy of selfs ’n niewinsgewende organisasie met regspersoonlikheid was, sou dit in die lig van Media24 en Herbal Zone, om slegs twee onlangse uitsprake te noem, wel geregtig daarop gewees het om ’n eis in te stel. In Media24 het die Hoogste Hof van Appèl reeds aangedui dat om “trading corporations” van ’n lastereis uit te sluit, op diskriminasie neerkom wat ongeregverdig is en die regte van die korporasie in artikel 9 van die Grondwet kan aantas.¹⁸⁵ Tans word trusts nie net deur hierdie ongeregverdigde diskriminasie benadeel nie, maar die regsposisie dat ’n trust nie ’n regspersoon is nie, beteken ook dat dit nie kan aanspraak maak op die beskerming wat artikel 8(4) van die Grondwet bied wat bepaal dat ’n regspersoon geregtig is op die regte wat in die Handves van Regte vervat is in die mate waartoe dit benodig word nie. Aan die ander kant kan die trust hom ook nie beroep op die regte van ’n individu nie, omdat ’n trust, soos die Hoogste Hof van Appèl dit reeds by verskeie geleenthede gestel het, bloot ’n “samevoeging van bates en laste” is.¹⁸⁶

Hierdie situasie word gekompliseer deur wetgewing waar ’n trust wel as ’n regspersoon vir doeleindes van die betrokke wet beskou word. ’n Logiese gevolgtrekking van die wetgewing saamgelees met artikel 8(4) van die Grondwet sal beteken dat die trust vir doeleindes van die wetgewing op ’n fundamentele reg sal kan staatmaak, maar daardie reg nie sal kan afdwing in gevalle waar die wetgewing nie van toepassing is nie.

4.3 Uitbreiding van die reg

Om aan trusts die reg te verleen om ’n lastereis in te stel en dit ook onder die beskerming van artikel 8(4) van die Grondwette bring, sal beteken dat die bestaande reg aangepas moet word. Dit kan op twee wyses geskied: eerstens deur middel van wetgewing en tweedens deur middel van hofbeslissings.

4.3.1 Statutêre verandering

’n Wetswysiging waardeur regspersoonlikheid aan ’n trust verleen word, sou sekerlik teoreties die vinnigste regsekerheid bewerkstellig, maar dit is te betwyfel of dit wel sal gebeur, omdat dit waarskynlik eers weer die aanstelling van ’n kommissie en navorsing sou vereis. Daarby het die Suid-Afrikaanse Regskommissie reeds in 1987 ’n verslag oor trusts gepubliseer wat ten dele in die Trustwet bekragtig is en waarin daar nie aan trusts regspersoonlikheid verleen is nie. Verder bring die besondere regsaard van ’n trust juis mee dat dit verskeie voordele inhou, onder meer dat die trustees in ’n diskresionêre trust deur die wyse waarop inkomste uitgekeer word, die belastingaanspreeklikheid van die trust en begunstigdes kan beheer. Hierdie voordele kan moontlik in die slag bly indien ’n trust altyd oor dieselfde kam as byvoorbeeld ’n maatskappy geskeer word.

4.3.2 Verandering deur die howe

Ons is van mening dat dit verkiesliker is dat die reg deur ’n hofbeslissing gewysig word. Die uitbreiding deur middel van hofbeslissings sal natuurlik eers kan plaasvind as ’n hoë hof ’n bevinding moet maak oor ’n lastereis wat deur ’n trust ingestel is. Soos uit die bespreking geblyk het, is dit nog nie gedoen nie. Ons doen aan die hand dat ’n hof, wanneer dit wel daaroor moet beslis, op grond van drie oorwegings ten gunste van die verlening van regspersoonlikheid behoort te beslis.

4.3.2.1 Bevoegdheid om die gemenereg te wysig

Eerstens het die howe die bevoegdheid om die gemenereg uit te brei.¹⁸⁷ Alhoewel hierdie bevoegdheid ’n gemeenregtelike bevoegdheid van hoër howe is,¹⁸⁸ is dit ook grondwetlik bevestig in artikel 173 van die Grondwet wat spesifiek bepaal dat die Konstitusionele Hof, die Hoogste Hof van Appèl en die Hooggeregshof¹⁸⁹ oor die inherente bevoegdheid beskik om die gemenereg in belang van geregtigheid te ontwikkel. Hierdie bepaling word ondersteun deur artikel 8(3) van die Grondwet wat, met besondere verwysing na die Handves van Regte, bepaal dat ’n hof, in die mate waarin dit nodig is om uitvoering aan ’n reg te gee, die gemenereg moet ontwikkel om uitvoering aan die reg te gee en om reëls te ontwikkel om die reg in ooreenstemming met die Grondwet te beperk.

Die howe het dit reeds by verskeie geleenthede nodig gevind om die gemenereg in die lig van die hierdie bepaling uit te brei. So bevind regter Mahomed in Du Plessis¹⁹⁰ dat die gemenereg nie vasgevang is in die beperkings van die verlede nie. In Carmichele¹⁹¹ wys die Konstitusionele Hof trouens daarop dat howe nie bloot die reg het om die gemenereg uit te brei nie, maar onder ’n grondwetlike verpligting staan om dit te doen. In Molusi¹⁹² het die Hoogste Hof van Appèl onlangs, met verwysing na wetgewing oor uitsetting, die wisselwerking tussen die gemenereg en wetgewing wat op grondwetlike beginsels geskoei is, verder gevoer deur aan te dui dat die gemenereg deur grondwetlike beginsels beperk word. Daarom kan ’n gemeenregtelike reël geld slegs as dit ook die toets van grondwetlikheid kan deurstaan.¹⁹³

4.3.2.2 Wysigings aan die lasterreg

Tweedens het die howe reeds in die verlede die gemeenregtelike lasterreg by verskeie geleenthede uitgebrei om die reg in pas met eise van die tyd te bring. Appèlregter Nugent stel dit in Media24¹⁹⁴ soos volg:

The common law at any time is not set in stone. It owes its existence to the courts, which have always taken new steps from time to time so that the law remains relevant to its times.

Voorbeelde van hierdie uitbreiding van die gemenereg is om aan regspersone, beide met en sonder winsbejag, die reg te gee om met die actio iniuriarum, en nie net met die Aquiliese aksie vir vermoënskade nie, te eis indien hulle belaster word.¹⁹⁵ In Bogoshi¹⁹⁶het die Hoogste Hof van Appèl die gemeenregtelike lasterreg gewysig sodat die media nie meer skuldloos aanspreeklik gehou kan word nie, maar die afwesigheid van animus iniuriandi kan bewys.¹⁹⁷ In Dey het die hof hom oor die aard van die Romeins-Hollandse gemenereg uitgespreek en aangedui dat die wortels daarvan op beginsels van reg en geregtigheid geskoei is,¹⁹⁸ en dat die lasterreg daarom binne daardie beginsels uitgebrei behoort te word om ruimte vir ’n verskoning te bied.¹⁹⁹

Die uitbreiding van ’n lasteraksie na trusts behoort daarom ’n logiese ontwikkeling van die bestaande gemenereg te wees. Dit sal meebring dat die grondwetlike beginsels wat in die lasterreg vervat is, uitgebrei word om, in die woorde van artikel 39(1) van die Grondwet, waardes gegrond op waardigheid en gelykheid, ook op trusts van toepassing te maak.

4.3.3 Praktiese faktore om in aanmerking te neem

Wanneer ’n hof oor ’n trust se lastereis moet beslis, kan dit ’n aantal praktiese faktore (wat aansluit by die oorwegings van openbare belang en regsbeleid waarna die Appèlhof in Dhlomo²⁰⁰ verwys het) in aanmerking neem. Dit sluit die faktore in waarna die Europese howe in Olsen en Panayi verwys, om die probleem van “if it does not exist, it can have no reputation” waarna die hof in NLCM Trust²⁰¹ verwys, te ondervang. Dus kan die hof bepaal of die trust werklik by enige aktiwiteite betrokke is wat daaraan “’n liggaam” in die sin van ’n onderskeibare entiteit gee. Die trust moet dus, in die woorde van BOE Bank,²⁰² ’n “legal existence” hê wat, na analogie van die uitspraak in Witwatersrand Native Labour Association,²⁰³ onder meer kan beteken dat die trust “engaged in some business for the purpose of profit” is. Dit beteken byvoorbeeld dat ’n trust wat bloot gebruik word om aandele te hou en vir wie die goeie naam of reputasie geensins belangrik is nie, waarskynlik nie suksesvol ’n lastergeding sal kan voer nie.

Om die hof by te staan in die vraag of die trust by aktiwiteite betrokke is, kan die toets wat in Olsen gestel is, aangelê word deur onder meer te kyk of die trust ’n sake-onderneming met personeellede is en ’n handelsreputasie het wat vir ’n onbeperkte tydperk²⁰⁴ van ’n sakeperseel af sake doen. Die feitevraag is dus of die trustonderneming, as dit ’n individu of regspersoon was, in dieselfde omstandighede belaster sou kon word, of, soos regter Bristowe dit reeds meer as ’n eeu gelede in Rand Water Board²⁰⁵ten opsigte van ’n regspersoon gestel het, die laster die onderneming in die doel waarvoor dit geskep is, geskaad het.

Aansluitend hierby kan die teenwoordigheid van vermoënskade ’n aanduiding daarvan wees dat die trust wel belaster is – byvoorbeeld as eienaars in die aanvanklike voorbeeld skielik traag word om met XY Trust sake te doen weens die bewerings wat daarteen gemaak is.

Laastens glo ons dat ’n hof ook in die lig van die bepalings van die Grondwet sal beslis oor die vraag of uitbreiding van die lasterreg in die betrokke geval tot ongeregverdigde diskriminasie aanleiding sou gee. Die uiteindelike versoek is immers dat die hof (om Neethling en Potgieter²⁰⁶ – wat binne die konteks van ’n late skryf, maar wat net so wel op XY Trust se probleem van toepassing is – aan te haal),

’n waarde-oordeel moet vel wat alle relevante beleidsoorwegings omvat. Indien hierdie oorwegings dit regverdig, moet die hof bevind dat die late onregmatig is en die dader aanspreeklik stel mits natuurlik alle ander delikselemente ook aanwesig is.

Die betoog in hierdie ondersoek is dus nie ten gunste van ’n algemene uitbreiding na alle trusts nie, maar na ’n billike beregting van elke geskil. Alhoewel die voorstel regsistematici moontlik sal afskrik, behoort dit in die lig van die volledige beredenering in Media24 oor die redes waarom ’n lasteraksie wel vir regspersone moontlik is,²⁰⁷ nie vergesog te wees nie. In hierdie saak het dit, soos reeds uitgewys, gegaan oor die feit dat die gemenereg ’n rasionele, verligte regstelsel is wat deur beginsels van billikheid gerig word met oplossings wat altyd aan die beginsels van geregtigheid,²⁰⁸ asook die grondwetlike beginsel van gelykheid voor die reg, konkrete uitdrukking gee.

5. Ten besluite

Alhoewel XY Trust se moontlike lastereis tans nog nie ’n toonbeeld van regsekerheid bied nie, kan hierdie artikel ’n bydrae lewer tot die debat oor die besondere aard van lasteraksies en trusts. Die bydrae van hierdie artikel, gekoppel aan die inherente bevoegdheid van hoër howe om die gemenereg in ooreenstemming met grondwetlike beginsels aan te pas, kan daartoe meewerk dat so ’n eis wel suksesvol sou wees.

Bibliografie

Ancient Pages. 2017. What was Lex Salica. http://www.ancientpages.com/2017/12/13/what-was-lex-salica/ (15 Junie 2018 geraadpleeg).

Appermont, N. 2016. Adrift between Scylla and Charybdis? The trust caught between a civil law rock and a fiscal hard place. Trusts & Trustees, 22(10):1134–64.

Devenish, G.E. 2006. A commentary on the South African bill of rights. Durban: LexisNexis Butterworths.

De Waal, M. 1993. Anomalieë in die Suid-Afrikaanse trustreg. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 93(1):1–10.

—. 1997. Die van ’n trustbegunstigde om onafhanklik van die trustee ’n regsgeding in verband met ’n trust te voer. Tydskrif virdie Suid-Afrikaanse reg, 1:148–54.

—. 2000. The core elements of the trust: aspects of the English, Scottish and South African trusts compared. South African Law Journal, 117(3):548–71.

—. 2009. The strange path of trust property at a trustee's death: Theory and practice in the law of trusts. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse reg, 1:84–101.

Hansmann, H. en U. Mattei. 1998. The functions of Trust Law: A comparative legal and economic analysis. New York University Law Review, 73(2):434–79.

Kilaita, M. en D. Friedman. 2012. The Babylonian and Assyrian legal systems of ancient Mesopotamia. http://www.daviddfriedman.com/Academic/Course_Pages/legal_systems_very_different_12/Papers_12/%20Babylon_Kilaita_12.htm (15 Junie 2018 geraadpleeg).

King, L.W. 1915. The Code of Hammurabi. http://www.general-intelligence.com/library/hr.pdf (18 Junie 2018 geraadpleeg).

Kloppers, D.F. 2001. Die afdwinging van ’n modus vir ’n onpersoonlike doel. LLM-skripsie, PU vir CHO, Potchefstroom.

Kloppers, H. 2006. Enkele lesse vir trustees uit die Parker-beslissing. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse reg, 2:414–23.

Lamprecht, M. 2010. Die bestaansreg van ’n besigheidstrust. LLM-skripsie, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom.

Loubser, M. en R. Midgley (reds.). 2017. The law of delict in South Africa. Kaapstad: Oxford University Press.

Neethling, J. 2009. Vryheid van (media-)spraak en die beskerming van persoonlikheidsregte. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 49(1):43–61.

—. 2011. ’n Vergelyking tussen die individuele en korporatiewe persoonlikheidsreg op identiteit. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse reg, 1:62–75.

Neethling, J. en J. Potgieter. 2015. Neethling-Potgieter-Visser law of delict. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis-Butterworth.

—. 2016. Vonnisbespreking: Deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late: onregmatigheid en nalatigheid. LitNet Akademies, 13(1):491–501.

Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2005. Neethling’s law of personality. 2de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Potgieter, J.M., L. Steynberg en T.B. Floyd. 2012. Visser & Potgieter skadevergoedingsreg. 3de Uitgawe. Kaapstad: Juta & Kie.

Stander, L. 1999. Hoe veilig is bates in ’n trust ingeval van die sekwestrasie van die boedel van een van die betrokke partye? Tydskrif vir Regswetenskap,24(2):145–70.

Van Zyl, D.H. 1977. Geskiedenis en beginsels van die Romeinse privaatreg. Durban: Butterworth.

Van Zyl, R. 2017. Die invloed van die stipulatio alteri op die inter vivos trust in die Suid-Afrikaanse reg: voorgestelde oplossings vir beter regulering. LLD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.

Veeder, V.V. 1903. The history and theory of the law of defamation. Columbia Law Review, 3(8):546–73.

Vincent, G.E. 1904. The laws of Hammurabi. American Journal of Sociology, 9(6):737–54.

Vorster, A. en J.P. Coetzee. 2015. Die geldigheidsvereistes van ’n trust opnuut ondersoek – Khabola v Ralithabo [2011] ZAFSHC 62. Potchefstroomse Elektroniese Regstydskrif,18(5):797–810.

Wilner, I. 1942. The civil liability aspects of defamation directed against a collectivity. University of Pennsylvania Law Review, 90:414–39.

Eindnotas

¹ Kilaita en Friedman (2012); Vincent (1904:740). Ongelukkig was die wyse waarop die beskerming plaasgevind het, soms baie primitief. So bepaal art. 132: “If the ‘finger is pointed’ at a man's wife about another man, but she is not caught sleeping with the other man, she shall jump into the river for her husband” (King 1915 se vertaling). Dit het natuurlik meegebring dat die vrou se onskuld deur haar swemvermoë bepaal is!

² Die 12 Tafels, of Lex Duodecim Tabularum, was ’n vroeë poging om die Romeinse reg te kodifiseer. Volgens oorlewering is dit omstreeks 450 v.C. aanvaar – Van Zyl (1977:25).

³ Wilner (1942:415).

⁴ Veeder (1903:548).

⁵ Die Lex Salica was ’n kodifikasie van die Frankiese reg wat koning Clovis tussen 507 en 511 uitgevaardig het (Ancient Pages 2017).

⁶ Veeder (1903:545). LW: Die Romeine sou nie van "sjielings" gepraat het nie.

⁷ Devenish (2006:87); Loubser en Midgley (2017:411–2).

⁸ Potgieter, Steynberg en Floyd (2012:15–6). Die skrywers verwys na die Suid-Afrikaanse skadevergoedingsreg, waarvan die lasterreg ’n deel is.

⁹ Let daarop dat behalwe waar die konteks anders vereis, manlike voornaamwoorde gebruik word.

¹⁰ Potgieter, Steynberg en Floyd (2012:121).

¹¹ Dit word ook spesiale skade genoem, synde skade wat nie regtens vermoed word nie en spesiaal of uitdruklik in ’n hofaksie gepleit en bewys moet word (Neethling en Potgieter 2015:231).

¹² Media24 v SA Taxi Securitisation [2011] ZASCA 117 par. 8. Verwysings in die teks en notas na Media24 verwys na hierdie uitspraak en nie na die 2017-uitspraak (Media24 Ltd v Du Plessis)waar Media24 ook betrokke was nie.

¹³ Die opset hoef natuurlik nie net direkte opset te wees nie, maar kan ook dolus eventualis wees, waar die dader weet dat sy optrede lasterlik kan wees maar nogtans daarmee voortgaan – Le Roux v Dey [2011] ZA KH 4 par 131. Lesers sal waarskynlik onthou dat die verskil tussen direkte en indirekte opset ’n belangrike aspek in die onlangse Pistorius-saak en -sage was – sien DPP Gauteng v Pistorius [2015] ZASCA 204 parr. 19, 26.

¹⁴ Daar word dikwels na hierdie skade as nievermoënskade of algemene skade verwys, synde skade wat die eiser nie kwantitatief hoef te bewys nie en wat “regtens vermoed word uit ’n onregmatige handeling te volg” (Neethling en Potgieter 2015:231).

¹⁵ Media24 par. 17; Van Gijsen v Van der Merwe [2016] ZAWCHC 85 par. 68; Loubser en Midgley (2017:519). Devenish (2006:87) betoog in sy bespreking van art. 10 van die Grondwet, 1996 dat ’n onderskeid gemaak moet word tussen die reg op waardigheid wat in die betrokke artikel vervat is en die reg op ’n goeie naam wat gemeenregtelik deur middel van ’n lasteraksie beskerm kan word. Sien ook Potgieter v Kilian (1995) BLCR 1498 (N) 1527 C–D. Neethling (2009:45–6) wys egter daarop dat daar algemene instemming bestaan dat die regte op eer, goeie naam en identiteit deel vorm van en beskerm word deur die omvattende reg op menswaardigheid.

¹⁶ Van Gijsen v Van der Merwe [2016] ZAWCHC 85 par. 68.

¹⁷ Le Roux v Dey [2011] ZA KH 4 par 105. Verwysings na Dey in die teks en notas verwys na die uitspraak van die Konstitusionele Hof (waarna in die res van die artikel as KH verwys word).

¹⁸ In die res van die artikel die HHA genoem.

¹⁹ Le Roux v Dey 2010 2 SA 210 (HHA) par. 10. Sien ook Dey par. 114.

²⁰ Neethling(2009:46).

²¹ Neethling (2011:68).

²² Van Gijsen par. 68. ’n Voorbeeld van die wraakaard van die aksie kom reeds in die Kode van Hammurabi voor. Par. 127 (King 1915 se vertaling) lui soos volg: “If any one ‘point the finger’ (slander) at a sister of a god or the wife of any one, and can not prove it, this man shall be taken before the judges and his brow shall be marked.” Veeder (1903:549) wys daarop dat die regsposisie in die Engelse reg tydens die bewind van die vroeë konings Alfred, Edgar en Canute (of Knoet soos hy soms in Afrikaans bekend staan) ingehou het dat die lasteraar se tong uitgesny moet word tensy hy “die prys van sy kop” kon betaal.

²³ In sy minderheidsuitspraak in Media24 par. 79 stel Nugent AR dit só: “What is compensated for is harm to feelings.”

²⁴ Potgieter, Steynberg en Floyd (2012:513). Hierdie stelling word nietemin gekwalifiseer (sien 512).

²⁵ Veeder (1903:548).

²⁶ In Media24 par. 33 word dit gestel dat “the purpose of damages for defamation is not to punish the defendant”.

²⁷ S v Piedt [2011] ZAWCHC 467, 2: “Ons Howe beskou afskrikking as die oorheersende en universele erkende doel van straf.”

²⁸ Media24 par. 40.2.

²⁹ In die minderheidsuitspraak in Media24 par. 110 is die bestraffende aard van algemene skade in ’n burgerregtelike geding juis ’n aspek wat deur Nugent AR uitgelig word. Sien ook die onderwerpsregister o.a. onder “straffunksie” in Potgieter, Steynberg en Floyd (2012), waar op verskeie plekke oor die beweerde straffunksie van genoegdoening geskryf word.

³⁰ In Van Gijsen par. 70 som die hof die publikasievereiste soos volg op: “In die algemeen word aan die publikasievereiste voldoen indien die gewraakte woorde of gedrag aan minstens een ander persoon as die belasterde self openbaar gemaak word.”

³¹ Dey par. 85. Die hof wys daarop dat ’n volledige bewyslas en nie bloot ’n weerleggingslas nie die verweerder ten laste gelê word nadat publikasie bewys is. Sien ook Media24 Ltd v Du Plessis [2017] ZASCA 33 par. 20; Van Gijsen parr. 75, 78. Die verweerder kan daarom nie bloot ontken dat die bewerings lasterlik is nie – hy moet getuienis aanbied om die ontkenning te staaf (Van Gijsen par. 92).

³² Par. 127 van die Kode van Hammurabi (King 1915).

³³ Dey par. 91.

³⁴ Media24 par. 38.

³⁵ Media24 par. 53. Sien ook Nugent AR se minderheidsuitspraak (par. 84). Gemeenregtelik was die amende honorable ook beskikbaar ingevolge waarvan die eiser ’n verskoning van die verweerder kon eis. Alhoewel hierdie remedie weens onbruik verval het, het die hof in Mineworkers Investment Co v Modibane 2002 6 512 (W) par. 24 bevind dat al is die remedie nie meer deel van ons reg nie, daar geen rede is waarom ’n analoë remedie nie deel van die reg kan word nie. Sien ook Neethling, Potgieter en Visser (2005:173); Neethling en Potgieter (2015:268); Loubser en Midgley (2017:522–4).

³⁶ Dey par. 195.

³⁷ Dey parr. 200, 202.

³⁸ Dey par. 206.

³⁹ Van Gijsen par. 68.

⁴⁰ Neethling (2009:49); Neethling en Potgieter (2015:365); Loubser en Midgley (2017:440).

⁴¹ Neethling (2011:64 vn. 17).

⁴² Neethling (1998:89); Neethling en Potgieter (2015:343); Neethling, Potgieter en Visser (2005:70). Hierdie siening word ook deur Nugent AR in die minderheidsuitspraak in Media 24 ondersteun.

⁴³ Media24 par. 17.

⁴⁴ Cape Times Ltd v South African Newspaper Co Ltd (1906) 23 SC 43, 49.

⁴⁵ GA Fichardt Ltd v The Friend Newspapers Ltd 1916 AD 1.

⁴⁶ Per Innes HR in Friend Newspapers 5. In dieselfde uitspraak 8 spreek Solomon AR hom soos volg oor die aangeleentheid uit: “It has been settled by a series of decisions, both in England and in South Africa, that an action will lie at the suit of a trading company for statements defaming it in its business character or reputation. ... The law on this subject is now well settled, and it is unnecessary, therefore, to discuss the authorities dealing with it.”

⁴⁷ Die Spoorbond v South African Railways; Van Heerden v South African Railways 1946 AD 999,1007, 1010–11. ’n Interessante en vir doeleindes van hierdie navorsing belangrike opmerking is dié van Schreiner AR dat “the opinion of other persons is of value to him and although it is not usual to speak ... of defamation as a form of theft, it has become in some degree assimilated to wrongs done to property”.

⁴⁸ Multiplan Insurance Brokers (Pty) Ltd v Van Blerk 1985 3 SA 164 (D) 166B–168A; A Neuman CC v Beauty Without Cruelty International 1986 4 SA 675 (K) 688B–C.

⁴⁹ Universiteit van Pretoria v Tommie Meyer Films (Edms) Bpk 1977 4 SA 376 (T).

⁵⁰ Church of Scientology in SA (Incorporated Association not for Gain) v Reader’s Digest Association SA (Pty) Ltd 1980 4 SA 313 (K).

⁵¹ Tommie Meyer Films 387; Church of Scientology 317F–H; Media24 par. 20.

⁵² Dhlomo v Natal Newspapers (Pty) Ltd [1988] ZASCA 173.

⁵³ Dhlomo 21 – die verwysings in hierdie uitspraak is bekom van die SAFLII-webwerf (www.saflii.org).

⁵⁴ Dhlomo 25.

⁵⁵ Dhlomo 25–7.

⁵⁶ Media24 par. 33. Ook in sy minderheidsuitspraak in par. 65 stel Nugent AR dit duidelik: “We agree that a trading corporation has a protectable interest in its reputation, and we agree that it is entitled to redress once the elements of unlawful defamation have been established in the ordinary way.”

⁵⁷ Media24 par. 37.

⁵⁸ Ibid.

⁵⁹ Media24 par. 39.

⁶⁰ Media24 par. 42.3. Die diskriminasie waarna die hof hier verwys, is natuurlik nie geleë in die vraag of daar “onbillik” teen ’n regspersoon “gediskrimineer” word deur nie daaraan sekere persoonlikheidsregte toe te ken nie, maar of die regspersoon se regte anders as dié van ’n individu hanteer word.

⁶¹ Media24 par. 43.

⁶² Media24 par. 44. Brand AR (par. 46) wys trouens daarop dat die KH reeds in Investigating Director: Serious Economic Offences v Hyundai Motor Distributors (Pty) Ltd 2001 1 SA 545 (KH) parr. 17–18 bevind het dat regspersone ook ’n reg op privaatheid het.

⁶³ Media24 par. 47. Die KH het reeds in Dey (par. 202) binne die konteks van ’n lastersaak daarop gewys dat respek vir waardigheid ’n belangrike hoeksteen in die nuwe grondwetlike bedeling is.

⁶⁴ Media24 par. 48. Die KH het trouens in Khumalo v Holomisa 2002 5 SA 401 (KH) bevind dat die lasterreg grondwetlik is en ’n balans tussen die reg op vryheid van spraak aan die een kant en die reg op waardigheid aan die ander kant skep.

⁶⁵ Herbal Zone v Infitech Technologies [2017] ZASCA 8.

⁶⁶ Herbal Zone par. 36.

⁶⁷ Dit is redelik seker, want die minderheidsuitspraak van Nugent AR het baie vrae oor die aard van algemene skade wat in lastereise aan regspersone toegestaan word, laat ontstaan. Daarby het Snyders AR (par. 115) opgemerk: “It is clear that the direction taken by Nugent JA needs to be explored in future litigation of this kind.”

⁶⁸ Appermont (2016:1136); De Waal (2000:555; 2009:86).

⁶⁹ Appermont (2016:1136).

⁷⁰ De Waal (2000:548); De Waal (1993:2).

⁷¹ Hansman en Mattei (1998:437).

⁷² Lamprecht (2010:2).

⁷³ Kloppers (2006:415).

⁷⁴ De Waal (1993:3).

⁷⁵ Of “mortis causa”, dus letterlik “weens die dood van die testateur”.

⁷⁶ “Inter vivos”, letterlik “tussen lewendes”. Sien ook Van Zyl (2017:165 e.v.).

⁷⁷ De Waal (2000:548); Lamprecht (2010:5) en die bronne aldaar aangehaal. Vorster en Coetzee (2015:1801) verwys na ’n vyftal geldigheidsvereistes vir die bestaan van ’n trust, o.m. die bedoeling om ’n trust op te rig, ’n duidelike en wettige trustdoel en begunstigdes wat bepaald of bepaalbaar is.

⁷⁸ CIR v MacNeillie’s Estate 1961 3 SA 833 (A) 840; Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A); Kohlberg v Burnett 1986 3 SA 12 (A) 25C; CIR v Friedman 1993 1 SA 353 (A) 370I.

⁷⁹ Gowar v Gowar (149/2015) [2016] ZASCA 101.

⁸⁰ Wet op die Beheer van Trustgoedere 57 van 198 (hierna die Trustwet). Alhoewel dié wet verskeie aspekte van die trustreg hanteer, wys De Waal (1997:148) tereg daarop dat die wet nie ’n kodifikasie van die trustreg is nie. Dit bring mee dat vele aspekte van die trustreg buite die wet hanteer moet word.

⁸¹ Art. 1 van die Trustwet; Lamprecht (2010:4).

⁸² Sien ook Trustees of the P Panayi Accumulation & Maintenance Settlements v Commissioners for Her Majesty’s Revenue and Customs (C646/15) [2017] CJEU.

⁸³ Gowar par. 20.

⁸⁴ Ibid. In Lupacchini v Minister of Safety and Security [2010] ZASCA 108 par. 1 verwoord Nugent AR die regsaard van ’n trust soos volg: “A trust that is established by a trust deed is not a legal person – it is a legal relationship of a special kind that is described by the authors of Honoré’s South African Law of Trusts as ‘a legal institution in which a person, the trustee, subject to public supervision, holds or administers property separately from his or her own, for the benefit of another person or persons or for the furtherance of a charitable or other purpose’.” Sien ook Theron v Loubser [2013] ZASCA 195 par. 5. Hierdie trust moet onderskei word van ’n bewindtrust waar die bates reeds in die begunstigdes vestig en die trustees se magte en diskresie beperk word – Lamprecht (2010:17); Stander (1999:147) en die gesag aldaar aangehaal.

⁸⁵ Gowar par. 21. Petse AR verwys na Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker [2004] ZASCA 56 par. 10: “[A trust] is an accumulation of assets and liabilities. These constitute the trust estate, which is a separate entity. But though separate, the accumulation of rights and obligations comprising the trust estate does not have legal personality. It vests in the trustees, and must be administered by them – and it is only through the trustees, specified as in the trust instrument, that the trust can act.”

⁸⁶ Art. 9 van die Trustwet; Gowar par. 26.

⁸⁷ Fred Olsen et al v The Norwegian State [2014] EFTA Ct Rep 400 par. 43; Lamprecht (2000:16); Stander (1999:151)

⁸⁸ Stander (1999:146).

⁸⁹ De Waal (1993:3–8).

⁹⁰ Van Zyl (2017).

⁹¹ Appermont (2016:1137).

⁹² Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A) 859E-F; De Waal (2000:550); Lamprecht (2010:13).

⁹³ Van Zyl (2017:158) en die bespreking van Potgieter v Potgieter 2012 1 SA 637 (HHA).

⁹⁴ De Waal (2000:566); Klagsbrun v Raath [2018] ZAGPPHC 202 par. 2.

⁹⁵ Gowar parr. 30, 32.

⁹⁶ Harper v Crawford [2017] ZAWCHC.

⁹⁷ Harper par. 7.

⁹⁸ Dit staan bekend as die Beningfield-uitsondering wat deur die graaf van Selbourne in Beningfield v Baxter (1886) 12 AC 167 (PC) 178–9 verwoord is. Die uitsondering het onlangs weer in die HHA ter sprake gekom – sien Standard Bank of South Africa Limited v July [2018] ZASCA 85 par. 15.

⁹⁹ Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A) 628I–J; De Waal (1997:152).

¹⁰⁰ Magnum Financial Holdings (Pty) Ltd (in Liquidation) v Summerly 1984 1 SA 160 (W).

¹⁰¹ Stander (1999:152).

¹⁰² Stander (1999:158).

¹⁰³ Melville v Busane [2011] ZAECPEHC 45.

¹⁰⁴ Art. 2 van die Insolvensiewet 24 van 1936.

¹⁰⁵ Melville par. 7.

¹⁰⁶ De Waal (1993:4).

¹⁰⁷ Appermont (2016:1140).

¹⁰⁸ O’Shea v Van Zyl [2011] ZASCA 156.

¹⁰⁹ O’Shea par. 23.

¹¹⁰ Kloppers (2006:416–7).

¹¹¹ Art. 9 van die Trustwet; De Waal (2000:561).

¹¹² De Waal (2000:562).

¹¹³ BOE Bank Ltd (formerly NBS Boland Bank Ltd) v Trustees, Knox Property Trust [1999] 1 All SA 425 (D) 436D–E.

¹¹⁴ Standard Bank v Swanepoel NO [2015] ZASCA 71.

¹¹⁵ Swanepoel par. 16.

¹¹⁶ Swanepoel par. 17.

¹¹⁷ O’Shea parr. 23–4.

¹¹⁸ De Waal (1993:3).

¹¹⁹ De Waal (2009:96).

¹²⁰ Joubert v Van Rensburg 2001 1 SA 753 (W) 772A–B.

¹²¹ De Waal (2000:566). Die Engelsregtelike spreuk “a trust will not fail for want of a trustee” geld daarom ook in die Suid-Afrikaanse reg (De Waal 2009:93).

¹²² De Waal (2009:94).

¹²³ De Waal (2009:100): “One therefore finds the strange reality that the trust can continue to exist without any trustee in office.”

¹²⁴ Goosen v The Mont Chevaux Trust [2017] ZASCA 89.

¹²⁵ Mont Chevaux Trust par. 2.

¹²⁶ Ibid.

¹²⁷ Voorbeelde hiervan is die volgende: “[T]he trust launched an application” (par. 3); “The trust also cited the municipality” (par. 3); “The trust filed a notice of intention to abide by the judgment of this court, citing financial constraints” (par. 6).

¹²⁸ Gowar par. 3.

¹²⁹ Frieslaar v Ackerman [2018] ZASCA 3 par. 37.

¹³⁰ Loggenberg v Maree [2018] ZASCA 24 par. 22.

¹³¹ CWA Snyders NO as Trustee of the Louis Snyders Familie Trust v Louistef (Pty) Ltd [2017] ZACC 28.

¹³² Die term Europese reg (in Engels European law)verwys na die reg wat in Europese state gedeel word en soms spesifiek na die reg in die Europese Unie (https://www.britannica.com/topic/European-law). Hierdie begrip word dikwels in verband met ’n meestersgraad in die regte gebruik, bv. in die webadvertensies van die Universiteite van Lijden en Edinburgh.

¹³³ Fred Olsen et al v The Norwegian State [2014] EFTA Ct Rep 400.

¹³⁴ In Engels bekend as die EFTA Court.

¹³⁵ Olsen par. 96 (ons beklemtoning).

¹³⁶ Olsen pa. 97.

¹³⁷ Olsen par. 103.

¹³⁸ Panayi par. 5. Soos hier bo verduidelik, is dit ook die Suid-Afrikaanse regsposisie.

¹³⁹ Panayi par. 26.

¹⁴⁰ Panayi par. 32 (ons beklemtoning).

¹⁴¹ Die uitspraak herinner aan Magnum Holdings waar die hof bevind het dat omdat dit oor afsonderlike regte en verpligtinge beskik, ’n trust ’n skuldenaar – dus afsonderlike persoon – vir doeleindes van insolvensieverrigtinge is.

¹⁴² 34 van 2005.

¹⁴³ 60 van 2000 na die inwerkingtreding van die Wysigingswet op Vuurwapenbeheer 28 van 2006.

¹⁴⁴ 71 van 2008.

¹⁴⁵ 58 van 1962.

¹⁴⁶ Wet op Belasting op Toegevoegde Waarde 89 van 1991.

¹⁴⁷ Magnum Financial 163H.

¹⁴⁸ De Waal (1993:5).

¹⁴⁹ De Waal (2000:563).

¹⁵⁰ De Waal herhaal hierdie stelling in ’n latere artikel (2009:84): “Then there are instances where trust practice is quite patently at odds with established trust theory.”

¹⁵¹ De Waal (1993:10).

¹⁵² Ernst v Goosen [2013] ZAGPPHC 149.

¹⁵³ In hierdie saak was die eiser nie suksesvol nie, omdat hy nie publikasie van die lasterlike bewerings kon bewys nie en die hof ook bevind het dat die bewerings nie lasterlik is nie – Ernst parr. 8, 13.

¹⁵⁴ O.A. 385 & 2027 van 2010.

¹⁵⁵ O.A. 385 & 2027 van 2010 par. 5(iv).

¹⁵⁶ O.A. 385 & 2027 van 2010 par. 11. Die hof verwys later (par. 13) weer na die trust se reg om ’n lasteraksie in te stel in hierdie kostelike taalgebruik: “Those are two sides of a coin and any distinction sought to be made would amount to distinguishing between tweedledum and tweedledee or rock and hard place and it cannot be taken as one between chalk and cheese.”

¹⁵⁷ O.A. 385 & 2027 van 2010 par. 67.

¹⁵⁸ Gold Mining and Minerals Development Trust v Zimbabwe Miners Federation HC 2014/04 [Z] (hierna GMMD Trust). Die uitspraak dui ook aan dat die Zimbabwiese trustreg ooreenstem met Engelse en Suid-Afrikaanse regsbeginsels.

¹⁵⁹ GMMD Trust 2 (die paragrawe in die uitspraak is nie genommer nie) waar die hof na Matebeleland Zambezi Water Development Trust v Zimbabwe Newspapers (1980) Ltd 2002 1 ZLR 12 (H) verwys.

¹⁶⁰ GMMD Trust 3.

¹⁶¹ GMMD Trust 4.

¹⁶² Ibid.

¹⁶³ De Waal (2009:86) herinner daaraan dat, ten spyte van die verskille in die Engelse en Suid-Afrikaanse trustreg, eg. steeds ’n “rich source for comparative law purposes” is.

¹⁶⁴ North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2009] EWHC 3311 (QB) (hierna NLCM Trust).

¹⁶⁵ NLCM Trust par. 2.

¹⁶⁶ NLCM Trust par. 6. Die hof neem hierdie aspek verder in par. 8: “It is not a human being or a group of human beings, nor is it a corporation or quasi-corporation in the sense that it has been given some of the attributes of a corporation, such as the capacity to sue or be sued.”

¹⁶⁷ NLCM Trust par. 11.

¹⁶⁸ North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2010] EWCA Civ 526.

¹⁶⁹ North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2010] EWCA Civ 526 par. 9.

¹⁷⁰ Media24 par. 39.

¹⁷¹ Media24 par. 17.

¹⁷² Gowar par. 20.

¹⁷³ In GMMD Trust 4.

¹⁷⁴ In North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2010] EWCA Civ 526 par. 9.

¹⁷⁵ Dit is, ter syde, interessant dat gedinge waarby trusts betrokke is, dikwels met familievetes te doen het. Só verwys die HHA in Gowar (par. 6) daarna dat “The chief protagonists in this bitter and drawn-out dispute are the Gowar brothers.” In Theron v Loubser [2013] ZASCA 195 begin Ponnan AR sy uitspraak met ’n aanhaling uit Romeo en Juliet en wys daarop dat die name van die families net verander kan word om die familievete in hierdie saak te beskryf. In Klagsbrun v Raath [2018] ZAGPPHC 202 het die dispuut oor broers en ’n suster se beheer van ’n trust gehandel, en in Matthews v Thyne [2018] ZAGPPHC 30 verwys Mavundla R (par. 3) na ’n “broedertwis” wat die grondslag van die geskil vorm. In Dannhauser v Van der Walt [2014] ZAGPPHC 1027 was die dispuut tussen ’n pa, sy dogter en twee trusts.

¹⁷⁶ Lamprecht (2010:21).

¹⁷⁷ Par. 3.2.3.

¹⁷⁸ Stander (1999:158) en die bespreking in 3.2.2 hier bo.

¹⁷⁹ Van die uitsprake sluit in: Farmers Trust v Competition Commission of South Africa [2017] ZAGPPHC 488; George Speropoulos Trust v Tau Rollermeule CC. [2017] ZAGPPHC 637; Government of the Republic of South Africa v David Roux Gesinstrust [2016] ZAGPPHC 139; Klagsbrun v Raath [2018] ZAGPPHC 202; Matthews v Thyne [2018] ZAGPPHC 30; Mjejane Trust v Makhubela [2016] ZAGPPHC 957; Sentinel Trust v Barns [2016] ZAGPPHC 535.

¹⁸⁰ Sien bv Absa Bank Ltd v Baugarten [2017] ZAFSHC 111; Du Toit v Coenoe 90 CC [2017] ZAFSHC 126; Kleo Investments (Edms) Bpk v Wessels [2017] ZAFSHC 6; Richter v Richter (1988/2017) [2018] ZAFSHC 45; Triegaardt v Knipe (Noordman and Others Intervening) [2017] ZAFSHC 101.

¹⁸¹ O.m. De Villiers v GJN Trust [2018] ZASCA 80; Frieslaar; Gowar; Mont Chevaux Trust; Loggenberg; Osborne v Cockin [2018] ZASCA 58.

¹⁸² George Speropoulos Trust v Tau Rollermeule CC. [2017] ZAGPPHC 637; Farmers Trust v Competition Commission of South Africa [2017] ZAGPPHC 488; Mjejane Trust v Makhubela [2016] ZAGPPHC 957; Government of the Republic of South Africa v David Roux Gesinstrust [2016] ZAGPPHC 139.

¹⁸³ Sentinel Trust v Barns [2016] ZAGPPHC 535.

¹⁸⁴ De Waal (1993:10).

¹⁸⁵ Media24 par. 40.

¹⁸⁶ Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker and others [2004] ZASCA 56 par. 10.

¹⁸⁷ Sien in die algemeen Kloppers (2001:31–7).

¹⁸⁸ Devenish (1999:31).

¹⁸⁹ Alhoewel die Grondwet aanvanklik na “hoë howe” verwys het, is art. 169 in 2012 gewysig. Die Afrikaanse benaming is dus nou weer Hooggeregshof, wat uit verskillende afdelings bestaan.

¹⁹⁰ Du Plessis v De Klerk 1996 3 SA 850 (KH) par. 86.

¹⁹¹ Carmichele v Minister of Safety and Security [2001] ZACC 22 par. 39.

¹⁹² Molusi v Voges [2016] ZACC 6.

¹⁹³ Molusi par. 37: “The provisions of sections 8, 9, 10 and 11 of ESTA have the result that the common law action based merely on ownership and possession ... is no longer applicable.” In Media24 par. 41 stel die HHA dit duidelik: As die gemenereg in stryd met grondwetlike beginsels is, verlang art. 39(2) van die Grondwet dat die gemenereg gewysig word om by die grondwetlike beginsels aan te pas.

¹⁹⁴ Media24 par. 74.

¹⁹⁵ Media24 par. 41; Herbal Zone par. 36.

¹⁹⁶ National Media Ltd v Bogoshi 1998 4 SA 1196 (HHA).

¹⁹⁷ Bogoshi 121B–F.

¹⁹⁸ Dey par. 198.

¹⁹⁹ Dey par. 203.

²⁰⁰ Dhlomo 27.

²⁰¹ NLCM Trust par. 6.

²⁰² BOE Bank 436D–E.

²⁰³ Witwatersrand Native Labour Association Ltd v Robinson 1907 TS 264, 265.

²⁰⁴ Lamprecht (2010:27) wys daarop dat daar geen beperking op die lewensduur van ’n trust is nie en die trust nie noodwendig beëindig word as die trustees of begunstigdes verander nie.

²⁰⁵ Rand Water Board v Lane 1909 TH 4, 7.

²⁰⁶ Neethling en Potgieter (2016:494).

²⁰⁷Media24 parr. 17–55 met die opsomming in par. 55: “I can therefore find no legitimate reason why we should deviate from the rule of our common law, which had been endorsed by our courts for nearly a century, that a corporation has a claim for general damages in defamation.”

²⁰⁸ Dey par. 196.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Kan ’n trust ’n lastereis instel? ’n Verkennende ondersoek appeared first on LitNet.

Opsomming

In hierdie artikel bespreek ons ’n loodsprojek vir die insluiting en die gebruik van kultuur in ’n taakgebaseerde taalverwerwingsklas vir eerstejaarstudente wat Afrikaans aanleer. Die integrasie van kultuur in die aanleer van ’n nuwe taal is belangrik omdat taal en kultuur oorvleuel; derhalwe raak die insluiting van ’n kultuurkomponent in die taalklaskamer al hoe gewilder. Wanneer die gebruik van kultuur in die onderrigsituasie ingesluit word, is daar onsekerheid oor watter deel van die kultuur aangeleer moet word. Kavanagh (2000:102) noem drie moontlikhede: die insluiting van “Kultuur met ’n hoofletter-K”, “kultuur met ’n kleinletter-k” en die vermenging van die twee. Baie min studies wat taalverwerwing en die aanleer van Afrikaanse woordeskat deur middel van die taakgebaseerde benadering met kultuur kombineer, is nog onderneem – veral navorsing met universiteitstudente. Ons hoofnavorsingsvraag is of universiteitstudente deur middel van kultuurgeoriënteerde taakgebaseerde lesse Afrikaanse woordeskat kan aanleer. In dié voorlopige ondersoek is ’n gemengde metodologie gevolg. Eerstens is ’n kwalitatiewe studie onderneem, wat ’n literatuuroorsig oor die taakgebaseerde benadering, kultuur en woordeskat insluit, asook die gebruik van kultuur as pedagogiese hulpmiddel in die taakgebaseerde klaskamer. Die ondersoek sluit tweedens vraelyste in wat deur studente wat Afrikaans aanleer, voltooi is. Die doel van die vraelyste is om die studente se menings oor die insluiting van kultuur in die taalverwerwingsklas te bekom en om te bepaal wat hulle kulturele kennis is. Uit die resultate van die vraelyste en die literatuurondersoek is kultuurgeoriënteerde taakgebaseerde lesse ontwerp, waarvan vier vir die studente aangebied is.

Trefwoorde: Afrikaanse taalverwerwing; Afrikaanse woordeskat; klaskamermetodologie; kultuur; taakgebaseerde benadering; tweedetaalonderrig

Abstract

A study on the use of cultural-orientated, task-based vocabulary lessons for Afrikaans language acquisition students

This article covers a preliminary investigative study on the incorporation and the use of culture in a task-based class for first-year Afrikaans language acquisition students. Our results have yielded a pilot project to research the use of culture in a task-based classroom. Our methodology is outlined below.

We used a mixed-research approach for this study. First, we administered a qualitative study through a literature review on the task-based approach, culture and vocabulary. This study also investigated the use of culture as a pedagogic tool in the task-based classroom. The students then completed questionnaires which had two main objectives: the first was to get the students’ opinions on the incorporation of culture into the language acquisition classroom; the second was to assess their cultural knowledge. Finally, the results of both the questionnaires and the literature review allowed us to develop several culturally orientated, task-based lessons. Four of those lessons were presented to the students.

Language acquisition teachers have often struggled with the role and status of culture in language teaching, because the target culture and language are inextricably linked. Therefore, the integration of these two aspects is essential, and is, in fact, becoming more popular in language teaching. Kramsch (2013:62) points out that language and culture are inseparable and “are best acquired together” (Dema en Moeller 2012:76). Kruger (2001:78) is of the opinion that language plays an important role in culture, while Du Toit (2006:42) states that culture is part of language and language is part of culture.

The definition of culture is a much debated issue, not only in general but also specifically in relation to language teaching. According to Kovács (2017:75), while future language teachers are not expected to be experts in the theories of culture, they need to be aware of what the concept encompasses and especially what it means related to the study of a foreign language. He warns against the teaching of culture through only a few explicit lessons as it is a much broader concept than that. Barany (2016:265) sees culture as “a complex system of concepts, attitudes, values, beliefs, conventions, behaviours, practices, rituals and lifestyle of the people who make up a cultural group, as well as the artifacts they produce and the institutions they create”. Morain (1986:3) defines culture as “the view of the world shared by members of a group, the patterns of behaviour which derive from that view, and the utilitarian and expressive forms which evolve from both”; and Moyo (1997:44) defines it as “the tangible symbols, interest values that people use to define themselves and the social element of all human relationship [...] and the medium in which we move and breathe and have our being”. For this article we support the definition given by the Center for Advanced Research on Language Acquisition (2014): “[T]he shared patterns of behaviours and interactions, cognitive constructs, and affective understanding that are learned through a process of socialization. These shared patterns identify the members of a culture group while also distinguishing those of another group.”

When the incorporation of culture into the language classroom is discussed, there is uncertainty as to which definition of culture teachers plan to adhere to. Kavanagh (2000:102) gives three possibilities: “Culture with a big C”, “culture with a little c” or a combination of the two. “Culture with a big C”, according to Kramsch (2013:65), is a humanistic concept, and as seen by Kovács (2017:76) as the result of the study of literature, history and arts, taught in schools. Kavanagh (2000:103) describes “culture with a little c” as the daily life and social interactions of a specific group of people which include their food, their holidays, their greeting forms, and their values, perceptions, and beliefs.

The task-based approach is a pedagogic framework for the teaching of and research on second and/or foreign languages. Baralt and Gómez (2017:29) state the following: “TBLT (Task-based Language Teaching) means teaching with, learning with, and assessing with tasks – not isolated grammar forms – in order to promote functionality in the language.” As a task and also as a work plan, we agree with Ellis (2017:509) that a task should be defined only in terms of its design features and not in terms of how it is to be implemented. Input-based tasks are needed for beginners, according to Ellis (2017:510), because “they provide learners with the comprehensible input that helps get them started in learning an L2”. For us, the comprehensible input is vocabulary. Yoshii and Flaitz (2002:34) claim that vocabulary learning is an essential part of language learning: “Learning words can considered to be the most important aspect of second language acquisition.” Susanto (2017:185) supports Yoshii and Flaitz: “Teaching vocabulary is a crucial aspect in learning a new language as languages are based on words.” Schmitt (2007:833) asserts that no method or framework will help with vocabulary teaching. Genc and Bada (2005:80) conducted a study on the use of culture in a language acquisition class. They concluded that the use of culture should help foreign language learners with their vocabulary. Kost and Sawatzky (2011) support Genc and Bada’s study: “Using the cultural information available on the Internet combined with communicative activities allowed students to work together, accomplish real-world tasks by interacting meaningfully in the target language and practicing the language structures and vocabulary items that they learned in class.”

For the purpose of this article and the broader research study we use Willis’s (1996) framework for class methodology. Three stages (pre-task, task-cycle and post-task) form the framework of task-based language teaching. In the pre-task stage, the topic and the task are introduced to the students and the lecturer either introduces the new vocabulary or revises the old vocabulary. The task-cycle is the stage in which students try to perform the task in small groups or in pairs. This stage consists of three different phases: task, planning and reporting. The lecturer only monitors the students and the focus is on fluency, not accuracy. Willis and Willis (2001:178) call the post-task stage “language focus”. They analyse this stage under two different names: language focus and language practice. In the language focus stage the students try to understand the use of the language and the rules of the target language. At the language practice stage students engage in a wide variety of different exercises to strengthen understanding.

Research is limited on the combined topics of language acquisition and the learning of Afrikaans vocabulary through the task-based approach and culture, especially that which involves university students. Our main research question is as follows: Will culture-orientated task-based lessons better assist university students in learning Afrikaans vocabulary?

Keywords: Afrikaans language acquisition; Afrikaans vocabulary; classroom methodology; culture; second-language acquisition; task-based approach

1. Inleiding

Die verskillende menings rondom die insluiting van ’n kultuurkomponent in die onderrig en leer van ’n tweede of vreemde taal¹ is een wat internasionaal al hoe meer wye aandag geniet in die breë vakgebied van taalverwerwing, maar ook spesifiek binne die taakgebaseerde benadering – sien onder meer Dema en Moeller (2012), Kirkebaek (2013), Choudhury (2014), Barany (2016) en Koegelenberg (2017). Die verhouding tussen taalverwerwing en kultuur blyk om verskeie redes problematies te wees, onder meer die volgende, wat ons as ons vernaamste navorsingsvrae beskou het: Wat behels die begrip kultuur? Moet kultuur as deel van taal onderrig word? Watter klaskamertegnieke en metodologieë kan gebruik word om kultuur te onderrig? Watter deel van kultuur moet onderrig word? Kan kultuur en die taakgebaseerde benadering gekombineer word?

Mirabela en Ariana (2013:167) is van mening dat die aanleer van ’n tweede of vreemde taal op verskillende maniere vir baie taalaanleerders ’n aangename ervaring is. Om ’n nuwe taal aan te leer, hou baie voordele vir die taalaanleerder in, onder meer die verbetering van kommunikasievaardighede, beter en meer werksgeleenthede, probleemoplossingsvaardighede en ander intellektuele voordele; en dit laat ’n mens toe om oor verskillende mense en kulture te leer. Dit is veral die eerste en die laaste voordele wat vir ons belangrik is.

Kavanagh (2000:102) verwys daarna dat die konsep van kultuur in twee kategorieë verdeel word, naamlik “Kultuur met ’n hoofletter-K” en “kultuur met ’n kleinletter-k”. Matić (2015:134) skryf dat “Kultuur met ’n hoofletter-K” (‘big C’ culture) meestal in skole gebruik word en onder andere bekende kuns, die ekonomie, opvoeding, geografie, geskiedenis, asook letterkunde en musiek behels – soos gesien kan word in die voorgeskrewe handboeke wat in Suid-Afrikaanse skole gebruik word. Aan die ander kant behels “kultuur met ’n kleinletter-k” (‘small c’ culture) onder andere die alledaagse lewe, sosiale gebruike, waardes, oortuigings, geloof, lewensomstandighede, nieverbale kommunikasie en rituele (Matić 2015:137–9).

Navorsing wat gedoen is oor die onderrig van kultuur dui daarop dat taal en kultuur nou verwant is en “are best acquired together” (Dema en Moeller 2012:76). Kruger (2001:78) beweer dat taal ’n belangrike rol in kultuur speel en Du Toit (2006:42) dat kultuur deel van taal is en taal deel van kultuur is. Moran (2001:38) meen dat taal dié manier is om kultuur in die taalklaskamer aan te leer. Volgens Thanasoulas (2001:8) is dit belangrik om kultuur in ’n vreemdetaalklaskamer te inkorporeer, nie net omdat taal en kultuur onafskeidbaar is nie, maar ook omdat dit mense help om die volgende te bepaal: hoe om boodskappe te kodeer; hoe om betekenisse aan boodskappe te heg; asook die omstandighede waarbinne verskillende boodskappe gestuur of nie gestuur mag word nie. Daarom argumenteer Thanasoulas (2001:8) dat kultuur die grondslag van kommunikasie is.

Hierdie artikel lewer verslag van voorlopige navorsing wat onderneem is oor die moontlike insluiting van ’n kultuurkomponent in ’n taakgebaseerde vreemdetaalklaskamer op universiteitsvlak. Die rasionaal vir die navorsing spruit eerstens uit Kruger (2001:76) se voorstel dat die insluiting van ’n kultuurkomponent in die sillabus tot die vernuwing van Afrikaans kan lei. Ons postuleer dat dit veral in die huidige tydsgees, waarin die dekolonialisering van Afrikaanse sillabusse sterk bepleit word (sien byvoorbeeld Beckman 2017), belangrik is dat navorsing hieroor gedoen word. Tweedens wil dit voorkom op grond van ons ervaring asof die vreemdetaalstudente wat Afrikaans aanleer, die klasse waarin kultuur as onderrigmateriaal gebruik word, meer geniet as die ander klasse. Dit word bevestig deur Kitao (1991:16), wat beweer dat studente aktiwiteite wat op kultuur gebaseer is, verkies, soos dans, sing, rolspel en om navorsing oor ander mense en lande te doen. Daar is derdens, soos wat Kruger (2001:76) beweer, min empiriese navorsing gedoen oor die insluiting van kultuur in die Afrikaanse sillabus – veral wat universiteitstudente betref.²

2. Teoretiese begronding

In hierdie afdeling word teoretiese aspekte rondom die taakgebaseerde benadering, kultuur en woordeskat bespreek ten einde die agtergrond vir die studie te verskaf.

2.1 Taakgebaseerde benadering

Die taakgebaseerde benadering is ’n benadering wat die afgelope dekade op die kommunikatiewe benadering voortbou. Volgens Benbin (2015:30) is die taakgebaseerde benadering al vir drie dekades in plek en het positiewe resultate tot gevolg. Verskeie navorsers, soos Bygate, Skehan en Swain (reds.) (2001), Ellis (2003 en 2006) en Nunan (2004), beskou die taakgebaseerde benadering, naas die kommunikatiewe benadering, as die effektiefste benadering tot tweedetaalverwerwing. Die rede hiervoor is dat die benadering die fokus op betekenis plaas (Ellis 2003, 2006 en Nunan 2004) en dat betekenis deur insette bekom word.

Die taakgebaseerde benadering is ’n pedagogiese raamwerk vir die onderrig van en navorsing oor tweede en vreemde tale. Baralt en Gómez (2017:29) stel dit soos volg: “TBLT means teaching with, learning with, and assessing with tasks – not isolated grammar forms – in order to promote functionality in the language.” Larsen-Freeman en Anderson (2011:160) beweer dat die taakgebaseerde benadering ten doel het om ’n omgewing te skep wat vir leerders die geleentheid bied om die nuwe taal natuurlik te verwerf. Tavakoli (2009:488) is van mening dat hierdie benadering ook ’n groter klem op woordeskat en woordeskatontwikkeling plaas – iets wat vir ons navorsing belangrik was.

Alhoewel daar ’n verskeidenheid moontlikhede is oor hoe om die taakgebaseerde benadering in die klaskamer te implementeer, identifiseer Izadpanah (2010:47) drie eienskappe wat in die meeste van die navorsing oor die benadering voorkom:

1. Die benadering is verenigbaar met die leerdergesentreerde opvoedkundige filosofie.
2. Dit bestaan uit spesifieke komponente, byvoorbeeld die doel, die prosedure en die spesifieke uitkomste wat bereik moet word.
3. Dit fokus op kultuurgeoriënteerde betekenisvolle aktiwiteite eerder as op die spesifieke linguistiese vorm. Hierdie eienskap is vir ons ondersoek belangrik.

Tot op hede bestaan daar ’n verskeidenheid definisies oor wat presies die begrip taak behels. Ellis (2017:508) bespreek die probleem met die definiëring van take, naamlik of dit net in terme van werklikewêreld-take gedefinieer moet word of meer generies as aktiwiteite wat pedagogies is. Voorts bespreek Ellis (2017:509) of take slegs op grond van die ontwerpbeginsels daarvan of hoe dit in die klaskamer geïmplementeer moet word, gedefinieer moet word. Ons sien, soos Ellis (2017:509), take as ’n werkplan en spesifiseer ons take in terme van die ontwerpeienskappe daarvan. Ons verkies in navolging van Ellis (2017) die terme inset-take en uitset-take bo werklikewêreld-take en pedagogiese take wat navorsers soos Nunan (2004), Ellis (2003 en 2006), Willis (1996), Adendorff (2012) gebruik. Die rede is dat inset-take spesifiek vir beginner-taalaanleerders gebruik kan word, aangesien die fokus op genoegsame insette is wat die taalaanleerders nodig het om uiteindelik die teikentaal te kan gebruik. Die insette sluit vir ons woordeskat in.

Taakgebaseerde metodologie verwys na die manier waarop taalonderwysers en -dosente take implementeer ten einde die taalaanleerders se taakvoltooiing en die gepaardgaande taalaanleerproses te optimaliseer. Vir hierdie artikel steun ons, soos Sass (2017) en Baralt en Gómez (2017), op Willis (1996:155) se praktiese raamwerk van pretaak – taak – taalfokus, aangesien lesse wat vir die Afrikaans-vreemdetaalstudente aangebied word, daarvolgens ontwerp en aangebied word. Willis (1996) se raamwerk sluit doelbewus komponente wat tweedetaalverwerwing ondersteun, in – een daarvan is dat eksplisiete grammatika-onderrig slegs in die ontledingsdeel van die taalfokus kan plaasvind.

Tydens die pretaakfase maak die dosent die onderwerp en taak aan die studente bekend. Gedurende hierdie fase gebruik die dosent dikwels aktiwiteite ten einde die studente te help om nuttige woorde en frases te herroep om die taak suksesvol te kan voltooi. Die dosent maak seker dat alle studente die taak-instruksies verstaan. Hy/sy kan byvoorbeeld vir die studente ’n opname van ander studente wat dieselfde of ’n soortgelyke taak doen, speel. Die studente skryf die nuttige woorde en frases van die aktiwiteit of opname neer en spandeer ’n paar minute om individueel vir die taak voor te berei (Willis 1996:155).

Die taakfase word in drie subfases opgedeel, naamlik die taak, beplanning en verslaggewing. Tydens die taakfase doen die studente die taak, wat op ’n lees- of luisterteks gebaseer kan wees, en die dosent is ’n monitor wat die studente aanmoedig om die taak suksesvol te voltooi. Gedurende die beplanningsfase berei die studente voor om vir die res van die klas terugvoering te gee oor hoe hulle die taak voltooi het en wat hulle tydens die taak ontdek het. Die studente kry voorbereidingstyd vir dit wat hulle vir die klas wil verduidelik of lees, terwyl die dosent as ’n taaladviseur dien en die studente help om vir hulle terugvoering voor te berei. Tydens die verslaggewingsfase lewer die studente verslag oor die taak wat hulle voltooi het, terwyl die dosent as ’n voorsitter optree deur te kies wie volgende praat en terugvoering gee oor die studente se verslae.

Die taalfokusfase bestaan volgens Baralt en Gómez (2017:41) uit ’n ontleding en daarna volg ’n oefening. Willis (1996:155) noem dat die studente tydens die taalfokusfase “consciousness-raising activities to identify and process specific language features from the task text and/or transcript” doen. Die studente kan vir die dosent vra oor ander taalkenmerke (wat nie tydens die taak behandel is nie) wat hulle gedurende die taak opgemerk het. Die dosent hersien elke aktiwiteit met die klas en vestig die studente se aandag op nuttige woorde, frases en patrone, en deel daarna aktiwiteite uit waar hulle sekere frases en woorde moet oefen (Willis 1996:155).

Omdat hierdie artikel spesifiek oor die insluiting van kultuur in die taakgebaseerde benadering vir die aanleer van Afrikaans as ’n vreemde taal handel, is dit noodsaaklik om die begrippe kultuur en woordeskat te omskryf.

2.2 Kultuur

Volgens verskeie navorsers (Damon 1995; Swartz 1996; Tan 2016) is dit moeilik om kultuur op so ’n manier te definieer dat die definisie vir alle persone aanvaarbaar sal wees. Swartz (1996:55) is van mening dat kultuur “uiters kompleks en moeilik is om te omskryf” terwyl Combrink (1996:2) dit beskou as “dinamies en kreatief” en aanpasbaar by die behoeftes van die tyd. Kultuur is, aldus Duranti (1997:24), so ’n komplekse begrip dat dit nie moontlik of wenslik is om tot ’n allesomvattende definisie daarvan te kom nie, omdat dit vir mense verskillende betekenisse inhou. Volgens Choudhury (2014:3) is kultuur die karaktereienskappe van ’n spesifieke groep mense wat onder andere kuns, musiek, taal, sosiale gedrag, kos en geloof insluit. Elke land het verskillende kulturele gewoontes en aktiwiteite en daarom maak kultuur elke land uniek; dit sluit nie net fisiese goed soos materiële produkte in nie, maar ook die geloof en waardes van ’n spesifieke groep mense (Choudhury 2014:3).

Kovács (2017:75) meen dat terwyl taalonderwysers nie kenners van kultuurteorieë hoef te wees nie, hulle nietemin bewus moet wees van wat die begrip alles insluit en inhou – veral vir die onderrig en leer van vreemde tale. Sy waarsku dat kultuur nie onderrig kan word “simply through a few explicit lessons about some specific customs, holidays, songs, or works of literature” nie. “It is a much broader concept than that, implicitly present in the appropriate use of different linguistic forms as well.” Beckman (2017:901) waarsku dat alhoewel kultuurverskeidenheid geleenthede bied om onderwys te verryk, dit gepaard gaan “met probleme en uitdagings wat nadelige gevolge vir onderwysinstellings en individue en groepe kan hê”. Morain (1986:3) meen dat die komplekse aard van kultuur probleme vir die leerders of studente skep wat dit wil aanleer, asook vir die onderwyser of dosent wat dit moet onderrig.

Verskillende definisies van kultuur word vervolgens bespreek.

Moran (2001:24) definieer kultuur as die ontwikkelende lewe van ’n groep mense wat bestaan uit ’n stel perspektiewe – insluitende houdinge, waardes en oortuigings – binne spesifieke sosiale kontekste.

Dodd (in Schutte 2001:13) omskryf kultuur as allesomvattend en as die totale akkumulasie van oortuigings, waardes, gewoontes, aktiwiteite, tyds- en ruimtelike oriënterings, instellings, lewens- en wêreldbeskouings. Dit word verder deur Schutte (2001:13) as “kommunikasiepatrone van ’n identifiseerbare groep mense wat ook gewoonlik ’n gemeenskaplike herkoms het” beskryf.

Barany (2016:265) sien kultuur as “a complex system of concepts, attitudes, values, beliefs, conventions, behaviors, practices, rituals and lifestyle of the people who make up a cultural group, as well as the artifacts they produce and the institutions they create”.

Morain (1986:3) is van mening dat kultuur die volgende behels: “[T]he view of the world shared by members of a group, the patterns of behavior which derive from that view, and the utilitarian and expressive forms which evolve from both.”

Na aanleiding van bostaande definisie van Morain (1986:3) maak Swartz (1996:55) die afleiding dat “taal ’n manifestasie van kultuur” is.

Duranti (1997:24) argumenteer dat een van die algemeenste definisies van kultuur soos volg is: “something learned, transmitted, passed down from one generation to the next, through human actions, often in the form of face-to-face interaction, and, of course, through linguistic communication”.

Combrink (1996:2) definieer kultuur as “alles wat deur mense geskep word in sosiale interaksie, alles wat die mens gedoen het en tans doen”.

Uit Combrink (1996:2) en Duranti (1997:24) se definisies word daar afgelei dat taal ’n belangrike rol in kultuur speel.

Moyo (1997:44) definieer kultuur as “the tangible symbols, interest values that people use to define themselves and the social element of all human relationship [...] and the medium in which we move and breathe and have our being”.

Kruger (2001:77–8) is van mening dat Moyo (1997) die metafoor van ’n “kulturele ysberg” gebruik vir daardie aspekte van kultuur wat nie vir die taalaanleerders duidelik is nie. Hierdie minder duidelike aspekte van kultuur verklaar, aldus Kruger (2001:78), waarom taalaanleerders nie kulture wat van hulle eie kultuur verskil, verstaan nie.

Na aanleiding van bostaande definisies van kultuur is dit duidelik dat dit nie moontlik is om tot ’n allesomvattende definisie te kom waarmee almal waarskynlik sou saamstem nie. Vir die doeleindes van ons navorsing en van die artikel word daar grootliks op die Center for Advanced Research on Language Acquisition (2014) se definisie van kultuur gesteun as die “shared patterns of behaviors and interactions, cognitive constructs, and affective understanding that are learned through a process of socialization. These shared patterns identify the members of a culture group while also distinguishing those of another group.”

Combrink (1996:2) is van mening dat kultuur uit twee dele bestaan, naamlik die ideologiese kultuur (ook implisiete kultuur genoem) en die materiële kultuur (ook eksplisiete kultuur genoem), maar waarsku dat die twee dele nie onafhanklik van mekaar bestaan nie. Combrink (1996:2) omskryf die ideologiese kultuur as “elemente soos godsdiens, houdings, waardes, persepsies, opvoeding” en die materiële kultuur as “die konkrete, maklik herkenbare items van ’n groep se kultuur, byvoorbeeld tegnologiese items, items uit die daaglikse lewe, gebruiksartikels, kos, kleredrag, taal”.

Volgens Kavanagh (2000:102) se reeds genoemde verdeling van kultuur in twee kategorieë word “Kultuur met ’n hoofletter-K”, ook bekend as prestasiekultuur, as die produk van die menslike intellektuele prestasie gesien en sluit dit onder andere kuns, die teater, letterkunde, musiek en skilder in. Tomalin en Stempleski (in Matić 2015:134) sluit hierby geskiedenis, geografie, instellings, kuns, politiek, ekonomie, musiek asook letterkunde in. Kitao (1991:14) is van mening dat die literatuurstudies oor die insluiting van kultuur in die aanleer van ’n nuwe taal, wat tydens die 1950’s toegeneem het, meestal op “Kultuur met ’n hoofletter-K” gefokus het.

Aan die ander kant sluit “kultuur met ’n kleinletter-k”, ook algemeen in die literatuur bekend as gedragskultuur, aldus Tomalin en Stempleski (in Matić 2015:134) kultuurbeïnvloede oortuigings en persepsies in, veral dit wat deur taal uitgedruk word, asook die kulturele gedrag wat die aanvaarbaarheid in daardie gemeenskap beïnvloed. Dit is die manier van lewe: dit sluit die daaglikse lewe en kulturele patrone in (Xiao 2010:5). Volgens Kavanagh (2000:103) fokus “kultuur met ’n kleinletter–k” op ’n bepaalde groep mense of nasionaliteit en handel onder meer oor gewone mense, hulle daaglikse lewe en sosiale interaksies, insluitend kossoorte, vakansies, groetvorme, waardes, die instellings waarmee hulle kontak maak, hulle houding teenoor die situasies en kwessies waarmee hulle gekonfronteer word, hulle persepsies, oortuigings, prioriteite, geloof, opvoeding en ook sport. Dit kan soms moeilik wees om hierdie kultuur te definieer, aangesien dit meer geneig is om te verander en te ontwikkel, asook ’n verskeidenheid manifestasies het wat van ouderdom, klas, opvoeding en geslag afhanklik is (Kavanagh 2000:103).

In 2010 onderneem Xiao ’n studie oor taal en kultuur in China ten einde te ondersoek hoe die Engelse kultuur in die voorgeskrewe Engelse handboek behandel word. Xiao (2010:1) gebruik die twee onderafdelings van kultuur ten einde te kyk op watter tipe kultuur die Engelse handboek in die Jiangxi Universiteit van Wetenskap en Tegnologie in China fokus. Daar is nege temas onder “Kultuur met ’n hoofletter-K” geïdentifiseer, naamlik politiek, ekonomie, geskiedenis, geografie, letterkunde en kuns, norme van die samelewing, opvoeding, argitektuur asook musiek. In teenstelling daarmee is sewe temas onder “kultuur met ’n kleinletter-k” geïdentifiseer, naamlik kos, vakansies, lewenstyl, gebruike, geloof en waardes, stokperdjies asook gebare en lyftaal. Xiao (2010:12) kom tot die gevolgtrekking dat daar ’n sterk voorkeur in die handboek vir “Kultuur met ’n hoofletter-K” is in teenstelling met die klein persentasie van die aantal keer wat “kultuur met ’n “kleinletter-k” in die handboek verskyn. Xiao (2010:1) beweer dat die tekort aan “kultuur met ’n kleinletter-k” tot die Chinese studente se interkulturele onbevoegdheid bydra.

Liu (2013:88) onderneem ’n soortgelyke studie in China wat ook fokus op Engels as ’n addisionele taal. Vier verskillende handboeke wat in die kursus gebruik word, is ondersoek en soortgelyke resultate is verkry. Uit hierdie vier handboeke kom “Kultuur met ’n hoofletter-K” 55 keer voor in teenstelling met “kultuur met ’n kleinletter-k”, wat slegs 40 keer voorkom.

Matić (2015) doen vyf jaar later ’n soortgelyke studie as Xiao (2010). Matić (2015:144) ondersoek die onderrighulpbronne wat in Belgrado in Serwië se Engels-departement gebruik word ten einde Engels as ’n vreemde taal vir studente te leer. Soos Xiao (2010), gebruik Matić (2015:137–9) ook die onderverdelings van kultuur en identifiseer by elkeen sewe temas wat as rubriek dien. Matić (2015:139) maak gebruik van dokumentontleding ten einde te identifiseer hoeveel keer “Kultuur met ’n hoofletter-K” en “kultuur met ’n kleinletter-k” in die hulpbronne voorkom. In teenstelling met Xiao (2010) kom Matić (2015:144) tot die gevolgtrekking dat daar meer gebruik gemaak word van “kultuur met ’n kleinletter-k”. Dit het 57,1% keer in die hulpbronne voorgekom, terwyl “Kultuur met ’n hoofletter-K” slegs 42,9% keer voorgekom het.

Listuen (2017) ondersoek die onderrig van Engels in Noorweë. Sy voer onderhoude met twee onderwysers wat Engels onderrig en het agt Engels-lesse op video opgeneem. Die fokus van haar studie was om die eienskappe vir die onderrig van kultuur in Engels-klasse te identifiseer in terme van wat onderrig word, hoekom die onderwysers kultuur onderrig, en hoe hulle die inhoude van die lesse benader. Sy kom tot die bevinding dat die meeste lesse “Kultuur met ’n hoofletter-K” bevat. Die rede waarom dit onderrig is, was om die leerders se algemene kennis uit te brei; om hulle kommunikasievaardighede te verbeter; en laastens sodat leerders meer van ander se leefwyse kan leer.

Dit is uit bogenoemde studies duidelik dat daar nie eenstemmigheid is oor watter kultuur onderrig moet word nie. Wanneer Engels as ’n vreemde taal vir leerders in China en Noorweë aangeleer word, word daar meer fokus op “Kultuur met ’n hoofletter-K” geplaas, in teenstelling met Belgrado waar die fokus op “kultuur met ’n kleinletter-k” geplaas word.

2.3 Woordeskat

Woordeskatleer is uiteraard ’n belangrike deel van taalaanleer. Susanto (2017:185) skryf byvoorbeeld: “Teaching vocabulary is a crucial aspect in learning a new language as languages are based on words.” Phaladi (2007:47) meen: “Tweedetaalaanleer behels die vermoë om nuwe woorde enige tyd, ook gedurende ’n gesprek, te versin.” Li (2010:254) sê dít oor hoërskool-immigrantekinders wat Engels aanleer in Ontario: “Vocabulary proficiency development is one of the greatest challenges in learning English [...] who have not had sufficient exposure to English.” Ons vind dieselfde uitdaging met die vreemdetaalstudente wat Afrikaans aanleer: ’n gebrekkige woordeskat as gevolg van min of geen blootstelling aan Afrikaans nie.

Rusanganwa (2013) definieer woordeskatkennis as “the knowledge of words and their meanings in both oral and print language, and in productive and receptive forms”. Ons gaan akkoord met hierdie omskrywing van woordeskatkennis, maar vir ons ondersoek omskryf ons dit as die basiese woordeskat wat die Afrikaans-vreemdetaalstudente moet ken om in generiese sosiale en akademiese kontekste te kan kommunikeer – dit sluit nie akademiese geletterdheidswoordeskat in nie.

Woordeskatverwerwing in kinders vind in drie fases plaas (Aitchison 2012:80): Eerstens vind etikettering (“labeling”) plaas, wat die proses behels om ’n woord (die “etiket”) by ’n konsep te voeg. Tweedens vind kategorisering plaas, wat die groepering van verskillende objekte onder een etiket behels; en die derde fase behels netwerkbou – die bou van konneksies tussen verwante woorde. Phaladi (2007:48) is van mening dat “woordeskat suksesvol verwerf is wanneer dit aktief deur die leerder gebruik word of in verskillende kontekste herroep kan word”. Een doelwit van die vreemdetaalverwerwingsmodule is om die studente van etikettering na netwerkbou te laat vorder, en daarom is woordeskatontwikkeling ’n belangrike komponent van die module.

Die onderrig van woordeskat is problematies aangesien onderwysers eerstens nie altyd vertroue in die “best practice in vocabulary teaching” (Susanto 2017:185) het nie en tweedens nie weet watter onderrigraamwerk om te gebruik nie. Schmitt (2007:833) is van mening dat geen metode of raamwerk op sigself kan help met woordeskatonderrig nie. Hy stel ’n tweeledige onderrigmetodologie voor, naamlik eksplisiete onderrig van hoë-waarde-woorde, en implisiete onderrig van nuwe woorde; asook die konsolidasie van hoë-waarde-woorde waar daar meer oor hulle geleer word. Implisiete woordeskatonderrig vind plaas deur die taalaanleerders se blootstelling aan die teikentaal te vergroot deur die teikentaal meer in die klaskamers te gebruik; groepwerkaktiwiteite te gebruik, aangesien taalaanleerders deur middel van interaktiewe gesprekke nuwe woordeskat aanleer; en taalaanleerders aan te moedig om met vaardige gebruikers van die teikentaal te kommunikeer en meer tyd in die omgewing waar die teikentaal gebruik word, deur te bring.

Sass (2017:11) meen dat studente by eksplisiete woordeskatonderrig baat vind omdat daar ’n konteks verskaf word sodat die betekenis van die woord bepaal kan word. Sass (2017:10) verwys na Nation (2006) en Ma (2009) wat meen dat studente nuwe woordbetekenisse na aanleiding van verskillende kontekste en visuele leidrade aanleer. Sass (2017:11) waarsku egter teen die gebruik van vertaalde woordeskatlyste en memorisering – ’n beginsel waarmee ons saamstem.

Omdat taalaanleerders dikwels sukkel om gepaste woordeskat aan te leer, word verskeie benaderings en/of metodologieë gebruik om dit te onderrig – nie almal is ewe geslaagd nie. Die herhalende gee van woordeskat-insette is een tegniek wat suksesvol is. Deurdat studente herhaaldelik aan insette deur middel van hierdie verskillende metodes en bronne blootgestel word, versterk dit volgens Sass (2017:11) die skakel tussen die vorm en betekenis van die woord. Woordeskatonderrig vind volgens Sass (2017:10) “deur middel van verskeie invoerprosesse (byvoorbeeld musiek, stories, dosent se spraak)” plaas deurdat studente die nodige insette ontvang. Hierdie insette kan enige vorm aanneem: musiek, prente, films, stories en spraak. Een manier waarop woordeskat onderrig kan word, is deur gebruik te maak van kultuur en kulturele items soos tradisionele kossoorte, groetvorme, kleredrag.

In die volgende afdelings verskuif die fokus van ons artikel na die pedagogiese funksies van kultuur en hoe die taakgebaseerde benadering en kultuur met mekaar verband hou.

3. Kultuur as pedagogiese hulpmiddel in taalverwerwing

Barany (2016:264) skryf dat die belangrikheid en waarde van kultuur en kulturele aspekte in taalverwerwing alreeds ondersoek is. Hy noem voorts dat taal ’n kulturele verskynsel is en is ook van mening dat taal “can have no meaning without culture taking into consideration the fact that languages are spoken by specific communities and they manifest specific structures to serve the needs of their communities” (Barany 2016:264).

Kitao (1991:15–6) bespreek etlike studies wat gedoen is oor die aanleer van beide die teikenkultuur en die teikentaal: Hoe en Spack (1975) lewer verslag oor hoërskoolstudente wat op ’n kort toer na Frankryk gegaan het; Wallach (1973) rapporteer oor die effek van buitelandse kultuuronderrig na een semester oorsee; beide Keller en Ferguson (1976) en Klayman (1976) lewer verslag oor programme op kollegevlak, en Bourque en Chehy (1976) oor programme op hoërskoolvlak. Kitao (1991:15–6) argumenteer dat hierdie navorsers tot dieselfde gevolgtrekking kom: die leerders en studente is ten gunste van die insluiting van die teikenkultuur in die aanleer van die vreemde taal, en as gevolg daarvan het die aantal studente wat vreemde tale wil aanleer, verhoog.

Twee ander meer onlangse studies het in Iran en in Saoedi-Arabië plaasgevind en ondersoek beide die plek en rol van kultuuronderrig in vreemdetaalverwerwing.

In die ondersoek in Iran bestudeer Yeganeh en Raeesi (2015) die volgende: die plek van kultuur in Engels-vreemdetaalonderrig in sekondêre skole binne die Iranse onderwysstelsel; die hoofdoelwitte met kultuuronderrig; die vernaamste struikelblokke om kultuur te onderrig; en die kulturele inhoud van die voorgeskrewe handboeke. Daar is gebruik gemaak van vraelyste wat aan Engels-vreemdetaalonderwysers in drie provinsies in Wes-Iran gestuur is, van wie 291 response ontvang is. Die algemeenste gevolgtrekking is dat daar ’n gaping tussen die onderwysers se persepsies van kultuuronderrig en hulle praktiese toepassing daarvan is. Die hoofdoelwit met die onderrig van kultuur is om leerders se kulturele kennis te verbeter. Voorts bevind Yeganeh en Raeesi dat die onderwysers interkulturele bewusmaking ontwikkel deur die vergelyking van die leerders se eie kultuur met die Amerikaanse kultuur. Die hoofstruikelblok was die gebrek aan tyd, en laastens is die onderwysers van mening dat die voorgeskrewe handboeke ontwerp is met die teikenkultuur in gedagte.

Farooq, Saamro en Umer (2018) se studie fokus op persepsies en klaskamerpraktyke van onderwysers oor kultuur en die onderrig van Engels as vreemde taal in Saoedi-Arabië. Daar is gebruik gemaak van vraelyste om inligting van 121 dosente (60 mans en 61 vroue) van verskillende kulturele agtergronde te bekom. Die fokus van die vraelyste was om die dosente se persepsies oor die onderrig van die teikenkultuur in die Engels-vreemdetaalkursusse te bepaal, asook die implikasies daarvan. Farooq e.a. (2018) bevind dat die dosente die belangrikheid van kultuur in die onderrig van Engels verstaan en dit inkorporeer. Hulle verstaan voorts die verskille tussen kulture en weet hoe om kultuurverskille te hanteer en klasgesprekke daaroor te lei om kulturele bewustheid te kweek. Die dosente is bewus van die beperkinge van kultuuronderrig in die vreemdetaalkursus en verskaf die volgende redes: studente se blootstelling aan die teikenkultuur, negatiewe houdings teenoor die teikenkultuur en kurrikulum- en tydsbeperkinge.

Uit bogenoemde studies is dit duidelik dat die navorsers die positiewe waarde daarvan sien om kultuur in taalverwerwing te gebruik.

Kitao (1991:16) bespreek verskeie voordele verbonde aan die insluiting van kultuur in die onderrig van ’n vreemde taal:

• Dit help die taalaanleerders om die nuwe taal beter te verstaan.

• Dit verbeter die taalaanleerders se internasionale begrip.

• Dit help die taalaanleerders om beter te kommunikeer met mense van ander kulture.

• Wanneer taalaanleerders oor ander kulture leer, help dit hulle om hulle eie kultuur beter te begryp en verstaan.

• Stainer (1971 in Kitao 1991:16) argumenteer dat die onderrig van die nuwe kultuur vir taalaanleerders die geleentheid bied om daardie taal aan te leer.

• Die aanleer van kultuur maak die aanleer van vreemde tale “real”, aangesien taalaanleerders sukkel om met die mense van ’n ander kultuur te praat sonder om enige inligting oor die ander persoon te hê (Kitao 1991:16). Voorts is Kitao (1991:16) van mening dat die verduideliking van die kulturele aspekte van die taal die studente sal help om ’n verband te trek tussen die abstrakte vorme en klanke van ’n taal en die werklike mense en plekke wat met daardie taal verband hou.

• Die taalaanleerder se belangstelling in die vreemde taal word verhoog deur gebruik te maak van die aanleer van kultuur. Volgens Kitao (1991:16) hou studente van aktiwiteite wat op kultuur gebaseer is, soos dans, sing, rolspel en om navorsing oor ander mense en lande te doen. Deur gebruik te maak van kultuur, word die studente se nuuskierigheid oor daardie land en sy mense en die kultuur daarvan geprikkel.

Genc en Bada (2005:80) argumenteer dat die insluiting van kultuur in die onderrig van ’n vreemde taal die taalaanleerders ook sal help om hulle woordeskat te verbeter. Deur middel van ’n vraelys wat Genc en Bada (2005:80) aan die leerders gegee het na die insluiting van kultuur in die vreemdetaalklas, het twee leerders die volgende gesê : “Cultural knowledge will play a facilitator role in my teaching and learning new lexical items” en “My vocabulary was expanded significantly due to the culture class.” Leerders moet soveel as moontlik nuwe woordeskatitems aanleer ten einde suksesvolle kommunikasie te verseker (Genc en Bada 2005:80).

Morain (1986:3) is van mening dat die waardevolste voordeel van die aanleer van die kultuur saam met die aanleer van die vreemde taal nederigheid is. Deur ’n vreemde taal en kultuur aan te leer, raak mense daarvan bewus dat ander mense regoor die wêreld, die wêreld in verskillende teksture, kleure en geure ervaar (Morain 1986:3). Wanneer die vreemde taal se kultuur gebruik word ten einde die taal aan te leer, vorm leerders ’n beter begrip van die nuwe taal as gevolg daarvan dat die leer oor ’n nuwe kultuur die belangstelling van die vreemde taal kan prikkel (Salazar en Carballo 2011:284). Indien die leerders nie in die nuwe taal belangstel nie, is daar ’n moontlikheid dat hulle nie gemotiveerd genoeg is om die taal aan te leer nie.

Volgens Morain (1986:4) help die aanleer van kultuur die leerders en studente om te besef dat alhoewel alle mense soortgelyke emosies deel, dit wat aanleiding tot daardie emosie gee van kultuur tot kultuur kan verskil. Om oor ’n nuwe kultuur te leer, is om te verstaan dat “anders” nie noodwendig ’n negatiewe konsep is nie en taalaanleerders moet nie teen hierdie verskille beskut word nie; inteendeel, die leerders raak bewus van wie hulle is en waarin hulle glo deur te verstaan dat hulle van ander verskil (Morain 1986:4).

Die insluiting van ’n kultuurkomponent in die aanleer van ’n vreemde taal het meer voordele as nadele. Dié insluiting in die sillabus sorg vir die deegliker kennismaking met die vreemde taal wat verwerf word. Die kennismaking met die nuwe kultuur sorg dat die taalaanleerders moontlike ooreenkomste en verskille tussen hulle eie kultuur en die nuwe kultuur kan uitwys, wat die taalverwerwingsproses interessanter en vinniger maak. Kultuur word ook as ’n prikkelmeganisme gebruik ten einde vir belangstelling in die vreemde taal te sorg. Indien die taalaanleerders nie die taalverwerwingsklasse interessant vind nie, gaan hulle waarskynlik nie moeite doen om die vreemde taal aan te leer nie.

4. Taakgebaseerde benadering en kultuur

Interkulturele taalaanleer behoort volgens Barany (2016:266) taal, kultuur en leer in een opvoedkundige benadering te kombineer. Kirkebaek (2013:16) is van mening dat die taakgebaseerde benadering dié benadering is wat gebruik moet word ten einde kultuur in ’n vreemdetaalklaskamer te inkorporeer. Dit word deur Barany (2016:274) bevestig wanneer hy postuleer dat die taakgebaseerde benadering die gepaste benadering is omdat “communication, culture and interculturality are related to each other and it carries out the quality of education in foreign language teaching”.

Kirkebaek, Du en Jensen (2013) identifiseer drie beginsels waarop die taakgebaseerde benadering berus wat volgens Kirkebaek (2013:16) ooreenstem met die definisie van kultuur:

• Die leerproses word as konstruktief gesien. Kennis is nie, volgens Kirkebaek (2013:16), ’n produk wat die onderwyser vir die leerders kan aanbied nie. Kennis word opgebou deur sosiale omgang in ’n sosiale, kulturele en interpersoonlike proses tussen die leerders asook tussen die leerders en onderwyser.

• Leer word in ’n sosiale konteks geïndividualiseer. Leer vind tussen die individuele studente plaas, maar Kirkebaek (2013:16) meen dat kommunikasie met ander, asook doelgerigte interaksie tussen die onderwyser en medestudente, ’n voorvereiste vir individuele leer is.

• Leer is ’n betekenissoekende proses. Aangesien daar geglo word dat die soeke na betekenis tot leer lei, word leerders by betekenisvolle aktiwiteite betrek wat vereis dat hulle saamwerk ten einde probleme wat met die werklike wêreld buite die klaskamer verband hou, op te los.

In 2008 onderneem Huang en Wang ’n ondersoek na die ontwerp van taakgebaseerde kultuuraktiwiteite met spesifieke fokus op die maak van ryskluitjies (“rice dumplings”) vir die Draakbootfees. Vyftig Taiwannese studente is in vyf groepe verdeel. In die pretaakfase is die geskiedenis van die fees aan die studente deur middel van PowerPoint-aanbiedings en ander visuele materiaal oorvertel. Die doel was hoofsaaklik vir hulle om die woordeskat te leer. In die taakfase moes die studente die ryskluitjies maak nadat hulle na ’n PowerPoint-aanbieding daarvan gekyk het. Gedurende die posttaakfase (terwyl die ryskluitjies besig is om te kook) speel die studente twee verskillende taalspeletjies wat hulle retensie³ van die woordeskat toets. Huang en Wang (2008) se resultate toon dat die gebruik van foto’s en prente in die PowerPoint-aanbieding, en veral die gebruik van “authentic cooking materials, ingredients and utensils enhanced the students’ acquisition of new vocabulary words as manifested in the language games”. Studente het meer Engels gebruik wanneer hulle met die dosente en ander studente gekommunikeer het. Huang en Wang (2008) se gevolgtrekking is: “Wrapping rice dumplings stood out as a unique task involving Chinese culture, thus giving students an opportunity to explore their own cultural legacy.”

Reimann (2008) se navorsing kombineer ’n taakgebaseerde benadering met die konsep van taalaanleerders as etnograwe ten einde kulturele bewustheid te toets. Die navorsing is met Japannese universiteitstudente in vyf verskillende klasse gedoen. Die eerste taak het gehandel oor persepsies en die ontleding daarvan deur middel van visuele materiaal. Die doel was om stereotipes en vooroordele te toets. Die tweede taak was self- en groepsbewustheid waartydens studente onder meer ’n vraelys oor hulleself én kommunikatiewe take moes voltooi. Taak drie se fokus was kernwaardes. Tydens hierdie taak moes studente ’n kortverhaal lees en daarna ’n karakterontleding oor een van die karakters doen. Taak vier het groepwerk behels: die studente moes mekaar waarneem en aantekeninge oor mekaar en hulle eie groepsbetrokkenheid en optrede binne die groep skryf. Die vyfde taak was ’n etnografiese projek waar studente ’n sekere sosiale gedragspatroon moes bestudeer en ontleed. As laaste taak en as refleksie moes die studente ’n PowerPoint-aanbieding lewer oor wat hulle in die taakgebaseerde etnografiese projek bevind het. Reimann (2008) kom tot die gevolgtrekking dat die projek suksesvol was “in that students responded well to the tasks and classroom activities, comments were positive, research topics were creative and insightful, methods were innovative”. Hy is voorts van mening dat die studente wel ’n kritiese en meer buigsame benadering tot kulturele bewustheid aangeleer het.

Die doel van Ramirez (2009) se navorsing was “to adapt the core units proposed by the textbook to a series of tasks that would help learners develop both language skills and cultural understanding”. Die projek het van September 2007 tot Mei 2008 in Colombië plaasgevind met Colombiaanse studente wat Engels aanleer. Die projek het behels om die inhoud van die voorgeskrewe handboek English Time 3 na ’n taakreeks van kultuurgefokuste take volgens Willis (1996) se raamwerk te omskep. Die doel was om die leerders se kennis en bewustheid van hulle eie kultuur maar ook van die Amerikaanse kultuur (en ander kulture waarna in die handboek verwys word) te verbeter. Ses eenhede met die fokus op kultuurgebaseerde take is gedoen: by die apteek (met die fokus om vertroud te raak met die Amerikaanse dollar en tipiese woordeskat in ’n apteek); in die park (met die fokus op die natuurlewe en om vertroud te raak met state en parke in Amerika); in die kombuis (met die fokus op woordeskat en frases wat in die kombuis gebruik word); in die stad (om vertroud te raak met stede en belangrike monumente in Amerikaanse stede); by die huis en dinge rondom die huis (met die fokus op woordeskat en tipiese Amerikaanse frases en gebruike).

Kost en Sawatzky (2011) maak gebruik van kultuurgeoriënteerde taakgebaseerde aktiwiteite in ’n rekenaarondersteunde program vir studente wat Duits aanleer. Die aktiwiteite volg min of meer dieselfde lesplan wat ooreenstem met Willis (1996) se fases van pretaak, taak en posttaak. Die onderwerpe waarop gefokus is, is inkopies (die koop en gee van geskenke), behuising (verskillende tipes behuisingsmoontlikhede in Duitsland), reis (beplan ’n toer Hamburg toe) en restaurante (hoe om kos in ’n restaurant te bestel). Die kultuur-webgebaseerde taakaktiwiteite is volgens Kost en Sawatzky (2011) in 2007 geïmplementeer. Aan die einde van die semester het die studente ’n vraelys voltooi en 86% het gevoel dat die kulturele aktiwiteite ’n goeie toevoeging tot die kursus was, terwyl 90% van mening was dat dit hulle gehelp het om hulle kulturele bewustheid oor Duitse onderwerpe en aktiwiteite te verbeter. Kost en Sawatzky (2011) kom tot die volgende gevolgtrekking: “Using the cultural information available on the Internet combined with communicative activities allowed students to work together, accomplish real-world tasks by interacting meaningfully in the target language and practicing the language structures and vocabulary items that they learned in class.”

In ’n studie wat oor vier jaar plaasgevind het, ondersoek Ciornei en Tămagă (2013) die maniere waarop die Britse kultuur aan ’n universiteit in Roemenië onderrig is. Die grootskaalse studie het ondersoek ingestel na aspekte soos sillabusontwerp en gepaste onderrigmetodes om die Britse kultuur te onderrig. Dit het deur middel van vraelyste plaasgevind wat deur derdejaarstudente aan die Fakulteit van Opvoedkunde voltooi is. Op grond van die resultate kom Ciornei en Tămagă tot sekere gevolgtrekkings, naamlik dat taalonderrig en kultuur nie geskei kan word nie; dat die keuse vir ’n bepaalde metodologie van die dosent en die studente se vaardighede afhang; dat ’n deeglik-ontwerpte sillabus kennis oor en van die Britse kultuur sal oordra; en dat die taakgebaseerde benadering een van die effektiefste effektiewe benaderings was om kultuur mee te onderrig.

Kirkebaek (2013:20–1) onderneem ’n studie oor die insluiting van kultuur in die taakgebaseerde benadering vir die onderrig van Chinees. Vir die pretaak het die onderwyser “China-box” op al die sye van ’n leë boks geskryf. Vir die taak het die leerders drie voorbeelde van aspekte van die Chinese kultuur wat hulle dink in die boks is, neergeskryf. Van die antwoorde sluit in: rys (twee studente), eetstokkies (sewe studente), Chinese simbole (ses studente), kos (drie studente), ens. Die onderwyser het daarna ’n lys opgestel met al die antwoorde van die leerders en elke leerder het drie vrae gekry oor sy of haar voorbeeld van die Chinese kultuur wat hulle moes navors. Die vrae sluit in: “Wie gebruik dit?”, “Hoe gebruik ’n mens dit?” en “Wanneer gebruik ’n mens dit?” (Kirkebaek 2013:22–3). Die leerders het die geleentheid gekry om die antwoorde by die huis na te vors deur gebruik te maak van onderhoude en die internet. Vir die posttaak het die leerders ’n voorlegging oor hulle antwoorde gedoen. Na aanleiding van die studie, is daar tot die gevolgtrekking gekom dat die taakgebaseerde benadering gepas is om kultuur aan leerders te onderrig indien die doel van die aanleer van kultuur is om vir die leerders kulturele bevoegdheid te leer asook om hulle voor te berei vir toekomstige kulturele interaksies in byvoorbeeld ’n geglobaliseerde werksplek (Kirkebaek 2013:23).

Pinto (2018) ondersoek buiteklaskamer-taakgebaseerde aktiwiteite deur vreemdetaalstudente wat Portugees aanleer aan die Universiteit van Lissabon. Die studente moes 32 ure in die semester (2 ure per week) onder toesig van die dosente bepaalde buiteklas-taakaktiwiteite voltooi om interaksie met eerstetaalsprekers van Portugees te ontlok. Van die aktiwiteite was byvoorbeeld besoeke aan tradisionele markte waar hulle met verkopers interaksie moes hê; besoeke aan museums waartydens die studente met gidse moes kommunikeer; besoeke aan die toeristeburo om inligting te kry oor plekke om te besoek, aanwysings te vra en uit te vra oor openbarevervoerstelsel; en interaksie met medestudente deur middel van vraelyste en die vra van aanwysings. Die hoofdoel van elke taakaktiwiteit was om die reseptiewe en produktiewe vaardighede te ontwikkel; asook om kulturele kennis op te doen. Aan die einde van die semester voltooi die studente en die dosente vraelyste wat handel oor die studente se persepsies oor die leeruitkomste, hulle houding gedurende die taak, gebruik van taal en hulle persepsies oor taakgebaseerde leer buite die klaskamer. Uit die vraelyste het dit geblyk dat taakgebaseerde leer die ideale toestande vir die ontwikkeling van interaksie en koöperatiewe leer buite die klaskamer gebied het. Studente het gemotiveer gevoel om deel te neem en het glad nie tydens die voltooiing van die taakgebaseerde aktiwiteite ongemaklik gevoel nie.

Dit is daarom vir ons noodsaaklik om kultuur in die onderrig van ’n tweede of vreemde taal te inkorporeer deur gebruik te maak van die taakgebaseerde benadering ten einde die taalaanleerders voor te berei om suksesvol met alle kulture te kan kommunikeer.

5. Navorsingsmetode

5.1 Oorsig van vraelyste

Hierdie afdeling verskaf ’n oorsig van die vraelyste wat deur Afrikaans-vreemdetaalstudente aan ’n universiteit voltooi is. Daar was 17 studente in dié klas, maar slegs 15 studente se inligting is gebruik aangesien twee studente afwesig was toe die tweede vraelys ingevul is. In die vraelyste is gebruik gemaak van beide oop en geslote vrae ten einde die voordele van beide soorte vrae in te sluit. Die oop vrae laat die deelnemers toe om hulle mening te gee. By die geslote vrae is van die deelnemers verwag om die antwoorde op ’n Likertskaal⁴ aan te dui.

Die studente het elkeen ’n eerste vraelys gekry wat gebruik is ten einde ’n deelnemersprofiel saam te stel. Die vraelys bevat vrae oor onder andere die studente se huistaal, hulle houding teenoor Afrikaans, hulle persepsie oor die Afrikaanse kultuur, hulle woordeskat, ens. Die doel van die vraelys was om ook studente se menings te bekom oor die insluiting van kultuur in die taalverwerwingsklas. Die interpretasie van die vraelys het beoog om saam met die literatuurondersoek met enkele riglyne vorendag te kom waarvolgens verskeie taakgebaseerde kultuurgeoriënteerde lesse ontwerp is, waarvan vier as voorbeeldlesse vir die studente aangebied is. Twee van die lesse bevat inhoud wat betrekking het op “Kultuur met ’n hoofletter-K” en die ander twee lesse bevat inhoud wat betrekking het op “kultuur met ’n kleinletter-k”: Taak een het oor sportsoorte gehandel, taak twee oor Afrikaanse musiek, en spesifiek die liedjie “Stuur groete aan Mannetjies Roux” sodat dit met die sporttema van taak een skakel, taak drie oor kossoorte, en taak vier was ’n kortverhaal met kos as tema.

Al vier die taakgebaseerde lesse is toepaslik vir beginnertaalleerders wat oor ’n basiese kennis van Afrikaans en die woordeskat besit. Nadat die vier kultuurgeoriënteerde lesse met die studente gedoen is, is ’n tweede, aangepaste vraelys aan die studente gegee met vrae wat spesifiek oor die lesse gehandel het. Dié vrae fokus grootliks op die deelnemers se ervaring en hulle mening oor die vier lesse ten einde agter te kom of die deelnemers meer hou van die lesse wat “Kultuur met ’n hoofletter-K” inkorporeer, of meer belangstel in die lesse wat “kultuur met ’n kleinletter-k” inkorporeer.

5.2 Etiese klaring

Aangesien die deelnemers aan die studie studente aan die Universiteit Stellenbosch is, is daar vir etiese klaring aansoek gedoen. Daar is eerstens aansoek by DESK (Departementele etieksiftingskomitee) gedoen. Die navorsing is as ’n “lae-risiko”-studie geklassifiseer aangesien daar geen moontlike negatiewe risiko’s hieraan verbonde is nie. DESK het goedkeuring vir die studie verleen en daar is aansoek om institusionele toestemming asook etiese klaring by NEK (Navorsingsetiekkomitee ) gedoen. Die nodige etiese klaring⁵ is toegestaan onderworpe aan anonimiteit en vertroulikheid, wat verseker is deurdat elke student ’n deelnemernommer ontvang het wat op die vraelyste ingevul was.

Die resultate soos verkry uit die vraelyste word vervolgens bespreek.

5.3 Resultate

Vraelys 1

Die meerderheid deelnemers, naamlik agt studente, is Xhosasprekend, soos gesien kan word in grafiek 1.

Grafiek 1. Deelnemers se huistaal

Veertien uit die 15 deelnemers praat ook ander tale behalwe hulle huistaal en Afrikaans. Van hierdie tale sluit onder andere Frans, Ndebele en Swati in. Voorts het slegs twee deelnemers al voorheen Afrikaans geleer. Deelnemer 6 het van 1990 tot 1996 Afrikaans in die laerskool geleer en deelnemer 10 het van 2005 tot 2007 op hoërskool Afrikaans geleer.

Uit grafiek 2 blyk dit dat slegs een deelnemer Afrikaans “baie swak” verstaan, terwyl niemand Afrikaans “uitstekend” verstaan nie. Dit toon dat die groep studente verskillende grade van Afrikaanse taalvaardighede gehad het – iets wat ons elke jaar met die vreemdetaalstudente ervaar.

Grafiek 2. Gradering van hoe goed deelnemers Afrikaans verstaan

Die vraelys toon dat die deelnemers se houding teenoor Afrikaans oorwegend positief is met agt wat dit as “goed” aandui en twee as “uitstekend”. Vyf dui dit as “gemiddeld” aan.

Al 15 deelnemers het gesê dat hulle graag hulle Afrikaanse woordeskat wil verbeter. Hulle verskaf verskeie redes daarvoor wat onder drie hooftemas ingedeel kan word, naamlik:

• Beter kommunikasie: “It will help me [to] communicate with confidence and ease”; “I would like to improve my Afrikaans vocabulary, because it would help me to communicate more and better with people especially if you consider my course (social work); it would help me to communicate better with my clients as they mostly speak Afrikaans.”

• Voordele van meertaligheid: “It is good to know many or speak languages fluently as it opens many opportunities”; “Because Stellenbosch is an Afrikaans dominant town and I often feel lost as a lot of things are in Afrikaans.”

• Beter begrip: “I find it very helpful in understanding Afrikaans when I understand the key vocabulary. Context is easier to grasp from that point.”

In vraag nege is daar van die deelnemers verwag om die volgende vraag te beantwoord: “Hoekom is dit vir jou belangrik om Afrikaans aan te leer?” Die deelnemers het van die volgende redes aangevoer:

• “It is important; because with my career choice I work with different people; who are more Afrikaans speaking.”

• “I think it’s important as part of my heritage as a South African. Also, it allows me to communicate more effectively to a whole new demographic of people.”

• “To integrate with the Stellenbosch Afrikaans culture.”

• “Considering the course that I study social work it is very important that I speak Afrikaans. Because Western Cape is Afrikaans dominated.”

Uit bostaande redes waarom die studente hulle Afrikaanse woordeskat wil verbeter en waarom dit belangrik is om Afrikaans aan te leer, is dit duidelik dat die studente die waarde van Afrikaans vir sosiale interaksie en kommunikasie insien. Die meeste studente beklemtoon dat hulle in Afrikaans wil kommunikeer en mense wat Afrikaans praat, wil verstaan. Sommige van die studente sien die nodigheid van Afrikaans as kommunikasietaal vir hulle onderskeie beroepe in en wil daarom Afrikaans leer. Oor die algemeen kom dit voor of die studente die toevoegende waarde van meertaligheid besef.

Die deelnemers is gevra of hulle kennis van die Afrikaanse kultuur het. Slegs vier deelnemers het aangedui dat hulle oor geen kennis van die Afrikaanse kultuur beskik nie.Uit die antwoorde (soos enkeles hier onder verbatim aangebied word) van die 11 deelnemers wat kennis van die Afrikaans kultuur het, kom dit voor dat hulle dit geleer het van mense (vriende, familie, bure) vanuit hulle onmiddellike omgewing:

• “From my buurman.”

• “From family, friends as well as time living in SA.”

• “From friends and my boyfriend. They are Afrikaans.”

Grafiek 3 toon die deelnemers se kennis van die Afrikaanse kultuur aan terwyl grafiek 4 hulle houding teenoor die Afrikaanse kultuur aandui.

Grafiek 3. Gradering van kennis van die Afrikaanse kultuur

Grafiek 4. Gradering van houding teenoor Afrikaanse kultuur

Oor die vraag of daar ’n verskil tussen deelnemers se kultuur en die Afrikaanse kultuur is, het 14 aangedui dat daar is. Slegs een deelnemer dui aan dat daar geen verskil tussen sy kultuur en die Afrikaanse kultuur is nie. Uit sy rede wil dit blyk dat hy moontlik nie die vraag verstaan het nie of nie genoegsame kennis van die Afrikaanse kultuur het nie: “No, because I am Nguni and I think Afrikaans is Western culture.” Die 14 deelnemers wat van mening is dat daar wel ’n verskil tussen die Afrikaanse kultuur en hulle eie kultuur is, voer verskeie redes aan (waarvan enkels hieronder verbatim gegee word), wat duidelik toon dat die verskille vir die studente op die vlak van “kultuur met ’n kleinletter-k” lê, naamlik groetvorme, aanspreekvorme, kos, sport en so meer:

• “African cultures do things differently than western cultures. We have ‘umgidi’ meaning initiation school and Afrikaans does not have or celebrate it (Xhosa culture).”

• “We don’t call old people by their names, e.g. Uncle John, Aunt Mini. You don’t introduce your boyfriend or girlfriend to your parents unless you [are] about to marry her. If you are a mom, you have to wear bartjie.”

• “The type of food and traditions. Attires are completely different.”

• “Daar is ’n groot verskil. Hulle betaal nie lobola nie.”

• “Eating habits, free time activities, interest in sports are different.”

Veertien deelnemers dui aan dat hulle meer oor die Afrikaanse kultuur wil leer, terwyl een deelnemer aandui dat sy nie wil nie. Ons maak die afleiding uit die redes wat die studente gee dat dit weer eens vir hulle om beter kommunikasie gaan: “As someone who is going to be a minister in the Church, I have to understand the cultures of other people, especially in our church where we are the mix = Coloureds people and Xhosa people so that is the reason I have or must know the Afrikaans culture” en om hulleself beter toe te rus om met Afrikaanssprekendes te kan omgaan: “Just to equip myself on how other people live and do things.” Van die studente sien ook in dat dit hulle eie kennis verbreed: “I don’t know a lot about the Afrikaans culture. Only the most common things that Afrikaans people like to braai and like to watch rugby etc. It would be interesting to learn more about it.”

In ’n volgende vraag is daar vir die deelnemers gevra oor watter aspekte van die Afrikaanse kultuur hulle meer wil leer, byvoorbeeld oor Afrikaanse skrywers, waardes, kos, ens. Die meeste studente sê hulle wil meer van “Kultuur met ’n hoofletter-K” leer – met ander woorde skrywers, musiek, waardes en geskiedenis:

• “I would love to learn more about famous Afrikaans literature and the history of the culture.”

• “The art and musical side.”

• “Famous writers.”

Enkele studente wil meer van “kultuur met ’n kleinletter-k” leer:

• “The values, morals, beliefs, food, music, festivals and their day to day lives.”

• “The food that they eat in particular events, for instance the specific food they eat in Easter.”

Vraelys 2

In ’n vraag moes die deelnemers aandui of hulle dit geniet het om meer oor die Afrikaanse kultuur se kossoorte te leer of nie. Al vyftien deelnemers het dit geniet om meer daaoroor te leer. Een deelnemer het nie ’n rede verskaf nie. Uit die redes (verbatim hier onder gegee) wat die studente gee, is dit duidelik dat hulle dit sien as ’n manier om hulle woordeskat te verbeter:

• “Because my vocabulary is improving towards [A]frikaans.” “I got to learn about different kind of food [through] words.”

• “I learned [new] words that I can use when I go to [a] restaurant.”

• “I learned new words and the difference between giraffe and camel in [A]frikaans.”

Dit wil verder voorkom dat hulle voel hulle verbreed hulle kennis en dat daar ’n pret-element daaraan verbonde is:

• “There was a lot of things I did not know about [the] Afrikaans culture’s food.”

• “The food is different from my culture’s food, so it is interesting.”

• “I found it fun and insightful. I gained new information.”

Ten opsigte van die vraag of die deelnemers dink dat hulle Afrikaanse woordeskat verbeter het nadat kultuurgebaseerde lesse gedoen is, dui 14 deelnemers aan dat hulle van mening is dat hulle Afrikaanse woordeskat na aanleiding van die klasse verbeter het. Deelnemer 6 het nie die vraag beantwoord nie. In die daaropvolgende vraag is daar vir die deelnemers gevra om hulle antwoord te motiveer. Die vernaamste tema uit die studente se redes is dat alhoewel daar ’n klein verbetering was, die kultuurgeoriënteerde lesse gehelp het om hulle woordeskat te verbeter:

• “I did improve even though not 100% but the assistance helped improve my Afrikaans.”

• “I learned more vocab[ulary] through having it repeated twice in two lessons.”

• “Both lessons improved my vocab[ulary]. I enjoyed being spoken to in basic Afrikaans by the tutor. This also helped in addition to the lesson material.”

• “It improved. We got introduced to Afrikaans vocabulary in first class and it got even more fastened/strengthened during [the] second class, as it got repeated and we dealt with literature that incorporated the new words.”

Ons maak die afleiding dat die herhaling van die sport- en kos-woordeskat die studente gehelp het om hulle woordeskat te verbeter.

Na aanleiding van die resultate van die vraelyste kom ons tot die volgende gevolgtrekkings: Die studente het wisselende grade van Afrikaanse taalvaardigheid, maar hulle wil graag hulle Afrikaanse woordeskat verbeter. Hulle is van mening dat ’n kultuurkomponent hulle daarmee kan help. Op grond van verskeie taakgebaseerde kultuurgeoriënteerde lesse het die studente aangedui dat hulle dit geniet het om meer van die Afrikaanse kultuur te leer én dat dit hulle gehelp het om hulle woordeskat te verbeter.

5.4 Bevindinge

Uit die literatuurondersoek soos in afdeling 2 bespreek en die resultate van die vraelyste wat die studente voltooi het, kom ons tot die gevolgtrekking dat die insluiting van ’n kultuurkomponent in die taakgebaseerde benadering suksesvol in ’n Afrikaans-vreemdetaalklaskamer gebruik kan word om Afrikaanse woordeskat aan studente te leer. Ons resultate stem ooreen met Kirkebaek (2013) se bevindinge, naamlik dat die taakgebaseerde benadering gepas is om kultuur aan leerders te leer.

Soos bespreek in afdeling 5.3, dui al 15 Afrikaans-vreemdetaalstudente aan dat hulle dit geniet het om oor “kultuur met ’n kleinletter-k” te leer. Twaalf studente het dit geniet om oor “Kultuur met ’n hoofletter-K” te leer, terwyl drie dit nie geniet het nie. Alhoewel die meeste studente die taakgebaseerde kultuurgeoriënteerde klasse geniet het, het agt die meeste van “kultuur met ’n kleinletter-k” gehou, terwyl ses studente “Kultuur met ’n hoofletter-K” verkies het. Die geringe verskil in die aantal studente wat die een tipe kultuur bo die ander geniet het, maak dit vir ons onduidelik om te kan aflei watter tipe kultuur aan vreemdetaalstudente geleer moet word. Soos in afdeling 2.2 bespreek, is daar nie konsensus onder navorsers oor watter deel van die kultuur in ’n onderrigprogram vir vreemdetaalsprekers ingesluit moet word nie, aangesien dit van verskeie faktore, soos die kulturele agtergrond van studente, stereotipering en onderrigbenadering, afhang. Ons ondersoek steun dus deels die bevindinge van onder meer Xiao (2010) en Matić (2015).

Volgens drie studente het die klasse wat oor “kultuur met ’n kleinletter-k” handel, hulle die meeste gehelp om hulle Afrikaanse woordeskat te verbeter, terwyl sewe aangedui het dat die klasse wat oor “Kultuur met ’n hoofletter-K” handel, hulle die meeste gehelp het. Vyf studente het egter nie die vraag beantwoord nie, wat dit moeilik maak om die studente se menings ten volle te interpreteer. Dertien studente het die klasse oor “kultuur met ’n kleinletter-k” maklik gevind, terwyl een dit moeilik gevind het. In teenstelling daarmee ervaar sewe studente die klasse oor “Kultuur met ’n hoofletter-K” as maklik, terwyl agt dit as moeilik ervaar het. Uit hierdie resultate maak ons die gevolgtrekking dat die studente oor die algemeen die klasse wat oor “kultuur met ’n kleinletter-k” handel makliker ervaar het in teenstelling met die klasse wat oor “Kultuur met ’n hoofletter-K” handel.

Na aanleiding van die resultate het 14 studente aangedui dat hulle voel dat hulle Afrikaanse woordeskat as gevolg van die kultuurgeoriënteerde taakgebaseerde lesse verbeter het. Ons ondersoek steun derhalwe die bevindinge waartoe Genc en Bada (2005:80) ook gekom het, naamlik dat die insluiting van kultuur in tweedetaalklaskamers met die ontwikkeling en verbetering van studente se woordeskat help.

Die vier voorbeeldlesse is wel getoets, maar die resultate daarvan word nie in hierdie artikel bespreek nie. Die redes daarvoor is onder meer dat die tydsduur te kort was om al die lesse oor ’n langer tydperk aan te bied ten einde te toets of dit die vreemdetaalstudente kan help met woordeskatverbetering en veral woordeskatretensie. Die aanvanklike resultate het getoon dat daar wel ’n klein verbetering in die studente se woordeskat was – soos gesien kan word in die bespreking van die vraelyste in die vorige afdeling. Die lesse het getoon dat dit prakties uitvoerbaar is, maar verdere toetsing daarvan is nodig. Vir Afrikaans-vreemdetaalonderrig is dit beslis haalbaar om kultuurgeoriënteerde lesse te gebruik.

6. Slot

Ons artikel bevestig die gevolgtrekkings waartoe Genc en Bada (2005:80) en Mekheimer (2011) gekom het.

Genc en Bada (2005:80) argumenteer dat die insluiting van kultuur in die aanleer van ’n vreemde taal die taalaanleerders sal help om hulle woordeskat te verbeter. Deur middel van ’n vraelys wat hulle aan die leerders gegee het na die insluiting van kultuur in die vreemdetaalklas, het die leerders die volgende opmerkings gemaak: “Cultural knowledge will play a facilitator role in my teaching and learning new lexical items” en “My vocabulary was expanded significantly due to the culture class.” Ons vind dieselfde reaksie by ons studente, soos gesien kan word in die volgende twee opmerkings: “Because I learned many new words and got taught what they meant and also how they’re supposed to be spelled” en “It will benefit me to know about other people’s culture.” Leerders moet soveel as moontlik nuwe woordeskatitems aanleer ten einde suksesvolle kommunikasie te verseker – ons gaan akkoord met hierdie aanname van Genc en Bada (2005:80). Mekheimer (2011:49) het ’n gevallestudie onderneem en kom tot die gevolgtrekking dat die aanleer van die vreemdetaalkultuur ’n belangrike invloed op die taalontwikkeling van ’n vreemdetaalaanleerder het – iets wat ons ook uit die vraelys afgelei het.

Alhoewel daar tans min navorsing in Suid-Afrika is oor die insluiting van ’n kultuurkomponent in die aanleer van Afrikaans as ’n tweede of vreemde taal op universiteitsvlak, het Qi (2013) wel ’n studie in Suid-Afrika uitgevoer ten einde ’n oorsig te gee van Mandaryns en die Chinese kultuur op universiteitsvlak deur die sillabusse van vier universiteite (Universiteit van Suid-Afrika, Universiteit Stellenbosch, Universiteit Rhodes en Universiteit van Kaapstad) te vergelyk. Qi (2013:41) kom tot die gevolgtrekking dat al vier die universiteite ’n kultuurkomponent in die sillabus insluit wat die studente help om op ’n dieper vlak met die taal betrokke te raak.

Die volgende beperkinge van ons ondersoek word erken:

• Die artikel maak gebruik van vraelyste om data in te samel. Die vraelyste verlang eerlike response van die studente en bevat subjektiewe en onverifieerbare data, wat vergelykings tussen die studente moeilik maak.

• Daar is slegs 17 studente in die vreemdetaalklas. Dit is met ander woorde ’n klein groep deelnemers. ’n Groter groep studente is nodig ten einde meer betroubare resultate te bekom.

• Die vreemdetaalstudente het wisselende grade van Afrikaans-taalvaardigheid. As gevolg van die gebrek aan ’n gestandaardiseerde toets om Afrikaanse taalvaardighede op grond van die Europese Referensiekader (2001) te meet, is dit moeilik om die verbetering van woordeskat van die studente werklik te bepaal.

• Die studie het oor ’n baie kort tydperk plaasgevind. ’n Soortgelyke studie soos wat ons onderneem het, moet oor ’n langer tydperk onderneem word om die aanvanklike resultate te verifieer.

• Meer empiriese navorsing op lang termyn is nodig om te ondersoek of taakgebaseerde kultuurgeoriënteerde lesse met woordeskatontwikkeling kan help.

• Ons is bewus van die problematiek rondom “watse Afrikaanse kultuur” onderrig moet word. Dié vraag vorm deel van die langtermynstudie wat op hierdie loodsprojek volg – veral in die lig van die gesprekke rondom die dekolonialisering van sillabusse. Ons doel in die opvolgstudie is om ons fokus op Afrikaans te hou, maar ook die kultuurskatte van die breë Suid-Afrikaanse bevolking wat Afrikaans praat, te betrek. Ons doen reeds in die Afrikaans-tweedetaalmodules byvoorbeeld letterkunde van gemarginaliseerde Afrikaanse digters en skrywers en ander vorme van poësie, soos podiumpoësie, en bied lesings oor die variëteite van Afrikaans aan.

Met hierdie artikel lewer ons ’n bydrae tot navorsing wat reeds oor die taakgebaseerde benadering, die gebruik van ’n kultuurkomponent in taalklaskamers, en die onderrig en leer van woordeskat gedoen is. Dit is die eerste sodanige studie wat onderneem is wat die velde van kultuur en die taakgebaseerde benadering in Afrikaans op universiteitsvlak ondersoek.

Bibliografie

Adendorff, E.M. 2012. Kompleksiteit in taakgebaseerde onderrig en leer van Afrikaans as tweede taal binne universiteitskonteks. PhD-proefskrif. Universiteit Stellenbosch.

—. 2014. Taalverwerwing en taalonderrig. In Carstens en Bosman (reds.) 2014.

Aitchison, J. 2012. Words in the mind: An introduction to the mental lexicon. Oxford: Basil Blackwell.

Baralt, M. en J. Gómez. 2017. Task-based language teaching online: A guide for teachers. Language Learning and Technology, 21(3):28–43.

Barany, L. 2016. Language awareness, intercultural awareness and communicative language teaching: Towards language education. International Journal of Humanities and Cultural Studies, 2(4):257–82.

Beckman, J. 2017. Die Konstitusionele Hof se kultuurdiversiteitsopdrag aan die onderwys: Aanloklike bestemming anderkant ’n ongekaarte mynveld. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 57(4):897–923.

Benbin, L. 2015. Feasibility study of the application of task-based language teaching in English and American literature courses in China. Studies in Literature and Language, 11(6):30–4.

Bertram, D. 2006. Likert scales. https://goo.gl/7XYxAP (19 Junie 2017 geraadpleeg).

Bygate, M., P. Skehan en M. Swain (reds.). 2001. Researching pedagogic tasks: Second language learning, teaching, and testing. Londen: Longman.

Carstens, W.A.M. en N. Bosman (reds.). 2014. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik.

Carter, R. en D. Nunan (reds). 2001. The Cambridge guide to teaching English to speakers of other languages. Cambridge: Cambridge University Press.

Center for Advanced Research on Language Acquisition (CARLA). 2014. What is culture? http://carla.umn.edu/culture/definitions.html (7 September 2018 geraadpleeg).

Choudhury, R.U. 2014. The role of culture in teaching and learning of English as a foreign language. Express: International Journal of Multi Disciplinary Research,1(4):1–20.

Ciornei, I. en T. Tămagă. 2013. Effective ways of teaching British culture and civilization. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 70:1919–24.

Combrink, L. 1996. Kulturele geletterdheid en multikulturele onderwys. Tydskrif vir Taalonderrig, 30(1):1–16.

Council for cultural co-operation education committee modern languages division, Strassbourg. 2001. Common European framework of reference for languages: Learning, teaching, assessment. Cambridge: Cambridge University Press.

Cummins, J. en C. Davidson (reds.). 2007. International Handbook of English Language Teaching. Boston: Springer.

Damon, E.D. 1995. Volksdans as komponent van die liggaamlike opvoedingprogram binne ’n multikulturele Suid-Afrikaanse gemeenskap. MA-verhandeling. Universiteit Stellenbosch.

Dema, O. en A.K. Moeller. 2012. Teaching culture in the 21st century language classroom. Faculty Publications: Department of Teaching, Learning and Teacher Education, 181(1):75–91.

Duranti, A. 1997. Linguistic anthropology. Cambridge: Cambridge University Press.

Du Toit, C. 2006. Die identifisering van faktore wat die onderrig en leer van Afrikaans as tweede addisionele taal beïnvloed. MEd-verhandeling. Noordwes-Universiteit.

Ellis, R. 2003. Task-based language learning and teaching. Oxford: Oxford University Press.

—. 2006. The methodology of task-based teaching. Asian EFL Journal,9(3):79–101. https://www.kansai-u.ac.jp/fl/publication/pdf_education/04/5rodellis.pdf (25 Maart 2017 geraadpleeg).

—. 2017. Position paper: Moving task-based language teaching forward. Language Teaching, 50(4):507–26.

Evans, R. 2011. Preparing pre-service teachers for multilingual classrooms – designing a multiple African language module. Journal for Language Teaching, 45(2):69–82.

Farooq, M., A. Saamro en M. Umer. 2018. English language teaching and cultural implications in Saudi Arabia. International Journal of English Linguistics, 8(3):177–85.

Genc, B. en E. Bada. 2005. Culture in language learning and teaching. The Reading Matrix, 5(1):73–84.

Huang, C. en B. Wang. 2008. A task-based cultural activity for EFL students: The Dragon Boat Festival and Rice Dumplings. The Internet TESL Journal, 14(6). http://iteslj.org/Lessons/Huang-CulturalActivity.html (30 Mei 2017 geraadpleeg).

Huckin, T. en J. Coady. 1999. Incidental vocabulary acquisition in a second language. Studies in Second Language Acquisition, 21(2):181–93.

Izadpanah, S. 2010. A study on task-based language teaching: From theory to practice. US-China Foreign Language, 8(3):47–57.

Kavanagh, K. 2000. Words in a cultural context. Lexikos. http://www.ajol.info/index.php/lex/article/viewFile/51267/39938 (6 April 2017 geraadpleeg).

Kirkebaek, M.J. 2013. Filling up a “China-box”. In Kirkebaek, Du en Jensen (reds.) 2013.

Kirkebaek, M.J., X.-Y. Du en A.A. Jensen (reds.). 2013. Teaching and learning culture: Negotiating the context. Rotterdam: Sense Publishers.

Kitao, K. 1991. Teaching culture in foreign language instruction in the United States. Doshisha Studies in English, 52/53:2–24. http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED330214.pdf (6 Junie 2017 geraadpleeg).

Koegelenberg. M. 2017. Die inkorporering van kultuur in die taakgebaseerde benadering vir die aanleer van Afrikaans as ’n addisionele taal. Honneurs-werkstuk. Universiteit Stellenbosch.

Kost, C. en C. Sawatzky. 2011. Supporting task-based learning through cultural web activities in the first year German curriculum. Forum Deutsch. http://forumdeutsch.ca/f/nf15catg (29 Mei 2018 geraadpleeg).

Kovács, G. 2017. Culture in language teaching. A course design for teacher trainees. Philologica, 9(3):73–86.

Kramsch, C. 2013. Culture in foreign language teaching. Iranian Journal of Language Teaching Research, 1(1):57–78.

Kruger, E. 2001. Die insluiting van ’n (multi-)kulturele komponent in die kurrikulum vir Afrikaans as addisionele taal. Literator, 22(3):75–91.

Larsen-Freeman, D. en M. Anderson. 2011. Techniques and principles in language teaching. Oxford: Oxford University Press.

Li, J. 2010. Learning vocabulary via computer-assisted scaffolding for text processing, Computer Assisted Language Learning, 23(3):253–75.

Listuen, S. 2017. Teaching culture in the English classroom. A study of two lower secondary classrooms. MA-verhandeling. Universiteit van Oslo.

Liu, S. 2013. Cultural content in EFL listening and speaking textbooks for Chinese university students. International Journal of English Language Education, 1(1):82–93.

Ma, Q. 2009. Second language vocabulary acquisition. Bern: Peter Lang.

Matić, J. 2015. “Big C” and “small c” culture in EFL materials used with second year students majoring in English at the Department of English, University of Belgrade. Godina, 6(6):134–46. https://www.komunikacijaikultura.org/index.php/kk/article/view/68/39 (27 Maart 2017 geraadpleeg).

Mekheimer, M.A. 2011. Impact of the target culture on foreign language learning: A case study. Cross-Cultural Communication, 7(1):43–52.

Mirabela, P.A. en S.M. Ariana. 2013. Benefits of English language learning – language proficiency certificates – a prerequisite for the business graduate. Economic Science Series, 22(2):167–76. http://steconomiceuoradea.ro/anale/volume/2013/n2/016.pdf (6 April 2017 geraadpleeg).

Morain, G. 1986. The role of culture in foreign language education. Washington: ERIC Clearinghouse on Languages and Linguistics: Centre for Applied Linguistics. https://eric.ed.gov/?id=ED276298 (20 April 2017 geraadpleeg).

Moran, P. 2001. Teaching culture: Perspectives in practice. Boston: Heinle & Heinle.

Moyo, T. 1997. Are the current high school literature texts of relevance to the culture of ESL learners? Tydskrif vir Taalonderrig, 31(1):42–9.

Nation, P. 2006. How large a vocabulary is needed for reading and listening? Canadian Modern Language Review, 63(1):59–81.

Nunan, D. 2004. Task-based language teaching. Cambridge: Cambridge University Press.

Phaladi, T. 2007. Woordeskataanleer in die onderrig van Afrikaans as addisionele taal. MA-verhandeling. Universiteit van Pretoria.

Pinto, J. 2018. Immersion learning activities. Developing communicative tasks in the community. Theory and Practice of Second Language Acquisition, 4(1):23–48.

Qi, Y.W. 2013. Teaching Mandarin as a foreign language in higher education in South Africa. Per Linguam, 29(1):33–48.

Ramirez, L. 2009. Implementing task-based methodology to develop cultural awareness at a language institute in Santiago de Cali. Werkstuk vir die verwerwing van ’n BA in Vreemde Tale (Engels en Frans). Cali: Universiteit Del Valle.

Reimann, A. 2008. A task-based approach to raising cultural awareness. Kokusai, 26:131–40.

Rusanganwa, J. 2013. Multimedia as a means to enhance teaching technical vocabulary to physics undergraduates in Rwanda. English for Specific Purposes, 32:36–44.

Salazar, E.Z. en O.C. Carballo. 2011. Teaching culture in the foreign language classroom: A reflective model. Journal of Modern Languages, 14(1):283–303.

Sass, J. 2017. Die gebruik van Afrikaanse musiek met lirieke as pedagogiese hulpmiddel vir die aanleer van woordeskat en uitspraak by taalverwerwingstudente. MA-verhandeling. Universiteit Stellenbosch.

Schmitt, N. 2007. Current perspectives on vocabulary teaching and learning. In Cummins en Davidson (reds.) 2007.

Schutte, P. 2001. Potensiële nieverbale spanning in die kommunikasie tussen Eurosentriese en Afrosentriese kulture – ’n perspektief op tweedetaalonderrig. Tydskrif vir Taalonderrig, 35(1):12–24.

Susanto, A. 2017. The teaching of vocabulary: A perspective. Kata, 1(2):182–91.

Swartz, A. 1996. Affektiewe en kulturele faktore by die verwerwing van Afrikaans as ’n tweede taal deur swart volwasse leerders in Suid-Afrika. Per Linguam, 12(2):51–64.

Tan, Z.-X. 2016. Cultural resistance to imported pedagogy: The case of task-based language teaching in English class in China. International Journal for Innovation Education and Research, 4(2):1–9.

Tavakoli, P. 2009. Assessing L2 task performance: Understanding effects of task design. System, 37(3):482–95.

Thanasoulas, D. 2001. The importance of teaching culture in the foreign language classroom. Radical Pedagogy, 1–25. https://media.startalk.umd.edu/workshops/2009/SeattlePS/sites/default/files/files/The%20Importance%20Of%20Teaching%20Culture%20In%20The%20Foreign%20Language%20Classroom.pdf (17April 2017 geraadpleeg).

Willis, J. 1996. A framework for task-based learning. Verenigde Koninkryk: Harlow: Longman.

Willis, D. en J. Willis. 2001. Task-based language learning. In Carter en Nunan (reds.) 2001.

Xiao, J. 2010. Cultural contents in a university EFL listening textbook in China. The 2nd International Conference on Humanities and Social Sciences: Versamelde referate:1–14. http://fs.libarts.psu.ac.th/research/conference/proceedings-2/3pdf/003.pdf (6 Junie 2017 geraadpleeg).

Yeganeh, M. en H. Raeesi. 2015. Developing cultural awareness in EFL classrooms at secondary school level in an Iranian educational context. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 192:534–42.

Yoshii, M. en J. Flaitz. 2002. Second language incidental vocabulary retention: The effect of text and picture annotation types. Calico Journal, 20(1):33–58.

Eindnotas

¹ Adendorff (2014:444–56) verwys daarna dat die onderskeid tussen tweedetaal- en vreemdetaalverwerwing vervaag het en dat albei terme verwys na die proses van die aanleer en verwerwing van ’n ander taal naas die eerste taal.

² Ons kon nie onlangse bronne kry wat hierdie stelling staaf nie. Daar is wel navorsing wat oor die Afrikaanse taal en kultuur gaan, maar die fokus is nie daarop nie – wel op taal en taalonderrig, terwyl kultuuronderrig net as bysaak aangeraak word. Sien onder meer Swartz (1996); Phaladi (2007); Schutte (2011) en Evans (2011).

³ Huckin en Coady (1999) omskryf retensie as die verwerwing van die betekenisse van woorde terwyl die taalaanleerder betrokke is in ander prosesse soos die lees van of die luister na tekste.

⁴ Volgens Bertram (2006:1) is die Likertskaal ’n nievergelykende psigometriese vyf-punt-responsskaal wat hoofsaaklik in vraelyste gebruik word. Die responsskaal word gebruik om die deelnemers se voorkeure en mate van saamstemming met ’n stelling of ’n stel verklarings te kry (Bertram 2006:1). Die Likertskaal lyk so: 1: baie swak / very bad; 2: swak/bad; 3: gemiddeld/average; 4: goed/good; 5: uitstekend/excellent.

⁵ Op 6 September 2017 het NEK goedkeuring vir die studie verleen met sekere voorwaardes wat gedurende die studie gevolg is (US-projeknommer: AFR-2017-0821-517), en op 21 September 2017 is institusionele klaring vir die studie verleen (IRPSD-589).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post ’n Ondersoek na die gebruik van kultuurgeoriënteerde taakgebaseerde lesse vir die verwerwing van Afrikaanse woordeskat deur universiteitstudente appeared first on LitNet.

Abstract

Alert watchdogs and plucky children – a jarring note from the Eastern Cape

This case dealt with a child who had been bitten by a watchdog while sitting on a boundary wall. The court was confronted by two basic questions, namely whether the dog’s behaviour had deviated from that of a reasonable dog, which is a requirement for liability of its owner in terms of the actio de pauperie, and whether the child could be regarded as having been on the defendant’s property unlawfully, which would constitute a valid defence against that action.

The judgment offers a prime example of how a court can deliver an erroneous judgment by proceeding from wrong assumptions. It accepted the pleadings, agreed to on behalf of both parties, which had been based on the hypothesis that the actions of a child under 10 years of age who is irrebuttably regarded as not being accountable in terms of sections 7 and 11 of the Child Justice Act 75 of 2008, could not be regarded as provocation so as to render the conduct of the dog reasonable under the circumstances, nor as having constituted his unlawful presence on the defendant’s property, thereby depriving the latter of his only remaining defence. This is the first time in our law that the question of accountability of a victim of a dog attack was regarded as a relevant factor in applying the principles of the actio de pauperie. There is no authority whatsoever for such an application of the rules pertaining to accountability in this context.

Influenced by its improper approach to the relevance of the lack of accountability on the victim’s part, the court concluded that the dog had acted contra naturam sui generis in attacking the child, whereas the latter’s presence on the boundary wall was found not to have been unlawful. Whereas the finding in favour of the plaintiff may please the layman who would certainly feel sympathy for any child mauled by a dog, the legal consequences of this judgment spell great danger for even the most exemplary dog owner (or the owner of any domestic animal), as virtually any harm caused to a trespasser who is not accountable at the time of trespassing will in future have to be redressed by the owner. The judgment is patently incorrect.

Keywords: accountability, actio de pauperie; children; delict; domestic animal; reasonable dog; strict liability; trespassing; unlawful presence

Trefwoorde: actio de pauperie; betreding; delik; huisdier; kinders; redelike hond; onregmatige aanwesigheid; skuldlose aanspreeklikheid; toerekeningsvatbaarheid

1. Inleiding

Indien mens die standaardhandboeke sou raadpleeg oor die deliktuele aanspreeklikheid van die eienaar van ’n huisdier vir die dood, besering of ander nadeel deur sodanige dier veroorsaak, wil dit voorkom of die toepaslike beginsels glashelder is en daar min ruimte vir onsekerheid en verwarring bestaan. Indien die eienaar of beheerder van die dier se gedrag (doen of late) tot die skade aanleiding gegee het, sal hy of sy ingevolge die beginsels van die ontwikkelde actio legis Aquiliae aanspreeklikheid kan opdoen, mits daar natuurlik aan die sogenaamde verdere delikselemente van onregmatigheid, skuld, kousaliteit en skade voldoen word (vgl Moubray v Syfret 1935 AD 199; Myburg v J & A Jorgenson 1914 EDL 89). Selfs waar die eienaar se optrede nie opsetlik of nalatig was nie, sal hy of sy steeds aanspreeklikheid kan opdoen as daar aan die vereistes van die antieke actio de pauperie, wat steeds in die Suid-Afrikaanse reg geld, voldoen word. Indien hierdie vereistes teenwoordig is in ’n geval waar die eienaar se gedrag selfs vir Aquiliese aanspreeklikheid (skuldaanspreeklikheid) voldoende sou wees, sou die eiser steeds ’n keuse kon uitoefen om liefs ingevolge die beginsels van die actio de pauperie (wat geen skuldvereiste aan die kant van die eienaar stel nie) te prosedeer, aangesien dit onder omstandighede veel makliker kan wees om die bewyslas te kwyt as onder die beginsels wat op normale deliksaksies van toepassing is (sien veral Neethling en Potgieter 2015:392 e.v.; Loubser en Midgley 2017:458 e.v.; Van der Walt en Midgley 2016:56 e.v.; Van der Merwe en Rabie 2014:319 e.v.; Van der Merwe en Olivier 1989:486 e.v; en McKerron 1971:251 e.v.).

Die saak tans onder bespreking is op basis van die reëls van die actio de pauperie besleg. Derhalwe moet die eiser slegs bewys dat (i) die verweerder ten tye van skadeberokkening die eienaar daarvan was, (ii) die dier ’n huisdier was en (iii) die dier by skadeberokkening contra naturam sui generis (anders as ’n ordentlike dier van sy soort) opgetree het (Loriza Brahman v Dippenaar 2002 2 SA 477 (HHA) 482F-H en gesag hier bo aangehaal). Erkende verwere teen sodanige vordering is dat die dier deur (i) oormag, (ii) die skuldige optrede of provokasie van die benadeelde of ’n derde, of (iii) die uitlokkende optrede van ’n ander dier aangestig is (wat daarop dui dat die dier nie op grond van innerlike prikkelbaarheid of boosaardigheid (inward excitement or vice, of volgens die Latynse spreuk, sponte sua feritate commota) opgetree het nie), of (iv) die eiser vrywillig die risiko van benadeling aanvaar het (sien veral Loubser en Midgley 2017:462); of (v) die benadeelde of sy of haar beskadigde eiendom nie regmatig aanwesig was waar skade deur die dier toegebring is nie (veral Van der Walt en Midgley 2016:332–3; Loubser en Midgley 2017:462). Dit is interessant dat Neethling en Potgieter (2015:394), anders as die ander skrywers, verweer (v) as ’n vierde vereiste vir die aksie inklee deur dit soos volg positief te verwoord: “Die benadeelde of sy goed moet regmatig op die plek van skadeberokkening aanwesig wees.” Dit is egter verkieslik om dit as ’n verweer aan te teken, aangesien die bewyslas om aan te dui dat daar geen regmatige aanwesigheid was nie, op die verweerder rus, anders as in die geval van die vermelde drie vereistes, ten aansien waarvan die eiser die bewyslas dra (sien veral Van der Walt en Midgley 2016:322 met gesag in vn. 4 aangehaal, 325 met gesag in vn. 8 aangehaal en 333 met gesag in vn. 8 aangehaal; sien verder Van der Merwe 1980:219). (Wat die materiële privaatreg betref, is die onsekerheid oor die aard van hierdie verweer of vereiste egter nie van kardinale belang vir ’n bespreking soos die onderhawige nie.)

Nieteenstaande die relatiewe eenvoud van ons huidige materiële reg wat skuldlose aanspreeklikheid vir skade wat veroorsaak is deur huisdiere – waarvan honde waarskynlik die meeste in die regspraak figureer – betref, duik daar elke dan en wan gevalle in die regspraak op wat hoofbrekens besorg. In dié soort gevalle raak die probleem egter nie die materiële reg betreffende die vereistes vir of verwere teen ’n vordering gebaseer op die actio de pauperie nie, dog eerder die toepassing daarvan op die feite in ’n bepaalde geval. As ’n enkele betreklik onlangse voorbeeld hiervan kan daar verwys word na Thysse v Bekker 2007 3 SA 350 (K), waar die hof die objektiewe aard van die contra naturam sui generis-vereiste sodanig oorbeklemtoon het dat die de facto- invloed van provokasie op die dier, wat ’n aanduiding verskaf het dat hy nie uit innerlike boosaardigheid opgetree het nie, totaal verontagsaam is (die hond het fel gereageer en gebyt toe die eiser se kind onverwags gestruikel en teen sy kop gestamp het; sien Scott 2008:115 vir ’n kritiese evaluasie). Dit is derhalwe meer met verwysing na hierdie toepassingsproblematiek dat hoofregter Beadle hom 47 jaar gelede soos volg in Bristow v Lycett 1971 4 SA 223 (RAD) 227A uitgelaat het: “There can be few branches of the law which are more complex and confusing than the liability for damages (sic) caused by animals, and the Roman-Dutch law here is not only no exception to the general rule, but possibly more complex than many other systems.” (Die enigste materieelregtelike probleem waarmee die hof in daardie saak te kampe gehad het, was die vasstelling van die aanspreeklikheidsvereistes van ’n moderne deliktuele vordering geskoei op die antieke edictum de feris van die curules aediles, en die vraag of dit tans nog as regsmiddel beskikbaar is waar skade deur ’n wilde dier veroorsaak is; sien hiervoor Scott 2018:510 e.v.)

Die uitspraak in Kohl v Grobbelaar laat ook die vraag ontstaan of die eenvoudige vereistes vir, en veral die verwere teen, die moderne weergawe van die actio de pauperie nie ook ’n mooi voorbeeld bied vir die stelling dat dit veelal heel moeilik is om praktiese gevolg aan maklike beginsels te gee nie – veral waar logiese toepassing daartoe sal bydra dat ’n skadevergoedingsvordering iemand met wie mens natuurlike simpatie betoon, ontsê word, soos die kind in die Thysse-saak wie se neus afgebyt is, en die kind in die saak onder bespreking wat aaklige bytwonde opgedoen het. Die ou Engelse spreuk, “hard cases make bad law”, duik onwillekeurig in die gemoed op.

2. Feite en uitspraak

Die eiseres se vyfjarige seuntjie, Reece, is deur die verweerder se baster-kettingboelhond aangeval terwyl hy op die grensmuur wat ’n derde party en die verweerder se persele geskei het, gesit het. Voordat hierdie gebeure hulle afgespeel het, het die verweerder Reece by verskeie geleenthede gemaan om nooit sy perseel te betree as hy nie daar was om sy hond te beheer nie en ook om hom daarvan te weerhou om op die muur te klim. Nieteenstaande hierdie versoeke het die kind egter op die rampspoedige dag die grensmuur – wat aan die verweerder se kant van 1,2 tot 1,45 meter hoog gewissel het – bestyg en daarop gaan sit. Die verweerder, ’n nagwerker wat op daardie oomblik aan die slaap was, se hond, wat vryelik op sy baas se grond rondbeweeg het, het Reece vervolgens aangeval en ernstig beseer. Die eiseres het in eie naam, asook as natuurlike voog van haar beseerde kind, skadevergoeding van die verweerder geëis op basis van die actio de pauperie (parr. 2, 4).

Die twee regsvrae wat beslis moes word, is pertinent deur regter Lowe geïdentifiseer, naamlik: (i) of Reece se teenwoordigheid op die grensmuur van sodanige aard was dat dit as provokasie teenoor die dier beskou kon word met die gevolg dat die hond se aanvalsgedrag nie as contra naturam sui generis sou kwalifiseer nie; en (ii) of die kind se teenwoordigheid op die grensmuur, waar hy aangeval is, regmatig was, wat die eienaar van die hond van sy verweer van onregmatige teenwoordigheid aan die kant van die beseerde sou ontneem (par. 7).

Wat die eerste regsvraag betref, kom die hof tot die volgende beslissing: “In this matter on the facts before me a well behaved (sic) dog (the reasonable dog) would not have attacked a child simply due to the child having climbed and sat on top of the boundary wall without more” (par. 10.6). Wat die tweede regsvraag betref, beperk die hof hom in sy antwoord streng gesproke nie tot die beantwoording daarvan nie, maar beroep hom op ander omstandighede om ten gunste van die eiseres te beslis: Aanvanklik wil dit voorkom of die hof Reece se teenwoordigheid op die muur nie as onregmatige teenwoordigheid beskou het nie (par. 11.6); vervolgens beslis die hof egter dat indien sy beslissing hieroor verkeerd sou wees, “such child (wat strafregtelik culpae incapax is) has a pauperian claim even if found to be on Defendant’s property without direct lawful entitlement or tacit consent” (par. 11.8; sien verder par. 11.9). Aangesien sowel die provokasie- as onregmatige teenwoordigheidsverweer deur die hof verwerp is, was die finale gevolgtrekking onvermydelik: “Judgment is given in favour of the Plaintiff in respect of the claim against the Defendant as to the merits of that claim in the actua de pauparie (sic), the issue of the quantum of that claim to stand over for further adjudication” (par. 12.3).

3. Kritiese evaluering

3.1 Inleiding

Ofskoon hierdie uitspraak in die Saflii-verslae op die internet opgeneem is en die noukeurige redigeerwerk van kundige redaksionele spanne soos dié van Juta en Kie wat verantwoordelik is vir die Suid-Afrikaanse Hofverslae, of dié van LexisNexis wat die redaksie van die All South African Law Reports behartig, moes ontbeer, is die vele onnoukeurighede wat daarin voorkom, tog erg hinderlik. Mens vra jou onwillekeurig die vraag af of enige regterlike beampte nie tog minstens een keer die finale teks van sy geskrewe uitspraak op harde kopie (waarskynlik deur ’n derde vanaf band oorgetik) moes deurgegaan en ooglopende foute, soos “Sarah v Edwards” in plaas van “SAR&H v Edwards” (par. 10.3), “well behaved” in plaas van “well-behaved” (par. 10.6) en “actua de pauparie” in plaas van “actio de pauperie” (parr. 11.8 en 12) moes aangeteken het nie. Verder is die verwysingsmetode na standaardhandboeke inkonsekwent en nie volgens normale gebruik nie. Die hof het byvoorbeeld na die handboek van Loubser en Midgley verwys deur net die titel, uitgawe en datum daarvan aan te haal, sonder verwysing na die redakteurs en/of skrywers daarvan (par. 5), terwyl daar na Neethling en Potgieter se standaardwerk verwys word deur slegs die naam van Visser, ’n mede-outeur tot die vyfde uitgawe daarvan (hy is in 2007 oorlede), in textu te vermeld, en slegs die uitgawe, sonder datum, en die name van die oorspronklike drie skrywers (as deel van die boektitel na Visser se oorlye) in ’n voetnoot (vn. 2) vermeld word (par. 6).

Verder val dit uiters vreemd op dat ’n aansienlike gedeelte van die hof se uitspraak uit direkte aanhalings uit handboeke bestaan. Nie minder nie as drie bladsye (ble. 4–6; par. 5) van die 12 bladsye wat tegnies as ratio decidendi kwalifiseer, is met sekere weglatings oorgeneem uit Loubser en Midgley se studentehandboek (2017:376–80) (deur die redakteurs bestempel as “intended to be a first reference work” – sien die “Preface” daarvan), terwyl een en ’n halwe bladsy (ble. 7–8) oorgeneem is uit Neethling en Potgieter se standaardwerk (2015:382–84, met sekere weglatings). Die “geleende” gedeelte van die ratio decidendi maak dus nie minder nie as 37,5% daarvan uit. (Indien die latere ellelange aanhaling uit Green v Naidoo 2007 6 SA 372 (W) par. 32 – sien par. 10.3 – in aanmerking geneem word, styg hierdie persentasie tot 45,3%.)Dit is die eerste keer dat ek in ’n Hoë Hof-uitspraak so ’n blatante voorbeeld van “knip-en-plak” teëkom. Dit skep beslis die indruk van oorhaastige werk. Verder moet mens deurentyd in gedagte hou dat handboeke glad nie as primêre regsbronne erkenning in ons howe geniet nie; hulle kan hoogstens ter opsporing van die primêre bronne aangewend word (vgl. Scott 2013:244–50).

3.2 Probleme rakende die pleitstukke

In die lig van die goedgevestigde materiële regsreëls wat die aanspreeklikheidsvereistes vir die actio de pauperie beheers, kom dit uiters vreemd voor dat die regsverteenwoordigers van die partye tot die volgende vergelyk gekom het betreffende die aangeleenthede waaroor die hof uitsluitsel moet gee:

1.1 The legal question to be determined by the above Honourable Court is whether the minor “Reece” was doli incapax (doli et culpae incapax) at the date of the dog attack on him and whether the Defendant, as the owner of the Bull Mastiff crossbreed dog, is liable as owner for the injuries caused by his dog to the Plaintiff’s son, Reece, an infans at the time;

1.2 if it is found that Reece was doli incapax (doli et culpae incapax) and Defendant liable as owner of the dog, then judgment be entered in favour of Plaintiff in respect of the merits of the claim and that the issue of quantum will stand over for determination at another date. (Par. 2)

Hierdie uiteensetting is allermins ’n toonbeeld van helderheid. In die eerste paragraaf word die kwessie van vasstelling van die kind se moontlike ontoerekeningsvatbaarheid voorop gestel en dan in dieselfde sin gekoppel aan die vraag of die verweerder as honde-eienaar aanspreeklik is vir die nadeel wat sy hond veroorsaak het. Laasvermelde deel van die sin is in werklikheid sinloos: die eiseres sou tog geen eis ingestel het indien sy nie die verweerder aanspreeklik wou hou nie! Dit is fundamenteel waaroor die saak (enige saak) handel. Ek vermoed dat die gedagte wat die partye waarskynlik wou uitdruk, was dat die hof moes vasstel of daar aan die aanspreeklikheidsvereistes vir die actio de pauperie voldoen is (waarvoor die bewyslas op die eiser rus), wat prima facie op aanspreeklikheid sou dui. Die wyse waarop die tweede paragraaf saamgestel is, versterk hierdie vermoede, want soos dit letterlik daar staan, is dit ook sinloos: indien die verweerder aanspreeklik bevind sou word, is dit irrelevant of die kind doli capax of incapax was! My voorgestelde uitleg sou inderdaad verduidelik waarom die tweede paragraaf met ’n verwysing na die moontlike ontoerekeningsvatbaarheid van Reece begin, naamlik dat die bewyslas vir die verweer van toerekeningsvatbaarheid aan die kind se kant op die verweerder gerus het (waarmee ek hoegenaamd nie my instemming wil betuig met die siening dat sodanige verweer in ons reg hoegenaamd in konteks van hierdie aksie bestaan nie). ’n Verdere gevolg van my uitleg is dat die verwysing na die kwessie van die kind se moontlike ontoerekeningsvatbaarheid aan die begin van die eerste paragraaf voortydig en dus onnodig is. Die verloop van die uitspraak lewer bewys daarvan dat regter Lowe se gedagterigting waarskynlik my voorgestelde uitleg gevolg het, aangesien hy eerstens ’n ondersoek geloods het na die vraag of daar aan die contra naturam sui generis­-vereiste voldoen is, opgevolg deur sy bevinding dat Reece ontoerekeningsvatbaar was en die verweerder bygevolg aanspreeklik is. Regter Lowe se ellelange aanhaling uit Loubser en Midgley se handboek (sien my opmerking onder par. 3.1 hier bo) steun ook hierdie uitleg: Daardie outeurs behandel ook eers die aanspreeklikheidsvereistes waarvoor die bewyslas op die eiser rus onder die opskrif “Elements of the action” (Loubser en Midgley 2017:378), waarna hulle onder die opskrif “Defences” (2017:379) nie minder nie as ses verwere vermeld. (Dit val dadelik op dat enige verwysing na die slagoffer se moontlike ontoerekeningsvatbaarheid nêrens in daardie handboek, of die aangehaalde gedeelte van Neethling en Potgieter se werk, waaruit ’n lang aanhaling (2015:392–4 – sien opmerking onder par. 3.1 hier bo) geneem is, te berde gebring word nie.)

Wat die hof se aanwending van die terminologie betref, dien daarop gelet te word dat dit streng gesproke verkeerd is om die Latynse term doli incapax as versamelterm vir doli et culpae incapax aan te wend. Die korrekte versamelterm is culpae incapax, omdat die selfstandige naamwoord culpa ’n wye en enge betekenis het: in enge sin verwys dit na nalatigheid, terwyl die wye betekenis daarvan (waarna die hof kennelik verwys) sowel opset as nalatigheid insluit (Hiemstra en Gonin 1986, s.v., culpa).

Die hof se uiteindelike beslissing is uiteraard beïnvloed deur die wyse waarop die eiseres en verweerder se regsverteenwoordigers hul kliënte se saak voorgedra het. Soos later sal blyk, het die aanvanklike dwaling oor fundamentele aspekte waaroor die hof tot ’n beslissing moes geraak, hom uiteindelik gewreek.

3.3 Beslissing rakende die contra naturam sui generis-vereiste

Soos reeds (par. 1) aangedui, het die hof hom eerstens bemoei met die vraag of die hond contra naturam sui generis opgetree het. Die wyse waarop die hof (par. 5) uit Loubser en Midgley se werk aangehaal het, laat nie werklik blyk waarop regter Lowe hom spesifiek toegespits het nie. Soos vermeld, het hy sekere gedeeltes van die handboek uitgelaat, en daaruit kan mens moontlik probeer aflei dat hy die behoue gedeeltes wou beklemtoon, byvoorbeeld wat die verwere betref, dat die eiser se verwytbare optrede asook die feit dat die beseerde onregmatig op die perseel waar hy of sy beseer is, aanwesig was. Die hof het selfs so ver gegaan om Loubser en Midgley se opsomming van Fourie v Naranjo 2008 1 SA 192 (K) aan te haal (2017:463–4), ofskoon die feite in daardie saak nie naastenby met die feite van die huidige geval ooreenstem nie. Die hof se verwysing (par. 6) na sekere gedeeltes van Neethling en Potgieter se werk, met inbegrip van ’n bepaalde voetnoot daarvan (waaroor later), dien blykbaar ook as ’n soort inleiding waarin en agtergrond waarteen die breë beginsels van aanspreeklikheid ingevolge die actio de pauperie uiteengesit word.

Uiteindelik word daar dan tog tot ’n punt gekom wanneer regter Lowe die kwessies aanstip waaraan hy spesifiek aandag gaan gee:

The above brings into play the defences of culpable and provocative conduct referred to in the authorities above, regardless that the child was culpae incapax, and the requirement that the child must have been lawfully (a legal right to be there alternatively having a lawful purpose) on the boundary wall for liability to ensue. In this regard and in terms of the Child Justice Act 75 of 2008 (sections 7 and 11) a child 9 years of age is irrebuttably presumed to be doli incapax, and therefore, as an example, is not accountable for trespass. (Par. 8)

Hy gaan dan onmiddellik oor tot die beoordeling van moontlike provokatiewe optrede aan Reece se kant wat, indien dit aanwesig sou gewees het, daarop sou dui dat die hond nie uit innerlike boosaardigheid en derhalwe nie contra naturam sui generis sou opgetree het nie. Ongelukkig verklaar die hof dat die verweerder moet bewys dat “Reece’s behaviour constituted provocation in the sense required (substantial negligence or imprudence) causing the animal not to act contra naturam” (par. 10.3). Die algemene beroep op Lever v Purdy 1993 3 SA 17 (A) as gesag is onvanpas, aangesien daardie saak hoegenaamd geen gesag bied vir die standpunt dat die provokerende persoon toerekeningsvatbaar (’n noodwendige voorvereiste vir “substantial negligence or imprudence”) moet wees nie; dit stel bloot die normale vereiste dat die bewyslas in die geval van ’n verweer van provokasie op die verweerder rus.

Dit is ten ene male onwaar dat ons reg vereis dat die persoon wat die hond provokeer, onder alle omstandighede toerekeningsvatbaar moet wees. Die hof verwar hier die verwere van provokasie met bydraende skuld aan die eiser se kant. Wat uiters vreemd opval, is dat regter Lowe vroeër in die loop van sy lang aanhaling (par. 6) uit Neethling en Potgieter se handboek ook die inhoud van voetnoot 44 (Neethling en Potgieter 2015:383) aangehaal het, waar daardie skrywers gesag verskaf vir hul stelling dat skuldige of provokatiewe optrede aan die kant van die benadeelde ’n absolute verweer is. Wat die regter egter kennelik uit die oog verloor het, is dat sy beroep op die inhoud van daardie voetnoot juis gesag is vir die stelling dat toerekeningsvatbaarheid van die benadeelde geen rol te speel het in hierdie konteks nie. (Met ’n beroep op Green v Naidoo 378–9 verklaar Neethling en Potgieter t.a.p.: “This conduct need not necessarily be accompanied by fault. Therefore even the conduct of a child younger than 10 years (who is accordingly culpae et doli incapax …) can provoke a dog sufficiently that it does not act contra naturam sui generis if it bites the child.) Op raaiselagtige wyse het regter Lowe, direk nadat hy hierdie woorde aangehaal het (par. 6 in fin.), na “Footnote 14” (sonder vermelding van die betrokke bladsy) verwys, waarmee hy oënskynlik ’n kwalifikasie aan Neethling en Potgieter se stelling wou heg. ’n Gedeelte van die bewoording van die geheimsinnige voetnoot lui soos volg: “The law requires that the person concerned must at least have had the mental and intellectual capacity to comprehend and avoid the danger in a particular situation.” By nabetragting blyk dit dat die vermelde voetnoot op bladsy 131 voorkom, waar die skrywers in algemene terme die betekenis van toerekeningsvatbaarheid, as voorvereiste vir ’n skuldverwyt, behandel. Hierdie stelling is niks meer nie as ’n weergawe van die eerste vereiste vir ’n bevinding van toerekeningsvatbaarheid; dit is allermins gesag vir enige stelling dat provokatiewe optrede wat ’n dier tot aanval aanstig, negeer behoort te word indien dit sou blyk dat die aanstigter ontoerekeningsvatbaar sou wees. Indien regter Lowe sy verwysing na “provocation in the sense required (substantial negligence or imprudence)” met verwysing na die inhoud van die aangehaalde voetnoot 14 wou motiveer, het hy in die lig van bestaande regspraak klaaglik misluk. Afgesien van die feit dat die aangehaalde passasie uit Neethling en Potgieter se werk direk teenstrydig met die hof se siening is, het regter Satchwell in haar uitspraak in Green v Naidoo 378H–379C soos volg gereageer op die eiser se betoog dat ’n ontoerekeningsvatbare kind van vier jaar nie daartoe in staat is om ’n daad van provokasie te pleeg nie (in daardie geval het die dogtertjie ’n rofie van ’n hond se neus afgetrek terwyl hy aan die eet was):

First, it is my understanding that C, as a child aged four, cannot be held liable in law for an act she may have performed but it does not mean that the act was not performed. There are no legal consequences for C since it is not sought and no one is able to seek that she be classified a “wrongdoer”. However, there may still be factual consequences for other actors. Second, the enquiry which I must perform is directed at ascertaining the conduct expected of a reasonable dog acting in accordance with its nature when faced with such a situation. It does not help the enquiry to wish away or ignore the very situation into which one is enquiring. Third, I am concerned that this proposition would require that a dog should be in a position to distinguish whether or not his assailant is doli or culpa (sic) capax or incapax. Fourth, I know of no authority that requires the “external force … onerous to dogs” to be a doli or culpa (sic) capax human.

’n Sterker aanduiding van die irrelevansie van die aanstigter se toerekeningsvatbaarheid of ontoerekeningsvatbaarheid met betrekking tot die provokatiewe gedrag is nouliks te bedink. Hierdie denkrigting sluit ook goed aan by die idee dat die contra naturam sui generis-vereiste kunsmatig is omdat dit as ’t ware ’n verwytbare gesindheid aan diere toedig asof hulle gelykstaande is aan mense en verder dat die verskillende interpretasies daarvan deur die howe tot onsekerheid aanleiding gee (sien bv. Van der Merwe 1970:289–91; Van der Merwe 2003:593; Van der Merwe en Rabie 2014:325; en vgl. Zimmermann 1990:115–6). Daar kan akkoord gegaan word met Van der Merwe (2011:640–1) se voorstel dat die contra naturam sui generis-vereiste vervang behoort te word deur ’n vereiste dat die huisdier die nadeel uit eie beweging veroorsaak het en nie omdat dit deur ’n bepaalde soort verwytbaarheid getref word nie.

Nog meer onbegryplik is die stelling van regter Lowe, na ’n lang aanhaling (byna ’n hele bladsy van sy uitspraak) uit die Green-saak, waarin hy toegee dat hy die gesag waarna hy verwys het, moet toepas, maar dit dan bloot nie doen nie (par. 10.4). In sy volgende sin herhaal hy dan gewoon slegs die goedgevestigde reël dat die “redelike hond”-toets toegepas moet word, en nie die toets van die bepaalde ras waartoe die hond wat nadeel veroorsaak het, behoort nie. (Geen gesag word verskaf nie, maar sien in die besonder Da Silva v Otto 541I–543A; vgl. verder die Loriza Brahman-uitspraak 485H–486A.) Dit gee hom dan die geleentheid om op die feite te beslis dat “there is nothing to indicate that this behaviour (die feit dat die kind op die muur gesit het) constituted any particular external stimuli (sic) which would have indicated that the dog did not act contra naturam” (par. 10.5), en dat die hond se optrede derhalwe aan die vereistes van die contra naturam sui generis-vereiste voldoen (parr. 10.6–10.7). Terugskouend beteken hierdie bevinding dat die ganse uiteensetting oor die kind se ontoerekeningsvatbaarheid dus oorbodig was!

Ofskoon die kwessie van toerekeningsvatbaarheid ongeregverdig by die beslegting van hierdie saak bygesleep is, dien daar egter in die verbygaan op ’n foutiewe aanname deur die hof gewys te word. Die 10-jaar-ouderdomsgrens wat ons reg ingevolge artikels 7 en 11 van die Child Justice Act75 van 2008 stel vir die onweerlegbare vermoede van kinders, geld slegs wat die strafreg betref. In die privaatreg geld die gemeenregtelike reëling nog steeds dat kinders onder sewe jaar onweerlegbaar geag word ontoerekeningsvatbaar te wees, terwyl daar ’n weerlegbare vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid vir kinders tussen 7 en 14 jaar geld (Loubser en Midgley 2017:105; Boezaart 2017:76; Jansen en Neethling 2017:479). (Neethling en Potgieter 2015:137–8 se uiteensetting berus op die verkeerde veronderstelling dat die Child Justice Actop deliktuele aanspreeklikheid van toepassing is, maar in die lig van bovermelde gesamentlike publikasie van Jansen en Neethling kan mens verwag dat die ware posisie beslis in die volgende uitgawe van hul hoog-aangeskrewe handboek weerspieël sal word.) Dit is belangrik dat duidelikheid oor hierdie aspek verkry word, aangesien hierdie ’n beslissing van die Hoë Hof is wat ingevolge die presedenteleer ten minste in die Oos-Kaap as belangrike rigtingwyser geld, en veral wat die laer howe betref ’n veel wyer invloed kan uitoefen.

3.4 Beslissing rakende die verweer van onregmatige aanwesigheid

Deur die loop van die uitspraak word daar telkens verwys na die verweer dat die benadeelde of sy of haar beskadigde eiendom onregmatig aanwesig was waar die verweerder se dier die nadeel veroorsaak het (oorsigtelik in parr. 5 en 6; in besonderhede in par. 11). Ofskoon hierdie verweer nie in die Romeinse of Romeins-Hollandse reg erken is nie, voer hoofregter De Villiers dit in sy uitspraak in Drummond v Searle (1979) 9 Buch 8 9 in die Suid-Afrikaanse reg in omdat dit na sy oordeel op die basis van gesonde verstand gemotiveer kan word. Nieteenstaande sporadiese kritiek daarteen (sien bv. Van der Merwe 1970:280–3, 1968:387–8 en 1980:219–20) geld hierdie verweer sedertdien ontwyfelbaar in ons reg (sien veral die regspraak aangehaal deur Van der Merwe en Rabie 2014:333 vn. 2). In die regspraak is die enigste blywende onsekerheid rakende hierdie verweer geleë in die vraag of die benadeelde se regmatige aanwesigheid afhanklik is van ’n regmatige doel (“lawful purpose”), dan wel van ’n reg (“legal right”) om aanwesig te wees. (Vir die regmatige doel-benadering sien bv. Le Roux v Fick (1879) 9 Buch 29 42; Fourie v Naranjo 201C; en Neethling en Potgieter 2015:394 vn. 50. Wat die “legal right”-benadering betref, sien bv. O’Callaghan v Chaplin 1927 AD 310, 331; Vieira v Van Rensburg 1953 3 SA 647 (T) 650H–651D; Fourie v Naranjo 201C; en Neethling en Potgieter 2015:394 vn. 51.) Neethling en Potgieter se voorkeur vir die “legal right”-benadering skyn die logiese te wees, “aangesien daar tog nie na die ‘purpose’ van ’n saak as lewelose objek gevra kan word nie” (2015:394). Hierdie onsekerheid speel luidens regter Lowe in die onderhawige saak egter geen rol nie, “as Reece was clearly not on the wall by invitation or with the consent of Defendant, nor did he have a lawful purpose therefore, to the extent that he was in fact on Defendant’s property” (par. 11.3).

In hierdie gedeelte van die uitspraak stel die hof alles in die werk om die fundamentele aspek – “the (real) question” – wat met hierdie verweer verband hou, te identifiseer. Die uiteinde van hierdie proses was egter allermins geslaagd, siende dat nie minder nie as drie kwessies geïdentifiseer is, wat allermins rym met die voorneme om die enkele ware regsvraag te vind. Die volgende drie aanhalings is hier toepaslik: (i) “The real question it seems to me is to what extent a child below ten years of age, perched on top of a boundary wall separating two properties, can be said to have been unlawfully on Defendant’s property such as to raise a defence of unlawful presence” (par. 11.1); (ii) “The real question it seems to me is to what extent a child perched on top of a boundary wall separating two properties can be said to have been on Defendant’s property at all, such as to raise a defence of unlawful presence” (par. 11.4); (iii) “The question is whether the child was lawfully present at the place where the attack occurred, that being where he sat on the wall bordering the premises of Defendant and a third party” (par. 11.5). Dit behoef geen betoog nie dat (i) en (ii) verskillende vrae behels: In (i) word na die moontlike onregmatigheid van die kind se aanwesigheid verwys, terwyl (ii) handel oor die vraag of Reece hoegenaamd aanwesig was. Die inhoud van (iii) stem fundamenteel met dié van (i) ooreen, maar verskil in formulering deurdat daar in (i) na die kind se moontlike onregmatige aanwesigheid verwys word, terwyl daar in (iii) na sy moontlike regmatige aanwesigheid verwys word.

Die saak word verder gekompliseer deur die hof se stelling dat dit allermins uit die ooreengekome feitestel blyk dat Reece sonder die derde party (wie se eiendom aan die ander kant van die muur geleë was) se toestemming op die muur was (par. 11.5). Die hof het vervolgens plotseling beslis dat dit uitermate tegnies en inderdaad verkeerd sou wees om tot die gevolgtrekking te geraak dat Reece se aanwesigheid op die muur onregmatig was, omdat daar by ontstentenis van enige bewys tot die teendeel aanvaar kan word dat die buurman (die derde party, aan die ander kant van die muur) wel toestemming aan die kind gegee het om die muur te beklim (par. 11.6). Die relevansie hiervan is allermins duidelik, gesien die feit dat die tersaaklike verweer handel oor die onregmatige aanwesigheid op die verweerder se eiendom. Dit sou inderdaad merkwaardig wees indien ’n persoon sonder die toestemming van die eienaar van ’n grondstuk op ’n grensmuur sou kon sit, met sy of haar bene wat aan die eienaar se kant afhang, sonder om privaatregtelik (en selfs strafregtelik) onregmatig teenoor die grondeienaar op te tree. Soos egter uit die volgende paragraaf blyk, het die feit dat Reece onder die ouderdom van tien jaar was, waarskynlik in regter Lowe se gemoed vasgesteek en uiteindelik sy finale beslissing beïnvloed.

Dat die hof vasbeslote was om die verweerder aanspreeklik te hou, blyk glashelder uit die bysleep van die ontoerekeningsvatbaarheidsargument wat so ’n oorheersende rol in konteks van die contra naturam sui generis-vereiste gespeel het (sien par. 3.3 hier bo). Regter Lowe druk hom soos volg in hierdie verband uit:

In any event and even if I am incorrect in respect of the above, lawful presence cannot be divorced from a minor below 10 years of age being doli et culpae incapax. Not only could Reece not exhibit fault or culpable action, let alone criminal conduct, but he also could not commit the criminal act of trespass. (Par. 11.7)

Hieruit wil dit voorkom of regter Lowe ten eerste toerekeningsvatbaarheid as voorvereiste vir die benadeelde se onregmatige optrede vereis, en verder dat die vereiste onregmatige optrede (aanwesigheid) gelykgestel word aan die misdaad van betreding (“oortreding” indien die bewoording van die Wet op Oortreding 6 van 1959 in ag geneem word). Daar bestaan in ons reg hoegenaamd geen gesag vir sodanige benadering nie.

In al die sake waarin ons howe hulle oor hierdie verweer uitgelaat het, word bloot vermeld dat die benadeelde onregmatig op die perseel waar benadeling geskied het, aanwesig moet gewees het. In al daardie gevalle het die eisers privaatregtelik gelitigeer en mens kan dus geredelik aanvaar dat die verwysings na onregmatige teenwoordigheid (“unlawful presence”) op privaatregtelike onregmatigheid slaan. Sonder om aandag te skenk aan die nuwe koers wat ons howe sedert die beslissing van Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v Advertisings Standards Authority SA 2006 1 SA 461 (HHA) ingeslaan het, waarin daar beslis is dat onregmatigheid (ook) beskou kan word as die redelikheid om ’n verweerder aanspreeklik te stel (sien Neethling en Potgieter 2015:83–90 vir ’n kritiese evaluering), kan steeds met voldoende sekerheid verklaar word dat onregmatigheid grondliggend daarin geleë is dat ’n dader ’n ander se regsbeskermde belang op normskendige, oftewel objektief onredelike wyse (waar daar geen regverdiging daarvoor bestaan nie) aantas (waar die grondslag van enige norm in hierdie verband die regsoortuiging van die gemeenskap (die boni mores) is. (Sien in die algemeen Neethling en Potgieter 2015:35–60; Loubser en Midgley 2017:177–202; en Van der Walt en Midgley 2016:110–3, 117–26, 133–44.) Dit behoef geen betoog nie dat ’n ontoerekeningsvatbare persoon se handeling wel ’n ander se belange op onredelike wyse kan skend, soos waar ’n kind soos Reece ’n ander se ruit stukkend gooi, sy of haar grond betree, of hom of haar met ’n skerp voorwerp steek. ’n Onregmatige handeling op sigself staande verteenwoordig maar twee van die vyf delikselemente; skuld, kousaliteit en skade moet nog bykom om dit as onregmatige daad (delik) te laat kwalifiseer. Verder is dit insiggewend dat ons howe al by herhaling daarop gewys het dat skuld geen rol te speel het by die bepaling van onregmatigheid nie (vgl. bv. Minister of Law and Order v Kadir 1995 1 SA 303 (A) 320B–C; Za v Smith 2015 4 SA 574 (HHA) 584F–585D; en Stedall v Aspeling 2018 2 SA 75 (HHA) 79I–80F). Die onderhawige geval bied ’n skoolvoorbeeld van waar die afwesigheid van skuld bepalend geag word vir die afwesigheid van onregmatigheid.

Dit wil selfs voorkom of regter Lowe die bestaande reg rakende hierdie verweer uitgelê het as sou die eiser moet bewys dat die verweerder die misdaad van betreding gepleeg het. Die regter se vermelding van die feit dat Reece nie die verweerder se toestemming gehad het om op die muur te wees nie, gekoppel met die onlogiese gevolgtrekking dat dit nie op onregmatige optrede aan die kind se kant dui nie (par. 11.6), skep die vermoede dat hy sy bevinding gemaak het teen die agtergrond van die bewoording van artikel 1 van die Wet op Oortreding 6 van 1959, wat bepaal dat iemand wat sonder toestemming van die wettige okkupeerder of eienaar van grond of ’n gebou of deel van ’n gebou sodanige perseel betree of daarop aanwesig is, aan ’n misdryf skuldig is (Snyman 2012:584–7). Daar dien egter vermeld te word dat Reece se handeling selfs ingevolge die strafreg as onregmatig beskou sou kon word, aangesien die strafregtelike toets vir onregmatigheid, net soos dié van die deliktereg, suiwer objektief is en ’n handeling wat aan die misdaadomskrywing voldoen, slegs deur die aanwesigheid van ’n regverdigingsgrond as regmatig tipeer kan word (De Wet en Swanepoel 1985:69; Visser, Vorster en Maré 1990:179–80).

Op die keper beskou sou die effek van hierdie uitspraak, indien dit korrek sou wees, katastrofiese gevolge kon inhou vir die eienaars van huisdiere wat nadeel aan ontoerekeningsvatbare betreders op hul eiendom veroorsaak: benewens ’n kind onder sewe jaar (of onder 14 indien die verweerder nie die vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid kan weerlê nie), sou die hopeloos dronke, geesteskranke, of rasend woedende betreder (bv. deur die grondeienaar se optrede uitgelok) wat byvoorbeeld deur die eienaar se kwaai waghond karnuffel word, nie met die verweer van onregmatige teenwoordigheid op die eienaar se perseel getroef kon word indien die hof van oordeel sou wees dat die waghond se optrede nie aan dié van die redelike hond voldoen nie. Hierdie benadering kan mens verwag indien daar geen provokasie van die kant van die betreder teenoor die dier was nie. Dit blyk derhalwe duidelik dat die onderhawige uitspraak onder gepaste omstandighede die eienaar van die huisdier ’n uiters belangrike verweer ontsê: dit is duidelik soos daglig dat dit die posisie van die eienaars van veral sekere huisdiere, soos waghonde, beduidend verswak het.

Dit is insiggewend dat Van der Merwe reeds in sy doktorale proefskrif kritiek uitgespreek het teen die verweer van onregmatige teenwoordigheid (Van der Merwe 1970:279–83; sien verder 1968:387–8; 1980:221), eerstens omdat dit nie in die Romeinse en Romeins-Hollandse reg as sodanig erken is nie en tweedens omdat behoud van die verweer teenstrydig sou wees met die skuldlose karakter van aanspreeklikheid ingevolge die actio de pauperie: “Myns insiens is hierdie verweer slegs ’n terugkeer na die skuldgrondslag. Die onderliggende gedagtegang is dat die redelike eienaar van die dier slegs benadeling van regmatige besoekers deur sy diere kan voorsien” (Van der Merwe 1970:282). Van der Merwe slaan die bal hier mis: hoofregter De Villiers se mening dat mens se gesonde verstand as voldoende basis vir die erkenning daarvan dien – veral aangesien daar geen teenstrydige menings deur ons ou skrywers op hierdie punt uitgespreek is nie – is ten minste net so geldig, indien nie meer oortuigend nie (sien Drummond v Searle 9). Daar kan naamlik objektief geredeneer word dat die skuldlose aanspreeklikheid weens nadeel wat deur ’n huisdier veroorsaak is, op billike wyse getemper word deur die vereiste dat die benadeelde of sy of haar eiendom regmatig op die perseel waar nadeel veroorsaak is, aanwesig moes wees. Die feite in die onderhawige saak bied juis ’n goeie voorbeeld hiervan. Die verweerder was ’n nagwerker wat uit noodsaak bedags moes slaap. Daar bestaan derhalwe regverdiging vir die feit dat hy sy goed-omheinde eiendom kon beskerm deur ’n waghond aan te hou. Dit kom uitermate onbillik voor om hom nou aanspreeklik te hou vir die beserings wat sy hond aan Reece veroorsaak het.

4. Gevolgtrekking

Hierdie uitspraak bied ’n goeie voorbeeld van hoe die gevestigde reëls wat die moderne actio de pauperie in die Suid-Afrikaanse reg beheers, nie toegepas moet word nie. Soos reeds aangedui, is die oorsaak van die probleme grondliggend te vinde in die wyse waarop die partye hul pleitstukke voorberei het (sien par. 3.2); dit het die hof aanleiding daartoe gegee het om Reece se ontoerekeningsvatbaarheid aan te wend om ongeregverdigde bevindings ten gunste van die eiser te maak wat sowel die aanspreeklikheidsvereiste van contra naturam sui generis-optrede deur die hond (sien par. 3.3) as die verweer van onregmatige teenwoordigheid van die eiser op die verweerder se eiendom (sien par. 3.4) betref. Dit is onrusbarend dat hierdie saak wye mediadekking geniet het waarin die feit dat die ontoerekeningsvatbaarheid van die beseerde kind as aanspreeklikheidsuitsluitingsfaktor gedien het, beklemtoon is (sien bv. Legal Brief, 4 Julie 2018). In geen van die mediaberigte was daar ’n sweem van kritiek teen die uitspraak nie, en mens kry die indruk dat regter Lowe se bevindings algemene goedkeuring weggedra het.

Die gevaar bestaan dat die verkeerde rigting wat in hierdie uitspraak ingeslaan is, veld kan wen, veral wanneer laer howe (en die Oos-Kaapse Hoë Hof) in die toekoms met sake van hierdie aard gekonfronteer sou word. Dit sou beslis ’n genade wees indien dit heel spoedig in die doofpot sou verdwyn, hopelik as gevolg van ’n latere uitspraak waarin die foutiewe aanwending van die eenvoudige beginsels van die actio de pauperie uitgewys sal word. Mens kan maar net hoop dat die uitspraak nie sy pad na die Suid-Afrikaanse Hofverslae of die All South African Law Reports sal vind, waaruit dit wyer bekendheid en hoër status sal verkry nie.

My finale wens rakende hierdie saak word akkuraat vervat in die volksdigter C. Louis Leipoldt se woorde waarmee hy sy tragikomiese gediggie “Boggom en Voertsek” soos volg afsluit:

Daar’s niks as die storie om oor te erwe,
En niks om daaruit te trek.

Bibliografie

Boezaart, T. 2017. Toerekeningsvatbaarheid van kinders in die Suid-Afrikaanse reg. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 5:68–81.

De Wet, J.C. en H.L. Swanepoel. 1985. Die Suid-Afrikaanse strafreg. 4de uitgawe. Durban: Butterworths.

Hiemstra, V.G. en H.L. Gonin. 1986. Drietalige regswoordeboek / Trilingual legal dictionary. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Jansen, R.-M. en J. Neethling. 2017. Delictual capacity and (contributory) negligence of minors. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 80(3):474–82.

Legal brief. https://www.pressreader.com/south-africa/pretoria-news/20180702/281522226832719 (20 Augustus 2018 geraadpleeg).

—. https://af-za.facebook.com/permalink.php?story_fbis=984162568425750&id (26 September 2018 geraadpleeg).

Loubser, M. en R. Midgley (reds.). 2017. The law of delict in South Africa. 3de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

McKerron, R.G. 1971. The law of delict. 7de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2015. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Scott, T.J. 2008. Vita perit, labor non peritur – liber memorialis PJ Visser. Durban: LexisNexis.

—. 2013. A growing trend in source application by our courts illustrated by a recent judgment on right of way. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 76(2):239–51.

—. 2018. The actio de feris – phoenix from the ashes, or vain chimera? Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 81(3):510–27.

Snyman, C.R. 2006. Strafreg. 5de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Van der Merwe, C.G. 1970. Skuldlose aanspreeklikheid vir skade veroorsaak deur diere. LLD-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

—. 1968. Workmen’s Compensation Commissioner v R.E.F. Kaiser. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 31(4):385.

—. 1980. Vermaak v Khoza 1979 1 SA 578 (N). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 43(2):217–21.

—. 2003. Die Hoogste Hof van Appèl bevestig die bestaansreg van die actio de pauperie. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:590–4.

—. 2011. Remnants of blameworthiness in the actio de pauperie. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 74(4):633–43.

Van der Merwe, C.G. en M.A. Rabie. 2014. “Animals” in The Law of South Africa. Vol. 1. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Van der Merwe, N.J. en P.J.J. Olivier. 1989. Die onregmatige daad in die Suid-Afrikaanse Reg. 6de uitgawe. Pretoria: J.P. van der Walt.

Van der Walt, J.C. en J.R. Midgley. 2016. “Delict” in The Law of South Africa. Vol. 15. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Visser, P.J., J.P. Vorster en M.C. Maré. 1990. General principles of criminal law through the cases. 3de uitgawe. Durban: Butterworths.

Zimmermann, R. 1990. The law of obligations – Roman foundations of the civil tradition. Kaapstad: Juta.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Vonnisbespreking: Waaksame waghonde en waagmoedige kinders – ’n wanklank uit die Oos-Kaap appeared first on LitNet.

Opsomming

Die inligtingsera het bykans elke aspek van die menslike leefwêreld ingrypend verander, insluitend konflik en die intelligensiebedryf. Oopbronintelligensie (Open Source Intelligence of Osint) het belangriker geword en in 2012 argumenteer Omand, Bartlett en Miller dat die opkoms van sosiale media die skep van ’n nuwe intelligensiedissipline, Sosiale-media-intelligensie (Social Media Intelligence of Socmint), noodsaak. Regerings en substaatrolspelers maak toenemend gebruik van sosiale media om hul boodskap uit te dra en hul bewegings te koördineer, soos byvoorbeeld gesien tydens die Arabiese Lente- en die Occupy Wall Street-bewegings. Intelligensiedienste het wêreldwyd projekte van stapel gestuur om Socmint te gebruik om meer oor sulke bewegings te wete te kom, en dit teen die agtergrond van sogenaamde grootdata.

Die onderhawige ondersoek bespreek die gebruik van Socmint vir gemeenskapsveiligheidsdoeleindes by Orania, veral teen die agtergrond van die huidige Suid-Afrikaanse politieke opset, waar die Afrikaner toenemend geteiken word en die bedreiging van massaprotesaksies ’n werklikheid geword het.

Trefwoorde: Afrikaans; Afrikaner; grootdata; intelligensie; Orania; Osint; politieke optrede; protes; Socmint; sosiale media; sosiale-netwerk-ontleding; Twitter

Abstract

Socmint: The monitoring of social media for community safety purposes within a big data framework in South Africa with specific reference to Orania

The information explosion that has taken place since the 1990s has changed almost every aspect of society, including conflict and the intelligence environment. Social media platforms, websites and blogs are increasingly used to convey movements' messages and for communication purposes, which means that information about these movements’ nature and activities has become more accessible to those who have the ability to gather the information and to analyse it. Twitter, for example, is used by the Islamic State of Iraq and Syria (also known as the Islamic State of Iraq and Al-Sham, currently known as Daesh) (ISIS) and by Al-Qaeda's affiliate, Al-Shabaab. By 1999, almost every known terrorist group had a presence on the internet and during the 2011 Egyptian Revolution 32 000 new groups and 14 000 new pages were created on Facebook from within Egypt. Significant mass demonstrations where Twitter played an important role include the civil unrest in Moldova in 2009, the Iranian election protests of 2009–2010, the Tunisian Revolution of 2010–2011, the Egyptian Revolution in 2011 and the Occupy Wall Street (OWS) protest, which took place in the autumn of 2011 in cities around the world. Locally, a lot of conversations around recent movements such as #RhodesMustFall and #FeesMustFall also took place on social media and especially on Twitter.

Because information became more accessible, Open Source Intelligence (Osint) has become increasingly important. For example, the CIA Bin Laden unit claimed that 90% of what they needed was open source intelligence, while W.M. Nolte, former deputy assistant director of the CIA, argued in 2005 that 95–98% of all information provided by US intelligence services is open source intelligence.

The discipline of Osint has also recently been extended to include Social Media Intelligence (Socmint). Socmint is used by overseas intelligence services, for example by the United Kingdom's Ministry of Defence (UK MOD) and the US Federal Bureau of Investigation (FBI). Since Socmint involves the collection and analysis of information that exists in the public domain, it is usually seen as an extension of Osint, although it can be argued that Socmint requires additional skills and can be seen as a separate but closely related discipline. Osint usually involves the targeting of a particular entity – either a person or organisation – after which information about that entity is obtained from open sources. In contrast, the large data sets and statistical analyses, machine learning, artificial intelligence and the like that involve Socmint investigations require more specialised skills and equipment.

Socmint is located not only within the field of Osint and the information explosion, but also within the big data paradigm. Big data has impacted businesses, governments and security globally, with applications as diverse as election campaigns, marketing campaigns and anti-terrorism operations. Big data is usually defined in terms of v's: volume, variety, velocity, value and veracity, where volume refers to the large size of datasets, variety refers to the diverse nature of datasets (structured, semi-structured and unstructured), velocity to the speed at which data is generated and analysed, value to its use and veracity to the trustworthiness of the data.

The current article discusses Socmint against the background of big data with specific reference to how it can be applied to enhance community safety in Orania. It discusses how large amounts of unstructured data are collected from Twitter and analysed in a real-time manner, inter alia regarding the number of tweets per day and per person, the extraction of themes and organisations mentioned, the identification of language for filtering out irrelevant tweets, the identification of sentiment and magnitude, and the extracting of hashtags as well as user names. In the analysis, use is made of Natural Language Processing (NLP), regular expressions, cloud computing and data visualisation, including geolocated data. The identification of important users and hashtags is also discussed using network theory, with specific reference to using centrality measures such as PageRank, Eigenvector centrality, in- and out-degree centrality, betweenness centrality and the like, and using network theory to extract the relevant component of Twitter conversations.

In addition, important tweets and days are highlighted and it is indicated that Orania is mentioned more often when discussing matters that affect the Afrikaner: farm attacks (e.g. Black Monday), Afrikaans as a language of instruction (e.g. the court ruling on the University of the Free State’s language policy and Overvaal High School), the election of a new president and the talks around the banning of the old national flag, against the background of land expropriation without compensation. It is also discussed how methods are combined to determine, for example, which hashtags contain the most negative sentiment, which themes are the most negative, whether there is a rise in negative sentiment or in tweets around specific themes, etc. For example, tweets on language are predominantly expressed in the strongest terms, followed by the combination of racism and language and racism and land. When tweets deal only with education, the message is not phrased in strong emotional terms, but when education and racism are referred to in the same tweet (for example, the discourse around Overvaal High School), more emotionally charged messages are posted. Tweets on language and education are phrased in positive terms (when both themes occur in the same tweet), while the most negative tweets refer to racism and land and the second most negative tweets to racism and education. In this, one recognises the discourse surrounding Overvaal High School and the discourse surrounding land reform that has been widely discussed since the ANC's 54th National Congress in December 2017.

In general, it is found that the sentiment towards the Afrikaner has become increasingly negative and that Orania has become a symbol of the Afrikaner, which necessitates the monitoring of social media for safety purposes.

The key issue of the current study is that Socmint can be used to identify misconceptions by gaining a general idea about a subject and by identifying key role players. When misconceptions and relevant role players have been identified, constructive conversations with role players can be embarked on and misconceptions can be corrected, which can prevent conflict. This strategy has already been fruitfully employed by Orania in the past.

Keywords: Afrikaans; Afrikaner; Big Data; intelligence; Orania; Open Source Intelligence; Osint; political action; protest; Social Media; Social Media Intelligence; social network analysis; Socmint; Twitter

1. Inleiding

“Helicopter hovering over Abbottabad at 1am (is a rare event),” tweeted Sohaib Athar on 2 May 2011. Other tweets quickly followed: the helicopters (he quickly realised there were more than one) were non-Pakistani, there was a window-shaking explosion, a “gun fight”, a crash and an army cordon. Athar was live tweeting an operation that had been planned and executed in the darkest depths of secrecy: the US SEAL raid on the home of Osama bin Laden. It was Twitter’s CNN moment – the emergence of a new and significant channel for people to report on, and learn about, important events. (Wibberley en Miller 2014:147)

Die inligtingsontploffing wat sedert die 1990’s plaasgevind het, het bykans elke aspek van die samelewing verander. In 2000 was slegs ’n kwart van die wêreld se inligting digitaal gestoor, maar teen 2013 het hierdie syfer gestyg tot meer as 98% van die ongeveer 1 200 eksagrepe (1 eksagreep is gelykstaande aan 1 miljard gigagrepe) van inligting wat wêreldwyd in alle vorme gestoor is (Lim 2016:622). Die mensdom genereer deesdae meer data in ’n paar jaar as wat oor die afgelope 5 000 jaar gegenereer is (Harris 2016). Eerder as wat die uitdaging is om genoeg data te versamel, het die uitdaging dan eerder geword om sin te maak uit sulke groot hoeveelhede data. Die uitdaging word, soos die Amerikaanse National Visualization and Analytics Centre (NVAC) dit stel: “to detect the expected and discover the unexpected from massive and dynamic information streams and databases consisting of data of multiple types and from multiple sources, even though the data are often conflicting and incomplete” (Thomas en Cook 2006:10).

Konflik en die intelligensiebedryf is ook deur die inligtingsontploffing geraak. In ’n brief van 2002 aan die destydse Taliban-leier, Mullah Muhammad Omar, skryf Osama bin Laden: “It is obvious that the media war in this century is one of the strongest methods; in fact, its ratio may reach 90 percent of the total preparation for the battles” (Klausen 2015:3). Sosiale-media-platforms, webwerwe en blogs word toenemend gebruik om bewegings se boodskappe uit te dra, en vir kommunikasiedoeleindes, wat beteken dat inligting oor hierdie bewegings se aard en aktiwiteite makliker toeganklik geword het vir dié wat oor die vermoë beskik om die inligting te versamel en te ontleed. Twitter is byvoorbeeld deur die Islamic State of Iraq and Syria (ook genoem die Islamic State of Iraq and al-Sham, tans bekend as Daesh) (ISIS) gebruik (Helmus en Bodine-Baron 2017; Klausen 2015), terwyl Al-Qaeda se affiliasie, Al-Shabaab, ook hierdie platform gebruik het (Omand, Bartlett en Miller 2012:803). Reeds teen 1999 het bykans elke bekende terreurgroep ’n teenwoordigheid op die internet gehad, en gedurende die 2011 Egiptiese revolusie is 32 000 nuwe groepe en 14 000 nuwe bladsye op Facebook vanuit Egipte geskep (Omand, Miller en Bartlett 2014:29). In 2013 het die Vrye Siriese Weermag ook Twitter gebruik om artillerie-aanvalle op Bashar Hafez al-Assad se weermag te koördineer (Gibson 2014:19). Noemenswaardige massademonstrasies waar Twitter ’n belangrike rol gespeel het, sluit in die siviele onrus in Moldawië in 2009, die Irannese verkiesingsprotesaksies van 2009–2010, die Tunisiese revolusie van 2010–2011, die Egiptiese revolusie van 2011 en die Occupy Wall Street- (OWS-) protes wat in die herfs van 2011 in stede regoor die wêreld plaasgevind het (Tremayne 2014:110). Plaaslik het ’n groot deel van die gesprekke rondom onlangse bewegings soos #RhodesMustFall en #FeesMustFall ook op sosiale media, en veral op Twitter plaasgevind (Findlay 2015).

Omdat inligting meer vryelik beskikbaar geword het, het oopbronintelligensie (Open Source Intelligence of Osint) al hoe belangriker geword, en Arslan en Yanık (2015:81) skryf dat meer as 80% van die inligting wat die Central Intelligence Agency (CIA) inwin, oopbronintelligensie is. Die CIA se Bin Laden-eenheid het beweer dat 90% van wat hulle benodig het, oopbronintelligensie was, terwyl W.M. Nolte, die voormalige adjunkassistentdirekteur van die CIA, in 2005 aangevoer het dat 95–98% van alle inligting wat deur die VSA se intelligensiedienste hanteer word, oopbronintelligensie is (Gibson 2014:10). Hobbs, Moran en Salisbury (2014:1) voer aan dat alhoewel oopbronintelligensie lank in die werk van intelligensie-ontleders gebruik is, dit in die afgelope paar jaar met ’n nuwe status en legitimiteit toegeken is en van die periferie van intelligensie-pogings na ’n kernkomponent van ontledingsprodukte beweeg het (kyk ook Gibson 2016:70).

Die dissipline van Osint is ook onlangs uitgebrei om sosiale-media-intelligensie (Socmint) in te sluit (dié term is deur Omand e.a. 2012 geskep). Sedert 2012 het die Britse National Domestic Extremism and Disorder Intelligence Unit (NDEDIU) byvoorbeeld ’n span van 17 mense wat spesifiek op Socmint fokus (Dencik, Hintz en Carey 2017:6 en Wright 2013), terwyl die Open Source Enterprise onder die Direkteur van Nasionale Intelligensie in 2005 in die VSA gestig is (Hobbs e.a. 2014:2). Die Verenigde Koninkryk (VK) se Ministry of Defence (UK MOD) en die VSA se Federal Bureau of Investigation (FBI) gebruik ook Socmint (Antonius en Rich 2013:42). Omand e.a. (2012:804) argumenteer:

When society develops and adopts new methods of communication and organization – such as social media – public institutions, including the police and intelligence services, have a responsibility to react and adapt. The explosion of social media is the latest in a long line of disruptive technological innovations, and now requires a response from the authorities in turn.

Socmint is nie alleen binne die veld van Osint en die inligtingsontploffing gesitueer nie, maar ook binne die grootdataparadigma (Dencik e.a. 2017:2 en Omand e.a. 2012:804). Grootdata het wêreldwyd ’n impak gehad op besighede, regerings en sekuriteit (Mayer-Schönberger en Cukier 2013, Davenport 2014 en Senekal en Brokensha 2014), met toepassings so uiteenlopend soos verkiesingsveldtogte, bemarkingsveldtogte en antiterreuroperasies. Die huidige artikel bespreek Socmint teen die agtergrond van grootdata met spesifieke verwysing na hoe dit vir gemeenskapsveiligheid in Orania aangewend kan word.

2. Orania se veiligheidsituasie

Orania staan bekend as ’n veilige omgewing waar aansienlik minder misdaad voorkom as wat die norm in die grootste deel van Suid-Afrika is. Veiligheidshulpbronne word eerder aangewend om die omliggende omgewing by te staan – ook as deel van AfriForum se inisiatief: Projek Nehemia, om gemeenskapsveiligheidstrukture in die Bo-Karoo te vestig (Orania Beweging 2018).

’n Bedreiging wat Orania egter in die gesig staar, is protesoptrede van buite. Omdat Orania as ’n rassistiese gemeenskap gesien word, is dit gereeld die teiken van vyandige retoriek wat sou kon oorspoel in protesoptrede van buite. Orania is gestig as ’n groeipunt vir Afrikaners (Pienaar 2007:60), maar aangesien etniese herkoms vir meer as ’n eeu deel uitgemaak het van die Afrikaner se identiteit (Pienaar 2007:11–4), het slegs wit mense hul hier gevestig. Boonop is daar ’n toenemende vyandigheid teenoor Afrikaans en Afrikaners in Suid-Afrika, soos byvoorbeeld gesien tydens die betogings by Hoërskool Overvaal in Vereeniging in Januarie 2018, die #AfrikaansMustFall-beweging van 2015/2016 en die hersiening van taalbeleide aan voormalige Afrikaanse universiteite soos die Universiteit van die Vrystaat (UV). Joernaliste, byvoorbeeld McNally (2010), Maclean en Miller (2010), Fihlani (2014), Khan (2014) en Ngugi (2017), beskryf Orania ook gereeld as ’n plek waar apartheid voortleef, wat tot ’n negatiewe beeld van buite bydra.

Op 4 Junie 2016 het lede van die Economic Freedom Fighters (EFF) Orania onverwags besoek (Cloete 2016:1, Krige 2017 en De Klerk 2017). Dié besoek was nie, soos Nelson Mandela se besoek in 1995, Julius Malema se besoek in 2009, of Jacob Zuma se besoek in 2010, ’n voorafbeplande besoek wat geordend plaasgevind het nie. Die situasie is deur middel van gespreksvoering ontlont, maar veiligheidsprosedures is hierna opgeskerp. Na hierdie voorval het dit duidelik geword dat die klimaat binne Suid-Afrika verander het en dat daar voortaan proaktief opgetree sal moet word indien Orania toekomstige probleme wil vermy.

In Julie 2017 het Cosatu uitgevaar teen Orania se gebruik van wat gesien word as hul eie geldeenheid, die ora, en dan spesifiek die beoogde digitale weergawe daarvan, die e-ora (Wildenboer 2017). Dié uitlatings is van binne die Orania Beweging op sosiale media en in die hoofstroommedia gesien en gehoor, waarna afgevaardigdes van Cosatu vir ’n gesprek genooi is. Tydens die gesprek is misverstande reggestel: die ora is nie ’n aparte geldeenheid nie, maar eerder vergelykbaar met ’n koeponstelsel, wat in 2004 in gebruik geneem is om die plaaslike ekonomie te stimuleer. Deur hierdie gesprek is ’n potensiële konflik ontlont deur misverstande reg te stel, wat daarop dui dat daar ’n bewese voordeel daarin is om sowel die hoofstroom- as sosiale media te monitor ten einde proaktief te kan optree en konflikte dan deur onderhandelinge te ontlont.

3. ’n Kort oorsig oor sosiale-media-platforms

Alhoewel sosiale media ’n onlangse verskynsel is (Facebook is byvoorbeeld in 2004 gestig, Twitter in 2006), het dit vinnig opgang gemaak. Volgens We Are Social (Kemp 2017), was daar teen 2017:

• 3,77 miljard wêreldwye internetgebruikers, gelykstaande aan 50%-penetrasie
• 2,80 miljard wêreldwye sosiale-media-gebruikers, gelykstaande aan 37%-penetrasie
• 4,92 miljard wêreldwye gebruikers van mobiele tegnologie (selfone en tablette), gelykstaande aan 66%-penetrasie
• 2,56 miljard wêreldwye gebruikers van sosiale media deur mobiele tegnologie, gelykstaande aan 34%-penetrasie
• 1,61 miljard wêreldwye e-handel-gebruikers, gelykstaande aan 22%-penetrasie.

In Suid-Afrika het sosiale media ’n penetrasie van 27% van die totale bevolking, met 15 miljoen gebruikers (QWERTY 2017:5). Facebook is die gewildste platform, gevolg deur YouTube, WhatsApp, Facebook Messenger, LinkedIn en Twitter (QWERTY 2017:12). Ongeveer 8 miljoen Suid-Afrikaners is op Twitter geregistreer, terwyl daar wêreldwyd 330 miljoen mense op hierdie platform geregistreer is (Statista 2018).

Alhoewel Twitter nie die gewildste sosiale-media-platform is nie, word dit algemeen as die politieke platform gesien: “[T]he microblogging platform Twitter has been singled out for its capacity to help activists to manage the complexities of mass protest organization and coordination more effectively” (Theocharis, Lowe, Van Deth en García-Albacete 2015:203). Facebook, Instagram, YouTube en ander kanale word ook vir politieke doeleindes aangewend, maar dit is Twitter wat in hierdie gebruik uitstaan:

Twitter’s quick flow of very short and direct messages calling for action can be very important for political activities because tweets can be easily and massively diffused across diverse social networks (and countries), and can attract the attention of previously uninterested and organizationally unaffiliated publics. As previous studies have suggested, these passing short messages may be catalytic in someone’s spontaneous decision to become involved in specific political acts online or offline, lending support to a certain movement. (Theocharis e.a. 2015:203)

Aangesien dit so ’n belangrike platform is, word dit wyd vanuit die intelligensiegemeenskap bestudeer. Barge en Endsor (2014:6) skryf: “Twitter is probably the most useful Socmint tool at the analyst’s disposal,” terwyl Tumasjan, Sprenger, Sandner en Welpe (2010:184) aanvoer: “[O]ur results demonstrate that Twitter can be seen as a valid real-time indicator of political sentiment.” Omand e.a. (2014:29) stel die waarde van Twitter onomwonde: “The platform of most significant interest for event detection to date is Twitter.” Die intelligensiegemeenskap se verhouding met Twitter is egter nie sonder uitdagings nie, en in 2016 het Twitter byvoorbeeld toegang deur die VSA se intelligensiegemeenskap geblokkeer (Barrett 2016).

Twitter beskik oor die potensiaal om inligting te demokratiseer: mense kan vanuit ’n verskeidenheid invalshoeke aan ’n verskeidenheid boodskappe bekendgestel word, eerder as wat hulle aangewese is op sentrale nuusagentskappe. Dít beteken dat die potensiaal bestaan dat radikale en uiteenlopende perspektiewe uitgekanselleer kan word en dat gebruikers ’n gebalanseerde middeweg kan vind. In die praktyk gebeur die teenoorgestelde egter: ten spyte van die potensiaal, dui ’n groeiende hoeveelheid navorsing daarop dat sosiale media dikwels funksioneer as ’n “eggokamer” wat individue se bestaande houdings versterk (Shin, Jian, Driscoll en Bar 2016:1215). Himelboim, McCreery en Smith (2013) het ook bevind dat politieke gesprekke op Twitter hoogs partydig is, waar gebruikers se groepe gekenmerk word deur homogene sienings en aan dieselfde inligtingsbronne gekoppel is. Grant, Moon en Grant (2010:581) verwys ook na “enhanced groupthink and possible ‘cyberpolarisation’ in online social networks”. Om hierdie rede is Twitter juis vir sosiale bewegings wat hul boodskap wil konsolideer bruikbaar.

Ten spyte daarvan dat Twitter as ’n belangrike platform geag word, is Gibson (2014:20) huiwerig om te veel waarde aan Twitter te heg:

New forms of communication – new social media – are not of themselves politically threatening. Much of Twitter’s 140-character content, for example, offers little existential challenge to a well-established and confident political structure and system. It may be the playground for the vain, the stupid, the bored or the simply indifferent, but it reflects no political “revolution”. On the contrary, its remoteness, superficiality and “virtuality” – absent of real human interaction – present a stupefying anaesthetic to genuine political activity that the inhabitants of real political power, rather than fret over, should welcome unless, of course, they are absorbed by it themselves.

Alhoewel ’n mens Gibson tot ’n mate gelyk kan gee, is daar skrywers soos Omand e.a. (2012) wat aandui dat gesprekke op sosiale media gereeld met die realiteit skakel. Alhoewel ’n mens met ander woorde nie aanlyn gemeenskappe gelyk kan stel met bewegings in die werklikheid nie, kan sosiale media nie geïgnoreer word nie.

4. Socmint binne die tradisionele intelligensiedissiplines

Aangesien Socmint die opsporing van inligting wat in die publieke domein is, behels, word dit gewoonlik as ’n verlenging van Osint gesien (Arslan en Yanık 2015:85; Antonius en Rich 2013:45). Osint is reeds sedert die Tweede Wêreldoorlog ’n belangrike dissipline binne die intelligensiebedryf en word formeel in die VSA se ADRP 2–0 (Department of the US Army 2012:4–6) gedefinieer:

Osint is the discipline that pertains to intelligence produced from publicly available information that is collected, exploited, and disseminated in a timely manner to an appropriate audience for the purpose of addressing a specific intelligence requirement.

Inligting wat op sosiale-media-platforms geplaas word, is oorwegend in die openbare domein. Wibberley en Miller (2014:163) let byvoorbeeld daarop dat spesifiek Twitter-data algemeen gesien word as in die openbare domein en haal Twitter se privaatheidsbeleid aan: “What you say on Twitter may be viewed all around the world instantly [...] We encourage and permit broad re-use of Content. The Twitter API exists to enable this.”

Bruls en Dorn (2014:134) verskaf ’n oorsig oor die tradisionele intelligensiedissiplines (aangesien hierdie Engelse afkortings is, word die Engelse terme tussen hakies verskaf) (kyk ook Department of the US Army 2012):

• ACINT (acoustic intelligence): die opsporing en monitering van klank
• HUMINT (human intelligence): inligting uit menslike bronne, byvoorbeeld gesels met of boodskappe van mense
• IMINT (imagery intelligence): beelde (foto’s of video’s), soos fotografiese, infrarooi-, multispektrale materiaal, geneem van platforms op die grond, in die lug of in die ruimte
• MASINT (measurement and signature intelligence): wetenskaplike en tegniese inligting om toerusting (byvoorbeeld wapens) wat in die operasionele gebied gebruik word, te identifiseer
• RADINT (radar intelligence): inligting wat deur radarstelsels versamel word, byvoorbeeld om beweging op te spoor
• SIGINT (signals intelligence), wat verdeel kan word in COMINT (communications intelligence) vir die opsporing en volging van die kommunikasie van ’n individu of groepe en ELINT (electronic intelligence) om elektroniese seine anders as kommunikasieseine in die operasionele gebied op te spoor en te ontleed;
• Osint (open source intelligence): inligting beskikbaar in die openbare domein, soos op die internet, in boeke en in koerante.

Arslan en Yanık (2015:86) stel voor dat Socmint nie onder Osint geplaas moet word nie, maar eerder onafhanklik. Hulle argumenteer dat Socmint onder andere spesiale vaardighede en ontledingsinstrumente verg wat dit van Osint onderskei. Osint behels meestal die teikening van ’n spesifieke entiteit, hetsy ’n persoon of organisasie, waarna inligting oor daardie entiteit vanuit oop bronne ingewin word. Soekvaardighede word wel vereis, maar die volgende stelling uit die VSA se ADRP 2–0 (Department of the US Army 2012:4–6) dui daarop dat dieselfde mate van spesialisasie nie vir Osint vereis word nie:

The Army does not have a specific MOS [military occupational specialty], additional skill identifier, or special qualification identifier for Osint. With the exception of the Asian Studies Detachment, the Army does not have base tables of organization and equipment for Osint units or staff elements.

Hierteenoor verg die groot datastelle en statistiese ontledings, masjienleer, kunsmatige intelligensie en dergelike wat met Socmint gepaard gaan, meer gespesialiseerde vaardighede en toerusting. Myns insiens moet Socmint, soos Arslan en Yanık (2015) voorstel, apart van Osint gesien word, hoofsaaklik omdat dit binne ’n grootdataparadigma gesetel is.

5. Socmint binne die grootdataparadigma

Grootdata is moeilik om te definieer, maar word met verwysing na hoofsaaklik drie parameters omskryf of gekenmerk waarvan die terme in Engels met v begin: volume (volume), variety (verskeidenheid) en velocity (snelheid) (Laney 2001). Lim (2016:621) skryf: “The term Big Data refers to massively voluminous, highly varied (i.e. structured and especially unstructured) and dynamic real-time datasets that do not lend themselves to traditional relational data analysis processes,” wat ook bostaande stelling van die Amerikaanse National Visualization and Analytics Centre (NVAC) (Thomas en Cook 2006:10) eggo. Hierdie drie v’s kan ook gesien word in Antonius en Rich (2013:46) se stelling rakende die uitdagings van Socmint: “[Th]e flood of information available through social media, its unstructured nature, and real-time speeds present a unique challenge to existing technologies.” By hierdie drie v’s kan nog twee gevoeg word: value (waarde) en veracity (betroubaarheid) (Hitzler en Janowicz 2013, Assunção, Calheiros, Bianchi, Netto en Buyyab 2015 en Jin, Wah, Cheng en Wang 2015).

In die huidige onderafdeling bespreek ek die potensiaal en uitdagings vir die gebruik van Socmint rondom al hierdie parameters of maatstawwe. Omand e.a. (2012:805–6) noem ook ’n aantal gebruike van Socmint, insluitend om bygewerkte inligting oor ’n gebeurtenis te versamel, om inligting oor groepe te bekom, en om kriminele se gedrag en verwantskappe deur sosiale media te bestudeer. Aangesien hierdie gebruike – en die beperkinge wat hulle noem – saamhang met die grootdataraamwerk, word hul insigte by die huidige onderafdeling geïntegreer.

5.1 Volume

Volume verwys daarna dat groot hoeveelhede data versamel en ontleed word. Daar word gemiddeld 6 000 twiets elke sekonde op Twitter geplaas, en ander statistieke is net so verbysterend. Meer as 4 miljard gigagrepe se data beweeg per sekonde oor die internet, en op ’n gegewe dag (in hierdie geval 1 Februarie 2018), gebeur die volgende volgens Internet Live Stats (2018):

• Byna 4 miljard soektogte word op Google uitgevoer.
• Byna 500 miljoen twiets word geplaas.
• Meer as 4 miljard video’s word op YouTube gekyk.
• Meer as 50 miljoen foto’s word op Instagram geplaas.

Dit is nie moontlik om kwalitatief met sulke volumes om te gaan en sinvolle insigte daaruit te onttrek nie; ’n mens kan maklik in ’n “datatsunami” verswelg word:

[T]he availability of more information in the public sphere may confer a quantitative rise but it does not infer any similar qualitative improvement. One of the “complaints” of contemporary information-working – characterised by metaphors such as information society, digital age, big data and new social media – is the cliché of “drinking at a fire-hydrant”. (Gibson 2014:17)

As gevolg van hierdie volumes word eerder van kwantitatiewe metodes, masjienleer, kunsmatige intelligensie en datavisualisering gebruik gemaak. Omand e.a. (2012:810) skryf dat die vermoë om betekenis outomaties uit ongestruktureerde data soos twiets te onttrek (byvoorbeeld deur sentimentontleding – kyk verder aan), baie navorsingsgeleenthede skep, en sosiale navorsers kan nou datastelle op ’n ongekende skaal hanteer. Die netwerkbenadering kan by hierdie metodes gevoeg word, omdat dit juis die ontleder daartoe in staat stel om insigte uit groot datastelle te onttrek (kyk byvoorbeeld Ressler 2006, Everton 2009 en Senekal 2012). Sulke ontledings kan lei tot ’n beter begrip van ’n groep en hul ondersteuners, wat een van die belangrikste aanwendings van Socmint is wat Omand e.a. (2012) uitlig. Hulle skryf:

[T]he police could use Socmint to spot new, rapidly emerging “hot topics” that spring up within group-specific conversations and how the group reacts to a specific, perhaps volatile, event. Through these and other techniques, Socmint might indicate the overall levels of anger within a group, and their key concerns and themes that animate intra-group discussions. (Omand e.a. 2012:806)

Uiteraard verg bogenoemde metodes gespesialiseerde vaardighede en programmatuur, anders as wat die geval is met Osint. Voorbeelde van sulke metodes word later in die huidige artikel bespreek.

5.2 Verskeidenheid

Data bestaan in ’n verskeidenheid formate: gestruktureerd (byvoorbeeld adreslyste), semigestruktureerd (byvoorbeeld webwerwe) en ongestruktureerd (byvoorbeeld teks, beeld- en videomateriaal). Die verskeidenheid formate waarin data in ’n grootdatawêreld aangetref word, is een van die grootste uitdagings vir ontledingsdoeleindes: dit is moeilik om sinvolle insigte uit ongestruktureerde teks en video- of beeldmateriaal te onttrek, veral wanneer groot volumes ter sprake is. Een van die voordele van Osint is dat dit ’n holistiese beeld bied, maar dan bestaan die data wat deur Osint versamel word, juis in ’n verskeidenheid formate:

They provide an holistic all-source capability: satellite imagery is available commercially off the shelf; “news” can be aggregated, searched and sorted on the internet; “citizen journalists” or “bloggers” help to unravel the mysteries of “uncertainty”; while the sharing of intelligence via an “Intellipedia” moves analysis towards a real-time product. (Gibson 2014:16)

Daar bestaan reeds ’n groot aantal maniere om sinvolle inligting uit hierdie wye verskeidenheid formate te onttrek. Beeldherkenningstegnologie (“image recognition technology”) kan byvoorbeeld gebruik word om voertuie te identifiseer (Hiippala 2017). Sentimentontleding klassifiseer ’n teks (gewoonlik kort, byvoorbeeld Twitter-boodskappe) as positief, negatief of neutraal, wat die geleentheid bied om ’n “gevoel” oor ’n onderwerp te bekom (kyk byvoorbeeld Hendrikse, Habib en Van Keulen 2017 en Gibson 2016:98). Beeldherkenningstegnologie kan ook gebruik word om die sentiment van ’n foto te bepaal. Benoemde-entiteit-onttrekking (“Named Entity Extraction”) bied die geleentheid om eiename uit ’n boodskap te onttrek ten einde te kan sien oor watter persone, plekke en instansies daar gepraat word (Gibson 2016:86). Boonop kan gereelde uitdrukkings (“regular expressions”) gebruik word om kernwoorde en temas in tekste te identifiseer.

Ten spyte van die groot vordering wat oor die afgelope aantal jare ten opsigte van die onttrekking van data uit ’n verskeidenheid dataformate gemaak is, bly dit een van die grootste uitdagings binne ’n grootdata-omgewing.

5.3 Snelheid

Snelheid is een van die belangrikste fasette van grootdata. Gupta en Kumaraguru (2012) het byvoorbeeld bevind dat daar 5 500 twiets per sekonde geplaas is oor ’n aardbewing in Virginia, VSA en bogenoemde statistieke van Internet Live Stats (2018) dui ook op die snelheid waarteen data wêreldwyd gegenereer word. Die uitdaging is dan ook juis om data wat deurlopend gegenereer word, ook deurlopend, in reële tyd, te ontleed.

Snelheid is een van die voordele van Socmint. Twitter versprei byvoorbeeld inligting vinniger as die konvensionele media (Omand e.a. 2012:806), onder andere deur van ooggetuieverslaggewers te maak wat plasings maak en video’s en klankgrepe deel. Die bekendste voorbeeld van hierdie verskynsel is Sohaib Athar se twiets oor die aanval op Osama bin Laden se tuiste in Abottabad, Pakistan, maar ’n mens sou vele ander voorbeelde kon noem. Kyk byvoorbeeld na die boodskap in figuur 1, wat op 14 Februarie 2018 op Twitter gedeel is na die skietvoorval by Marjory Stoneman Douglas High School in Florida, VSA.

Figuur 1. ’n Plasing op Twitter

Sulke plasings word vinniger gemaak as wat die tradisionele hoofstroommedia dit kan doen en verskaf ’n gedetailleerde ooggetuieweergawe van gebeurtenisse. Let ook daarop dat foto’s hier ingesluit word wat belangrike inligting aan wetstoepassers en noodreddingswerkers kan kommunikeer.

Dit is veral wanneer massa-optredes soos onluste en betogings voorkom dat Twitter nuttig gebruik kan word (Day, Gibson en Ramwell 2016:149). Hierdie vermoë om inligting oor protesoptrede deur sosiale media in te win, is veral in Suid-Afrika bruikbaar, waar ’n groot aantal (gewelddadige) betogings bykans daagliks plaasvind. Met data beskikbaar gestel deur die Institute for Security Studies (ISS) vir die tydperk 1 Januarie 2013 tot 3 Maart 2014 (beskikbaar by https://data.code4sa.org/dataset/Protest-Data/7y3u-atvk/data), kan daar bereken word dat daar ’n gemiddeld van 1,5 protesaksies per dag in hierdie tydperk plaasgevind het. ’n Groot aantal protesaksies (45%) was gewelddadig en betogings het veral in groot stede plaasgevind. Die oorsake is juis van belang vir Socmint: 88,89% van protesaksies rondom xenofobie lei in hierdie tydperk volgens hierdie datastel tot geweld. Stuart Jones, die direkteur van die Citizen Research Centre, se navorsing het bevind dat veral sosiale media, onder andere Twitter, xenofobiese uitlatings bevat wanneer werklike xenofobiese geweld voorkom (Khoza 2017b). Antiwit uitlatings het ook sedert 2016 eksponensieel op sosiale media gegroei en Jones merk op:

[I]n January and February this year [2017], one in four posts referring to xenophobia from any angle, positive or negative, on social media in SA fell into the anti-white or anti-colonial category. This points to a dramatic shift in South Africa's political landscape, especially among young black South Africans. (Khoza 2017b)

Aangesien protesaksies gereeld gewelddadig is en minderheidsgroepe teiken, en aangesien vyandige sentimente op sosiale-media-platforms weerspieël word, is die monitering van sosiale media juis van belang om geweld binne Suid-Afrika te bestudeer en te monitor. Ten einde bruikbaar te kan wees vir Socmint, moet sosiale-media-platforms soos Twitter egter intyds of byna intyds gemonitor en ontleed kan word.

5.4 Betroubaarheid

Betroubaarheid verwys daarna dat grootdatastelle gereeld onvolledig is, inkonsekwent is, vals positiewe bevat of andersins nie ’n akkurate beeld op die werklikheid bied nie. In die geval van Twitter is daar byvoorbeeld die probleem dat gebruikers self hul profielfoto’s, name en liggings kan aandui, wat beteken dat gebruikers ontleders doelbewus om die bos kan lei. Boonop word liggings byvoorbeeld nie op ’n konsekwente wyse aangedui nie: een gebruiker sal byvoorbeeld sy ligging aandui as “Johannesburg”, ’n ander “Johannesburg, Suid-Afrika” en ’n ander “Johannesburg, Gauteng”. Daar is ook gevalle waar gebruikers nie hul liggings korrek spel nie, of denkbeeldige plekke aandui, afkortings gebruik (byvoorbeeld “JHB”), of omgangstaal gebruik (byvoorbeeld “Jozi”). Sulke inkonsekwenthede skep uitdagings vir ’n rekenaarmatige ontleding, omdat programmatuur gewoonlik konsekwentheid vereis.

Dit is belangrik om van beperkinge bewus te wees, aangesien dit die veralgemeenbaarheid van bevindinge beïnvloed. ’n Mens sou byvoorbeeld nie kon sê dat indien, sê maar, 80% van boodskappe op Twitter oor ’n gegewe onderwerp negatief is, die publiek oor die algemeen negatief is oor daardie onderwerp nie. Slegs 8 miljoen Suid-Afrikaners gebruik Twitter en boonop is Twitter-gebruikers geneig om jonger, finansieel meer welgesteld, beter opgevoed en meer verstedelik as die algemene bevolking te wees (Omand e.a. 2012:810). Twitter is dus nie ’n verteenwoordigende monster van die algemene publiek nie, slegs ’n segment. Boonop skryf Omand e.a. (2012:810) dat Pareto se beginsel (Pareto 1897) ook vir Twitter geld: slegs ’n klein aantal gebruikers is uiters aktief en verantwoordelik vir 80% van twiets. Daar is met ander woorde statistiese aanduidings van ’n “stil meerderheid” wie se stemme nie op Twitter figureer nie. Verdere beperkinge om in gedagte te hou sluit in waarnemingseffekte en gebruikers wat skryf vir ’n gehoor juis om ’n reaksie uit te lok (Omand e.a. 2012:814).

5.5 Waarde

Die waarde van grootdata word algemeen binne politieke en besigheidskontekste erken en Omand e.a. (2012) betoog juis dat die dissipline Socmint geskep moes word om die waarde van hierdie (sub)dissipline te beklemtoon. Vir Arslan en Yanık (2015:87) is dit onder andere die waarde van Socmint wat ’n aparte intelligensiedissipline regverdig:

In today’s literature, social media intelligence is only a practice in open source intelligence. But when the opportunities are considered, it deserves more. To be categorized as a different discipline out of Osint, as Socmint, in producing intelligence, will make it more productive while pushing the initiative of innovation, amendments and investments forward on this area.

Ten einde van waarde te wees, moet ontleders egter met die regte kennis, vaardighede en toerusting toegerus wees sodat hulle groot volumes data, wat in ’n verskeidenheid formate bestaan en deurlopend teen ’n hoë snelheid gegenereer word, kan ontleed.

6. Vermeldings van Orania op Twitter teen die agtergrond van die intelligensiesiklus

Intelligensie word gewoonlik as ’n siklus gekonseptualiseer. Biermann, Korsnes, Rohmer en Ündeger (2004:3) gee ’n opsomming van die intelligensiesiklus vanuit die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) se glossarium van terme en definisies, soos aangehaal in Senekal (2012:474):

• Beplanning – Die bepaling van watter inligting benodig word, beplanning van navorsing en delegering aan tersaaklike persone.
• Versameling – Die gebruik van alle bronne tot die navorser se beskikking om die nodige data te versamel.
• Verwerking – Die evaluering, ontleding, integrasie en interpretasie van data, met ander woorde die omskakeling van data na intelligensie.
• Verspreiding – Die doelgerigte verspreiding van bevindinge in die gepaste formaat.

Die volgende onderafdelings fokus op die versameling en verwerking van data vir gemeenskapsveiligheidsdoeleindes. Die eerste fase van die intelligensiesiklus is reeds in die voorgaande afdelings behandel, aangesien die beplanningsfase gegrond is op ’n risiko-ontleding en assessering van beskikbare en benodigde vaardighede.

6.1 Versameling

Vermeldings van Orania op Twitter word deur ’n Google Sheets-byvoeging, Twitter Archiver, versamel. Dié byvoeging se resultate is met die Twitter Streaming API (Application Programming Interface) vergelyk en het in een maand (9 September 2017 – 9 Oktober 2017) 895 twiets teenoor die Twitter Streaming API se 272 versamel. Aangesien Twitter Archiver se resultate meer volledig is, is hiermee voortgegaan. Daar is ook verskeie soektogte per hand gedoen om te kyk of twiets gevind kon word wat nie in Google Sheets ingetrek is nie, en nie een so ’n twiet is gevind nie. Twitter word elke 15 minute hiermee gemonitor vir nuwe twiets wat die kernwoord orania bevat, wat dan die resultate na ’n sigblad in Google Sheets skryf. Die stelsel loop 24 uur per dag, sewe dae ’n week, sonder toesig. Die kernwoord is bo die hutsmerker (“hashtag”) verkies omdat nie almal wat na Orania verwys, die hutsmerker gebruik nie en die sleutelwoordsoektog die hutsmerker optel, maar nie andersom nie. Uit 10 093 twiets het die hutsmerker net 264 keer voorgekom.

Vir ontledingsdoeleindes is ’n interaktiewe gebruikerskoppelvlak in Tableau geskep wat direk met die Google Sheets-blad skakel. Tableau is vir besigheidsintelligensiedoeleindes ontwikkel en bied die geleentheid om ’n lewende koppeling met ’n groot verskeidenheid gestruktureerde dataformate, insluitend Google Sheets, te skep. Data hoef met ander woorde nie telkens op ’n ad hoc-basis in die program ingevoer te word nie, wat juis die snelheidsaspek van grootdata aanspreek. Boonop hoef die Google Sheets-sigblad nie uitgevoer te word na ’n ander formaat wat die data-ontledingstroom sou breek en intydse monitering verhoed nie. Die interaktiwiteit van die gebruikerskoppelvlak skep ook die geleentheid om af te boor (“to drill down”) na individuele datapunte wanneer nodig: daar kan byvoorbeeld gesien word watter twiets op ’n spesifieke dag geplaas is, watter temas in ’n maand ter sprake gekom het, hoe die ruimtelike verspreiding lyk van gebruikers wat op ’n gegewe dag of maand in Engels oor Orania getwiet het, of volgens boodskap, ens. Vir die huidige ontleding word egter eenvoudigheidshalwe gebruik gemaak van ’n stabiele, afgeslote datastel wat strek vanaf 2018/09/09 tot 2018/03/09, met ander woorde ses maande. Dit bestaan altesaam uit 10 093 twiets wat deur 6 764 gebruikers geplaas is. Figuur 2 toon die gemiddelde getal gebruikers en twiets volgens maand vir hierdie tydperk.

Figuur 2. Gemiddelde getal twiets en gebruikers per maand

Twitter Archiver verskaf ’n groot hoeveelheid inligting oor elke twiet: die datum waarop die twiet geplaas is, die gebruiker se skermnaam, sy volle naam, ’n ID vir die twiet, die toepassing wat gebruik is, hoeveel volgelinge die gebruiker het en hoeveel gebruikers hy volg, hoeveel hertwiets en gunstelinge daar vir die twiet was, wanneer die gebruiker se profiel geskep is, watter ligging hy aangedui het, en die biografie wat hy aangedui het. Hierby is verdere metadata gevoeg om verdere ontledingsgeleenthede te skep, soos in die volgende onderafdelings verduidelik word.

Die kernwoord/term orania is egter nie uniek nie: dit verwys onder andere na ’n hotel in Berlyn, beteken “om te ploeg” in Pools en is ook dié van ’n gebruiker in die Filippyne. Die twiets wat versamel word, bevat met ander woorde ruis wat nie ter sake vir Orania is nie, maar nietemin versamel word. Daar kan later gefiltreer word om sulke nietersaaklike twiets uit te skakel, soos hier onder verduidelik word.

6.2 Verwerking

6.2.1 Die ligging van gebruikers

Gebruikers se liggings is natuurlik van belang, maar die ligging wat gebruikers self aandui, kan nie altyd vertrou word nie omdat hulle dit self invul, soos reeds gemeld is. Sommige gebruikers dui byvoorbeeld “Azania” aan of selfs denkbeeldige plekke, wat ook beteken dat niks ’n gebruiker wat in Johannesburg woon, verhoed om sy ligging as “Kaapstad” aan te dui nie. Daar is egter verskeie steekproewe gedoen, en in die oorgrote meerderheid van gevalle blyk die gebruikers se genoemde liggings ’n akkurate aanduiding van hul werklike liggings te wees.

’n Verdere probleem is dat die ligging nie altyd op dieselfde skaal aangedui word nie: een gebruiker sal sy ligging byvoorbeeld as “Afrika” aandui, ’n ander “Suid-Afrika”, ’n ander die stad self, en daar is gebruikers wat boonop ’n voorstad aandui. Hierdie inkonsekwentheid skep probleme wanneer die ligging op ’n kaart aangedui word: Word die kolom “Ligging” as ’n land, stad of kontinent gespesifiseer as alle kategorieë teenwoordig is? Om die uitdaging van die inkonsekwente optekening van skaal aan te spreek, is Google Sheets se IMPORTXML-funksie ingespan om die ligging se koördinate te bekom, met die funksie:

=IMPORTXML("http://maps.googleapis.com/maps/api/geocode/xml?address="enA1, "/GeocodeResponse//location")

Dié funksie stuur ’n versoek aan die Google Maps API en vra dat die ligging wat die gebruiker aangedui het, in koördinate omgeskakel word. Hierdie metode is meer vergewensgesind teenoor spellingvariasies, inkonsekwente spasie- en hooflettergebruik, inkonsekwenthede ten opsigte van skaal, ens. Nie alle liggings is egter beskikbaar nie, aangesien sommige gebruikers dit nie aangedui het nie en sommige liggings foutief sal wees omdat die gebruiker dit so aangedui het, maar ’n geografiese voorstelling van gebruikers is steeds nuttig. Hul liggings kan dan op ’n kaart aangedui word wat in die interaktiewe gebruikerskoppelvlak ingeskakel is, sodat daar byvoorbeeld gesien kan word waar gebruikers geleë is wat op ’n spesifieke dag getwiet het oor ’n spesifieke onderwerp of wat ’n spesifieke boodskap getwiet het. Die liggings wat vir alle gebruikers bekom kon word, is op die kaart in figuur 3 aangedui.

Figuur 3. Die liggings van gebruikers wat die kernwoord orania gebruik

6.2.2 Die identifisering van taal

Die identifisering van taal is belangrik omdat die term orania nie uniek is nie, soos hier bo genoem. As Duitse, Filippynse en Poolse twiets egter byvoorbeeld weggelaat word, word die aantal irrelevante twiets in die datastel verminder (daar word egter steeds in Engels oor die hotel getwiet). ’n Mens sou ook op Engelse twiets kon konsentreer, maar tabel 1 hier onder dui daarop dat ’n groot aantal Afrikaanse, Zoeloe-, Xhosa-, Sotho- en ander twiets dan ook verwyder sal word.

Die taal van twiets word outomaties herken met Google Sheets se taalsoekfunksie:

=DETECTLANGUAGE(A1)

Dié funksie doen navraag by die Google Translation API om die taal te bepaal. Hierdie funksie het ná eksperimente geblyk meer akkuraat as Twitter se soortgelyke funksie te wees, aangesien laasgenoemde gereeld Afrikaans as Nederlands identifiseer. Dit kan egter nie as volledig betroubaar beskou word nie, aangesien die taalsoekfunksie soms moeilike besluite moet neem wanneer taalvermenging voorkom. Die volgende boodskap is byvoorbeeld as Zoeloe geïdentifiseer: “OUR government wena.unless yours is in Orania....nxa!!!” Ten spyte daarvan dat die taalsoekfunksie nie onfeilbaar is nie, kan dit gebruik word as ’n riglyn vir in watter tale die meeste twiets oor Orania verskyn. Tabel 1 verskaf ’n opsomming van die taal van twiets in die hele datastel, insluitend die persentasie gebruikers wat ’n gegewe taal gebruik.

Tabel 1. Die taal van twiets (tien en meer twiets)

6.2.3 Die taal van die gebruiker se naam

As ’n verlenging van die vorige funksie is die taal van gebruikers se volle name ook outomaties herken met behulp van [=DETECTLANGUAGE(A1)]. Die denkwyse was dat linguistiese herkoms gebruik kan word as ’n manier om etnisiteit op ’n indirekte wyse te bepaal, aangesien mense met byvoorbeeld Europese name en vanne oorwegend Europeërs is en mense met Afrika-name en vanne oorwegend Afrikane is. Dié werkswyse is ongetwyfeld nie onfeilbaar nie, aangesien gebruikers hul eie volle name kan aandui, ’n Europese naam en van nie noodwendig dui op ’n persoon van Europese herkoms nie, en die Google Translation API nie onfeilbaar is nie. Nietemin verskaf dit ’n riglyn: Dan Roodt, Ernst Roets, Kallie Kriel, Maroela Media, Orania Beweging, Pieter Groenewald en Steve Hofmeyr is byvoorbeeld sodanig as Afrikaans geïdentifiseer, terwyl Andile Mngxitama as Zoeloe geklassifiseer is. Die Google Translation API ondervind probleme om tussen Zoeloe en Xhosa (wat nouverwante tale is) te onderskei, maar ’n mens kan agterna ’n groepering vir Afrikatale maak. Die feit dat Lindsay Maasdorp van Black1stLand1st as Afrikaans geklassifiseer is, dui juis op die feit dat nie almal met Europese name en vanne noodwendig as Europeërs geklassifiseer sal word nie. Hierdie funksie word met ander woorde as ’n riglyn gebruik, maar met inagneming van foute en beperkinge. Soos met ander grootdataprojekte moet ’n balans tussen haalbaarheid en akkuraatheid nagestreef word: die grootte van grootdatastelle veroorsaak dat daar vergoed word vir foute (Mayer-Schönberger en Cukier 2013:32–49 en Senekal en Brokensha 2014:33–4).

Om die akkuraatheid van die identifisering van die taal van gebruikersname en die gebruikers se geografiese liggings te toets, is gebruikersname se linguistiese herkoms en hul geografiese liggings op die wêreldkaart in figuur 4 aangedui.

Figuur 4. Die verspreiding van tale

In figuur 4 kan gesien word dat hierdie metode met ’n redelike mate van akkuraatheid gebruik kan word: gebruikers met Duitse name kom oorwegend in Duitsland voor, met Poolse name in Pole en Engeland; Portugese name word veral in Suid-Amerika aangetref, Spaanse name in Suid-Amerika en Spanje, Franse name in Frankryk en Afrikaanse name in Suid-Afrika, maar ook in lande waarheen groot getalle Afrikaners geëmigreer het. ’n Toekomstige studie kan kwantitatief bepaal tot watter mate hierdie metode akkuraat is; tans word volstaan met die gebruik van hierdie metode as ’n riglyn met inagneming daarvan dat dit nie geheel en al betroubaar is nie.

6.2.4 Die identifisering van temas

Deur die lees van twiets is ’n paar belangrike temas geïdentifiseer, by name rassisme, opvoeding, taal en grondkwessies. Ter wille van verdere ontleding word temas in die huidige projek outomaties onttrek met behulp van gereelde uitdrukkings (“regular expressions”) wat vir spesifieke sleutelwoorde soek. In die geval van grond word daar byvoorbeeld na land en expropriation verwys, byvoorbeeld “Can we please go and do a land takeover in Orania please!” of “We must first expropriate orania land without compensation and fill it with rdp houses.” Waar onderrig by betrokke is, is dit veral skole en universiteite wat genoem word, en waar ras by betrokke is, is dit veral die terme racist en whites only wat voorkom. Variasies hierop, asook ander sleutelwoorde en temas, word deurlopend aangepas soos die datastel groei. Tans lyk die gereelde uitdrukking soos volg:

=trim(join("",IF(REGEXMATCH(D2,"whites|blacks|racis.|Racis|whites only|white-only|Whites only|Whites Only|whites-only|Whites-only|Whites-Only|white people"),"rassisme"," "),IF(REGEXMATCH(D2,"Afrikaans|afrikaans"),"taal"," "),IF(REGEXMATCH(D2,"school|School|University|university"),"onderrig"," "),IF(REGEXMATCH(D2,"land| Land|LAND|expropriation|Expropriation|expropriate|Expropriate"),"grond"," ")))

Wanneer twiets volgens tema ingedeel word, kan gesien word dat hierdie temas soos in tabel 2 aangedui in die datastel voorkom. Temas is saamgegroepeer wanneer meer as een tema in dieselfde twiet voorkom.

Tabel 2. Temas van twiets

Die grootste aantal twiets waarvoor ’n tema geïdentifiseer is, verwys met ander woorde daarna dat Orania as ’n rassistiese gemeenskap gesien word, gevolg deur grondkwessies en dan onderrig. Tabel 3 dui ’n paar voorbeelde aan van twiets wat volgens hierdie temas geïdentifiseer is (twiets word hier verbatim weergegee).

Tabel 3. Voorbeelde van twiets volgens tema

Omdat die gebruikerskoppelvlak op ’n interaktiewe wyse geskakel is, kan daar ook volgens temas deur twiets gesoek word. Daar kan byvoorbeeld gekyk word na watter gebruikers oor watter temas twiet, wanneer watter temas die prominentste is, ens. Onderrig was byvoorbeeld ’n belangrike tema in Desember 2017 en Januarie 2018, teen die agtergrond van die hofuitspraak oor die taalbeleid aan die UV en die gebeure rondom Hoërskool Overvaal, soos hier onder bespreek word.

6.2.5 Die identifisering van hutsmerkers en gebruikersname

Twiets bevat soms hutsmerkers wat boodskappe eksplisiet binne ’n bepaalde diskoers situeer, byvoorbeeld #FeesMustFall of #LandExpropriation. Aangesien hutsmerkers ook ’n waardevolle bron van inligting is, word die hutsmerkers wat ’n twiet merk, ook in die huidige projek onttrek. Die volgende gereelde uitdrukking is saamgestel om hutsmerkers mee te onttrek:

=Regexextract(C1,"#[\w\d\._%+-]{2,30}")

Bykans dieselfde gereelde uitdrukking kan gebruik word om die persone na wie getwiet word, mee te onttrek. Die aanpassing vir gebruikersname lyk soos volg:

=Regexextract(C1,"@[\w\d\._%+-]{2,30}")

Die gereelde uitdrukkings hier bo onttrek egter net die eerste voorkoms van ’n hutsmerker of ’n gebruikersnaam, terwyl sommige gebruikers na ’n verskeidenheid gebruikers twiet of ’n verskeidenheid hutsmerkers gebruik. Om alle voorkomste van ’n gebruikersnaam na aparte kolomme te onttrek om verdere ontledings te bemiddel, is die volgende gereelde uitdrukking saamgestel:

=split(REGEXREPLACE(C1, "((^|\s)[^@]\S*)|([^@\w\s]\S*)", "")," ")

Die ekwivalente gereelde uitdrukking vir die onttrekking van hutsmerkers is dan:

=split(REGEXREPLACE(C1, "((^|\s)[^#]\S*)|([^#\w\s]\S*)", "")," ")

In die geval van hutsmerkers en die onttrekking van gebruikersname is die data só kompleks dat dit eerder binne die netwerkteorie ontleed moet word. Figuur 5 dui die hutsmerkernetwerk aan, met ander woorde watter hutsmerkers gebruikers in die diskoers rondom Orania op Twitter verbind. In hierdie geval beteken ’n skakel tussen hutsmerkers dat ’n gebruiker beide gebruik het, maar nie noodwendig in dieselfde boodskap nie. Hutsmerkers wat saam met #LanguagePolicy gebruik is, is in blou aangedui. Die gebruikersnaamnetwerk word later in die huidige artikel aangedui.

Figuur 5. Die hutsmerkernetwerk

Figuur 5 dui aan hoe verweef die diskoers rondom Orania is: Saam met die hutsmerker #LanguagePolicy word ook #LandExpropriation, #BlackMonday, #MandelaFoundation, #UFS, #AfrikaansHasFallen, #HoërskoolOvervaal en #EFFMarch gebruik. Hieruit kan gesien word dat Orania gereeld deel uitmaak van die diskoers rondom Afrikaans en Afrikaners. Die hutsmerker #MandelaFoundation verwys na die Mandela-stigting se poging om die ou Suid-Afrikaanse landsvlag te verban, wat hier onder bespreek word.

6.2.6 Sentimentontleding

Sentimentontleding is ’n spesialisveld binne Natuurlike Taalverwerking (“Natural Language Processing” of NLP), gebruik masjienleer of geannoteerde leksikons om te bepaal of ’n twiet positief of negatief is en kwantifiseer die resultaat met behulp van ’n glyskaal vanaf -1 tot 1. Boonop kan die graad van die emosionaliteit van die twiet (“magnitude”) ook sodanig bepaal word. Vir die huidige projek word Google se Natural Language Processing API vanuit Google Sheets gebruik om twiets outomaties te klassifiseer, aangesien dit in Kwiatkowski (2018) se eksperimente uitgewys is as die beste van sy soort met ’n akkuraatheid van 92,1%. Die gemiddelde sentiment van alle twiets oor Orania is bereken as -0,021, wat beteken dat twiets oorwegend negatief is maar nie sterk negatief nie, terwyl die gemiddelde emosionaliteit as 0,340 bereken is, wat ook nie baie sterk emosioneel is nie. Figuur 6 verskaf ’n oorsig oor hierdie veranderlikes per maand.

Figuur 6. Sentiment en emosionaliteit van twiets

Figuur 6 dui daarop dat alhoewel twiets oorwegend negatief is, dit sedert Februarie 2018 meer positief geword het, terwyl emosionaliteit baie wisselvalligheid toon. Aangesien ’n ander studie sentimentontleding breedvoerig met betrekking tot hierdie korpus behandel (Kotze en Senekal 2018), word daar nie indringend hierop ingegaan in die huidige artikel nie.

6.3 Ontleding

6.3.1 Aktiewe gebruikers

Een van die eenvoudigste toepassings van ’n ontleding van twiets is wie die plasings gemaak het. Dit kan byvoorbeeld so wees dat sommige gebruikers gereeld oor Orania twiet en ’n besondere belangstelling in die gemeenskap toon, of andersins kan dit betekenisvol wees wat die amptelike kanale van politieke partye oor Orania twiet.

Verder sou ’n wie-twiet-na-wie-netwerk saamgestel kon word deur die gebruikers te onttrek soos hier bo verduidelik, waarna ’n netwerkontleding onderneem kan word om die belangrikste gebruikers te identifiseer. Daar bestaan ’n verskeidenheid maatstawwe waarmee die belangrikheid van die individuele nodus in ’n netwerk bepaal kan word, insluitend graad-, nabyheid- en tussenliggingsentraliteit (Freeman 1977), Eigenvektorsentraliteit (Bonacich 1987), PageRank (Brin en Page 1998) en Hyperlink-Induced Topic Search (HITS), die algoritme onderliggend aan Yahoo! (Kleinberg 1999). Graadsentraliteit meet die getal direkte skakels wat ’n nodus het en is gewoonlik ’n aanduiding van aktiwiteit. Waar die rigting van skakels aangedui is, kan ook onderskei word tussen in- en uitgraad; nodusse met ’n hoë ingraad is dan nodusse wat gereeld as gesaghebbend gesien word (hulle word juis deur baie gebruikers aangespreek), terwyl nodusse met ’n hoë uitgraad baie aktiewe nodusse is wat baie gebruikers aanspreek. Nabyheidsentraliteit dui die nodusse aan wat tot die sentrum van die netwerk behoort, terwyl tussenliggingsentraliteit die nodusse uitlig wat ’n brug tussen nodusse vorm en gereeld die leiersfigure in ’n netwerk is (Senekal 2014:101). Die PageRank-algoritme kan ook gebruik word om belangrike nodusse mee uit te lig. Dit is ontwikkel deur die stigters van Google, Sergey Brin en Lawrence Page (1998), en is reeds vir vele jare ’n belangrike komponent (maar nie die enigste komponent nie) van Google se rangering van soekresultate (Newman 2010:176). In ’n sekere opsig is dit ’n verlenging van Bonacich (1987) se Eigenvektorsentraliteit, aangesien dit ook die sentraliteit van ’n nodus se bure in ag neem en nie slegs daardie nodus se direkte skakels soos die geval is met graadsentraliteit nie. PageRank werk ook soortgelyk aan spille en gesaghebbendheid soos geïdentifiseer met Kleinberg (1999) se HITS-algoritme deur meer belangrikheid toe te ken aan skakels wat van ’n belangriker nodus ontvang word (Newman 2010:707). Die grootste waarde van hierdie sentraliteitsaanduiders lê egter daarin om hulle saam en aanvullend te gebruik, aangesien elkeen belangrikheid in ’n sekere opsig aandui.

Soos in die vorige afdeling bespreek, is daar ’n groot aantal twiets wat oor ander voorkomste van die kernwoord orania handel, byvoorbeeld die hotel in Berlyn. ’n Mens sou sulke vermeldings kon verwyder deur slegs op Engelse twiets te fokus, maar daar word soms in Engels oor die hotel getwiet, terwyl nie alle vermeldings van Orania in Engels plaasvind nie. ’n Meer gesofistikeerde manier om die tersaaklike twiets te identifiseer is om te fokus op die grootste komponent in die wie-twiet-na-wie-netwerk: dit is onwaarskynlik dat iemand oor beide die dorpie en die hotel sal twiet. Om hierdie rede is die hele netwerk saamgestel, wat bestaan uit 7 916 nodusse (gebruikers) en 11 920 skakels (interaksies), waarna die komponente geïdentifiseer is wat onderling verbind is. ’n Hoofkomponent kan hieruit onttrek word wat bestaan uit 5 870 nodusse en 9 886 skakels. Die netwerk lyk soos in figuur 7, soos gevisualiseer met behulp van die kraggebaseerde uitlegalgoritme van Jacomy, Venturini, Heymann en Bastian (2014).

Figuur 7. Die wie-twiet-na-wie-netwerk

Dit sou etiese implikasies hê om die aktiefste gebruikers se name en sentraliteite hier te lys, maar daar kan wel aangedui word dat alhoewel daar oorvleueling is ten opsigte van bogenoemde sentraliteitsaanduiders, daar ook groot verskille voorkom. Figuur 8 dui die korrelasies tussen ’n paar sentraliteitsaanduiders aan met verwysing na die wie-twiet-na-wie-netwerk: PageRank en tussenliggingsentraliteit (r = 0,11, ’n baie swak korrelasie), ingraad en gesaghebbendheid (r = 0,92, ’n baie sterk korrelasie), PageRank en Eigenvektorsentraliteit (r = 0,95, ’n baie sterk korrelasie) en graad- en tussenliggingsentraliteit (r = 0,22, ’n swak korrelasie). Hieruit kan gesien word dat PageRank en Eigenvektorsentraliteit gereeld dieselfde nodusse uitlig, soos die geval is met ingraad en gesaghebbendheid, maar dat ’n groot verskil tussen tussenliggingsentraliteit en PageRank en tussen graad- en tussenliggingsentraliteit bestaan.

Figuur 8. Korrelasies tussen sentraliteitsaanduiders

’n Verdere vraag is of sommige gebruikers gereeld oor Orania twiet en of gebruikers net sporadies aandag aan die onderwerp skenk. Tabel 4 toon die getal gebruikers wat n boodskappe oor Orania twiet. Die oorgrote meerderheid gebruikers (81,61%) plaas slegs een twiet oor Orania, met ’n verdere 10,69% wat slegs twee twiets plaas en 3,21% wat drie twiets plaas. ’n Klein aantal gebruikers (4,49%) plaas vier of meer twiets oor Orania. In die oorgrote meerderheid van gevalle is dit met ander woorde gebruikers wat een of twee keer oor Orania twiet en dan nie verder aandag aan die onderwerp skenk nie. Die verspreide aard van aandag aan Orania impliseer dat Pareto se beginsel ook hier teenwoordig is, soos Omand e.a. (2012:810) voorgestel het die geval is met gebruikers se deelname aan gesprekke op Twitter. Nadere ondersoek het getoon dat aktiewe gebruikers oorwegend wanopvattings oor dié gemeenskap probeer korrigeer, eerder as dat hulle bydra tot die verspreiding van wanopvattings.

Tabel 4. Die persentasie en getal gebruikers wat n boodskappe oor Orania twiet

6.3.2 Die datum van plasing

Die datum van plasing laat ’n mens toe om ondersoek in te stel na of daar ’n toename of afname in die aantal twiets was wat Orania noem, asook om dae te identifiseer wanneer Orania meer gereeld op Twitter genoem word. Figuur 9 dui ’n paar skerp toenames aan (hier is Duitse, Poolse en Filippynse twiets verwyder).

Figuur 9. Die getal twiets per dag

Die eerste skerp toename het op 30 Oktober 2017 plaasgevind. Op hierdie dag het die landswye protesaksie teen plaasaanvalle, Swart Maandag, plaasgevind. Afrikaners is deur dele van die Suid-Afrikaanse publiek en partye soos die African National Congress (ANC), Economic Freedom Fighters (EFF), Black1stLand1st (BLF) en Cosatu van rassisme beskuldig omdat hulle nie ook teen ander vorme van misdaad betoog het nie (kyk byvoorbeeld Khoza 2017a en Mphahlele 2017), en wanneer rassisme genoem word, word Orania ook meer gereeld genoem. Hierdie reaksie op Swart Maandag word krities deur Mulder (2017) beskou.

Op 29 Desember 2017 het ’n nog skerper toename plaasgevind, met een boodskap wat meer as ’n 100 keer gedeel is: “AfriForum and Solidarity must go open their university in Orania. #LanguagePolicy.” Dít was in reaksie op die Konstitusionele Hof se uitspraak dat die Universiteit van die Vrystaat (UV) hul verengelsingsbeleid mag deurvoer, en die boodskap is vergesel van die foto in figuur 10.

Figuur 10. Die twiet oor die UV se taalbeleid

’n Volgende skerp toename het tydens die heropening van skole in Januarie 2018 plaasgevind. Dié toename gaan gepaard met die betogings by Hoërskool Overvaal oor die voortgesette gebruik van Afrikaans as onderrigtaal. ’n Plasing wat op die Orania Beweging se Facebookblad geplaas is, waar graad 1-kinders in die CVO-skool Orania met die begin van hul eerste skooldag afgeneem is, is wyd op sosiale media gedeel. Teen die agtergrond van bewerings van rassisme by Hoërskool Overvaal het belangstelling in Orania ook in hierdie konteks opgevlam. Een van die reaksies was die volgende: “When done with #HoërskoolOvervaal, protest action should be planned against Orania. All roads should lead to Orania!” Die twiet wat die meeste gedeel is, kan in figuur 11 gesien word.

Figuur 11. Die onderwystwiet

Op 15 Februarie 2018 het Andile Mngxitima van Black1stLand1st die volgende boodskap gedeel:

Figuur 12. Andile Mngxitima van Black1stLand1st se twiet oor Orania en Ramaphosa

Dit was een van twee twiets deur Andile Mngxitima van Black1stLand1st wat gelei het tot die skerp styging op 16 Februarie 2018, wat aandui dat Orania ook binne die konteks van algemene politieke ontwikkelinge in Suid-Afrika genoem word. Die foto wat die twiet vergesel, is egter buite konteks gebruik: dit verwys nie na Ramaphosa se verkiesing nie, maar is ’n bemarkingsfoto wat van Orania se blog geneem is en reeds ’n paar jaar oud is.

Die dag binne die ses maande lange tydperk wat hier ondersoek word waarop die meeste twiets geplaas is wat Orania genoem het, is 2 Maart 2018. Op hierdie dag het ’n gebruiker met meer as 100 000 volgelinge ’n twiet geplaas wat AfriForum se kritiek op die Nelson Mandela-stigting se versoek om die ou Suid-Afrikaanse landsvlag as haatspraak verklaar te kry, verdoem: “@EFFSouthAfrica please table a motion to disband Orania, declare #AfriForum as a right wing movement and ensure they feel the heat!” Dié boodskap betrek Orania by nog ’n debat waarby Afrikaners betrokke is, alhoewel Orania geen openbare stellings van sy eie oor die ou landsvlag uitgereik het nie.

Om bostaande toenames saam te vat: Orania word meer gereeld genoem wanneer sake op Twitter bespreek word wat Afrikaners raak: plaasaanvalle (Swart Maandag), Afrikaans as onderrigtaal (die hofuitspraak oor die UV se taalbeleid en Hoërskool Overvaal), die verkiesing van ’n nuwe president en die gesprekke rondom die verbanning van die ou landsvlag.

6.3.3 Emosionaliteit en sentiment volgens tema

Die onttrekking van temas en die identifisering van sentiment en emosionaliteit wat in die vorige afdeling bespreek is, kan ook in kombinasie gebruik word om meer te wete te kom oor die aard van twiets oor Orania. Figuur 13 gee ’n opsomming van watter onderwerpe gemiddeld watter sentiment dra en watter onderwerpe meer emosionele twiets bevat.

Figuur 13. Sentiment en emosionaliteit volgens tema

Links op die figuur kan gesien word dat taal oorwegend in die sterkste terme verwoord word, gevolg deur die kombinasie van rassisme en taal en rassisme en grond. Wanneer twiets net oor onderrig handel, word die boodskap nie in sterk emosionele terme verwoord nie, maar wanneer onderrig in rassistiese terme bespreek word (byvoorbeeld die diskoers rondom Hoërskool Overvaal), word baie meer emosioneel gelaaide boodskappe geplaas.

Regs kan die gemiddelde sentimente van twiets gesien word: taal en onderrig word gemiddeld op ’n positiewe wyse oor getwiet (wanneer beide temas in dieselfde twiet voorkom), terwyl die negatiefste twiets oor rassisme en grond handel en die tweede negatiefste twiets oor rassisme en onderrig. Hierin herken ’n mens die diskoers rondom Hoërskool Overvaal en die diskoers rondom grondonteiening wat sedert die ANC se 54ste Nasionale kongres in Desember 2017 wyd bespreek word.

6.3.4 Emosionaliteit volgens hutsmerker

Dieselfde metode kan gevolg word om die emosionele waarde te bepaal wat aan hutsmerkers gekoppel is. Tabel 5 dui die negatiefste hutsmerkers in hierdie korpus aan.

Tabel 5. Die negatiefste hutsmerkers

6.4 Verspreiding

Verspreiding behels die kommunikasie van bevindinge aan die nodige rolspelers sodat intelligensie optrede kan ingee. Bogenoemde interaktiewe gebruikerskoppelvlak in Tableau is hiervoor geskep om al bogenoemde tendense duidelik te kan kommunikeer. Grafieke is so eenvoudig moontlik saamgestel ten einde tendense aan ’n gehoor te kan verduidelik wat nie noodwendig ’n agtergrond in statistiek het nie. Na aanleiding van ’n inligtingsessie in Maart 2018 is daar ook ’n maandelikse inligtingsessie met besluitnemers in werking gestel.

7. Gevolgtrekking

Lim (2016:631) skryf in ondubbelsinnige terme oor die potensiaal van grootdata: “Big Data analytics is an unmistakable force multiplier in the grand intelligence campaign to minimize uncertainty.” Dit kom egter gepaard met uitdagings ten opsigte van die volume, verskeidenheid, snelheid en betroubaarheid van die data wat versamel en ontleed moet word. Grootdata, en spesifiek die monitering van sosiale media, verg meer gevorderde vaardighede ten opsigte van dataversameling, -verwerking en -ontleding, maar het ’n bewese voordeel wanneer massa-optredes en -geweld ter sprake is. In die huidige konteks van gemeenskapsveiligheid is dié metode reeds met vrug aangewend om konflik te voorkom (naamlik die potensiële konflik met Cosatu in 2017), maar slegs die tyd sal leer tot watter mate dit in die toekoms in staat sal wees daartoe om gemeenskappe te help veilig hou.

Socmint vervang egter nie ander intelligensiedissiplines nie en funksioneer eerder bykomend: HUMINT bly byvoorbeeld belangrik, al verbreed Socmint die totale intelligensieprentjie. Dit sal dwaas wees om alleenlik op ’n enkele bron van inligting te vertrou.

Boonop is Twitter slegs een van vele sosiale-media-platforms. Instagram, Facebook en ander platforms soos blogs word ook gemonitor, maar in die geval van Facebook bly daar uitdagings ten opsigte van die toegang tot data. In die geval van Instagram word data, soos met Twitter, op ’n deurlopende wyse intyds gemonitor, maar met enkele uitsonderings is plasings op hierdie platform nie van ’n politieke aard nie.

Die sleutelkwessie uit die huidige studie is dat Socmint gebruik kan word om wanopvattings te identifiseer deur ’n algemene gevoel oor ’n onderwerp te bekom. Wanneer wanopvattings en relevante rolspelers geïdentifiseer is, kan daar deur konstruktiewe gesprekvoering met rolspelers in gesprek getree word en wanopvattings kan reggestel word, wat konflik kan verhoed. In die huidige Suid-Afrikaanse opset met die diskoers rondom grondonteiening is dit van besondere belang, aangesien wanopvattings die potensiaal het om tot bloedvergieting en die verbrokkeling van die Suid-Afrikaanse samelewing te lei.

Bibliografie

Akhgar, B., S. Bayerl en F. Sampson (reds.). 2016. Open source intelligence investigation. From strategy to implementation. Springer. Plek van uitgawe onbekend.

Antonius, N. en L. Rich. 2013. Discovering collection and analysis techniques for social media to improve public safety. The International Technology Management Review, 3(1):42–53.

Arslan, C. en M. Yanık. 2015. How to make social media more effective as an exploitation area?. Journal of Military and Information Science, 3(3):79–87.

Assunção, Marcos D., R.N. Calheiros, S. Bianchi, M.A.S. Netto en R. Buyyab. 2015. Big data computing and clouds: Trends and future directions. Journal of Parallel Distributed Computing, 79/80:3–15.

Barge, J. en M. Endsor. 2014. A structural analysis of social media networks. Londen: The International Centre for Security Analysis, The Policy Institute at King’s College.

Barrett, B. 2016. Twitter may have cut spy agencies off from its flood of data. https://www.wired.com/2016/05/twitter-dataminr-intelligence-community (17 Augustus 2018 geraadpleeg).

Biermann, J., R. Korsnes, J. Rohmer en C. Ündeger. 2004. From unstructured to structured information in military intelligence – some steps to improve information fusion SCI 158 Paper 3. Ankara: Bilkent University Department of Computer Engineering. http://www.cs.bilkent.edu.tr/~cagatay/SCI-158-Paper-No3-FinalVersion.pdf.

Bonacich, P. 1987. Power and centrality: A family of measures. The American Journal of Sociology, 92:1170–82.

Bose, R. 2008. Competitive intelligence process and tools for intelligence analysis. Industrial Management en Data Systems, 108(4):510–28.

Brei, W. 1996. Getting intelligence right: The power of logical procedure. Washington: Joint Military Intelligence College.

Brin, S. en L. Page. 1998. The anatomy of a large-scale hypertextual web search engine. Proceedings of the Seventh International Conference on the World Wide Web, ble. 107–17.

Bruls, F. en A.W. Dorn. 2014. Human security intelligence: Towards a comprehensive understanding of complex emergencies. In Hobbs e.a. (reds.) 2014.

Cloete, C. 2016. EFF doen vriendelike “verrassingsaanval” op Orania. Volksblad, 6 Junie, bl. 1.

Davenport, T.H. 2014. Big Data @ work. Dispelling the myths, uncovering the opportunities. Boston: Harvard Business Review Press.

Day, T., H. Gibson en S. Ramwell. 2016. Fusion of Osint and Non-Osint data. In Akhgar e.a. (reds.) 2016

De Klerk, F. 2017. Onderhoud oor die EFF se besoek aan Orania. Onderhoud gevoer in Orania op 31 Julie.

Dencik, L., A. Hintz en Z. Carey. 2017. Prediction, pre-emption and limits to dissent: Social media and big data uses for policing protests in the United Kingdom. New Media & Society, 20(4):1–18.

Department of the US Army. 2012. ADRP 2-0 Intelligence. Department of the US Army. Plek van uitgawe onbekend.

Everton, S. 2009. Tracking, destabilizing, and disrupting dark networks with social network analysis. Monterey, CA: CORE Lab, Department of Defense Analysis, Naval Postgraduate School.

Fihlani, P. 2014. Inside South Africa's whites-only town of Orania. http://www.bbc.com/news/world-africa-29475977 (10 Julie 2017 geraadpleeg).

Findlay, K. 2015. The birth of a movement: #FeesMustFall on Twitter. https://www.dailymaverick.co.za/article/2015-10-30-the-birth-of-a-movement-feesmustfall-on-twitter/#.Wn1UvpP1Vn4 (14 Februarie 2018 geraadpleeg).

Freeman, L.C., 1977. A set of measures of centrality based on betweenness. Sociometry, 40(1):35–41.

Gibson, H. 2016. Acquisition and preparation of data for Osint investigations. In Akhgar e.a. (reds.) 2016.

Gibson, S.D. 2014. Exploring the role and value of open source intelligence. In Hobbs e.a. (reds.) 2014.

Grant, W.J., B. Moon en J.B. Grant. 2010. Digital dialogue? Australian politicians' use of the social network tool Twitter. Australian Journal of Political Science, 45(4):579–604.

Gupta, A. en P. Kumaraguru. 2012. Credibility ranking of tweets during high impact events. Plek van uitgawe en uitgewer onbekend.

Harris, R. 2016. More data will be created in 2017 than the previous 5,000 years of humanity. https://appdevelopermagazine.com/4773/2016/12/23/more-data-will-be-created-in-2017-than-the-previous-5,000-years-of-humanity- (21 Augustus 2017 geraadpleeg).

Helmus, T.C. en E. Bodine-Baron. 2017. Empowering ISIS opponents on Twitter. Perspective. https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/perspectives/PE200/PE227/RAND_PE227.pdf

Hendrikse, B., M.B. Habib en M. van Keulen. 2017. ISIS in the eyes of the Dutch. CEUR-WS.org, 28–33. Plek van uitgawe onbekend.

Hiippala, T. 2017. Recognizing military vehicles in social media images using deep learning, ble. 1–6.Plek van uitgawe en uitgewer onbekend.

Himelboim, I., S. McCreery en M. Smith. 2013. Birds of a feather tweet together: Integrating network and content analyses to examine cross-ideology exposure on Twitter. Journal of Computer-Mediated Communication, 18:154–74.

Hitzler, P. en K. Janowicz. 2013. Linked data, big data, and the 4th paradigm. Semantic Web, 4:233–35.

Hobbs, C., M. Moran en D. Salisbury. 2014. Introduction. In Hobbs e.a. (reds.) 2014.

Hobbs, C., M. Moran en D. Salisbury (reds.). 2014. Open source intelligence in the twenty-first century. New approaches and opportunities. New York: Palgrave Macmillan.

Internet Live Stats 2018. Twitter Usage Statistics. http://www.internetlivestats.com/twitter-statistics (1 Februarie 2018 geraadpleeg).

Jacomy, M., T. Venturini, S. Heymann en M. Bastian. 2014. ForceAtlas2, a continuous graph layout algorithm for handy network visualization designed for the Gephi Software. PLoS ONE, 9(6):e98679.

Jin, X., B.W. Wah, X. Cheng en Y. Wang. 2015. Significance and challenges of big data research. Big Data Research, 2:59–64.

Kemp, S. 2017. Digital in 2017: Global overview. https://wearesocial.com/special-reports/digital-in-2017-global-overview (9 April 2018 geraadpleeg).

Khan, J. 2014. The tribe living in isolation in Orania. The New Age, 9 Januarie, bl. 10.

Khoza, A. 2017a. All lives matter, not just whites – ANC on #BlackMonday march. https://www.news24.com/SouthAfrica/News/all-lives-matter-not-just-whites-anc-on-blackmonday-march-20171030 (11 Maart 2018 geraadpleeg).

—. 2017b. New social media research finds xenophobia rife among South Africans. https://www.news24.com/SouthAfrica/News/new-social-media-research-finds-xenophobia-rife-among-south-africans-20170404 (14 Februarie 2018 geraadpleeg).

Klausen, J. 2015. Tweeting the Jihad: Social media networks of Western foreign fighters in Syria and Iraq. Studies in Conflict en Terrorism,38(1):1–22.

Kleinberg, J. 1999. Authoritative sources in a hyperlinked environment. Journal of the Association for Computing Machinery, 46:604–32.

Kotzé, E. en B. Senekal. 2018. Employing sentiment analysis for gauging perceptions of minorities in multicultural societies: An analysis of Twitter feeds on the Afrikaans community of Orania in South Africa, The Journal for Transdisciplinary Research in Southern Africa. Ter perse.

Krige, P. 2017. Onderhoud oor die EFF se besoek aan Orania. Onderhoud gevoer in Orania op 31 Julie.

Kwiatkowski, S. 2018. Machine learning as a service: Part 1 sentiment analysis: 10 applications and 4 services. https://towardsdatascience.com/machine-learning-as-a-service-487e930265b2 (15 Augustus 2018 geraadpleeg).

Laney, D. 2001. 3D-Data Management: Controlling data: Volume, velocity and variety. http://blogs.gartner.com/doug-laney/files/2012/01/ad949-3D-Data-Management-Controlling-Data-Volume-Velocity-and-Variety.pdf (8 Augustus 2014 geraadpleeg).

Lim, K. 2016. Big data and strategic intelligence. Intelligence and National Security, 31(4):619–35.

Maclean, S. en E. Miller. 2010. Apartheid's last stand: Inside South African village Orania where 800 Afrikaners cling to all-whites culture. http://www.mirror.co.uk/news/uk-news/apartheids-last-stand-inside-south-260868 (10 Julie 2017 geraadpleeg).

Mayer-Schönberger, V. en K. Cukier. 2013. Big data: A revolution that will transform how we live, work and think. Londen: John Murray.

McNally, P. 2010. Orania tourism: Come gawk at the racists. http://thoughtleader.co.za/paulmcnally/2010/02/01/orania-tourism-come-gawk-at-the-racists (20 September 2017 geraadpleeg).

Mphahlele, M.J. 2017. #BlackMonday: BLF slams “racist” farm murder protest. https://www.iol.co.za/news/politics/justice-safety/blackmonday-blf-slams-racist-farm-murder-protest-11785002 (31 Maart 2018 geraadpleeg).

Mulder, C. 2017. #SwartMaandag se dubbele standaarde. https://maroelamedia.co.za/debat/meningsvormers/swartmaandag-se-dubbele-standaarde (9 April 2018 geraadpleeg).

Newman, M.E. 2010. Networks. Oxford: Oxford University Press.

Ngugi, F. 2017. Whites-only town in SA is a sign of continued white supremacy. https://face2faceafrica.com/article/whites-town-sa-sign-continued-white-supremacy (20 September 2017 geraaadpleeg).

Omand, D., J. Bartlett en C. Miller. 2012. Introducing Social Media Intelligence (Socmint). Intelligence and National Security, 27(6):801–23.

Omand, D., C. Miller en J. Bartlett. 2014. Towards the discipline of Social Media Intelligence. In Hobbs e.a. (reds.) 2014.

Orania Beweging. 2018. Gemeenskap neem self verantwoordelikheid vir veiligheid. Nuusbrief van die Orania Beweging, 26 Februarie.

Pareto, V. 1897. Le cours d’economie politique. Londen: Macmillan.

Pienaar, T. 2007. Die aanloop tot en stigting van Orania as groeipunt vir ’n Afrikaner-volkstaat. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

QWERTY 2017. The digital landscape in South Africa 2017. A data driven look at South Africa’s relationship with digital. http://qwertydigital.co.za/wp-content/uploads/2017/08/Digital-Statistics-in-South-Africa-2017-Report.pdf (24 Januarie 2018 geraadpleeg).

Ressler, S. 2006. Social Network Analysis as an approach to combat terrorism: Past, present, and future research. Homeland Security Affairs, 2(2):1–10.

Roberts, N. 2011. Tracking and disrupting dark networks: Challenges of data collection and analysis. Information Systems Frontiers, 13:5–19.

Senekal, B.A. 2012. ’n Inligtingstegnologie-gesentreerde gebruikerskoppelvlak vir navorsingsdoeleindes binne die geesteswetenskappe met spesifieke verwysing na die Afrikaanse letterkunde. LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 9(2):468–99. https://litnet.co.za/assets/pdf/7GWSenekal.pdf

—. 2014. Mapping a dark network with Social Network Analysis (SNA): The right-wing Vaal Dam bomb plot. Journal for Contemporary History, 39(1):95–114.

Senekal, B.A. en S. Brokensha. 2014. Surfers van die tsunami. Navorsing en inligtingstegnologie binne die Geesteswetenskappe. Bloemfontein: SunPress.

Shin, J., L. Jian, K. Driscoll en F. Bar. 2016. Political rumoring on Twitter during the 2012 US presidential election: Rumor diffusion and correction. New Media & Society, 19(8):1214–35.

Statista. 2018. Most popular social networks worldwide as of January 2018, ranked by number of active users (in millions). https://www.statista.com/statistics/272014/global-social-networks-ranked-by-number-of-users (1 Februarie 2018 geraadpleeg).

Theocharis, Y., W. Lowe, J.W. van Deth en G. García-Albacete. 2015. Using Twitter to mobilize protest action: Online mobilization patterns and action repertoires in the Occupy Wall Street, Indignados, and Aganaktismenoi movements. Information, Communication en Society, 18(2):202–20.

Thomas, J. en K. Cook. 2006. A visual analytics agenda. IEEE Computer Graphics and Applications, 26(1):10–13.

Tremayne, M. 2014. Anatomy of protest in the digital era: A Network Analysis of Twitter and Occupy Wall Street. Social Movement Studies, 13(1):110–26.

Tumasjan, A., T.O. Sprenger, G. Sandner en I.M. Welpe. 2010. Predicting elections with Twitter: What 140 characters reveal about political sentiment. Association for the Advancement of Artificial Intelligence, ble.178–85. Plek van uitgawe onbekend.

Wibberley, S. en C. Miller. 2014. Detecting events from Twitter: Situational awareness in the age of social media. In Hobbs e.a. (reds.) 2014.

Wildenboer, N. 2017. Cosatu slams Orania’s digital currency plan. https://www.iol.co.za/news/south-africa/northern-cape/cosatu-slams-oranias-digital-currency-plan-10519484?utm_source=twitterenutm_medium=social (16 Februarie 2018 geraadpleeg).

Wright, P. 2013. Meet Prism's little brother: Socmint. http://www.wired.co.uk/article/Socmint (1 Februarie 2017 geraadpleeg).

The post Socmint: die monitering van sosiale media vir gemeenskapsveiligheidsdoeleindes binne ’n grootdataraamwerk in Suid-Afrika met spesifieke verwysing na Orania appeared first on LitNet.

Opsomming

In hierdie artikel word ’n hipotese oor die verband tussen die Christelik-Ortodokse praktyk van stilgebed (hesigasme) en skone skeppendheid ontwikkel. Eerstens word stilgestaan by die tema van die gegewenheid van die wêreld, spesifiek wat betref wát die bron van hierdie gegewenheid is en hoe dit ontvang word – enersyds aan die hand van die antwoorde wat die fenomenologiese tradisie op hierdie vrae gee, andersyds aan die hand van die antwoorde wat die Ortodokse teologie (hier by monde van Zizioulas 1985) op hierdie vrae gee. Tweedens word ingegaan op die vraag na waarom skoonheid so belangrik vir die mens is, en hoe die eietydse wêreld verstaan kan word as een van lelikheid onder die mom van skoonheid. Hier word aangesluit by Kundera, Havel, Stiegler en Illich. Derdens word die verband tussen hesigasme en skeppende skoonheid as antwoord op ’n toenemend lelike wêreld ondersoek. Hier word veral aangesluit by die groot 14de-eeuse verdediger van die hesigasme, St Gregorius Palamas, se besinnings oor hesigasme, vergoddeliking en die implikasies daarvan vir die skeppende kunstenaar. Vierdens en laastens word aandag gegee aan konkrete voorbeelde van kunstenaars wat uit die praktyk van hesigasme skone kunswerke geskep het – Dostojewski, en veral Arvo Pärt.

Trefwoorde: Arvo Pärt; Dostojewski; hesigasme; Karel Schoeman; kreatiwiteit; Palamas; skeppendheid; skoonheid; Stiegler; stilgebed

Abstract

Silent prayer and creativity: To create out of silence

In this article the relationship between artistic creativity and hesychast prayer in the Orthodox Christian tradition is examined within the context of a broader consideration of art as a means of spiritual elevation in the contemporary world.

The article begins with an extended quotation from a key passage from the novel Verliesfontein (“Loss fountain”) (1998) by Karel Schoeman (26 October 1939 – 1 May 2017), who remains not only the greatest Afrikaans novelist in my view, but was also my mentor in writing and the contemplative life. The passage is meta-fiction where the author reflects on the craft of fiction and his relationship to the principle character of the novel, Kallie. The passage is read as Schoeman’s ars poetica to advance the claim that he had a kenotic approach to writing; that is, the writer expressing himself here clearly does not believe in subjective control over his imagination or over his characters. The writer testifies about a kenotic attitude in which the writer as artist empties himself out in order to listen to what is given to him in his imagination and then becomes the vehicle of that by faithfully rendering in writing what is given to him.

Building on this it is argued that such an attitude or creative posture is not something that is merely given to the artist, but that it has to be mastered through disciplined practice. In this regard Franz Kafka’s famous Zürau aphorism 109 is cited, which was first brought to my attention by Schoeman in personal correspondence in 1997, and in which Kafka advises the aspiring writer to practise simply listening quietly in one’s room and to experience how the world will ecstatically reveal itself to you.

Pointing out that Kafka formed part of the broader phenomenological tradition’s awareness of the givenness of the world, it is then investigated what the source of this givenness is, and how the artist must cultivate the necessary receptiveness to receive what is given. Acknowledging that where leading phenomenological thinkers such as Edmund Husserl and Martin Heidegger approached these questions with the concept of intentionality, the contribution of Orthodox Christianity to these questions is analysed.

Following John Zizioulas as one of Orthodox thought’s most important contemporary interlocutors of the phenomenological tradition, the article investigates from an Orthodox perspective that the source of the givenness of the world is the Triune God. From this perspective God created from and in silence, and the artist striving in faith to realise the image of God in him- or herself may also create from and in silence by surrendering to silence.

Next, the article considers how the artist should cultivate the necessary receptiveness to receive the world as given. Acknowledging that the phenomenological tradition seems to prefer an impersonal view of the source of the givenness of the world as opposed to Orthodoxy’s seeing it as a gift from God as a Person, it is argued that the secular Jew Kafka offers advice in the above-mentioned aphorism which amounts to an approach that is surprisingly similar to a Christian mystical approach of cultivating silence as a pre-condition for creativity. On a broader level it is argued that Kafka and the broader phenomenological tradition’s approach can, from an Orthodox perspective, be interpreted as proto-Christian. This position is seen as the continuation of the ancient Christian apologetical approach of St Justin Martyr who, in trying to do justice to influential pre-Christian Greek thinkers such as Socrates and Plato, acknowledged that inasmuch as they made the best possible use of reason in search of truth, they may be considered as proto-Christian. The intent in applying this same approach to the phenomenological tradition is to search for common ground between Christians and non-Christians in discussing these questions.

Then follows an investigation of the question on cultivating the necessary receptivity from an Orthodox perspective with reference to St Gregory Palamas, and with the emphasis on art that strives to be beautiful as a tool of spiritual elevation, for which the reader is referred to but one of many considerations of this topic: the Orthodox philosopher and theologian David Bentley Hart’s influential book The beauty of the infinite: the aesthetics of Christian truth. Mentioning in passing four main human approaches to dealing with desire, namely non-attachment (Buddhism), repression (“Victorianism”), total indulgence (consumerism) and rightful ordering of desires (Plato and the Patristics), I go on to interpret Palamas is seen as espousing this approach, among others by his affirmation of the Aristotelian view of the three levels of the soul. Palamas sees hesychast prayer as an act of communion with God, not only as the key to the rightful ordering of desires, but also as the key to deepening the relationship between Creator and creature as an artistic creator.

The second reason why beauty is an important issue for the contemporary world is that the type of capitalism that we live under today uses the aesthetical to make the world ugly and spiritually poor. Building on famous observations by the communist dissident writers Milan Kundera and Vaclav Havel about how communism made the world ugly, the article develops the view of Christos Yannaras in reading both communism and capitalism as forms of materialism. Capitalism makes the world ugly in the sense that beauty is reduced to manipulated beauty for the sake of relentless consumption and spiritual impoverishment. The article also builds on views of the (atheist) thinker Bernard Stiegler and his analysis of hyper-industrial capitalism. Whereas industrial capitalism sought to control the means of production, hyper-industrial capitalism seeks to control both the means of production and the patterns of consumption. The latter is done by soliciting people’s attention in advertising, social and mass media, appealing to traditional ideals of spiritual elevation such as beauty, destiny, truth and personal transformation. Stiegler points out that this leads to a consistent betrayal of these ideals, leading to a generalised spiritual crisis. Following Ivan Illich’s plea for a new asceticism where the gaze is trained to look away from what is denigrating and to look at what is elevating, it is argued that Christian artists have a special responsibility to create such elevating, beautiful art that may help to do for this age what, say, iconography did for a previous age.

How, then, could the Christian artist go about creating such works of art? Following René Girard’s view of some sort of personal transformation (“conversion”) as a pre-condition for writing great novels, what this transformation may look like is analysed from a Palamite perspective. It is generally accepted that major art is distinguished by its ability to make us see things differently, which in turn requires that the artist creating such art is him- or herself able to see things differently. My argument here is that this ability to see things differently from a Palamite perspective requires the transfiguration of the artist through his or illumination flowing from communion with God as experienced in hesychast prayer. It is also pointed out that for Palamas this is part and parcel of the ongoing process of deification (théosis), and that in the case of the artist practising hesychasm his or her art may flow from the experience of divine energy (where Palamas’s well-known reflections on God’s essence and God’s energies, a distinction that he sourced from St Augustine, are used).

Then follow concrete examples of artists demonstrating the link between hesychast prayer and artistic creativity. The novelist Fyodor Dostoyevsky is mentioned in passing, but I concentrate on the living composer whose work is performed the most in the world today, namely the Orthodox Christian composer Arvo Pärt. Here the insightful study of the link between Pärt’s artistic output and his practice of hesychast prayer by Peter C. Bouteneff, Arvo Pärt: Out of silence (2015), is used to illustrate how the music for which Pärt is recognised emerged only after a protracted period of spiritual crisis, silence and hesychast prayer. In spite of showing enormous musical talent in the first phase of his career up to roughly 1967 working in serial music, Pärt felt that he could not continue along this path. He slowly found his way out of this crisis, a way that included his Orthodox baptism in 1972 and his intense study of earlier Christian sacred music and Gregorian chant, but especially his self-avowed discovery that such music can be fully understood only when its rootedness in prayer is acknowledged. In this regard Pärt is seen as a living example of Palamas’s description of a deified person. Pärt’s cultivation of a silent, listening attitude is similar to the kenotic ars poetica of Schoeman.

The article ends with a brief allusion to how through intense hesychast practice I survived a personal crisis after Schoeman’s self-death in May 2017 and how I was given to write my third novel (forthcoming) about the link between contemplative silence and creativity, and then a citation from the novel written in a voice that was temporarily given to me to write in, which I ascribe to hesychast prayer.

Keywords: Arvo Pärt; beauty; creativity; Dostoyevsky; hesychasm; Karel Schoeman; Palamas; silent prayer; Stiegler

1. Inleiding

Die stem wat ons aanstons gaan hoor, is dié van Karel Schoeman – uit die slottoneel van Verliesfontein, wat handel oor die verlies, die trauma en die nasleep van die Anglo-Boereoorlog, ’n oorlog wat steeds sy lang skadu oor Suid-Afrika werp. Die stem van die verteller wat ons gaan hoor, behandel sy skeppende verhouding met die hoofkarakter van die roman, Kallie, ’n jong kreupele, ’n mislukte skrywer swoegend aan sy Epitome, sy boek wat oplaas nooit die lig sal sien nie:

Om by die tuinpaadjie op te stap, byvoorbeeld, in die skadu van die sipresse en tussen die beddings waar die sonneblomme staan, geluidloos oor die planke van die stoep te beweeg en die glasdeur oop te trek sonder dat die jong man my hoor waar hy bukkend by die tafel sit, om self oor hom te buk waar hy by lamplig sit en skryf sonder dat hy van die feit bewus is en die bevrydende beweging van die pen oor die papier te volg – is hier miskien die uitweg? Kallie wat besig is met die obsessiewe kopieerwerk vir sy Epitome, kop laag oor die tafel, skouers opgetrek en oë vlak by die papier, vingers gevlek met ink. Ek buk oor hom, sy skouer teen my bors, sy bewegende elmboog teen my liggaam, sy hare teen my wang. Aarselend – want na soveel tyd is ek nog steeds onseker hoe ver dit moontlik is om te gaan en hoe ver ek my kan waag – aarselend sit ek my vingerpunte liggies op die rug van sy bewegende hand soos op ’n planchette, sonder dat hy van die las bewus is, strek ek my hand uit om sy skrywende hand te bedek sonder dat die beweging van die pen oor die papier daardeur vertraag word. Wanneer hy sy hand oplig om die pen weer in die ink te doop, dra hy my hand saam, en saam hervat ons dan die taak, saam voer ons daardie bevrydende beweging uit waarmee die letters en die woorde gevorm word op die papier, sy hand wat die pen vashou onder myne asof dit ek is wat dit voortbeweeg, terwyl ek my asem ophou en steeds nie weet hoe ver dit moontlik is om te gaan nie.

En dan? Dit is sinlose bespiegeling, want wat in hierdie wêreld gebeur, staan nie onder my beheer nie. En dan? As hy dan opkyk, as hy my aankyk in my gesig, in my oë, nie verskrik of verras nie, maar asof hy my verwag het, asof hy geweet het dat ek sal kom, of altyd geweet het ek is daar? (Schoeman 1998:246–7, my beklemtoning)

Die skrywer hier aan die woord glo duidelik nie aan subjektiewe beheer oor sy verbeelding of oor sy karakters nie. Die skrywer getuig van ’n kenotiese houding waarin die skrywer as kunstenaar sigself ledig ten einde te luister na wat in sy verbeelding aan hom gegee word en dan die voertuig daarvan te word, getrou op skrif weer te gee wat aan hom gegee word.

So ’n skeppende houding berus op die geloof dat iets gegee sal word aan die luisterende kunstenaar, maar hierdie luisterende houding kom nie bloot vanself nie – dit moet met toewyding beoefen en bemeester word. Hier is ’n bekende aanhaling van Kafka wat Schoeman, wat my mentor in stilheid en skryf was, vir my gestuur het terwyl hy besig was om Verliesfontein te skryf – en terwyl ek nog geworstel het om te leer luister, wat nog te sê om te leer skryf:

You do not need to leave your room. Remain sitting at your table and listen. Do not even listen, simply wait, be quiet, still and solitary. The world will freely offer itself to you to be unmasked, it has no choice, it will roll in ecstasy at your feet. (Kafka 1917-1918: no.109, https://www.brainyquote.com/quotes/franz_kafka_134853; 31 Oktober 2018 geraadpleeg)³

Die sekulêre Jood Kafka het die gegewenheid van die wêreld verstaan en dat om hierdie gegewenheid te kan herken en te kan ontvang, geduldige stilheid vereis. Kafka is in hierdie opsig geensins die enigste onder sekulêre denkers en skrywers van die 20ste eeu wat hiervan bewus was nie: die gegewenheid van die wêreld en hoe om dit te ontvang is waarskynlik die beginpunt van die ganse fenomenologiese tradisie soos aanvanklik begrond deur Franz Brentano, sy student Edmund Husserl, en Husserl se student Martin Heidegger. Al drie stem saam dat die wêreld ’n gegewe is en dat ons altyd alreeds in ’n potensieel ontvanklike verhouding daarmee verkeer. Hulle beskryf dit met die begrip intensionaliteit – dat ek altyd alreeds van iets bewus is, en dat hierdie feit my gegewe betrokkenheid by die wêreld aandui.

As die wêreld gegewe is, as die kunswerk aan die ontvanklike kunstenaar gegee word, ontstaan twee vrae: Wat is die bron van dié gegewenheid? En hoe moet die kunstenaar die nodige ontvanklikheid verwerf om die wêreld as kunswerk te ontvang?

2. Die gegewenheid van die wêreld: bron, ontvangs

Oor die bron van die gegewenheid en hoe om die nodige ontvanklikheid te verwerf is daar ’n voortgaande debat. Hierdie artikel bied ’n Ortodokse siening van hierdie sake. Die siening berus in laaste instansie, buiten die filosofies-teologiese beredenering daarvan, ook op geloof en eie ervaring. Die bedoeling met die aanbieding hiervan is nie om dit as laaste en enigste moontlike antwoord aan te bied nie, maar as een moontlike siening wat lesers self aan die hand van hul eie beredenering, geloofsiening en ervaring moet beoordeel.

Aangaande die vraag na die bron van die gegewenheid stel een van die 20ste eeu se belangrikste Christelike ondervraers van die fenomenologie, die Ortodokse teoloog John Zizioulas, dit duidelik (1985:39): Die gegewenheid van die wêreld moet toegedig word aan ’n persoonlike Gewer, oftewel die Drie-enige God. In navolging van die Kappadosiese Vaders skryf Zizioulas: “The biblical doctrine of creation ex nihilo obliged the Fathers to introduce a radical difference into ontology, to trace the world back to an ontology outside the world, that is, to God.” In ’n verklaring wat ook ter sake is vir hierdie oorweging van stilgebed en skone skeppendheid, merk Zizioulas verder op dat hierdie Vaders “made being – the existence of the world, existent things – a product of freedom” (1985:39, sy beklemtoning) – ’n verklaring wat ter sake is omdat dit verband hou met hoe kunstenaars, aan’t skep, hulself vrylik oorgee aan dit wat in stilheid aan hulle gegee word, wat ook die beeld van God in die mens verwesenlik, want het God dan nie self oorspronklik die syn in algehele stilte uit die niet geskep nie?

Dan is daar die vraag hoe die kunstenaar die nodige ontvanklikheid moet verwerf om die wêreld as kunswerk te ontvang. Soos reeds vermeld, erken ’n verskeidenheid 20ste-eeuse denkers en kunstenaars wat breedweg met die fenomenologiese tradisie verbind is, die gegewenheid van die wêreld en, aan die hand van die begrip intensionaliteit, ons potensiaal om die wêreld te ontvang. In teenstelling met die Kappadosiese Vaders se siening van die wêreld as ’n geskenk vanaf ’n Persoon, lyk dit asof hierdie denkers en skrywers dié gegewenheid grootliks op onpersoonlike wyse opneem. Ofskoon intensionaliteit erken dat die subjek potensieel in staat is om die wêreld op ’n uniek individuele wyse te ontvang, word die gegewenheid van die wêreld steeds as onpersoonlik beskou. Kafka kom verrassend naby aan ’n Christelike verstaan van die wêreld as die uitvloeisel van die Drie-enige God se oorvloedigheid wanneer hy verklaar dat die wêreld “will freely offer itself” aan die stilswyende, aandagtige luisteraar en “roll in ecstasy” aan sy voete. Eweneens verrassend vir ’n sekulêre Jood gee Kafka op sy manier eintlik ’n mistiek-Christelike wenk oor hoe hierdie ekstatiese geskenk beleef kan word wanneer hy voorstel dat ’n mens swyend en alleen in stilte sit.⁴

Ondanks die breedweg sekulêre posisie van bovermelde denkers en skrywers wat met die fenomenologiese tradisie verbind is, kan die feit dat hulle almal saamstem oor die gegewenheid van die wêreld en ons vermoë om dit bewustelik te ontvang, vanuit ’n Ortodokse hoek en in erkentlikheid van die bydrae van hierdie denkers en skrywers (à la die vroeë Christelike apologetiek) ook as “proto-Christelik” erken word: hulle en die Christelike tradisie het raakpunte oor sake soos die gegewenheid van die wêreld en hoe ontvanklikheid vir hierdie gegewenheid gekultiveer kan word. Om maar een voorbeeld te noem: Soos St Justinianus die Martelaar erken het dat vele godsdienste en filosofieë voor Christus al ’n kern van goddelike waarheid kon bevat wanneer aanhangers van hierdie tradisies hulle Godgegewe rede gebruik het om na die waarheid uit te reik,⁵ kan ook gesê word dat hierdie fenomenologiese denkers en skrywers elk op eie manier die Christelike siening van die gegewenheid van die wêreld en ons vermoë om dit bewustelik te ontvang, gedeeltelik bevestig. Hulle siening kan vertolk word as gemene grond vir mense van verskillende geloofsoortuigings om gesprek oor hierdie sake te voer.

Daarmee word hierdie denkers en skrywers vir eers daargelaat vir ’n nader beskouing van ’n pertinent Christelike verstaan van hierdie sake in St Gregorius Palamas se opvattings oor hesigastiese gebed en dié se vrug van vergoddeliking.⁶

Synde opgelei in die fenomenologie en ’n romansier met sowat 20 jaar se ervaring van sowel Zen-Boeddhistiese as Ortodokse kontemplatiewe praktyke sal ek hier probeer voortbou op Ortodokse denke in die algemeen en Palamitiese denke in die besonder om te wys hoe hierdie denke mag help om die vraag te beantwoord hoe die kunstenaar die nodige ontvanklikheid om die kunswerk te skep, mag verwerf. Aangesien dit gedoen word binne ’n Ortodokse Palamitiese raamwerk, is dit hopelik duidelik dat ek hier ook in die besonder gemoeid is met die kunswerk wat ons aangaande die Godgegewe skoonheid van hierdie wêreld mag verlig – ’n verligting wat nie anders kan nie as om eerstens tot ’n transfigurasie van die biddende kunstenaar maar ook van die ontvanger van die kunswerk te lei, of dit nou ’n leser, kyker of luisteraar is wat self ook ’n biddende lewe lei.

3. Skoonheid en die vertekening daarvan

Waarom die klem op skoonheid? Hier gaan dit om twee sake – eerstens die sentraliteit van skoonheid in die Christelike tradisie wat op besondere wyse in die Ortodokse Christendom beliggaam word; en tweedens die bedreiging wat lelikheid vandag vir die wêreld inhou. Vervolgens word kortliks by hierdie twee sake stilgestaan.

’n Hele aantal invloedryke Christelike denkers het oor die afgelope paar dekades die sentraliteit van skoonheid in die Christendom beklemtoon. Ter wille van bondigheid word kortliks en oppervlakkig na slegs een van hulle verwys, naamlik die Ortodokse filosofiese teoloog David Bentley Hart, wat vir homself naam gemaak het met sy vernaamste boek tot dusver, The beauty of the infinite: the aesthetics of Christian truth (2003). In dié boek betoog Hart dat Christene as antwoord op die invloedryke Westerse postmoderne filosofie, met sy verleidelike opvatting van sogenaamde onbeperkte begeerte, hul eie tradisie se manjifieke denke oor die erotiese verleidelikheid van Godgegewe skoonheid moet herwin.

Dit kan aangevoer word dat die mensdom vier posisies oor begeerte ontwikkel het. Die Boeddhistiese posisie is dié van die onverknogtheid aan begeerte. Tweedens is daar die sogenaamde Victoriaanse posisie, naamlik die onderdrukking van begeerte. Derdens is daar oorgawe aan al wat begeerte is, wat byvoorbeeld beliggaam word deur die invloedryke, skadelike pseudogeloof van die verbruikerisme. Die vierde posisie, wat hier onderskryf word, is die antieke Platoniese en latere Christelike posisie van die regmatige ordening en kultivering van begeertes in ’n hiërargiese benadering. Hiervolgens lei om op die hoogste te mik – byvoorbeeld skoonheid – daartoe dat die laagste – byvoorbeeld ons basiese behoeftes aan kos en drank – ook hul regmatige plek vind.

Palamas (1983:42) skryf in sy Triads as volg:

For the senses we ordain the object and limit of their scope, this work of the law being called “temperance”. In the affective part of the soul, we bring about the best state, which bears the name “love”. And we improve the rational part by rejecting all that impedes the mind from elevating itself towards God (this part of the law we call “watchfulness”). He who has purified his body by temperance, who by divine love has made an occasion of virtue from his wishes and desires, who has presented to God a mind purified by prayer, acquires and sees in himself the grace promised to those whose hearts have been purified.

Soos ander Kerkvaders, byvoorbeeld St Dionisius die Areopagiet (soms ook bekend as Pseudo-Dionisius), handhaaf Palamas die hiërargiese drievlakkige Aristoteliese siening van die siel, synde die vegetatiewe, die emotiewe en die noëtiese vlakke. Vir die doeleindes van hierdie artikel is die belangrike punt dat deur gebed as ’n daad van gemeenskap met God op die noëtiese vlak van die siel te plaas, Palamas nie slegs wys na die regmatige, hiërargiese ordening van die begeertes nie, maar ook na die verhoudingsmatige aard van hierdie praktyk soos dit die verhouding tussen Skepper en skepsel beliggaam en verdiep – iets waarvan hier onder aangevoer sal word dat dit hoogs relevant is vir die verhouding tussen die Skepper as Hoogste Kunstenaar en die biddende kunstenaar geskape na sy beeld.

Die rede waarom hierdie eerste aspek van skoonheid so belangrik is, hang saam met die tweede aspek, te wete die bedreiging wat lelikheid vandag vir die wêreld inhou, ’n lelikheid wat so verleidelik en so kragtig is juis omdat dit as skoonheid vermom is en dus ’n kragtige aanspraak maak op die mens se Godgegewe hunkering na die skone. Oor hierdie hunkering skryf Hart elders (2013:277): “The apprehension of beauty is something simple and immediate; it is wholly elusive of definition – it never makes sense to say, ‘This is beautiful because …’ – and yet it is inescapable in its force.”

Waarom hier praat van lelikheid onder die mom van skoonheid? Reeds in sy roman in Engels vertaal as The unbearable lightness of being (1984:110) betreur Milan Kundera die feit dat “the only way we can encounter [beauty] is if its persecutors have overlooked it somewhere”. Miskien was sy opmerkings merendeels gerig teen die somber estetika van die Sowjetunie en sy satellietstate, waaroor Kundera se landgenoot Vaclav Havel (1992, geen bladsynommer) die volgende te sê had oor sy intrek in die presidensiële kasteel toe hy die eerste postkommunistiese president van Tsjeggo-Slowakye word: “Only then did I realize how closely the bad taste of rulers was connected with their bad way of ruling.” Die lelikheid wat Kundera en Havel betreur het, was onmiskenbaar, skaamteloos, alte ooglopend – dit kon bekostig om te wees, omdat dit so intiem verbind was aan ’n politieke stelsel wat uiteindelik afhanklik was van brute mag lank nadat die idealisme waaruit dit gebore was, verdamp het.

Die wêreld wat betree is na die val van die kommunisme en besonderlik van die Sowjetunie in 1992, is een wat allereers berus op onophoudelike verleiding. Uit die Platoniese filosofie (veral die Faidrus) en die Christelike tradisie weet ons hoe verleidelik skoonheid is, maar wat van ’n wêreld waar verleiding stelselmatig geword het, waar die stelselmatige uitbuiting van die hunkering na skoonheid aan die orde van die dag is? Dít is ’n wêreld waarin lelikheid uiteindelik moet oorheers, juis omdat die betrokke skoonheid nie meer ’n gegewe is wat slegs deur stipluister en -kyk ontdek kan word nie. Dit is ’n soort gefabriseerde, gemanipuleerde skoonheid wat so te sê oral in jou gesig gedruk word. In hierdie verband had die Katolieke denker Ivan Illich (2005:104–20), in een van sy laaste onderhoude, dit alreeds oor hoe die sintuig wat normaalweg die sterkste met skoonheid verbind word, naamlik sig, die oorheersende sintuig van ons era geword het. Dit is hierdie sintuig wat deur vandag se siggedrewe verbruikerskapitalisme uitgebuit word, waarin sosiale media soos Instagram en Facebook, gesentreer rondom die aanbieding van ’n self gebeeldhou vir openbare verbruik, so belangrik geword het.

Min of meer in dieselfde periode as Illich hier bo skryf die Ortodokse denker Christos Yannaras (2003:1–2) die volgende oor die oorgang van kommunisme na kapitalisme:

[T]he Communist regimes of Eastern Europe did not collapse as a result of a popular reaction to Historical Materialism. They collapsed as a result of a popular desire for more Historical Materialism, and a more consistent Historical Materialism. Their collapse was not the triumph of non-materialist ideology over consistent materialism. What triumphed was a more ingenious and efficient system of historico-materialist management of human life against a system that was inadequate and ineffective...

On a global scale, capitalism thoroughly imposes upon peoples and nations the most vulgar practical application of Historical Materialism: consumerism made absolute. It levels whole civilizations, it uproots ever-growing populations from centuries old spiritual traditions, it renders politics useless, it obliterates social aspirations. (Sy beklemtoning)

Die ateïstiese Franse denker Bernard Stiegler, wat saam met die groot godsdienste en geestelike tradisies van die wêreld diep besorg is oor hoe dit alles die menslike gees vandag affekteer, help ons deur die begrip hiperindustriële kapitalisme om beter te verstaan waarom dít wat Yannaras hierdie “more ingenious and efficient system” noem, so doeltreffend is.⁷ Kortom, waar die oogmerk van die industriële kapitalisme is om die beheer oor vervaardigingsmiddele te verkry, soos versinnebeeld deur die fabriekseienaar, is die oogmerk van die hiperindustriële kapitalisme om sowel vervaardigingsmiddele as verbruikspatrone te beheer, waarvan die massamediamaatskappy wat sy eie inhoud vervaardig en versprei, die argetipe is. Stiegler wys hoe die hiperindustriële kapitalisme ná die Tweede Wêreldoorlog na vore tree wanneer die Amerikaanse ekonomie nie langer al sy produkte kan absorbeer nie en ander markte geskep moet word. Die massamedia, die advertensiewese en Hollywood was en is steeds die vernaamste middele om dit mee te verwesenlik. Wat fossielbrandstowwe vir die industriële ekonomie is, is wat aandag vir die hiperindustriële ekonomie is, in die sin dat hierdie middele deurlopend gebruik word om aanspraak op ons aandag te maak deur die radio, televisie, die internet, sosiale media, en so meer. Dit is geen wonder dat beroepsrisiko’s ook verander het vanaf fisieke beserings op die fabrieksvloer na geestesiektes soos uitbranding, depressie, eetversteurings, aandagafleibaarheid, anoreksie, en so meer nie. Stiegler toon aan dat ons nou te make het met ’n nuwe proletariaat: waar die industriële proletariër die persoon was wat slegs liggaamlike energie had om te verkoop as ’n middel om ’n bestaan te maak, is die hiperindustriële proletariër die persoon wat ’n bestaan maak deur in sy werksomgewing aandag te skenk. Finansies, onderwys en die dienstebedryf maak alles deel hiervan uit. Let daarop dat die hiperindustriële kapitalisme se bemarkingsinstrumente in die besonder op ons aandag aanspraak maak deur onophoudelike, industriële oudiovisuele stimulering waar teologies-filosofiese ideale soos skoonheid, bestemming, waarheid, geloof, vertroue en persoonlike verandering gebruik word om alles wat hierdie ideale ondermyn, te verkoop. Dit is waarom hier bo verklaar is dat ons vandag lelikheid onder die mom van skoonheid in die gesig staar – en ons weet van Kerkvaders soos St Augustinus en St Dionusius hoe om die bose vir die goeie aan te sien die wortel van soveel menslike lyding is. Gesien uit hierdie oogpunt, lei die stelselmatige, industriële uitbeelding van die lelike as skone na ’n wêreldwye toestand van lyding met baie werklike manifestasies, insluitend bovermelde geestesiektes, maar natuurlik ook voortslepende imperiale oorloë ontketen en gevoer deur sowel Westerse as Oosterse moondhede; die grootskaalse ontwortelings van bevolkings, migrasie- en vlugtelingprobleme – om maar te swyg van die omgewingskrisis, oftewel die stelselmatige verleliking van ons skone Godgegewe wêreld.

In dieselfde bovermelde onderhoude verwys Illich na hoe die ou askete hulleself nie bloot geskool het daarin om weg te kyk van die verlagende nie, maar ook daarin om te kyk na die verheffende. In hierdie opsig, en in ag genome die huidige toestand van die wêreld soos pas beskryf, is een moontlike antwoord hierop uit ’n Ortodokse gesigspunt ’n hernude askese wat sorg maak met sowel die gees as die wêreld. Kunstenaars gewy aan geestelike welstand, en Christelike kunstenaars in die besonder, het vanweë die Christelike tradisie se toewyding aan die ideaal van skoonheid ’n reuseverantwoordelikheid in hierdie opsig om kunswerke te skep wat dieselfde opvoedkundige en verheffende uitwerking op hedendaagse mense kan hê as, sê, die Christelike ikonografie op die massa gewone mense in ’n vroeëre era. Maar hoe presies moet sulke Christelike kunstenaars te werk gaan om sulke kunswerke te skep? Of, soos die vraag reeds hier bo gestel is, hoe verwerf die kunstenaar die nodige vlak van ontvanklikheid om dít te ontvang wat nodig is om werklik skone kuns te skep? Een antwoord is sekerlik te vinde in die praktyk van hesigasme soos deur Palamas beskryf. In die laaste afdeling van hierdie artikel sal verduidelik word waarom dit so is, met verwysing na Ortodokse Christelike belewenisse van skeppende uitdrukking om dit te staaf.

4. Hesigasme en skeppende skoonheid

Deur aan te voer dat die praktyk van stilgebed ’n middel is om die nodige ontvanklikheid te verwerf om te skep, spreek dit vanself dat hier in ’n Ortodokse raamwerk gewerk word met die aanname dat soos die ganse kosmos Godgegewe is, so ook is werklik skone, verheffende kuns. Die bedoeling hier is nié om te fokus op byvoorbeeld tegnieke of maatstawwe van goeie kuns in die algemeen nie, maar op dit wat binne ’n Ortodokse raamwerk met die kunstenaar as mens moet gebeur indien daardie kunstenaar skone, verheffende kuns gaan skep. Ook hierin sluit ek eksplisiet aan by René Girard se siening dat die groot moderne romansiers, soos Cervantes, Dostojewski en Proust, self eers deur een of ander vorm van bekering/inkeer/ommekeer (conversion in die oorspronklike Frans) moes gaan (nie noodwendig Christelike nie) ten einde hulle groot romans te kon skryf. Soos die mens die goeie kosmos kan bederf, so kan ook die geskenk van die verbeelding en die vermoë om kuns te skep bederf word – en van sodanige bedorwe kuns is daar meer as genoeg voorbeelde in moderne kunsgalerye die wêreld oor te sien. Aan die ander kant, nes sekere Kerkvaders die gedeeltelike waarheid aanwesig in die werk van voor-Christelike denkers wat hulle vir die waarheid ingespan het, erken het, so skyn dit ook ooglopend te wees dat baie nie-Christelike kunstenaars verbind tot ware skoonheid ook daarin geslaag het om sulke verheffende kuns te skep. Nietemin, vanuit ’n Ortodokse oogpunt beskik die Christelike kunstenaar in sy of haar artistieke uitdrukking oor ’n uitsonderlike instrument, naamlik om allereers in stilheid te fokus op God en te streef na gemeenskap met Hom – soos kinders uit die gemeenskap tussen man en vrou kom, so kan ’n besondere soort kuns uit die gemeenskap tussen Skepperkunstenaar en die skepselkunstenaar kom.

Dit word oor die algemeen aanvaar dat groot kuns onderskei word deur dié vermoë om ons dinge anders te laat sien, wat op sy beurt vereis dat die kunstenaar wat sulke kuns skep, self in staat is om dinge anders te sien. Die betoog hier is dat dié vermoë om dinge anders te sien, vanuit ’n Palamitiese oogpunt die transfigurasie van die kunstenaar vereis deur sy of haar verligting voortspruitend uit gemeenskap met God soos in hesigasme beleef. Nadat hy aanvoer dat ware kennis uiteindelik nie van die antieke Griekse filosofie kom nie, maar van beliggaamde, goddelike kennis (Palamas 1983:29–30), het Palamas die volgende oor die goddelike verligting van die gees te sê:

The human mind also, and not only the angelic, transcends itself, and by victory over the passions acquires an angelic form. It, too, will attain to that light and will become worthy of a supernatural vision of God, not seeing the divine essence, but seeing God by a revelation appropriate and analogous to Him. (1983:32)

In hierdie artikel word gevolglik betoog dat wanneer die kunstenaar as geskenk van God deur God verlig word, dit die kunstenaar help om alles in ’n nuwe lig te sien, en daarom in staat stel om dinge in sy of haar kuns in ’n nuwe lig te toon.

In die verlenging van die soort kenotiese Einfühling wat Schoeman beskryf as ’n ars poetica vir die skrywer soos in die inleiding hier bo aangehaal, gaan Palamas verder en beskryf ’n soort intellektuele kenosis as voorvereiste van die beskouing en uiteindelike gemeenskap met God in hesigasme:

Contemplation, then, is not simply abstraction and negation; it is a union and a divinization which occurs mystically and ineffably by the grace of God, after the stripping away of everything from here below which imprints itself on the mind, or rather after the cessation of all intellectual activity ... (34–5)

Die soort visie wat dan verwerf word, oortref volgens Palamas alle sintuiglike en intellektuele kennis, en die sintuie en die intellek “[then] acquire the incomprehensible Spirit and by Him hear, see and comprehend” (29–30) Hieruit kan afgelei word dat ofskoon ons almal van nature kan skep, veral die kunstenaar wat stilgebed beoefen en daardeur verlig word, skone, verligtende kunswerke kan skep. Miskien is dit waarom soveel romansiers lyding kan beskryf, maar slegs enkele verligtes (gesien vanuit ’n Ortodokse oogpunt) die oorkoming van lyding deur die transfigurasie van die lydende karakter kan beskryf ten einde hoop wat in skoonheid skyn, oor te dra.⁸ In soverre die waarlik skone, verheffende kunswerk beskou kan word as ’n misterieuse, goddelike geskenk aan die kunstenaar wat deur stilgebed getransfigureer is, strook dit met Palamas se woorde oor wat aan die getransfigureerde gegee word:

[T]hose judged worthy of this grace know that it is not a fantasy produced by the imagination, and that it does not originate with us, nor appear only to disappear; but rather, it is a permanent energy produced by grace, united to the soul and rooted in it, a fountain of holy joy that attracts the soul to itself ... (50)

Dit mag inderdaad net sowel wees dat waarlik skone, verheffende kunswerke vloei uit hierdie “fountain of holy joy” wat manifesteer as ’n “energy produced by grace”. Palamas maak dit duidelik dat hierdie transfigurasie van die hesigas niks anders is nie as die voortgaande proses van vergoddeliking – trouens, in die moderne wêreld, waar verskynsels soos vergoddeliking en heiligheid oënskynlik as behorende tot ’n vervloë era aanvaar word, is Palamas se skynbare siening dat vergoddeliking as’t ware outomaties met die hesigas gebeur, verfrissend – en herinner dit ons daaraan dat die mistieke nie ver van die alledaagse te soeke is nie.

Palamas is welbekend vir die skeppende gebruik wat hy maak van die onderskeid tussen God se essensie en God se manifestasies, oftewel sy energieë,⁹ wat presies dit is waaraan die vergoddelikte deel het. Hieroor skryf hy (1983:88): “But the deification of divinised angels and men is not the superessential essence of God, but the energy of this essence.” In dieselfde passasie maak Palamas nog opmerkings wat relevant is vir die oorweging van hesigasme en skeppendheid in hierdie artikel. Hy skryf:

This energy does not manifest itself in deified creatures, as art does in the work of art ... On the contrary, deification manifests itself in these creatures as “art in the man who has acquired it,” according to Basil the Great.

This is why the saints are the instruments of the Holy Spirit, having received the same energy as He has. (1983:88, my beklemtoning)

Op grond van hierdie sinne is dit moeilik om tot ’n ander gevolgtrekking te kom as dat die vergoddelikte kunstenaar ’n instrument van die Heilige Gees word, ’n geheiligde instrument van artistieke uitdrukking.

Tot so ver die teoretiese oorweging van hesigasme en artistieke skepping. Wat van konkrete voorbeelde?

5. Hesigasme en skone skeppendheid: konkrete voorbeelde

’n Ooglopende voorbeeld is die geval van Dostojewski, wie se grootste letterkundige prestasie, Die broers Karamazov, tot stand gekom het in ’n tyd toe hy in sy geestelike en hesigastiese praktyk begelei is deur ’n oudste (staretz, Russies) van die Optina-klooster. Dit is nie om dowe neute nie dat Rowan Williams in sy belangrike boek oor Dostojewski skryf (2008:5) dat Dostojewski “is committed to an understanding of both speech and fiction that is deeply rooted in a kind of theology. Acceptable or not to the reader, this is what we need to grasp if we are to read in a way that takes into account his own purposes.”

Die skakel tussen hesigasme en skeppendheid in Dostojewski is ’n te ryk onderwerp om hier in fyn besonderhede te oorweeg. Gevolglik word slegs kortliks stilgestaan by ’n onlangse studie van ’n Ortodokse kunstenaar wat eksplisiet op hierdie skakel in die kunstenaar se werk fokus. Hier word verwys na Peter C. Bouteneff (2015) se studie van die lewende komponis wie se werk vandag die meeste ter wêreld uitgevoer word, naamlik Arvo Pärt.

Dit is redelik bekend dat Pärt se musikale loopbaan in twee fases ontvou. In die eerste fase, wat strek tot ongeveer 1968, het Pärt musiek in die heersende na-oorlogse styl van 12-toon-serialisme komponeer. Teen 1968 was Pärt nie langer in staat om in hierdie styl te werk nie, wat saamgeval het met ’n intense geestelike krisis in sy lewe. Bouteneff beskryf hoe Pärt stadigaan sy weg uit hierdie krisis gevind het, wat sy doop in die Ortodokse kerk in 1972 insluit, asook sy uitvoerige beluistering van sakrale musiek deur sekere komponiste, asook Gregoriaanse gesange. Dan maak Pärt ’n bepalende ontdekking:

[H]e began to realize that one cannot truly apprehend the depth of Gregorian chant or of other sacred music without taking a fuller account of its spiritual character, specifically its rootedness in prayer. As a result he sought to understand and in some way to enter into the ascetical ethos and faith out of which that music came. (Bouteneff 2015:48)

Dit wil sê Pärt het besef dat hierdie musiek nie slegs goddelik geskenk was aan biddende kunstenaars nie, maar ook dat om hierdie musiek werklik na waarde te skat ’n mens self biddend moet word: in Palamas se taal kan musiek deur die vergoddeliktes uiteindelik slegs deur die vergoddeliktes ten volle verstaan word.

Bouteneff (2015:49) haal Pärt vervolgens aan uit ’n onderhoud wat in 2014 met Pärt gevoer is:

Only through prayer is it possible. If you have prayer in your hand, like a flashlight, with this light you see what’s there. It all depends on you yourself. This language of prayer is a foreign language. If you know even a little of it, the material that is in this language will be a bit more understandable to you. And that begins a kind of mutual exchange. It feeds you, and opens your eyes.

Wat is hierdie woorde van Pärt anders as ’n nederige beskrywing van sy eie vergoddeliking, en van hoe gebed sy skeppendheid begin voed het en hom die wêreld op ’n verligte wyse laat sien het?

In nog ’n onderhoud, wat in 1988 met hom gevoer is, verklaar Pärt: “Before one says something, perhaps it is better to say nothing. My music has emerged only after I have been silent for quite some time. Literally silent. For me ‘silent’ means the ‘nothing’ from which God created the world” (aangehaal in Bouteneff 2015:99).

Hierdie woorde van Pärt bevestig wat hier bo verklaar is oor hoe die biddende kunstenaar die beeld van God verwesenlik deur uit stilte te skep, soos God self uit stilte geskep het. Dit hou eweneens verband met bogenoemde kenotiese benadering tot skepping, om sigself in gebed te ledig ten einde anderkant die sintuie en die intellek te beweeg, soos Palamas dit beskryf.

Elders beskryf Pärt se eggenote en noue medewerker, Nora, wat ook Ortodoks is, en Pärt self die geboorte van Für Alina, die eerste komposisie van die tweede en biddende fase van sy musikale loopbaan: “It was the seventh of February 1976. And I was going to go out with a pram with [our son] Immanuel ... And Arvo says to me, ‘Wait! Don’t go anywhere.’ And that was when Alina was born ... And so for us this was the ‘Big Bang’ of creation” (Bouteneff 2015:178).

Dostojewski, Pärt en Schoeman is, aan enige maatstaf gemeet, artistieke reuse. Min kunstenaars bereik dieselfde hoogtes, selfs al lei hulle ’n biddende lewe, maar selfs mindere biddende kunstenaars kan ook skeppende uitdrukking uit stilte beleef. Ter afsluiting glo ek dit is wat gedurende die maande Mei, Junie en Julie 2017 met my gebeur het.

Dit het begin met die nuus op Dinsdag 2 Mei 2017 dat my stilswyende, kluisenaaragtige leermeester Karel Schoeman sy lewe die vorige dag geneem het in die vroeë agtermiddag op ’n kristalhelder herfsdag waar die waarnemer die eindelose vlaktes van die Vrystaat tot in die oneindigheid kon sien uitstrek.

Oorval met ontsettende droefheid, wat vererger is deur die wete dat Schoeman se besluit moontlik ook die gevolg van sy verlies aan geloof en kerk in sy laat twintigs was,¹⁰ het ek ’n periode van meer intense hesigastiese praktyk as ooit tevore binnegegaan. Dít is wat my weerhou het daarvan om in ’n volskaalse depressie te verval, maar dit is ook uit hierdie stilte dat my derde roman aan my gegee is, ’n roman oor die verhouding tussen beskouing en skeppendheid soos gemanifesteer in die verhaal van ’n letterkundige meester en sy novise. Die stem wat u nou gaan lees, is die stem waarin ek tydelik kon skryf gedurende daardie tyd van rou en intense hesigastiese praktyk.

Hierdie artikel word afgesluit met woorde geskryf in daardie stem waar die letterkundige meester, vaardig in beskouende stilte, sy novise aanspreek:

“Jy skryf nie, iéts skryf déúr jou. Altans, so het ek dit nog altyd beleef. Ek het reeds vir jou geskryf dat om te dink jy gaan deur te skryf jou verliese goedmaak of beheer behou, ’n illusie is. Dit is andersom. Dit is wanneer jy die illusie van beheer aflê, wanneer jy jou oopstel vir die goeie werklikheid en sy ewige vorme soos dit is, wanneer jy werklik luister, sonder verwagting, sonder projek, dit is dán dat daar met jou gepraat word, dán wat jy die kanaal word en iéts deur jou skryf, en jy verwonderd mag ontdek dat jy deel is van ’n groter proses wat wel onder beheer is, maar nie onder jóú beheer nie. Dit is altyd daar. As jy net die stilte kan leer kultiveer en jou oë oopmaak, is dit altyd daar, die vrug reeds in jou hand, die pen reeds in ink gedoop. Nou ja, vanselfsprekend sal jy niks hiervan beleef nie as jy jouself nie ook met vaste reëlmaat daagliks beskikbaar stel vir dit wat geskryf moet word nie. Soms wonder ek hoeveel boeke nooit geskryf is of sal word nie, bloot omdat die skrywers wat daardie boeke moes skryf hulleself nie met die nodige respek en toewyding kom aanmeld het nie. Ek dink aan daardie boeke as stemme wat gedoem is om vir altyd klaend, dog onhoorbaar en onsigbaar tussen ons rond te dwaal, ongesien en ongehoord. Die gedagte aan die lyding van daardie stemme is vir my so erg dat dít miskien nog altyd my grootste dryfveer is om die stilte te kultiveer, werklik te luister en getrou vir diens by my lessenaar aan te meld. Ek weet dat ek niks aan die lot van daardie verlore stemme kan doen nie, maar ek wil nie self verantwoordelik daarvoor wees om maar één enkele stem tot hulle geledere by te voeg omdat ek nie geskryf het wat ek moes nie.” (Rossouw, in druk; geen bladsyverwysing)

Bibliografie

Bouteneff, P.C. 2015. Arvo Pärt. Out of silence. New York: St Vladimir’s Seminary Press.

De Beer, C.S. 2016. Die krisis van die afwesige gees. Pretoria: Malan Media.

Girard, R. 1965. Deceit, desire and the novel: Self and other in literary structure. Uit die Frans vertaal deur Yvonne Freccero. Baltimore, MA: Johns Hopkins University Press.

Hart, D.B. 2003. The beauty of the infinite: The aesthetics of Christian truth. Grand Rapids, MI: Eerdmans.

—. 2013. The experience of God: Being, consciousness, bliss. New Haven: Yale University Press.

Havel, V. 1992. Time-onderhoud, 3 Augustus 1992.

Illich, I. 2005. The rivers north of the future. The testament of Ivan Illich as told to David Cayley. Toronto: House of Anansi Press.

Kafka, F. 1917-1918. Die Zürau-aforismes, 109. Kyk eindnota 3.

Kundera, M. 1984. The unbearable lightness of being. Vertaal uit die Tsjeggies deur Michael Henry Heim. Londen: Faber.

Lössl, J. 2000. Augustine in Byzantium. Journal of Ecclesiastical History, 51(2):267-295.

Palamas, G. 1983. The triads. Uit die Grieks vertaal deur Nicholas Gendle. New Jersey: Paulist Press.

Roberts, A. e.a. (reds). 1988. The ante-Nicene Fathers, vol. 1.Grand Rapids, MI: Eerdmans.

Rossouw, J. 2015. Bernard Stiegler se esteteologie en die nuwe otium van die volk, LitNet Akademies, 12(3), https://www.litnet.co.za/bernard-stiegler-se-esteteologie-en-die-nuwe-otium-van-die-volk.

—. In druk. Sluitstuk. Kaapstad: Umuzi.

Schoeman, K. 1998. Verliesfontein. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2017. Slot van die dag. Gedagtes. Pretoria: Protea Boekhuis.

Stiegler, B. 2015. Symbolic misery. The catastrophe of the sensible. Londen: Polity Press.

Williams, R. 2008. Dostoevsky: Language, faith and fiction.Waco, TX: Baylor University Press.

Yannaras, C. 2003. The Church in post-communist Europe. Berkeley, CA: InterOrthodox Press.

Zizioulas, J.D. 1985. Being as communion. New York: St Vladimir’s Seminary Press.

Eindnotas

¹ Die stilgebed waarna in hierdie artikel verwys word, is spesifiek die Christelik-Ortodokse (hierna bloot Ortodokse) praktyk van stilgebed, oftewel hesigasme, ’n woord ontleen aan die Griekse term hesigia (stilheid). Tydens hesigasme begin die beoefenaar daarvan om sy of haar gedagtes te ledig, waarna die gebed “Here Jesus Christus, Seun van God, ontferm U oor my, sondaar” oor en oor met volle aandag gebid word.

² Met die term skone skeppendheid word verwys na skeppendheid gewy aan die skepping van skone kuns gerig op geestelike verheffing. Hiermee word eksplisiet aansluiting gevind by die Platonies-Christelike tradisie se verbintenis tot die goeie, die ware en die skone. Vir klassieke Platoniese behandelings van hierdie begrippe, kyk na die dialoë Die Republiek en die Faidrus. Vir ’n eietydse besinning oor sodanige kuns, kyk na die rol wat Stiegler (2015) voorsien vir kunstenaars in wat hy die “nuwe otium van die volk” noem. Vir ’n inleidende oorsig oor hierdie temas in Stiegler se denke, kyk na Rossouw (2015). De Beer (2016) gaan ook omvattend in op die probleem van eietydse geestelike verarming en hoe om dit met verskillende vorme van geestelike verheffing teen te gaan.

³ Hierdie uitspraak van Kafka in hierdie spesifieke Engelse vertaling van die oorspronklike Duits is die eerste keer gedurende 1997 deur Karel Schoeman in ’n persoonlike brief onder my aandag gebring, en ek haal dit dus nie aan uit ’n gepubliseerde bron in harde kopie nie. Met ’n internetsoektog kan vasgestel word dat daar meer as een Engelse vertaling van die oorspronklike Duits bestaan, maar ek volstaan daarmee om wat bronverwysings betref die leser te verwys na slegs een van die tallose webwerwe waarop die spesifieke Engelse vertaling geredelik beskikbaar is. Die Zürau-aforismes is oorspronklik in 1917–18 deur Kafka geskryf.

⁴ Kafka se sienings oor skeppendheid en stilte word hier om twee redes as proto-Christelik vertolk.

Eerstens word dit gedoen in aansluiting by die vroeë Christelike apologetiese tradisie, wie se vroeë eksponente feitlik sonder uitsondering in die voor-Christelike Griekse filosofie opgelei was. Wanneer ’n Sokrates of ’n Plato as proto-Christelik vertolk was, was dit op grond van ’n konsensus dat hierdie figure gestreef het na die waarheid deur die gebruik van hulle rede, en op grond van die aanname dat sowel die waarheid as die rede Godgegewe is. Selfs al sou Sokrates of Plato dan “uit eie krag” met hulle rede die waarheid nagestreef het, is deur die vroeë Christelike apologete aanvaar dat Sokrates en Plato se nalatenskap vir Christene waardevolle elemente bevat bloot omdat hierdie figure opreg in hulle strewe na die waarheid met behulp van hulle Godgegewe rede was. Moontlik die bekendste voorbeelde hiervan is St Basileios die Grote (329/330–379) se opstel wat in die Engelse vertaling bekendstaan as “Address to young men on the right use of Greek literature”. Die bedoeling daarmee om Sokrates en Plato in hierdie opsig as proto-Christelik te vertolk is nie een of ander soort Christelike imperialisme wat ’n versteekte agenda het om alles en almal vir die Christendom op te eis nie (dikwels is hierdie verdraagsame siening teenoor nie-Christelike skrywers met groot agterdog in die Bisantynse Ryk bejeën), maar eerder om met Christelike piëteit erkenning te gee aan die ware ook buite die streng Christelike kader. Dit kan vergelyk word met hoe ’n tradisionele stam erelidmaatskap van die stam gee aan ’n buitestander wat die stam se kultuur met respek bestudeer en selfs aanhang. In ’n eietydse konteks van uiterste godsdienstige pluralisme soortgelyk aan die konteks van die destydse Romeinse Ryk waarin die Christelike apologetiek hierdie versoenende houding teenoor wydgerekende figure uit die voor-Christelike era ingeneem het, bied hierdie invalshoek op belangrike nie-Christelike denkers en kunstenaars een moontlike basis van gemeenskaplike grond tussen Christene en persone van ander geloofsoortuigings. Stiegler doen iets soortgelyks wanneer hy as uitgesproke ateïs spesiaal moeite doen om gemeenskaplike grond tussen Christene, aanhangers van ander geloofstradisies, agnostici en ateïste te soek in die gesprek oor die eietydse geestelike verarming en hoe daarop geantwoord kan word. In ’n persoonlike gesprek wat ek in Julie 2017 met Zizioulas gevoer het, het ek hom gevra wat sy siening oor bondgenootskappe met ander geloofstradisies oor gemeenskaplike uitdagings vandag is. Hy het hom sterk ten gunste daarvan uitgespreek, nie net omdat dit volgens hom help om ’n sin vir die transendente lewend te hou nie, maar ook omdat die menslike verbeelding syns insiens ontstaan uit die godsdiens, en dat indien die godsdienste van die wêreld verlore sou gaan, dit ook katastrofale gevolge vir die menslike verbeelding sou inhou.

Die tweede rede waarom Kafka hier as proto-Christelik vertolk word, is deels dat hy met hierdie uitspraak dit eens is met die klassieke Christelike siening dat God die skepping uit oorvloed geskep het, en dat oorvloed ’n wesenskenmerk van die wêreld geskape na Sy beeld is; en deels dat, soos verder in die artikel betoog word, die doel van beoefening van mistieke stilgebed is om gemeenskap met God op te soek en bygevolg die nodige ontvanklikheid te kultiveer om dit wat God skenk, bewustelik te ontvang.

⁵ In hierdie verband skryf hy byvoorbeeld: “Those who lived in accordance with the Logos are Christians, even though they were called godless, such as, among the Greeks, Socrates and Heraclitus and others like them ...” (St Justin Martyr, First Apology 272 in Roberts 1988).

⁶ Vergoddeliking (theosis in die antieke Grieks) word goed saamgevat in ’n uitspraak daaroor deur St Athanasius van Alexandrië (c. 296/298–373) wat losweg vertaal kan word as “God het mens geword sodat die mens ’n god kan word.” Soms word ook gesê vergoddeliking beteken dat die mens deur genade verwerf waaroor God van nature beskik, en dit is iets wat die vrug van die mens se gemeenskap met God is, beginnende by die doop, maar voortgesit deur hesigasme en deelname aan die liturgiese lewe van die Kerk. In sy rekonstruksie van die Kappadosiese Vaders se ontwikkeling van die begrip van die Drie-Eenheid wys Zizioulas (1985:44) daarop dat God die Vader sy vryheid allereers uitdruk met ’n daad van gemeenskap, “that is, as He who ‘begets’ the Son and ‘brings forth’ the Spirit”.

Hy vervolg (1985:49) enkele bladsye verder: “The life of God is eternal because it is personal, that is to say, it is realized as an expression of free communion.” Wanneer die mens die beeld van God verwesenlik, geskied die proses van vergoddeliking, waaroor Zizioulas meer spesifiek skryf (1985:50): “The eternal survival of the person as a unique, unrepeatable and free ‘hypostasis’, as loving and being loved, constitutes the quintessence of salvation, the bringing of the Gospel to man. In the language of the Fathers this is called ‘divinization’ (theosis), which means participation not in the nature or substance of God, but in His personal existence. The goal of salvation is that the personal life which is realized in God should also be realized on the level of human existence.”

Eenvoudiger gestel kan gesê word dat vergoddeliking beteken wanneer die mens danksy Gods genade in gemeenskap met God daarin slaag om sy of haar Godgegewe vryheid as liefde uit te druk.

⁷ Vir ’n meer gedetailleerde bespreking van die aspekte van Stiegler se denke wat hier kortliks aangeroer word, waarin ook verwys word na die tersaaklike primêre bronne waarin Stiegler hierdie sake bespreek, kyk Rossouw (2015).

⁸ Ook hier volg ek René Girard se siening van die groot moderne romans en hulle skrywers as gekenmerk deur ’n soort bekeringservaring van die karakter, wat volg op ’n soort bekeringservaring van die skrywer. Kyk Girard (1965).

⁹ Ofskoon die neiging in die Ortodokse teologie dikwels is om Palamas se onderskeid tussen God se essensie en sy energieë as ’n oorspronklike Palamitiese begrip te beskou, voer Lössl (2000) aan dat Palamas hierdie onderskeid eintlik aan St Augustinus ontleen.

¹⁰ Soos Schoeman dit self toelig in Slot van die dag (2017:118–9): “Die eerste keer dat ek die beëindiging van my lewe ernstig oorweeg het, was trouens in 1968–69, gedurende my eerste jaar in Amsterdam, toe ek 28 of 29 jaar oud was ... Dit was nie die eerste keer dat ek in die vreemde was nie, destyds in Amsterdam, maar die vorige geleentheid was in die klooster in Ierland, as lid van ’n gemeenskap en gedra deur my geloof en bowenal my geloof in ’n roeping. In Amsterdam was ek eenvoudig ’n buitelander wat ’n nogal somber en afgeleefde huurkamer in die huis van ’n bejaarde weduwee bewoon het en teen ’n beskeie salaris in ’n takbiblioteek in ’n moderne woonwyk aan die rand van die stad gewerk het, losgeslagen. Dit was dus ’n eksistensiële ervaring, waarby heimwee, verlange na die vertroude, my nogal terneerdrukkende situasie, eensaamheid en die lang Europese winter almal hul deel tot die algemene ontreddering bygedra het.”

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Stilgebed en skone skeppendheid: Om uit die stilte te skep appeared first on LitNet.

Opsomming

Die koms van die “derde demokratiese golf” gedurende die laat 1980’s en vroeë 1990’s het daartoe bygedra dat die meeste state in Afrika finaal die juk van kolonialisme en outoritarisme afgewerp het. Tydens hierdie fundamentele oorgang is nuwe politieke partye gevorm, nuwe grondwette opgestel en demokratiese verkiesings regoor die vasteland gehou. Suid-Afrika was geen uitsondering nie.

Na bykans drie dekades van demokrasie worstel politieke ontleders egter met talle vrae: Hoe suksesvol was die konsolidering van demokrasie in sub-Sahara-Afrika, en Suid-Afrika in die besonder? Aanduidend van die soeke na antwoorde op hierdie kwelvrae in Suid-Afrika spesifiek is die onlangs-verskene publikasie onder die redaksie van Heather A. Thuynsma getiteld Political parties in South Africa: Do they undermine or underpin democracy? (2017).

Die doel van hierdie artikel is om by wyse van ’n literatuurondersoek die rol van politieke partye en politieke verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings te evalueer, met spesiale verwysing na eietydse Suid-Afrika.

Die werkswyse wat gevolg word, is soos volg: Eerstens word die teoretiese fondament verduidelik wat as lens dien waardeur die navorsingsvraag beantwoord word. Tweedens word die belangrikste probleemaspekte en tendense vermeld wat deur navorsers geïdentifiseer is en wat regdeur die internasionale stelsel die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings belemmer. Derdens word, met spesifieke verwysing na die Afrika-substelsel, die belangrikste probleemaspekte en tendense vermeld wat deur navorsers geïdentifiseer is en wat die rol van politieke partye en politieke verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings belemmer. Vierdens word die rol van politieke partye in die konsolidering van demokrasie in die Suid-Afrikaanse samelewing in die besonder beklemtoon. Vyfdens verskuif die fokus na die rol van politieke verkiesings asook kiesersgedrag in die konsolidering van demokrasie in samelewings. Andermaal word prominensie verleen aan die Suid-Afrikaanse toepassing. Die artikel word met ’n opsomming afgesluit.

Trefwoorde: demokrasie; inklusiewe demokrasie; konsolidering van demokrasie; politieke partye; politiekepartystelsels; verkiesings; verkiesingstelsels

Abstract

The role of political parties and elections in consolidating democracy in societies, with special reference to contemporary South Africa

Today it is universally accepted not only that political parties contesting elections in order to gain the authority to rule is the hallmark of any representative democracy, but also that these institutions act as major actors in consolidating democracy in the aftermath of the elections. In this regard South Africa is no exception. Since the transition to a constitutional democracy in 1994 South Africa has had five general elections in which a large number of political parties participated. During the first general election in 1994 19 political parties participated nationally. This number rose to 29 during the latest general election in 2014. These political parties have also participated during this relatively lengthy period to a greater or lesser extent in consolidating the new inclusive democracy. Despite the fact that the particular electoral system applied during these elections displayed shortcomings, these impediments were apparently not sufficient to derail the process in its entirety.

It is important to point out that although this article has as its primary aim the role of political parties and elections in consolidating democracy in societies, several other factors play an equally vital role in this process. In this regard reference should particularly be made to factors such as the experience of society during the transition to democracy; the existence of a democratic political culture (“democracy becomes the only game in town”); the economic system (not a command economy or capitalism but social democracy); a versatile state bureaucracy; and the constitutional dispensation (a constitutional state).

The phenomenon of political parties and political elections in their modern appearance originated in Europe, Britain and the USA during the 19th century. In the USA this development took place despite the fact that the founding persons of that state actively discouraged the formation of such institutions. Eventually, however, it was the USA’s two-party system that largely created its democracy and has contributed towards consolidating it ever since.

With the onset of the 20th century the phenomenon of political parties contesting elections in order to gain the authority to rule spread throughout the world. During the post-colonial period and the “third democratic wave” large numbers of new states appeared on the international scene. However, political parties in these new states differed sharply from their European and American predecessors. Most often these institutions were formed on the basis of relations or agreements between traditional, ethnic, tribal, regional or religious groups. Sometimes these parties were partially political and partially military. Furthermore, the elections held in many of these new states were characterised by electoral fraud, electoral manipulation and vote-rigging.

A development of special significance was the use of political parties and political elections by socialist and communist states. However, consolidating democracy in these states was never seriously considered. Each measure adopted had only a single aim, namely the reinforcement and strengthening of the undemocratic socialist authoritarian order. Indicative is the fact that only a single party was allowed to participate in elections in these systems of absolute rule.

In the recent past many democratic societies have elected political parties and leaders who would dismally fail in their efforts to fulfil the promises made during election campaigns. The rise of cartel parties in particular has contributed toward this development. These parties have not acted as agents of society but have wilfully mobilised the resources of the state in a collusive manner in order to retain their position in the political system. Even South Africa has suffered this fate.

The South African experience with political parties, elections and political leaders unable or unwilling to fulfil promises made, is shared by many other societies on the African continent. Indeed, such has been the adverse impact of the system of neopatrimonialism practised by political leaders in these societies that it has even been compared by some analysts to the legacy of colonialism.

The negative experiences by millions of voters in democratic systems worldwide as a result of the actions by political parties during and in the aftermath of elections have also led to an alienation between electorates, parties and elections. This development is also discernible in contemporary South Africa.

Despite the weaknesses of parties as well as the fact that the most recent democratic indices by both the Economist Intelligence Unit (2017) and Freedom House (2018) indicated that democracy is currently in decline worldwide, most of the world’s population is today living in democracies. Even although political parties and elections have been described by some observers as “inextricable weed in the otherwise neatly tailored democratic garden”, democracy cannot function without them.

With special reference to contemporary South Africa, this paper assesses the role of political parties and political elections in consolidating democracy in societies.

The approach is as follows: First, a theoretical foundation is provided that will serve as a lens through which the research question will be assessed.

Secondly, the article addresses the most important factors and trends identified by researchers in the international system that negatively affect the role of political parties and elections in consolidating democracy in societies.

Thirdly, the article focuses on those factors and trends identified by researchers in the African sub-system in particular that negatively affect the role played by political parties and elections in consolidating democracy in societies.

Fourthly, the focus shifts to the role played by political parties in consolidating democracy in South African society in particular. The investigation highlights factors such as the nature of political parties; the various types of party systems; the types of political parties; the manner in which voters exercise their political party choices; the functions of political parties; the location of power in political parties; the various types of personality profiles displayed by leaders of political parties; and the leadership styles applied by political leaders.

Fifthly, the role of elections and voting behaviour in consolidating democracy in South African society is assessed. The following factors are highlighted: the nature of elections; the importance and functions of elections; the alienation between electorates, parties and elections; the various types of electoral systems; the South African electoral system; the criticism against the South African electoral system; and the probability that the South African electoral system may be replaced or amended.

The paper concludes with a summary of the findings.

On the basis of the assessment made in this study it is possible to conclude that political parties in contemporary South Africa have played an important role not only in the transition to an inclusive democracy but also in consolidating that dispensation for almost a quarter of a century. Indicative are the following facts:

• All parties actively participated over many years in the negotiating process that eventually led to the creation of the new constitutional democracy.
• All parties have actively participated in the general elections held since the transition.
• All parties have actively performed their articulating, socialising, balancing, activating, channelling and recruiting functions.
• The majority of leaders of the ruling party as well as the official opposition have displayed personality characteristics typifying the democratic personality and the negotiator.
• The majority of leaders of the leading political parties have displayed leadership styles epitomising transactional and transformational leaders.

However, political parties have not always had a positive impact on consolidating democracy in South African society. On the contrary, these institutions may even have contributed toward “de-democratisation” or “democratic backsliding”, given that:

• the Constitution does not expressly make provision for the status, rights, obligations and functions of political parties
• the party system is indicative of a dominant party system
• the ruling party and a few opposition parties possessing a two thirds majority in the national legislature have displayed characteristics that epitomises cadre, catch-all, cartel, left-wing, populist and revolutionary (anti-system) parties
• the ruling party is supported largely by voters exercising their partisan choices in a manner that typifies the party-identification, the sociological as well as the dominant-ideology models
• all political parties are being affected by the iron law of oligarchy.

The general elections held since 1994 have also played an important role in consolidating democracy in South African society. However, two significant shortcomings have manifested themselves. Firstly, the electorate failed during the past four general elections to effectively hold the political leadership to account regarding the provision of security and the delivery of those goods and services vitally necessary for the creation of a stable environment in which socio-economic development can flourish. The scope and consequences of this neglect is evidenced not only by the security and socio-economic predicament in which South Africa finds itself currently, but also by the sharp decline in voter turnout during elections.

Secondly, the closed party list electoral system as applied in South Africa have not satisfied all the essential requirements pertaining to electoral systems in representative democracies. Some of these shortcomings are of such a nature that the system should actually be replaced or amended. However, given the advantages derived by the ruling party from this particular electoral system, as well as the fact that these advantages are apparently being condoned by the electorate, the chances of its being amended or replaced are very slim.

Keywords: consolidating democracy; democracy; elections; electoral systems; inclusive democracy; political parties; political party systems

1. Inleiding

Dit word vandag universeel aanvaar dat politieke partye wat tydens verkiesings met mekaar meeding om die regeergesag te bekom nie alleen aanduidend is van die bestaan van ’n verteenwoordigende demokrasie nie, maar na afloop van die verkiesings ook as belangrike rolspelers funksioneer in die konsolidering van die demokratiese orde in die samelewing. In hierdie verband is Suid-Afrika geen uitsondering nie. Sedert die oorgang na ’n konstitusionele demokrasie in 1994 het daar reeds vyf algemene verkiesings plaasgevind waaraan ’n groot aantal politieke partye aktief deelgeneem het. Aan die eerste algemene verkiesing het 19 politieke partye op nasionale vlak deelgeneem, terwyl die getal gestyg het tot 29 in die jongste algemene verkiesing in 2014. Hierdie instellings het ook oor hierdie betreklik lang tydperk, met ’n meerdere of mindere mate van sukses, deelgeneem aan die konsolidering van die demokratiese bestel. Die verkiesingstelsel wat gedurende hierdie verkiesings toegepas is, het weliswaar tekortkominge getoon, maar die gebreke was oënskynlik nie genoegsaam om die konsolidering van demokrasie te ontspoor nie.

Uit die staanspoor moet beklemtoon word dat alhoewel hierdie artikel fokus op die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings, dit nie die enigste faktor is wat ’n bepalende rol speel nie. Inteendeel, twee ander belangrike faktore rakende die konsolidering van demokrasie in samelewings verdien pertinente beklemtoning. Eerstens is die konsolidering van demokrasie nooit ’n afgehandelde of voltooide taak nie, maar ’n voortdurende proses van versterking en verstewiging van die demokratiese orde of stelsel. Tweedens word die konsolidering van demokrasie, benewens die rol van politieke partye en verkiesings, deur etlike ander grondliggende faktore bepaal. Volgens leidende navorsers oor die onderwerp, soos David Beetham (1994) en Juan J. Linz en Alfred Stepan (1996), word die konsolidering van demokrasie diepgrondig beïnvloed deur faktore soos ’n samelewing se ervaring van die demokratiese oorgang; ’n demokratiese politieke kultuur (“democracy becomes the only game in town”); die ekonomiese stelsel (nie ’n bevelsekonomiese of kapitalistiese stelsel nie, maar ’n sosiale demokrasie); ’n funksionerende staatsburokrasie; en die grondwetlike bedeling (’n regstaat). Hierdie navorsers identifiseer ook die vernaamste struikelblokke in die weg van demokratiese konsolidering, naamlik etniese konflik in multinasionale samelewings en onvervulde populêre verwagtings in samelewings wat tegelykertyd politieke en ekonomiese hervorming teweeg wil bring.

Die verskynsel van politieke partye en politieke verkiesings in moderne gestalte het in die 19de eeu in Europa, Brittanje en veral die VSA ontstaan. In die VSA het hierdie belangwekkende ontwikkeling plaasgevind nieteenstaande die feit dat die grondleggers van daardie staat aanvanklik die ontstaan van demokrasie en politieke partye heftig ontmoedig het. Uiteindelik was dit egter die Amerikaanse tweeparty politieke stelsel wat meegehelp tot die vestiging van die Amerikaanse demokrasie en die konsolidering daarvan sedertdien.

Met die aanbreek van die 20ste eeu het die verskynsel van politieke partye wat tydens verkiesings met mekaar meeding om die regeergesag te bekom, regoor die wêreld versprei. In die groot getal nuwe state wat in die naweë van die koloniale tydperk en tydens die “derde demokratiese golf” gedurende die tagtiger- en negentigerjare gevorm is, was die vorming van politieke partye insgelyks aan die orde van die dag. Die grondslag waarop politieke partye in hierdie ontwikkelende state gevorm is, het egter verskil van die Europese en Amerikaanse modelle. Meermale het die vorming van hierdie instellings geskied op die basis van verbintenisse tussen verskillende tradisionele, etniese, stam-, streeks- of godsdienstige groeperings. Verder was in talle van hierdie state politieke partye deels polities en deels militêr. In die verkiesings wat plaasgevind het, was verkiesingsbedrog, verkiesingsmanipulasie en stemkullery dikwels aan die orde van die dag.

Dit is ook belangrik om te meld dat die verskynsel van politieke partye en politieke verkiesings sedert die 20ste eeu in sosialistiese en kommunistiese state toegepas is. In hierdie state was die konsolidering van die demokrasie in die samelewing egter geen oorwegingsrede nie. Inteendeel, die vorming van elke instelling het slegs een doel voor oë gehad, naamlik die vestiging en verstewiging van die ondemokratiese sosialistiese outoritêre orde. Die feit dat in hierdie state slegs een politieke party toegelaat is om te bestaan en aan verkiesings deel te neem, dien ter bevestiging hiervan.

Die afgelope aantal jare het talle demokratiese samelewings politieke partye en politieke leiers tydens verkiesings aan bewind gestel wat nie aan die gestelde verwagtings voldoen het nie. Veral die opkoms van kartelpartye het daartoe gelei dat hierdie instellings nie as agente van die samelewing opgetree het nie, maar begin het om op onderduimse (“collusive”) wyse die bronne van die staat te gebruik om hul posisie in die politieke bestel te behou. Suid-Afrika (en die meeste state in sub-Sahara-Afrika) was insgelyks nie van sodanige ervaring uitgesluit nie. Die neopatrimonialistiese nalatenskap van die Drieparty-alliansie onder die leierskap van oudpresident Zuma in die besonder dien ter illustrasie.

Die Suid-Afrikaanse ervaring met politieke partye, verkiesings en leiers wat nie aan die verwagtings voldoen het nie, word ook deur die meeste samelewings elders in Afrika gedeel. Die negatiewe uitwerking van neopatrimonialisme op sosio-ekonomiese ontwikkeling in talle samelewings op die vasteland word reeds deur sekere politieke ontleders vergelyk met die nalatenskap van kolonialisme.

Die negatiewe ervaring van miljoene kiesers in demokratiese stelsels regoor die wêreld met politieke partye en verkiesingsprosesse het daartoe gelei dat daar ’n proses van vervreemding (“disconnect”) tussen kiesers, politieke partye en verkiesings ingetree het. Hierdie verskynsel, ofskoon nie regverdig- of verdedigbaar nie, gegewe die aard van die sosiale kontrak in demokratiese samelewings, het ook in eietydse Suid-Afrika duidelik sigbaar geword.

Nieteenstaande bogemelde tekortkominge rakende politieke partye en politieke verkiesings, asook die aanduidings in die jongste demokratiese indekse van sowel die Economist Intelligence Unit (2017) as Freedom House (2018) dat demokrasie wêreldwyd agteruitgang ervaar, leef die grootste gedeelte van die wêreld se bevolking vandag in demokrasieë. Selfs die feit dat politieke partye en politieke verkiesings deur Susan C. Stokes (1999:244) as “geharde onkruid in die andersins goedversorgde demokratiese tuin” beskou word, kan demokrasieë nie sonder hierdie instellings voortbestaan nie. Volgens Stokes bestaan daar inderdaad genoegsame getuienis dat hoe meer “geharde onkruid” in demokrasieë sigbaar is, hoe groter is die kans op die konsolidering van demokrasie in sodanige stelsels.

Die doel van hierdie artikel is om by wyse van ’n literatuurondersoek die rol van politieke partye en politieke verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings te evalueer, met spesiale verwysing na eietydse Suid-Afrika.

Die werkswyse wat gevolg word is soos volg: Eerstens word die teoretiese fondament verduidelik wat as lens dien waardeur die navorsingsvraag beantwoord word.

Tweedens word die belangrikste probleemaspekte en tendense vermeld wat deur navorsers geïdentifiseer is en regdeur die internasionale stelsel die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings belemmer.

Derdens word, met spesifieke verwysing na die Afrika-substelsel, die belangrikste probleemaspekte en tendense vermeld wat deur navorsers geïdentifiseer is en wat die rol van politieke partye in die konsolidering van demokrasie in samelewings belemmer.

Vierdens verskuif die klem na die rol van politieke partye in die konsolidering van demokrasie in die Suid-Afrikaanse samelewing in die besonder. Die faktore aan die hand waarvan die ondersoek geloods word, is die volgende:

• Die aard van politieke partye.
• Die konstitusionele regulering van politieke partye.
• Die verskillende tipes politiekepartystelsels.
• Die verskillende tipes politieke partye.
• Die wyses waarop kiesers partypolitieke keuses uitoefen.
• Die funksies van politieke partye.
• Die ligging of setel van mag in politieke partye.
• Die verskillende persoonlikheidstipes in die geledere van partypolitieke leiers.
• Die verskillende leierskapstyle van partypolitieke leiers.

Vyfdens word die rol politieke verkiesings en kiesersgedrag in die konsolidering van demokrasie in die Suid-Afrikaanse samelewing beklemtoon. Die aspekte aan die hand waarvan die ondersoek gedoen word, is die volgende:

• Die aard van verkiesings.
• Die belangrikheid en funksies van verkiesings.
• Die vervreemding (“disconnect”) tussen kiesers, politieke partye en verkiesings.
• Die verskillende tipes verkiesingstelsels.
• Die Suid-Afrikaanse verkiesingstelsel.
• Die kritiek teen die Suid-Afrikaanse verkiesingstelsel.
• Die vooruitsig dat die Suid-Afrikaanse verkiesingstelsel verander sal word.

Die artikel word afgesluit met ’n opsomming.

2. Teoretiese fondament

Die ontstaan van die teorie wat as lens dien waardeur die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings evalueer word, dateer terug tot die eerste helfte van die vorige eeu. In 1942 het die Amerikaanse politieke wetenskaplike Elmer Eric Schattschneider (1892–1971) in sy werk Party government, met die teorie vorendag gekom dat moderne demokrasie ondenkbaar is as dit nie in terme van politieke partye beskou word nie. Die uitgangspunt wat sy teorie ten grondslag lê, is dat politieke partye die naelstring vorm tussen die burgery en die regering. Indien hierdie naelstring afgeknip sou word, is dit onafwendbaar dat beide die regering en die burgery, as komponente van die demokratiese politieke bestel, ondergang in die gesig staar (Pearson 2018).

’n Soortgelyke teorie rakende politieke partye, politieke verkiesings en demokrasie is in 1980 ontwikkel deur die Amerikaanse politieke wetenskaplike Richard S. Katz. In sy klassieke werk getiteld A theory of parties and electoral systems (1980) het Katz aangetoon dat daar ’n onlosmaaklike verwantskap en verbintenis tussen politieke partye, politieke verkiesingstelsels en demokrasie bestaan.

Die uitgangspunte wat Katz (1980) se teorie rakende politieke partye, verkiesings en demokrasie ten grondslag lê, kan soos volg opgesom word:

• Politieke partye en verkiesings is die dryfvere (“mainsprings”) van moderne demokrasie.
• Moderne demokrasie is partydemokrasie.
• Daar bestaan ’n intieme band tussen die aard van politieke partye in ’n politieke stelsel en die gehalte van die demokrasie in daardie stelsel.
• Die politieke instellings en praktyke wat die essensie van moderne demokratiese regering vorm, is te danke aan politieke partye.
• Sonder politieke partye is demokratiese instellings en praktyke ondenkbaar.
• Moderne massapartye is geskep om in demokratiese verkiesings mee te ding, terwyl verkiesingstelsels bestaan om kompetisie tussen hierdie partye te struktureer.
• Moderne demokrasie kan gedefinieer word slegs deur daarna te verwys as die verkiesing van die hoof politieke besluitnemers in vrye verkiesings waarin kandidate van mededingende politieke partye teen mekaar te staan kom.
• Elke samelewing wat sy politieke leiers in bestrede verkiesings aanwys, kan as ’n demokrasie beskou word, terwyl samelewings waar dit nie geval is nie, nie as sodanig beskou kan word nie.
• Wanneer die omvang van ’n samelewing direkte populêre regering onmoontlik maak en die kompleksiteit van die politieke proses verkiesing deur loting onaanvaarbaar maak, blyk verteenwoordiging gebaseer op populêre verkiesing die enigste manier te wees om die elemente van populêre deelname, rigtinggewing en beheer eie aan demokrasie te verseker en te bewaar.
• Enige samelewing wat daarop roem om ’n demokrasie te wees, sal in gelyke mate deur vrye verkiesings en die bestaan van politieke partye bepaal word.

3. Faktore in die internasionale stelsel wat die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings belemmer

Die afgelope aantal jare het talle navorsers faktore geïdentifiseer wat die teorie betreffende die noue verwantskap tussen politieke partye, politieke verkiesings en demokrasie behoorlik sou beproef. Dit behoort duidelik te blyk wanneer na die bydraes van enkele wetenskaplikes verwys word.

• Dit is ironies dat Richard S. Katz een van die eerste navorsers was wat gekonfronteer sou word met ’n uiters netelige probleem rakende sy teorie oor die rol van politieke partye in die konsolidering van demokrasie in samelewings. In 1995 het hy en Peter Mair die verskyning van ’n nuwe tipe politieke party in etlike demokratiese politieke stelsels geïdentifiseer. In hul werk getiteld Changing models of party organization and party democracy: The emergence of the cartel party (Katz en Mair 1995:5) vermeld hulle die opkoms van ’n nuwe tipe politieke party, naamlik die kartelparty. Kenmerkend van kartelpartye is dat hierdie instellings nie primêr as agente van die samelewing optree nie, maar op onderduimse (“collusive”) wyse die staat se bronne aanwend om hulle posisie in die politieke stelsel te behou. Die kruipende outoritarisme en korrupsie wat met die funksionering van kartelpartye gepaard sou gaan, sou, soos hier onder aangedui sal word, ’n uiters negatiewe uitwerking op die konsolidering van demokrasie in samelewings in veral sub-Sahara Afrika hê.
• In haar Political parties and democracy wys Susan C. Stokes (1999:243), daarop dat alhoewel dit ’n sentrale tema van demokratiese teorie is dat politieke partye demokratiese regerings verplig om gehoor te gee aan die voorkeure van die kiesers, politieke partye in die moderne era egter as spreekbuise vir ekstremiste optree. Hierdie verskynsel verminder die mate waarin regerings hulle aan die voorkeure van die kiesers steur.
• In haar werk getiteld How political parties shape democracy: Perspectives from democratic theory beklemtoon Ingrid van Biezen (2004:2) die feit dat alhoewel die teorie dat moderne demokrasie ondenkbaar is sonder politieke partye aanvaar word, dit tans egter van belang is om oorweging te skenk aan die wyse waarop hierdie instellings demokrasie en die konsolidering daarvan in samelewings bevorder en beïnvloed. Sy verwys veral na die feit dat moderne politieke partye toenemend besig is om relevansie te verloor as voertuie vir verteenwoordiging, instrumente van mobilisering en kanale van belange-artikulering. Volgens haar is dit paradoksaal dat, nieteenstaande die feit dat politieke partye beskou word as die sleutelinstrumente van verteenwoordigende demokrasie, hierdie instrumente terselfdertyd ook beskou word as dat hulle nie oor die vermoë sou beskik om daardie funksies te vervul wat tiperend is van ’n funksionerende demokrasie nie.
• ’n Groep wetenskaplikes het selfs met ’n “nuwe” teorie betreffende die rol en invloed van politieke partye in spesifiek die Amerikaanse politieke stelsel vorendag gekom. In A theory of political parties: Groups, policy demands and nominations in American politics (Bawn, Cohen, Karol, Masket, Noel en Zaller (2012) wys hierdie wetenskaplikes daarop dat belangegroepe en aktiviste tans die dominante akteurs in politieke partye is. Die onvermydelike gevolg is dat politieke partye nie langer ’n responsiwiteit jeens kiesers se voorkeure openbaar nie.
• Die president van die National Democratic Institute for International Affairs (NDI), Kenneth Wollack, wys in sy voorwoord vir die publikasie getiteld Political parties and democracy in theoretical and practical perspective. Developments in party communications deur Pippa Norris (2005) daarop dat politieke partye se invloed in demokratiese samelewings besig is om in toenemende mate uitgedaag te word. Hierdie verskynsel is die direkte gevolg van die toenemende vervreemding (“disconnect”) tussen kiesers en hulle verkose leiers, die afname in politieke aktivisme en die toenemende gesofistikeerdheid van antidemokratiese magte.
• Die redakteurs van Political parties and democracy, Larry Diamond en Richard Gunther (2001), beklemtoon die feit dat alhoewel politieke partye as een van die kerninstellings in ’n demokratiese bestel beskou word, daar bewyse bestaan dat demokratiese politieke partye regoor die wêreld besig is om die vertroue van kiesers te verloor.
• In Are political parties in decline?: Recent contributions in the field, wys Ronald Alfaro Redondo (2014:151) daarop dat die ondersteuningsbasisse van politieke partye wêreldwyd nie alleen besig is om te krimp nie, maar dat kiesers ’n toenemende skeptisisme toon rakende hulle betrokkenheid by hierdie instellings.
• In die publikasie Political parties and democracy het wetenskaplikes onder die leiding van Kay Lawson (2010) die verwantskap tussen politieke partye en demokrasie in 46 state in verskillende wêrelddele ondersoek. In die vyf volumes wat die werk beslaan, het hierdie wetenskaplikes tot die gevolgtrekking gekom dat oor die afgelope 100 jaar die ontwikkeling van politieke partye deur drie fases gekenmerk is, naamlik bevryding, demokratisering en dedemokratisering.
• Op ’n meer positiewe noot wys Nancy Bermeo (2016) daarop dat die demokratiese agteruitgang (“democratic backsliding”) wat tans prominent waarneembaar is en waaraan politieke partye aandadig is, nie noodwendig as negatief beskou moet word nie. Die agteruitgang is omkeerbaar en kan uiteindelik selfs die rol van hierdie instellings in die konsolidering van demokrasie bevorder.

4. Faktore in die Afrika-substelsel wat die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings belemmer

Dit is belangrik om te meld dat hierdie bespreking beperk word tot sub-Sahara-Afrika. Die Arabiese Lente wat in 2010 in Noord-Afrika en die Midde-Ooste ’n aanvang geneem het, het weliswaar ’n demokratiese opflikkering veroorsaak, maar dit was van korte duur.

Wat sub-Sahara Afrika aanbetref het ’n groot getal wetenskaplikes insgelyks faktore geïdentifiseer wat die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings diepgrondig beïnvloed. Dit is opvallend dat die bevindings deurgaans daarop dui dat sub-Sahara-Afrika met ’n ernstige demokratiese tekort (“democratic deficit”) te kampe het. Kortliks kom dit daarop neer dat daar in hierdie gedeelte van Afrika ’n wanbalans bestaan tussen die vlak van demokrasie in politieke instellings en politieke prosesse en die teoretiese ideaal van demokratiese regering.

In die lig daarvan dat dit nie moontlik is om ’n opsomming van alle navorsingsbevindings te verstrek nie, sal met enkele voorbeelde volstaan word. Die voorbeelde behoort egter ’n goeie aanduiding te verskaf van die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in sub-Sahara Afrika en die faktore wat die proses beïnvloed.

• In ’n verslag opgestel deur navorsers onder die leiding van M.A. Mohamed Salih en Per Nordlund (2007), getiteld Political parties in Africa: Challenges for sustained multiparty democracy, vir die International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA), het hierdie navorsers bevind dat in Afrika-samelewings die meeste politieke partye se bydrae tot die konsolidering van demokrasie beperk is. Van die vernaamste faktore wat hiertoe meehelp, is die feit dat regerende partye op direkte of indirekte wyses staatsfondse gebruik en misbruik vir die finansiering van verkiesings; dat skeiding tussen regering en party haas nie bestaan nie; dat regerende partye staatsbronne gebruik om patronaatskappe te vestig ten einde hulle politieke posisie te behou; dat die privaatsektor te klein is om ’n lewensvatbare burgerlike samelewing en ’n niepolitieke middelklas te vestig wat ’n effektiewe oorsigrol kan vervul; dat staatskaping beskou word as ’n metode vir elite-verryking; dat alle politieke partye lewensvatbaar is slegs op elite-vlak; en dat die swakheid van opposisiepartye meebring dat hulle nie ’n effektiewe oorsigrol oor die regering kan vervul nie.
• In hulle Party systems and democratic consolidation in Africa’s electoral regimes het die navorsers Michelle Kuenzi en Gina Lambright (2005) die verwantskap tussen drie partystelseleienskappe (wetgewende onbestendigheid, die gemiddelde ouderdom van partye en die effektiewe getal parlementêre partye) en die konsolidering van demokrasie in 33 Afrika-state ontleed. Hierdie navorsers het tot die gevolgtrekking gekom dat partystabiliteit, soos gemeet aan die gemiddelde ouderdom van partye en partystelsel-mededingendheid, soos gemeet deur die effektiewe getal partye, wel ’n korrelasie met demokrasie toon.
• In sy oorsig van die onlangse navorsing oor politieke partye en partystelsels in Afrika getiteld Political parties and party systems in Africa: Themes and research perspectives wys Giovanni M. Carbone (2007:18) daarop dat die jongste navorsing lig werp oor talle kwessies rakende die rol van politieke partye in die konsolidering van demokrasie in samelewings. Van belang is die wydverspreide voorkoms van dominantepartystelsels die fragmentering van opposisiegroeperings in ’n groot aantal swak en onstabiele partye; die wyse waarop etniese identiteite en kliëntelistiese netwerke as grondslae van partymobilisering dien; die beperkings wat partye ervaar in die skepping van effektiewe organisatoriese strukture; die swak beleidmakende vermoëns van nuwe partye; en die lae vlakke van institusionalisering van partystelsels.
• Die navorser Edwin Odhiambo Abuya het in sy werk getiteld Can African states conduct free and fair presidential elections? (2010) tot die gevolgtrekking gekom dat alhoewel vrye en regverdige verkiesings in Afrika-samelewings wel moontlik is, dit slegs kan geskied indien ingrypende regs- en institusionele hervormings aangebring word. Deur te fokus op die verkiesings in Zimbabwe en Kenia het hy egter aangedui dat dit ’n enorme poging sal verg.
• Die navorser André Mbata Mangu het in Democracy and states’ compliance with regional and sub-regional election benchmarks in Africa (2012:1) tot die slotsom gekom dat sedert die begin van hierdie eeu die verkiesings wat op ’n gereelde grondslag in Afrika gehou is, nie aan die gestelde verkiesingstandaarde op streeks- en substreeksvlak voldoen het nie.
• In hulle evaluering van die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in Afrika gedurende die tydperk 1990 tot 2010 het Gabrielle Lynch en Gordon Crawford (2011) tot die gevolgtrekking gekom dat daar op sewe terreine tegelykertyd vordering en agteruitgang was: onwettige maar voortgesette militêre inmenging; gereelde verkiesings, maar demokratiese agteruitgang; demokratiese institusionalisering, maar voortgesette presidensiële oorheersing (“presidentialism”) en endemiese korrupsie; institusionalisering van politieke partye, maar wydverspreide etnies-gebaseerde stempatrone en die toepassing van uitsluitingspolitiek (soms gewelddadig); toename in instellings in die burgerlike samelewing, maar toename in wanoptrede (“incivility”), geweld en onveiligheid; toename in politieke vryhede en ekonomiese groei, maar omvangryke politieke beheermaatreëls en ongelyke ontwikkeling; die skenkergemeenskap se gemengde verbintenis tot, maar perverse impak op, die bevordering van demokrasie.
• Die navorsers V. Randall en L. Svăsand (2010) het in hul werk getiteld Political parties and democratic consolidation in Africa tot die gevolgtrekking gekom dat politieke partye in Afrika ’n bepaalde “swakheid” openbaar in die konsolidering van demokrasie en dat dit te wyte is aan: die ekonomiese konteks waarin hulle funksioneer; die swakheid van die burgerlike samelewing; die voorkoms van etnisiteit as grondslag vir politieke mobilisasie; personalisme (lojaliteit aan een persoon of leier); kliëntelisme; en sterk en dominante presidentskappe.

5. Die rol van politieke partye in die konsolidering van demokrasie in eietydse Suid-Afrika

5.1 Die aard en funksies van politieke partye

In die literatuur bestaan daar tientalle definisies en beskrywings van wat ’n politieke party is. In hierdie artikel sal volstaan word met die beskrywing deur die ACE Electoral Knowledge Network (2012). Volgens hierdie netwerk is politieke partye alliansies deur staatsburgers wat min of meer eendersdenkend is oor politieke doelwitte en saamwerk om verkiesings te wen en sodoende die regering van die dag te vorm.

Volgens die befaamde Britse politieke wetenskaplike Andrew Heywood (2002:248) verskil politieke partye in verskeie opsigte van ander groeperings en instellings in die samelewing: Eerstens kompeteer politieke partye met ander politieke partye om die regeergesag in die staat te bekom en te behou. Tweedens is politieke partye georganiseerde instellings met formele lidmaatskap. Derdens fokus politieke partye op daardie breë kwessies in die samelewing wat in regeringsbeleid neerslag moet vind. Vierdens word politieke partye verenig deur gedeelde politieke voorkeure en ’n bepaalde ideologiese identiteit.

Die sentrale rol wat politieke partye in die konsolidering van demokrasie in samelewings speel, blyk veral uit die feit dat hulle rolle vervul wat veel wyer strek as bloot die bekleding van politieke ampte en die organisering van die regering. Die volgende is die belangrikste funksies van politieke partye soos omskryf deur die ACE Electoral Knowledge Network (2012):

• Die artikulering van openbarebeleidsprioriteite, samelewingsbehoeftes en samelewingsprobleme soos deur lede en ondersteuners geïdentifiseer.
• Die sosialisering en opvoeding van kiesers in die funksionering van die politieke stelsel en die onderliggende waardes waarop die stelsel geskoei is.
• Die balansering van opponerende eise en die omskakeling daarvan in algemene beleidsrigtings.
• Die aktivering en mobilisering van die burgery tot deelname aan politieke besluitneming en die omskakeling van hulle sienings in werkbare beleidsrigtings.
• Die kanalisering van die openbare mening na die regering.
• Die werwing en opleiding van kandidate om openbare ampte te beklee.

’n Belangrike aspek wat deur die ACE Electoral Knowledge Network (2012) beklemtoon word, is die feit dat politieke partye in demokratiese samelewings beskou kan word as geïnstitusionaliseerde bemiddelaars tussen die burgerlike samelewing en die regeerders. Verder beklemtoon hierdie netwerk dat ten einde die veelvuldige take en funksies te vervul, dit noodsaaklik is dat bepaalde regte en verpligtinge van politieke partye konstitusioneel of deur wetgewing gewaarborg word. Dit sluit in die vryheid van organisering; vryheid om vir verkiesing benoem te word; vryheid van spraak en assosiasie; vryheid tot billike en vreedsame mededinging; meganismes om pluraliteit te verseker; vryheid van diskriminasie; vryheid van toegang tot die media; en deursigtige en verantwoordbare politieke finansiering.

Alhoewel politieke partye in Suid-Afrika, soos hier onder aangedui sal word, nie konstitusioneel gereguleer word nie, was die regte en vryhede wat in die Grondwet en die Handves van Regte gewaarborg word, genoegsaam ten einde hierdie instellings in staat te stel om die veelvuldige take, rolle en funksies soos hier bo vermeld reeds vir bykans ’n kwarteeu te vervul. Problematiese aspekte met betrekking tot voorgemelde het weliswaar na vore getree en sal hier onder aangedui word.

5.2 Die konstitusionele regulering van politieke partye

Dit is opvallend dat alhoewel politieke partye ’n deurslaggewende rol in die konsolidering van demokrasie in moderne state speel, die grondwette in hierdie state, met die uitsondering van die Duitse grondwet, nie voorsiening maak vir die status, regte, verpligtinge en funksies van hierdie instellings nie. Soos gemeld, word politieke partye hoogstens deur statutêre maatreëls wat normaalweg in regstate voorkom, gebind.

Suid-Afrika is geen uitsondering in hierdie opsig nie. In ’n voordrag aan die Universiteit van Kaapstad gedurende 2010, getiteld “The missing link in our constitution. Political parties in South Africa: The interface between law and politics”, het ’n voormalige regter in die Konstitusionele Hof, Kate O’Regan (2010), daarop gewys dat die Suid-Afrikaanse Grondwet bloot die bestaan van politieke partye vermeld, maar weinig rep oor die status, regte, verpligtinge en funksies van hierdie instellings. In artikel 1(d) word slegs gemeld dat “’n veelpartystelsel van demokratiese regering om verantwoordingspligtigheid, ’n responsiewe ingesteldheid, en openheid te verseker” ’n grondliggende waarde in die Grondwet is. In artikel 19 van die Handves van Regte word die reg van burgers verskans om politieke partye te vorm en aan hul aktiwiteite deel te neem, insluitende verkiesingsveldtogte.

Verdere terloopse vermeldings van politieke partye in die Grondwet, waarna O’Regan (2010) verwys het, is die verbod op oorlopery (“floor-crossing”) in nasionale en provinsiale wetgewende liggame deur lede van politieke partye; dat die leier van die sterkste party in die opposisie in die Nasionale Vergadering en provinsiale rade “die leier van die opposisie” sal wees; dat die Nasionale Vergadering en provinsiale rade politieke partye finansieel mag ondersteun; en dat lede van die veiligheidsmagte nie die belange van politieke partye mag bevorder nie.

Die feit dat politieke partye in die meeste demokratiese state nie onderhewig is aan konstitusionele regulering nie, bring mee dat hulle oor ’n groot mate van handelingsvryheid in die uitvoering van hulle funksies beskik. Hierdie vryheid en die moontlike nadele wat dit vir die konsolidering van demokrasie inhou, kan slegs deur die kiesers beteuel word. Sou die kieserskorps egter tydens verkiesings versuim om die leierskap tot verantwoording te roep, soos inderdaad in Suid-Afrika tot dusver die geval was, is die optrede van die verskillende elemente van die burgerlike samelewing van kardinale belang.

In hierdie verband, en met spesifieke verwysing na Suid-Afrika, het Adam Habib (2007) die volgende betekenisvolle opmerking gemaak:

These diverse roles and functions undertaken by different elements of civil society, then, collectively create the adversarial and collaborative relationships, the push and pull effects, which sometimes assist and other times compel the state to meet its obligations and responsibilities to its citizenry. The plurality of civil society and the diverse sets of relations that it engenders with the state is thus the best guarantee for the consolidation of democracy in South Africa.

5.3 Die verskillende tipes politiekepartystelsels

In ag genome die rol wat politieke partye in die ontstaan en konsolidering van demokrasie in samelewings speel, is dit belangrik om ook die invloed van politiekepartystelsels te verreken. Volgens die politieke wetenskaplike Steven B. Wolinetz (2004:1–22) kan politieke partye op ’n groot verskeidenheid wyses geklassifiseer word. Die klassifikasiemodel wat egter reeds sedert die sestigerjare van die vorige eeu deur die meeste politieke wetenskaplikes wêreldwyd aanvaar word, tref ’n onderskeid tussen eenpartystelsels (gewoonlik ’n aanduiding van ’n outoritêre politieke stelsel), tweepartystelsels, veelpartystelsels en dominantepartystelsels. Betreffende veelpartystelsels word soms ’n verdere onderskeid getref tussen beperkte (“moderate”) en gefragmenteerde veelpartystelsels.

Die politiekepartystelsel in Suid-Afrika is tiperend van ’n dominantepartystelsel. Tekenend is die feit dat die ANC reeds die afgelope vyf algemene verkiesings deur die kiesers as die dominante party aangewys is. Selfs die feit dat die ANC se populêre steun tydens verkiesings afgeneem het van 53% in 1994 tot 36% in 2014 (McKinley 2014), tydens die jongste algemene verkiesing 17 setels in die Nasionale Vergadering prysgegee het, die amptelike opposisie, die Demokratiese Alliansie (DA), se steun met 22 setels toegeneem het, die Ekonomiese Vryheidsvegters (EFF) as ’n betreklik nuwe party 25 setels verower het, en ander opposisiepartye gesamentlik 21 setels verower het (City Press 2014), het die algehele prentjie nie wesenlik verander nie.

Gegewe hierdie toedrag van sake ontstaan die vraag: Tot welke mate kan die ANC as dominante party as ’n bedreiging vir die Suid-Afrikaanse konstitusionele demokrasie en die konsolidering daarvan beskou word? In sy magisterverhandeling het Stuart James Kearsey (2007:95) bevind dat die dominansie van die ANC in die parlement inderdaad as ’n struikelblok in die konsolidering van demokrasie beskou kan word.

Dit is interessant om egter aan te toon dat vorige ANC-regerings, nieteenstaande die meerderheid waarmee hulle in agtereenvolgende verkiesings aan bewind gestel is, tot dusver nie met daadwerklike optrede vorendag gekom het wat die konstitusionele demokratiese bestel wesenlik sou aantas nie. Twee onlangse besluite dui egter daarop dat die huidige regering oënskynlik nie van voorneme is om hierdie tradisie voort te sit nie. Eerstens kan verwys word na die aanvaarding van ’n beleidsmaatreël, tydens die 54ste Nasionale Konferensie van die ANC gedurende Desember 2017, ingevolge waarvan die Grondwet en die Handves van Regte gewysig moet word sodat die onteiening van grond (eiendom) sonder vergoeding kan geskied (ANC 2017). Hierdie besluit is geneem nieteenstaande die feit dat die Grondwet reeds vir die onteiening van eiendom in privaatbesit voorsiening maak.

Tweedens was daar die besluit, gedurende Februarie 2018, om steun te verleen aan ’n mosie wat deur die Economic Freedom Fighters (EFF) by die Nasionale Vergadering ingedien is ter wysiging van die Grondwet en die Handves van Regte sodat die onteiening van grond sonder vergoeding kan geskied. Hierdie mosie, wat met ’n tweederde-meerderheid aanvaar is, is na die Konstitusionele Hersieningkomitee verwys wat na afhandeling van ’n proses van openbare oorlegpleging met ’n aanbeveling vorendag sal kom (Gerber 2018).

Alhoewel finaliteit rakende hierdie besluite dus nog nie bereik is nie, het die ANC nietemin daarmee ’n bereidwilligheid gedemonstreer om ’n fundamentele hoeksteen van die bestaande grondwetlike orde aan te tas. Belangwekkend is veral die implikasies wat sodanige optrede deur die ANC inhou vir die wyse waarop politiek tot dusver gedefinieer is. Sou die Grondwet en Handves van Regte wel verander word, sal dit noodwendig meebring dat afstand gedoen sal word van die gevestigde onderhandelings-, konsensus- en kompromisgebaseerde definisie van politiek wat tiperend is van ’n demokrasie, ten gunste van ’n magsgebaseerde definiëring van die politiek wat tiperend is van ’n outokrasie. Daar was intussen belangwekkende politieke gesprekke tussen die regering en rolspelers wat die saak kan temper.

Die feit dat hierdie besluite nie alleenlik wesenlik indruis teen die begrip demokrasie nie, maar ook strydig is met die beginsels en waardes waarop die Suid-Afrikaanse konstitusionele demokrasie in die besonder geskoei is, bring mee dat die optrede van opposisiepartye en instellings in die burgerlike samelewing, soos Habib hier bo aangetoon het, in die toekoms van deurslaggewende belang sal wees.

5.4 Die verskillende tipes politieke partye

Dit is nie alleen partystelsels nie, maar ook die aard van politieke partye wat die konsolidering van demokrasie in ’n samelewing beslissend bepaal. Alvorens die Suid-Afrikaanse toepassing gemaak word, is dit nodig om die verskillende tipes politieke partye te identifiseer.

Heywood (2002:249–51) klassifiseer politieke partye soos volg: Eerstens kader- en massapartye. Kaderpartye word oorheers deur ’n klein informele elite of enkele aktiviste, terwyl massapartye daarop ingestel is om ’n breë steunbasis te verkry. Laasgemelde partye word ook soms breë-kerk-partye of alles-vir-almal-partye genoem.

Tweedens verteenwoordigende en integrasionistiese partye. Verteenwoordigende partye is reaktief en pragmaties ingestel en probeer om die grootste moontlike steun onder die kiesers te werf. Integrasionistiese partye is proaktief en probeer om die kieserspubliek se steun te werf deur hul te mobiliseer, op te voed en te inspireer sodat hulle die party se beleidsprogram sal ondersteun.

Derdens konstitusionele of sisteempartye en revolusionêre of antisisteempartye, algemeen bekend as voorpuntpartye). Die konstitusionele of sisteempartye funksioneer binne die bestaande konstitusionele raamwerk en erken die bestaan van ander partye. Verder onderskryf hierdie partye die beginsel van skeiding tussen staat en party en skeiding tussen die regerende party en instellings soos die staatsburokrasie en die regsprekende gesag. Daarteenoor is revolusionêre partye antisisteempartye aan die linker- of regterkant van die politieke spektrum wat probeer om op aktiewe wyse die bestaande konstitusionele orde af te breek. Vir hierdie partye is dit veral belangrik om die skeiding tussen staat en party af te breek deur die skep van sogenaamde partystate.

Laastens linkervleuel-, regtervleuel- en sentristiese partye. Eersgemelde onderskryf kollektivisme en staatsintervensionisme in die ekonomie. Die regtervleuelpartye is verbind tot ’n kapitalistiese ekonomiese stelsel en die erkenning en bevordering van keusevryheid deur elke individu. Soos die naam aandui, is sentristiese partye middewegpartye (ook genoem Derde Weg-partye en hibriede partye) en ondersteuners van ’n sosiaal-demokratiese ekonomiese stelsel wat sowel kollektivistiese kenmerke as kenmerke van ’n kapitalistiese ekonomiese stelsel vertoon.

Die politieke navorsers Richard Gunther en Larry Diamond (2003) het van hierdie klassifikasiemodel afgewyk en met ’n nuwe tipologie vorendag gekom. Hulle tref ’n onderskeid tussen soveel as 15 “spesies” politieke partye en doen dit op die basis van drie kriteria: eerstens volgens die aard van die party-organisasie wat sal bepaal of die party elite- of massagebaseerd is; tweedens volgens die programmatiese oriëntasie van die party, wat sal aandui of die party ideologies of kliëntgeoriënteerd is; die derde kriterium bepaal of die party verdraagsaam en pluralisties (demokraties) of protohegemonies (antisisteem) is.

Hier bo is verwys na die nuwe tipe politieke party wat deur Katz en Mair (1995) geïdentifiseer is, naamlik die kartelparty. Die onderskeidende kenmerk van kartelpartye is dat hulle staatsbronne gebruik om hulle posisie in die politieke stelsel te behou en dat dit op ’n onderduimse wyse gedoen word.

’n Verdere belangrike ontwikkeling rakende die rol van politieke partye in die konsolidering van demokrasie in samelewings was die kragtige oplewing in populisme wêreldwyd en saam daarmee die herlewing van bestaande en opkoms van nuwe politieke partye wat hierdie politieke denkrigting ondersteun. Die hoofoogmerk van populistiese politieke partye is om die gewone burgery te mobiliseer om, deur direkte optrede, die elite-groepering(s) in die samelewing te opponeer en te konfronteer. Die argument wat aangevoer word waarom sodanige optrede nodig is, is dat die bevoorregte elite korrup is, eiebelang nastreef, nasionale belang versaak en sodoende die niekorrupte gewone burgery (“the pure people”) benadeel en onderdruk.

Opvallend van populistiese politieke partye is nie alleen die prominente rol wat ’n charismatiese leier speel nie, maar ook die opportunisme wat aan die dag gelê word. Hierdie partye sal, ten einde die gewone burgery se steun te mobiliseer, nie skroom om die volgende te doen nie: ’n linkse, regse of sentristiese posisie op die politieke spektrum in te neem; ’n beeld van ’n demokratiese of ’n outoritêre beweging te projekteer; ongeag die gevolge die diversiteit in die samelewing uit te buit; en met leë of vae beloftes vorendag te kom (Munro 2018).

Volgens die politieke sosioloog Matthijs Rooduijn (2015) vertoon eietydse populistiese politieke partye, ondanks hulle uiteenlopende aard, vier uitstaande kenmerke: die beklemtoning van die sentraliteit en opperbelang van die gewone burgery; antagonisme jeens die elite; die beskouing van die gewone burgery as ’n homogene entiteit; en die beklemtoning van ’n maatskaplike, ekonomiese of kulturele krisis wat die gewone burgery in die gesig staar.

Toegepas op eietydse Suid-Afrika blyk dit dat die ANC as regerende party eienskappe openbaar kenmerkend van etlike van bogemelde tipes politieke partye. So byvoorbeeld kan dit as al die volgende gesien word:

• ’n kaderparty (weens die dominante rol van elites en aktiviste)
• ’n alles-vir-almal-party (projekteer sigself as ’n “breë kerk” toeganklik vir almal)
• ’n revolusionêre party (projekteer sigself as ’n bevrydingsbeweging met die strategiese doelwit die skepping van ’n “nasionale demokratiese samelewing” by wyse van ’n “nasionale demokratiese revolusie”);
• ’n sentristies-linkse party (propageer oplossing vir die krisis van armoede, werkloosheid, ongelykheid en onderontwikkeling in die samelewing deur die herverdeling van produksiefaktore en die toepassing van staatsgeleide ekonomiese-ontwikkelingsprogramme)
• ’n populistiese party (probeer die steun van veral die gewone swart burgery werf deur die welvaart van die blanke ekonomiese elite wat tydens die koloniale en apartheidsera gevorm is, voor te hou as verantwoordelik vir die armoede-, werkloosheids- en ongelykheidskrisis waarin hierdie bevolkingsgroep verkeer)
• ’n kartelparty (weens die afbreek van skeiding tussen staat en party, vorming van ’n politieke alliansie waarvan selfs ’n vakbondfederasie deel is, en die gebruik van staatsbronne om politieke posisie te behou).

Gegewe hierdie veelsoortige aard van die ANC bestaan daar ’n beduidende moontlikheid dat dit, as regerende party, met beleidsmaatreëls en optrede vorendag kan kom wat die konsolidering van die konstitusionele demokrasie kan benadeel. Hierdie waarskynlikheid word vergroot as in gedagte gehou word dat die party met die derde grootste steun in die Nasionale Vergadering, die EFF, ideologies nou verbind is met die ANC en insgelyks duidelik kategoriseerbaar is as ’n kader-, kartel-, populistiese, linkervleuel- en revolusionêre party. Soos hier bo aangetoon, beskik hierdie twee partye saam oor ’n tweederde-meerderheid in die parlement, wat voldoende is om die Grondwet en die Handves van Regte te wysig. Politieke waarnemers wys daarop dat ofskoon formele samesmelting tussen hierdie twee partye oënskynlik nie tans oorweeg word nie, gesprekvoering met die ANC reeds deur die EFF versoek is ten einde ’n “samewerkende verhouding” tot stand te bring (Munusamy 2018).

Die potensiële bedreiging vir die konsolidering van demokrasie word egter teengewerk deurdat die DA en enkele ander klein opposisiepartye eienskappe vertoon wat kenmerkend is van massapartye, verteenwoordigende partye, sentristiese partye en konstitusionele partye (sisteempartye). Die betrokke partye sal egter, gegewe die feit dat hulle tans minderheidspartye is en etlike partye interne verdeeldheid ondervind, nie op eie stoom enige moontlike optrede ter verandering van die konstitusionele demokratiese orde deur die ANC en EFF kan voorkom nie. Ten einde hierin enigsins suksesvol te wees, sal hulle steun moet genereer in die geledere van die groot aantal vakbonde, professionele liggame, belangegroepe, mediagroepe en sakeforums wat in die burgerlike samelewing bestaan.

5.5 Die wyse waarop kiesers partypolitieke keuses uitoefen

Dit word aanvaar dat die wyse waarop kiesers hulle partypolitieke keuses uitoefen, insgelyks die demokratiese stelsel en die konsolidering daarvan in samelewings betekenisvol beïnvloed. Verskeie modelle is deur Heywood (2002:242–4) ontwikkel om party-affiliasie deur kiesers te verduidelik. Eerstens word die party-identifiseringsmodel vermeld, waar kiesers ’n bereidwilligheid toon om ’n bepaalde party, vanweë hulle sielkundige gebondenheid daaraan, blindelings te ondersteun. Toegepas op Suid-Afrika blyk dit dat alhoewel kiesers se identifisering met die ANC, volgens statistiek verstrek deur Robert Mattes (2018) in die South African Citizen Survey van Desember 2017, afgeneem het van 58% in die tydperk 1994–1995 tot 32% in die tydperk 2014–2017, sommige kiesers se sielkundige gebondenheid aan die ANC steeds beduidend is. Hierdie gebondenheid word toegeskryf aan die party se rol as revolusionêre bevrydingsbeweging oor etlike dekades en die vestiging van die inklusiewe demokratiese bestel (Pilane 2016).

Tweedens verwys Heywood (2002:243) na die sosiologiese model. Kiesers ondersteun ’n bepaalde politieke party op grond van hulle belyning en affiliasie met ’n bepaalde klas, geslag, geloof, streek, of etniese of rassegroep. Wat Suid-Afrika betref, kry die ANC sy steun hoofsaaklik van swart Suid-Afrikaners ongeag etniese verbintenisse, die werkersklas en die meeste provinsies, uitgesonderd die Wes-Kaap. Die DA verkry steun uit alle etniese groeperings en alle provinsies. Dié betrokke party roem selfs daarop dat dit die enigste party in Suid-Afrika is wat die pluraliteit van die samelewing volledig weerspieël (Bendile 2018).

Derdens word die rasionele-keuse-model vermeld. Kiesers ontleed en vergelyk die beleidsprogramme van alle partye wat aan die verkiesing deelneem en doen dan ’n rasionele keuse. Die uitslae van die plaaslike verkiesing van 2016 in Suid-Afrika dui daarop dat die opkomende swart middelklas veral in die hoof metropolitaanse gebiede toenemend bereid is om van hul tradisionele party-affiliasie-patroon afstand te doen en hul partypolitieke keuse op ’n rasionele grondslag uit te oefen of, soos hier onder aangedui sal word, bloot nie aan verkiesings deel te neem nie (BusinessTech 2017).

Laastens is daar die dominante-ideologie-model. Alle kiesers onderskryf ’n bepaalde stel idees en ideale (ideologie) wat die grondslag vorm van ’n ekonomiese of politieke teorie en beleid. Wanneer ’n bepaalde ideologie ’n dominante rol in die samelewing speel, sal die kiesers, vanweë die feit dat hulle ’n sosiale behoefte het om aan ’n groep of “kudde” te behoort, die party wat daardie ideologie onderskryf, ondersteun. As die party boonop heroïese figure of verlossingselemente aan die betrokke ideologie koppel, kan wye steun gestimuleer word. In Suid-Afrika was die ANC se rol as die hoofrolspeler in die nasionale bevrydingstryd teen apartheid onder die leierskap van etlike heroïese leiers, sy verbintenis tot die toepassing van die Vryheidsmanifes, en sy rol as voorstander van die totstandbrenging van ’n “nasionale demokratiese samelewing” by wyse van ’n “nasionale demokratiese revolusie”, primêr daarvoor verantwoordelik dat hierdie party tydens die afgelope vyf algemene verkiesings as die dominante party deur die kiesers aan bewind gestel is (Pilane 2016).

5.6 Die ligging of setel van mag in politieke partye

Gegewe die belangrike rol wat politieke partye in die oorgang na en konsolidering van demokrasie in samelewings speel, is dit belangrik om aan te dui waar mag in sodanige instellings gesentreer is. Politieke wetenskaplikes en sosioloë wat die ligging van mag in politieke partye bestudeer het, het met ’n belangwekkende bevinding vorendag gekom. Daar is bevind dat alhoewel intrademokrasie in demokratiese politieke partye voorkom, een enkele charismatiese persoon of ’n klein elite in die leierskap steeds ’n dominante rol speel (Heywood 2002:256).

Een van die eerste pogings om intrademokrasie in politieke partye te ondersoek is in 1902 onderneem deur die Russiese politieke wetenskaplike Moisei Ostrogorski (Heywood 2002:256). Dit was egter die Duitsgebore Italiaanse sosioloog Robert Michels wat in 1911 met die idee van die “ysterwet van oligargie” vorendag gekom het. Sy perspektief word algemeen beskou as een van die mees diepgaande teoretiese vernuwings betreffende die interne dinamika in alle demokratiese instellings en demokratiese politieke partye in die besonder. Volgens Michels, soos aangehaal deur Caverly (2014) en Sluyter-Beltrão (2018), is daar in alle demokratiese politieke partye ’n onvermydelike en onafwendbare geneigdheid tot die vorming van ’n oligargie (regering deur enkeles).

Hierdie verskynsel word veroorsaak deurdat demokratiese politieke partye, ten einde mededingend in verkiesings te wees en die gekose beleidsprogram uit te voer, genoodsaak is om ’n interne hiërargie daar te stel wat gelei word deur die elites wat as die beleidsimplementeerders en veldtogbestuurders moet optree. Verder het Michels verklaar dat nie alle deelnemende strukture en demokratiese politieke partye hierdie oligargiese tendens kan uitskakel of voorkom nie; hulle kan hoogstens probeer om die uitwerking daarvan te versag.

In outoritêre politieke stelsels is die ysterwet van oligargie geformaliseer by wyse van die Leninistiese organisatoriese stelsel bekend as demokratiese sentralisme. Ingevolge hierdie stelsel is besluitneming in die enkele party wat toegelaat word om in die samelewing te bestaan, in enkele persone gesentraliseer en bindend vir alle lede. Interne bespreking word wel toegelaat, maar finale besluite is onderhewig aan sentrale beheer (Ball en Dagger 2018). Dit is interessant om aan te toon dat die ANC, nieteenstaande die feit dat dit die regerende party in die Suid-Afrikaanse konstitusionele demokrasie is, steeds die stelsel van demokratiese sentralisme in interne besluitneming toepas (Makhele 2018).

In hulle belangwekkende nuutverskene publikasie getiteld Authoritarianism and the elite origins of democracy het Michael Albertus en Victor Menaldo (2018) deur data wat regoor die wêreld versamel is en ’n tydperk van meer as 200 jaar dek, bevind dat in politieke stelsels waarin ’n oorgang plaasgevind het vanaf outoritarisme na demokrasie, konstitusionele instrumente (“constitutional tools”) gebruik word om die voortsetting van elite-dominasie, elite-beskerming en selfs elite-bevoordeling te verseker.

Demokratiese politieke partye in die eietydse internasionale stelsel het as gevolg van openbare druk met talle pogings vorendag gekom om die uitwerking van oligargiese tendense te versag. Die primêre oorweging en motivering was die waarskuwing van lord John Acton dat magtige politieke leiers (“great men”) bykans sonder uitsondering slegte leiers is omdat politieke mag korrupsie veroorsaak en absolute mag absolute korrupsie (Acton Institute 2018). Van die belangrikste pogings in hierdie verband – meestal sonder beduidende sukses – was die organisering van partye op ’n federale grondslag en die instelling van voorverkiesings (“primaries”) en deelname aan besluitneming deur partykoukusse, partykongresse, partykonvensies, integriteitskomitees en kieskolleges (Heywood 2002:257).

Soos die geval met demokratiese politieke partye wêreldwyd, is ook alle Suid-Afrikaanse politieke partye onderhewig aan oligargiese tendense. Alhoewel na tientalle voorbeelde verwys kan word, is die oorheersing van die ANC deur oudpresident Zuma gedurende beide sy bewindstydperke waarskynlik die mees treffende illustrasie. Deur die toepassing van neopatrimonialisme het hy nie alleen die ANC in ’n tipe kartelparty omskep nie, maar ook die bronne en instellings van die staat aangewend om partikuliere en partybelange te bevorder. Dit is interessant om te meld dat hy hierin geslaag het nieteenstaande die feit dat die ANC nie alleen beskik oor ’n omvattende organisatoriese vorm van populêre deelname van takke vir partystruktuurverkiesings en afvaardigings na streeks-, provinsiale en nasionale kongresse en strukture nie, maar ook institusioneel beheer word deur die “Groot Ses”, oftewel die Nasionale Uitvoerende Komitee (NUK).

Ironies genoeg sou Zuma egter uiteindelik self die slagoffer word van die meedoënlose werking van die ysterwet van oligargie. Die gebeure na afloop van die verkiesing van Cyril Ramaphosa in Desember 2017 as president van die ANC dien ter illustrasie. Vanweë die feit dat die ANC nie algemene verkiesings en nasionale konferensies vir die verkiesings van die partyleierskap met mekaar belyn nie, is hy tot hierdie posisie verkies alhoewel Zuma se ampstermyn eers in 2019 sou verstryk het. Die twee magspole wat deur hierdie verkiesing binne die ANC geskep is, sowel as die aanvaarding van verskeie nuwe beleidsmaatreëls en ’n nuwe uitvoerende struktuur, het ’n verwisseling van elites onvermydelik gemaak. Die uiteinde was dat Zuma deur die ANC se nuutverkose NUK “herroep” is. Alhoewel hy aanvanklik geweier het om aan die NUK se opdrag gehoor te gee, moes hy uiteindelik teësinnig die knie buig en is Ramaphosa as sy opvolger en president van Suid-Afrika aangewys.

Dit wil egter voorkom asof Zuma nie die verwydering uit sy amp gelate sal aanvaar nie. Twee sienings deur waarnemers in hierdie verband is insiggewend. Eerstens is daar die siening van Susan Booysen (2018) dat Zuma, gesteun deur “magte uit sy verlede”, sedert sy herroeping steeds besig is met ’n veldtog om Ramaphosa te verhoed om sy amp voort te sit en die steun van die kiesers te mobiliseer met die oog op die verkiesing van 2019. Tweedens is daar die siening deur die politieke kommentator Justice Malala (2018) dat die Zuma-faksie tans oor ’n breë front besig is met onderduimse optrede (“a dirty war”) om die plundering, patronaatnetwerke en straffeloosheid (“impunity”) van die afgelope 10 jaar voort te sit. Dit is egter ’n ope vraag of Zuma in sy oënskynlike verset-aksie suksesvol sal wees. As in gedagte gehou word dat hy reeds deur die NUK herroep is, is die waarskynlikheid groot dat die ysterwet van oligargie dit sal verhoed.

5.7 Die verskillende persoonlikheidstipes in die geledere van partypolitieke leiers

Gegewe die belangrike rol wat politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings speel, is dit belangrik om die verskillende politiekepersoonlikheidstipes in die geledere van partypolitieke leiers te identifiseer. Hierdie besondere aspek is aan omvattende navorsing deur sielkundiges onderwerp en het ’n verskeidenheid politiekepersoonlikheidstipes in die kollig geplaas wat die lotgevalle van ’n demokratiese orde beslissend kan beïnvloed.

Die Amerikaanse sielkundige David Rosen (2013) het ses politiekepersoonlikheidstipes geïdentifiseer. Eerstens vermeld hy die narsistiese persoonlikheidstipe. Hierdie persoonlikheidstipe het ’n hoë selfbeeld; is ’n aandagsoeker; is ’n ekshibisionis; is ’n leuenaar; is ’n uitbuiter van ander; en is ’n sondeboksoeker wanneer besluite skeefloop. Sulke persone is gewoonlik nie goeie besluitnemers nie, maar hulle charismatiese persoonlikhede veroorsaak dat hulle as sterk leiers na vore tree.

Tweedens identifiseer Rosen die obsessief-kompulsiewe persoonlikheidstipe. Politieke leiers met hierdie tipe persoonlikheid is hardwerkend, ambisieus en gebonde aan etiese norme en het ’n behoefte aan akkurate inligting ten einde oorwoë besluite te neem. Alhoewel sulke persone uitstekend vaar in beleidformulering, is hulle swak leiers, veral in krisisomstandighede.

Die derde tipe politieke persoonlikheid is die Machiavelliaanse tipe. Sulke persone is meestermanipuleerders met die uitsluitlike doel om eiebelang te bevorder. Machiavelliane stel meer belang in die resultate as in die spelwyse. Etiese en morele oorwegings speel geen rol in beleidformulering en besluitneming nie. Om eiebelang te bevorder en as “wenner” na vore te tree is allesoorheersend; die res is onderhandelbaar.

Vierdens is daar die outoritêre persoonlikheidstipe. Hierdie persone is onderdanig aan meerderes, kompeterend met eweknieë en dominerend teenoor ondergeskiktes. Groot waarde word geheg aan kragdadigheid en die gebruik van brute mag. Verder is hulle genadeloos, konserwatief, reëlgeoriënteerd en bevooroordeeld teenoor laestatusgroepe.

Die vyfde persoonlikheidstipe wat Rosen onderskei, is die paranoïese tipe. Die paranoïese persoonlikheid is geheimsinnig, agterdogtig, geneig tot sameswering, wantrouig en wraaksugtig. Streng gesproke is die paranoïese fantasieë van hierdie persoonlikheidstipe ’n weerspieëling van ’n diepgesetelde minderwaardigheidsgevoel.

Volgens Rosen is die laaste tipe politieke persoonlikheid die totalitêre tipe. Hierdie tipe persoonlikheid is, vanweë die dramatiese toename in die getal state wat hulle gedurende die afgelope paar dekades tot demokrasie verbind het na die verval van marxisties-leninistiese outoritarisme, ’n rare verskynsel. Slegs enkele voorbeelde kan geïdentifiseer word. Kenmerkend van hierdie tipe persoonlikheid is die aandrang op absolute onderdanigheid van ondergeskiktes; ’n vaste geloof in hulle eie onfeilbaarheid; magsuitoefening deur ’n kombinasie van inboeseming van ontsag, terreur en die uitbuiting van die liggelowigheid van volgelinge. Die wesenskenmerke van die totalitêre persoonlikheid is die ontwikkeling van ’n persoonlikheidkultus, die verwerping van weersprekende feite, en fanatisme.

In sy ontleding van die verskillende persoonlikheidstipes wat aan die politieke proses deelneem, het die befaamde politieke wetenskaplike Robert Dahl (1984:111–2) die volgende faktore geïdentifiseer wat nie alleen politieke leiers nie, maar ook die burgery, se oriëntasie jeens die politieke proses beïnvloed:

• persoonlikheid of karakter
• die politieke kultuur wat met ander individue in die samelewingsverband (dorp, stad, etniese groep, ens.) gedeel word
• vroeë politieke oriëntasies en hoe dit verkry is (politieke sosialisering)
• persoonlike ervarings
• die omstandighede wat op enige gegewe moment in die gesig gestaar word of die oortuiging/persepsie dat sekere toestande in die gesig gestaar word. (Vir politieke besluitnemers is persepsies meermale van groter belang as die werklikheid.)

Op grond van die invloed van hierdie vyf faktore het Dahl (1984:112–9) die volgende vier politiekepersoonlikheidstipes en die belangrikste kenmerke wat tiperend van elkeen is, geïdentifiseer: Eerstens vermeld hy die demokratiese persoonlikheid. Hierdie tipe persoonlikheid het ’n ontwikkelde sin vir eiewaarde; het respek vir die waarde en waardigheid van ander; beklemtoon persoonlike outonomie en wantrou persone en instellings wat oor baie mag beskik; aanvaar verskille met ander leiers in die samelewing; onderskryf ’n onderhandelings- en ’n konsensusgebaseerde beskouing van die politieke proses; beklemtoon verskeie waardes eerder as ’n enkele allesoorheersende oortuiging; en toon bereidwilligheid om die algemene belang te dien eerder as die bevordering van gierige eiebelang.

Tweedens onderskei Dahl die despotiese of outoritêre persoonlikheid. Hierdie tipe persoonlikheid is rigied konvensioneel, onderdanig aan en onkrities ingestel teenoor gesagsinstellings, aggressief teenoor persone wat konvensionele reëls en waardes verbreek, en gekant teen ’n subjektiewe, verbeeldingryke en positiewe lewens- en wêreldbeskouing; onderskryf ’n mags- en geweldgebaseerde definisie van die politieke proses; het geen erg aan regsoewereiniteit nie, geen sensitiwiteit vir die welsyn van die samelewing nie, en is behep met die bestaan van allerhande samesweringsteorieë en onderduimse komplotte.

Die derde tipe politieke persoonlikheid is die agitator. Die agitator is by uitstek daarop ingestel om ’n emosionele reaksie by die publiek te ontlok, irritasie te veroorsaak (“rub[bing] the fur the wrong way”), geen teenstand te duld nie, en opponente deurentyd daarvan te beskuldig dat hulle in kwader trou optree; is ongedissiplineerd, agterdogtig, bereid om selfopofferend te wees ter wille van bepaalde beginsels, en bereid om mense op te stook om te protesteer en te rebelleer; aarsel nie om kwetsend en sarkasties teenoor ander op te tree.

Vierdens word die onderhandelaar geïdentifiseer. Die onderhandelaar is ’n konsensussoeker, verbind tot die sluiting van kompromieë, ’n beplanner, vertroud met die belangrikste kwessies in die samelewing asook die oplossings daarvoor, sensitief vir die openbare mening, en ’n goeie kommunikeerder; het ’n sterk oorredingsvermoë, integriteit, ’n goeie oordeelsvermoë, en hoë intelligensie.

Die rol en invloed van die persoonlikheidseienskappe van Suid-Afrikaanse politieke leiers in die demokratiese oorgangsproses gedurende die vroeë 1990’s is bekend. Dié oorgang sou waarskynlik nie moontlik gewees het sonder die deurslaggewende rol wat leiers soos oudpresident Mandela en oudpresident De Klerk gespeel het nie. Beide het daardie eienskappe openbaar wat kenmerkend is van die demokratiese persoonlikheid en die onderhandelaar. Dieselfde bevinding kan gemaak word met betrekking tot oudpresident Mbeki en sy rol in die konsolidering van die demokratiese bestel gedurende sy bewindstydperk. Soos sy voorgangers het hy insgelyks die eienskappe openbaar wat tiperend is van die demokratiese persoonlikheid en die onderhandelaar.

In skrille kontras met voormelde leiers het oudpresident Zuma egter, volgens Rosen se klassifikasiemodel, die tipiese eienskappe openbaar van die Machiavelliaanse politieke persoonlikheid. Dat hy gedurende beide sy bewindstydperke die bevordering van eiebelang as van primêre belang sou beskou en die konsolidering van die demokratiese bestel as van sekondêre belang, blyk uit sy vertikale verspreiding van staatsbronne deur die vestiging van uitgebreide begunstiger-kliënt-netwerke (patronaatnetwerke) en staatskaping.

5.8 Die leierskapstyle deur partypolitieke leiers toegepas

Soos met al die faktore hier bo vermeld, het die leierskapstyl deur ’n partypolitieke leier toegepas ook ’n beduidende invloed op die konsolidering van demokrasie in samelewings. Leierskapstyl verwys, volgens Heywood (2002:352), na die strategieë en gedragspatrone waardeur ’n leier probeer om sy/haar doelwitte te verwesenlik. Verskeie faktore bepaal die keuse van ’n bepaalde strategie, waaronder die persoonlikheidseienskappe en doelwitte van die leier; die institusionele raamwerk waarbinne die leier funksioneer; die wyse waarop die leier mags- en gesagsposisies verwerf; die massakommunikasiemiddele beskikbaar; en die breë politieke kultuur.

Die stigter van die Legacee Academy in Los Angeles en kundige rakende leierskapvaardighede, Murray Johannsen (2018), identifiseer soveel as 12 leierskapstyle. Hy definieer leierskapstyl as ’n stel gedragseienskappe wat bewustelik deur leiers gekies word ten einde aan te pas by die situasie of uitdaging wat hanteer moet word. Wanneer die situasie of uitdaging verander, verander die leierskapstyl saam daarmee.

In die geledere van politieke wetenskaplikes en politieke sielkundiges bestaan daar nie eenstemmigheid oor die verskillende leierskapstyle wat deur politieke leiers in demokratiese samelewings toegepas word nie. Die volgende drie leierskapstyle word egter deur Heywood (2002:352–4) as die dominante tipes beskou: Eerstens is daar die laissez faire-leierskapstyl ingevolge waarvan die leier probeer om harmonie en spanwerk te bewerkstellig deur die verbreding en uitbreiding van verantwoordelikhede aan ondergeskiktes. Tweedens kan die transaksionele leierskapstyl onderskei word. Transaksionele leiers tree pragmaties op en probeer om samewerking tussen botsende groeperings en belange te bewerkstellig. Die derde tipe is die transformasionele leierskapstyl. Die transformasionele leier probeer sy/haar doelwitte realiseer deur ondergeskiktes te motiveer om ’n bepaalde visie na te streef.

Dit is interessant om daarop te wys dat in ’n ontleding van 45 laissez faire-, transaksionele en transformasionele leiers die sielkundiges Eagly, Johannesen-Schmidt, en Van Engen (2003) bevind het dat vroulike leiers meer geneig is om ’n transformasionele leierskapstyl toe te pas as manlike leiers. Laasgenoemde toon ’n groter geneigdheid tot die toepassing van laissez faire- en transaksionele leierskapstyle.

Wanneer die Suid-Afrikaanse toepassing gemaak word met betrekking tot hierdie drie leierskapstyle deur politieke leiers en die invloed op die konsolidering van demokrasie, is dit duidelik dat, vanweë die kompleksiteit en diversiteit van die samelewing en die eise wat dit aan die politieke leierskap stel, die meerderheid prominente Suid-Afrikaanse politieke leiers as transaksionele asook transformasionele leiers getipeer kan word.

6. Die rol van politieke verkiesings en kiesersgedrag in die konsolidering van demokrasie in eietydse Suid-Afrika

6.1 Die aard van verkiesings

Soos in die geval van politieke partye speel ook politieke verkiesings ’n deurslaggewende rol in die vestiging en konsolidering van demokrasie in enige gegewe samelewing. ’n Politieke verkiesing is ’n formele besluitnemingsproses waardeur die volwasse stemgeregtigde lede van ’n demokratiese samelewing individue in die geledere van die deelnemende en mededingende politieke partye verkies om openbare ampte in die uitvoerende- en wetgewendegesagsinstellings op nasionale, streeks- en plaaslike vlak te beklee. Reeds vir die afgelope paar eeue is verkiesings die aanvaarde metode waarvolgens moderne verteenwoordigende demokrasieë funksioneer (King 2000).

Volgens Gibbens, Webb en Eulau (2018) kan die volgende tipes politieke verkiesings onderskei word:

• ’n verkiesing om ampsbekleërs aan te wys
• ’n verkiesing om ampsbekleërs te herroep
• ’n referendum (’n direkte uitspraak deur die burgery oor ’n belangrike voorstel; ook as sinoniem met plebissiet beskou; kan adviserend of verpligtend vir die regering wees)
• ’n burgerlike inisiatief (aktiewe optrede deur die burgery geïnisieer ten einde ’n belangrike kwessie op die agenda te plaas).

6.2 Die belangrikheid en funksies van verkiesings

Die belangrikheid van politieke verkiesings is daarin geleë dat dit die grondslag vorm waarvolgens demokratiese regering in moderne demokratiese samelewings moontlik gemaak word. Die navorser Fuad Afgan (2016) beskou politieke verkiesings dan ook heel tereg as die wesenskenmerk van demokrasie. Die navorser Berouk Mesfin (2008) sluit hierby aan en beskou verkiesings as die hoeksteen van enige demokrasie ongeag of dit ’n gevestigde of ’n brose (“fragile”) demokrasie is. Gegewe die feit dat, vanweë die grootte en kompleksiteit van moderne demokratiese samelewings, direkte deelname deur die burgery in die regeerproses onprakties en onmoontlik is, kan demokratiese regering inderdaad alleen deur verkose verteenwoordigers geskied.

In die lig daarvan dat die literatuur wemel van tientalle beskrywings rakende die belangrikheid en funksies van politieke verkiesings in demokratiese samelewings, sal in hierdie artikel volstaan word met die opsomming van Timothy Sisk (2017) betreffende die funksies van verkiesings. In ’n voorlegging aan die International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA) in Stockholm, getiteld “Elections, electoral systems and party systems” meld hy dat verkiesings in demokrasieë die volgende vier belangrike funksies vervul:

• Die legitimering van die regeergesag. In wese beteken dit dat die verkiesing van die regeergesag in die demokratiese samelewing vry moet wees van korrupsie, intimidasie en beperkings op die uitoefening van keuse.
• Die uitoefening van verantwoordbaarheid. Dit is by wyse van verkiesingsprosesse dat politieke leiers deur die burgery verantwoordbaar gehou word om nie alleen veiligheid te verseker nie, maar ook daardie goedere en dienste te lewer wat noodsaaklik is vir die skep van ’n stabiele omgewing waarin sosio-ekonomiese ontwikkeling kan geskied.
• Die aanwysing van verteenwoordigers. Die aanwysing van verteenwoordigers geskied normaalweg op formele wyses, soos deur die benoeming van kandidate en/of die opstel van lyste deur politieke partye. Verteenwoordiging kan egter ook ’n dieper betekenis hê in terme van hoe individue en instellings ’n aanduiding verskaf van dit wat hulle wil verteenwoordig. In hierdie verband kan verteenwoordiging ideologies, geografies, etnies, rasgebaseerd, godsdienstig, sektaries of omgewingsproteksionisties aangebied word.
• Die artikulasie van keuses en samevoeging van voorkeure. Politieke verkiesings verleen betekenis aan die beginsels van politieke gelykheid en burgerlike beheer in ’n demokrasie. Verder help verkiesings mee tot die opvoeding van die kiesers deur die bepaling van gemeenskaplike agendas, die definiëring van kwessies, die aanbieding van alternatiewe en die stimulering van mededinging.

Sedert die oorgang na ’n inklusiewe demokrasie in Suid-Afrika in 1994 het vyf algemene verkiesings reeds plaasgevind. Alhoewel hierdie verkiesings daarin geslaag het om sommige funksies soos hier bo vermeld uit te oefen, was daar een belangrike uitsondering: die versuim deur die kieserspubliek tydens die afgelope vier verkiesings om die politieke leierskap tot verantwoording te roep betreffende die versekering van veiligheid en die lewering van daardie goedere en dienste wat noodsaaklik is vir die skep van ’n stabiele omgewing waarin sosio-ekonomiese ontwikkeling kan geskied.

Die omvang van die versuim deur die kiesers om die politieke leierskap verantwoordbaar te hou blyk duidelik wanneer die huidige veiligheids- en sosio-ekonomiese toestand in Suid-Afrika in oënskou geneem word. Tekenend is, onder meer, die

• hoë voorkoms van misdaad en saam daarmee die wanfunksionering van die strafregstelsel
• hoë werkloosheidsyfer, veral onder jeugdiges
• voorkoms van sistemiese en endemiese korrupsie
• afwesigheid van of gebrekkige dienslewering
• wanbestuur en wanfunksionering van etlike provinsiale owerhede
• wanbestuur en wanfunksionering van daardie staatsbeheerde ondernemings van kritieke belang vir sosio-ekonomiese ontwikkeling
• wanbestuur en wanfunksionering van die meeste plaaslike owerhede
• stadige ekonomiese groei
• afgradering van Suid-Afrika se beleggingstatus deur die leidende internasionale graderingsagentskappe
• wydverspreide armoede
• swak onderwys- en opleidingstelsel
• ongelykheid in die samelewing, wat tans as die mees ongelyke ter wêreld beskou word.

Waarskynlik die beste aanduiding van die kiesers se versuim om die vorige politieke leierskap verantwoordbaar te hou, is die erkenning deur president Ramaphosa gedurende Junie 2018 dat die staatsbestuur (“governance”) in Suid-Afrika besig is om in duie te stort (Madia 2018).

Dit dien gemeld te word dat die Zuma-regering wel in 2012 met die Nasionale Ontwikkelingsplan 2030 vorendag gekom het ten einde infrastruktuur- en sosio-ekonomiese ontwikkeling te versnel. Die inwerkingstelling van hierdie plan het egter om verskeie redes, waaronder die afwesigheid van ’n ontwikkelings- en prestasiegedrewe politieke leierskap, grootliks agterweë gebly. Verder kan gemeld word dat elemente in die burgerlike samelewing wel met omvangryke protesoptrede vir beter dienslewering vorendag gekom het. Die destruktiewe, gewelddadige en kriminele gedrag wat tydens hierdie tipe protesaksie gedemonstreer is, het egter meermale daartoe bygedra dat owerheidsinstellings nie positief op hulle griewe gereageer het nie.

Gegewe die feit dat ’n staat se ekonomiese stelsel in die algemeen, asook die rol van die staat in sosio-ekonomiese ontwikkeling in die besonder, deur Linz en Stepan (1996) asook David Beetham (1994) as noodsaaklik vir die konsolidering van demokrasie in samelewings beskou word, is die swak Suid-Afrikaanse sosio-ekonomiese toestand en die onvervulde verwagtings wat dit tot gevolg het, sorgwekkend.

Die redes vir die versuim deur die kieserskorps om die politieke leierskap verantwoordbaar te hou, asook die afmetings wat dit tydens die afgelope verkiesings aangeneem het, sal hier onder verder toegelig word.

6.3 Die vervreemding (“disconnect”) tussen kiesers, politieke partye en verkiesings

Soos in etlike teoretiese perspektiewe hier bo weerspieël, is dit een van die uitstaande kenmerke van eietydse demokratiese samelewings wêreldwyd dat daar tussen kiesers, politieke partye en verkiesings ’n vervreemding (“disconnect”) ingetree het. In ’n publikasie vir die reeds genoemde IDEA in Stockholm getiteld “Voter turnout trends around the world” wys Abdurashid Solijonov (2016) daarop dat reeds sedert 1990, ondanks die dramatiese toename in die getal demokrasieë na die ineenstorting van marxisties-leninistiese outoritarisme, deelname deur kiesers aan verkiesings regoor die wêreld ’n skerp afname toon.

Vrae wat onmiddellik ontstaan is: Waaraan kan hierdie wydverspreide vervreemding tussen kiesers, politieke partye en verkiesings toegeskryf word? Wie of wat is daarvoor verantwoordelik? Wat is die implikasies daarvan vir die konsolidering van demokrasie? Is moderne demokratiese politieke partye, soos Kay Lawson (2010) bevind het, tans vasgevang in ’n fase van “dedemokratisering”? Moet die politieke leierskap, die verkiesingstelsels of die kieserspubliek die blaam dra? Gegewe die feit dat demokrasie tradisioneel gedefinieer word as “regering van, deur en vir die burgery” is die antwoord voor die hand liggend. Die politieke leierskap moet, soos hier bo aangetoon, voortdurend tydens verkiesings deur die kiesers tot verantwoording geroep word. Indien hulle sou versuim om hierdie funksie te vervul, is die ontstaan van verskynsels soos kartelpartye, dedemokratisering en neopatrimonialisme inderdaad onafwendbaar.

Die beginsel van regering deur die burgery lê ook aan die kern van sosiale-kontrak-teorie wat, sedert die beslaggewing daaraan deur die Britse filosoof Thomas Hobbes (1588–1679), algemeen aanvaar word as die mees invloedryke en dominante teorie oor die ontstaan en funksionering van die moderne demokratiese staat. Sou die regering as die agent van die staat in sy taak faal om responsiwiteit te toon vir die belange van en keuses deur die burgery, is laasgenoemde kontraktueel bemagtig om die regering met ’n ander regering te vervang. Vanuit hierdie perspektief beskou moet verskynsels soos kaderpartye, revolusionêre partye, kartelpartye en selfs die vervreemding tussen kiesers en die politieke leierskap in moderne demokrasieë beskou word as manifestasies van ’n onderontwikkelde demokratiese politieke kultuur.

In eietydse Suid-Afrika is die vervreemding tussen kiesers, politieke partye en verkiesings veral onder jeugdiges prominent. Volgens ’n opname deur die Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasse-aangeleenthede (SAIRA) gedurende 2014 het sowat 44% van ondervraagdes in die ouderdomsgroep 18 tot 34 aangedui dat hulle nie van voorneme is om aan die nasionale en provinsiale verkiesing deel te neem nie (News24 2014). As in gedagte gehou word dat jeugdiges onder die ouderdom van 35 jaar sowat 66% van die Suid-Afrikaanse bevolking vorm, kan hierdie uitsonderlik hoë persentasie as ’n ernstige bedreiging vir die konsolidering van demokrasie beskou word (The Citizen 2016).

Die navorser Lauren Tracey (2016) het bevind dat gedurende die verkiesing van 2014 slegs 33% van Suid-Afrikaanse jeugdiges in die ouderdomsgroep 18 tot 19 jaar as kiesers geregistreer het. Verder het sy bevind dat ontnugtering met die hoë werkloosheidsyfer, korrupsie, gebrekkige infrastruktuur en ’n swak opvoedkundige stelsel die vier hoofredes was waarom hierdie jeugdiges hulle nie verwerdig het om as kiesers te registreer nie.

Die omvang van die politieke vervreemding in Suid-Afrika is egter nie beperk tot jeugdiges nie, maar is kenmerkend van die totale kieserskorps. Aanduidend hiervan is nie alleen die daling in stempersentasies nie, maar ook die toename in die wegblystem tydens algemene verkiesings sedert 1994. Volgens inligting wat deur die onafhanklike navorser en skrywer Dale McKinley (2014) ingewin is, blyk die volgende:

• In die verkiesing van 1994 het van die 23 063 910 stemgeregtigde kiesers 85,53% aan die verkiesing deelgeneem, terwyl die oorblywende 3 337 300 (14,47%) nie gestem het nie.
• In die verkiesing van 1999 het van die 25 411 573 stemgeregtigde kiesers 62,87% (15 977 142) deelgeneem, terwyl die oorblywende 37,13% (9 434 431) nie gestem het nie.
• In die verkiesing van 2004 het van die 27 994 712 stemgeregtigde kiesers 55,77% (15 612 671) deelgeneem, terwyl die oorblywende 44,23% (12 382 041) van die stembus weggebly het.
• In die verkiesing van 2009 het van die 30 224 145 stemgeregtigde kiesers 59,29% (17 919 966) deelgeneem, terwyl die oorblywende 40,71% (12 304 179) nie deelgeneem het nie.
• In die verkiesing van 2014 het van die 31 434 035 stemgeregtigde kiesers 59,34% (18 654 457) deelgeneem, terwyl 40,66% (12 779 578) die stembus vermy het.

’n Belangwekkende feit wat deur McKinley (2014) beklemtoon word, is dat terwyl die stemgeregtigde kieserspubliek in Suid-Afrika gedurende die eerste 20 jaar van demokrasie met 8,4 miljoen toegeneem het, die getal stemgeregtigde kiesers wat verkies het om van die stembus weg te bly, met 9,4 miljoen toegeneem het. Ewe belangwekkend is die feit dat gedurende die tydperk 1994 tot 2014 die steun van die regerende ANC onder die geregistreerde kiesers afgeneem het van 53,1% in 1994 (12 237 655) tot 36,39% (11 436 921).

Die belangrikste redes vir hierdie vervreemding hou primêr verband met die ontnugtering wat in samelewings bestaan oor die arbitrêre, arrogante, onetiese, bedrieglike en korrupte wyse waarop talle politici die mag waarmee hulle deur die kiesers beklee is, uitoefen. Met betrekking tot Suid-Afrika het die Stigting vir Menseregte tydens ’n opname wat in 2016 gedoen is, bevind dat onder ongeveer 25 000 Suid-Afrikaners, 65% nie langer die parlement as ’n instelling beskou wat sy verantwoordingspligtigheid nakom nie (TimesLive 2018).

In dieselfde trant het die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) in die “South African social attitudes survey, 2016” bevind dat nieteenstaande die feit dat 200 politieke partye en 61 014 kandidate aan die plaaslike verkiesing deelgeneem het, 57% van Suid-Afrikaners aangedui het dat hulle ontevrede is met die politieke leierskap. Slegs 28% het hulle tevredenheid aangedui. Veral veelseggend was die persepsie van Suid-Afrikaners dat politici verkiesings bloot beskou as ’n geskarrel om bronne te bekom en dat hulle oortuig is dat die konsolidering van demokrasie nie onder sodanige omstandighede kan geskied nie (Dodds 2016).

Ten einde die nodige perspektief te verleen is dit belangrik om daarop te wys dat die versuim van kiesers om die politieke leierskap verantwoordbaar te hou deur hulle niedeelname aan verkiesings, nie tot Suid-Afrikaanse kiesers beperk is nie. In die VSA byvoorbeeld het 42% van die stemgeregtigde kiesers nie aan die verkiesing van 2016 deelgeneem nie (Desilver 2017).

6.4 Die verskillende tipes verkiesingstelsels

Alhoewel Richard S. Katz (1997) in sy werk Democracy and elections aantoon dat geeneen van die bestaande verkiesingstelsels al die kernwaardes van ’n demokrasie kan bevredig nie, vervul ’n verkiesingstelsel steeds ’n beslissende rol in die konsolidering van demokrasie in enige samelewing. Die keuse van ’n verteenwoordigingstelsel in ’n staat is normaalweg ’n weerspieëling van daardie staat se besondere kulturele, maatskaplike, historiese, politieke en ideologiese eiesoortighede en omstandighede.

In die eietydse internasionale stelsel is daar ’n verskeidenheid tipes verkiesingstelsels wat gebruik word. Selfs binne state kan verskillende verkiesingstelsels in sekere streke of op regeringsvlakke (vanaf skoolbeheerliggame tot stads- en streeksregerings) onderskei word. Gegewe die magdom literatuur beskikbaar oor verkiesingstelsels sal in hierdie artikel van die uiteensetting van Charles King (2000) en Andrew Reynolds, Ben Reilly en Andrew Ellis (2008:35–120) gebruik gemaak word. Hierdie navorsers tref ’n onderskeid tussen vier tipes verkiesingstelsels.

6.4.1 Die pluraliteitsverkiesingstelsel

Hierdie tipe verkiesingstelsel staan ook bekend as die eerste-verby-die-wenstreep-stelsel, wenner-neem-alles-stelsel en relatiewe–meerderheid-stelsel. Ingevolge hierdie stelsel word dit nie van die suksesvolle kandidaat in ’n verkiesing verwag om ’n meerderheid van die uitgebragte stemme (meer as 50%) te verkry nie. Die suksesvolle kandidaat moet bloot meer stemme as enige van die ander deelnemende kandidate verwerf. Die stelsel word toegepas in enkellidkiesafdelings en elke kieser beskik oor slegs een stem.

Die voordeel van die pluraliteitstelsel is dat dit tot die ontstaan van betreklik stabiele politieke stelsels aanleiding gee en tipies deur twee politieke partye oorheers word. Hierdie verskynsel, wat deur die Franse regsgeleerde Maurice Duverger waargeneem en beskryf is, staan bekend as Duverger se Wet. Die nadeel verbonde aan die betrokke stelsel is dat dit nie die belange van alle kiesers dien nie. Dit kan selfs gebeur dat die meeste kiesers teen die kandidaat wat uiteindelik as wenner aangewys word, gestem het. ’n Verdere nadeel is dat die stelsel tot die proporsionele oorverteenwoordiging van die wenparty in die wetgewende liggaam kan lei, soos inderdaad in die VK in die 2015-verkiesing gebeur het.

6.4.2 Die meerderheidsverkiesingstelsel

Die primêre oogmerk met die meerderheidverkiesingstelsel, ook bekend as die volstrektemeerderheidstelsel, die uitklopstelsel en supplementêre verkiesingstelsel, is om groter verteenwoordigendheid te bewerkstellig deurdat van kandidate in ’n kiesafdeling verwag word om ’n volstrekte meerderheid (50% plus minstens een) van die uitgebragte stemme te verkry. Indien geen kandidaat ’n volstrekte meerderheid verkry nie, moet ’n tweede verkiesing gehou word. In hierdie tweede ronde word slegs geselekteerde kandidate toegelaat om deel te neem. Die kwalifikasievereistes wissel grootliks in state wat van hierdie stelsel gebruik maak. In Frankryk moet ’n kandidaat in die eerste ronde die steun van minstens 12,5% van die geregistreerde kiesers verkry het. Soos in die pluraliteitsverkiesingstelsel word ook die meerderheidsverkiesingstelsel in enkellidkiesafdelings toegepas.

6.4.3 Die proporsioneleverteenwoordigingstelsel

Die proporsioneleverteenwoordigingstelsel word toegepas in meerledige kiesafdelings en het ten doel om ’n wetgewende instelling daar te stel waarin aan ’n politieke party die getal setels toegeken sal word wat, tot die grootste moontlike mate, die persentasie van die stemme wat die betrokke party in die verkiesing verwerf het, sal weerspieël. Hierdie stelsel is regdeur die internasionale stelsel baie gewild, omdat die persepsie bestaan dat dit as die “regverdigste” stelsel beskou word. Variasies daarvan word op een of ander regeringsvlak in bykans elke staat toegepas. Opvallend is die feit dat die betrokke stelsel hoofsaaklik aangetref word in samelewings waar etniese, taalkundige en godsdienstige klowings aan die orde van die dag is of waar klasse- en ideologiese konflikte voorkom.

Die problematiek verbonde aan die proporsioneleverteenwoordigingstelsel spruit voort uit die feit dat dit soms moeilik is om aan ’n party dieselfde persentasie van setels in die wetgewende instelling toe te ken as die persentasie stemme wat dit in die verkiesing verkry het. Alhoewel verskeie wiskundige formules, soos die Droop-metode, die d’Hondt-metode en die Sainte-Laguë-metode, wel bestaan om proporsionaliteit te verseker, is twee tipes proporsioneleverteenwoordigingstelsels nietemin ontwikkel. Hierdie stelsels word kortliks verduidelik.

6.4.3.1 Die partylysstelsel

Die uitstaande kenmerk van die partylysstelsel is dat die kieser vir ’n lys van kandidate stem wat deur elke party saamgestel word en nie vir ’n individu nie. Die volgende tipes partylysstelsels kan onderskei word: Eerstens is daar die geslote partylysstelsel, waar die party self besluit oor wie elke setel sal vul. Tweedens is daar die ope partylysstelsel, waar die kieser wel vir die party stem, maar tog ’n aanduiding kan gee van die kandidaat wat hom/haar in die wetgewende instelling moet verteenwoordig. Dit staan bekend as stemverdeling of stemtoedeling.

’n Uitstaande kenmerk eie aan partylysstelsels is die stemdrumpel (“vote threshold”). In partylysstelsels word by wyse van wetgewing ’n persentasie van die geregistreerde kiesers bepaal wat elke party moet behaal alvorens setels aan hulle toegeken sal word. Hierdie stemdrumpel wissel van 0,67% in Nederland tot 5% in Duitsland en Rusland. ’n Lae stemdrumpel stimuleer die vorming van randpartye, terwyl ’n hoë stemdrumpel die teenoorgestelde uitwerking het. Dit moet ook beklemtoon word dat hoe groter die kiesafdeling, hoe groter die kans dat ’n volle proporsionele uitslag moontlik is.

6.4.3.2 Die enkeloordraagbarestem-stelsel

Die enkeloordraagbarestem-stelsel is deur die Britse politikus Thomas Hare ontwikkel. Ingevolge hierdie stelsel stem die kieser vir individue en nie vir partye soos in die partylysstelsel nie. Die uitstaande kenmerk van hierdie stelsel is dat die kieser ’n aanduiding kan gee van welke deelnemende kandidaat hy/sy as sy/haar eerste, tweede, derde, ens. keuse beskou. Dit is ook belangrik om te meld dat die grootte van die kiesafdeling ’n belangrike rol kan speel.

6.4.4 Die gekombineerde of gemengde verteenwoordigingstelsel

In etlike state word die meerderheidsverkiesingstelsel en die proporsioneleverteenwoordigingstelsel gekombineer. Dit staan bekend as die addisionele lidstelsel (“additional member system (AMS)”) of gemengde-lid proporsionele stelsel (“mixed-member proportional system (MMP)”. Die beste voorbeeld is die verkiesing van lede van die Bundestag (Laerhuis) in Duitsland. In die addisionele lidstelsel het elke kieser twee stemme. Die eerste stem word gebruik om ’n individu in ’n bepaalde kiesafdeling te verkies, terwyl die tweede stem gebruik word vir ’n streeksgebaseerde partylys.

6.5 Die verkiesingstelsel in Suid-Afrika toegepas

In Suid-Afrika word sedert die oorgang na ’n inklusiewe demokrasie in 1994 op sentrale- en provinsialeregeringsvlak van die geslote partylysstelsel gebruik gemaak. Op die plaaslikeregeringsvlak geld sowel die pluraliteitsverkiesingstelsel as die proporsioneleverteenwoordigingstelsel in al drie tipes plaaslike owerhede, naamlik metropolitaanse munisipaliteite, plaaslike munisipaliteite en distriksmunisipaliteite. Die uitgangspunt wat die gebruik van beide stelsels ten grondslag lê, is dat dit verantwoordbaarheid versterk.

Die Grondwet asook die Kieswet, 1998 bepaal die samestelling van die wetgewende liggame op sentraleregeringsvlak: Die Nasionale Raad van Provinsies bestaan uit 90 lede (10 lede per provinsie) wat deur die wetgewende liggaam van elke provinsie genomineer word. Die Nasionale Vergadering word op twee vlakke saamgestel: Die helfte van die ledetal (200 lede) is streeksetels (die provinsies) en word saamgestel op grond van streekstemme en streekslyste. Die ander helfte (200 lede) is nasionale setels en word saamgestel op grond van nasionale stemme en nasionale lyste. ’n Variasie van die Droop-kwotastelsel word gebruik vir die toekenning van setels.

6.6 Die aard van die kritiek teen die Suid-Afrikaanse verkiesingstelsel

Gegewe die belangrike funksie wat ’n verkiesingstelsel in die konsolidering van demokrasie in samelewings vervul, is dit betekenisvol dat die Suid-Afrikaanse geslote partylysstelsel deur talle politieke ontleders fel gekritiseer word. In die lig daarvan dat dit nie moontlik is om alle standpunte te reflekteer nie, sal na die kritiek van slegs enkele ontleders verwys word.

• Ebrahim Fakir (2014). Hy beklemtoon die feit dat die geslote partylysstelsel tesame met die lae stemdrumpel wat gebruik word om setels toe te ken, die vorming van talle klein politieke partye bevorder en tot die fragmentasie van die opposisie lei. Hy wys daarop dat nege partye met slegs 6,5% kiesersteun oor 30 setels in die parlement beskik.
• Paul Hoffman (2017). Hy kritiseer die stelsel omdat dit die belange van politieke partye en politici vooropstel en nie die belange van die burgery dien nie.
• Judith February (2017). Haar kritiek wentel veral om die verkiesingstelsel se gebrek aan verantwoordbaarheid.
• Nompumelelo Sibalukhulu (2012). Soos Hoffman, kritiseer Sibalukhulu die stelsel op grond daarvan dat dit nie die belange van die kieserspubliek dien nie. Sibalukhulu wys spesifiek daarop dat die kiesers nie ’n lid van die parlement kan benoem of verwyder nie. Slegs partye is hierdie reg beskore.
• Pierre de Vos (2017). Volgens hom is die verkiesingstelsel gebrekkig deurdat dit ’n toestand skep waar buiteparlementêre partyfunksionarisse sodanige invloed op verkose verteenwoordigers uitoefen dat die kieser in effek van sy/haar stemreg ontneem word.
• Peter Curle (2017). Die parlementslede behoort nie as verteenwoordigers van die kiesers beskou word nie, maar as “apparatsjiks” (funksionarisse in die partypolitieke apparatuur van kommunistiese stelsels) van politieke partye.

Teen die agtergrond van bogemelde kritiek ontstaan die vraag: Wat is die vereistes waaraan verkiesingstelsels in demokratiese samelewings moet voldoen?

Volgens André Blais (1999:1–9) word die volgende universeel as die wesensvereistes beskou: verantwoordbaarheid, verteenwoordigendheid, billikheid, gelykheid, effektiwiteit, akkommodasie, partykohesie, vryheid vir plaaslike verteenwoordigers, eenvoud en akkuraatheid.

Toegepas op Suid-Afrika blyk dit dat alhoewel die geslote partylysstelsel wel aan sommige van hierdie vereistes voldoen en bepaalde voordele inhou (dit verseker onder meer genderverteenwoordiging en verhoed ’n wegholoorwinning deur die regerende party sou die pluraliteitsverkiesingstelsel byvoorbeeld toegepas word), dit nietemin beduidende gebreke en tekortkominge vertoon. Die gebreke en tekortkominge behoort duidelik te blyk as in gedagte gehou word dat die geslote partylysstelsel

• die regerende party se leierskap in staat stel om die wetgewendegesagsinstellings op provinsiale en sentrale vlak met ontplooide kaders te vul
• die regerende party se leierskap in staat stel om neopatrimonialisme toe te pas (die skep van omvangryke begunstiger-kliënt-netwerke of patronaatnetwerke gedurende die twee bewindstydperke van oudpresident Zuma dien ter illustrasie)
• meebring dat die nasionale en provinsiale wetgewendegesagsinstellings tot blote rubberstempels vir die uitvoerendegesagstrukture gereduseer word
• die kiesers verplig om verteenwoordigers in nasionale en provinsiale wetgewende liggame te kies wat oor geen of weinig kennis beskik van die besondere behoeftes en belange in die gebiede waarin hulle woon nie
• meebring dat buiteparlementêre partyhoofkwartiere en senior partyleiers, wat deur slegs ’n paar duisend afgevaardigdes tydens ’n partykongres verkies word, opdragte aan verkose verteenwoordigers in wetgewende liggame kan gee wat, soos De Vos (2017) hier bo aangetoon het, daarop neerkom dat die kieser in effek van sy/haar stemreg ontneem word
• nie in ooreenstemming is met die grondliggende waarde soos vervat in artikel 1(d) van die Grondwet, naamlik dat die veelpartystelsel van demokratiese regering gegrond sal wees op verantwoordingspligtigheid, ’n responsiewe ingesteldheid en openheid, nie
• nie die konsolidasie van ’n regstaat (konstitusionele demokrasie) bevorder waarin demokratiese regering deur die verkose verteenwoordigers sal geskied ooreenkomstig die beginsels van moraliteit, rasionaliteit, billikheid, integriteit en geregtigheid nie
• die skeiding tussen staat en party afbreek
• die effektiewe funksionering van die stelsel van wigte en teenwigte (kruiskontroles) soos in die Grondwet vervat, belemmer. (Die Konstitusionele Hof het reeds bevind dat, in etlike gevalle, die parlement se toesig oor die uitvoerende gesag gebrekkig was.)

Dit is opvallend dat etlike van bogemelde tekortkominge betreffende die Suid-Afrikaanse verkiesingstelsel in verband gebring kan word met die bevindinge van Albertus en Menaldo (2018) in hulle nuutverskene publikasie waarna hier bo verwys is. Soos gemeld, het hierdie navorsers bevind dat in politieke stelsels waarin die afgelope 200 jaar ’n oorgang plaasgevind het vanaf outoritarisme na demokrasie, konstitusionele instrumente gebruik word om die voortsetting van elite-dominasie, elite-beskerming en selfs elite-bevoordeling te verseker. Die konstitusionele instrumente waarna verwys word, is, onder meer, die ontwerp van die verkiesingstelsel; die aanstelling van verteenwoordigers in die wetgewende liggame; en die vereiste van groot meerderhede om verandering teweeg te bring.

6.7 Die vooruitsig dat die Suid-Afrikaanse politieke verkiesingstelsel verander sal word

Gegewe die problematiek inherent aan die geslote partylysstelsel en nadelige uitwerking daarvan op die konsolidering van die konstitusionele demokrasie is dit belangrik dat alternatiewe verkiesingstelsels soos die pluraliteitsverkiesingstelsel, die meerderheidverkiesingstelsel, die ope partylysstelsel en die gekombineerde verteenwoordigingstelsel vir Suid-Afrika oorweeg word. Pogings deur opposisiegroeperings en instellings in die burgerlike samelewing om die geslote partylysstelsel te verander was egter tot dusver onsuksesvol.

Dit is interessant om te meld dat die geslote partylysstelsel veronderstel was om slegs gedurende die eerste twee algemene verkiesings toegepas te word. Volgens die Grondwet van 1996 moes die parlement na 1999 wetgewing oorweeg betreffende ’n verkiesingstelsel vir die verkiesing van lede van die Nasionale Vergadering en provinsiale wetgewende liggame tydens die verkiesing van 2004 en daarna (Álvarez-Rivera 2014).

In 2002 het die regering van oudpresident Thabo Mbeki wel ’n kommissie onder die leiding van Frederik van Zyl Slabbert aangestel om wysigings aan die proporsioneleverteenwoordigingstelsel soos dit plaaslik toegepas word, te ondersoek. Die kommissie het gedurende 2003 in ’n meerderheidsverslag voorgestel dat die proporsioneleverteenwoordigingstelsel behou word, maar dat ’n tipe gekombineerde verteenwoordigingstelsel in werking gestel word. Met spesifieke verwysing na die Nasionale Vergadering is voorgestel dat 300 van die setels in daardie liggaam gevul word deur verkiesings in 69 meerledige kiesafdelings, terwyl die oorblywende 100 setels gevul word deur die geslote partylysstelsel (Álvarez-Rivera 2014; Report of the Electoral Task Team 2003:21–31).

Die kommissie se voorstelle is egter nie deur die Mbeki-regering aanvaar nie. Wetgewing is in dieselfde jaar ingedien ingevolge waarvan die bestaande verkiesingstelsel behou sou word vir komende algemene verkiesings (Álvarez-Rivera 2014). Gegewe die feit dat die geslote partylysstelsel, soos hier bo aangedui, inderdaad beduidende voordele vir die regerende party inhou en hierdie voordele oënskynlik deur die meerderheid kiesers tydens verkiesings gekondoneer word, is dit onwaarskynlik dat enige veranderings in die toekoms verwag kan word.

7. Opsommend

Soos in demokratiese samelewings regoor die wêreld gebeur het, het politieke partye ook in Suid-Afrika ’n belangrike rol gespeel in nie alleen die ontstaan van die inklusiewe konstitusionele demokrasie in 1994 nie, maar ook in die konsolidering daarvan die afgelope 24 jaar. Tekenend is dat

• alle partye op aktiewe wyse oor etlike jare deelgeneem het aan die konstitusionele onderhandelingsproses tydens die grondlegging van die demokratiese bestel
• alle politieke partye op aktiewe wyse deelgeneem het aan die eerste vyf algemene verkiesings
• alle politieke partye op aktiewe wyse hulle artikulerings-, sosialiserings-, balanserings-, aktiverings-, kanaliserings- en werwingsfunksies uitgeoefen het
• die meerderheid leiers van die regerende party en die amptelike opposisie persoonlikheidseienskappe openbaar het wat tiperend is van die demokratiese persoonlikheid en die onderhandelaar
• die meerderheid leiers van die leidende politieke partye leierskapstyle openbaar het wat tiperend is van transaksionele en transformasionele leiers.

Die rol en invloed van politieke partye in die konsolidering van die konstitusionele demokrasie in die Suid-Afrikaanse samelewing kan egter nie deurgaans as positief beskou word nie. Hierdie instellings kan selfs “dedemokratisering” bevorder, in ag genome dat

• uitdruklike konstitusionele voorsiening nie gemaak word vir politieke partye se status, regte, verpligtinge en funksies nie
• die meerderheid waaroor die regerende party beskik, meebring dat die partystelsel tiperend is van ’n dominante partystelsel
• die regerende party en enkele opposisiepartye, wat gesamentlik oor ’n tweederde-meerderheid in die parlement beskik, eienskappe vertoon wat tiperend is van kader-, alles-vir-almal-, populistiese, linksgesinde, revolusionêre en kartelpartye
• die regerende party steun ontvang grootliks as gevolg van die feit dat ondersteuners hulle partypolitieke keuse uitoefen op ’n wyse wat tiperend is van sowel die party-identifiseringsmodel, die sosiologiese model en die dominante-ideologie-model
• alle politieke partye onderhewig is aan die uitwerking van die ysterwet van oligargie, naamlik oorheersing van beleidformulering en besluitneming deur elites en aktiviste.

Die invloed wat die afgelope vyf algemene verkiesings op die konsolidering van die konstitusionele demokrasie in die Suid-Afrikaanse samelewing uitgeoefen het, was belangrik, alhoewel twee ernstige tekortkominge geïdentifiseer is. Eerstens het die kieserspubliek tydens hierdie verkiesings versuim om die politieke leierskap tot verantwoording te roep betreffende die versekering van veiligheid en die lewering van daardie goedere en dienste wat noodsaaklik is vir die vestiging van ’n stabiele omgewing waarin sosio-ekonomiese ontwikkeling kan geskied. Die omvang van die versuim blyk nie alleen uit die swak veiligheids- en sosio-ekonomiese toestand waarin Suid-Afrika sigself tans bevind nie, maar ook uit die feit dat die persentasie van die stemgeregtigde kiesers wat nie aan verkiesings deelgeneem het nie, gestyg het van 14% in 1994 tot 41% tydens die jongste verkiesing in 2014.

Tweedens het die tipe verkiesingstelsel wat toegepas is, naamlik die geslote partylysstelsel, nie aan al die essensiële vereistes wat op verkiesingstelsels in demokrasieë van toepassing is, voldoen nie. Sommige tekortkominge is van sodanige aard dat die stelsel vervang behoort te word. In ag genome die feit dat die geslote partylysstelsel egter ingeboude voordele vir die regerende party inhou en hierdie voordele oënskynlik tydens verkiesings deur die meerderheid van die kiesers gekondoneer word, is dit onwaarskynlik dat enige verandering in die toekoms verwag kan word. Die enkele poging wat wel in 2002 van stapel gestuur is, was onsuksesvol.

Bibliografie

Abuya, E.O. 2010. Can African states conduct free and fair presidential elections? Northwestern Journal of International Human Rights, 8(2):122. https://scholarlycommons.law.northwestern.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1096&context=njihr (24 September 2018 geraadpleeg).

ACE Electoral Knowledge Network. 2012. Parties and candidates. Tweede uitgawe. http://aceproject.org/ace-en/topics/pc/pca/pca01/pca01a (22 Maart 2018 geraadpleeg).

Acton Institute. 2018. Lord Acton Quote Archive. https://acton.org/research/lord-acton-quote-archive (12 April 2018 geraadpleeg).

Afgan, K.F. 2016. Political elections as an element of democracy. Journal of Political Sciences & Public Affairs, 26 Oktober. https://www.omicsonline.org/open-access/political-elections-as-an-element-of-democracy-2332-0761-1000220.php?aid=83218 (20 Mei 2018 geraadpleeg).

Albertus, M. en V. Menaldo. 2018. Authoritarianism and the elite origins of democracy. https://www.polisci.washington.edu/research/publications/authoritarianism-and-elite-origins-democracy (17 Mei 2018 geraadpleeg).

Álvarez-Rivera, M. 2014. Election resources on the internet: The Republic of South Africa electoral system. http://electionresources.org/za/system (12 Mei 2018 geraadpleeg).

ANC (African National Congress). 2017. Declaration of the 54th National Conference of the African National Congress. 20 Desember. http://www.ancfreestate.org.za/news/declaration-54th-national-conference-african-national-congress-20-december-2017#.Ws8f7ohubIU (12 April 2018 geraadpleeg).

Ball, T. en R. Dagger. 2018. Democratic centralism. Encyclopaedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/democratic-centralism (23 April 2018 geraadpleeg).

Bawn, K., M. Cohen, D. Karol, S. Masket, H. Noel en J. Zaller. 2012. A theory of political parties: Groups, policy demands and nominations in American politics. https://www.vanderbilt.edu/csdi/TheoryofParty.pdf (15 Mei 2018 geraadpleeg).

Beetham, D. 1994. Conditions for democratic consolidation. Journal Review of African Political Economy, 21. Aanlyn gepubliseer in 2007. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03056249408704053?journalCode=crea20 (11 Junie 2018 geraadpleeg).

Bendile, D. 2018. Maimane punts DA’s nonracialism. Mail & Guardian, 6 April. https://mg.co.za/article/2018-04-06-00-maimane-punts-das-nonracialism (1 Mei 2018 geraadpleeg).

Bermeo, N. 2016. On democratic backsliding. Journal of Democracy, 27(1). https://muse.jhu.edu/article/607612 (23 Junie 2018 geraadpleeg).

Blais, A. 1999. Criteria for assessing electoral systems. http://www.elections.ca/res/rec/fra/sys/blais_e.pdf (30 April 2018 geraadpleeg).

Booysen, S. 2018. ANC’s election manifesto moment of truth. Daily Maverick, 27 Junie. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2018-06-27-ancs-election-manifesto-moment-of-truth/#.WzNN_NIzbIU (27 Junie 2018 geraadpleeg).

BusinessTech. 2017. How big South Africa’s black middle class is – and why the ANC are concerned. BusinessTech, 7 Junie. https://businesstech.co.za/news/government/178079/how-big-south-africas-black-middle-class-is-and-why-the-anc-are-concerned (1 Mei 2018 geraadpleeg).

Carbone, G.M. 2007. Political parties and party systems in Africa: Themes and research perspectives. World Political Science Review, 3(3). http://adpm.pbworks.com/f/africa%2520party%2520systems%2520carbone.pdf (24 September 2018 geraadpleeg).

Caverly, M.M. 2014. Iron law of oligarchyI. Wiley Online Library. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/9781118474396.wbept0540 (16 Mei 2018 geraadpleeg).

City Press. 2014. ANC wins 15 fewer seats in parliament, DA gains 22. City Press, 10 Mei. https://www.news24.com/Archives/City-Press/ANC-wins-15-fewer-seats-in-Parliament-DA-gains-22-20150430 (23 April 2018 geraadpleeg).

Curle, P. 2017. How party-driven electoral system fails SA. BusinessDay, 5 Oktober. https://www.businesslive.co.za/bd/opinion/2017-10-05-how-party-driven-electoral-system-fails-sa (23 Mei 2018 geraadpleeg).

Dahl, R.A. 1984. Modern political analysis. Vierde uitgawe. Englewood Cliffs: Prentice-Hall International.

Desilver, D. 2017. U.S. trails most developed countries in voter turnout. Pew Research Center, 15 Mei. http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/05/15/u-s-voter-turnout-trails-most-developed-countries (24 April 2018 geraadpleeg).

De Vos, P. 2017. How South Africa’s electoral system effectively disenfranchises voters. Daily Maverick, 20 April. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2017-04-20-how-south-africas-electoral-system-effectively-disenfranchises-voters/#.WqeiGOhubIU (13 Maart 2018 geraadpleeg).

Diamond, L. en R. Gunther (reds.). 2001. Political parties and democracy. https://jhupbooks.press.jhu.edu/content/political-parties-and-democracy (18 Mei 2018 geraadpleeg).

Dodds, C. 2016. #Elections2016: Voter apathy rife, survey reveals. IOL News, 29 Julie. https://www.iol.co.za/news/politics/elections2016-voter-apathy-rife-survey-reveals-2050979 (17 Mei 2018 geraadpleeg).

Eagly, A.H., M.C. Johannesen-Schmidt en M.L. van Engen. 2003. Transformational, transactional, and laissez-faire leadership styles: A meta-analysis comparing women and men. Psychological Bulletin, 129(4). https://www.scholars.northwestern.edu/en/publications/transformational-transactional-and-laissez-faire-leadership-style-2 (22 Maart 2018 geraadpleeg).

Economist Intelligence Unit. 2017. Democracy index 2017. https://www.eiu.com/topic/democracy-index (2 Mei 2018 geraadpleeg).

Fakir, E. 2014. The electoral system: Is there vice or virtue in reform? Daily Maverick, 22 Mei. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2014-05-22-the-electoral-system-is-there-vice-or-virtue-in-reform/#.WuxWr4iFPIU (4 April 2018 geraadpleeg).

February, J. 2017. SA electoral system lacks accountability. Eyewitness News (EWN), 30 November. http://ewn.co.za/2017/11/30/opinion-judith-february-sa-electoral-system-has-accountability-deficit (4 April 2018 geraadpleeg).

Freedom House. 2018. Freedom in the world 2018. Democracy in crisis. https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2018 (2 Mei 2018 geraadpleeg).

Gerber, J. 2018. National Assembly adopts motion on land expropriation without compensation. News24, 27 Februarie. https://www.news24.com/SouthAfrica/News/breaking-national-assembly-adopts-motion-on-land-expropriation-without-compensation-20180227 (12 April 2018 geraadpleeg).

Gibbens, R., P.D. Webb en H. Eulau. 2018. Election. Political science. Encyclopaedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/election-political-science (4 Mei 2018 geraadpleeg).

Gunther, R. en L. Diamond. 2003. Species of political parties. A new typology. Sage Journals, 9(2). http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/13540688030092003 (23 April 2018 geraadpleeg).

Habib, A. 2007. Civil society and democracy in South Africa. NGO Pulse, 3 Desember. http://www.ngopulse.org/article/civil-society-and-democracy-south-africa (24 April 2018 geraadpleeg).

Heywood, A. 2002. Politics. Tweede uitgawe. New York: Palgrave Macmillan.

Hoffman, P. 2017. The people versus the electoral system. Mail & Guardian, 24 Februarie. https://mg.co.za/article/2017-02-24-00-the-people-versus-the-electoral-system (4 Mei 2018 geraadpleeg).

Johannsen, M. 2018. Types of leadership styles: Twelve worth knowing and using. https://www.legacee.com/types-of-leadership-styles (5 Mei 2018 geraadpleeg).

Katz, R.S. 1980. A theory of parties and electoral systems. https://muse.jhu.edu/book/3506 (2 Mei 2018 geraadpleeg).

—. 1997. Democracy and elections. Wiley Online Library. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.2307/2658021 (3 Junie 2018 geraadpleeg).

Katz, R.S. en P. Mair. 1995. Changing models of party organization and party democracy: The emergence of the cartel party. Sage Publications. https://politicacomparata.files.wordpress.com/2011/03/katz-and-mair-1995-changing-models-of-party-organization.pdf (16 Junie 2018 geraadpleeg).

Kearsey, S.J. 2007. A study of democratic consolidation in South Africa: What progress to date? https://scholar.sun.ac.za/bitstream/handle/10019.1/3294/kearsey_study_2007.pdf (11 Junie 2018 geraadpleeg).

King, C. 2000. Electoral systems. http://faculty.georgetown.edu/kingch/Electoral_Systems.htm (20 Mei 2018 geraadpleeg).

Kuenzi, M. en G. Lambright. 2005. Party systems and democratic consolidation in Africa's electoral regimes. Party Politics, 11(4):423–46. https://www.researchgate.net/publication/233756333_Party_Systems_and_Democratic_Consolidation_in_Africa's_Electoral_Regimes (24 September 2018 geraadpleeg).

Lawson, K. 2010. Political parties and democracy. ABC-CLIO Corporate. Praeger Uitgewers. https://www.abc-clio.com/ABC-CLIOCorporate/product.aspx?pc=E4830C (15 Junie 2018 geraadpleeg).

Linz, J.J. en A. Stepan. 1996. Toward consolidated democracies. Journal of Democracy, 7(2). http://adpm.pbworks.com/f/Democratic+Consolidation-Linz+and+Stepan-1996.pdf (21 Junie 2018 geraadpleeg).

Lynch, G. en G. Crawford. 2011. Democratization in Africa 1990–2010: An assessment in democratisation in Africa. Challenges and Prospects, 18(2). https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13510347.2011.554175?src=recsys (25 September 2018 geraadpleeg).

Madia, T. 2018. Governance is collapsing in SA – Ramaphosa. News24, 16 Junie. https://www.news24.com/SouthAfrica/News/governance-is-collapsing-in-sa-ramaphosa-20180616 (25 Junie 2018 geraadpleeg).

Makhele, T. 2018. ANC support for Zuma: Can democratic centralism go wrong?

News24, 6 April. https://www.news24.com/MyNews24/anc-support-for-zuma-can-democratic-centralism-go-wrong-20180406 (17 Mei 2018 geraadpleeg).

Malala, J. 2018. How Jacob Zuma is waging a dirty war against Cyril Ramaphosa. Businesslive, Rand Daily Mail, 25 Junie. https://www.businesslive.co.za/rdm/politics/2018-06-25-justice-malala-jacob-zuma-is-waging-a-dirty-war-against-cyril-ramaphosa (27 Junie 2018 geraadpleeg).

Mattes, R. 2018. Zuma, ANC’s decline chronicled in new survey. IOL News, 12 Maart. https://www.iol.co.za/news/opinion/zuma-ancs-decline-chronicled-in-new-survey-13741112 (30 Mei 2018 geraadpleeg).

McKinley, D. 2014. Low voter turnout: The real story of South Africa’s national elections. SA Breaking News, 12 Mei. www.sabreakingnews.co.za/2014/05/12/low-voter-turnout-the-real-story-of-south-africas-national-elections (24 April 2018 geraadpleeg).

Mesfin, B. 2008. Democracy, elections & political parties. A conceptual overview with special emphasis on Africa. Julie. https://www.files.ethz.ch/isn/98951/PAPER166.pdf (2 Mei 2018 geraadpleeg).

Munro, A. 2018. Populism. Political program or movement. Encyclopaedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/populism (24 September 2018 geraadpleeg).

Munusamy, R. 2018. Julius Malema initiates ANC-EFF talks. TimesLive, 22 April. https://www.timeslive.co.za/politics/2018-04-21-malema-initiates-anc-eff-talks/ (1 Mei 2018 geraadpleeg).

News24. 2014. Study: SA voter apathy worrying. News24, 4 Maart. https://www.news24.com/elections/news/study-sa-voter-apathy-worrying-20140304 (24 April 2018 geraadpleeg).

Norris, P. 2005. Political parties and democracy in theoretical and practical perspectives. Developments in party communications. The National Democratic Institute for International Affairs (NDI). https://sites.hks.harvard.edu/fs/pnorris/Acrobat/NDI%20Final%20booklet%20-%20Communications.pdf (15 Mei 2018 geraadpleeg).

O’Regan, K. 2010. Political parties: The missing link in our constitution. Political parties in South Africa: The interface between law and politics. http://www.law.uct.ac.za/sites/default/files/image_tool/images/99/Political-Parties-in-the-Constitution-address-27-August-2015.pdf (22 Maart 2018 geraadpleeg).

Pearson, S.A. 2018. Schattschneider. E.E. Encyclopedia.com. https://www.encyclopedia.com/social-sciences/applied-and-social-sciences-magazines/schattschneider-e-e (11 Mei 2018 geraadpleeg).

Pilane, P. 2016. Why the ANC still rules the roost. Mail & Guardian, 15 Januarie. https://mg.co.za/article/2016-01-16-why-the-anc-still-rules-the-roost (1 Mei 2018 geraadpleeg).

Randall, V. en L. Svăsand. 2010. Political parties and democratic consolidation in Africa. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/714000266 (25 September 2010 geraadpleeg).

Redondo, R.A. 2014. Are political parties in decline?: Recent contributions in the field. Revista Derecho Electoral, 18, Julie-Desember. http://www.tse.go.cr/revista/art/18/alfaro_redondo.pdf (11 Junie 2018 geraadpleeg).

Report of the Electoral Task Team. Januarie 2003. https://www0.sun.ac.za/fvzs/wp-content/uploads/2016/06/Electoral-Task-Team-Report.pdf (4 Mei 2018 geraadpleeg).

Reynolds, A., B. Reilly en A. Ellis (reds.). 2008. Electoral System Design. The New International IDEA Handbook. http://researchrepository.murdoch.edu.au/id/eprint/27485/1/Electoral-System-Design-The-New-International-Handbook.pdf (13 Oktober 2018 geraadpleeg).

Rooduijn, M. 2015. Populism has been used to describe countless and often conflicting political parties, but it can be defined. Democratic Audit UK. http://eprints.lse.ac.uk/63210/1/democraticaudit.com-Populism%20has%20been%20used%20to%20describe%20countless%20and%20often%20conflicting%20political%20parties%20but%20it%20can%20be%20de.pdf (17 Augustus 2018 geraadpleeg).

Rosen, D. 2013. The 6 political personality types in campaigns & elections. Fordham Graduate School of Arts and Sciences. https://www.campaignsandelections.com/campaign-insider/the-6-political-personality-types (8 Maart 2018 geraadpleeg).

Salih, M.A.M. en P. Nordlund. 2007. Political parties in Africa: Challenges for sustained multiparty democracy. http://www.eldis.org/document/A24754 (24 September 2018 geraadpleeg).

Sibalukhulu, N. 2012. SA's electoral system fails the people. Mail & Guardian, 20 April. https://mg.co.za/article/2012-04-20-sas-electoral-system-fails-the-people (4 April 2018 geraadpleeg).

Sisk, T.D. 2017. Elections, electoral systems and party systems in elections, electoral systems and party systems. A resource guide. Gepubliseer deur die International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA). Stockholm, Swede. https://www.idea.int/gsod/files/IDEA-GSOD-2017-RESOURCE-GUIDE-ELECTIONS.pdf (4 Mei 2018 geraadpleeg).

Sluyter-Beltrão, J. 2018. Iron law of oligarchy. Encyclopaedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/iron-law-of-oligarchy (24 April 2018 geraadpleeg).

Solijonov, A. 2016.Voter turnout trends around the world. International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA), Stockholm, Swede. https://www.idea.int/sites/default/files/publications/voter-turnout-trends-around-the-world.pdf (4 Mei 2018 geraadpleeg).

Stokes, S.C. 1999. Political parties and democracy. Annual Review of Political Science, 22. https://pdfs.semanticscholar.org/5d7f/642c6c2c800267950371d43f18981b7181f7.pdf (15 Mei 2018 geraadpleeg).

The Citizen. 2016. “Worrying” political apathy among SA youth. The Citizen, 3 Augustus. https://citizen.co.za/news/south-africa/1233730/worrying-political-apathy-among-sa-youth (24 April 2018 geraadpleeg).

Thuynsma, H.A. (red.). 2017. Political parties in South Africa: Do they underpin or undermine democracy? Afrika-instituut van Suid-Afrika. https://leseprobe.buch.de/images-adb/1a/28/1a28c5fd-aaf3-4a56-8a0c-e71b008a66c9.pdf (24 September 2018 geraadpleeg).

TimesLive. 2018. MPs are failing to represent us: Survey. TimesLive, 26 Maart. https://www.timeslive.co.za/politics/2018-03-26-mps-are-failing-to-represent-us-survey (24 April 2018 geraadpleeg).

Tracey, L. 2016. New study reveals reasons for low voter turnout among SA youth. 27 Julie. https://issafrica.org/about-us/press-releases/new-study-reveals-reasons-for-low-voter-turnout-among-sa-youth (24 April 2018 geraadpleeg).

Van Biezen, I. 2004. How political parties shape democracy: Perspectives from democratic theory. https://ecpr.eu/Filestore/PaperProposal/8ede4f19-6887-4df6-b0ff-851ff2e99ea3.pdf (15 Mei 2018 geraadpleeg).

Wolinetz, S.B. 2004. Classifying party systems: Where have all the typologies gone? https://www.cpsa-acsp.ca/papers-2004/Wolinetz.pdf (23 April 2018 geraadpleeg).

The post Die rol van politieke partye en verkiesings in die konsolidering van demokrasie in samelewings, met spesiale verwysing na eietydse Suid-Afrika appeared first on LitNet.

Abstract

Another friendly sequestration application bites the dust

Botha is one of many friendly sequestration applications that was dismissed because the applicant failed to prove that it would be to the advantage of creditors to sequestrate the respondent-debtor’s estate. Daffue J suggested that Botha was a typical case where the debtor should rather have pursued his rights regarding debt review under the National Credit Act (NCA) 34 of 2005 in order to find a way out of his financial dilemma. However, unlike the position regarding rehabilitation after sequestration under the Insolvency Act 24 of 1936, debt review does not provide for any discharge of debt, since the NCA’s objective of providing debt relief is subject to the principle of satisfaction by the debtor of all financial obligations.

The aim of this case note is to analyse and evaluate the facts and decision in Botha in light of international trends and guidelines that all “honest but unfortunate debtors” who land in a hopeless financial situation due to factors beyond their control, should be provided relief in the form of a discharge. The legal implication of the decision, namely that the current South African system provides discharge relief only to debtors who have sufficient assets to prove advantage, is important. Therefore, recent law reform proposals that provision be made for a procedure of debt intervention as well as the proposals for a pre-liquidation composition are also discussed. However, it is argued that the proposed procedures would not have provided a viable solution to the debtor’s financial predicament in Botha.

The conclusion is that the shortcomings of the system should be addressed in a holistic and comprehensive manner. Unnecessary restrictions on access to debt relief and the overlap between the various procedures should be eliminated. Ultimately it is imperative that all debtors, from both the lower income and middle income groups, should be offered equal protection and relief by means of a discharge from debt.

Keywords: abuse of process; access to debt relief; administration; advantage of creditors; consumer insolvency; creditor; debt intervention; debtor; debt relief; debt restructuring; debt review; discharge of debt; extinguish; fresh start; friendly sequestration; income restructuring; Insolvency Act; international guidelines; international trends; law reform proposals; National Credit Amendment Bill; National Credit Act; NINA debtors; no income no asset debtors; pre-liquidation composition; rehabilitation; sequestration; SALRC (South African Law Reform Commission); suspension; voluntary surrender; World Bank.

Trefwoorde: administrasie; fresh start; inkomsteherstrukturering; insolvensie; Insolvensiewet; internasionale riglyne; internasionale tendense; misbruik van proses; Nasionale Kredietwet; National Credit Act; National Credit Amendment Bill; NINA-skuldenaars; no income no asset-skuldenaars; opskorting; regshervormingsvoorstelle; rehabilitasie; sekwestrasie; skuldeiser; skuldenaar; skuldhersiening; skuldherstrukturering; skuldintervensie; skuldkwytskelding; skuldverligting; SARK (Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie); toegang tot skuldverligting; uitwissing; vars begin; verbruikersinsolvensie; voorlikwidasie-akkoord; voordeel vir skuldeisers; vriendskaplike sekwestrasie; vrywillige boedeloorgawe; Wêreldbank.

1. Inleiding

Botha v Botha [2017] JOL 38011 (VB) is maar net nog een van vele vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke wat van die hand gewys is omdat die hof van mening was dat dit nie tot voordeel van die skuldeisers sou wees om die skuldenaar se boedel te sekwestreer nie. Volgens die hof was Botha ’n tipiese geval waar die skuldenaar eerder die skuldhersieningsproses ingevolge die National Credit Act 34 van 2005 (hierna die Nasionale Kredietwet of Kredietwet) moes ingestel het ten einde ’n hofbevel te bekom ingevolge waarvan sy skuld in paaiemente terugbetaal kon word. Die vraag is egter of skuldhersiening ’n werkbare opsie vir die skuldenaar in Botha sou gewees het. Soos hier onder aangedui word, maak die skuldhersieningsproses, in teenstelling met rehabilitasie na sekwestrasie ingevolge die Insolvensiewet 24 van 1936, nie vir enige skuldkwytskelding voorsiening nie en moet die skuldenaar alle skuld terugbetaal. Hierdie feit is veral van belang in die lig van internasionale riglyne en tendense wat inhou dat alle eerlike skuldenaars wat as gevolg van teenspoed (soos in casu-werkverlies) insolvent geraak het, die geleentheid gebied moet word om ’n skuldkwytskelding en derhalwe skuldverligting en ’n sogenaamde fresh start (oftewel ’n vars begin) te bekom (vgl. World Bank 2013, par. 70).

Die doel van hierdie bydrae is om die feite en uitspraak in Botha met verwysing na bovermelde internasionale tendense en riglyne te ontleed en te evalueer. Die regsimplikasie van die uitspraak, naamlik dat die huidige verbruikersinsolvensiestelsel ’n skuldkwytskelding bied slegs aan skuldenaars wat voldoende bates het om voordeel te bewys, is van belang. Gevolglik word die regshervormingsvoorstelle wat tans op die tafel is, naamlik die skuldintervensieprosedure (debt intervention – sien die National Credit Amendment Bill van 2018 en die gepaardgaande Memorandum on the Objects of the National Credit Amendment Bill, 2018 – hierna die 2018-wetsontwerp en 2018-memorandum) en die voorlikwidasie-akkoordprosedure (sien die SARK (2000) – hierna die 2000-insolvensiewetsontwerp) met verwysing na die feite en uitspraak in Botha ook bespreek. Die vraag is of hierdie voorgestelde skuldverligtingsmaatreëls moontlik ’n oplossing vir die geldelike verknorsing van die skuldenaar in Botha sou kon gebied het.

2. Agtergrond

Alvorens die feite en uitspraak in Botha ontleed en evalueer word, is dit dienstig om eers die regsontwikkeling met betrekking tot vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke oorsigtelik te bespreek.

’n Vriendskaplike sekwestrasie is in werklikheid ’n gedwonge sekwestrasie wat deur ’n familielid of vriend van die skuldenaar aanhangig gemaak word met die doel om die skuldenaar in staat te stel om die skuldverligting te bekom wat die Insolvensiewet bied, naamlik dat alle voorsekwestrasieskuld na rehabilitasie van die insolvent “gedelg” word (sien art. 129(1)(b)).

Vriendskaplike sekwestrasies het in die praktyk ontstaan eerstens omdat die bewyslas met betrekking tot die voordeelvereiste strenger is by vrywillige boedeloorgawe as by gedwonge-sekwestrasie-aansoeke (vgl. die bewoording m.b.t. die voordeelvereiste in artt. 6(1), 10(c) en 12(1)(c)), en tweedens weens die streng formaliteitsvereistes wat ingevolge artikel 4 by aansoeke om vrywillige boedeloorgawe, maar nie by gedwonge-sekwestrasie-aansoeke nie, nagekom moet word (vgl. Smith 1981:59). In die praktyk word vriendskaplike sekwestrasie-aansoeke gewoonlik op ’n daad van insolvensie ingevolge artikel 8(g) gefundeer, naamlik dat die skuldenaar skriftelik aan ’n skuldeiser kennis gegee het dat hy nie in staat is om al of enige van sy skuld te vereffen nie.

Van meet af aan was ons howe se ergernis met vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke duidelik. In Craggs v Dedekind; Baartman v Baartman; Van Jaarsveld v Roebuck; Van Aardt v Borrett 1996 1 SA 935 (K) 937 omskryf die hof byvoorbeeld ’n vriendskaplike sekwestrasie soos volg:

Friendly sequestrations seem to share certain characteristics. Although, like pornography, they may be hard to define, they are easy to recognise. The debt which the sequestrating creditor relies upon is almost always a loan. It is usually quite a small loan, very often made in circumstances where it would have been apparent to the whole world that the respondent was in serious financial difficulty. Despite this, the loan is customarily made without security of any sort. It is seldom evidenced by a written agreement, or even subsequently recorded in writing. The only writing that is produced to the Court is the letter stating, with appropriate expressions of dismay that the debt cannot be paid, and, sometimes, for good measure, setting out details of the respondent’s assets and liabilities. Very often debtor and creditor are related: fathers commonly sequestrate sons, wives sequestrate husbands and sweethearts sequestrate each other, without, I am sure, any damaging effect on their relationship.

In enkele sake het ons howe ’n meer simpatieke houding jeens vriendskaplike sekwestrasies ingeneem en is beklemtoon dat ’n blote vriendelike motief nie beteken dat die aansoek op samespanning neerkom en derhalwe afgewys moet word nie (vgl. Yenson and Co v Garlick 1926 WLD 53, 57; Beinash and Co v Nathan (Standard Bank of South Africa Ltd Intervening 1998 3 SA 540 (W)).

In ’n ongerapporteerde uitspraak van regter Flemming in Sellwell Shop Interiors v Van der Merwe 1990-11-16 saaknr. 27527/90 (W) bevraagteken die hof die doelmatigheid van die huidige insolvensiewetgewing en maak die volgende insiggewende opmerking:

[T]he indications from time to time that the creditor is subjectively more driven by concern for the debtor than the object of squeezing out a dividend, has led to some irritation. That should not be allowed to cloud the objective assessment of evidence or the introduction of limitations which unduly forgets the misery of the debtor and his family – and the rubbing off of that consequence on the creditor who happens to be the friendly party. The correct view may indeed be that insolvency legislation has fallen behind the needs of present times and merits reconsideration in so far as it requires advantage to creditors in all cases.

In die meeste vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke het ons howe egter nie veel meegevoel met die skuldenaar en sy geldelike verknorsing gehad nie. Waar dit geblyk het dat ’n vriendskaps- of familieband tussen die applikant en die skuldenaar bestaan, was die howe deurgaans onversetlik in hul benadering dat noukeurig nagegaan moet word of daar inderdaad ’n vooruitsig op voordeel vir skuldeisers is en dat skuldeisers nie benadeel sal word nie (vgl. Van Rooyen v Van Rooyen (Automutual Investments (EC) (Pty) Ltd, Intervening Creditor [2000] 2 All SA 485 (SOK) 490; Lemley v Lemley (ABSA Bank Ltd Intervening) [2014] JOL 31782 (SOK) 4). Die howe het ook al hoe meer riglyne en bykomende vereistes gestel waaraan by vriendskaplike sekwestrasies voldoen moet word. In ’n ongerapporteerde uitspraak van regter Van Dijkhorst in Vermeulen v Hubner (datum onbekend) saaknr. 1165/90 (T) wys hy byvoorbeeld daarop dat applikante by vrywillige boedeloorgawe aan die formaliteitsvereistes van artikel 4 moet voldoen. Hierdie vereistes is hoofsaaklik op die beskerming van skuldeisers gemik. By vriendskaplike sekwestrasies word hierdie vereistes egter oorboord gegooi. Gevolglik beslis die hof dat voortaan in alle vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke aan bepaalde formaliteitsvereistes voldoen moet word, naamlik dat ’n volledige staat van bates en laste, ’n lys van skuldeisers en kennis van die aansoek aan skuldeisers verskaf moet word. In Sellwell beslis regter Flemming egter dat die vereistes in Vermeulen gestel nie gehandhaaf kan word nie. Volgens hom is ’n hof nie by magte om bykomende voorvereistes te stel nie en is dit die taak van die wetgewer om die wet te wysig indien die regsposisie onbevredigend is. Bykomende voorvereistes sal geregverdig wees slegs waar daar van misbruik van die regsproses sprake is (sien Boraine en Roestoff 1993:240–3 vir ’n bespreking van die uitsprake in Sellwell en Vermeulen).

In Mthimkhulu v Rampersad (BOE Bank Ltd, Intervening Creditor [2000] 3 All SA 512 (N) 514 wys die hof daarop dat vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke dikwels die gevolg is van ’n dreigende verkoping van die skuldenaar se onroerende eiendom deur die verbandhouer. ’n Dringende aansoek word dan gewoonlik die dag voor die verkoping gebring. Indien die voorlopige bevel toegestaan word, is die eienaardige verskynsel, volgens die hof, dat die skuldenaar wat tot in daardie stadium so mooi saamgewerk het, nie met die hofbevel bedien kan word nie omdat, onder andere, hy betekening ontduik, elders woonagtig of uitstedig met besigheid is. Die gevolg is dat die keerdag herhaaldelik uitgestel word totdat die ware skuldeisers belangstelling verloor en die bevel nisi uiteindelik opgehef word. So nie word die voorlopige bevel bekragtig, die vriendskaplike skuldeiser wend geen poging aan om ’n kurator aangestel te kry of om sy eis te bewys nie, en geeneen van die ander skuldeisers doen enige stappe om eise te bewys nie, omdat hulle bang is dat hulle moontlik vir kontribusie weens die tekort in die vrye oorskot om die sekwestrasiekoste te dek, aanspreeklik gehou kan word.

Om hierdie misbruik van proses te verhoed, het die hof die volgende bykomende vereistes vir vriendskaplike sekwestrasies neergelê (517):

• Bewys van die applikant se locus standi. Dit moet duidelik blyk hoe die skuld waarop die applikant steun, ontstaan het.
• Redes moet aangevoer word waarom applikant oor geen sekuriteit vir sy vordering beskik nie. Die hof sal uiteraard skepties staan teenoor ’n onversekerde lening wat gemaak is toe die skuldenaar in ’n geldelike verknorsing verkeer het.
• ’n Volledige lys van die respondent se bates moet ingedien en aanvaarbare getuienis gelewer word op grond waarvan die hof kan vasstel welke prys by ’n gedwonge verkoping na sekwestrasie behaal kan word.
• In geval van onroerende eiendom moet die waardeerder sy kwalifikasies en ondervinding met betrekking tot waardasies bewys.
• In geval van ’n dringende aansoek om ’n eksekusieverkoping te stuit, moet redes aangevoer word waarom die aansoek op die laaste oomblik gebring is. Besonderhede van die skuldenaar se pogings om die bates uit die hand te verkoop, moet ook gegee word.
• Indien daar ’n verbandhouer is, moet kennis van die aansoek aan hom gegee word.
• Waar aansoek gedoen word om die verlenging van ’n voorlopige bevel, moet volledige en aanvaarbare redes, gesteun deur ’n beëdigde verklaring, verskaf word.

Waar die skuldeiser se vordering klein is, het die howe by verskeie geleenthede vereis dat die applikant in ’n vriendskaplike sekwestrasie moet verduidelik waarom sekwestrasie ’n meer gepaste regsmiddel as gedingvoering en eksekusie sou wees (vgl. De Beer v Coverdale; Els v Rossoue [2015] JOL 34058 (GNP) par. 31 en regspraak in parr. 5–6).

Weens die howe se weerstand teen vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke het skuldenaars hulle weer begin wend tot die vrywillige-boedeloorgawe-proses (Boraine en Roestoff 2014a:354; sien Botha par. 11). Die howe het egter volhard met hul proskuldeiser–benadering, en sekwestrasie-aansoeke wat gebring word met die uitsluitlike doel om skuldverligting te bekom, is dikwels as oneerlik en as ’n misbruik van proses gebrandmerk (vgl. Ex parte Shmukler-Tshiko [2013] JOL 29999 (GSJ); Ex parte Arntzen (Nedbank Ltd as intervening creditor) 2013 1 SA 49 (KZP); Coverdale; sien ook Mabe en Evans 2014:651). Die howe se huidige ingesteldheid jeens sekwestrasie-aansoeke wat daarop gemik is om skuldverligting te bekom, blyk uit die volgende opmerking van regter Satchwell in Shmukler-Tshiko:

Since 2008 economies of the world have been faltering and, in some cases, stalling and in certain sectors there has been partial or almost total collapse. The South African economy has not been immune from these economic crises. One day in the insolvency Motion Court in the South Gauteng Division of the High Court indicates the extent to which South African consumers and their legal representatives are doing their best to further exacerbate this … The range of dishonesty and abuse of both the Insolvency Act and the court process has ceased to surprise me since this is encountered every day in the insolvency Motion Court. However, it is worth reminding consumers and bankers, creditors and debtors, legal representatives and the courts of the lengths to which individuals can and will go in order to evade the personal consequences of their indebtedness and to pass on such burden to their creditors including shareholders, taxpayers and the general South African economy.

3. Feite en uitspraak

Ten aanvang meld regter Daffue dat die saak ’n tipiese vriendskaplike-sekwestrasie-aansoek is waar een familielid (die applikant en vader van die respondent) sy uiterste bes probeer om ’n ander familielid (die respondent) uit die kake van laasgenoemde se skuldeisers te red (parr. 1, 2).

In Desember 2015, kort nadat die respondent sy betrekking as bedryfsbestuurder verloor het en in welke hoedanigheid hy R40 000 per maand verdien het, het die applikant R60 000 aan die respondent geleen. In Januarie 2016 het die respondent ’n nuwe diensbetrekking verkry, maar sy aanvanklike salaris van R22 000 per maand is vanaf 1 Oktober 2016 na R15 000 per maand verminder (par. 16). Die respondent was dus duidelik in ’n geldelike verknorsing en het, ten einde die skuldverligting te bekom wat die sekwestrasieproses bied, die gebruiklike brief, met die strekking dat hy nie in staat is om sy skuld te vereffen nie, aan sy vader geskryf. ’n Daad van insolvensie ingevolge artikel 8(g) is dus begaan en ten einde die respondent uit sy geldelike verknorsing te help, het die applikant, op sterkte van die geldlening aan sy seun, om die gedwonge sekwestrasie van sy seun se boedel aansoek gedoen (par. 17).

Ingevolge die funderende eedsverklaring was die enigste bates in die respondent se boedel ’n woonhuis in Ladybrand en ’n voertuig, onderskeidelik teen R1 100 000 en R219 980 gewaardeer. Die waarde in geval van ’n gedwonge verkoping van die woonhuis en die voertuig is onderskeidelik op R850 000 en R153 986 geraam. Die inventaris wat die balju ingevolge artikel 19 van die Insolvensiewet opgestel het, het na vermelde twee bates asook na ’n vierwielmotorfiets ter waarde van R10 000 verwys. Geen waardasie is egter vir die vierwielmotorfiets bekom nie en daar was geen getuienis dat dit in ’n werkende toestand was nie (par. 15).

Ten einde te bewys dat sekwestrasie tot voordeel van skuldeisers sal wees, het die applikant bereken dat ’n dividend van 30 sent in die rand vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sou wees nadat vir die beredderingskoste ten bedrae van R30 000 voorsiening gemaak is (par. 23).

’n Voorlopige sekwestrasiebevel is op 29 September 2016 met ’n keerdatum van 17 November 2016 verleen. Op 17 November 2016 is die saak voor regter Daffue gebring met ’n versoek vir die verlening van ’n finale sekwestrasiebevel (par. 3). Die aansoek is egter van die hand gewys en die bevel nisi tersyde gestel (par. 4).

4. Redes vir die uitspraak

Volgens regter Daffue is die saak ’n kenmerkende voorbeeld van die foutiewe, onware en/of onbetroubare getuienis wat dikwels in vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke verskaf word (par. 1).

Regter Daffue verwys ten aanvang na die bepalings van artikel 12 van die Insolvensiewet wat met finale sekwestrasie of die afwysing van ’n versoek om sekwestrasie handel (par. 5). Ingevolge artikel 12(1)(c) kan die hof die skuldenaar se boedel sekwestreer indien die hof oortuig is dat “daar rede bestaan om aan te neem dat dit tot voordeel van die skuldeisers van die skuldenaar sal strek as sy boedel gesekwestreer word”.

Die regter wys daarop dat selfs indien aan al drie die vereistes van artikel 12(1) voldoen is, die hof steeds ’n diskresie het wat ten gunste van of teen die applikant uitgeoefen mag word. In geval van vriendskaplike sekwestrasies word dikwels aanvaar dat die respondent duidelik insolvent is en/of ’n daad van insolvensie, gewoonlik ingevolge artikel 8(g) van die Insolvensiewet, begaan het. Regter Daffue wys daarop dat die howe meestal die applikant se weergawe, naamlik dat hy inderdaad ’n skuldeiser van die respondent is, aanvaar. Verskeie howe het egter in die verlede hul afkeuring van sodanige blote bewering uitgespreek indien daar geen daadwerklike bewys was dat die lening inderdaad toegestaan is nie (par. 6). Regter Daffue bevraagteken die applikant se bewering, maar gee hom tog die voordeel van die twyfel (par. 6). Die hof aanvaar gevolglik dat aan die eerste twee vereistes van artikel 12 voldoen is, naamlik dat die applikant ’n vordering teen die skuldenaar bewys het (art. 12(1)(a)) en dat hy insolvent is of ’n daad van insolvensie begaan het (art. 12(1)(b); par. 9).

Die hof wys egter daarop dat daar dikwels nie aan die derde en belangrikste vereiste, naamlik voordeel vir skuldeisers, voldoen word nie. Boonop is die Meester van die Hooggeregshof se verslag ingevolge artikel 9(4) van die Insolvensiewet meestal nie van enige nut nie (par. 7). Volgens regter Daffue behoort van die Meester verwag te word om die howe in alle sekwestrasie-aansoeke, veral vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke, by te staan (par. 8).

Artikel 9(4) vereis dat die applikant, alvorens hy sy kennisgewing van mosie aan die hof voorlê, eers ’n afskrif daarvan, asook van die toepaslike beëdigde verklaring(s), by die Meester moet indien. Die Meester kan dan “aan die hof verslag doen van alle feite wat hy te wete gekom het wat volgens sy opvatting die hof sou regverdig om die verhoor uit te stel of die versoek af te wys”. Alhoewel die woord “kan” volgens die hof nie op ’n dwingende bepaling dui nie, wys regter Daffue daarop dat ons howe nog altyd, voor verlening van die finale bevel, op ’n verslag aangedring het (par. 8). Artikel 4(4), wat met vrywillige boedeloorgawe handel, verleen verder die bevoegdheid aan die Meester om die applikant te gelas om van sy bates deur ’n geswore waardeerder te laat waardeer, en alhoewel artikel 4 swyg oor ’n verslag, is dit gebruiklik om by vrywillige-boedeloorgawe-aansoeke ’n verslag in te dien (par. 8). Volgens die hof is die Meester vertroud met wat die beredderingskoste van insolvente boedels behels en die regter beskou artikel 9(4) derhalwe as ’n bepaling wat ’n verpligting oplê (sien par. 34). Die hof verduidelik (par. 7):

It is time that the allegations of applicants in friendly sequestrations and voluntary surrender applications are considered carefully, specifically in respect of the calculations to show what dividends might be paid to concurrent creditors. The personnel of the Master’s office are au fait with administration and sequestration costs as they on a daily basis have to consider liquidation and distribution accounts in insolvent estates presented to them for approval. They know what fees may be charged by trustees of insolvent estates, what the standard costs of auctioneers are, how Master’s fees and premiums on security bonds are calculated and generally, what are the costs of advertising, bank costs, sequestration costs and other expenses.

Regter Daffue verwys vervolgens na een van sy eie vorige uitsprake (Ex parte Snooke 2014 5 SA 426 (VB) par. 25) waar hy na Bertelsmann e.a. (2008:64) se standpunt verwys, naamlik dat dit ’n leemte in ons huidige wetgewing is dat daar geen voorsiening vir regterlike oorsig oor die daadwerklike gevolge van die uiteindelike tegeldemaking van die bates van die insolvente boedel is nie. Regters word nie ingelig of die dividend wat aan skuldeisers voorgehou is, inderdaad gerealiseer het nie. In Snooke wys regter Daffue op ’n besluit wat hy voorheen geneem het om in alle rehabilitasie-aansoeke die toepaslike sekwestrasie- of vrywillige-boedeloorgawe-aansoeke na te gaan en sodoende eerstehandse kennis van die bewerings onder eed te verkry. Volgens die hof (in Snooke) is die bewerings met betrekking tot die voordeelvereiste in vriendskaplike sekwestrasies en vrywillige boedeloorgawes meestal onwaar en is sekwestrasie in die meerderheid van gevalle dus nie tot voordeel van skuldeisers nie. Dit blyk ook, volgens die hof in Snooke, uit die ondersoek wat meer as drie dekades gelede in die Meesterskantoor te Pretoria gedoen is (SARK 1989; Hillhouse v Stott; Freban Investments (Pty) Ltd v Itzkin; Botha v Botha 1990 4 SA 580 (W)). Uit hierdie ondersoek het dit geblyk dat konkurrente skuldeisers slegs in 28,6% van die gevalle wat by die ondersoek ingesluit is, dividende ontvang het, terwyl skuldeisers in 40,6% van die gevalle vir kontribusie aanspreeklik gehou is. Volgens regter Daffue is daar geen rede om te glo dat die posisie in die Vrystaat opmerklik anders sal wees nie (par. 10).

Regter Daffue verwys vervolgens na een van sy eie vorige ongerapporteerde uitsprake (Ex parte Lorraine Jordaan 2014-03-27 saaknr. 386/2014 (VB)) waarin die applikante se aansoeke om vrywillige boedeloorgawe in vier afsonderlike sake van die hand gewys is. In Jordaan het regter Daffue met die sogenaamde misbruik van proses gehandel deur omvattend na sy eie uitspraak in Ex parte Cloete (2013) JDR 0854 (VB) te verwys. In Botha beskou hy dit as gepas om weer paragrawe 9 tot 21 van die Cloete-uitspraak aan te haal. Alhoewel die vereistes vir vrywillige en gedwonge sekwestrasie verskil, is die beginsels en waarnemings van die howe wat in vermelde aanhaling uiteengesit is, volgens hom mutatis mutandis op beide hierdie prosesse van toepassing (par. 12). In breë trekke behels dit die volgende (sien Botha par. 11 vir die aanhaling uit Cloete):

• ’n Volledige en openhartige openbaarmaking van inligting aan die hof word vereis en applikante moet minstens aan die riglyne soos uiteengesit in Mthimkhulu voldoen (Cloete parr. 9, 16, 21).
• Die hoofdoelwit van die Insolvensiewet is om voordeel vir skuldeisers te bewerkstellig en nie om skuldverligting te verleen aan skuldenaars wat deur hul skuldeisers geteister word nie (Cloete par. 10). Ons howe moet waak teen die verwaarlosing van skuldeisers se belange (Cloete par. 17).
• In die meeste van die sekwestrasie-aansoeke wat in die onlangse verlede gebring is met die doel om skuldverligting te bekom, was daar nie voldoende bates om die voordeel vir skuldeisers te bewys nie. Die waardasies van die bates is dikwels te betwyfel, of die koste met betrekking tot die tegeldemaking en verdeling van die insolvente boedel is foutief bereken, wat uiteindelik ’n verkeerde prentjie skilder van die uiteindelike dividend wat vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sal wees (Cloete parr. 11, 12).
• Die howe moet waak teen die misbruik van proses. Die belange van skuldeisers, veral dié van konkurrente skuldeisers vir wie dit nie sinvol is om by regsgedinge betrokke te raak waar die koste meer as die bedrag van hul eise sal bedra nie, moet beskerm word (Cloete par. 13).
• Waardasies van onroerende eiendom moet nie net ’n blote bewering van die waarde wees nie, en die waarde wat in geval van ’n gedwonge verkoping behaal sal word, moet in ag geneem word. Die hof is nie net ’n rubberstempel vir die deskundige se mening nie, en ’n volledige verduideliking moet verskaf word. Getuienis van die feite waarop die deskundige vir sy mening steun, asook die redes daarvoor, moet voor die hof geplaas word. Die onafhanklikheid van die deskundige is belangrik. Ten einde enige agterdog uit die weg te ruim, behoort waardeerders onder eed te bevestig dat hulle die waardasies voorberei het sonder enige kennis van die feite van die toepaslike aansoek, veral die waarde wat die bates na tegeldemaking moet behaal om voordeel vir skuldeisers daar te stel. Foto’s van die onroerende eiendom en die roerende bates van die insolvente boedel, asook ’n gedetailleerde beskrywing van die fisiese toestand van die bates en die effek wat dit op die waarde sal hê, moet verskaf word om sodoende bewys van die fisiese inspeksie van die eiendom daar te stel (Cloete parr. 15, 18, 19, 20).

Met verwysing na Ex parte Erasmus 2015 1 SA 540 (GP), beklemtoon regter Daffue weer eens die belang daarvan dat die waardeerder die betrokke bates persoonlik moet inspekteer om sodoende ’n onafhanklike bevestiging dat die bates inderdaad bestaan, daar te stel (par. 13).

Laastens, alvorens die hof na die feite voor hande terugkeer, waarsku die hof, met verwysing na Ex parte Concato 2016 3 SA 549 (WKK), weer teen die misbruik van proses en die gepaardgaande ondermyning van die belange van skuldeisers in vriendskaplike en vrywillige-sekwestrasie-aansoeke. Regter Daffue verwys na die volgende kommentaar deur die hof in Concato (par. 38) wat volgens hom ook vir vriendskaplike sekwestrasies geld (par. 14):

In these circumstances it seems to be that the interests served by such voluntary-surrender orders are those of professional persons involved, namely the attorneys, the valuator and the trustee, besides, of course, those of the insolvent him- or herself.

Regter Daffue se ergernis met die valsheid van vriendskaplike sekwestrasie-aansoeke is duidelik. Die hof bevraagteken die applikant se optrede om betaling van die lening terug te eis op ’n tydstip toe die respondent in ’n ernstiger geldelike verknorsing verkeer het as ’n jaar vantevore. Volgens die hof sou mens verwag dat die teenoorgestelde moet gebeur. Die hof verduidelik (par. 17):

A father who is prepared to lend money to his son when he is in serious financial trouble would rather write off the debt instead of claiming it when his son is finding himself in such dire financial straits. However, and notwithstanding this comment, the Insolvency Act provides for such measures to be taken. This kind of action is all too frequently experienced in friendly sequestrations.

Met verwysing na die funderende eedsverklaring en die inventaris van die balju wat die tersaaklike bates asook die waardasies daarvan vermeld (par. 15), asook die applikant se berekeninge om voordeel vir skuldeisers te bewys (parr. 25 e.v.), meld die hof dat daar verskeie probleme en/of foute uit die stukke blyk (par. 15).

Wat betref die waardasies van die onroerende eiendom en voertuig, wys die hof daarop dat die besigheidsperseel van die waardeerder en die dorp waar die bates geleë is, ’n wesenlike afstand uitmekaar is (par. 18). Volgens die hof is dit onaanvaarbaar dat die applikant nie die dienste van ’n waardeerder of eiendomsagent wat in Ladybrand woon en as sodanig daar besigheid bedryf, bekom het nie. Die hof herhaal sy standpunt dat dit nie ’n rubberstempel vir ’n deskundige se mening is nie. Volgens regter Daffue is daar buitendien glad nie eers sprake van ’n deskundige mening nie (par. 22).

Oorspronklike waardasieverslae en foto’s en/of gesertifiseerde afskrifte van die ondersteunende dokumente is nie aan die hof verskaf nie. Bevestigende beëdigde verklarings van die waardeerders is ook nie by die stukke aangeheg nie. Volgens die hof is hierdie getuienis dus streng gesproke ontoelaatbaar (par. 18).

Alhoewel die waardeerder blykbaar die motorvoertuig geïnspekteer het, het hy nie die onroerende eiendom geïnspekteer nie, ten spyte van die feit dat die waardasies na bewering op dieselfde datum (14 September 2016) gedoen is (par. 19). Die waardasieverslae dui nietemin aan dat “the property is overall in a very good condition”. Volgens regter Daffue is dit onverstaanbaar dat ’n deskundige in die betrokke omstandighede so ’n opmerking kan maak (par. 19).

Alhoewel die waardeerder die markwaarde van die onroerende eiendom probeer bepaal het deur na twee vergelykbare eiendomme in Ladybrand te verwys, is dit betekenisloos omdat daar geen aanduiding is dat hy inderdaad die twee eiendomme geïnspekteer het nie (par. 20). Regter Daffue kom dus tot die gevolgtrekking dat die waardasies inderwaarheid ’n nuttelose oefening was en dat geen waarde aan enige van die twee waardasies geheg kan word nie. Vir doeleindes van sy eie berekeninge aanvaar die hof geriefshalwe egter die waardeerder se waardasies in geval van ’n moontlike gedwonge verkoping. Die hof wys daarop dat daar geen twyfel kan wees dat die tegeldemaking van bates gedurende insolvensieverrigtinge binne die omskrywing van gedwonge verkopings val nie (par. 21):

The trustee must liquidate as soon as possible and does not have the luxury of keeping property in the market for three to six months and making use of several estate agents who are all of them too willing to advertise the property to the best of their ability.

Die hof wys daarop dat groot foute begaan is met die berekeninge van die dividend op ’n bedrag van 30 sent in die rand. Volgens die hof is dit egter nie van belang of dit opsetlik, nalatig of weens onbekwaamheid gebeur het nie (par. 25). Daar word op gewys dat die applikant in sy berekeninge waarskynlik aanvaar het dat die onroerende eiendom ’n opbrengs van R1,1 miljoen sou lewer. Hiervan sou R950 000 afgetrek word as synde die bedrag wat aan Standard Bank, die verbandhouer, verskuldig was, wat ’n balans van R150 000 sou laat. Sodra die administrasiekoste ten bedrae van R30 000 afgetrek word, sou ’n balans van R120 000 vir verdeling onder die konkurrente skuldeisers met totale vorderings van R403 520 beskikbaar wees. Die regter toon aan dat hy op grond van hierdie aannames by ’n dividend van 29,7% uitgekom het (par. 24).

Alvorens die regter met sy eie berekeninge voortgaan, meen hy dat dit gepas is om te meld dat die bedrae verskuldig aan die respondent se kommersiële skuldeisers in afgeronde bedrae verskaf word, onder andere: R405 000 verskuldig aan Wesbank (vir die motorvoertuig), R70 000 aan Standard Bank vir ’n oortrokke rekening, R55 000 aan Standard Bank vir ’n persoonlike lening, R25 000 aan Absa op ’n kredietkaartrekening en R950 000 aan Standard Bank op die verband. Daar is geen aanduiding wanneer hierdie afgeronde bedrae, insluitende die rente tot op datum van die funderende eedsverklaring, bekom is nie en dit is hoogs onwaarskynlik dat hierdie bedrae onlangse en/of wesenlik korrekte bedrae is. Die hof wys daarop dat die maandelikse paaiement op ’n lening van R950 000, gebaseer op ’n rentekoers van 10%, ongeveer R7 900 per maand bedra. In ag genome die respondent se finansiële probleme oor die afgelope jaar is dit volgens die hof onwaarskynlik dat hy in staat sou gewees het om die paaiemente soos hulle verskuldig word, te betaal.

Die foutiewe berekening van die dividend is volgens die hof eerstens geleë in die feit dat die applikant nie in ag geneem het dat die vordering ten bedrae van R5 554 met betrekking tot munisipale skuld (die sg. rates and taxes) op die onroerende eiendom, en die vordering van R2 500 met betrekking tot “salaris”, preferente eise is wat by uitbetaling voorkeur bo die vorderings van konkurrente skuldeisers moet geniet nie (parr. 23, 27).

Verder is ook nie in ag geneem dat ’n deel van die versekerde skuldeisers (Standard Bank en Wesbank) se vorderings konkurrent sou wees omdat die opbrengs van die betrokke beswaarde bates (bereken teen die waarde wat in gedwonge verkopings behaal sal word) onvoldoende sou wees om die volle uitstaande vorderings te delg nie (par. 27). Die opbrengs van die woonhuis sou byvoorbeeld (indien die waarde in geval van ’n gedwonge verkoping van R850 000 toegepas sou word) minus die toegelate kuratorsfooie (teen 3% plus 14% BTW – R29 070) en afslaerskommissie (6% plus 14% BTW – R58 140) die verbandhouer met ’n tekort van R187 210 op sy vordering van R950 000 laat. Die bedrag van R187 210 sou dus konkurrent wees tensy die verbandhouer bereid sou wees om slegs op sy sekuriteit te steun (par. 28).

Die applikant se berekeninge dat ’n dividend van 30 sent in die rand beskikbaar sal wees, is op reël 9.4.1 van die Vrystaatse Praktykshandleiding gefundeer ingevolge waarvan alle aansoeke vir voorlopige sekwestrasie en vrywillige boedeloorgawe “will be approached by this Court on the basis that the cost of sequestration and administration will amount to R30 000” (par. 23). Die hof wys egter daarop dat hierdie bedrag betaalbaar is uit die vrye oorskot, naamlik die opbrengs van die onbeswaarde bates (par. 29). Dit sluit dus nie afslaerskommissie en kuratorsfooie, wat ongeveer R100 000 bedra, in (wat uit die opbrengs van die beswaarde bates betaal moes word) en wat die applikant glad nie in sy berekeninge in ag geneem het nie (parr. 28, 29).

Na aanleiding van sy eie berekeninge (wat kostes soos die Meestersfooie, die koste om sekuriteit te verskaf, advertensiekoste, bankkoste en ander kleiner uitgawes uitsluit) kom regter Daffue tot die gevolgtrekking dat daar geen dividend vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sal wees nie en dat enige skuldeiser wat ’n vordering teen die insolvente boedel bewys, vir kontribusie met betrekking tot die sekwestrasie- en administrasiekoste aanspreeklik sal wees (parr. 28, 29).

Volgens die hof is hierdie geval ’n tipiese geval waar die skuldenaar eerder sy onroerende eiendom uit die hand moes verkoop het om die verbandhouer se vordering te delg, en indien dit nie moontlik was nie, om ’n reëling met die verbandhouer te tref om die eiendom namens hom te verkoop. Dieselfde geld ook die motorvoertuig wat vrywillig aan die versekerde skuldeiser oorhandig moes word. Die hof doen aan die hand dat “[t]he expensive machinery of the Insolvency Act should not be applied in friendly sequestrations where it is clear that concurrent creditors will not receive any dividends at all, or at best an insignificant dividend” (par. 30).

Die hof wys daarop dat die Kredietwet ingevoer is om skuldenaars wat oorverskuldig is, of aan wie roekelose krediet toegestaan is, tegemoet te kom. Volgens die hof is die onderhawige aansoek ’n tipiese geval waar die skuldenaar die skuldhersieningsproses moes gebruik het om ’n herstruktureringsbevel te bekom ingevolge waarvan sy skuld oor ’n verlengde tydperk in paaiemente terugbetaal sou word. Sodoende kon die skuldenaar moontlik besit van sy motorvoertuig en woonhuis behou het (par. 31).

Volgens regter Daffue is die doel van die Insolvensiewet egter om voordeel vir skuldeisers te bekom en nie om skuldenaars wat in ’n geldelike verknorsing verkeer, tegemoet te kom nie. Hy merk soos volg op (par. 32):

Although I am not immune to the hardship and emotional stress caused to debtors due to financial difficulties, especially in the present uncertain times, I am more so mindful of the fact that our insolvency law should not be applied to the extent that the rights of debtors take precedence over creditors’ and especially concurrent creditors’ rights. In most insolvency matters concurrent creditors suffer severely in so far as they often do not even lodge claims and rather opt to write off their claims. This is not [what] was intended by the Legislature when the Insolvency Act was promulgated.

Die hof kom tot die gevolgtrekking dat die applikant nie bewys het dat daar rede is om te aanvaar dat daar voordeel vir skuldeisers – veral vir die konkurrente skuldeisers – sal wees indien die respondent se boedel gesekwestreer word nie. Die aansoek word gevolglik van die hand gewys en die bevel nisi tersyde gestel (par. 33).

Laastens word die griffier aangesê om ’n afskrif van die beslissing na die Meesterskantoor van die Vrystaatse Hooggeregshof te versend en laasgenoemde se aandag op die hof se beslissing met betrekking tot artikel 9(4) en die Meester se verpligting ingevolge daarvan te vestig (par. 34).

5. Ontleding en evaluasie van die uitspraak

5.1 Voordeel vir skuldeisers

Die uitspraak in Botha is ’n goeie voorbeeld van ons howe se streng toepassing van die voordeelvereiste in gevalle waar die sekwestrasie-aansoek gebring word met die uitsluitlike doel om die skuldverligting ingevolge die wet te bekom. Dit blyk onder andere uit die groot aantal vereistes en riglyne wat die hof met betrekking tot die waardasie van die bates van ’n insolvente boedel neergelê het, asook die klem wat geplaas word op die noukeurige en korrekte berekening van die dividend wat uiteindelik vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sal wees.

Alhoewel die vraag na die korrekte berekening van die dividend nie ’n fokuspunt van die onderhawige bespreking is nie, is dit tog gepas om kommentaar te lewer op een van die hof se opmerkings hieroor. Volgens regter Daffue is die munisipale skuld ten bedrae van R5 554 (die sg. rates and taxes) met betrekking tot die onroerende eiendom en die vordering van R2 500 met betrekking tot “salaris” preferent en moet dit dus by uitbetaling voorkeur bo die vorderings van konkurrente skuldeisers geniet (par. 27).

Dit is inderdaad so dat munisipaliteite ’n voorkeurposisie in geval van sekwestrasie van ’n grondbelastingbetaler se boedel geniet (Bertelsmann e.a. 2008:495). Die rede is dat die oordrag van onroerende eiendom uit ’n insolvente boedel moontlik is slegs indien die betrokke munisipaliteit ’n klaringsertifikaat uitreik wat sertifiseer dat alle bedrae wat in verband met die betrokke eiendom gedurende die twee jaar voor datum van aansoek vir die sertifikaat verskuldig geraak het vir munisipale fooie, belasting, heffings en verpligtinge, ten volle betaal is (sien art. 118(1) van die Wet op Plaaslike Regering: Munisipale Stelsels 32 van 2000).

Indien die agterstallige munisipale skuld in Botha as periodieke belasting met betrekking tot onroerende goed soos omskryf in artikel 89(5) van die Insolvensiewet kwalifiseer, sal dit ingevolge artikel 89(1) ’n preferente vordering daarstel in soverre dit as deel van die koste van tegeldemaking van die betrokke beswaarde bate (die onroerende eiendom) eerste uit die opbrengs van die bate betaal sal word. Die bedrag wat preferent is, is egter ingevolge artikel 89(1) gelees met artikel 89(4) beperk tot agterstallige belasting vir die twee jaar onmiddellik voor sekwestrasie plus rente en boetes daarop tot en met datum van die oordrag van die onroerende eiendom uit die insolvente boedel (sien art. 118(2) van die Wet op Plaaslike Regering ingevolge waarvan art. 118, in geval van oordrag van eiendom deur ’n kurator van ’n insolvente boedel, aan art. 89 van die Insolvensiewet onderworpe is).

Indien die munisipale skuld in Botha egter nie binne die omskrywing van belasting ingevolge artikel 89(5) val nie, sal artikel 118(3) van toepassing wees ingevolge waarvan die verskuldigde bedrae ’n onbeperkte preferente eis teen die betrokke onroerende eiendom sal daarstel wat ’n preferente reg bo dié van bestaande verbandhouers verleen. Hierdie bedrae sal steeds deel van die artikel 89(1)-tegeldemakingskoste vorm en moet dus steeds deur die kurator betaal word (sien Bertelsmann e.a. 2008:497 e.v. en regspraak aldaar).

Om terug te keer na die feite in Botha: Daar kan met regter Daffue saamgestem word dat salarisse van voormalige werknemers ingevolge artikel 98A van die Insolvensiewet statutêr preferent is en gevolglik by betaling uit die opbrengs van die onbeswaarde bates (d.w.s. die vrye oorskot) voorkeur bo die vorderings van konkurrente skuldeisers geniet. Dit is nietemin belangrik om daarop te let dat die bedrae verskuldig aan die munisipaliteit nie, soos regter Daffue opmerk, ’n preferente eis met betrekking tot die opbrengs van die onbeswaarde bates verleen en dus voor die konkurrente skuldeisers uitbetaal sal word nie; dit is deel van die koste van tegeldemaking van die betrokke beswaarde bate wat ’n preferente reg met betrekking tot die opbrengs van die beswaarde bate sal verleen. Die koste vir tegeldemaking van enige beswaarde bate kan onder geen omstandighede uit die vrye oorskot betaal word nie en moet uit die opbrengs van die betrokke beswaarde bate betaal word (art. 89(1); Bertelsmann e.a. 2008:494).

’n Nuwe struikelblok vir skuldenaars wat hoop om die sekwestrasieproses as skuldverligtingsmaatreël te benut, is regter Daffue se verwysing na die Meester se verpligting (soos die hof dit sien – vgl. Botha par. 34) ingevolge artikel 9(4) van die Insolvensiewet om aan die hof verslag te doen oor sy mening met betrekking tot die nakoming van die voordeelvereiste. Die hof gaan selfs so ver om die griffier aan te sê om ’n afskrif van die beslissing na die Meesterskantoor te versend en sy aandag op die hof se beslissing met betrekking tot artikel 9(4) te vestig (par. 34).

’n Verdere nuwe hindernis is regter Daffue se standpunt dat daar ’n leemte in ons stelsel is in soverre geen voorsiening gemaak word vir regterlike oorsig met betrekking tot die uiteindelike gevolge van die tegeldemaking van die bates na verlening van die sekwestrasiebevel nie. Regter Daffue verwys na sy eie vorige beslissing in Snooke waar hy sy benadering om in alle rehabilitasie-aansoeke die betrokke sekwestrasie-aansoek na te gaan, verduidelik. Volgens hom stel dit die hof in staat om eerstehandse kennis van die bewerings met betrekking tot die voordeelvereiste te verkry en sodoende ’n oordeel te vel oor in watter mate uiteindelik wel aan die hierdie vereiste voldoen is. ’n Belangrike implikasie van die beslissing in Snooke (en dus ook Botha) is dat die voordeelvereiste nie net meer ’n struikelblok vir skuldenaars is wat om sekwestrasie aansoek wil doen nie, maar ook vir diegene wat hul hoop daarin vestig om voor die tien-jaar outomatiese rehabilitasietydperk te rehabiliteer (vgl. Ex parte Purdon 2014 JDR 0115 (GNP); Roestoff 2018:315).

Regter Daffue (par. 10) se waarneming dat sekwestrasie meestal nie tot voordeel van skuldeisers strek nie, is nie verbasend nie. Dit is ook die regsposisie in ander stelsels. Spooner (2017:390) wys daarop dat verbruikersinsolvensie wêreldwyd deesdae sogenaamde no-asset-verrigtinge is. Hy verduidelik soos volg:

There is simply nothing left to collect in any bankruptcies bar a small unrepresentative minority of high-value cases. Personal insolvency law may once have operated alongside corporate insolvency law as a commercial law designed to recover returns to investors from failed business debtors. It now operates, however, as social welfare law or “law of hardship”.

In teenstelling met die posisie in Suid-Afrika, waar die hoofdoelwit van die Insolvensiewet is om vir ’n kollektiewe invorderingsprosedure voorsiening te maak en die maksimum voordeel vir skuldeisers te bekom (Bertelsmann e.a. 2008:2–3), is die wêreldwye tendens om eerder voorkeur te verleen aan die skuldverligtingsdoelwit van verbruikersinsolvensie en die gepaardgaande sosialeversekeringsfunksie daarvan (vgl. Spooner 2017:390; Landry en Reid 2015:53). Die bewys van genoegsame bates om ’n finansiële voordeel vir skuldeisers daar te stel, is derhalwe nie ’n voorvereiste vir toegang tot insolvensieverrigtinge in ander verbruikersinsolvensiestelsels nie (sien Roestoff 2016a:605 e.v. vir ’n bespreking van die Anglo-Amerikaanse en Europese benaderings m.b.t. verbruikersinsolvensie en skuldverligting). Landry en Reid (2015:59) verduidelik die onderliggende filosofie van die Amerikaanse verbruikersinsolvensiereg (die sg. fresh start-beleid) soos volg:

[T]he fresh start provides powerful economic relief to qualifying overburdened debtors and can serve as the ultimate safety net. When an individual debtor can no longer meet financial obligations, due to health problems or economic downturns, among other reasons, bankruptcy’s fresh start policy provides broad protections to debtors who may not otherwise find relief – thus essentially remaining imprisoned to creditors – and may unnecessarily rely on welfare programs.

Volgens regter Daffue is die onderhawige saak ’n tipiese geval waar die skuldenaar, in plaas daarvan om hom tot die sekwestrasieproses te wend, eerder die motorvoertuig aan die versekerde skuldeiser moes afgestaan het en sy onroerende eiendom uit die hand verkoop het of ’n reëling met die verbandhouer getref het om dit namens hom te verkoop om sodoende die verbandhouer se vordering te delg (par. 30). Hierdie stappe sou egter nie ’n oplossing vir die skuldenaar se geldelike verknorsing bied nie en is duidelik daarop gemik om die maksimum voordeel vir skuldeisers daar te stel. Regter Daffue wys daarop dat dit nie gepas is om die duur sekwestrasieproses te implementeer waar daar duidelik nie voldoende bates is om minstens die sekwestrasiekoste te dek nie (par. 30). Dit is egter belangrik om te besef dat die proses gebruik word, of soos regter Daffue dit sien, misbruik word, omdat daar tans geen alternatiewe prosesse is wat skuldenaars in staat stel om ’n skuldkwytskelding en -verligting te bekom nie. Rehabilitasie na sekwestrasie ingevolge die Insolvensiewet is tans die enigste Suid-Afrikaanse proses wat skuldenaars in staat stel om ’n skuldkwytskelding en derhalwe effektiewe skuldverligting te bekom. Die proses van skuldhersiening en skuldherstrukturering ingevolge die Nasionale Kredietwet, asook administrasie ingevolge die Wet op Landdroshowe 32 van 1944, maak nie vir enige skuldkwytskelding voorsiening nie en die skuldenaar moet alle skuld terugbetaal (vgl. art. 3(g) en (i) van die Kredietwet en art. 74U van die Wet op Landdroshowe).

In die lig van internasionale tendense om die fresh start-doelwit van verbruikersinsolvensie en die gepaardgaande sosialeversekeringsfunksie daarvan te beklemtoon, ontstaan die vraag dus of die voordeelvereiste nie dalk uitgedien is nie (vgl. die opmerking van regter Flemming in Sellwell en die bespreking hier bo). Volgens Coetzee (2016:36) is die voordeelvereiste eintlik ongrondwetlik, omdat dit die gelykheidswaarborg van die Grondwet skend in soverre dit tussen skuldenaars “met” en skuldenaars “sonder” bates en inkomste (die sg. no income no asset- of NINA-skuldenaars) onderskei deur ’n skuldkwytskelding net aan skuldenaars wat oor genoegsame bates beskik om voordeel vir skuldeisers te bewys, te verleen. Volgens Coetzee (2016:54) kom sodanige differensiasie op ongeregverdigde, onbillike diskriminasie op grond van die NINA-skuldenaars se sosio-ekonomiese status neer (vgl. die aanhef tot die 2018-wetsontwerp en die 2018-memorandum, par. 1, wat na Coetzee se standpunt verwys).

In Botha bevestig regter Daffue weer eens, soos wat die howe by verskeie geleenthede in die verlede gedoen het (vgl. Ex parte Ford 2009 3 SA 376 (WKK); Shmukler-Tshiko par. 8; Arntzen par. 13.), dat sekwestrasie nie ten doel het om skuldenaars tegemoet te kom nie, maar dat dit ’n proses is wat daargestel is om voordeel vir skuldeisers te bewerkstellig (par. 32). Sedert die inwerkingtreding van die Insolvensiewet meer as 80 jaar gelede is dit steeds die regsposisie. Die howe het deurgaans min meegevoel gehad vir skuldenaars wat te goeder trou en weens teenspoed in ’n geldelike verknorsing beland het (vgl. Mabe en Evans 2014:651). ’n Goeie voorbeeld hiervan is die uitspraak van regter Satchwell in Shmukler-Tshiko en veral haar opmerking dat sekwestrasie-aansoeke wat daarop gemik is om skuldverligting te bekom, bloot ’n poging deur hierdie skuldenaars is om hul skuldverpligtinge te ontduik en die las op die ekonomie af te wentel (sien die bespreking hier bo). Die teenargument, wat deur internasionaal-erkende beste-praktyke vir verbruikersinsolvensiereg gerugsteun word, is egter dat insolvensiestelsels wat skuldverligting as een van hul hoofdoelwitte nastreef, nie ’n las op die ekonomie plaas nie, maar eerder ekonomiese groei bevorder (World Bank 2013, par. 6; vgl. Boraine en Roestoff 2014b:542).

Rochelle (1996:315) verduidelik dit soos volg:

Improving the citizen’s economic lot is a central priority for most national governments. Insolvency laws can have a significant role to play in this work. Were the penalties for failure lowered from their current levels in South Africa, citizens and companies would take more economic risks to succeed. More businesses would start, more jobs would be created, and society as a whole would benefit. Those who fail would not become modern lepers, but instead would receive another chance to be productive for themselves and society.

5.2 Alternatiewe vir sekwestrasie en regshervormingsvoorstelle

Soos reeds vermeld, is regter Daffue van mening dat die skuldenaar-respondent, indien hy nie die motorvoertuig vrywillig aan die versekerde skuldeiser wou afstaan en die onroerende eiendom uit die hand verkoop nie, eerder die skuldhersieningsproses ingevolge die Kredietwet moes gebruik het om ’n oplossing vir sy geldelike verknorsing te bekom. Sodoende kon die skuldenaar moontlik ’n skuldherstruktureringsbevel verkry en die onroerende eiendom en motorvoertuig behou het terwyl hy sy skuld oor ’n verlengde tydperk terugbetaal (par. 31).

Een van die uitdruklike oogmerke van die Nasionale Kredietwet is om skuldverligting (art. 3(g)) aan ’n verbruiker wat oorverskuldig is (sien art. 79), te verleen deur hom in staat te stel om kragtens artikel 86(1) by ’n skuldberader om die hersiening van sy skuldverpligtinge ingevolge kredietooreenkomste soos omskryf in die wet (art. 8) aansoek te doen. Sodanige aansoek kan uiteindelik lei tot ’n aansoek by ’n landdroshof om ’n bevel ingevolge waarvan die skuldverpligtinge ooreenkomstig die voorstel van die skuldberader herstruktureer word (art. 86(7)(c) gelees met artt. 86(8)(b) en 87(1)). In die praktyk behels ’n herstrukturering gewoonlik ’n verlenging van die tydperk van die kredietooreenkoms gekoppel aan ’n vermindering van die bedrag van die paaiemente wat ingevolge die ooreenkoms betaalbaar is (art. 86(7)(c)(ii)).

Soos reeds vermeld, maak skuldhersiening ingevolge die Kredietwet, in teenstelling met wetgewing wat in ander lande met betrekking tot inkomsteherstruktureringsmaatreëls geld, nie vir enige skuldkwytskelding of maksimum terugbetalingstydperke voorsiening nie (vgl. Roestoff 2016a:605 e.v. vir ’n bespreking van die Anglo-Amerikaanse en die Europese benaderings tot inkomsteherstrukturering en skuldverligting). Die skuldverligting wat deur die skuldhersieningsproses gebied word, streef dus nie werklik die oogmerk om skuldverligting te verleen na nie. Dit behels bloot die moontlikheid van ’n skuldherstrukturering gekoppel aan ’n moratorium op skuldafdwinging ingevolge artikel 88(3) (vgl. Roestoff 2016b:144). Verder, indien die verbruiker te eniger tyd gedurende die terugbetalingstydperk nie aan die bepalings van die herstruktureringsbevel voldoen nie, kan onmiddellik met stappe vir skuldafdwinging voortgegaan word en sal die skuldverligting wat deur die bevel verleen is, onmiddellik tot ’n einde kom (Ferris v Firstrand Bank Ltd 2014 3 SA 39 (KH) par. 17). Dit is so omdat die Kredietwet nie vir die tersydestelling of wysiging van ’n herstruktureringsbevel voorsiening maak nie (vgl. Roestoff 2016b:135).

Die wetgewer se versuim om vir ’n skuldkwytskelding en ’n maksimum terugbetalingstermyn voorsiening te maak, en die gevolglike onvermoë van die skuldhersieningsproses om effektiewe skuldverligting aan oorverskuldigde verbruikers te verleen, is al deur verskeie kommentators gekritiseer (vgl. Boraine en Roestoff 2014a:353 e.v. en bronne daar aangehaal). In die meeste gevalle is dit van meet af aan duidelik dat die betrokke voorgestelde terugbetalingsplan bestem is om te misluk en uiteindelik bloot die verbruiker se oorverskuldigdheid sal bestendig (vgl. Roestoff en Coetzee 2012:69; Roestoff 2016b:144). ’n Studie wat in 2012 by ’n groot Suid-Afrikaanse skuldberadersmaatskappy gedoen is, dui daarop dat skuldhersiening nie ’n werkbare oplossing vir talle oorverskuldigde verbruikers, veral lae-inkomste-verbruikers, is nie (De Jager en Tillemans 2014:2, 25; World Bank 2015:8). Ook die groot aantal hofsake wat met skuldafdwingingsaksies en beëindiging van die skuldhersieningsproses ingevolge artikel 86(10)) handel, is aanduidend van die onvermoë van die skuldhersieningsproses om effektiewe skuldverligting aan alle oorverskuldigde verbruikers te bied (Roestoff 2016b:144). In teenstelling met ander stelsels, waar ’n sogenaamde zero-plan nie ’n aanvaarbare rede vir die weiering van ’n terugbetalingsplan is nie (sien Roestoff en Coetzee 2017:261 e.v. vir ’n bespreking van die Duitse en Franse verbruikersinsolvensiestelsels) is die posisie in Suid-Afrika tans dat ons howe slegs ’n ekonomies uitvoerbare terugbetalingsplan ingevolge waarvan alle skuld oor ’n verlengde tydperk terugbetaal word, sal goedkeur (Seyffert v Firstrand Bank Ltd 2012 6 SA 581 (HHA) parr. 5, 13, 16).

Om terug te keer na die feite in Botha, waar die skuldenaar ten tye van sy sekwestrasie-aansoek ’n karige salaris van R15 000 verdien het, maar ongeveer R1,5 miljoen aan sy kommersiële skuldeisers geskuld het: dit is duidelik dat hy waarskynlik nie ’n werkbare terugbetalingsplan op die tafel sou kon plaas nie. Verder, selfs indien hy daarin sou slaag om ’n skuldherstruktureringsbevel te bekom, is dit in die lig van sy swak geldelike posisie onwaarskynlik dat hy met die betaling van die paaiemente sou kon volhou. Soos reeds uitgewys, sou die betrokke skuldeiser dan onmiddellik met stappe vir skuldafdwinging kon voortgaan. Skuldhersiening en skuldherstrukturering ingevolge die Kredietwet sou dus duidelik nie ’n werkbare oplossing vir die skuldenaar se geldelike verknorsing bied nie. Ook die administrasieproses ingevolge artikel 74 van die Wet op Landdroshowe sou nie ’n oplossing bied nie, aangesien slegs skuldenaars met ’n maksimum uitstaande skuld van R50 000 die prosedure kan gebruik (sien art. 74(1)(b) gelees met GK R1411 in SK 19435 van 30 Oktober 1998).

Die vraag wat vervolgens beantwoord moet word, is of die nuwe voorgestelde skuldintervensiemaatreël ’n oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing sou kon bied (sien Coetzee 2018 vir ’n evaluasie van die eerste weergawe van die voorgestelde skuldintervensieprosedure). Die oogmerk van die skuldintervensiemaatreël is om ’n remedie daar te stel vir skuldenaars wat tans uitgesluit is van die skuldverligting wat sekwestrasie, skuldhersiening en administrasie bied (d.w.s. die NINA-skuldenaars – vgl. die aanhef tot die 2018-wetsontwerp en die omskrywing van debt intervention in klousule 1 van die wetsontwerp en 2018-memorandum par. 1). Klousule 2 van die 2018-wetsontwerp wysig dus artikel 3 van die bestaande wet om vir skuldintervensie as “one of the tools to promote and advance the social and economic welfare of South Africans” voorsiening te maak (vgl. 2018-memorandum par. 3.2). Klousule 13 (wat die nuwe art. 86A in die bestaande Kredietwet voeg) sit die skuldverligting wat skuldintervensie bied, uiteen. Ingevolge die nuwe artikel 86A kan die skuldintervensie-applikant by die Nasionale Kredietreguleerder (NKR) aansoek doen om oorverskuldig verklaar te word mits sy totale onversekerde skuld nie die bedrag van R50 000 oorskry nie (art. 86A(1)). Artikel 86A(6)(d) (gelees met art. 87A(5)(b)(i)) verleen aan die NKR die bevoegdheid om ’n vasstelling te maak of die herstrukturering van die skuld van die applikant binne ’n tydperk van vyf jaar (of sodanige langer tydperk wat voorgeskryf mag word) haalbaar sal wees en indien wel, om ’n aanbeveling aan die Tribunaal vir ’n herstruktureringsbevel ingevolge artikel 87(1A) te maak. Indien die applikant se inkomste en bates egter onvoldoende is om ’n werkbare herstrukturering binne die vyfjaartydperk (of langer tydperk wat voorgeskryf mag word) daar te stel, kan die NKR ’n aanbeveling aan die Tribunaal maak vir ’n bevel om die opskorting (suspension) van die geheel of ’n gedeelte van die skuld vir ’n tydperk van 12 maande. Hierdie tydperk, met inagneming van die faktore in subartikel 3 vermeld, onder andere dat die applikant moontlik gestremd is, of ’n minderjarige of vrou is wat die hoof van ’n huishouding is (art. 87A(3)(a)), mag vir ’n verdere tydperk van 12 maande verleng word (sien art. 86A(6)(e) gelees met artikel 87A(2)(b)(i)). Na verstryking van ’n tydperk van agt maande na elke bevel vir opskorting moet die NKR die finansiële posisie van die applikant hersien (art. 87A(5)(a)) en indien die skuldenaar steeds, na ’n tydperk van 24 maande, nie sy verpligtinge kan nakom nie, mag die Tribunaal ’n bevel vir die uitwissing van die skuld of ’n gedeelte daarvan verleen (art. 87A(5)(c)(ii) – sien klousule 15 wat die nuwe art. 87A invoeg). Uitwissing van skuld (extinguish – sien die omskrywing in klousule 1 van die 2018-wetsontwerp) beteken:

(a) the cessation of all rights and obligations inherent to, or resulting from, a credit agreement; and

(b) the cessation of any rights or any rights or obligations that may arise in law, whether statutory or otherwise, because of the cessation contemplated in paragraph (a)

prospectively from the date on which the act of extinguishment becomes effective.

Die aanbeveling na die Tribunaal vir ’n uitwissing van skuld is egter slegs vir ’n tydperk van vier jaar vanaf datum van inwerkingtreding van die toepaslike bepaling (d.w.s. art. 86A(6)(e)) moontlik, tensy die betrokke minister die vierjaartydperk na oorlegpleging met die Nasionale Vergadering verleng (sien art. 86A(12)(b) en (c) en vgl. 2018-memorandum par. 3.13).

Slegs ’n natuurlike persoon, of natuurlike persone met ’n gesamentlike boedel, wat op die datum van die aansoek om skuldintervensie ’n bruto inkomste van hoogstens R7 500 per maand verdien en wat oorverskuldig is (ongeag of dit weens ’n verandering in persoonlike omstandighede of ander omstandighede veroorsaak is) en nie aan ’n sekwestrasie- of administrasiebevel onderworpe is nie, kwalifiseer om vir skuldintervensie aansoek te doen. Versekerde skuld en skuld wat nie uit ’n kredietooreenkoms ingevolge die wet voortspruit nie, word uitgesluit, en slegs ’n verbruiker met onversekerde kredietooreenkomste, onversekerde korttermynkrediettransaksies of onversekerde kredietfasiliteite kwalifiseer gevolglik as ’n skuldintervensie-applikant (vgl. die omskrywing van debt intervention applicant in kl. 1).

Die nuwe artikel 88B bepaal dat ’n skuldintervensie-applikant aan wie ’n bevel vir die uitwissing van sy skuld verleen is, by die NKR om die verlening van ’n rehabilitasiebevel deur die Tribunaal aansoek kan doen (art. 88B(1)). Die skuldenaar moet bewys dat hy die koste van die krediet ingevolge artikel 101(1) ten volle of ingevolge ’n skikkingsooreenkoms met sy kredietgewers betaal het (art. 88B(2). Verder moet hy ook die inligting verskaf wat die minister moontlik kan voorskryf, onder andere dat sy finansiële omstandighede sodanig verbeter het dat hy weer in die kredietmark kan deelneem en dat hy ’n finansiëlegeletterdheidsprogram bygewoon het (art. 88B(3)). ’n Rehabilitasiebevel het tot gevolg dat enige beperkings op die reg van die skuldenaar ingevolge artikel 60 om krediet op te neem vanaf die datum van die bevel opgehef word (art. 88B(8)).

Die skuldverligting wat skuldintervensie bied, behels dus eerstens ’n skuldherstrukturering binne ’n maksimum van vyf jaar of sodanige langer tydperk wat moontlik voorgeskryf kan word. Dit is nie duidelik uit die wetsontwerp wie sodanige langer tydperk mag voorskryf of in welke omstandighede dit voorgeskryf mag word nie. Die vraag is of die NKR dit kan doen indien hy byvoorbeeld van mening is dat ’n skuldherstrukturering oor ’n langer tydperk haalbaar kan wees.

Tweedens, indien die skuldenaar nie oor voldoende bates of inkomste beskik om ’n skuldherstrukturering ingevolge artikel 86A moontlik te maak nie, maak die wetsontwerp vir ’n opskorting van die skuld en ’n uiteindelike skuldkwytskelding na verstryking van ’n maksimum tydperk van twee jaar voorsiening. In ooreenstemming met die wetgewing wat tans in ander lande van toepassing is, word NINA-skuldenaars derhalwe in staat gestel om ’n “vars begin” te bekom (vgl. Roestoff en Coetzee 2012; Coetzee en Roestoff 2013 en Roestoff en Coetzee 2017 vir ’n bespreking van NINA-prosedures in Engeland, Nieu-Seeland, Frankryk en Duitsland), maar ook ’n sogenaamde new start (oftewel nuwe begin) in soverre ’n rehabilitasiebevel ingevolge artikel 88B die skuldenaar in staat stel om weer ’n aktiewe lid van die kredietmark te word en derhalwe ekonomies te rehabiliteer en ’n nuwe begin te maak (vgl. Howell 2014:52; Howard 1987:1062). Hierdie “vars en nuwe begin” is egter slegs vir skuldenaars wat aan die toegangsvereistes vir skuldintervensie voldoen, beskore (sien kl. 2 wat par. (gA) tot art. 3 toevoeg).

Dit is verblydend om te sien dat die bestaande artikel 86 van die Kredietwet, wat met skuldhersiening handel, gewysig word om vir ’n bevel wat die maksimum rentekoerse, kostes en fooie ingevolge ’n kredietooreenkoms vir ’n maksimum van vyf jaar tot nul te verklaar, as een van die moontlike herstruktureringsbevele voorsiening te maak (sien kl. 12 en 2018-memorandum par. 3.12). Dit is egter belangrik om daarop te let dat skuldhersiening en -herstrukturering ingevolge die bestaande artikels 86 en 87 van die Kredietwet nie gewysig is om, soos in die geval van skuldintervensie, vir ’n skuldherstrukturering binne ’n beperkte tydperk, of indien dit nie haalbaar is nie, vir ’n volledige kwytskelding van skuld en uiteindelik rehabilitasie voorsiening te maak nie. Die doelwit van die Kredietwet is steeds (sien art. 3(g) – my kursivering):

to protect consumers, by addressing and preventing over-indebtedness of consumers, and providing mechanisms for resolving over-indebtedness based on the principle of satisfaction by the consumer of all responsible financial obligations.

Dit is duidelik dat die skuldenaar in Botha nie vir skuldintervensie sou kwalifiseer nie. Alhoewel hy duidelik oorverskuldig was, het sy totale uitstaande onversekerde skuld die bedrag van R50 000 oorskry (nl. R150 000) en het hy meer as R7 500 per maand verdien. Die anomalie is dus dat NINA-skuldenaars die geleentheid gebied sal word om ’n “vars en nuwe begin” te bekom, maar dat dit nie beskore is vir ander skuldenaars wat te “arm” is om vir sekwestrasie te kwalifiseer, maar steeds te “ryk” is om vir skuldintervensie te kwalifiseer nie.

Die vraag wat vervolgens beantwoord moet word, is of die voorlikwidasie-akkoordprosedure wat al byna twee dekades gelede deur die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie voorgestel is, ’n werkbare oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing sou kon bied (sien Coetzee 2017 vir ’n evaluasie van hierdie voorstel binne die konteks van NINA-skuldenaars).

Die oogmerk van die voorgestelde akkoordprosedure is om skuldverligting te bied aan natuurlike persone wat nie hul skuld kan vereffen nie, maar ook nie voordeel kan bewys nie en dus uitgesluit is van die verligting wat die sekwestrasieproses bied (vgl. 2014 verduidelikende memorandum, 201). Die huidige weergawe van die wetsvoorstel (2015-insolvensiewetsontwerp) maak vir ’n bindende akkoord tussen ’n skuldenaar en sy skuldeisers voorsiening indien dit deur die vereiste meerderheid skuldeisers in getal en twee-derdes in waarde van die konkurrente skuldeisers wat op die akkoord gestem het, aanvaar word (kl. 118(17). Volgens die huidige weergawe van die wetsontwerp kan die prosedure slegs deur skuldenaars met skuld wat minder as R200 000 bedra, ingestel word (kl. 118(1)). Die wetsontwerp bepaal nie uitdruklik of hierdie beperking op beide onversekerde en versekerde skuld betrekking het nie. Versekerde skuld kan egter wel deur die akkoord gereël word. Klousule 118(17) bepaal dat “the right of a secured or otherwise preferent creditor is not prejudiced by the composition unless he or she consents to the composition in writing”, en dit blyk dus dat versekerde skuld wel by die R200 000-perk ingesluit is.

Die akkoordprosedure word ingestel deurdat die skuldenaar ’n getekende afskrif van die akkoord en ’n beëdigde verklaring by ’n administrateur indien (kl. 118(1)). Die administrateur moet ’n verhoor belê (kl. 118(7)) waar skuldeisers hul eise bewys en, indien nodig, die skuldenaar deur die administrateur, skuldeisers en ander belanghebbende partye ondervra mag word met betrekking tot sy bates, laste, inkomste, lewenstandaard en enige ander aangeleentheid wat na die mening van die administrateur van belang is (kl. 118(10)(e))). Die prosedure maak voorsiening vir ’n moratorium op skuldafdwinging vir die tydperk tussen die vasstelling van ’n datum vir die verhoor en die afhandeling daarvan (kl. 118(23). Die wetsontwerp maak ook vir ’n wysiging van die akkoord voorsiening indien die skuldenaar redelikerwys nie aan die akkoord kan voldoen nie (kl. 118(19)(b)(ii).

Indien die vereiste meerderheid nie die akkoord aanvaar nie en die skuldenaar nie in staat is om wesenlik meer te betaal as wat aangebied is nie, kan die Meester, indien hy van mening is dat die akkoord die beste aanbod is wat die skuldenaar aan sy skuldeisers kon maak, dat die onvermoë om sy skuldenaars te betaal nie aan kriminele of wangedrag te wyte was nie, en dat die skuldenaar nie vir ’n administrasiebevel kwalifiseer nie, op aansoek van die skuldenaar ’n kwytskelding van alle skuld, mits dit nie preferent of verseker is nie, verleen (kl. 118(22)(b)).

Coetzee (2017:25–6) meen dat die voorgestelde akkoordprosedure nie ’n werkbare oplossing vir NINA-skuldenaars sal bied nie. Dit is omdat hulle nie oor genoegsame bates of inkomste beskik om ’n sinvolle terugbetalingsplan met hul skuldeisers te beding of die koste van die proses te betaal nie. Vanweë die beperking wat die wetsontwerp op die uitstaande skuldlas van die skuldenaar plaas, sal die voorlikwidasie-akkoordprosedure egter ook nie ’n oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing bied nie.

Dit is nie duidelik waarom ’n skuldbeperking by die wetsvoorstel ingesluit is nie (vgl. World Bank 2015:10). Soos Coetzee (2017:21 vn. 27) aandui, word groot bedrae skuld tans deur middel van die skuldhersieningsproses herstruktureer en skyn daar geen rede te wees waarom dit nie ook deur middel van die akkoordprosedure gedoen kan word nie. Die Wêreldbank meen dat die voorgestelde skuldbeperking “would deny relief to heavily indebted small entrepreneurs, exactly the group who stand to contribute the most to South Africa’s economic revitalization” (World Bank 2015:19). ’n Verwydering van die skuldbeperking sou tot gevolg hê dat die akkoordprosedure ’n oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing met betrekking tot sy onversekerde skuld (wat R150 000 bedra) en selfs sy versekerde skuld (mits sy versekerde skuldeisers toestem) kon bied. Indien die vereiste meerderheid skuldeisers verder nie tot die akkoordaanbod wou instem nie, sou die skuldenaar selfs uiteindelik ’n skuldkwytskelding met betrekking tot sy onversekerde skuld kon bekom.

6. Gevolgtrekking

Die vriendskaplike-sekwestrasie-aansoek in Botha wat die hof as ’n misbruik van proses gebrandmerk het, is, in werklikheid, soos regter Flemming in Sellwell aangedui het, ’n uitvloeisel van tekortkominge in die stelsel. Vriendskaplike sekwestrasies is duidelik die gevolg van ’n leemte in ons stelsel, naamlik dat daar nie voorsiening gemaak word dat die oogmerke van ’n concursus creditorum en ’n skuldkwytskelding onafhanklik van mekaar nagestreef kan word nie (vgl. Boraine en Roestoff 1993:236; 1994:52). Die feit dat daar ook nie effektiewe alternatiewe skuldverligtingsprosedures is vir skuldenaars wat met skuld oorbelas is nie, dra uiteraard verder tot hierdie probleem by. Ongelukkig, soos hier bo verduidelik is, sal die regshervormingsvoorstelle wat tans op die tafel is, ook nie ’n oplossing bied vir skuldenaars wat in ’n soortgelyke geldelike verknorsing as die skuldenaar in Botha verkeer nie.

Uit die evaluasie van die feite en uitspraak in Botha is dit duidelik dat regshervormers die tekortkominge in ons stelsel op ’n holistiese en omvattende wyse moet aanspreek. Alle bestaande en voorgestelde prosedures moet heroorweeg word en onnodige oorvleueling moet uitgeskakel word. So is die nodigheid vir twee inkomsteherstruktureringsprosedures (administrasie en skuldhersiening) al voorheen bevraagteken (Boraine e.a. 2012:269). Onnodige struikelblokke vir toegang tot skuldverligting, soos beperkings op die skuldlas van die skuldenaar, moet uitgeskakel word. Dit is verder noodsaaklik dat die stelsel gelyke beskerming en skuldverligting bied aan alle skuldenaars wat met skuld oorbelas is. Die gevolg van die voorgestelde skuldintervensiemaatreël, naamlik dat ’n skuldkwytskelding aan skuldenaars in die laerinkomstegroep, maar nie aan skuldenaars in die middelinkomstegroep nie, verleen word (soos die skuldenaar in Botha) is duidelik onbillik en ongeregverdig.

Bibliografie

Bertelsmann, E., R.G. Evans, A. Harris, M. Kelly-Louw, A. Loubser, M. Roestoff, A. Smith, L. Stander en L. Steyn. 2008. Mars: The law of insolvency in South Africa. Kaapstad, Durban, Potchefstroom, Pretoria: Juta.

Boraine, A. en M. Roestoff. 1993. Vriendskaplike sekwestrasies – ’n produk van verouderde beginsels? (1). De Jure, 26(2):229–43.

—. 1994. Vriendskaplike sekwestrasies – ’n produk van verouderde beginsels? (2). De Jure, 27(1):31–53.

—. 2014a. Revisiting the state of consumer insolvency in South Africa after twenty years: The courts’ approach, international guidelines and an appeal for urgent law reform (1). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 77(3):351–74.

—. 2014b. Revisiting the state of consumer insolvency in South Africa after twenty years: The courts’ approach, international guidelines and an appeal for urgent law reform (2). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 77(4):527–46.

Boraine, A., C. van Heerden en M. Roestoff. 2012. A comparison between formal debt administration and debt review – the pros and cons of these measures and suggestions for law reform (1). De Jure, 45(1):80–103.

Boraine, A., C. van Heerden en M. Roestoff. 2012. A comparison between formal debt administration and debt review – the pros and cons of these measures and suggestions for law reform (2). De Jure, 45(2):254–71.

Coetzee, H. 2016. Is the unequal treatment of debtors in natural person insolvency justifiable?: A South African exposition. International Insolvency Review, 25:36–55.

—. 2017. Does the proposed pre-liquidation composition proffer a solution to the No Income No Asset (NINA) debtor’s quandary and, if not, what would? Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 80(1):18–26.

—. 2018. An opportunity for No Income No Asset (NINA) debtors to get out of check? – An evaluation of the proposed debt intervention measure. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 81(4):593–611.

Coetzee, H. en M. Roestoff. 2013. Consumer debt relief in South Africa – should the insolvency system provide for NINA debtors? Lessons from New Zealand. International Insolvency Review, 22:188–210.

De Jager, P. en N. Tillemans. 2014. The behaviour of South African consumers under debt counselling. https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2474540 (23 September 2018 geraadpleeg).

Howard, M. 1987. A theory of discharge in consumer bankruptcy. Ohio State Law Journal, 48(4):1047–88.

Howell, N. 2014. The fresh start goal of the Bankruptcy Act: Giving temporary reprieve or facilitating debtor rehabilitation? QUT Law Review, 14(3):29–52.

Landry, R.J. en D.W. Read. 2015. Erosion of access to consumer bankruptcy’s “fresh start” policy in the United States: Statutory reforms needed to enhance access to justice and promote social justice. William and Mary Policy Review, 7(1):51–94.

Mabe, Z. en R.G. Evans. 2014. Abuse of sequestration proceedings in South Africa revisited. South African Mercantile Law Journal, 26(3):651–67.

Rochelle, M.R. 1996. Lowering the penalties for failure: Using the insolvency law as a tool for spurring economic growth; the American experience, and possible uses for South Africa. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 2:315–30.

Roestoff, M. 2016a. Rehabilitasie in die Suid-Afrikaanse verbruikersinsolvensiereg: Internasionale tendense en riglyne. LitNet Akademies, 13(2):594–648.

—. 2016b. Ferris v Firstrand Bank Ltd 2014 3 SA 39 (KH). Enforcement of a credit agreement after breach of a debt rearrangement order and the ineffectiveness of debt review in terms of the National Credit Act. De Jure, 49(1):134–55.

—. 2018. Rehabilitation of an insolvent and advantage to creditors under the Insolvency Act 24 of 1936. Ex parte Purdon 2014 JDR 0115 (GNP). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 81(2):306–16.

Roestoff, M. en H. Coetzee. 2012. Consumer debt relief in South Africa; Lessons from America and England; and suggestions for the way forward. South African Mercantile Law Journal, 24(1):53–76.

—. 2017. Debt relief for South African NINA debtors and what can be learned from the European approach. The Comparative and International Law Journal of Southern Africa, 50(2):251–74.

SARK (Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie). 1989. Review of the Law of Insolvency: Prerequisites for and Alternatives to Sequestration (Project 63).

—. 2000. Report on the Review of the Law of Insolvency (Project 63), vol. 1 (Explanatory memorandum) en vol. 2 (Draft bill).

—. 2014. Verduidelikende memorandum van die 2015-Insolvensiewetsontwerp (’n nie-amptelike werksdokument by die skrywer).

—. 2015. Nuutste weergawe van die Insolvensiewetsontwerp (’n nie-amptelike werksdokument by die skrywer).

Smith, C. 1981. Friendly and not so friendly sequestrations. Modern Business Law, 3(2):58–63.

Spooner, J. 2017. Seeking shelter in personal insolvency law: Recession, eviction, and bankruptcy’s social safety net. Journal of Law and Society, 44(3):374–405.

World Bank. 2013. Working Group on the Treatment of the Insolvency of National Persons. Report on the treatment of the insolvency of natural persons Insolvency and Creditor/Debtor Regimes Task Force. http://bit.ly/Oft3hp (24 September 2018 geraadpleeg).

—. 2015. Draft Diagnostic Report on the Proposed Personal Insolvency System in the New South African Insolvency Bill. http://www.rebels.co.za/resources/Legislation/SA-Insolvency-Bill-evaluation-v3.pdf (23 September 2018 geraadpleeg).

The post Vonnisbespreking: Nog ’n vriendskaplike-sekwestrasie-aansoek sneuwel appeared first on LitNet.

Opsomming

Die Slag van die Chambinga, 9 en 11 November 1987, bied uitstekende materiaal vir ’n taktiese en operasionale gevallestudie oor die laaste fase van die Grensoorlog in suidoos-Angola. Op dié twee dae is 16 Brigade van die Angolese leër, Fapla (Forças Armadas Populares de Libertação de Angola), naby die oorsprong van die Chambingarivier deur twee Suid-Afrikaanse veggroepe aangeval en sodanig beskadig dat die formasie uit die Angolese gevegsorde verdwyn en nie weer aan die oorlog deelgeneem het nie. Wat veral van belang is, is die wyse waarop die Suid-Afrikaanse bevelvoerders die gevegte vooraf beplan en bestuur het. Hulle het dit gedoen op ’n manier waarvan die grondslag vir die oorwinning vir alle praktiese doeleindes reeds vantevore gelê is. Om mee te begin het hulle die aandag van twee Angolese brigades enkele kilometer suid van die slagveld afgetrek om 16 Brigade te isoleer. Daarna het hulle dié maneuver op kleiner skaal herhaal deur die brigade se aandag op albei dae na een kant toe af te trek en dit vervolgens onverwags van die ander kant aan te val. Só is die voorwaardes vir ’n oorwinning gelê nog voordat ’n enkele skoot geskiet is. Die gevestigde gevolgtrekking is dat 16 Brigade, ondanks sy swaar nederlaag op albei dae, weens ’n sameloop van omstandighede ontsnap het. In dié artikel word nuwe getuienis aangevoer vir die gevolgtrekking dat alhoewel die Brigade weggekom het, dit te swaar beskadig was om verder te veg. Só is die basiese doelstelling waarmee die Suid-Afrikaners die vyand aangeval het, tog bereik. Ten slotte word sowel Fapla as die SAW se optrede gemeet aan die hand van die beginsels van oorlogvoering wat die SAW destyds verkondig het.

Trefwoorde: 4 SAI; 16 Brigade; 61 Meg; Angola; Roland de Vries; Deon Ferreira; Fapla, Grensoorlog, Olifant-tenk; Ratel-pantsermotor en -infanteriegevegsvoertuig; Suid-Afrikaanse Weermag (SAW).

Abstract

The Battle of the Chambinga, 9 and 11 November 1987: a tactical and operational analysis

Several clashes between the South African Defence Force (SADF) and the Angolan army (FAPLA, from Forças Armadas Populares de Libertação de Angola), took place during the final phase of the Border War in the south-eastern Angolan province of Cuando Cubango in 1987–1988. Two of these clashes took place on 9 and 11 November 1987.

Having stopped the FAPLA offensive to knock the Angolan rebel movement UNITA out of the civil war in a series of battles at the Lomba River, the SADF started a counteroffensive. The two battles of 9 and 11 November formed part of this counteroffensive.

These two clashes provide material for a professional military analysis which could be used as case studies in officers’ training courses. The article starts off by briefly explaining both sides’ order of battle: Whereas the South Africans had three battalion-sized combat groups, organised in a mechanised brigade (20 Brigade), FAPLA had four brigades. (Here it should be explained that FAPLA was organised on Soviet lines, which meant that their brigades were smaller than the SADF’s. Also, one of the FAPLA brigades involved in the offensive had been destroyed during the Lomba battles, leaving five in the vicinity.)

The article explains in detail how the South African battle plan was designed by the SADF’s second-in-command, Colonel Roland de Vries, at the time one of the most brilliant minds in the South African military. De Vries approached the battle expressly by carefully taking into account the internationally agreed principles of warfare. According to his memoirs, he was influenced by two of the most influential military writers of the 20th century, namely the German General Erwin Rommel (commander of the famous Afrika Korps in Libya, Egypt and Tunisia) and the British strategist Sir Basil Liddell Hart, one of the fathers of modern mechanised warfare.

He carefully selected FAPLA’s 16 Brigade, which was in a fairly isolated position, as the target, thereby transforming the SADF’s numerical inferiority into a local numerical superiority at the point of attack. The majority of the FAPLA forces were pinned down in the south of the broad battlefield by a feint by the least potent of the South African combat groups (Combat Group B, consisting of elements from 32 and 101 Battalion, both relatively lightly armed motorised infantry).

Furthermore, he sent the weaker of his two mechanised combat groups (Combat Group A, consisting largely of 61 Mechanised Battalion Group) in from the south-east in a feint to draw the Angolans’ attention to that side. Then the strongest combat group (Combat Group C, consisting chiefly of 4 South African Infantry Battalion, including a squadron of Olifant tanks), attacked them from the north-east, achieving complete surprise.

De Vries had therefore designed the battle in a way that virtually guaranteed success even before a shot had been fired. Victory was sure to follow. However, through a combination of factors, the victory was less total than envisaged. Therefore, the SADF resolved on a second attack two days later.

This time De Vries’s plan was a mirror image of the first attack. While FAPLA’s attention was drawn to the north-east by another feint, the attack force with the tanks was sent around the Angolans’ rear for an assault from the south-east. Surprise was not as complete as during the first attack, but the Angolans were nevertheless severely pummeled. Their casualties were severe, while the South Africans’ losses were relatively light.

Previous analyses of the two battles held that the commander of the main attack force, Commandant Leon Marais, was not vigorous enough, and that this allowed the enemy to escape. New information from a published and translated Soviet source, however, indicates that 16 Brigade had been so damaged that it could no longer function as a coordinated formation under a single command. According to military definitions it had been destroyed, albeit not annihilated. It is interesting to note that the brigade henceforth vanished from the FAPLA order of battle, indicating that it was either disbanded or pulled back to be reconstituted from scratch.

In other words, the accusations levelled at Marais were not justified.

The battles of 9 and 11 November played an important role in driving FAPLA back from the Lomba all the way to Cuito Cuanavale, where the SADF advance was finally brought to a halt in March 1988.

The article concludes with two tables in which the SADF and FAPLA are measured according to the 14 principles of warfare to which the SADF subscribed during the height of the war in the 1980s. Points are given, from 1 to 9, to indicate to what extent both sides satisfied the principles. From the tables it becomes clear at a glance that the SADF’s tactical handling was vastly superior to that of FAPLA. This explains why the South Africans won these battles and the Angolans lost.

The article is based largely on original archival research in the SANDF Documentation Centre. FAPLA and Soviet sources are firmly closed and could not be consulted at all.

Keywords: 4 SAI; 16 Brigade; 61 Mech; Angola; Roland de Vries; Deon Ferreira; Fapla, Border War; Olifant tank; Ratel armoured car and infantry fighting vehicle; South African Defence Force (SADF).

1. Inleiding

Waarom word veldslae gewen of verloor? Die kort antwoord is dat die kant wat hom op ’n intelligente en vernuwende wyse aan die beproefde beginsels van oorlogvoering hou, die beste kans op sukses het.

Die Slag van Chambinga, wat op 9 en 11 November 1987 in suidoos-Angola tussen die Suid-Afrikaanse Weermag (SAW) en die Angolese rebellebeweging Unita (União Nacional Para a Independência Total de Angola) enersyds en die Angolese leër, Fapla (Forças Armadas Populares de Libertação de Angola), geveg is, bied ’n uitstekende gevallestudie van dié kwessie. Op dié twee dae het twee SAW-veggroepe ’n geïsoleerde Fapla-brigade in goed voorbereide stellings aangeval en erg beskadig. Die gevestigde mening is dat die brigade deur ’n sameloop van omstandighede ontsnap het, maar nuwe getuienis dui daarop dat die formasie inderwaarheid vir alle praktiese doeleindes uitgeskakel is.

Die doel van dié artikel is om die twee dae se gevegte aan die hand van die beginsels van oorlogvoering te ontleed en só nuwe insigte oor ’n aspek van die Grensoorlog se laaste, beslissende fase te verkry. (Hier word erken dat die benaming Grensoorlog ’n Suid-Afrikaanse perspektief weergee, maar dit is nou eenmaal die naam wat in dié land vir die konflik gebruik word.)

Oor die twee gevegte van 9 en 11 November 1987 is al verskeie kere geskryf. Helmoed-Römer Heitman (1990) en Fred Bridgland (1990) het albei aandag daaraan gegee in hul boeke oor die laaste fase van die oorlog in Angola, terwyl genl. Roland de Vries, wat as SAW-offisier ’n deelnemer was, ook in sy memoires daaroor skryf (Heitman 1990, hoofstukke 14 en 15; Bridgland 1990:192–210; De Vries 2013, hoofstuk 15). Dit is nou egter die eerste keer dat ’n poging aangewend word om ’n professioneel-militêre ontleding op grond van argivale bronne aan te durf. Die eenvoudige vraag wat beantwoord moet word, is waarom die SAW so suksesvol was en Fapla so ’n nederlaag gely het. Die antwoord word aan die hand van erkende beginsels van oorlogvoering verskaf.

2. Agtergrond

Die Grensoorlog het in 1966 met ’n lae intensiteit begin toe die rebellebeweging Swapo die Suid-Afrikaanse heerskappy in Suidwes-Afrika (SWA, nou Namibië) gewapenderhand wou beëindig. Dit het uitgeloop op ’n uitgerekte teeninsurgensiestryd in die noorde van SWA. Die SAW wou egter nie bloot passief suid van die grens wag totdat Swapo-insurgente dit oorsteek en eers dán reageer nie; ná 1978 was sy militêre strategie ’n reeks oorgrens-operasies in Angola om die insurgente se infiltrasies te voorkom of te ontwrig nog voordat dit kon plaasvind. In die proses het die oorlog van karakter begin verander, want steeds meer het die Suid-Afrikaners met die Angolese leër gebots. (Vgl. Scholtz 2013, hfste. 1–9.)

Teen Augustus 1987 sou dit sy klimaks bereik toe die SAW ’n swak brigade oor die grens gestuur het om Unita teen ’n Fapla-offensief by te staan. ’n Reeks Fapla-pogings om die wye Lombarivier oor te steek is in September 1987 bloedig deur die SAW afgeslaan. Die hoogtepunt was die Slag van die Lomba op 3 Oktober, toe die SAW se voorste konvensionele eenheid, 61 Gemeganiseerde Bataljongroep (algemeen bekend as 61 Meg), Fapla se 47 Brigade aan die oewers van die rivier platgeloop en byna uitgewis het. (Vgl. Scholtz 2013, hfst. 12; 2017a, hfste. 5–8; 2017b:48–73.)

Hierna het Fapla sy offensiewe planne om Unita uit die oorlog te knikker voorlopig laat vaar en ’n ordelike taktiese terugtog noord van die Lomba aangepak.¹ Intussen, nog voor die finale geveg van 3 Oktober, het die destydse Suid-Afrikaanse staatspresident, P.W. Botha, en ’n aantal generaals die front op 29 September besoek en opdrag vir ’n teenoffensief gegee. Die oorkoepelende doel was om Fapla só hard te slaan dat hy nie weer ’n verdere offensief voor die einde van 1988 van stapel sou kon stuur nie. Die gevegte van 9 en 11 November was die eerste uitvloeisel daarvan. Dus is die bestaande SAW-magte versterk met addisionele artillerie, ’n bykomende gemeganiseerde eenheid (met die misleidende naam 4 Suid-Afrikaanse Infanteriebataljon, of 4 SAI) en ’n eskadron Olifant-tenks.² (Terloops, Bridgland 1990:182 sê die eskadron het uit 13 tenks bestaan, maar volgens die bevelvoerder, maj. (later brig.genl.) André Retief, is die korrekte getal 11 tenks – drie troepe van drie elk, een vir die bevelvoerder en ’n reserwetenk³ – in elk geval hopeloos te min vir die taak wat gewag het.)

3. Die slagordes

Dis belangrik om die verspreiding van die Angolese magte teen die begin van November 1987 te ondersoek, want dit help die SAW-gevegsplan verklaar.

Fapla het die offensief in Augustus met agt brigades begin, waarvan vier die voorradetoevoer en agtergebiede gedek en vier (47, 59, 16 en 21) die voorste ystervuis gevorm het. Brigades 59 en 21 is in die gevegte langs die Lomba erg geknou, 47 is nagenoeg uitgewis, terwyl 16 taamlik ongeskonde was. Nadat Fapla hom teruggetrek het, was daar dus drie brigades en ’n sogenaamde taktiese groep in die gebied breedweg tussen die Mianei in die suide en die Chambinga in die noorde oor (kyk kaart). Volgens lt. Alexander Kalan, ’n Sowjettolk by 16 Brigade (aangehaal in Shubin, Zhdarkin, Barabulya en Kuznetsova-Timonova 2014:63), was die formasie aan die begin van die veldtog sowat 1 500 man sterk, saam met enkele tenks. Die taktiese groep wat hier bo genoem is, was ’n kleinerige mobiele eenheid met sowat 15 tenks en gemeganiseerde infanterie en het selfstandig opgetree.

Klik op die kaart vir ’n groter weergawe.

Die formasies wat op 9 en 11 November binne trefafstand van die slagveld was, was (soos die SAW dit op grond van sy radio-onderskeppingsdiens gerekonstrueer het):

• 25 Brigade (minus een bataljon), wat die logistieke basis by Tumpo bewaak het (kyk kaart);
• 66 Brigade (minus een bataljon), wat die oorgang oor die Chambinga beset het
• 16 Brigade, wat by die oorsprong van die Chambinga was;
• 2 Taktiese Groep, sowat 20 km wes-suidwes van 16 Brigade aan die Vimpulorivier
• 59 Brigade, wat stellings net noord van die die Mianeirivier beset het;
• ’n infanteriebataljon van 66 Brigade by die oorsprong van die Mianei naby 59 Brigade; en
• 21 Brigade, wat op die oewers van die Mianei was. (De Vries 2013:638)⁴

Die ontplooiing van die Fapla-formasies tussen die Mianei en die Chambinga bring ’n interessante feit na vore, naamlik dat 21 en 59 Brigades naby genoeg aan mekaar was om mekaar betreklik vinnig te hulp te kon snel. Bowendien, skryf kmdt. Richard von Moltke, die SAW se amptelike kroniekskrywer oor fase 2 van Operasie Moduler, was hulle “ingegrawe in ’n terrein waar die plantegroei só ruig was dat ’n gemeganiseerde mag nie daar kon inbeweeg vir ’n aanval sonder om baie ernstige verliese te ly nie”.⁵

Aan SAW-kant het die bevelvoerder, kol. Deon Ferreira, drie veggroepe gehad, elkeen min of meer die ekwivalent van ’n bataljon. (Hier moet wel bygesê word dat Fapla, wat op die Sowjetvoorbeeld gemodelleer was, se brigades en bataljons aansienlik swakker as dié van die SAW was.) Die drie was:⁶

• Veggroep Alpha: ’n gemeganiseerde infanteriekompanie (Ratel-20), ’n pantserkar-eskadron (Ratel-90), ’n mortierpeloton (Ratel-81), ’n stormpionierpeloton (Ratel-20), ’n lugafweertroep (Ystervark-20) en ’n genietroep, almal van 61 Meg. Bevelvoerder: kmdt. Mike Müller. (Die Ratel was ’n Suid-Afrikaans-ontwerpte voertuig wat met 90 mm-kanonne as pantsermotor aangewend is, met 20 mm-snelvuurkanonne as infanteriegevegsvoertuig, en ook met 81 mm-mortiere toegerus.)
• Veggroep Bravo: twee gemotoriseerde infanteriekompanies van 32 Bataljon en twee van 101 Bataljon, plus 32 Bataljon se tenkafweereskadron, ondersteuningskompanie en verkenningspan, en ’n gemeganiseerde infanteriekompanie wat van 61 Meg afgedeel is. Bevelvoerder: kmdt. Robbie Hartslief.
• Veggroep Charlie: twee gemeganiseerde infanteriekompanies (Ratel-20), ’n gemeganiseerde ondersteuningskompanie (uiteenlopende wapens), ’n pantserkar-eskadron (Ratel-90) (almal van 4 SAI), ’n tenkeskadron (Olifant) van die Pantserskool, ’n gemotoriseerde infanteriekompanie van 32 Bataljon, en ’n lugafweertroep (Ystervark-20). Bevelvoerder: kmdt. Leon Marais.

Die veggroepe is ondersteun deur 20 Artillerieregiment, met twee batterye G-5-kanonne (155 mm), een Valkiri meervoudige vuurpyllanseerder-battery (127 mm) en ’n bykomende troep, ’n battery 120 mm-mortiere, en ’n troep selfaangedrewe G-6-kanonne. Bevelvoerder: kol. Jean Lausberg.

Altesaam was dit waarskynlik in die omgewing van 4 000 man. Die oorkoepelende formasie het bekend gestaan as Taakmag 20.⁷

4. Die gevegsontwerpe vir 9 November

Aan die begin van November was sowel Fapla as die SAW hard aan die beplan vir die komende tyd. Ongelukkig is die Angolese argiewe heeltemal gesluit, dus weet ons nie in besonderhede hoe die Fapla-bevelvoerders se koppe gewerk het nie. Ons het slegs ’n algemene idee, gegrond op radioberigte wat deur die uitstekende Suid-Afrikaanse elektroniese oorlogvoeringdiens onderskep is.⁸

Op 5 November het die Suid-Afrikaners juis ’n belangrike Angolese radioboodskap onderskep. Dit was ’n operasionele instruksie waaruit dit duidelik geword het dat Fapla ’n nuwe offensief beplan het so gou die brigades herbevoorraad is. Die bevel was dat 16 Brigade ooswaarts moes opruk, terwyl 21 en 59 Brigade, saam met die taktiese groep, suidwaarts moes beweeg en die Suid-Afrikaanse magte noord van die Lomba moes seermaak. Dit sou Fapla in ’n sterk posisie plaas om sy offensief in die rigting van Mavinga te hervat. Die probleem vir Fapla was dat sy inligting oor die SAW-ontplooiing volledig vals was: niemand was bewus daarvan dat twee sterk veggroepe – Alpha en Charlie – reeds ver noord van die Lomba was nie. Bowendien is die SAW-magte, ondanks die uitslag van die gevegte aan die Lomba, luidens die onderskeppings verkeerdelik gewaardeer as mobiele, onkonvensionele magte (à la 32 Bataljon) wat nie die mas teen Fapla se gemeganiseerde magte sou kon opkom nie. Om die waarheid te sê, die teenwoordigheid van die Suid-Afrikaanse veggroepe (en, belangrik, die tenks) sou die Angolese eers op die oggend van 9 November ’n onaangename skok besorg (Bridgland 1990:186–8).⁹

Die onderskepping het die Suid-Afrikaanse aandag waarskynlik ook ekstra gekonsentreer. Teen dié tyd – ons bespreek dit dadelik – was 16 Brigade in die SAW se visier as hoofteiken. Dus moes die Suid-Afrikaners vinnig optree om toe te slaan voor 16 Brigade beweeg en eersgenoemdes se planne in die war stuur. Gevolglik het die Suid-Afrikaanse Lugmag (SALM) en die artillerie 16 Brigade spesiaal geteister om sy beplande bewegings te bemoeilik sodat hy nie te ver kon beweeg nie.¹⁰ Dat dit die formasie swaar getref het, blyk uit ’n onderskepte berig op 8 November dat die aanvalle “baie dooies” meegebring het.¹¹

Dit is buitengewoon interessant om te sien hoe die Suid-Afrikaanse bevelvoerders die komende veldslag vooraf beplan en bestuur het om sukses te verseker nog voor ’n enkele skoot geskiet is. Ofskoon kol. Deon Ferreira in bevel van Taakmag 20 was, het hy die gevegsontwerp aan sy tweede in bevel, kol. Roland de Vries, oorgelaat. Tereg, want De Vries was sonder twyfel een van die briljantste breine in die SAW destyds, die skrywer van ’n boek oor mobiele oorlogvoering (De Vries 1987), en iemand wat diep oor sy beroep nagedink het.

Volgens sy memoires het De Vries die komende geveg rasioneel, metodies en met die bewuste gebruikmaking van die erkende beginsels van oorlogvoering beplan:

The principles of warfare served as the supreme planning guideline as the whole warfaring game was centred on preventing the enemy from acting on sound principles; on the other hand, a supreme planning effort was to enable [our] own forces to exploit these principles in order to facilitate the achievement of our objectives. (De Vries 2013:651)

Sy basiese doel was om die geveg vloeibaar en mobiel te maak, eerder as om op uitputting of attrisie staat te maak. Vloeibare omstandighede was die natuurlike tuiste van die SAW, wie se militêre doktrine beweeglikheid sterk beklemtoon het. Weens die Suid-Afrikaners se beperkte militêre vermoëns – veel beperkter as dié van Angola met die Sowjetunie en Kuba agter hom – sou ’n uitputtingslag noodwendig sleg vir eersgenoemdes afloop.

De Vries het veral twee militêre denkers as inspirasiebron benut. Die een was die Duitser wat die geskiedenis as die “Wüstenfuchs” (Woestynvos) van die Tweede Wêreldoorlog binnegegaan het, Erwin Rommel. De Vries haal Rommel (vertaal) aan wat in notas voor sy gedwonge selfdood in 1944 só geskryf het: “’n Mens moet probeer om jou eie magte sowel in tyd as ruimte te konsentreer, terwyl jy terselfdertyd poog om die opponerende magte te verdeel en hulle op verskillende tye te vernietig” (De Vries 2013:651).

Die tweede was die Britse strateeg en skrywer van talle boeke, sir Basil Liddell Hart, in talle opsigte die vader van moderne mobiele, gemeganiseerde oorlogvoering. Liddell Hart het geskryf die doel moet wees “to find the chink in the armour, the mental armour at that. One’s object is the psychological disruption of the opposing command” en

[t]o cut the enemy’s lines of communication, thus paralysing his physical build-up; to seal him from his lines of retreat, thus undermining the enemy’s will and destroying his morale; to hit his centres of administration and disrupting his communications, thus severing the link between his brain and his limbs. (Aangehaal in De Vries 2013:651 uit Liddell Hart 1967:385)

In sy boek oor mobiele oorlogvoering het De Vries hierop voortgeborduur. Hy het twee aspekte van Liddell Hart se indirekte benadering behandel wat ter sake is. Die eerste was ontwrigting: “Hierdie gedagte onderstreep die belangrikheid van sielkundige en fisiese ontwrigting.’n Ontwrigtingsaksie moet enige operasie voorafgaan – die geleentheid moet geskep word.” Tweedens, uitbuiting: “[Hierdie] idee benadruk die belangrikheid om die geleentheid wat geskep is op beslissende wyse drasties uit te buit – dit is voordat die vyand sy ewewig herwin het” (De Vries 1987:87). Die basiese doel, het hy gemeen, “moet dus wees om die vyand op vindingryke wyse te uitoorlê, eerder as om in ’n kop aan kop volskaalse konfontasie betrek te word – Bloed is beslis nie die prys van oorwinning nie” (De Vries 1987:xxii). (Ons sal sien hoe De Vries se gevegsontwerp aan dit alles voldoen.)

Gebaseer hierop was De Vries se aanvanklike idee om wes van die Cuitorivier, by wyse van spreke om die steelkant, noordwaarts op te ruk langs ’n roete wat die vyand nie verwag het nie en wat nie swaar bewaak is nie. Maar die ortodokse denkers in die SAW was nie vir dié waaghalsige oorspronklikheid te vinde nie en het besluit om oos van die rivier, waar die vyand nog taamlik sterk was, te bly. Met dít as gegewe het ’n teleurgestelde De Vries op die tweede beste besluit: om die betreklik geïsoleerde 16 Brigade by die oorsprong van die Chambinga aan te pak (De Vries 2013:650–1; Scholtz 2013:284–90).¹²

Maar ook dít sou intelligent gedoen word. Dus het De Vries by die militêre sielkundige Coetzee Badenhorst gaan kers opsteek: “In essence,” skryf hy, “we were looking at how we could use varying shock-inducing factors, such as creating anxiety and exploiting alienation, to paralyse the enemy’s mind” (De Vries 2013:654). Die hele idee was dus (soos Liddell Hart 1960:337–9 skryf) om die vyand fisies én emosioneel te ontwrig nog voordat die eerste skoot geskiet word.

De Vries se gevegsontwerp het op ’n historiese voorbeeld berus: Rommel se aanval op die Britse Agtste Leër in 1942 by die Gazala-linie in Libië. Rommel se plan was om die Britte se aandag met ’n frontale aanval op hul verdedigingslinie af te trek. Terselfdertyd sou hy met sy pantsermag rondom die vyandelike suidelike flank beweeg en hulle dan van agter aanval. Dit het grotendeels, maar nie heeltemal nie, geslaag. De Vries (1987:50–3) het dié geveg as ’n gevallestudie in sy boek oor mobiele oorlogvoering behandel. Sy gevegsontwerp vir 9 November was daardeur geïnspireer (2013:654).

Die De Vries-plan het twee elemente bevat wat by mekaar ingeskakel het.¹³ Die eerste was dat Veggroep Bravo die vyandelike 59 en 21 Brigades in die suide van die breë gevegsterrein deur ’n steekaanval sou bind. Omdat die Angolese formasies uiteraard nie kon weet dat dié aanval deel van ’n misleidingsaksie was nie, sou dit hulle keer om 16 Brigade verder noord te hulp te snel wanneer dié aangeval word. Bravo, bestaande uit hoofsaaklik gemotoriseerde infanterie, was die swakste van die drie veggroepe, nie geskik vir ’n volskaalse veldslag teen gemeganiseerde magte nie, maar wel vir ’n misleidingsinisiatief.

Die tweede element was ’n herhaling van die eerste op kleiner skaal. Verkenning het getoon dat die swaartepunt van 16 Brigade se verdedigingstellings na die suidooste gerig was. De Vries het Veggroep Alpha dus getaak om 16 Brigade uit dié rigting onder vuur te steek om dié se aandag weg te trek. Soos kmdt. Lambert Smith, ’n inligtingsoffisier, dit gestel het: “Ons moet die indruk by hierdie ou [die Fapla-bevelvoerder] skep dat ons hom gaan aanval uit die suidooste uit.”¹⁴ Dan sou Veggroep Charlie met die tenks uit die noordooste nader beweeg en die brigade skielik tref. Dit sou die vyand fisies en geestelik ontwrig en hul weerstandsvermoë verminder nog voordat die geveg behoorlik begin het, was die verwagting.

Veggroep Charlie, bestaande uit vars troepe, sou vir die hoofaanval gebruik word, en 61 Meg, wie se troepe tot dusver die spit afgebyt het, vir die misleidingsaksie. Bowendien, ná die verskriklike geveg van 3 Oktober, toe 61 Meg vyandelike tenks met hopeloos ongeskikte Ratel-90’s moes aandurf, het die hoof van die leër, lt.genl. Kat Liebenberg, verordineer dat die eenheid nie weer sonder tenks teen vyandelike tenks aangewend mog word nie.¹⁵

Die plan het dus daarop neergekom dat Fapla dubbeld gebind en verhinder word om sy magte teen die aanvallers te konsentreer.

In sy boek oor mobiele oorlogvoering skryf De Vries (1987:29) oor die bind van vyandelike magte:

Die vyand moet sy inisiatief ontneem word en sy handelingsvryheid moet beperk word. Aanvanklik moet die vyand gebind word om te verhoed dat sy magte en reserwes teen eie maneuvreringsmagte aangewend word. Dit dien geen doel dat ’n vyand sy troepeskikking, reserwes en groeperings betyds kan aanpas om bedreigings vanuit ’n onverwagse rigting die hoof te bied nie. Ondersteunings- en ontwrigtingsaanvalle, vuursteun, lugaanvalle, misleidingsaksies en optredes deur onkonvensionele magte sal dus aan die orde van die dag wees.

Dít is, in ’n enkele paragraaf, die teoretiese fondament waarop De Vries sy gevegsontwerp gebaseer het. Op dié manier het hy die Suid-Afrikaanse numeriese swakheid in krag op die aanvalspunt omgeskep.

In ’n onderhoud begin 1988 het hy die misleidingsaksie beskryf as “inderwaarheid ’n ontwrigtings-/misleidingsaanval […] Dit het die vyand ontwrig.” Bowendien sou 61 Meg beskikbaar gehou word “vir onvoorsiene omstandighede wat kon opduik, maar primêr om enige inmenging van taktiese groepe of ander magte wat verder suid gesit het [59 en 21 Brigade] af te sny […] 61 Meg moes derhalwe die flanke van 4 SAI beskerm teen inmenging.”¹⁶

5. Die geveg van 9 November (fase 1)

Die gebulder van artillerie het vroeg die oggend van 9 November begin toe Robbie Hartslief se Veggroep Bravo op 59 Brigade lostrek. Tot sy verbasing was die brigade se stellings leeg, waarskynlik omdat die formasie kort tevore noordwaarts onttrek het. Om 13h08 het Hartslief vuur van die vyand begin ondervind en toe self ooreenkomstig sy bevele teruggetrek. Sy taak was voltooi (Bridgland 1990:231; De Vries 2013:668, 671).¹⁷

Dit is interessant om die situasie ook uit die vyand se perspektief te bekyk: Volgens ’n Sowjetraadgewer by Fapla, lt.kol. Igor Zjdarkin (in Shubin en Tokarev 2011:55), is dieselfde oggend ’n aanval op die element van 25 Brigade by 59 Brigade gedoen, maar dit is afgeslaan.¹⁸ Uiteraard kon die vyand nie weet dat dit bloot ’n misleidingsaksie was en dat daar dus geen sprake van “afslaan” kon wees nie.

Veggroepe Alpha en Charlie het die aand van 8 November saam uit die suide in die rigting van 16 Brigade opgeruk totdat hulle die skeipunt bereik het, waarna elkeen sy eie gang gegaan het. Vroeg die oggend is die geveg ingelui met Veggroep Alpha wat ’n bombardement met sy Ratel-90’s se kanonne en 81 mm-mortiere vir sy misleidingsaksie uit die suidooste van stapel gestuur het. Fapla het binne enkele minute met swaar vuur geantwoord, wat wys dat dié die aas gesluk het. Dié vermoede is bevestig deur ’n onderskepping wat daarop gedui het dat Fapla onmiddellik begin het om ’n groep tenks suidoos van 16 Brigade (dus in die rigting van Veggroep Alpha) op te stel. Ook het die inligtingsoffisiere by Taakmag 20 se hoofkwartier agtergekom dat die formasie – in die woorde van kmdt. Lambert Smith – “sy hele verdediging” omswaai “en [...] alles suidoos [rig] om die bedreiging van 61 Meg […] die hoof te bied”. Om 06h39 het Veggroep Alpha se bevelvoerder, kmdt. Mike Müller, gevolglik sowat 800 m ver tot buite bereik van die Angolese artillerie teruggetrek. Sy taak was voltooi.¹⁹

Lt. Kalan (in Shubin e.a. 2014:65) bevestig dat Fapla heeltemal deur Alpha se steekaanval mislei is:

At dawn, at about 5 a.m., very heavy firing began, which we had not faced for a long time. I think they [die Suid-Afrikaners] fired everything they had. Smoke and dust clouded the area and there was zero visibility. The soldiers rushed around in panic. When we realised that there was almost no one left by our armoured vehicle (everyone had scattered), the senior officer gave the order: “Turn around and get away.” The brigade commander, driving past us in his armoured vehicle, shouted: “Follow me!”

Kmdt. Leon Marais se Veggroep Charlie, die hoofaanvalsmag, het intussen deur die digte bosse gebeur tot by sy afmarslyn sowat 3 km noordoos van 16 Brigade se stellings. Om 06h25 het hy gevra dat die artillerie drie skote doelbewus op die teiken skiet om die vyand se reaksie te toets. Daar was egter geen reaksie nie.²⁰

In die wete dat die vyand nie die vaagste benul het van wat op hom wag nie, het Marais sy veggroep verder laat opruk. Om 06h45 het Charlie gerapporteer dat hy nog geen kontak met die vyand gemaak het nie. Suid-Afrikaanse artilleriewaarnemers en Spesmag-lede wat onder dekking van die donker tot baie naby aan die Angolese gekruip het, het egter laat weet dat die artillerie ’n ammunisie-opslagplek getref het wat met ’n donderslag ontplof het, en dat allerlei voertuie “ongeorden op die doelwit rondjaag” – ’n aanduiding van die paniek wat besig was om besit van die Angolese soldate te neem. ’n Paar minute later, om 06h57, het die waarnemers gehoor hoe Fapla-bemannings hul tenkenjins aanskakel.²¹ Die spanning het begin oplaai.

In hul hoofkwartier het Ferreira en De Vries vasgenael voor hul radio’s gesit om die geveg te volg. Getrou aan die SAW se doktrine het hulle Leon Marais gelaat om sy eie besluite te neem, maar hom wel van tyd tot tyd tersaaklike inligting oor die vyand se bewegings gestuur (De Vries 2013:666).²²

Marais se opmars het geskied met 4 SAI se twee gemeganiseerde infanteriekompanies (Ratel-20) aan weerskante vooraan en die pantserkar-eskadron (Ratel-90) en ’n peloton van die 32 Bataljon-kompanie by die veggroep tussen hulle. Onmiddellik agter die pantserkarre het maj. André Retief se tenks (Olifant) gekom, gevolg deur die tenkafweerpeloton (ook Ratel-90), die mortierpeloton (Ratel-81) en die stormpionierpeloton (Ratel-20). Agteraan het die res van ’n gemotoriseerde infanteriekompanie van 32 Bataljon (Buffel-troepedraers), ’n lugafweertroep (Ystervark-20) en ’n genietroep (Ratels bewapen met 60 mm-mortiere) gekom.²³

Soos in vorige gevegte het Unita-vegters te voet vooruit beweeg om die vyand te beweeg om sy teenwoordigheid te verraai, waarna hulle sywaarts uitgewyk en geen verdere rol van betekenis gespeel het nie. (Trouens, volgens Marais was Unita eerder ’n hindernis as ’n bate, ook omdat die inligting wat sy lede verstrek het, dikwels misleidend was.)²⁴

Uit Suid-Afrikaanse onderskeppings van Fapla se radioverkeer is dit duidelik dat die Angolese eers om 07h32 bewus geword het van Veggroep Charlie en ’n tenkmag se aanwesigheid op sy voorstoep toe 16 Brigade gerapporteer het dat hy op die punt staan om deur ’n SAW-tenkmag aangeval te word. Dit wys in welke groot mate die misleidingsplan gewerk het. ’n Paar minute later het Charlie die eerste vyandige vuur getrek.²⁵

Die Fapla-opperbevel het vinnig gereageer en 2 Taktiese Groep beveel om uit die suide nader te beweeg en 16 Brigade te hulp te snel. Binne ’n paar minute was die tenks aan die gang. Taakmag 20 se hoofkwartier het Marais gewaarsku dat die Fapla-tenks reeds teen 10h00 kon inmeng (De Vries 2013:669).²⁶ Dit sou later ’n duidelike invloed op die verloop van die geveg hê.

Dit was die begin van ’n reeks hoë-intensiteit-gevegte wat heelparty van Charlie se onervare troepe enersyds vir die res van hul lewe emosioneel sou skend, maar waarin hulle hulself andersyds, danksy hul streng opleiding, oorwegend met groot professionaliteit gedra het. (Terloops, enkele Kubaanse raadgewers op die toneel het met groot spoed suidwaarts onttrek en versoek dat ’n helikopter gestuur word om hulle te ontruim. Twee helikopters is inderdaad effens later in die gebied waargeneem.²⁷)

Net ná 08h00 het die peloton van 32 Bataljon by die voorhoede aan Marais berig dat geluide op die veggroep se linkerflank gehoor kan word. ’n Paar minute se verwarring, aangehelp deur teenstrydige berigte van Unita, het gevolg, maar toe stel Marais vas dat die geluide van ’n groep tenks en ander troepe afkomstig was, waarskynlik die tenks waaroor die Taakmag hom kort tevore gewaarsku het. Volgens hom het Fapla drie T-54/55-tenks, drie van die gevreesde ZSU-23-snelvuurkanonne, twee 14,5 mm swaar masjiengewere, twee BM-21-vuurpyllanseerders en drie BTR-pantserkarre gereed gehad het om Veggroep Charlie met geweld in sy linkerflank te tref.²⁸ Vir hom was dit onrusbarend, want dié mag kon Charlie nie alleen lelik seermaak nie, maar die hele aanval ontwrig nog voor dit behoorlik begin het. Uit vrees dat die Suid-Afrikaanse artilleriste hul eie makkers kon raakskiet, is die kanonvuur in dié stadium gestaak (Bridgland 1990:194).²⁹

Uit die gepubliseerde dagboek van lt. Alexander Kalan (kyk Shubin e.a. 2014:102–3) kan afgelei word dat Fapla heeltemal in die war was oor die SAW se plan. Kalan sê die Suid-Afrikaanse artillerie het om 03h00 met ’n “intense bombardement” begin. Twee uur later het die “eerste troepe in hul Eland-pantservoertuie [sic] verskyn” (waarskynlik is die Ratels vir Elande aangesien). Volgens Kalan het 16 Brigade op 8 November, die dag voor die veldslag, sy posisie verskuif. Hy vervolg: “Die rigting van hul aanval was ons vorige posisie. Hulle het blykbaar nie geweet ons het ons verdedigingsgebied verander nie. Net een bataljon met ses tenks en verskeie voertuie het in die vorige posisie agtergebly.” Hy sê dié mag was die brigade se 2de bataljon.³⁰

Marais het gevrees dat die ontdekte mag op sy linkerflank sy eie B-echelon (die logistieke voertuie agter die hoofmag) kon bedreig, en het dus dadelik die tenkafweerpeloton teruggestuur om hulle te beskerm. Vervolgens het hy sy mag na links laat swenk, een gemeganiseerde infanteriekompanie en die tenkeskadron geïntegreer, en op die vyand toegesak. ’n Paar minute later, om 08h10 en 08h11, was twee Olifante die eerste twee Suid-Afrikaanse tenks sedert 1945 wat vyandelike tenks op die slagveld uitgeskiet het. Die kragtige 105 mm-kanon van die Olifant het geen moeite ondervind om die T-54/55 se dik pantser te deurboor nie – in teenstelling met die Ratel-90 se laetrompsnelheidkanon, wat gesukkel het en soms ses tot sewe voltreffers nodig gehad het om ’n vyandelike tenk uit te skiet. Ook ’n BM-21 is vernietig, en nog een is ongeskonde buitgemaak. Altesame 22 Angolese soldate het hier gesneuwel, terwyl die Suid-Afrikaners geen verliese gely het nie.³¹

Die geïntegreerde stormloop van die Olifante en Ratels was een te veel vir die vyand. ’n Fapla-soldaat wat hier gevange geneem is, het vertel dat sy makkers net hul gasmaskers gegryp en gehardloop het. Luidens ’n SAW-verslag het die vyand “blindelings gevlug” en is gesien dat “pers[oonlike] uitr[usting] en wapens oral op [die] doelwit rondlê”. ’n Kaart met die uitleg van die vyandelike stellings en mynvelde is hier gekry, wat baie waardevol geblyk het. Tydens dié deel van die geveg het 16 Brigade ’n dringende versoek om lugsteun aan die lugmagbasis by Menongue gerig. Toe twee Angolese MiGs byna ’n uur later later hul opwagting bo die slagveld maak, het hulle egter bomaanvalle op hul eie troepe gedoen en Fapla se verwarring verder aangejaag.³²

Trouens, regdeur die dag het Angolese MiG-vegterbomwerpers verskeie lugaanvalle gedoen, maar hul bomme en vuurpyle het telkens ver van die Suid-Afrikaanse magte geval. Vir die Suid-Afrikaanse troepe was die MiG-aanvalle weliswaar angswekkend, veral omdat die vyand die lugruim oorheers het en die SALM nie graag sy onvervangbare Mirages teen die MiGs wou inspan nie. Nietemin het die Suid-Afrikaners geen verliese as gevolg van vyandelike lugaanvalle gely nie, en die aanvalle het die SAW se bewegings slegs in beperkte mate aan bande gelê.³³

Dié geveg het uit Suid-Afrikaanse oogpunt perfek verloop. Heitman (1990:125) skryf: “Tapes of the squadron command net sound as if they were recorded during a rather dull exercise.” En De Vries (2013:670), wat by Taakmag 20 se hoofkwartier na die radioverkeer geluister het, bevestig: “The commanding voices over the radios were cool, calm and collected […]” Die nadeel was dat twee belangrike ure met dié onbeplande geveg verloor is (Bridgland 1990:194).

6. Die geveg van 9 November (fase 2)

Dit was spoedig duidelik dat dié eerste geveg slegs teen ’n voorpos was en dat die hoofgeveg nog voorgelê het. ’n Fapla-gevangene het onthul dat die hoofmag se stellings sowat 3 km suidwaarts geleë was. Dit is bevestig deur ’n kaart wat op die toneel ontdek is en wat ook ander posisies en mynvelde in die omgewing aangedui het. Volgens ’n tydgenootlike verslag van Leon Marais is die hoofstellings – in die SAW-beplanning bekend as Addernes – beset deur twee infanteriebataljons met sowat 750 man, 10 T-54/55-tenks, vier 14,5 mm swaar masjiengewere, ses BM-21 meervoudige vuurpyllanseerders, se D-30-kanonne (122 mm) en ses 120 mm-mortiere.³⁴ Dit word deur Kalan se dagboek (in Shubin e.a. 2014:103) bevestig, waarin staan dat die teiken deur twee bataljons, die brigade se 1ste en 3de bataljons, verdedig is.³⁵ Later het Marais by wyse van terugblik tot die gevolgtrekking gekom dat daar meer as 22 vyandelike tenks by die teiken was.³⁶

Hy is goed ingelig gehou deur maj. Cassie van der Merwe, ’n voorste (en klaarblyklik onverskrokke) artilleriewaarnemer, wat slegs sowat 500 m van 16 Brigade se hoofkwartier in ’n boom gesit en sy eie magte deurlopend op die hoogte gehou het van wat daar gebeur.³⁷

Hierna is Veggroep Charlie se opmars na 16 Brigade se hoofkwartier in ’n suidwestelike rigting voortgesit met die pantserkar-eskadron en ’n deel van die 32 Bataljon-kompanie in die voorhoede. Ná 500 m het die infanteriste te voet verder begin beweeg. Die vordering was weens die digte plantegroei stadig en moeisaam, en die sigbaarheid was tot 30–40 m beperk. Om 10h12 of 10h19 (die bronne verskil) het die voorhoede vuur getrek toe die vyand met alles tot sy beskikking – kleingewere, masjiengewere, mortiere, tenks – losbrand. Hier het die Suid-Afrikaners hul eerste verliese gely: ’n lid van 32 Bataljon en twee van 4 SAI se A-Kompanie is gedood en nog een van 32 Bataljon en een van B-Kompanie is gewond.³⁸

Namate die veggroep gevorder het, het die terrein ietwat makliker geword, want by 16 Brigade se hoofkwartier het die digte bosse plek gemaak vir oper terrein met bome. Die teiken was sterk verdedig deur infanterie met swaar wapens en byna al die brigade se oorblywende tenks, wat ’n moeilike taak aan Marais se manne gestel het. ’n Heftige tenkgeveg het hier uitgebreek. B-Kompanie is deur akkurate vuur vasgepen en kon nie beweeg nie. ’n Oomblik lank het Veggroep Charlie byna sy momentum verloor. As dit gebeur het, sou die Suid-Afrikaners groot probleme ondervind het, maar op die beslissende oomblik het Marais ’n geliefkoosde SAW-taktiek om uit ’n moeilike situasie te kom beveel: ’n vuurgordelaksie. Dit kom eenvoudig daarop neer dat almal wat kan, met alle moontlike wapens so vinnig moontlik saam in die rigting van die grootste gevaar skiet.³⁹

Dit was hier waar ’n merkwaardige voorval plaasgevind het. ’n Ratel-20 van B-Kompanie wat pas sy infanterieseksie laat uitstap het, is opeens met ’n Fapla-tenk, skaars 60 m ver, gekonfronteer. Die kanonnier, sktr. A.M. Thom, het kop gehou en ’n stroom pantserbreekammunisie met sy 20 mm-kanon op die tenk afgevuur, wat binne sekondes aan die brand geslaan het. Dié ongelyke stryd kon egter nie goed afloop nie – nog ’n vyandelike tenk het die Ratel se toring heeltemal van sy romp afgeskiet. ’n Olifant het egter blitsvinnig wraak geneem en die T-54/55 vernietig. Thom en die bestuurder van die Ratel is gedood. (Marais het Thom vir die Honoris Causa aanbeveel, maar dit is nie goedgekeur nie; kyk Heitman 1990:127.)⁴⁰

Die Suid-Afrikaners was egter nog nie uit die probleme nie; B-Kompanie was steeds op die regterflank onder akkurate vyandelike vuur vasgepen. André Retief het gevolglik sy reserwetroep van drie tenks daarheen gestuur om die infanteriste uit te help. In die heftige skietery wat hierop gevolg het, is een Olifant se rusperband afgeskiet, wat die tenk immobiel gelaat het. Die werktuigkundiges (of tiffies, soos hulle algemeen bekendgestaan het) het egter vinnig geïmproviseer deur die rusperband te verkort en oor een katrol minder te laat loop. Die tenk kon gevolglik by wyse van spreke al hinkende voortbeweeg (Heitman 1990:127; Bridgland 1990:196).⁴¹

Die geveg het met onverminderde hewigheid voortgewoed. Die terrein het dit moeilik vir die Suid-Afrikaners gemaak om gekoördineerd te maneuvreer, en Marais het groot probleme ondervind om beheer oor sy veggroep te behou. Teen 11h47 het die Olifante nog twee tenks uitgeskiet en een in perfekte toestand gebuit. (Terloops, alle dokumente in die tenk was in Spaans, wat die vermoede laat dat dit deur Kubaanse raadgewers beman was.) Langsamerhand het die Suid-Afrikaners se aggressie die geveg in hul guns laat swaai. Kort voor 12-uur middag verskyn egter twee MiG-23s in die lug, op soek na teikens om te bombardeer. Die Suid-Afrikaanse lugafweerwapens – primitiewe, met die hand gerigte 20 mm-kanonne – het vergeefs op die vliegtuie gevuur, maar moontlik het dié weerstand die vlieëniers nietemin sodanig ontsenu dat hul vuurpyle 3–4 km suid van die veggroep geval het. Nog twee het die B-echelon eweneens sonder sukses aangeval. Die aanwesigheid van MiGs het die veggroep nietemin gedwing om sy standaarddril uit te voer deur tot stilstand te kom en homself te kamoefleer. Dit het die Fapla-troepe die kans gegee om hul stellings te ontruim en te vlug. Teen 14h30 het die Suid-Afrikaners oor die doelwit geswerm en gekonsolideer.⁴² Die geveg was verby.

7. Die nadraai van die 9 November-geveg

As ’n mens bloot na die syfers kyk, was die geveg van 9 November ’n groot oorwinning vir die SAW. Die Suid-Afrikaners het sewe gesneuweldes en nege gewondes betreur. Daarby is een Ratel vernietig, een Ratel erg beskadig en een Olifant lig beskadig, maar op die slagveld herstel. Daarteenoor het Fapla 75 man verloor en ’n onbekende aantal is gewond. Die volgende uitrusting het in die slag gebly: agt tenks vernietig en een gebuit; twee BM-21 (waarvan 1 gebuit); 1 BTR, een 76 mm-kanon vernietig en een gebuit; een Ural-voertuig en drie 23 mm-lugafweerkanonne vernietig; een dieselbunker vernietig en een gebuit; 12 logistieke voertuie vernietig en 18 gebuit.⁴³

Die oorspronklike idee was dat Veggroep Charlie ná die geveg tot reg teenoor die oorsprong van die Huberivier sou beweeg – “uitbuit” in SAW-jargon – om te keer dat 16 Brigade wegkom. Die opdrag was immers om Fapla oos van die Cuito te vernietig (dit wil sê, om dit onmoontlik te maak dat die brigades verder as samehangende gevegseenhede aangewend kon word). Maar Marais het halt geroep om sy voorrade aan te vul. Die praktiese gevolg was dat 16 Brigade op die oog af ontsnap het.⁴⁴ Aan die Angolese kant was dit nie bekend presies wat gebeur het nie. In sy dagboek skryf Kalan (Shubin e.a. 2014:103) kripties: “Die brigade het begin retireer. Die brigadebevelvoerder het die drostery gestop en die brigade aan omsingeling onttrek.”⁴⁵

Dié besluit het heftige woordewisselings en polemieke tot gevolg gehad. Dalk die hardste oordeel is gevel deur kol. Jan Breytenbach (2002:255) in sy boek oor 32 Bataljon (wat, terloops, verder wemel van die feitefoute). Volgens hom was Deon Ferreira woedend (“livid”). Hy vervolg: “He should have sacked the commander of 4-South African Infantry and replaced him with any one of an array of competent commanders who were eagerly awaiting an opportunity to cross swords with the enemy. In combat situations one cannot be lenient.”

Dit is inderdaad waar dat Ferreira bitter kwaad vir Marais was. Volgens Bridgland (1990:198), wat dit waarskynlik by Ferreira self verneem het, was dié “particularly incensed”. En De Vries (2013:670) was self baie teleurgesteld:

For some strange reason Commandant Leon Marais halted the attack and withdrew his combat force to safer ground. A moment for further decisive killing had passed by as a number of 16 Brigade soldiers and their hardware were afforded the opportunity to escape.

Hy voeg by: “16 Brigade was beaten but not butchered. They were able to flee and fight again another day. This was not completely according to the original plan” (2013:671).

’n Aantal belangrike nuanserings sal nodig wees. Ten eerste was daar duidelik persoonlikheidsbotsings tussen Ferreira en Marais; die twee het nie goed oor die weg gekom nie. Marais vertel dat toe hy in Oktober met 4 SAI te Rundu arriveer, Ferrreira twee dinge by hom wou weet: waarom hy (Marais) nie vroeër by die mag aangesluit het om hom te vergewis van die situasie nie (dít ondanks die feit dat Ferreira hom nie genooi het nie), en waarom Marais by geleentheid opgemerk het dat hý (Marais) die geveg sou kom wen.⁴⁶ Dit dui op ’n krapperigheid tussen die twee reg van die begin af.

Deon Ferreira is oorlede en dus het ons nie sy weergawe van die feite nie. Daar is wel twee bronne wat ’n aanduiding van sy gevoel teenoor Marais gee. Die een is ’n geskrewe neerslag van ’n radiogesprek wat die twee op 15 November gevoer het. Ferreira het Marais gevra of hy nog wil voortgaan met die oorlog, aangesien hy die indruk wek dat dit nie so is nie. ’n Verontwaardigde Marais het teruggekap dat hy met sy taak wou voortgaan, en heftig geprotesteer omdat Ferreira só ’n vraag oor ’n oop radioverbinding stel, waar sy troepe dit ook kan hoor.⁴⁷ Die volgende dag het Ferreira in ’n amptelike situasierapport laat inskryf: “Bev[elvoerder] TM [Taakmag] 10 ondervind ernstige probleme spesifiek met bev 4 SAI en beskou 4 SAI as uit die geveg uit. Indien môre nie deurslaggewend is nie, sal sit[uasie] heroorweeg moet word.”⁴⁸ Geen verdere korrespondensie hieroor is opgespoor nie.

Marais self wys daarop dat sy troepe teen 14h00 die middag van 9 November reeds 17 uur se taktiese beweging agter die rug gehad het. Sy manne was uitgeput en moes eenvoudig rus. Bowendien was sy eenheid se ammunisie- en brandstofvoorraad laag en sou dit onverantwoordelik gewees het om ’n risiko daarmee te loop. Dalk die belangrikste oorweging was die aanwesigheid van Fapla se 2 Taktiese Groep, wat uit die suide aan die nader was. Marais kon in dié stadium nie weet waar dié eenheid was of hoe ver dit nog van sy troepe was nie (Scholtz 2013:303).⁴⁹ Waarskynlik het die verlies van sewe van sy soldate – swaar verliese in ’n Suid-Afrikaanse konteks – ook swaar op sy gemoed geweeg.

Daar was ewenwel nóg ’n faktor, volkome buite Marais se beheer, maar wat dalk nog die belangrikste is. Dit is dat Taakmag 10 eenvoudig nie genoeg magte tot sy beskikking gehad het nie. Die formasie het twee veggroepe, Alpha (minus ’n kompanie) en Charlie gehad. Wat Alpha (61 Meg) betref: dié eenheid was voos geslaan ná die veeleisende reeks gevegte langs die Lomba. Kat Liebenberg het verordineer dat dié nie weer sonder tenks van sy eie teen vyandelike tenks aangewend mog word nie. Dus was Alpha, sover dit die geveg van 9 November betref, net geskik om die vyand te aandag af te trek, nie om sy vuurkrag by Charlie s’n te voeg nie. Dit het Taakmag 10 al klaar wesenlik verswak.

In ’n onderhoud enkele weke ná die gevegte het De Vries sy vinger op die probleem gelê:

As mens gaan kyk na die toepassing van die beginsels van oorlogvoering, behoort daar ’n ander mag te gewees het om die offensief voort te kan gesit het sodat hulle [Veggroep Charlie] kon gaan herorganiseer. Wat ek eintlik wil sê, is dat die teiken te diep [oftewel groot] was.⁵⁰

De Vries sê met ander woorde dat ’n derde gemeganiseerde veggroep eintlik nodig was. In ’n e-pos het hy voorts laat weet: “Die topstruktuur het eenvoudig te veel van die troepe verwag.”⁵¹

Daarby was Charlie se troepe onervare. Hulle het hul opleiding hoofsaaklik by hul tuisbasis te Middelburg op die Oos-Transvaalse Hoëveld en by die Leërgevegskool Lohatlha in die Noord-Kaap ontvang. Daar was die omstandighede dramaties anders as in die suid-Angolese bosse, by wyse van spreke dus dikwels eerder ’n goeie imitasie van die hel as enigiets anders. 61 Meg se soldate het die geleentheid gehad om reeds maande in die uiterste noorde van Suidwes-Afrika en suidoos-Angola deur te bring; 4 SAI se lede, daarenteen, is so te sê reguit in die geveg ingegooi sonder ’n behoorlike kans om te akklimatiseer.

Ten slotte was Marais se vrees vir die oprukkende taktiese groep met sy 15 tenks nie oordrewe nie. Volgens die SAW-kroniekskrywer van Operasie Moduler, kmdt. Richard von Moltke, was die eenheid teen 13h00 reeds 8 km van die slagveld af en het hy hom gereed begin maak om Veggroep Charlie in ’n flankbeweging te tref. Gelukkig vir Marais het die Suid-Afrikaanse artillerie met ’n donderende geweld op die Angolese losgetrek en hulle gedwing om hul opmars te staak en skuiling in ’n digte bos te soek.⁵²

Bridgland (1990:198) se slotsom was: “Subsequent political as well as military history might have been very different if 16, 59 and 21 Brigades, as well as 47 Brigade, had all been destroyed before the end of 1987.” Maar is dit volledig en korrek? In die res van die artikel sal ’n antwoord gesoek word.

8. Die probleem vervolgens

Toe die son die aand van 9 November 1987 oor die met bloed deurdrenkte slagveld naby die oorsprong van die Chambingarivier in suidoos-Angola sak, het die skemer ’n groot Suid-Afrikaanse oorwinning begroet. Op dié dag is Fapla se 16 Brigade se aandag eers deur die SAW se Veggroep Alpha (die grootste deel van 61 Meg) na die suidooste afgetrek. Daarna het Veggroep Charlie (bestaande uit 4 SAI, versterk deur ’n Olifant-tenkeskadron en ’n gemotoriseerde infanteriekompanie van 32 Bataljon) die brigade aangeval en ’n ernstige slag toegedien.

Maar Veggroep Charlie se taak was volgens die Suid-Afrikaanse bevelvoerders nie voltooi nie. Die opdrag was om 16 Brigade te vernietig – met ander woorde, die formasie moes nie meer in staat wees om as ’n koherente en gekoördineerde mag op te tree nie. Deur ’n sameloop van omstandighede was die Suid-Afrikaners se indruk egter dat die grootste deel van 16 Brigade daarin geslaag het om te ontsnap. Die bevel wat van pres. P.W. Botha en die leiding van die SAW uitgegaan het, was dat die drie oorgeblewe Fapla-brigades oos van die Cuitorivier vernietig moes word. Die aanval op 16 Brigade was die eerste fase hiervan. Die bevelvoerder van Taakmag 10, onder wie se bevel die twee veggroepe geressorteer het, kol. Deon Ferreira en sy tweede in bevel, kol. Roland de Vries, het gevolglik besluit dat ’n tweede aanval op 16 Brigade nodig was (De Vries 2013:673).

9. Die gevegsontwerp vir 11 November

In die afwesigheid van toeganklike Angolese bronne is dit moeilik om 16 Brigade se sterkte in dié stadium te bepaal. Volgens die gepubliseerde dagboek van lt. Kalan (Shubin e.a. 2014:103–4) het die brigade op 10 November 547 man (sonder sy derde bataljon) bevat. ’n Raaiskoot dat die volledige brigade 800–900 man sterk was, is dus waarskynlik nie ver van die kol nie.⁵³

Die Suid-Afrikaners se taak is enigsins vergemaklik deurdat die twee suidelike Fapla-brigades (21 en 59) nie beduidend van posisie verander het nie. 16 Brigade het wel sowat 20 km noordwaarts geretireer (Shubin e.a. 2014:65). Persoonlike waarneming deur die Suid-Afrikaanse artilleriewaarnemer maj. Cassie van der Merwe en radio-onderskeppings het aan die lig gebring dat laasgenoemde brigade nou twee posisies beset het, wat in die Suid-Afrikaanse beplanning bekend gestaan het as doelwit A en doelwit B. Doelwit A is verdedig deur ’n mag met ses tenks (ofskoon ’n situasierapport vlak voor die geveg 13–15 tenks daar identifiseer) en B met ’n heelwat sterker mag: minstens 22 tenks.⁵⁴

In die afwesigheid van bronne oor hoe Fapla die saak gesien het, weet ons niks van die Angolese krygsplan – indien enige – nie. Van Suid-Afrikaanse kant weet ons dit egter in taamlike besonderhede.

Oorspronklik was die idee om Fapla sommer die volgende dag al, 10 November, weer aan te val. Net toe die veggroepe uitbeweeg, is hul optrede egter deur Angolese verkenningsvliegtuie raakgesien. Dringende radioboodskappe het tussen 16 Brigade en Fapla se operasionele hoofkwartier in Cuito Cuanavale heen en weer geflits om versterkings aan te vra. Derhalwe het Taakmag 10 besluit om die aanval tot 11 November uit te stel. (De Vries 2013:674)⁵⁵

Die SAW se gevegsontwerp vir 11 November was baie dieselfde as dié vir 9 November, maar met ’n interessante wysiging. Net soos twee dae tevore sou Veggroep Bravo die aandag van die twee Fapla-brigades tussen die Mianei- en die Vimpulorivier deur ’n steekaanval aftrek met die doel om hulle te verhinder om 16 Brigade – die hoofteiken – te hulp te snel (De Vries 2013:674).⁵⁶ Dit wil lyk of die dag se herontplooiing van Fapla se magte ten minste gedeeltelik ’n gevolg hiervan was. 59 Brigade het naamlik effens noordwaarts in die rigting van die Chambinga begin beweeg, vermoedelik om 16 Brigade te help as dit nodig sou wees. ’n Pantserelement is na 2 Taktiese Groep ontplooi as flankmag in die digte bosgebied oos van die Huberivier se oorsprong om die brigade se terugtog daarlangs te dek. ’n Vlietende oomblik lank het Ferreira en De Vries gedink om eers dié pantsermag uit te skakel, maar dit het weens misleidende inligting van Unita deur die mat geval. Marais wou hom – begryplikerwys – eers van die korrekte inligting vergewis.⁵⁷

Dié Fapla-opstelling is eers ná die tyd aan SAW-kant gerekonstrueer. Op die dag self was die vyandelike opstelling “somewhat vague”, in die woorde van De Vries (2013:672).

Wat die aanval op 16 Brigade betref, was misleiding en sowel fisiese as psigiese ontwrigting weer eens die grondslag. Soos kmdt. Lambert Smith dit gestel het: “Ons het ’n kans gewaag en gesê as die misleiding een keer kon gewerk het, hoekom probeer ons nie presies dieselfde ding ’n tweede keer nie?”⁵⁸

Ferreira en De Vries het geredeneer dat Fapla, gegewe die ondervinding van 9 November, dié keer die hoofaanval uit die noordooste sou verwag. Dus het hulle besluit om Veggroep Alpha te gebruik om weer ’n steekaanval uit daardie rigting te doen, en Fapla dan onverwags uit die suide met Veggroep Charlie aan te val. Dit sou voorafgegaan word deur ’n artilleriebombardement op teikens A en B, opgevolg deur ’n aanval deur die SALM. Inderdaad, verkenning- en ander inligtingsbronne het daarop gedui dat 16 Brigade die swaartepunt van sy verdediging na die noordweste opgestel het. Nadat die aanval begin het, sou Alpha terugtrek en as reserwemag vir Charlie optree. Teiken A sou eerste aan die beurt kom, waarna die aanvalsmag hom vinnig sou reoriënteer en die aanvalsas noord sou swaai, verder na teiken B (kyk kaart) (De Vries 2013:674).⁵⁹

10. Die geveg van 11 November (fase 1)

In die nag van 10 November, op die 11de, het Veggroepe Alpha en Charlie hul posisies deur ’n skêrbeweging geruil, met Alpha wat nou suid van die teiken was en Charlie noord. Die aanval moes om 09h00 begin.⁶⁰

So gesê, so gedaan. Om 06h00 was Alpha gereed. Soos twee dae tevore, het die Ratel-90’s van ’n afstand met hul kanonne en die Ratel-81’s met hul mortiere op die vyand losgebrand, terwyl die artillerie met hul G-5’s en Valkiri-meervoudige vuurplynlanseerders verder weg ook hul stem dik gemaak het. Waar hy dit by 61 Meg se posisies aanskou het, het 2de lt. Len Robberts, van 61 Meg se pantserkar-eskadron, in sy dagboek aangeteken: “Die aarde dreun behoorlik. Rook kom op op die doelwit. 61 trek terug – groen monsters kom uit die boslyn” (Scholtz 2017:214). ’n Halfuur later het hulle aanskou hoe ses Mirage F1’s oor hul koppe swiep en hul dodelike vrag op die Angolese soldate laat val. 61 Meg se manne, nou suidoos, het met opset taamlik lawaai gemaak om die vyand onder die indruk te bring dat dít die rigting van die hoofaanval was.⁶¹

Die artilleriebombardement was dodelik. Unita het gerapporteer dat die kartetse verwoestend op die teikens gebars het. Drie of vier (die bronne verskil) tenks en ’n BRT-60-pantsermotor is met voltreffers deur die artilleriste aan skerwe geskiet. Angolese MiGs het met hul eie lugaanvalle probeer terugslaan, doeltreffender as gewoonlik. Die bomme het sowat 50 m van Charlie se lugafweertroep geval en ’n kanonnier is deur skrapnel in die rug getref.⁶²

Hiervandaan sou dinge aansienlik moeiliker word. Weens die ruie terrein waardeur Veggroep Charlie moes worstel, was dié mag anderhalfuur laat, waardeur die element van verrassing verlore gegaan het. (Die sig was soms so min as 20 m – Bridgland 1990:200.) Die idee was om die vyand op Teiken A in die flank aan te val, maar in die woorde van kmdt. Smith het Charlie

die vyand genoeg kans gegee om te sien hier kom nou een helse groot mag uit die suide op hom af. Al wat die ouens toe gedoen het, hulle het uit daardie digte bos uit onttrek, hier in die digte bosse tussen die Hube- en die Chambinga-oorsprong in, en toe afbeweeg en hierso by die Hube-oorsprong in ’n kleiner bossie kom sit. Hulle het op ’n flank kom sit, sê, sou Veggroep C te lank in daardie bos vertoef, sou hulle hom uit die suidweste op ’n flank geslaan het.⁶³

Die gevolg was dat toe Charlie eenmaal teiken A teen 10h45 bereik, hy geen vyandelike troepe meer daar aangetref het nie. Die stellings was verlate. In sy nabetragtingsverslag sê Marais in summiere woorde wat die volle omvang van die probleem versluier: “Die digte terrein het weer eens ’n beheerprobleem tot gevolg gehad en daar moes eers herorganiseer word voordat na [teiken] Bravo beweeg kon word.”⁶⁴ Smith sê Charlie het “gedisoriënteer geraak” en in die bos “rondgedwaal” voordat Taakmag 10 se hoofkwartier die eenheid beveel het om noord te beweeg in die rigting van teiken B.⁶⁵ In dié digte bos was navigasie ’n haas onmoontlike taak. Die hele veggroep het slegs ’n enkele voertuig met ’n primitiewe GPS gehad waarmee enigsins akkuraat genavigeer kon word.⁶⁶

11. Die geveg van 11 November (fase 2)

In hierdie stadium was die infanterie al ure lank te voet deur die digte bosse aan die beur en het begin moeg word. (Terloops, volgens Marais het lt.genl. Liebenberg, hoof van die leër, persoonlik aan hom die bevel gegee dat die infanterie die aanval op doelwitte A en B te voet moes uitvoer.⁶⁷ Dis duidelik dat die generaal nie veel van die omstandighede op voetsoolvlak begryp het nie.) Die drukkende, vogtige hitte het ook nie gehelp nie. Toe het die bevelvoerder van A-Kompanie versoek dat sy troepe ’n ruskans kry, wat Marais toegestaan het. Wat Marais nie geweet het nie – nie kón weet nie – was dat die vyandelike hoofmag binne trefafstand vir hulle gesit en loer het. Net toe die troepe dankbaar op die grond gaan sit en/of lê, brand die vyand van taamlik naby los met alles wat hy het. Dit is in sulke tye dat die opleiding van troepe sy waarde wys. Ná ’n oomblik of twee van begryplike paniek het maj. André Retief, die tenkeskadron se bevelvoerder, die inisiatief geneem en ’n vuurgordelaksie beveel. Op kort termyn het dit die vyand se vuur enigsins onderdruk, wat die tenks kans gegee het om vorentoe te beweeg.⁶⁸

In dié stadium het Marais verdere ontstellende nuus ontvang. ’n Radioberig is onderskep wat daarop gedui het dat Fapla met drie groepe en met meer as 22 tenks op sy mag gesit en wag het. Dis duidelik dat 16 Brigade intussen versterk is. Marais het gevolglik sy eie pantserkar-eskadron na sy regterflank verskuif om te keer dat die vyand agter hom inglip en hom van agter aanval. Sy tenkafweerpeloton se Ratel-90’s is met dieselfde doel op sy linkerflank geplaas (Bridgland 1990:206).⁶⁹

Iets soortgelyks as in die geveg van twee dae tevore het hier gebeur. ’n Ratel-20 van A-Kompanie het opeens vasgekyk in ’n vyandelike T-54/55. Net soos by die vorige geleentheid het die kanonnier, in hierdie geval sktr. M.J. Mitton, kop gehou, ’n vuurstroom pantserbreekammunisie van naby op die tenk afgevuur en net so lank aangehou totdat rook daaruit begin borrel het. Maar ook dié dapperheid kon nie goed afloop nie: ’n tweede T-54/55 het verskyn en die Ratel flenters geskiet. Mitton is ernstig gewond en het later gesterf. Sy kanonnier is gewond.⁷⁰

Hierna het ’n ietwat chaotiese maneuvreringsgeveg losgebars, met die Suid-Afrikaners wat stelselmatig vorentoe beweeg en bunkers en loopgrawe ingeneem het. ’n Olifant het in ’n mynveld inbeweeg en ’n myn afgetrap, wat een van sy rusperbande losgeblaas het. Onder hewige vuur het ’n paar tiffies die tenk aan twee herwinningsvoertuie en nog ’n tenk gekoppel, en die magtelose Olifant uitgesleep om herstel te word. (Hiervoor het lt. Tobias de Villiers Vos die Honoris Crux ontvang.) Die ander Olifante het intussen die vuur van die vyand onderdruk en altesame sewe T-54/55’s uitgeskiet. ’n Ratel het ook ’n myn afgetrap en is bowendien deur ’n Fapla-tenk uitgeskiet (Bridgland 1990:207).⁷¹ In ’n SAW-situasierapport is kripties gemeld in woorde wat nie naastenby die verskrikking van die voorval kon weergee nie: “1 x Ratel roepsein 12C word uitgeskiet deur ’n vyandelike tenk. Troepe was uitgestap en kanonnier slegs gewond. Die drywer is nog in die brandende voertuig.”⁷² Twee plofadders, ’n eksperimentele stelsel om ’n pad deur ’n mynveld te skep, is vergeefs gebruik om die mynveld te probeer bres (Bridgland 1990:207).

In dié stadium het die Suid-Afrikaners radiogesprekke van Fapla onderskep wat gedui het op die beweging van tenks links van Veggroep Charlie. Oomblikke later is dit bevestig toe die tenkafweerpeloton (Ratel-90’s) dringend die aanwesigheid van T-54/55’s daar rapporteer. Die linkerkantste Olifant-troep van drie tenks het onmiddellik hul vuur by dié van die Ratels gevoeg en minstens twee vyandelike tenks vernietig.⁷³

“Toe verloor ons heeltemal momentum in die geveg,” het kmdt. Lambert Smith hom ’n paar weke later herinner, “en toe begin die hergroepering.”⁷⁴ In dié stadium – die tyd het intussen tot sowat 15h15 aangestap – het die veggroep se ammunisie in elk geval begin min word. Die Olifante het wel nog genoeg gehad. Gevolglik het brig. Fido Smit, opperbevelvoerder van die Suid-Afrikaanse magte in suidoos-Angola, beveel dat 4 SAI terugtrek, maar dat Veggroep Alpha vorentoe beweeg en by 4 SAI oorneem. Die verwoeste Ratel is in die mynveld laat staan. Mirages het die Angolese troepe aangeval om hul terugtrekking en ontsnapping te verhinder.⁷⁵

Dit was egter vergeefs. Veggroep Alpha was slegs ’n taktiese sprong weg van die slagveld, maar in die paar minute wat die formasie nodig gehad het om by die tenks aan te sluit en van Charlie oor te neem, het die Fapla-troepe weer bewys dat hulle soos blits kon beweeg wanneer hul lewens daarvan afgehang het. In die sowat 10 minute waarin Alpha nader beweeg het om aan te sluit, het die Angolese MiGs verskeie bomme op die Suid-Afrikaanse magte laat val. Dit was almal onakkuraat, maar het Alpha se momentum heeltemal gebreek. Bowendien was die son al laag teen die horison, en die Suid-Afrikaners wou begryplikerwys nie in die donker in dié moeilike terrein veg nie. Kontak is gevolglik verbreek, en die oorblyfsels van 16 Brigade het geretireer.⁷⁶ In die dae hierna het dié troepe eers suidweswaarts na hul ou posisies van 9 November teruggetrek en agtergelate uitrusting daar vernietig, waarna hulle oor die Chambinga na veiligheid ontsnap het.⁷⁷

Die Suid-Afrikaanse artillerie het wel bloedig wraak geneem deur ’n infanteriebataljon van Fapla wat stelling noord van die brug oor die Chambinga in oop terrein ingeneem het, onder die bomme te steek. Die meervoudige vuurpyllanseerders het ’n volle salvo op die eenheid gevuur, en volgens ’n SAW-waarnemer op die toneel is feitlik die hele groep gedood en ’n aantal logistieke voertuie beskadig.⁷⁸

12. Die gevolge

As ’n mens bloot na die getalle kyk, was die geveg van 11 November weer ’n groot Suid-Afrikaanse oorwinning. Aan SAW-kant het vyf man gesneuwel en is 19 gewond. Twee Ratels het in die slag gebly en een tenk is lig beskadig, maar herwin en herstel. By Fapla is 394 soldate – veel meer as op 9 November – gedood en ’n onbekende aantal gewond. Bowendien is 14 T-54/55-tenks buite aksie gestel, asook ’n ligte PT-76-tenk, 4 BTR-60’s, ’n BMP-1, ’n BRDM-2 en 12 logistieke voertuie (Heitman 1990:138).

Statistieke sê egter nie alles nie. Die gevestigde mening is dat 16 Brigade, net soos op 9 November, opnuut weggekom het. Maar was dit werklik die geval?

Die opdrag aan Taakmag 10 was om die brigades oos van die Cuito te vernietig. Dis belangrik om te weet hoe vernietig in militêre sin verstaan word. Dit beteken nie noodwendig uitwis nie. Dit beteken dat die vyandelike mag sodanig beskadig moet wees dat dit nie meer tot koherente en gekoördineerde optrede in staat is nie.

Teen dié agtergrond is dit interessant om te lees hoe lt. Kalan die formasie se toestand op 10 November, die dag ná die eerste geveg, beskryf (Shubin e.a. 2014:103–4): “Die brigade het geen brandstof, olie of smeerolie nie, en geen ammunisie nie. Daar is geen watertenks nie. Die wapeninventaris: 1 BM-21-vuurpyllanseerder, 7 vragmotors, 1 M-82, 4 RPG-7-vuurpylrigter, 1 AG-17-granaatwerper.” Kalan se inligting oor die oorgeblewe uitrusting is waarskynlik onakkuraat, gesien al die tenks en ander voertuie waarmee Charlie twee dae later te doen gekry het. Nietemin is sy laaste radioboodskap aan sy hoofkwartier veelseggend: “Die moreel van die brigadepersoneel maak dit onmoontlik om offensiewe operasies uit te voer. Sodra die brigade versterk is deur militêre personeel, wapens en ammunisie sal dit in staat wees om defensiewe operasies uit te voer.”⁷⁹

Hiervolgens was die brigade eintlik al na 9 November se geveg vir alle praktiese doeleindes uitgeskakel. Die tweede geveg, op 11 November, was eenvoudig ’n bevestiging daarvan. Trouens, ’n mens soek vergeefs na die naam van 16 Brigade in Fapla se gevegsorde hierna. Dit lyk of die brigade stilweg onttrek of moontlik selfs ontbind is, wat beteken dat die doel waarmee die geveg aangegaan is, nl. om 16 Brigade as gekoördineerde en koherente gevegsformasie uit te skakel, wel bereik is. (En dit beteken dat ook my vroeëre gevolgtrekking, in Scholtz 2013:308, dat 16 Brigade weggekom het, foutief is.)

Dit geld nie slegs vir 16 Brigade nie. Op dieselfde dag, 11 November, het lt.kol. Igor Zjdarkin (kyk Shubin en Tokarev 2011:56–7) ’n skerpsinnige, akkurate boodskap aan die operasionele hoofkwartier in Cuito Cuanavale gestuur:

Die vyand slaan elke brigade afsonderlik en niks word gedoen om ’n kollektiewe slag te slaan nie. [Kyk weer na Roland de Vries se beplanning! – LS] Dus sal al die brigades een vir een uitgeskakel word. Daar is min militêre personeel in die gevegseenhede. Bevelvoerders van alle range is bang. Hulle is bang om teenaksies teen die vyand te begin.

In sy dagboek het hy daaraan toegevoeg:

Iets wat jy jou nie kan inbeeld nie, gebeur nou. Die Angolese troepe is byna totaal gedemoraliseer; die brigades is gemiddeld op 45% sterkte. [...] Die Angolese vrees die Suid-Afrikaners soos vuur en as hulle hoor dat hul “Buffalo” [32 Bataljon se embleem – LS] deel van ’n aanval is, gooi hulle al hul uitrusting weg en vlug paniekbevange.⁸⁰

In die dae hierna het die SAW-veggroepe hul uiterste bes gedoen om die terugtrekkende Fapla-magte suid van die Chambinga vas te keer en te vernietig voordat hulle veiligheid noord van die rivier kon bereik, maar vergeefs. Dinge wou maar net nie verloop soos beplan nie. Teen 16 November was die Angolese eenhede almal in veiligheid, al is hulle in die proses lelik gegaffel. Al is die opdrag rakende 16 Brigade dus wel deeglik uitgevoer, was dit betreffende 21 en 59 Brigade nie die geval nie.

13. Ontleding

Wanneer die Slag van die Chambinga in al sy fases en fasette ontleed word, is dit belangrik om subjektiewe oortuigings en gevoelens (soos of die engele aan die kant van die SAW of Fapla was) te vermy en dit aan die hand van objektiewe, streng professionele en algemeen-erkende beginsels van oorlogvoering te doen.

Oor die beginsels van oorlogvoering het heelparty militêre denkers al talle geskrifte voortgebring. In die antieke tyd het die Chinese strateeg Sun Tzu (kyk San Tzu 1988) hom byvoorbeeld daaroor uitgelaat, en in die 19de eeu het die Pruisiese militêre denker Carl von Clausewitz (1942, 1998) verskillende studies daaroor die lig laat sien. In die 20ste eeu het genl.maj. J.F.C. Fuller, een van die vaders van moderne gemeganiseerde oorlogvoering, ses beginsels na aanleiding van sy studie van Napoleon geïdentifiseer, naamlik “objective, mass, offensive, security, surprise and movement” (Trythall 1977:31). Dit het die grondslag van die Britte se latere denke gevorm.

Elke moderne weermag hanteer sy eie stel oorlogsbeginsels op grond waarvan offisiere opgelei word. In die VSA geld nege beginsels, te wete “objective, offensive, mass, economy of force, maneuver, unity of command, security, surprise and simplicity” (US Army 1994:31).

Die SAW se denke oor die saak, aldus brig.genl. George Kruys, is deur sowel die Britte as die Amerikaners beïnvloed. Oor die toepassing van die beginsels skryf hy:

In the application or use of the principles of war, it must be understood that they are not meant to be interpreted as rigid and dogmatic commandments. They should be used creatively taking real conditions into account. The principles must be seen as considerations to be kept in mind by commanders when they plan and carry out operations. They can be used as a check list of topics whilst war gaming and operation and must be applied to the specific time and conditions of the situation. They should help the commander to choose the best options according to conditions. (Kruys 2001:39–40)

Die beginsels wat tydens die Grensoorlog deur die SAW erken is, is die volgende:

• Die kies en handhawing van die oogmerk
• Handhawing van moreel
• Offensiewe optrede
• Verrassing
• Konsentrasie van poging
• Sekerheid
• Ekonomiese aanwending
• Eenheid van bevel
• Buigsaamheid
• Maneuvrering
• Samewerking tussen verskillende wapens
• Goeie logistieke steun
• Handhawing van reserwes
• Goeie inligting. (Kruys 2001:43–4; De Vries 2018:62)

Sonder om in die slaggat te trap wat Kruys identifiseer, nl. om dié beginsels soos ’n soort chemiese formule of wet van die Mede en Perse te beskou, kan ons dit as ’n hulpmiddel gebruik om te kyk in welke mate die SAW en Fapla in die gevegte van 9 en 11 November 1987 daaraan voldoen het. Die punte word toegeken op grond van my – hopelik – ingeligte oordeel. Dis moontlik dat ander navorsers enigsins anders daarna kan kyk.

Op die 9-punt skaal in die tabelle dui 1 die swakste toepassing aan en 9 die beste.

Tabel 1. Ontleding: konvensionele beginsels van oorlogvoering (SAW)

Tabel 2. Ontleding: konvensionele beginsels van oorlogvoering (Fapla)

Uit die tabelle blyk duidelik dat die Suid-Afrikaners veel beter as die Angolese gevaar het. Hier moet wel in aanmerking geneem word dat die SAW in die gevegte van 9 en 11 November die aanvaller was en Fapla die verdediger. Met ander woorde, dit was die SAW wat die inisiatief geneem het en in beginsel veel beter in staat was om bogenoemde beginsels na te kom. Die SAW het in breë trekke geweet waar 16 Brigade was en wat gedoen moes word om die formasie uit te skakel. Tot op die oggend van 9 November was Fapla klaarblyklik heeltemal onbewus van die Suid-Afrikaners se teenwoordigheid so ver noord, laat staan waar en wanneer laasgenoemdes sou aanval.

Nog ’n faktor wat in gedagte gehou moet word, is dat verdediging, waar alle ander faktore gelyk is, die sterkste is. Maar ofskoon ’n verdedigende mag kan keer dat ’n vyand wen, kan dit bitter moeilik die deurslag vir ’n werklike eie oorwinning gee. Aanval, daarenteen, is meestal nodig om ’n beslissing af te dwing. Soos Von Clausewitz (1998:371) dit stel, behoort jy jou slegs so lank van die verdediging te bedien as wat jou eie swakte jou daartoe dwing. So gou jy sterk genoeg is, moet jy, om ’n beslissing af te dwing, tot die aanval oorgaan.

In die eerste fase van Operasie Moduler, of Saludando à Octubre, soos dit by die Angolese bekendgestaan het, was Fapla op die aanval. Maar ondanks ’n stewige oormag aan Fapla-kant het die SAW Fapla se pogings om Mavinga en die landingstrook daar in te neem beslissend afgeslaan. Daarna het die SAW self tot die offensief oorgegaan om ’n beslissing af te dwing. Hierin het die gevegte van 9 en 11 November ’n belangrike rol gespeel. En omdat die Suid-Afrikaners, met veral De Vries op die voorpunt, hul gevegsplanne bewustelik volgens die beginsels van oorlogvoering gevorm het, was hulle veel beter in staat om dit uit te voer as Fapla.

Dit is waar dat die Slag van die Chambinga nie die operasionele beslissing meegebring het waarop die SAW gehoop het nie. Fapla het, sy dit ernstig beskadig, tot noord van die Chambinga teruggetrek na terrein wat die verdediging sterk bevoordeel het. Hier het die SAW weens druk van die generaals in Pretoria van sy eie beginsels begin afwyk en altesame ses onverstandige frontaanvalle op goedvoorbereide verdedigende stellings gedoen. Die laaste drie het op duidelike nederlae vir die SAW uitgeloop. En toe het die Kubane met ’n onverwagte opmars in suidwes-Angola na die grens van SWA begin, waardeur die Suid-Afrikaners onkant betrap is. Die uiteindelike gevolg was dat ’n feitlik sekere operasionele oorwinning vir ’n gelykop uitslag verruil is. Maar dit is weer ’n ander verhaal.

Bibliografie

Gepubliseerde bronne

Breytenbach, J. 2002. Buffalo soldiers. The story of South Africa’s 32 Battalion 1975–1993. Alberton: Galago.

Bridgland, F. 1990. The war for Africa. Twelve months that changed a continent. Gibraltar: Ashanti.

De Vries, R. 1987. Mobiele oorlogvoering. ’n Perspektief vir Suider-Afrika. Menlopark: F.J.N. Harman.

—. 2013: The eye of the firestorm. Strength lies in mobility. Tygervallei: Naledi.

—. 2018: Mobile warfare for Africa. On the successful conduct of wars in Africa and beyond – lessons learned from the South African Border War. Solihull: Helion.

Heitman, H.-R. 1990. War in Angola: The final South African phase. Gibraltar: Ashanti.

Hough, M. en L. du Plessis (reds.). 2001. Selected military issues with specific reference to the Republic of South Africa. Pretoria: Institute of Strategic Studies.

Kruys, G.P.H. 2001. The principles of war: Their status in the year 2001. In Hough en Du Plessis (reds.) 2001.

Liddell Hart, B.H. 1967: Strategy. The indirect approach. Londen: Faber & Faber.

Scholtz, L. 2013. Die SAW in die Grensoorlog 1966–1989. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2017a. Ratels aan die Lomba: Die storie van Charlie-Eskadron. Johannesburg: Jonathan Ball.

—. 2017b. The battle of the Lomba, 3 October 1987: a tactical and operational analysis. Journal for Contemporary History, 42(2):48–73.

Shubin, G. en A. Tokarev (reds.). 2011. Bush War. The road to Cuito Cuanavale. Soviet soldiers’ accounts of the Angolan War. Aucklandpark: Jacana.

Shubin, G., I. Zhdarkin, V. Barabulya en A. Kuznetsova-Timonova (reds.). 2014: Cuito Cuanavale: Frontline accounts by Soviet soldiers. Aucklandpark: Jacana.

Sun Tzu. 1988: The art of war. Uit Mandaryns vertaal deur T. Cleary. Boston: Shambhala.

Trythall, A.J. 1977. “Boney” Fuller: The intellectual general 1878–1966. Londen: Cassell.

US Army. 1994. Field manual 100–1. Baltimore: U.S. Army Publications Center.

Von Clausewitz, C. 1942: The principles of war. Uit Duits vertaal deur H.W. Gatzke. Harrisburg: Military Service Club.

—. 1998: Vom Kriege. Berlyn: Ullstein

Argivale bronne

SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling

Eindnotas

¹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1988, parr. 39–40.

² SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Warwick Dorning: A concise history of Operation Moduler (phase one): May–October 1987, bl. 72; J.F. Huyserversameling 40, Appendix A, bl. 21.

³ Onderhoud met brig.genl. André Retief, 10.8.2018.

⁴ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 271 en 275.

⁵ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 275.

⁶ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8.11.1987; J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 164.

⁷ Eie berekening wat breedvoerig bespreek word in ’n nog ongepubliseerde manuskrip, Die SAW en Cuito Cuanavale: Hoe Suid-Afrika se beplanning ontwikkel het.

⁸ Kyk SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 16, verskeie lêers.

⁹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 253–6.

¹⁰ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 257–60.

¹¹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 269.

¹² SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 274–7.

¹³ Die volgende drie paragrawe berus op die volgende bronne: SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 7.11.1987; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport 8–9.11.1987; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 278.

¹⁴ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 81.

¹⁵ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par 82.

¹⁶ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 27/122, onderhoud met kol. Roland de Vries, 16.2.1988, bl. 8.

¹⁷ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport 8–9.11.1987.

¹⁸ Dagboekinskrywing vir 9.11.1987.

¹⁹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport 8–9.11.1987; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, parr. 83 en 106; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 283.

²⁰ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 280.

²¹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.11.1987.

²² E-pos van Leon Marais, 1.8.2018; onderhoud met André Retief, 13.8.2018.

²³ Marais, L.: Kronologiese verloop van gevegte oos van Cuitorivier oor die periode 8 Nov tot 16 Nov 1987, 19.11.1987 (in my besit).

²⁴ Marais, L.: Op Moduler, 1.8.2011, ble. 8 en 15 (in my besit).

²⁵ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 285–96.

²⁶ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 287; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.11.1987.

²⁷ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 288.

²⁸ Marais, L.: Kronologiese verloop van gevegte ..., bl. 3.

²⁹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.11.1987.

³⁰ Dagboekinskrywing van 9.11.1987.

³¹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 290; Marais: Kronologiese verloop van gevegte ...”, bl. 4.

³² SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.11.1987.

³³ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.11.1987; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 297.

³⁴ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.11.1987; Marais, L.: Kronologiese verloop van gevegte ..., 19.11.1987, bl. 4.

³⁵ Dagboekinskrywing van 9.11.1987.

³⁶ E-pos van Leon Marais, 1.8.2018.

³⁷ E-pos van Leon Marais, 1.8.2018.

³⁸ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.1987; SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 295; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 86; Marais, L. Kronologiese verloop van gevegte ..., 19.11.1987, bl. 5.

³⁹ SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2)”, par. 295; Marais, L.: “Kronologiese verloop van gevegte ..., 19.11.1987, bl. 5.

⁴⁰ SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 295; Marais, L.: Kronologiese verloop van gevegte ..., 19.11.1987, bl. 5.

⁴¹ Marais, L.: Kronologiese verloop van gevegte ..., 19.11.1987, bl. 5.

⁴² SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 8–9.11.1987; SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, par. 86, 8–9.11.1987; SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 296; Marais, L.: Kronologiese verloop van gevegte ..., 19.11.1987, bl. 5.

⁴³ SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, par. 86, 8–9.11.1987; SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 302.

⁴⁴ SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 297B.

⁴⁵ Dagboekinskrywing van 9.11.1987.

⁴⁶ Marais, L.: Op Moduler, 1.8.2011, bl. 14.

⁴⁷ SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 24/98, radiogesprek tussen kol. Deon Ferreira en kmdt. Leon Marais, 15.11.1987.

⁴⁸ SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 16.11.1987.

⁴⁹ E-pos van Leon Marais, 5.8.2018.

⁵⁰ SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 27/122, onderhoud met Roland de Vries, 16.2.1988, bl. 7.

⁵¹ E-pos van Roland de Vries, 11.8.2018.

⁵² SANW Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 298.

⁵³ Dagboekinskrywing van 10.11.1987.

⁵⁴ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 318 en 328; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, par. 92; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 9–10.11.1987.

⁵⁵ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 311; Marais, L.: Op Moduler Nabetragting, 19.11.1987, bl. 7.

⁵⁶ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 321.

⁵⁷ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 309 en 316; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 7–8.12.1987, par. 91.

⁵⁸ J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 7–8.12.1987, par. 94.

⁵⁹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 320–1; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 10–11.1987; Op Moduler Nabetragting, 19.11.1987, bl. 7.

⁶⁰ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 321; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 94.

⁶¹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 96.

⁶² SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 323; Marais, L.: Op Moduler Nabetragting, 19.11.1987, bl. 8.

⁶³ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 97.

⁶⁴ Marais, L.: Op Moduler Nabetragting, 19.11.1987, bl. 8.

⁶⁵ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 25/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 98.

⁶⁶ Onderhoud met brig.genl. André Retief, 1.8.2018.

⁶⁷ E-pos van Leon Marais, 1.8.2018.

⁶⁸ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 330–1; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 10–11.11.1987.

⁶⁹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 332.

⁷⁰ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 333.

⁷¹ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 334; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 100.

⁷² SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapport, 11.11.1987.

⁷³ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 335.

⁷⁴ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/106, onderhoud met kmdt. Lambert Smith, 8–9.12.1987, par. 100.

⁷⁵ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 335–6; SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 26/110, situasierapporte, 10–11.11.1987 en 11.11.1987.

⁷⁶ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), parr. 336–42.

⁷⁷ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 345.

⁷⁸ SANW-Dokumentasiesentrum. J.F. Huyserversameling 40, Von Moltke, R.: Konsep Operasie Moduler (fase 2), par. 338.

⁷⁹ Dagboekinskrywing van 10.11.1987.

⁸⁰ Dagboekinskrywing van 11.11.1987.

The post Die Slag van die Chambinga, 9 en 11 November 1987: ’n taktiese en operasionele ontleding appeared first on LitNet.

Opsomming

Individue beskik elk oor ’n unieke idiolek wat op ’n multimodale wyse uitgedruk kan word. Die begrip idiolek verwys na sowel die unieke taalgebruik van bepaalde individue as die feit dat teksskrywers na gelang van hulle taalgebruik geïdentifiseer kan word. Hierdie artikel fokus op die idiolek van Joan Hambidge soos sigbaar in haar werke oor die grense van genres en lewer verslag oor ’n empiriese ondersoek wat geloods is om haar idiolek oor multimodaliteite en genres heen te ondersoek. Die empiriese ontleding het bestaan uit ’n inter- en intrakorpusondersoek wat die vorm van beide ’n stilistiese en ’n stilometriese ontleding aangeneem het. Ten einde die idiolek van Hambidge te kon identifiseer, is die Taalkommissiekorpus as die verwysingskorpus gebruik. Die verwysingskorpus is gebruik om te bepaal of die idiosinkratiese kenmerke wat uit die Hambidge-korpus verkry is, wel uniek aan Hambidge se idiolek was. Die toepassing en uitvoering van die verskillende metodes wat in hierdie artikel bespreek word, het dit moontlik gemaak om die aard van Hambidge se idiolek, oor die grense van die genres waarin sy skryf, te bepaal, asook hoe sigbaar hierdie idiolek is oor die grense van die verskillende genres waarin sy skryf. Bevindinge toon dat Hambidge sonder twyfel oor ’n kenmerkende idiolek beskik wat oor die grense van genres waargeneem kan word. Hierdie artikel hou ook ’n metodologie voor wat gebruik kan word wanneer bepaalde skrywers se idiolekte ondersoek en geïdentifiseer word en het spesifiek ten doel gehad om die idiosinkratiese kenmerke van Hambidge se idiolek te bepaal deur die toepassing van die metodologie wat geïdentifiseer is.

Trefwoorde: Joan Hambidge; idiolek; korpus; korpuslinguistiek; multimodaliteit; skrywerskapverifikasie; taalidentiteit; taaluniekheid

Abstract

Multimodal idiolectal language use and authorship verification: a corpus analysis of Joan Hambidge’s idiolect across the borders of genres

Individuals have unique idiolects or distinctive ways in which they use language and these idiolects can also be expressed multimodally in terms of different modes of delivery and through technology. The concept idiolect refers to the unique language usage as well as the fact that the writer of a text can be identified through their unique use of language. This article focuses on the idiolect of the Afrikaans-speaking writer Joan Hambidge. This writer was chosen as she publishes in different genres and modalities. Despite her being a prominent poet in Afrikaans it was decided within this research to focus on her work in terms of prose, academic texts and popular online texts. Furthermore, her idiolect was approached as its uniqueness is evident in her texts across different genres. The aim of this article was to provide an overview regarding her idiolect across different modalities and genres.

The notion of unique use of language that is distinguishable between language users has been discussed at length in the literature and research in this regard has gained popularity in different scientific disciplines over the past few years. This notion of a unique idiolect is an important feature of authorship identification studied within forensic linguistics. But there is even research published in terms of idiolects from literary perspectives and such views need to be considered when working with literary texts. Although strategies from forensic linguistics can be used in various disciplines, authorship identification and authorship verification can specifically give an answer to two important questions: (1) What is the meaning of a text? and (2) Who is the author of a text? Therefore, the author of a text can be identified by his/her use of language. This article focused on Joan Hambidge’s recognisable idiolect across the boundaries of genres and modalities.

The unique and recognisable idiolect of Hambidge was explored in terms of the different genres she writes in. By making use of forensic linguistics principles, methods and applications, it has been shown in other studies that it is possible to determine an individual’s idiolect. Hence, in this explorative study similar methods were employed. Even though forensic principles are specifically focused on identifying an author, the methodology used in the research field can be applied to a corpus linguistic study to determine how clearly an individual’s idiolect features across the boundaries of genres and multimodalities. Such insights might also have further implications regarding the interpretation of texts for literary purposes, for example.

By researching the research subject, explaining her oeuvre, creating a literary background, as well as discussing the literary approaches that Hambidge uses in her respective genres, and what she writes about, the necessary background was created in order to determine a complete image of Hambidge and her influences. By reviewing this background, it was possible to determine which external factors could have an influence on Hambidge's idiolect.

Furthermore, literature on relevant linguistic and sociolinguistic theoretical perspectives was also reviewed. In this regard, a background to forensic linguistics is provided, as well as an overview of the various corpus linguistic methods that can be used in a study such as this one. Following the background an overview of the methodology used in this research is provided, and the empirical analysis is discussed. This discussion covered both stylistic and stylometric analyses that were performed by making use of inter- and intra-corpus comparisons, according to which Hambidge’s idiolect was identified.

In the identification process of Hambidge’s idiolect, a selection from the Afrikaans Language Commission (Taalkommissie) corpus – the largest available corpus for Afrikaans – was used as a reference corpus. This was done to determine whether the idiosyncratic characteristics that were found in the Hambidge corpus truly are unique or whether they can also be found in the Afrikaans Language Commission corpus that includes wider use of Afrikaans by many different individuals. In this regard, the use of specific similar genres in the Afrikaans Language Commission corpus was essential. The application and execution of the methods identified for this research made it possible to determine to what extent, if at all, Hambidge has a unique identifiable idiolect, across the boundaries of genres.

The research determined that the idiolect of Joan Hambidge across the boundaries of genres shows unique identifiable features and that the idiolect is especially clear when an analysis is done with her corpus in its entirety. When Hambidge’s separate genres were compared with each other, it was clear that genre influences idiolect, but also that Hambidge did not follow prescribed genre conventions. Even though the two novels (one of which was published only as an e-book) that were compared did not match as was expected, the other genres did correspond. Various categories were identified, from which distinguishing characteristics could be found in Hambidge’s corpus. Specific unique elements were identified in terms of Hambidge's use of pronouns, prepositions and connectives. Through the stylistic analysis, unique use of eponyms, code-switching, parenthesis, punctuation, compounds and derivatives, changing of common nouns to proper nouns, omissions in spelling and the use of specific spelling variants were evident. It appears that the idiolect of Joan Hambidge is not clearly visible in terms of the comparison in use of pronouns, prepositions and connectives between the specialist and reference corpora. As far as the internal comparison is concerned, differences were identified in terms of prepositions and connectives. There is evidence that in terms of vocabulary selection there are differences between genres and modalities within the specific idiolect. However, in investigating the differences between die corpora in terms of keyness, the differences between genres and multimodalities in Hambidge's corpora were not found to be distinct. Yet the distinctness of the idiolect was verified, and this conclusion is also supported by the stylistic analysis.

It can therefore be said without a doubt that Hambidge has a unique multimodal idiolect functioning across the boundaries of genres. Furthermore, the methodology followed in this article presents a possible set of variables to be used in similar comparisons between texts in terms of the verification of authors. In addition, it is clear that the process should be refined in future studies by comparing different authors and different combinations of genres and multimodalities. Especially in Afrikaans further such studies are needed.

Keywords: authorship verification; corpus; corpus linguistics; Joan Hambidge; idiolect; language identity; multimodality

1. Inleiding

Individue kies wat hulle sê, hoe hulle dit sê, en ook waarom hulle dit sê. Die spreker se “stem” (die spesifieke woorde wat deur die individu gekies word) word dus strategies aangepas om te verseker dat die verlangde resultate met die boodskap (hetsy gesproke of geskrewe) behaal word (Johnstone 2000:405). Die skrywer se identiteit kan beskou word as ’n stel karaktereienskappe van retoriese standpunte en taalstyle wat doelbewus gekies word, en daarom kan ’n individu se identiteit beskou word as ’n doelbewuste keuse om ’n bepaalde gehoor te bereik, of om ’n doelbewuste boodskap uit te dra. Om hierdie spesifieke gehoor te bereik, maak skrywers taalkeuses wat as kenmerkend van die individu se taal beskou word. Hierdie taalkeuses word dan binne die konteks van bepaalde genres en modaliteite geneem.

Bateman e.a. (2017:7) beskryf multimodality as “a way of characterising communicative situations (considered very broadly) which rely upon combinations of different ‘forms’ of communication to be effective”. Hier gaan dit dus ook oor die meng van verskillende modusse (vgl. Bezemer en Kress 2008). Volgens Kress (2003:25) is ’n modus ’n kultureel- en sosiaal-aangepaste hulpbron vir die voorstelling en kommunikasie. In hierdie artikel word “multimodaliteite” verstaan as die meng van beide gedrukte en elektroniese modusse. Hierteenoor word genres met betrekking tot talige inhoud en struktuur onderskei.

Schmitt, Grandage en Adolphs (2004:138) postuleer dat individue oor ’n eie, unieke patroonmatigheid beskik wanneer hulle taal gebruik. Dit wil sê dat individue, na gelang van hul ondervinding en blootstelling aan taal, oor ’n kenmerkende en unieke woordeskat (oftewel patroonmatigheid met betrekking tot die wyse waarop hulle taal gebruik) en voorkeur in woordorde sal beskik. Hoey (2005:181) bevestig Schmitt e.a. (2004:138) se stelling deur aan te voer dat individue se taalgebruik uniek is, aangesien individue leksikale items verskillend in hul geskrewe en gesproke kommunikasie gebruik. Hierdie taalgebruik is dan, soos Kress (1997:9) aandui, met betrekking tot alle tekens en boodskappe altyd multimodaal van aard. Ongeag die genre kan tekste dus ook verskillende visuele aspekte, of “modes of information” (Bateman 2008:1), bevat. Multimodaliteit is ook juis in hierdie studie van belang, aangesien aanlyn tekste as deel van die korpus gebruik is (vgl. afdeling 2.3).

Hierdie kenmerkende taalgebruik van individue word as die persoon se idiolek gedefinieer, en verwys na die individu se unieke en kenmerkende taalgebruik² en die wyse waarop persone hulle taal doelbewus gebruik (vgl. Grant 2010:509; Kraljic, Brennan en Samuel 2007; Kuhl 2003:4; Lancashire 1999:727; Wu, Lee en Liang 2009:127–8). Hierdie taalgebruik is uniek aan gebruikers en kan as ’n linguistiese taalafdruk van individue beskou word (vgl. Eckert 2008:456; Irizarry 1992:104; Johnstone 2000:417; Johnstone 2011:660; Kuhl 2003:4; Louwerse 2004:2; Mollin 2009:368-72; Newman 2010:1; Olsson 2008:29).

Wanneer daar ondersoek ingestel word na die idiolek van ’n bepaalde individu, word hierdie ondersoek (in die forensiese linguistiek) uitgevoer ten einde te bepaal wie die werklike skrywer van ’n bepaalde teks is. Volgens Brocardo, Traore, Saad en Woungang (2013) kan daar tussen drie verskillende perspektiewe met betrekking tot skrywerskapontleding onderskei word, naamlik: skrywerskapidentifikasie (dit bepaal wie die mees waarskynlike skrywer van ’n teks is); skrywerskapverifikasie (dit bepaal of ’n spesifieke dokument of dokumente wel deur ’n bepaalde skrywer geskryf is al dan nie); en ’n skrywerskapkarakterskets (dit ondersoek die kenmerke van ’n bepaalde teks ten einde te bepaal wat die moontlike geslag, kultuur en ouderdom van die skrywer van ’n teks is).

Aangesien die ondersoekte korpus in verskeie genres verdeel is, is dit belangrik om die begrip genre ook duidelik te definieer. Hambidge (1991:148) beskryf genre as die tipologie of klas waartoe ’n literêre werk behoort. Volgens Crystal (2008:210) kan genre in sosiolinguistiek, diskoersontleding en stylleer beskou word as ’n vereenvoudiging van ’n begrip wat algemeen in die letterkunde voorkom. Kress (1997:114), wat genre ook met betrekking tot multimodaliteit benader, merk op dat genres “are the effects of the social organization of the occasions in which we interact whether through language – spoken or written – or with any other media or mode”. Verder stel Kress (2003:83) dit dat genre “deals not with what is talked about, what is represented in the sense of what issues, but with who acts (and) in relation to whom, with the question of purposes” (beklemtoning deur oorspronklike skrywer). Vir die doel van dié studie word genre beskou as die unieke kategorie van tekste oor multimodaliteite heen wat op grond van talige sosiale behoeftes onderskei word (die genres wat in die gekose Hambidge-tekste onderskei kan word, word in afdeling 3.3 hanteer).

In hierdie artikel is die taalprofiel van die geïdentifiseerde “ondersoeksubjek”³ ondersoek ten einde te bepaal of die idiolek van die ondersoeksubjek wel oor die grense van genres waargeneem kan word. Na gelang van Brocardo e.a. (2013) se onderskeid tussen die verskillende benaderings tot skrywerskapontleding is hierdie studie uit die perspektief van skrywerskapverifikasie uitgevoer.

Coulthard (2013:447) voer aan dat die voorkoms van “gedeelde leksikale items” kenmerkend hoër is wanneer tekste (ongeag die skrywer) uit dieselfde genre of tekste met dieselfde onderwerp ondersoek word. Johnson en Wright (2014:41) sluit by Coulthard aan deur te sê dat alhoewel verskillende skrywers oor dieselfde onderwerp skryf (of selfs met dieselfde doel voor oë), mag die wyse waarop hulle skryf, steeds kenmerkend verskil. Volgens Brainerd (1974)⁴ mag ’n metode wat suksesvol blyk te wees vir die identifikasie van ’n skrywer in een genre nie noodwendig in ’n ander genre suksesvol wees nie, aangesien die skryfstyle in die onderskeie genres verskil. Stamatatos (2009:548) ondersteun Brainerd se argument rakende skrywerskapidentifikasie en postuleer dat tekste wat deel van dieselfde genre uitmaak, meer ooreenkomste toon, en dit daarom makliker sal wees om die skrywer van so ’n teks, waar die tematiese inhoud ooreenkomste toon, te identifiseer.

Op grond van bostaande uiteensetting ontstaan die vraag: Hoe herkenbaar is die idiolek van ’n enkele skrywer wanneer die ondersoek na hierdie individu se idiolek oor die grense van genres uitgevoer word? Die fokus van hierdie artikel is om vas te stel of daar ’n herkenbare idiolek geïdentifiseer kan word, soos moontlik teenwoordig in die verskillende genres van Joan Hambidge se oeuvre. Die vrae wat dus gestel word, is: Wat is kenmerkend van die idiolek van Joan Hambidge, en is dit sigbaar oor die grense heen van multimodaliteite en genres waarin sy publiseer? Die doelstelling van die artikel kan opgesom word as ’n korpuslinguistiese ondersoek ten einde Hambidge se skrywerskap oor die grense van genres te verifieer.⁵

2. Teoretiese raamwerk

Alvorens daar oor die empiriese ondersoek verslag gelewer kan word, moet daar ’n teoretiese agtergrond verskaf word. Om die onderskeie doelwitte van hierdie artikel te bereik, word enkele terme bespreek.

Idiolek, skrywerskapverifikasie en korpuslinguistiek is terme wat sentraal tot die studie staan en derhalwe die nodige teoretiese kontekstualisering skep. Verder word taal en interne variasie aanvanklik ook vlugtig voorgehou. Die terme taal, taalvariasie, idiolek, skrywerskapidentifikasie en korpuslinguistiek kontekstualiseer dié navorsing en bied ook die agtergrond waarteen die navorsingsmetodes bepaal is en die uiteindelike empiriese ondersoek uitgevoer is.

2.1 Taal en interne variasie

Alvorens idiolek voorgehou en bespreek kan word, is dit belangrik om eers die terme taal en interne variasie te bespreek.

Volgens Crystal (2008:265) verwys taal na die menslike stelsel van spraak. In die eenvoudigste vorm kan daar na taal verwys word as die konkrete handeling van spraak, skryf of gebare. Van Rooy (2014:5) argumenteer dat taal in die algemeen beskou kan word as “daardie middel wat mense gebruik om met mekaar te kommunikeer en hulle denke uit te druk”. Langacker (1973:54) voer aan dat elke taalhandeling inherent ’n kreatiewe handeling is, en dat die individu se taalgebruik telkens gebaseer word op die taalgebruik van die ontvangers van boodskappe. Taal is meer as net ’n instrument wat betekenis oordra – taal is ook “sosiaal van aard en dit kan ’n spreker in ’n gesprek identifiseer” en in ’n bepaalde verhouding tot aangesprokenes stel (Verhoef 1991:10). Hiermee saam kan genre ook as sosiale konstruk gereken word (vgl. Kress 1997:114). Kress (2003:107) stel dit juis dat hy genre beskou as “that category which realises the social relations of the participants involved in the text as interaction”. Taal vorm deel van die menslike kommunikasiestelsel, en alvorens die kommunikasie as geslaagd beskou kan word, moet sprekers mekaar verstaan. Sprekers moet daarom die gegewe kommunikasiesituasie ontleed en die gepaste taalsisteem gebruik om idees in boodskappe om te skakel wat ontvangers kan ontsyfer en waarop hulle kan reageer.

Alle kommunikasie verg interpretasie, en ten einde geslaagde kommunikasie te verseker, moet die boodskap in ’n kode oorgedra word wat vir beide die sender en die ontvanger verstaanbaar is. Daar kan aangevoer word dat die sosiale konteks waarin sprekers hulself bevind, die taalgebruik sal beïnvloed en bepaal. Uit die bogenoemde blyk dit dat taal nie net as ’n kommunikasiemedium waardeur boodskappe oorgedra word, beskou kan word nie, maar dat taal ook ’n sosiale verskynsel is waardeur ’n gemeenskap gekenmerk kan word. Hierdie voldoening aan die talige sosiale reëls word deur Kress (2003:90) uitgelig, wanneer die individu se skryfwerk uiteindelik ’n sosiale handeling word deurdat daar aan bepaalde sosiale mag voldoen moet word.

Op grond van individue se moontlike keuses rondom taalgebruik is dit duidelik dat daar talle linguistiese variasies, oftewel taalvariasies, sal voorkom. Die variasietaalkunde plaas die fokus op die moontlikheid dat daar meer as een gepaste woord binne ’n bepaalde situasie gekies kan word, soos bepaal deur die sosiale konteks en die variëteit van die betrokke taal wat gebruik word. Variasietaalkunde is dan ook ingestel op die bestudering van enige soort linguistiese variasie of taalverskeidenheid. Wanneer daar na variasietaalkunde verwys word, word daar onderskeid getref tussen kontak- en interne variasie. Volgens Du Plessis (1988:18) verwys kontakvariasie na die variasie in ’n taal na gelang van kontak met ander tale. Vir die doel van dié ondersoek was kontakvariasie egter nie van belang nie, aangesien daar op die ondersoeksubjek se idiolek gefokus is.

Interne variasie word vervolgens meer breedvoerig bespreek.

Interne variasie verwys na gebruiksvariasie (die situasionele gebruik van taal) en gebruikersvariasie (verskillende dialekte en die invloed wat sprekers se geografiese ligging en sosiale herkoms op die dialek het) (Du Plessis 1988:20). Beide hierdie aspekte sal dan ook uniek wees aan ’n individu. In teenstelling met gebruikersvariasie verwys gebruiksvariasie na die gebruik van ’n taal, oftewel die situasionele gebruik van ’n taal (Du Plessis 1988:20). Sprekers kan keuses maak in terme van hulle taalgebruik en hierdie keuses kan as hulle unieke variëteit, oftewel idiolek, beskou word. Carstens (2006:4–7) argumenteer (in aansluiting by die bogenoemde stelling rakende die situasionele gebruik van taal) dat die sosiale konteks van taal die gepaste taalvorm vir daardie bepaalde kontaksituasie sal bepaal en dat hierdie taalvorm nie noodwendig sal ooreenstem met sogenaamde Standaardafrikaans nie, maar dat dit eerder verwys na die gepaste taalvorm wat binne die gegewe sosiale konteks effektiewe kommunikasie sal bewerkstellig.

In aansluiting by Carstens se argument rakende die gepaste taalvorm binne die gegewe sosiale konteks is daar twee belangrike aspekte wat deel uitmaak van gebruiksvariasie, naamlik styl en register. Styl verwys na die keuse wat skrywers uit moontlike formulerings maak, en hierdie moontlike formulerings het betrekking op sinsbou, woorde, teksbou, onderwerp, doel, leserspubliek en genre (Du Toit en Smith-Müller 2015:15). Register, daarenteen, verwys (vgl. Du Plessis 1988:23) na taal in sosiale situasies en kan gedefinieer word as ’n stel linguistiese verskynsels wat sistematies met bepaalde beroepe of ander soorte sosiale groepe verband hou.

Uit die voorgaande oorsig blyk dit duidelik dat sowel die kommunikatiewe aard van taal as die voorkoms van interne (gebruiks-) variasie ’n invloed op die kenmerkende taalgebruik van ’n individu kan hê. Soos ook in afdeling 1 gemeld is, word taalgebruik wat uniek aan gebruikers is, as ’n linguistiese taalafdruk van individue beskou (Eckert 2008:456; Irizarry 1992:104). Olsson (2008:26) voer egter aan dat die begrip individuele variasie teenoor die populêre begrip van linguistiese vingerafdruk gestel moet word wanneer daar ondersoek na die idiolek van ’n individu ingestel word.

2.2 Idiolek

Uit afdelings 1 en 2.1 blyk dit dat individue oor ’n unieke, kenmerkende wyse beskik waarop hulle taal gebruik ten einde te kan kommunikeer. Langacker (1973:51) beskou idiolek as ’n begrip wat algemeen gebruik word om die kenmerkende taalgebruik van ’n bepaalde individu te beskryf.

Die individu se idiolek kan beskou word as die keuse wat ’n spreker op ’n gegewe tydstip uit al die moontlike keuses maak om te kommunikeer (Bloch 1948:7). Alhoewel daar eers in 1948 formeel na die begrip idiolek verwys is, naamlik deur Bloch in sy artikel “A set of postulates for phonemic analysis”, is dié begrip al vir etlike dekades voor dit ondersoek – Coleridge het byvoorbeeld in 1817 na die verskille in individue se taalgebruik verwys. Kotzé (2007) verwys in dié geval na Augustus de Morgan wat in 1851 ondersoek ingestel het na die skrywers van Bybelboeke deur die lengte van woorde wat gebruik is, na te vors. Olsson (2008) verwys spesifiek na die jare lange ondersoek na die moontlikheid van plagiaat by Griekse dramaturge. Ook Shakespeare se werk is ondersoek, en só het Wilmot in 1785 byvoorbeeld aangevoer dat Bacon die eintlike skrywer van die Shakespeare-tekste was (Love 2002:15; Olsson 2008:18). Alhoewel hierdie kwessie telkens ondersoek is, is daar geen definitiewe standpunt hieromtrent nie.

Idiolek, oftewel die totaliteit van al daardie aspekte wat ’n individu se taal kenmerk, is gevolglik nie ’n nuwe begrip nie. Jakobson (1994:104) verduidelik die begrip idiolek as ’n individu se individuele spreekwyse op enige gegewe tydstip. Jakobson (1994:104) beklemtoon voorts die feit dat individue hul taalgebruik sal aanpas om by ’n bepaalde (kommunikasie-) situasie te pas. ’n Spreker kan derhalwe gemene grond, in die vorm van woorde wat by alle sprekers teenwoordig is, soek. Gevolglik kan daar aangevoer word dat daar nie iets soos “private eiendom” (of dan kenmerkende eienskappe) in taal is nie (Jakobson 1994:104).

Bovermelde stelling is egter deur verskeie taalkundiges as verkeerd bewys. Idiolek is juis daardie aspekte van ’n individu se taalgebruik wat herhaaldelik en onbewustelik gebruik word. Ten einde dié stelling te ondersteun gaan daar eerstens verskeie definisies van idiolek voorgehou word, alvorens die terme skrywerskapverifikasie en korpuslinguistiek bespreek word.

Idiolek kan gedefinieer word as ’n voorstelling van ’n versameling van die individu se eie, persoonlike en unieke karaktereienskappe op ’n gegewe tydstip. Hierdie karaktereienskappe verwys na ’n kombinasie van sosiolekte, gender-invloede en jargon (vgl. Panicheva, Cardiff en Rosso 2010:1134), asook taalgewoontes, taalpatrone en taalmaniere (vgl. Kuhl 2003:4). Panicheva e.a.(2010:1136) sê voorts dat woordbetekenis en die gevoel en waarnemings wat deur middel van taal deur die individu oorgedra word, implisiet in spraak manifesteer en dat dit die taalgebruik van die skrywers tot so ’n mate beïnvloed dat ’n idiolek gevorm word. Die begrip idiolek word deur taalkundiges gebruik om na die taalsisteem van ’n individu te verwys, oftewel die individu se eie dialek (Crystal 2008:235). Volgens Crystal is ’n dialek die samevoeging van verskeie idiolekte.

Benewens ’n taalkundige benadering tot idiolekte, kan hierdie terme ook vanuit die letterkunde benader word. In ’n spesiale uitgawe van Literator (35(2))is navorsing van Heilna du Plooy, Nicholas Meihuizen, Hein Viljoen, Betsie van der Westhuizen, Phil van Schalkwyk, Philip van der Merwe en Susan Meyer oor die idiolekte van skrywers uit ’n literêre hoek hanteer (dit wil sê, daar is spesifiek ondersoek ingestel na die stem van die skrywer en die wyse waarop hierdie unieke stem weergegee word). Volgens Du Plooy (2014:2) is daar ’n geweldige verskeidenheid van moontlikhede wanneer dit kom by die literêre bestudering van idiolekte. Hierdie moontlikhede sluit aspekte in (maar is nie daartoe beperk nie) wat as literêr beduidend beskou kan word (o.a. genre, taalgebruik, tematiek, historiese plasing, die invloed van literêre strominge, en ideologiese en filosofiese paradigmas). In al die bogenoemde artikels was die fokus op “die skrywersidentiteite wat te make het met die unieke en eiesoortige, die kenmerkende styl en die stilistiese en tematiese merkers in die oeuvre van ’n bepaalde skrywer” (Du Plooy 2014:1). Uit hierdie artikels blyk dit dat die skrywersidentiteit duidelik sigbaar is, maar die vraag ontstaan hoe ’n enkele skrywer se idiolek figureer wanneer dit oor die grense van genres ondersoek word.

Die bostaande omskrywings omvat verskeie definisies vir die begrip idiolek. Dit is dus duidelik dat daar nie net ’n enkele opinie of definisie van dié begrip bestaan nie. Wat egter sonder twyfel uit hierdie verskillende definisies duidelik word, is dat individue oor unieke taalkenmerke beskik wat bewustelik of onbewustelik in hulle taalgebruik voorkom. Hierdie unieke taalkenmerke kan op verskeie wyses geïdentifiseer word. In dié artikel sal idiolek vervolgens as die taalsisteem beskou word wat uniek is aan ’n bepaalde individu (voorts ook die ondersoeksubjek genoem) en wat as kenmerkend van dié individu se taalgebruik beskou kan word. Hierdie kenmerkende taaleienskappe is die aspekte van individue se taalgebruik wat herhaaldelik en soms selfs onbewustelik gebruik word – eienskappe wat skrywerskapverifikasie bemoontlik.

2.3 Multimodaliteit en genre

Benewens die korpora wat in hierdie navorsing gebruik word, is ook die kontekste waarin die korpora voorkom van belang. Uit die ontleding van die tekste het dit duidelik geword dat dit nodig is om tussen die korpora in terme van multimodaliteit en genre te onderskei. Soos reeds genoem (afdeling 1) gaan dit by multimodaliteit oor die gebruik van verskillende modusse – in hierdie navorsing word sowel gedrukte as elektroniese tekste of modusse ingespan. Bateman (2008:1) noem dat multimodale dokumente verskillende visueelgebaseerde modusse gelyktydig inspan om bepaalde geïntegreerde kommunikatiewe doelwitte te bereik. Op so ’n wyse dien e-boeke en webwerwe dieselfde doel, veral met die integrasie van verskillende media (hetsy teks en grafika) of selfs hiperskakels.

Genre verwys, volgens Crystal (2008:210) na enige formeel onderskeibare variëteit van ’n taal wat ’n vlak van herkenning behaal het, hetsy in geskrewe of gesproke vorm, en waarin daar ’n identifiseerbare taalstyl aanwesig is. Crystal (2008:482) gaan voort en stel dit dat genre ook na die tekstipe kan verwys, en dat hierdie tekstipes verskil na gelang van kommunikatiewe funksie, en die tekstipes kan geïdentifiseer word op grond van kohesie, koherensie en informatiwiteit. Genres kan verwys na poësie, romans, nuusberigte, advertensies en dies meer.

2.4 Forensiese linguistiek: skrywerskapverifikasie

Hierdie studie is uitgevoer met die fokus op skrywerskapidentifikasie, ten einde die skrywersidentiteit wat in die taal van die skrywer opgesluit is, te identifiseer. Hoe dit ook al sy, die idiolek van ’n individu kan as ’n sentrale argument in skrywer- en sprekeridentifisering, wat as deel van forensiese linguistiek beskou word, gesien word.

Volgens Coulthard (2005:10) kan skrywerskapidentifisering of -verifikasie, wat deel van forensiese linguistiek vorm, antwoorde op een van twee vrae gee: (1) wat die betekenis van bepaalde tekste is, en (2) wie die skrywer van bepaalde tekste is. Die doel van hierdie artikel is om die idiolek van ’n bepaalde skrywer oor die grense van genres te identifiseer, en daarom sal hierdie studie, volgens Coulthard se beskrywing, die vraag “Wie is die skrywer van die teks?” beantwoord.

Nirkhi, Dharaskar en Thakare (2015:641) definieer skrywerskapverifikasie as die aanvaarding van die aanname dat alhoewel daar veranderinge in ’n skrywer se skryfstyl mag voorkom (na gelang van tydsverskille, die genre en die bedoelde teikengehoor), daar ’n enigmatiese skryfstyl teenwoordig is. Volgens Li (2015:13) verwys skrywerskapverifikasie na ’n ondersoek wat uitgevoer word ten einde te bepaal of die bevraagtekende dokumente wel deur ’n spesifieke skrywer geskryf is. Li (2015:13) stel dit voorts dat hierdie tipe navorsing ’n eenvoudige “ja”- of “nee”- antwoord sal gee. Skrywerskapverifikasie verskil van skrywerskapidentifikasie, aangesien skrywerskapidentifikasie na die identifisering van ’n enkele skrywer uit talle moontlike skrywers verwys (m.a.w. wie het die dokument geskryf?). Wanneer skrywerskapverifikasie uitgevoer word, word die vraag gevra: “Is hierdie dokument deur die spesifieke (bekende) skrywer geskryf?”

Koppel en Winter (2014:178) voer aan dat dié vraag deur skrywerskapverifikasie beantwoord kan word. Alhoewel alle vrae wat betrekking het op skrywerskapidentifikasie ook as skrywerskapverifikasie beantwoord kan word, is die teendeel nie waar nie. Hierdie stelling bevestig gevolglik die veronderstelling dat metodes wat gebruik word ten einde skrywerskapidentifikasie uit te voer, ook gebruik sal word in die proses van skrywerskapverifikasie. Alhoewel skrywerskapidentifikasie as die wetenskaplike studie van taal vir toepassing op forensiese ondersoeke (McMenamin 2002:67) beskou word, en hoewel skrywerskapverifikasie alle vrae wat deur skrywerskapidentifikasie beantwoord sou word, kan beantwoord, kan hierdie tipe ondersoeke ook lig werp op kwessies soos taalverandering, taalvariasie en die ooreenkomste wat binne ’n enkele skrywer se taalgebruik oor die grense van genres heen waargeneem kan word.

Die verskillende definisies van skrywerskapverifikasie wat voorgehou is, dui aan dat hierdie perspektief, wat uit die forensiese linguistiek ontstaan het, verwys na die enigmatiese skryfstyl van ’n individu. Dit is ook duidelik dat die vraag: “Is hierdie dokumente deur dieselfde skrywer geskryf?” deur skrywerskapverifikasie beantwoord kan word. Vir die doel van dié artikel word skrywerskapverifikasie beskou as die proses waardeur daar deur ’n graad van waarskynlikheid vasgestel kan word of bepaalde dokumente, ongeag die genre waarin dit geskryf is, deur ’n bepaalde individu geskryf is.

Volgens Coulthard (1994:27, 30) word korpuslinguistiek beskou as een van die belangrikste hulpmiddels vir forensiese linguistiek en dus ook skrywerskapverifikasie. Daar sou aangevoer kon word dat ’n forensies-linguistiese ontleding nie kan plaasvind sonder ’n deeglike oorsig en begrip van korpuslinguistiek nie. Die begrip korpuslinguistiek word vervolgens voorgehou, en daarmee word die beskrywing van die teoretiese raamwerk dan afgesluit.

2.5 Korpuslinguistiek

Fischer-Starcke (2010:62) postuleer dat korpuslinguistiek insig oor taal bied met betrekking tot ’n spesifieke teks (korpus) wat ondersoek word en dat die taalvariasie en patroonmatigheid wat in die betrokke korpus sigbaar word, die gevolg is van ’n deeglike ontleding van die gekose tekste asook ’n vergelyking met ander tekste. Hierdie beskrywing van korpuslinguistiek verwys na die belang van die korpus wat ondersoek word en hoe ’n spesifieke korpus ’n invloed op waarnemings kan hê.

Volgens Baker (2010:5) en McEnery en Wilson (2001:1) is die eenvoudigste definisie van korpuslinguistiek dat dit die studie van taal is gebaseer op die taalgebruik van individue of ’n groep soos wat dit in die werklikheid gebruik word. Korpuslinguistiek omvat ook studies waar tekste in terme van woordeskat en grammatika ontleed word en hoe hierdie faktore met die samehang en die struktuur van die betrokke tekste verband hou (Nesselhauf 2005). Crystal (2008:117) verwys na ’n korpus as ’n versameling linguistiese data, hetsy tekste of transkripsies van gesproke tekste (opnames), wat dan beskou word as ’n beginpunt van ’n linguistiese beskrywing, of as ’n wyse waarop ’n hipotese rakende taal bevestig kan word.

Korpora, en dan korpuslinguistiek (Crystal 2008:117), skep ’n basis vir veral rekenaargebaseerde linguistiek. Deur só ’n ondersoek word die konteks van taalgebruik ook uitgelig. Wanneer die invloed van sosiale faktore op die taalgebruik van bepaalde persone ondersoek word, is korpusontleding van groot nut, aangesien só ’n ontleding woorde wat gereeld gebruik word, asook die konteks waarin dit gebruik word, uitlig. Volgens Nesselhauf (2005) verwys korpuslinguistiek na ’n metode waardeur linguistiese ontledings uitgevoer word. Korpuslinguistiek kan dus omskryf word as die ontleding van taal op grond van gerekenariseerde korpora. So ’n studie word gewoonlik met behulp van gespesialiseerde rekenaarsagteware uitgevoer en fokus op, onder andere, die frekwensie waarmee die verskynsel wat ondersoek word, voorkom (Nesselhauf 2005).

Daar heers egter talle debatte oor die aard van korpuslinguistiek. Korpuslinguistiek word as ’n teorie (korpusgedrewe benadering) óf ’n metode (korpusgebaseerde benadering) beskou. McEnery en Wilson (2001:2) en Nesselhauf (2005) beskou korpuslinguistiek as ’n metode, aangesien ’n korpusgebaseerde benadering antwoorde op taalnavrae rakende sintaksis, semantiek en sosiolinguistiek kan verskaf, en hierdie metode gebruik word om linguistiese ontledings uit te voer. Daarteenoor verwys Tognini-Bonelli (2001:51) na korpuslinguistiek as ’n teorie, aangesien die gebruik van hierdie teorie bydraes kan lewer tot ander navorsingsgebiede, soos opvoedkunde (taalverwerwing), grammatika, dialekstudies, leksikografie, Bybel- en literêre studies, forensiese linguistiek en skrywerskapidentifikasie,

Navorsing rakende die aard van korpuslinguistiek dui daarop dat daar grondige redes is vir die argument dat korpuslinguistiek as ’n metode, ’n benadering, of ’n teorie beskou kan word. Om dit egter as ’n benadering te erken, omsluit beide die metodologiese en teoretiese aard daarvan. Wanneer ’n korpuslinguistiese benadering gevolg word, word daar van ’n korpus gebruik gemaak. Hierdie korpus word ontleed ten einde vrae oor die aard van taal (soos dit daagliks gebruik word) te beantwoord. Aangesien ’n korpuslinguistiese benadering in talle navorsingsgebiede toegepas kan word, is dit natuurlik ook moontlik om korpuslinguistiek in forensiese linguistiek te gebruik wanneer die skrywer van ’n bepaalde teks geïdentifiseer moet word.

’n Korpuslinguistiese benadering sluit ook ’n ondersoek in waar verskillende versamelings tekste met mekaar vergelyk word. ’n Versameling van tekste in hierdie konteks staan as korpora bekend. Baker (2010:12) en Nesselhauf (2005) verwys na die onderskeid wat tussen die tipes korpora getref kan word, en verwys dan spesifiek na ’n verwysingskorpus (’n prototipiese korpus, wat as ’n voorstelling van die norm van die bepaalde taal beskou word en wat van verskeie bronne afkomstig is, aangesien dit die norm van ’n taal moet voorstel) en ’n gespesialiseerde korpus (doelbewus geselekteerde groep tekste wat ondersoek word om ’n bepaalde vraag te beantwoord).⁶

3. Metodologie

Die voorgaande afdelings bied ’n oorsig wat die nodige literatuuragtergrond skets waarteen die ondersoek na die verifikasie van die skrywer van die gekose multimodale dokumente uitgevoer kan word. Dit blyk veral uit afdeling 2.5 dat dieselfde metodes wat in skrywerskapidentifikasie toegepas word, ook vir skrywerskapverifikasie gebruik kan word. Die navorsingsmetodologie word vervolgens in die afdeling bespreek.

Ten einde die vraag: “Hoe herkenbaar is die idiolek van ’n enkele skrywer wanneer die ondersoek na hierdie individu se idiolek oor die grense van genres uitgevoer word?” te beantwoord, sal die navorsingsontwerp, die ondersoeksubjek, korpussamestelling en die metode van ondersoek vervolgens bespreek word.

3.1 Navorsingsontwerp

Dié studie was ’n verkennende ondersoek ten einde te bepaal of die idiolek van ’n enkele skrywer wel sigbaar is oor die grense van genres heen. Weens die aard van dié ondersoek is ’n gemengde navorsingsmetode as geskik geag. Die gemengde metode is ’n metode waar beide ’n kwalitatiewe (teksverwante data – stilistiese ontleding) en ’n kwantitatiewe (numeriese data – stilometriese ontleding) metodologie gebruik word (Angouri 2010:29). Deur tradisionele kwalitatiewe en kwantitatiewe navorsingsmetodologieë te kombineer, kan vrae met behulp van bykomende data-ontledings beantwoord word (vgl. Ivankova, Creswell en Clark 2011:270). McMenamin (2002:54) beskryf stilistiese ondersoek as ’n ondersoek na patrone wat eie aan die skrywer se taalstyl is. Barry en Luna (2012:2) stel dit voorts dat stilometrie uit twee prosesse bestaan: (a) die ondersoek na moontlike kenmerke wat ondersoek kan word, en (b) die statistiese verwerking van die voorkoms van hierdie kenmerke.

3.2 Ondersoeksubjek

Die begrip ondersoeksubjek verwys na die individu wat aan die insluitingsvereistes⁷ van hierdie studie voldoen het. Vir die doel van dié studie is daar gevolglik ondersoek ingestel na verskeie moontlike skrywers, onder wie Hans du Plessis, André P. Brink, Ingrid Winterbach, Etienne Leroux, Jeanne Goosen, Eben Venter, Marlene van Niekerk en Joan Hambidge. Hierdie skrywers is oorweeg omdat hulle nie net oor ’n breedvoerige oeuvre oor genres heen beskik nie, maar ook baie kenmerkend skryf. Hierdie skrywers se oeuvres is ondersoek en daar is bevind dat ’n idiolektiese ondersoek wel moontlik kan wees.

Aangesien dié ondersoek die idiolek van ’n enkele skrywer oor die grense van genres en multimodaliteite heen verifieer, moes daar op ’n enkele skrywer onder die moontlike skrywers besluit word. Joan Hambidge is as ondersoeksubjek gekies, aangesien sy nie net in verskeie genres skryf nie, maar ook so ’n omstrede skrywer is. Hambidge is daarvoor bekend dat sy baie vinnig ’n omvattende oeuvre opgebou het (Fourie 2009:60). Volgens Marais (2005:149) het Hambidge “as digter, romanskrywer, letterkundige, akademikus en polemikus bekendheid verwerf, en het sy die wêreld van die akademie en skeppende skryfwerk bevrugtend op mekaar laat inwerk”. Dit is veral hierdie eienskappe wat Hambidge ’n geskikte en tersaaklike ondersoeksubjek maak.

3.3 Korpussamestelling en dataverwerking

In afdelings 2.4 en 2.5 is forensiese linguistiek en korpuslinguistiek bespreek, terwyl die gemengde-metode-navorsingsontwerp in afdeling 3.1 bespreek is. Alhoewel sommige navorsers korpuslinguistiek as ’n metode of selfs ’n teorie beskou, is korpuslinguistiek in hierdie ondersoek as ’n benadering beskou waardeur die navorsingsvrae beter beantwoord kon word.

Wanneer daar ’n forensies-linguistiese ondersoek uitgevoer word ten einde skrywerskap te bewys, word daar in die meeste gevalle van ’n tipe korpus gebruik gemaak. Coulthard (1994:27, 30) stel dit in dié verband dat korpuslinguistiek as een van die belangrikste hulpmiddels van forensiese linguistiek beskou kan word, en dat enige forensies-linguistiese ondersoek waardeur skrywerskap bewys word, die ontleding van ’n korpus moet insluit. Hierdie stelling word sonder twyfel as geldig bewys wanneer forensies-linguistiese studies – soos deur Solan en Tiersma (2004), Grant (2007), Jones en Bennell (2007), Barlow (2010), Ishihara (2014), Johnson en Wright (2014), Larner (2014a) en Larner (2014b) uitgevoer – bestudeer word.

Ook in Suid-Afrika word korpuslinguistiek, soos die internasionale norm blyk te wees, gebruik as aanvullende benadering waardeur forensies-linguistiese ondersoeke uitgevoer word, soos dit duidelik blyk uit navorsing soos gedoen deur Herbig en Joubert (2006), Klopper (2009), Michell (2013), Thiart (2014), Venter (2013) en Carney (2018). Die gebruik van korpuslinguistiek as ’n benadering om ’n forensies-linguistiese ondersoek uit te voer, kan vervolgens nie net as ’n aanvaarbare gebruik in dié navorsingsarea beskou word nie, maar ook as ’n vinnig-ontwikkelende fokusgebied wat deur die ontwikkeling van rekenaarprogrammatuur bevorder word.

Daar kan tussen twee verskillende soorte korpora onderskei word (Baker 2010:12; Nesselhauf 2005). Die eerste soort korpus word die verwysingskorpus genoem en is ’n prototipiese korpus wat as ’n voorstelling van die norm van ’n bepaalde taal beskou kan word. Die tweede soort korpus is ’n gespesialiseerde korpus – ’n doelbewus gekose groep tekste wat ondersoek word om ’n bepaalde vraag te beantwoord. Vir die doel van hierdie ondersoek is die Taalkommissiekorpus (TK-korpus)⁸ as verwysingskorpus gebruik en word as die algemene gestratifiseerde korpus, oftewel die verwysingskorpus beskou, terwyl die gespesialiseerde korpus uit ’n samestelling van multimodale tekste deur Joan Hambidge bestaan.

Aangesien daar ondersoek ingestel is na die idiolek van Hambidge oor die grense van genres en multimodaliteite heen, moes die gespesialiseerde korpus bestaan uit tekste uit verskillende genres en multimodaliteite waarin Hambidge skryf. Elektroniese weergawes van haar PhD (“Gender-konstruksie in die Afrikaanse letterkunde: ’n Ondersoek in kultuurstudies, literêre teorie en kreatiewe skryfwerk”), asook twee romans (Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het en Palindroom) is gebruik. Dit is belangrik om met betrekking tot die multimodale te noem dat Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het een van die eerste literêre e-boeke is wat in Afrikaans verskyn het. Om te verseker dat die korpus as omvattend beskou kan word, is ook elektroniese aanlyn resensies en reisjoernaalinskrywings versamel, en dus is multimodaliteite relevant tot hierdie studie. Die resensies en die reisjoernaal is vanaf die blogwebwerf Woorde wat weeg (Hambidge 2013a) geneem waar Hambidge ’n blog het en waar resensies wat sy skryf, geplaas word.⁹ Dus was die gespesialiseerde korpus beslis multimodaal van aard.

Ten einde te verseker dat soortgelyke genres ondersoek word, was dit noodsaaklik om eerstens die ooreenstemmende TK-dokumente te identifiseer. Dié keuse is gemaak om te verseker dat die statistiese bevindinge gebaseer is op data wat so verteenwoordigend moontlik is.

Hambidge se korpus (JH-korpus) is saamgestel uit:

• J1 – Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het (prosa – roman)
• J2 – Palindroom (prosa – roman)
• J3 – “Gender-konstruksies in die Afrikaanse letterkunde: ’n Ondersoek in kultuurstudies, literêre teorie en kreatiewe skryfwerk” (PhD-proefskrif)
• J4 – resensies (aanlyn resensies)
• J5 – reisjoernaal (aanlyn reisjoernaal).

Die geselekteerde TK-korpus bestaan uit:

• TK1 – Fiksie (prosa – roman)
• TK2 – Fiksie (prosa – roman)
• TK3 – Niefiksie (akademiese proefskrifte en verhandelings: geesteswetenskappe)
• TK4 – Niefiksie (nie-akademiese koerante landwyd: Rapport, Beeld, Die Burger)
• TK5 – Niefiksie (nie-akademiese tydskrifte: algemeen).

In tabel 1 word die totale aantal lopende woorde en sinne in elk van die onderskeie genres wat by die korpora ingesluit is, aangedui.

Tabel 1. Lopende woorde en sinne in elke korpus

Soos in die tabel hier bo gesien kan word, bestaan elk van die onderskeie genres wat by die gespesialiseerde en verwysingskorpora ingesluit is, uit ’n verskillende aantal lopende woorde. Aangesien die TK-korpus ’n bestaande korpus is, was dit nie nodig om enige dataverwerking uit te voer nie, maar in die geval van die JH-korpus, wat spesiaal vir die doel van hierdie ondersoek saamgestel is, moes dataverwerking eers plaasvind alvorens enige ontledings (onder meer die samestelling van tabel 1) plaasgevind het.

Die eerste stap was om te verseker dat daar nie aanhalings van ander skrywers in Hambidge se tekste (veral in haar PhD-proefskrif) was nie. Nadat aanhalings verwyder is, is die dokumente as ongeformateerde teksdokumente (*.txt) gestoor. Uit hierdie formaat kon die afsonderlike lêers in WordSmith Toolsingevoer word en is woordelyste vir elke afsonderlike gedeelte van beide die gespesialiseerde en die verwysingskorpora geskep. Die woordelyste is in die woordelyslêers (MS Excel-lêers) gestoor. Sodoende kon die lêers telkens gebruik word om die ontledings in WordSmith Tools en AntConc uit te voer.

’n Verdere dataverwerking wat voor die aanvang van die ontledings moes plaasvind, was die bepaling van hoe die korpora vergelyk gaan word ten einde die navorsingsvraag te beantwoord. Aangesien die ondersoek oor skrywerskapverifikasie handel, kon daar nie net ’n vergelyking tussen die gespesialiseerde korpus en die verwysingskorpus getref word nie, aangesien literatuur daarop dui dat Hambidge se tekste van die TK-korpus sou verskil. Hierdie verskil kan waargeneem word na gelang van die stelling dat idiolek verwys na die taalsisteem van ’n individu, oftewel die individu se eie dialek (Crystal 2008:235). Om skrywerskapverifikasie moontlik te maak, is daar op ’n interkorpus- en intrakorpusondersoek besluit.

Die interkorpusondersoek is die korpusondersoek wat tussen die tekste uit verskillende genres en multimodaliteite van Hambidge self plaasgevind het. Hierdie ondersoek het beide stilometriese en stilistiese ondersoekmetodes behels. Interkorpusondersoek verwys hier dus na die vergelyking tussen die korpora van Hambidge en dié van die Taalkommissie. Uit die bostaande blyk dit duidelik dat die verskille en ooreenkomste in die ondersoeksubjek se korpus oor verskillende genres en multimodaliteite (JH-korpus) eerstens bestudeer moes word. Daarna is daar ondersoek ingestel na die verskille tussen die JH-korpus en dié van die Taalkommissie (TK-korpus). Die vergelyking tussen die korpora is soos volg gedoen:

Interkorpusondersoek:

• J1 (Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het) met TK 1 (Fiksie: prosa – roman).
• J2 (Palindroom) met TK 2 (Fiksie: prosa – roman).
• J3 (“Gender-konstruksies in die Afrikaanse letterkunde: ’n Ondersoek in kultuurstudies, literêre teorie en kreatiewe skryfwerk” – Joan Hambidge ‒ PhD) met TK 3 (Niefiksie. Akademiese proefskrifte en verhandelings: geesteswetenskappe).
• J4 (aanlyn resensies) met TK 4 (Niefiksie. Nie-akademiese koerante landwyd: Rapport, Beeld, Die Burger).
• J5 (aanlyn reisjoernaal) met TK 5 (Nie-akademiese tydskrifte: algemeen).

Die vergelyking van die verskillende korpora se groottes word hier onder getabelleer.

Tabel 2. Korpusgroottevergelyking¹⁰

Intrakorpusondersoek:

J1 word vergelyk met J2
J1 word vergelyk met J3
J1 word vergelyk met J4
J1 word vergelyk met J5
J2 word vergelyk met J3
J2 word vergelyk met J4
J2 word vergelyk met J5
J3 word vergelyk met J4
J3 word vergelyk met J5
J4 word vergelyk met J5.

3.4 Metodes van ontleding

Deur van korpuslinguistiese metodes gebruik te maak, kan die idiolek van die betrokke individu geïdentifiseer word. Wanneer daar korpuslinguisties gewerk word, is die volgende parameters van belang:

• Frekwensie: Die eenvoudigste definisie van frekwensie is dat dit verwys na die aantal kere wat ’n leksikale item (’n woord, sinsnede of sin) in ’n korpus (of teks) voorkom. Die frekwensie van die voorkoms van leksikale items is belangrik aangesien dit as ’n vergelykingsbasis kan dien. Indien die JH-korpus byvoorbeeld ’n frekwensie het van 339 vir die leksikale item “soos in”,¹¹ en dié leksikale item kom slegs 190 maal in die TK-korpus voor, is daar gronde vir ’n vergelyking, aangesien die spesifieke leksikale item teen ’n hoër frekwensie in die Hambidge-korpus kan voorkom.

Daar is onderskeidelik 13 235 (JH-korpus) en 15 000 (TK-korpus) tipes woorde in die korpora (tabel 3 dien as ’n voorstelling van die uiteensetting van die korpora). Die leksikale item “soos in”is in beide die JH-korpus en die TK-korpus opgesoek. Daarna is die frekwensie per 10 000 woorde bereken ten einde ’n genormaliseerde waarde¹² vir die frekwensies te kan voorhou.

Die formule waarvolgens die frekwensie van leksikale items genormaliseer is, lyk soos volg:

Deur die bostaande formule te gebruik, kan die frekwensie van bepaalde leksikale items in ’n korpus bepaal word, asook hoe dit vergelyk met die korpus wat die taalnorm voorstel. Daardeur kan daar uiteindelik bepaal word of die woorde as uniek met betrekking tot die individu se idiolek beskou kon word. Tabel 3 is ’n voorbeeld van die wyse waarop die bevindinge (genormaliseerde waarde van die frekwensies van leksikale items wanneer die gespesialiseerde korpus en die verwysingskorpus met mekaar vergelyk word) voorgehou word.

Tabel 3. Frekwensieberekeninge van “soos in”

Die korpuslinguistiek-sagteware AntConc^[13] en WordSmith Toolsis gebruik om die frekwensies van woorde te bepaal.

• Tipe-teken-ratio (“type-token ratio”) kan bereken word na gelang van die frekwensies (Stamatatos 2009:1‒15). Tipe-teken-ratio verwys na die leksikale variasie van die woordeskat van skrywers. Indien skrywers dieselfde leksikale items (woordtipes) herhaaldelik gebruik, is die tipe-teken-ratio laag en die teks dus nie leksikaal ryk nie (Anon. 2013). Wanneer die tipe-teken-ratio bereken word, is dit belangrik om in ag te neem dat hoe groter die korpus is (totale aantal woorde), hoe waarskynliker is dit dat woorde herhaal sal word. Ter wille van vergelyking is dit belangrik om die aanvanklike bevindinge te bereken na ’n getal uit 1 000 woorde. Die formule hiervoor lyk dan so:

• Ratiobepaling verwys na ’n berekening waardeur die aantal tipes woorde van verskillende tekste met mekaar vergelyk word. Hiermee kan bepaal word watter teks leksikaal die rykste is. ’n Verskil van groter of kleiner as 20%, oftewel groter as 1,2 of kleiner as 0,8, dui ’n sg. praktiese beduidendheid aan (vgl. Van Rooy en Terblanche 2006). Volgens Steyn en Ellis (2006:173) kan bevindinge as prakties beduidend bestempel word wanneer die indeks groot genoeg is en die woord in verskillende kontekste gebruik kan word.

Om die ratio’s te bepaal, is die volgende stappe gevolg:

Nadat ’n spesifieke item in WordSmith Tools gesoek is, is dit, soos reeds genoem, in ’n MS Excel-lêer gestoor. Uit dié lêer is die frekwensie uit 1 000 eers bepaal.

Die frekwensie van ’n spesifieke item uit 1 000 woorde kan soos volg bereken word:

Die frekwensie vir die leksikale item “al” in TK1 is dus soos volg bereken:

Die frekwensie vir dieselfde leksikale item “al” in J1 is soos volg bepaal:

Nadat die frekwensie bepaal is, is die ratio bereken. Ten einde die ratio te bepaal, is die frekwensieresultaat van die JH-korpus deur dié van die TK-korpus gedeel.

Hierdie ratio is gebruik om te bepaal of daar ’n prakties beduidende verskil tussen die JH-korpus en die TK-korpus waargeneem kon word wat leksikale rykheid betref.

Soos reeds genoem, is die praktiese beduidendheid van die gekose leksikale items (hier word na die grammatikale items¹⁴ verwys wat in dié ondersoek gebruik is) bereken om sodoende ’n verskil van groter of kleiner as 20%, oftewel >1,2 of <0,8 (vgl. Van Rooy en Terblanche 2006), aan te dui. Ten einde die geldigheid van die bevindinge te staaf, is daar van die statistiek-sagtewareprogram SPSS gebruik gemaak om p-waardes deur middel van gepaarde t-toetse te bepaal. As die p-waarde kleiner as 0,05 is, kan daar gesê word dat daar ’n prakties beduidende verskil bestaan.

• Persentasies is ook telkens by elk van die ratiobepalings se bevindinge bereken. Die persentasies dien as ’n aanduiding van die persentasie voornaamwoorde, byvoorbeeld, wat oor ’n praktiese beduidendheid, al dan nie, beskik. Die persentasies is soos volg bereken:

In elk van die onderskeie afdelings is ’n n-aantal¹⁵ woorde opgesoek. Daarna is bepaal hoeveel woorde oor ’n prakties beduidende verskil beskik – dit wil sê, die aantal grammatikale items wat in die vergelyking van die gespesialiseerde en vergelykingskorpus wel oor ’n prakties beduidende verskil van kleiner as 0,05 beskik, is aangeteken. Die getal is afgetrek van die totale aantal items wat gesoek is. Ten slotte is persentasies uitgewerk. Die metode wat gebruik is, kan soos volg voorgestel word:

Die bostaande soort berekening is telkens gevolg om die persentasie van die grammatikale woorde (voornaamwoorde, voorsetsels en konjunksiemerkers) met en sonder ’n prakties beduidende verskil te bereken. Wanneer daar nie ’n prakties beduidende verskil in die voorkoms van ’n bepaalde grammatikale woord in die vergelykte korpora waargeneem kan word nie, kan daar aangevoer word dat die teks moontlik deur dieselfde skrywer geskryf is (p-waarde is groter as 0,05). Die teendeel is egter ook van belang, aangesien ’n prakties beduidende verskil (p-waarde is kleiner as 0,05) aandui dat die tekste moontlik deur verskillende skrywers geskryf is. Deur die persentasie te bereken kon daar makliker afleidings gemaak word rakende die uniekheid van bepaalde leksikale items in die korpora van Joan Hambidge.

• Sleutelwaarde-ondersoeke verwys na ’n wyse waarop die relatiewe frekwensie van bepaalde woorde in korpora bepaal kan word (Baker 2010:26). Die woord “die” kom byvoorbeeld algemeen in alle tekste voor. Indien dit gebeur dat ’n korpus oor ’n hoër frekwensie van “die” in verhouding tot die verwysingskorpus beskik, dui dit dan ook op ’n moontlike kenmerk van ’n idiolek. Sleutelwoorde word deur die Chi-kwadraattoets¹⁶ (Jenset 2008:5) bepaal. Die sleutelwaardebepaling is op dieselfde wyse as deur Kotzé (2010) uitgevoer. Woordelyste is van die afsonderlike lêers geskep en dit is alfabeties gesorteer en gestoor. Vervolgens is sleutelwoordberekeninge in WordSmith Tools gedoen. Die inhoudswoorde is telkens per hand verwyder. Daarna is die eerste 15 oorblywende woorde gebruik vir die sleutelwaarde-indeksbepalinge. In die ondersoek is bevind dat die gemiddelde sleutelwaarde-indeks vir die onderskeie tekste soos volg lyk:

Tabel 4. Voorstelling van sleutelwaarde in genres

Hoe hoër die gemiddelde sleutelwaarde, hoe meer verskil die tekste. Die sleutelwaarde-ontleding is dus ’n bykomende ontleding wat gebruik word om skrywerskapverifikasie uit te voer.

• Gepaarde t-toetse word gedefinieer as tipes toetse waar waardes wat ver genoeg aan die teenoorgestelde kante van die spektrum lê, gebruik word as bewyse vir H₁ (teenstelling van die nulhipotese) (vgl. Woods, Fletcher en Hughes1989:122). Woods e.a. (1989:122) sê voorts dat die gepaarde t-toets veral as die gepaste metode van ondersoek beskou kan word wanneer die alternatiewe hipotese nie voorspel na welke rigting die statistiese bevindinge gaan neig nie. Die gepaarde t-toets toon dus statistiese beduidendheid aan.

• Statistiese beduidendheid verwys na die sleutelwaarde-indeks waardeur woorde geïdentifiseer word wat beskou kan word as beduidend verskillend in die tekste wat met mekaar vergelyk word. Ten einde hierdie ondersoek uit te voer word daar van WordSmith Tools se sleutelwoordfunksie gebruik gemaak. Anthony (2014:7) stel dit dat hierdie funksie aandui welke woorde teen ’n hoër frekwensie as die norm in die korpus aangetref word in vergelyking met die verwysingskorpus.

Die metodes wat in hierdie afdeling voorgehou is, is deurlopend in dié ondersoek gebruik. Alvorens die ontleding en bevindinge van hierdie ondersoek bespreek word, gaan die stilometriese en stilistiese ontledings wat tydens die inter- en intrakorpusondersoeke uitgevoer is, opsommenderwys bespreek word.

3.5 Stilometriese en stilistiese ontleding

’n Stilometriese ontleding is ’n numeriese ontleding van linguistiese kenmerke. Kotzé (2007:309) verduidelik dat daar in ’n stilometriese ontleding na die tipiese strukture van taalgebruik ondersoek ingestel sal word. Die stilistiese ondersoek behels, volgens McMenamin (2002:163) na die identifikasie van patrone van variasie in geskrewe taal, aangesien geen twee skrywers se taalstyl dieselfde is nie – die “ongewone” eienskappe in ’n skrywer se tekste word geïdentifiseer. In hierdie ondersoek is ’n inter- en intrakorpusondersoek onderneem, en beide hierdie ondersoeke is stilisties en stilometries uitgevoer. Tydens die ontledings is die verskille en ooreenkomste in die ondersoeksubjek se korpus oor verskillende genres bepaal alvorens daar ondersoek ingestel is na die verskille tussen die ondersoeksubjek se korpus en dié van die TK-korpus.

Die stilometriese toetse het die ondersoek na die frekwensies en ratio’s van grammatikale woorde behels. Grammatikale woorde is woorde wat nie deur die konteks (die inhoud van tekste) beïnvloed word nie (vgl. Michell 2013:50). Vir die doel van hierdie artikel is daar besluit om voornaamwoorde, voorsetsels en konjunksiemerkers as grammatikale woorde te ondersoek.

Die stilometriese ontleding van die tekste is deur middel van WordSmith Tools se KeyWords-funksie vergelyk. Daar is ook van SPSS (SPSS Inc. 2011) gebruik gemaak om ’n p-waarde deur middel van t-toetse te bereken. Deur van hierdie statistiese toetse gebruik te maak is daar tesame met die korpuslinguistiese ontleding bepaal of die gespesialiseerde korpora in so ’n mate statisties beduidend van die algemene korpora verskil dat die bevinding gemaak kon word dat Hambidge wel oor ’n idiolek met identifiseerbare eienskappe beskik.

Volgens McMenamin (2002:163) kan forensiese skrywerskapidentifikasie uitgevoer word deur ontledings van die geskrewe taal van individue – dit wil sê linguistiese stilistiek. McMenamin (2002:163) stel dit onomwonde dat geen twee skrywers in ’n taal eenders skryf nie, en ook dat individue nie voortdurend eenders skryf nie. Stilistiese ontleding kan omskryf word as die wetenskaplike studie van variasiepatrone in geskrewe taal (McMenamin 2002:163). Deur dié ontleding is sewe kategorieë geïdentifiseer waarvolgens die stilistiese ondersoek plaasgevind het, naamlik: gebruik van eponieme; kodewisseling; punktuasie; samestellings; verheffing; weglatings; en wisselvorme. Deur die genoemde kategorieë stilisties te ondersoek kan verdere afleidings rakende die idiolek van Hambidge gemaak word.

Deur die stilometriese en stilistiese intra- en interkorpusontledings is daar vervolgens ondersoek ingestel na die idiolek van Hambidge, soos sigbaar oor die grense van genres en multimodaliteite heen. Ten einde dié ondersoek voor te hou, gaan die stilometriese ontleding eers bespreek word alvorens die stilistiese ontleding voorgehou word.

4. Empiriese ondersoek

Die empiriese ondersoek het uit twee afsonderlike afdelings bestaan: die interkorpusondersoek en die intrakorpusondersoek.

4.1 Stilometriese ondersoek

In hierdie afdeling is die afsonderlike korpora van Hambidge vergelyk met die afsonderlike dele van die TK-korpus, en Hambidge se eie tekste is ook met mekaar vergelyk. Soos reeds genoem, is stilometriese toetse in terme van grammatikale woorde onderneem. Voornaamwoorde, voorsetsels en konjunksiemerkers is as grammatikale woordsoortkategorieë ondersoek. Vir elk van die woordgroepe (voornaamwoorde, voorsetsels en konjunksiemerkers) is daar ’n woordelys opgestel wat uit die leksikale items bestaan wat in elk van die grammatikale woordgroepe geplaas kan word. Ten einde die lyste saam te stel is daar na Carstens (2006), Carstens en Van de Poel (2011), Taljaard (2002), asook Taljaard en Smit (1982) verwys. In die woordelys is 59 voornaamwoorde, 80 voorsetsels en 80 konjunksiemerkers geïdentifiseer.

Die bevindinge op grond van die ratiobepalings, t-toetse en p-waardes word vervolgens bespreek.

4.1.1 Interkorpusondersoek: stilometriese ontleding

Die afsonderlike tekste van Hambidge se korpus is met dele van die TK-korpus (sien tabelle 1 en 2) vergelyk. Die doel van hierdie vergelyking was om te bepaal tot watter mate, Hambidge se idiolek verskil van die voorgestelde norm soos in die algemene TK-korpus uitgebeeld word, wanneer daar ondersoek ingestel word na die gebruik van grammatikale woorde.

4.1.1.1 Voornaamwoorde

Die ratio’s van elk van die voornaamwoorde wat in die gespesialiseerde en verwysingskorpus voorkom, is bereken (sien tabel 5) en sodoende is die prakties beduidende verskil van die leksikale items bereken. Voornaamwoorde wat in drie of meer van die korpora voorkom en wat nie prakties beduidend verskil nie – dit wil sê voornaamwoorde waarvan die gebruik tot so ’n mate ooreenstem dat daar nie met absolute sekerheid aangevoer kan word dat die tekste nie deur verskillende skrywers geskryf is nie – is aangeteken.

Tabel 5. Voorstelling van ratio’s van voornaamwoorde wat nie prakties beduidend in drie of meer korpora verskil nie

Die bevindinge in tabel 5 toon dat daar slegs vier voornaamwoorde is (“al”, “hoe”, “wat” en “watter”) wat tot so ’n mate deur die verskillende skrywers gebruik word dat daar in die meerderheid vergelykings nie sonder twyfel aangevoer kan word dat die tekste nie deur dieselfde skrywers geskryf is nie. Tabel 6 beeld dan ook die aantal voornaamwoorde uit wat in die vyf vergelykings (TK1 & J1, TK2 & J2, TK3 & J3, TK4 & J4, en TK5 & J5) ondersoek is.

Tabel 6. Voornaamwoordondersoek

Slegs 17,3% van die voornaamwoorde in die gespesialiseerde en verwysingskorpus het ooreengestem en daar kan nie sonder redelike twyfel aangevoer word dat die moontlikheid bestaan dat die tekste waarin hierdie voornaamwoorde voorkom deur dieselfde skrywer geskryf is nie.

Tabel 6 toon egter ook dat daar in die gebruik van 244 van die 295 (82,7%) voornaamwoorde wel ’n prakties beduidende verskil waargeneem kan word, oftewel, die gebruik van die voornaamwoorde verskil sodanig dat daar gesê kan word dat die skrywers van die tekste verskil. Die afleiding kan dus gemaak word dat Hambidge se gebruik van voornaamwoorde as idiosinkraties beskou kan word wanneer dit met die gebruik van voornaamwoorde in die TK-korpus vergelyk word.

Wanneer die vergelykings van die afsonderlike genres ondersoek word, blyk dit dat Hambidge se gebruik van voornaamwoorde in al die ondersoekte genres as kenmerkend beskou kan word (daar is ’n prakties beduidende verskil van meer as 75% in al die vergelykings).

Tabel 7. Gepaarde t-toetse van die voornaamwoorde

Uit bostaande tabel blyk dit dat daar slegs tussen TK2 & J2 ’n statisties beduidende verskil voorkom. TK2 en J2 bestaan uit die verwysingskorpusroman (TK2) vergeleke met Palindroom van Hambidge (gespesialiseerde korpus J2). Uit hierdie data wil dit voorkom of daar statisties beduidend nie ’n onderskeid tussen die gespesialiseerde korpus en die verwysingskorpus getref kan word nie. Aangesien hierdie ondersoek die interkorpusondersoek is – waar die tekste van Hambidge met dié van die Taalkommissie vergelyk word, maar steeds binne die raamwerk van bepaalde genres – kan daar na aanleiding van hierdie bevinding gesê word dat daar (oorwegend) nie ’n verskil in die gebruik van voornaamwoorde tussen die gespesialiseerde korpus en die verwysingskorpus voorkom nie. Veral nie wanneer die ondersoek in terme van definitiewe genres uitgevoer word nie, nieteenstaande ’n verskil met betrekking tot praktiese beduidendheid.

4.1.1.2 Voorsetsels

Soortgelyk aan die interkorpusondersoek na die gebruik van voornaamwoorde, is ook die gebruik van voorsetsels ondersoek. Die ratiobepalings van die voorsetsels (kyk tabel 8) het getoon dat daar meer voorsetsels is wat prakties beduidend verskil (dus kenmerkend van Hambidge se idiolek is) tussen die gespesialiseerde en verwysingskorpus (83,5%). Dit wil sê dat Hambidge se tekste in ’n mate van die TK-korpus verskil, soos bepaal deur die praktiesebeduidendheidsbepalinge vir voorsetsels volgens die ratio.

Tabel 8. Voorsetselondersoek

Uit tabel 9 (wat die gepaarde t-toetse weergee) blyk dit dat daar geen statisties beduidende verskil tussen die voorkoms van voorsetsels in die gespesialiseerde en verwysingskorpus is nie. Die ontleding bewys dat daar statisties beduidend dus nie onderskeid getref kon word tussen die idiolek van die bepaalde skrywer (soos voorgestel deur die gespesialiseerde korpus) en die TK-korpus (soos voorgestel deur die verwysingskorpus wat uit die TK-korpus bestaan) wat as norm voorgehou word op grond van voorsetsels in bepaalde genres nie.

Tabel 9. Gepaarde t-toetse: voorsetsels

4.1.1.3 Konjunksiemerkers

Ook die konjunksiemerkers is soos in afdelings 4.1.1.1. en 4.1.1.2 ondersoek. Die ratiobepalings van die konjunksiemerkers het aangetoon dat daar meer gevalle in die gebruik van konjunksiemerkers (sien tabel 10) is wat prakties beduidend (89,2%) tussen die gespesialiseerde en verwysingskorpus verskil. Dit wil sê dat Hambidge se tekste in ’n groot mate kan verskil van die TK-korpus soos bepaal deur die praktiesebeduidendheidsbepalinge volgens die ratio. Dit dui aan dat Hambidge wel oor ’n kenmerkende idiolek beskik wanneer daar stilometries na die konjunksiemerkers ondersoek ingestel word aan die hand van praktiese beduidendheid.

Tabel 10. Konjunksiemerkerondersoek

Uit die gepaarde t-toetse (sien tabel 11) blyk dit dat daar geen statisties beduidende verskil tussen die voorkoms van konjunksiemerkers in die gespesialiseerde en verwysingskorpus is nie.

Tabel 11. Konjunksiemerkers gepaarde t-toetse

Uit die ondersoek na die gebruik van grammatikale woorde in die gespesialiseerde en verwysingskorpus blyk dit dat daar twee verskillende bevindinge uit die ratiobepalings en die gepaarde t-toetse gemaak kan word. In die geval van die gebruik van voornaamwoorde is 82,7% prakties beduidend, 83,5% voorsetsels is prakties beduidend en konjunksiemerkers is 89,2% prakties beduidend. Hambidge se gebruik van voornaamwoorde, voorsetsels en konjunksiemerkers is daarom baie meer kenmerkend as dié van die verwysingskorpus (TK-korpus). Die bevindinge van die gepaarde t-toetse (statistiese beduidendheid) toon egter nie ’n duidelike verskil in die gebruik van grammatikale woorde tussen die gespesialiseerde en die verwysingskorpus nie. Kotzé (2007:190) is van mening dat die afwesigheid van statisties beduidende verskille nie noodwendig gemeenskaplike skrywerskap sonder verdere vergelykings impliseer nie, maar dat dit wel ’n sterk basis verteenwoordig om moontlik tot so ’n gevolgtrekking te kom.

Vervolgens word die intrakorpusondersoek bespreek.

4.1.2 Intrakorpusondersoek

’n Interne stilometriese ontleding is onderneem om die bevindinge van die interkorpusondersoek te kontroleer. Die interne stilometriese ontleding het die interne ontleding en vergelyking van Hambidge se tekste behels. Die onderskeie genres is met mekaar vergelyk om Hambidge se idiolek in die verskillende genres te bepaal. McEnery en Wilson (2001:117) redeneer dat ’n volkome beeld van individue se idiolek gevorm kan word slegs wanneer verskeie vergelykings tussen die styl van individue (intrakorpusondersoek) asook vergelykings met ander individue (interkorpusondersoek) getref word. Die metodes sluit in die bepaling van die praktiese beduidendheid deur middel van ratiobepalings, asook die bepaling van die statistiese beduidendheid deur middel van gepaarde t-toetse. Die ontledings het die verskillende genres en multimodaliteite in Hambidge se prosatekste vergelyk.

Afsonderlike korpora van Hambidge is intern met mekaar vergelyk. Die doel van hierdie vergelyking was om te bepaal in watter mate, indien enigsins, Hambidge se idiolek ooreenstem wanneer die stilometriese ontleding intern oor die grense van genres en multimodaliteite heen uitgevoer word.

Die vergelykings is soos volg hanteer:

J1 is vergelyk met J2
J1 is vergelyk met J3
J1 is vergelyk met J4
J1 is vergelyk met J5
J2 is vergelyk met J3
J2 is vergelyk met J4
J2 is vergelyk met J5
J3 is vergelyk met J4
J3 is vergelyk met J5
J4 is vergelyk met J5.

Wanneer die vergelykings getref word soos hier bo uiteengesit, verseker dit dat al die genres met mekaar vergelyk word en sodoende kan ’n gevolgtrekking met gemak gevorm word. Net soos by die eksterne vergelykings is daar ook van voornaamwoorde, voorsetsels en konjunksiemerkers gebruik gemaak. Die data is op presies dieselfde wyse verwerk soos uiteengesit in 4.1.1. Die interne statisties beduidende bevindinge toon dat daar nie ’n verskil in die gebruik van voornaamwoorde tussen die tekste van Hambidge voorgekom het nie, ongeag die genre waarin sy skryf. Die voorsetsels en konjunksiemerkers toon wel statisties beduidende verskille, wat beteken dat die genre dan wel ’n invloed op Hambidge se idiolek het.

Tabel 12. Voorstelling van sleutelwaarde in genres

Hoe hoër die gemiddelde sleutelwaarde, hoe meer verskil tekste. Uit dié ontleding is daar afgelei dat J3 & J5 (proefskrif en die reisjoernaal) die meeste verskil, gevolg deur J1 & J3 (Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het en PhD), J2 & J3 (Palindroom en PhD), J2 & J5 (Palindroom en PhD), J1 & J5 (Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het en die reisjoernaal), J1 & J4 (Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het en resensies), en J2 & J4 (Palindroom en resensies).

Die tekste met die laagste sleutelwaardes wat die meeste ooreenstem, was J3 & J4 (proefskrif en die resensies), J4 & J5 (resensies en reisjoernaal) en ook J1 & J2 (Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het en Palindroom). Daar is dus sterk ooreenkomste tussen die verwagte genres gevind, alhoewel die voorkoms van ’n ooreenkoms tussen die PhD en die resensies groot was (die verwagting was dat die PhD ’n meer akademiese teks sou wees, terwyl die resensies as meer informele tekste beskou kon word). Die afleiding wat hieruit gemaak kan word, is dat Hambidge se idiolek nie noodwendig genre-spesifiek is nie, en ook dat tekste wat deur dieselfde skrywer (Hambidge) geskryf is, nie noodwendig kenmerkende eienskappe volgens die genre sal toon nie, maar dat daar wel ooreenkomste in die idiolek van Hambidge sigbaar sal wees, ongeag die genre waarin sy skryf.

4.1.2.1 Voornaamwoorde

Wanneer Hambidge se eie tekste aan die hand van voornaamwoorde met mekaar vergelyk word (dit wil sê verskillende genres met mekaar) blyk dit dat daar oorwegend ’n prakties beduidende verskil in die gebruik van voornaamwoorde (84,4% van die woorde is prakties beduidend) waargeneem kan word. Die woorde almal (J3 & J5), daarvoor (J1 & J5), haarself (J2 & J3), hier (J1 & J3), hierdie (J1 & J2), hom (J1 & J2), homself (J1 & J2), hy (J2 & J4), jou (J3 & J4), jouself (J1 & J2), julle (J1 & J2), jy (J1 & J5), my (J1 & J5), onsself (J2 & J3) en watter (J2 & J4) is slegs in een van die vergelykings nie prakties beduidend nie. Aangesien hierdie ondersoek die ondersoek na die praktiese beduidendheid in terme van die interne ondersoek oor die grense van genres heen is, sou die idiolek as kenmerkend tot die ondersoeksubjek beskou kon word, as daar minder gevalle van praktiese beduidendheid voorgekom het

4.1.2.2 Voorsetsels

Wanneer Hambidge se eie tekste aan die hand van voorsetsels met mekaar vergelyk word (dit wil sê verskillende genres met mekaar), blyk dit dat daar oorwegend ’n prakties beduidende verskil in die gebruik van voorsetsels (82,9% van die woorde is prakties beduidend verskillend) waargeneem kan word. Die woorde agter (J2 & J4), behalwe (J2 & J4), sedert (J1 & J5), sonder (J3 & J5), totdat (J3 & J5), vanweë (J3 & J4), vir (J4 & J5) en volgens (J3 & J5) is slegs in een van die vergelykings nie prakties beduidend nie. Die gebruik van die voorsetsel in (J1 & J5) is slegs een maal prakties beduidend, en daarom kan dit beskou word as die voorsetsel wat mees kenmerkend van Hambidge se idiolek is.

4.1.2.3 Konjunksiemerkers

Soos in die ontleding van die voorsetsels en die voornaamwoorde, is daar ook by die gebruik van konjunksiemerkers (Carstens en Van de Poel 2011) ’n oorwegende prakties beduidende verskil (87,7% van die konjunksiemerkers dui wel ’n prakties beduidende verskil aan). Die woorde ander (J1 & J4), behalwe (J2 & J4), die volgende dag (J2 & J3), dus (J4 & J5), eerder (J2 & J5), in plaas van (J2 & J3), indien (J1 & J5), meer (J1 & J4), ook (J1 & J5), te wete (J4 & J5), ten slotte (J1 & J2), ten spyte van (J1 & J3) en want (J1 & J5) is slegs in een van die vergelykings nie prakties beduidend nie.

Uit die ratiobepalings blyk dit duidelik dat die voornaamwoorde wat Hambidge oor die grense van genres gebruik nie ooreenstem nie. Daar is telkens by dié vergelykings minder as 20% van die voornaamwoorde wat ooreenstem. Voorsetsels in die afsonderlike genres van Hambidge verskil ook na aanleiding van die genres. Daar is ook bepaal dat Hambidge nie dieselfde konjunksiemerkers in die onderskeie genres gebruik nie. Die afleiding kan gemaak word dat nie een van Hambidge se genres prakties beduidend ooreenstem betreffende die voorkoms van die gebruik van voornaamwoorde, voorsetsels of konjunksiemerkers nie. Hieruit kan afgelei word dat genre wel ’n invloed op Hambidge se idiolek het.

4.2 Stilistiese ondersoek

Besonderhede rondom die stilistiese ondersoek word vervolgens weergegee.

4.2.1 Eponieme

Eponieme word omskryf as woorde waarin die name van persone voorkom (Prinsloo 2011:6). Vir die doel van hierdie ondersoek is eponiem gebruik as ’n term om na afleidings van eiename wat as soortname, werkwoorde, bywoorde en byvoeglike naamwoorde funksioneer, te verwys.

Voorbeelde sluit in:

J3. (reël 1025) ... gewoon die kind wat nie geoedipaliseer het nie ...
J3. (reël 5419) ... sy eie ongeoedipaliseerde ... (in hierdie voorbeeld is
dit opmerklik hoe Hambidge ’n negatiewe vorm van die eponiem geskep het)
J3. (reël 9282) ... nie-geoedipaliseerde digter wat ... (ook in hierdie
voorbeeld het Hambidge ’n negatiewe vorm van die eponiem geskep)
J5. (reël 40) ... die kind geoedipaliseer met sy eie identiteit ...
J3. (reël 1834) ... die proses van oedipalisasie ...

Die afleiding “geoedipaliseerde” (ongeag die vorm waarin dit gebruik word) is uniek aan Hambidge se idiolek. Dit kom nie een maal in die TK-korpus voor nie, en met ’n soektog deur die Media24-argief¹⁷ was die enigste voorkoms van dié woord in ’n rubriek wat deur Hambidge self geskryf is (Op my literêre sofa, 1994, soos geplaas deur Beeld, en ook ingesluit by Hambidge se korpus). Hierdie woord word dus slegs deur haar gebruik, ongeag die genre.

Verdere voorbeelde van eponieme wat in Hambidge se korpus aangetref word, sluit in:

J3. (reël 2337) ... meer spesifiek Lacaniaanse psigoanalise ...
J3. (reël 6603) ... nosie van die Lacaniaanse ek/oog ...
J5. (reël 2080) ... van die Lacaniaanse fallus ...
J5. (reël 2118) ... van Lacaniaanse psigoanalise ...
J5. (reël 2125) ... fases in Lacaniaanse psigoanalise ...

Hambidge gebruik gereeld die woord “Lacaniaanse”. Daar is 17 voorbeelde van die voorkoms van hierdie woord in haar PhD. Hierdie eponiem is egter nie beperk tot Hambidge se idiolek nie, aangesien dit ook in die TK-korpus voorkom, maar die frekwensie waarteen dit voorkom, is hoër in Hambidge se tekste. Die woord kom in J3 (PhD) en J5 (reisjoernaal) voor en is dus nie genrespesifiek nie.

Variante skryfwyses van hierdie woord kom ook in Hambidge se tekste voor:

J3. (reël 2257) ... tans meer Freudiaans/Lacaniaans as Jungiaans ...
J3. (reël 6916) ... temas wat Lacaniaans gesien ...
J5. (reël 2161) ... ’n Lacaniaan, word ...

Die eponiem “Lacaniaans” kom slegs drie maal in die TK-korpus voor. Dit is interessant dat die woord nie in die akademiese korpus voorkom nie, maar wel in die koerantartikels en een maal in die roman. Dit is dus duidelik dat Hambidge gebruik maak van eponieme (veral in akademiese tekste) asook wisselvorme van die woorde. Verder blyk dit dat Hambidge se gebruik van eponieme (wat meestal in akademiese tekste gevind word) in nie-akademiese tekste kenmerkend is van haar idiolek.

Verdere voorbeelde van eponieme sluit in:

J2. (reël 3124) ... haar Jungiaanse terapeut ...
J3. (reël 2257) ... tans meer Freudiaans/Lacaniaans as Jungiaans ...
J1. (reël 76) ... sewe Gordiaanse knope ...
J1. (reël 2508) ... die Faustiaanse verlange ...
J1. (reël 2509) ... die Nietzcheaanse droom ...
J3. (reël 2325) ... die Kopernikaanse en Newtoniaanse rewolusie ...
J2. (reël 1547) ... as ’n Nabokofiaanse fantasie ...
J2. (reël 2039) ... die Tibetaanse Boek van Lewe en Dood ...
J3. (reël 8709) ... die Shakesperiaanse tyd ...

Uit die bogenoemde voorbeelde blyk dit duidelik dat Hambidge gereeld gebruik maak van eponieme, ongeag die genre waarin sy skryf. Die woorde kom verspreid oor die verskillende genres voor, alhoewel J3 (PhD) die meeste voorbeelde bevat. Wat hierdie verskynsel uniek aan Hambidge maak, is die feit dat van die eponieme wat wel in die TK-korpus voorkom, nié in die akademiese tekste verskyn nie, maar wel in die koerantartikels, tydskrifartikels en die romans. Die frekwensies waarteen die woorde voorkom, is egter baie hoër in Hambidge se korpus en ook spesifiek in haar PhD. Eponieme kan dus as kenmerkend van Hambidge se idiolek beskou word.

4.2.2 Kodewisseling

Volgens Du Plessis (1995:24) verwys kodewisseling na die wisseling wat sprekers toepas in gesprekke tussen variëteite van dieselfde taal of tussen tale. Kodewisseling kan gebruik word om aan te pas by gespreksituasies (gemaklike diskoers), of as een van die sprekers nie so vlot in ’n spesifieke taal is nie, of ter wille van aanvulling.

Voorbeelde uit die JH-korpus sluit in:

J1. (reël 96) ... Ubi, quis, quid ... prewel ...
J1. (reël 228) ... pudenda est bella) ...
J3. (reël 1336) ... Lees hier. Utrum stelle videantur ubi sint? ...
J4. (reël 302) ... kind gehad wat gedupe is ...
J3. (reël 6922) ... (le désir de l'analyst wat op Frans letterlik beteken ...
J3. (reël 6839) ... vader (nom-du-père) verwys ...
J3. (reël 6846) ... aktiveer die nom-du-père as ...
J2. (reël 2503) ... dat ek jou nooit weer lief sal hê nie: Gij die mij leest, vergeef mij en vergeet
J3. (reël 1327) ... via ’n monologue intérieur aan ...

Uit die bogenoemde voorbeelde is dit duidelik dat Hambidge wel van kodewisseling gebruik maak, maar ook dat daar nie ’n spesifieke leksikale item is wat sy deurgaans in al haar tekste (ongeag die genre) gebruik nie. Baie van die woorde is akademiese terme wat moeilik vertaalbaar is en kan dus binne die konteks waarin dit gebruik word, as onvermydelik geag word. Dit is wel duidelik dat daar nie ’n genre is waarin Hambidge nie van dié tipe kodewisseling gebruik maak nie. Dit is egter nie moontlik om kodewisseling as ’n unieke idiosinkratiese eienskap van Hambidge se idiolek te identifiseer nie, alhoewel die feit dat die kodewisseling telkens Frans, Nederlands en Latyn eerder as Engels is, tog wel as ’n aanduiding van Hambidge se skrywerskap beskou kan word.

Die bevinding kan moontlik gemaak word dat die voorkoms van kodewisseling ‒ soos hier bo voorgestel ‒ wel ’n aanduiding kan wees van Hambidge se skrywerskap, hetsy dit in resensies, akademiese artikels of romans voorkom. Aangesien hierdie woorde egter ook in die ander korpus voorkom (alhoewel nie in dieselfde sinskonstruksie nie), kan dit nie as idiosinkraties beskou word nie, maar eerder as ’n aanduiding van skrywerskap, aangesien Hambidge nie die enigste individu is wat van kodewisseling met Frans, Nederlands en Latyn gebruik maak nie. Noukeurige ondersoek sal kan bepaal of die teks wel deur Hambidge geskryf is. In die korpus is daar egter wel enkele voorbeelde van kodewisseling tussen Afrikaans en Engels:

J1. (reël 175) ... van ’n step-in ...
J1. (reël 2559) ... of is jy gedippity do? ...
J1. (reël 2726) ... vorm van ’n straight jacket ...
J2. (reël 754) ... Of dit delete? ...
J3. (reël 584) ... te wete Comic power in ...
J3. (reël 878) ... met die subway om ...
J3. (reël 930) ... Sy reis egter met mweb se airmail wat ...
J3. (reël 1100) ... alreeds ’n risque-boodskap oorgedra ...
J3. (reël 1505, 1526, 1539, 1571, 1630, 1697) ... sogenaamde cross-
dresser of
transvestiet ...
J3. (reël 5249) ... van die joking chain ...

Uit hierdie voorbeelde is dit duidelik dat Hambidge nie skroom om kodewisseling toe te pas nie, en verder blyk dit dat haar proefskrif ook woorde bevat wat as nie-akademies beskou kan word. Dit is egter ook duidelik dat daar nie ’n spesifieke woord uit ’n ander taal of bepaalde variëteit is wat kenmerkend van Hambidge se korpus is nie. Weer eens kan die afleiding slegs gemaak word dat Hambidge wel kodewisseling toepas (met Engels) ongeag die genre. Daar is gevalle (soos met die woorde “back-drop” en “backdrop”) waar die spelling ook nie konsekwent is nie. Die woorde kom ook algemeen in die TK-korpus voor, wat bewys dat die stilistiese ontleding van Hambidge se gebruik van hierdie Engelse woorde in die teks as eiesoortig beskou kan word nie.

Vervolgens is daar ook ondersoek ingestel na die invloed van Engels in die JH-korpus. Wat hierdie ondersoek betref, het dit verwys na die gebruik van Engelse woorde wat verafrikaans is in die JH-korpus. Daar is dus ondersoek ingestel na vreemde of verafrikaansde gebruike en/of spelvorme. Uit die ondersoek na kodewisseling is reeds bepaal dat Hambidge van Engelse woorde gebruik maak (ook as ’n vorm van kodewisseling) en dat daar ook verskeie woorde is wat gebruik word waar die invloed van Engels duidelik in haar idiolek sigbaar is. Voorbeelde sluit in:

J1. (reël 1048) ... as my persgedaaide hare ...
J1. (reël 1595) ... gedaaide hare ...
J1. (reël 2266) ... se hare is gedaai ...

Toe die woord “gedaai” in die TK-korpus opgesoek is, was dit duidelik dat Hambidge die woord in vergelyking met die voorkoms in die TK-korpus gereeld gebruik. Die woord kom egter net in J1 van Hambidge se korpus voor ‒ dus kon dit nie as idiolekties beskou word nie.

J1. (reël 2321) ... met sy motorbaaik en al ...
J1. (reël 2354) ... net ’n nuwe baaik wil koop ...

Die woord “baaik” is eie aan Hambidge se idiolek, aangesien dit glad nie in die TK-korpus voorgekom het nie. Dié woord kon nie as ’n kenmerkende eienskap van Hambidge se oorkoepelende idiolek beskou word nie, omdat dit net in een van die genres voorgekom het. Dit kan egter beskou word as ’n hapax legomenon¹⁸ in die roman Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het, en dit kan ook gestel word dat indien die woord (met die bepaalde spelling) in ’n teks voorkom, daar ’n moontlikheid bestaan dat dit deur Hambidge geskryf is.

J4. (reël 400) ... by ’n komputer in ...
J3. (reël 6148) ... Uit ’n komputer-analise is daar...

Die woord “komputer” kon ook nie as kenmerkend van Hambidge se idiolek beskou word nie, aangesien dit ook in die TK-korpus voorgekom het. Wat wel interessant was, was dat dié woord in Hambidge se proefskrif (J3) en resensies (J4) voorkom – beide tekste wat as meer formeel as die romans (waarin die woord nie voorkom nie) beskou word. In die TK-korpus het dit wel in die romans voorgekom. Daar is ook ondersoek ingestel na woorde wat in Hambidge se korpus voorkom wat, soos die bogenoemde voorbeelde, eienskappe het van woorde wat uit Engels verafrikaans is. Hierdie woorde sluit in:

J1. (reël 2343) … ’n fountjie sodat sy ...
J1. (reël 182) ... die pantie op ...
J1. (reël 2261) ... Groot probleme. Trobbels ...
J1. (reël 2447) ... kan dit nie aanpaas ...
J2. (reël 1198) ... hy props nodig ...
J3. (reël 614) ... is altyd in transit ...
J3. (reël 1188) ... Klere signifieer ’n bepaalde ...
J3. (reël 1105) ... Klere signifieer ’n ...
J4. (reël 566) ... verteller en sy tjoms ...

Uit die bostaande lys is dit slegs die woorde “trobbels”, “signifieer” en “tjoms” wat nie in die TK-korpus voorgekom het nie. ’n Soektog is egter op die Media24-argief uitgevoer om te bepaal of die woorde elders ook voorkom. Die resultaat van die soektog het aangetoon dat die woorde “trobbels” en “tjoms” wel in die Media24-argief voorkom, en dus kon dit nie as uniek aan Hambidge se idiolek beskou word nie. Die woord “signifieer” kom egter slegs in Hambidge se korpus voor.

Figuur 1. Voorstelling van ’n konkordansiesoektog in WordSmith Tools na die woord “signifieer”

Uit figuur 1 is dit duidelik dat die woord “signifieer” gesamentlik nege maal in die JH- en TK-korpus voorkom. “Signifieer” het agt maal in die JH-korpus en slegs een maal in die TK-korpus voorgekom. Soos in figuur 1 gesien kan word, is die enkele keer wat die woord “signifieer” in die TK-korpus gebruik is, ’n verwysing na Hambidge se teks wat in die TK-korpus (TK3 [Niefiksie]) opgeneem is (Hambidge 1995:17). Na aanleiding van die bogenoemde is dit dus moontlik om dit te stel dat “signifieer” as uniek aan Hambidge se idiolek beskou kon word.

Vervolgens is ondersoek ingestel na etlike samestellings met Engelse woorde wat in die JH-korpus waargeneem is. Voorbeelde sluit in:

J4. (reël 560) ... propperse emosieswendelaar is wat ou tannies op ’n
toerbus belieg met sy hard luck-stories ...
J4. (reël 80) ... nie ’n struggle-digter ...
J3. (reël 3833) ... glo ’n tomboy-dogter ...
J3. (reël 3418) ... Sy no nonsense-manier...
J3. (reël 2923) ... my kom uit-bail ...
J2. (reël 2184) ... die trash-boksie ...
J2. (reël 517) ... na die draft-boksie ...
J2. (reël 512) ... duidelik ’n server-probleem ...
J1. (reël 2379) ... Elke dag sal paydag wees! ...

Hierdie voorbeelde dui daarop dat Hambidge gebruik maak van samestellings wat uit Afrikaanse en Engelse woorde bestaan. Lawrence (1999:272) verwys na die voorkoms van woorde soos “propperse” as ’n dubbele morfologie en stel dit as ’n uitsondering op die Blokhipotese. Die Blokhipotese veronderstel dat daar ’n blokkeringsfilter bestaan wat enige IT-inhoudsmorfeem (IT verwys na die ingebedde taal, dus die ander taal) blokkeer wat nie aan die MT (MT verwys na die matrikstaal, dus die hooftaal van die kodewisseling) kongruent is nie (vgl. Lawrence 1999:271). Dubbele morfologie (soos in “propperse”) verwys na die voorkoms van ’n enkele IT-stam met affikse van die IT en MT met dieselfde funksie.

Opvallend in die geval van kodewisseling is die voorkoms van samestellings waar dit betrekking het op rekenaarterme en terme rakende tegnologiese middele. Hierdie is dan ook die enigste voorbeelde (alhoewel nie dieselfde woorde nie) wat oor die hele korpus voorgekom het, ongeag die genre.

Met betrekking tot rekenaarterme is dit interessant om ook aan te dui dat Hambidge gereeld beskrywend oor die rekenaar en rekenaarprogrammatuur en/of die tegnologiese middele skryf. Voorbeelde hiervan sluit in:

J2. ... Ek sal my selfoon by my hou en jy kan my BlackBerry! ...
J2. ... Sent via my BlackBerry from Vodacom – let your email find you!

In die TK-korpus kom die woord “BlackBerry” net in koerantartikels (TK4) voor. Hambidge se gebruik is dus eerstens genrespesifiek, en tweedens gebruik sy dit uniek in die sin dat sy die “BlackBerry”-e-posstempel in haar romans insluit. Hierdie kan ook as ’n vorm van kodewisseling beskou word, aangesien dit gebruik word om die e-poswisseling tussen die mentor en die mentee in die roman aan te dui.

J3. ... Haar Compaq Armada rekenaar stol toe sy ...
J3. ... Ek kyk of daar virusse in my Compaq Armada is, maar die Norton man
verklaar ...

Die woorde “Compaq Armada” kom een maal in die TK-korpus voor (TK1), maar die voorkoms van dié woorde kon nie as bewys gebruik word dat ander individue, buiten Hambidge, ook die woord gebruik as deel van hulle idiolek nie, aangesien daar bepaal is dat daardie spesifieke gedeelte van die TK-korpus saamgestel is uit Joan Hambidge se Skoppensboer (2001). Die afleiding kan dus gemaak word dat die gebruik van “Compaq Armada” as kenmerkend van Hambidge se idiolek gesien kon word.

Ander verwysings na rekenaars en programmatuur sluit onder meer in:

J3. (reël 85) ... en Wordperfect for Windows was die program ...
J3. (reël 737) ... ’n nuwe sisteem (Microsoft Word, Office 97) ...
J3. (reël 1008) ... haar draagbare rekenaar ...
J5. (reël 645) ... op my laptop ...

Hierdie woorde is egter ook nie uniek aan Hambidge se idiolek nie, maar die genre (veral J3 – proefskrif) waarin dit gebruik word, verskil wel van die genres waarin dit oor die algemeen gevind word. Die verwysings hou ook nie noodwendig verband met die inhoud van die res van die dokument nie. Hierdie voorbeelde kan as aanvullend beskou word tot die voorkoms van die informele skryftrant wat Hambidge in haar proefskrif gebruik het. Sy onderbreek die akademiese skryfstyl om te vertel hoe sy besig is om aan die teks te skryf. Dit kan in ’n mate as ’n stylbreuk beskou word en is ook eie aan Hambidge se idiolek.

Uit die ondersoek oor kodewisseling in die JH-korpus is dit duidelik dat daar sekere woorde is wat as kenmerkend van Hambidge se idiolek beskou kon word. Die meeste voorbeelde is egter genrespesifiek en dit is met uitsondering dat daar ’n woord geïdentifiseer kon word wat oor die grense van genres voorkom. Die ondersoek na kodewisseling het egter getoon dat daar definitiewe woorde is wat, wanneer dit binne ’n bepaalde konteks gebruik word, as aanduidend van die idiolek van Hambidge beskou kon word.

4.2.3 Parenteses

Parentese verwys na die invoeging van sinne, sinsnedes en/of gedagtes deur middel van hakies, kommas of aandagstrepe in sinne (Pharos-woordeboek 2016). Hambidge maak veral in haar romans hiervan gebruik. Parenteses word ter wille van addisionele kommentaar deur skrywers aangewend. In die geval van tekste waar lesers weet dat Hambidge aan die woord is (soos die proefskrif, resensies of reisjoernaal), is ondersoek ingestel na die voorkoms van voorbeelde waar dit pertinent gestel word dat dit die skrywer se opinie is. Voorbeelde sluit in:

J1. (reël 72) ... (’n Lekroman. Die outeur.) ...
J1. (reël 178) ... (En ons sal later die digbundel Passiebomme te lese kry. Die
outeur.) ...
J1. (reël 711) ... (Om vanselfsprekende redes word die woord doos vermy. Die
outeur.) ...
J1. (reël 719) ... (vergeef hierdie klein onderbreking. Die outeur) ...
J1. (reël 192) ... (Beer is lesbiese sleng vir ’n gay vrou. Die outeur) ...

Die bostaande voorbeelde kom almal voor in die roman Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het (J1). Aangesien die storie deur ’n verteller/fokalisator voorgehou word, is dit in dié geval belangrik dat die skrywer (Hambidge) dit duidelik stel wanneer dit haar stem/insette is wat gedurende die verloop van die verhaal gelewer word. In die geval van die oorblywende tekste wat in die korpus voorkom (J2, J3, J4 en J5), is daar gefokus op parenteses waardeur die skrywer (Hambidge) se stem gehoor kon word – dit wil sê die invoeging van sinne, sinsnedes en/of gedagtes in sinne waar dit voorkom asof Hambidge haar gedagtes byvoeg. Aangesien die oorblywende deel van die JH-korpus egter uit romans, ’n proefskrif, resensies en ’n reisjoernaal bestaan, was dit belangrik om in gedagte te hou dat die skrywer aan die woord is (met die uitsondering van die romans) en dit is dus haar mening wat in die onderskeie tekste uitgedruk word. Voorbeelde sluit in:

J3. (reël 1255) ... miljoen dollar (’n enorme bedrag vir 1975) gekry ...
J3. (reël 1311) ... leser (tensy die "ek" gelyk gestel word aan die outeur Jeanne
Goosen)
J3. (reël 1885) ... (en Bill Clinton se optrede in die Wit Huis) en ...
J4. (reël 27) ... (Miskien is die kind se waarnemings by Ackerman soms-soms
net te gesofistikeerd – maar dit is ’n klein beswaar.) ...
J4. (reël 767) ... en mees bisarre eindes – wat ek nie hier kan verklap nie! ...
J4. (reël 43) ... Ag, liewe leser, dan wil ek u ook nie opsaal nie met
staaltjies ...
J4. (reël 849) ..., dink ek terug aan ’n ervaring in Turkye in 2008 ...
J5. (reël 130) ... (op wie is daardie grap?) ...
J5. (reël 883) ... (het ’n paar selfs uitgedink) ...
J5. (reël 1084) ... (Ons proewerasies uitgesluit. Ek is bang my moeder lees
hierdie rubriek ...

Uit die bostaande voorbeelde blyk dit duidelik dat Hambidge gebruik maak van parenteses, ongeag die genre waarin sy skryf. In J1maak Hambidge egter gebruik van parenteses waar sy dit duidelik stel dat dit die skrywer se opinie is wat weerspieël word. Hierdie verskynsel of gebruik kan as ’n idiosinkratiese kenmerk van Hambidge beskou word.

4.2.4 Punktuasie

Punktuasie verwys na die gebruik van lees- en skryftekens. Daar is algemene reëls en norme (vgl. Carstens 2011:261–9) en daarom is daar ondersoek ingestel na afwykings van die norm. Voorbeelde sluit in:

J1. (reël 708) "Ja!!!!"
J3. (reël 7746) ... meer talentvol ... was
J1. (reël 620) ... Die geweer = die fallus; die bok = die libido
J3. (reël 145 ) ... Gender = meer as O of O ...

Dit was duidelik dat Hambidge nie oorwegend afwyk van die taalreëls nie. Daar is enkele voorbeelde waar sy van meer as een uitroepteken of vraagteken gebruik maak, of selfs gebruik maak van simbole of getalle in plaas van woorde in die korpus, maar dit kom nie genoegsaam voor dat dit as idiosinkraties beskou kon word nie.

Ander voorbeelde van ortografiese variasie wat in die tekste voorkom, is die gebruik van koppeltekens tussen letters om die aandag op sekere woorde te vestig (ge-na-de, D-R-A-M-A, E-M-I-L-Y D-I-C-K-I-N-S-O-N – J3).

Hoofletterwoorde word voorts ook gebruik om woorde te beklemtoon: sy sien WELLUS, ’n NAAM, “JaaaaaaaAAAAAAAAAA!", "JoooooooOOOOOOOOOOOOOOO!", "JeiiiiiIIIIIIIIIIIIIIIiIIIIIiiiii!" – J1

Hierdie voorbeelde kom egter in die romans voor – daarom kan dit beskou word as ’n wyse waarop kommunikasie plaasvind en die karakters se emosies uitgebeeld word. Die hoofletterwoorde en koppelteken gebruik kon nie as sodanig as uniek aan Hambidge se idiolek beskou word nie.

4.2.5 Samestellings en afleidings

Volgens Carstens (2006:133) verwys samestellings na die verbinding van twee of meer losstaande woorde om ’n nuwe sintaktiese eenheid te vorm. In dié studie is daar ondersoek ingestel na samestellings waar daar onnodig koppeltekens bygevoeg is. Die gebruik van voorvoegsels is ook ondersoek. Daar is reeds by kodewisseling ondersoek ingestel na samestellings met Engelse woorde. Vervolgens is daar op die gebruik van samestellings uitgebrei. Voorbeelde sluit in:

J2. (reël 1329) ... on-voor-die-hand-liggende ...
J5. (reël 1154) ... kroeg-cum-restaurant ...
J3. (reël 503) ... on-vervuldheid ...
J3. (reël 475) ... on-finaliteit ...
J1. (reël 517) ... donkerstroom-o-dieprivier ...

Die afleiding kon gemaak word dat Hambidge wel samestellings gebruik ongeag die genre waarin sy skryf, maar ook dat daar nie ’n spesifieke samestelling is wat oor die grense van genres voorkom nie. Hambidge maak deurlopend van “vreemde” koppeltekens gebruik.

4.2.6 Verheffing

Verheffing verwys na die gebruik om soortname tot eiename te verhef (Nel 2014). Voorbeelde sluit in:

J2. (reël 616) ... die Eks, die Geliefde en die Mentee
J2. (reël 1041) ... van haar mentee, die Eks en Geliefde het ...
J2. (reël 1433) ... die Mentee ...
J2. (reël 1434) ... op die Mentor...
J2. (reël 90) ... die Man ...
J1. (reël 260) ... dat die Matrone ...

Die voorbeelde wat in Hambidge se korpus voorkom ‒ waar sy soortname tot eiename verhef ‒ is beperk tot J1 en J2 (Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het en Palindroom). Daar is egter nie ’n verheffing wat in beide die romans voorkom nie, en dus kon die verheffing van soortname tot eiename nie as kenmerkend van Hambidge se idiolek beskou word nie. Die verheffing wat die meeste voorkom, is “die Eks”. Aangesien die verheffing (“die Eks”) glad nie in die TK-korpus voorkom nie, kan dit gestel word dat die verheffing van soortname tot eiename as ’n eienskap van Hambidge se idiolek beskou kan word. Voorts moet bykomende ontledings plaasvind wanneer dié woorde in tekste (veral romans) aangetref word, aangesien dit tesame met van die reeds bespreekte kategorieë die identifikasie van Hambidge se idiolek kan vergemaklik.

4.2.7 Weglatings

Hier word verwys na die gebruik om sekere dele van woorde weg te laat ‒ ’n algemene verskynsel is in SMS-taal. Olivier (2013:490) verwys na weglatings as die uitlating van letters (soos in “hkm” vir “hoekom”), inkortings (korter woorde wat van langer woorde gevorm word met inagneming van die oorspronklike woord se morfologie) en knipsels (korter woorde wat na aanleiding van langer woorde geskep word sonder inagneming van die oorspronklike woord se morfologie). Voorbeelde sluit in:

J1. (reël 62) ... deur B-fontein se ...
J1. (reël 566) ... koringlande tussen B-fontein en P-Burg ...
J1. (reël 637) ... oor B-fontein, dan ...
J1. (reël 723) ... op B-fontein met ...
J1. (reël 348) ... staan Plagiaat is ’n p-woord ...

Voorbeelde van weglating kom slegs in J1 voor. Daar is ook nie ’n groot verskeidenheid woorde waarop Hambidge weglating toepas nie. Aangesien die bogenoemde voorbeelde slegs in een van die romans (dus nie oor ’n hele genre nie) voorkom, kon dit nie as ’n idiosinkratiese eienskap van Hambidge beskou word nie.

4.2.8 Wisselvorme

Woordbetekenis is konvensioneel en berus op gemeenskaplike verstandhoudings, gedagtes en tradisies (Carstens 2006:103). Woorde kan wel op ’n alternatiewe wyse geskryf word mits die betekenis nie verlore gaan nie. Daar is vervolgens na die wyse gekyk waarop Hambidge van wisselvorme gebruik maak. Voorbeelde sluit in:

J3. (reël 6286) ... studie is indiwiduasie, oftewel ...
J3. (reël 1959) ... hele Stonewall-rewolusie
J5. (reël 953) ... op ’n rewolusie-gebou afgeëts ...
J1. (reël 2305) ... my dierb're letterkunde ...
J1. (reël 2604) ... vashou, dierb're koningin ...