Die vertaling van diverse Coloured vrouestemme in die Afrikaanse poësie: ’n feministiese benadering

Die vertaling van diverse Coloured vrouestemme in die Afrikaanse poësie: ’n feministiese benadering1 Hennely Nel, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch LitNet Akademies Jaargang 21(3) ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2024/j21n3g6 Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

In hierdie artikel word daar ondersoek ingestel na wat die beste vertaalstrategieë sou wees om diverse Coloured Afrikaanse vrouedigters se unieke stemme en taalvariëteite in hul poësie in Engels te vertaal, te verteenwoordig en te behou. Die doel is om die gaping in die verteenwoording van uiteenlopende postkoloniale feministiese stemme uit die Globale Suide in feministiese vertaalteorie te oorbrug. In die dekoloniseringsproses van die vertaalteorie en -praktyk word die publikasie en insluiting van voorheen gemarginaliseerde stemme beklemtoon. Daar word veral in feministiese vertaalteorie gefokus op perspektiewe en teorieë vanuit die Globale Suide omdat die Globale Noorde geskiedkundig as die norm vir en oorsprong van belangrike teorieë, konsepte en sosiopolitieke bewegings uitgebeeld is. Alhoewel verskeie pogings tot dusver in feministiese vertaalteorie aangewend is om kwessies aangaande mag en ongelykheid te ondersoek en aan voorheen gemarginaliseerde stemme die geleentheid te bied om hul perspektiewe internasionaal te deel, is dié bydraes steeds beperk tot hoofsaaklik navorsing in die Globale Noorde. In die drie mees onlangse publikasies oor feministiese vertaalteorie het slegs sewe uit die sewentig artikels gevallestudies oor Afrikalande en -tale ingesluit. Dié studies fokus op feministiese kwessies in die Maghreb-lande en die vertaling tussen Arabies en Engels in oorwegend Moslemkontekste. Ek stel daarom voor dat die uiteenlopende Coloured Afrikaanse vrouestemme van Veronique Jephtas, Lynthia Julius en Jolyn Phillips in hulle onderskeie bundels Soe rond ommie bos (2021), Uit die kroes (2020) en radbraak (2017) deur middel van ’n seleksie gedigte in Engels vertaal word sodat hulle perspektiewe deel kan uitmaak van die huidige transnasionale feministiese diskoers. Dié digters se werk kan ’n bydrae maak om ’n meer inklusiewe feministiese en vertaalteoretiese veld buite Westerse kontekste tot stand te bring. Die argument is dat hierdie digters elk in ’n individuele stem postkoloniale feministiese kwessies in die Suid-Afrikaanse konteks uitwys, wat ’n belangrike stap in die proses van die dekolonisering van die Afrikaanse literatuur is. Om die verwagte vertaalprobleme op te los, word daar op Pym se model vir vertaaloplossings (2016) gesteun. Die fokus is op vertaalstrategieë wat nie die drie digters se unieke stemme en taalvariëteite in Engels sal homogeniseer nie om sodoende hulle diverse sosiokulturele agtergronde, asook die diversiteit van Afrikaanssprekendes wat daardeur beklemtoon word, op die voorgrond te plaas. Daar word bevind dat die gebruik van hoofsaaklik vervreemdende vertaalstrategieë – soos die kopiëring van eiesoortige leksikale merkers en unieke woordorde in die Afrikaanse gedigte – die doeltreffendste manier is om ’n homogene uitbeelding van die digters in die doeltekste te vermy.

Trefwoorde: feminisme in Afrikaanse poësie; feministiese Afrikaanse digters; feministiese vertaalstrategieë; feministiese vertaalteorie; Jolyn Phillips; Lynthia Julius; poësievertaling; postkoloniale feminisme; radbraak; Soe rond ommie bos; Uit die kroes; Veronique Jephtas; vierdegolffeminisme

 

Abstract

The translation of diverse Coloured women voices in Afrikaans poetry: a feminist approach

A widespread and renewed emphasis on women’s rights, feminism and the effects of systemic oppression on marginalised groups has been seen in recent years. This international trend can be ascribed to feminist movements on social media such as #TimesUp and #MeToo. These movements, known as “hashtag feminism”, which can be categorised as part of the broader movement of fourth-wave feminism, aim to ensure that previously marginalised women now have the opportunity to tell their stories from their own perspectives. Social media is therefore used as a platform where the personal narrative becomes a political narrative. The goal is to move away from dominant Western and patriarchal perspectives in order to acknowledge and respect the diversity, legitimacy and complexity of women. Intersectional feminists thus argue that the concept of feminism should be broadened and diversified for the movement to be truly inclusive.

An increasing insistence on the importance of women’s rights and intersectional feminism, mainly due to the escalation of gender-based violence in South Africa, is also detected in local social media activism with feminist movements such as #AmINext. With these movements, South African women questioned their safety and lack of power in not only the country, but society, and protested the normalisation of, among others, sexual assault, murder, transphobia and homophobia. Women now have access to platforms aiding them in making their voices heard and having the means to demand equality and justice. The role of feminist researchers, activists and writers are therefore significant in this sociopolitical movement.

Strong women voices are not only prevalent on social media and in protests in South Africa, but recently also in Afrikaans poetry. Previously marginalised women poets are now recreating the official spheres of literature, the media and academics through their writing, and are highlighting the injustices and challenges Black women face daily in the South African context. This contributed to establishing unheard of readers and stories in South African literature. It is thus noteworthy that since 2008, Coloured Afrikaans women have also increasingly been published by well-known publishers, such as Kwela, Human & Rousseau and Protea Boekhuis, and the Coloured women poets are, among others, Veronique Jephtas, Lynthia Julius, Ronelda Kamfer, Jolyn Phillips and Shirmoney Rhode. Before Kamfer’s debut poetry book Noudat slapende honde (2008), Diana Ferrus was the only previously marginalised Afrikaans woman who has published an Afrikaans book of poetry, Ons komvandaan (2006). She was, however, self-published. Ferrus can be deemed a significant forerunner to these recently published poets.

With the renewed emphasis on the intersectional inclusion of previously marginalised voices in official spheres such as the media, academics and literature, the decolonisation of translation theory and praxis is also necessary. Feminist translation studies focus especially on the perspectives and theories from the Global South since the Global North has historically been portrayed as the norm for and origin of significant theories, concepts, and sociopolitical movements. The concept of transnational discourses and the intellectual activism regarding sociopolitical issues are made possible through translation. People from different linguistic and cultural contexts would never be able to hear, understand, and investigate each other’s stories and perspectives if it had not been for translation.

Although various attempts have been made to address issues regarding power and inequality in feminist translation studies, and to offer marginalised voices the opportunity to share their perspectives on a global scale, these contributions were still limited mainly to research in the Global North. In three of the most recent publications on feminist translation studies, in only seven out of the seventy articles, African countries and languages were examined. These studies focused mainly on feminist issues in the Maghreb countries and the translation between English and Arabic in predominantly Muslim contexts. There is a clear lack of diverse voices from peripheral languages and contexts, especially African contexts, that can contribute to a less homogenous global feminist and translation discourse.

It is therefore suggested that the various Coloured Afrikaans women voices of Veronique Jephtas, Lynthia Julius and Jolyn Phillips in their respective books of poetry namely Soe rond ommie bos (2021), Uit die kroes (2020) and radbraak (2017) are translated into English. The goal is for their perspectives and stories to become part of the current transnational feminist discourse. It is argued that these poets’ work can contribute to a more inclusive field of feminist theory and translation theory and practice outside Western contexts. Furthermore, it is claimed that each poet addresses postcolonial feminist issues in the South African context in a unique and individual voice, which is a significant step towards the process of the decolonisation of Afrikaans literature as Black women were excluded from dominant publishers and the official academic and media spheres due to South Africa’s imperial and apartheid history.

In order to determine suitable translation strategies for these poets and their voices, selected poems will be translated and the translation solutions are discussed in annotations. The focus will be on two types of translation problems per poetry book. This qualitative study has a modern feminist translation studies approach. The focus is mainly on translation strategies that are suggested by feminist translation studies scholars such as Von Flotow, Castro, Ergun, Pas, Zaborowska and Spivak who aim to highlight the significance and diversity of women’s voices from marginalised backgrounds. Pym’s model for translation solutions for many languages (2016) is used to establish possible solutions to the expected translation problems. Translation strategies that would not completely homogenise Jephtas, Julius and Phillips’ unique voices and language varieties are prioritised in order to highlight their diverse sociocultural backgrounds, as well as the diversity of Afrikaans-speaking people it emphasises.

In the article, an overview of the connection between feminist protest and intersectional feminist translation theory will be provided. The focus is specifically on the critique of the predominantly West-to-the-Rest narratives and how this notion often excludes diverse women’s perspectives by portraying perspectives from the Global North as the norm. The critique on the binary ideas regarding gender and race as identity categories will also be discussed while simultaneously, although often deemed problematic, pointing out the importance of the use of these categories in academia as a means to decolonise feminist theory as well as translation theory and praxis. Furthermore, the goals of modern feminist translation scholars will be pointed out, as well as the specific translation strategies that are suggested in order to undermine the dominant binary and patriarchal social, economic and political systems still seen in today’s society. The contribution of marginalised voices, cultures and languages to translation theory and praxis are assessed with reference to Venuti’s theory that that they could offer heterogeneity and inclusive representation to often homogenous translated Western texts.

Jephtas, Julius and Phillips’ marginalised position as Coloured Afrikaans women in the South African context, as well as the Afrikaans context, is examined. Their background as writers and selected poems will be discussed in order to further highlight the significance of their voices and why they can be classified as postcolonial feminist writers. It is emphasised that, although the themes in their poems occasionally overlap and they are classified as “Coloured women poets” in this article, they represent diverse Afrikaans voices with unique perspectives on intersectional feminist issues in the South African context, which implicitly highlights the heterogeneity of the Afrikaans-speaking community.

It is mainly found that the use of foreignising strategies – such as the copying of distinctive lexical markers and unique sentence structure in the Afrikaans poems – is the most effective way to avoid a homogenous representation of the poets in the target texts. A possible addition to Pym’s model for translation solutions is suggested. In conclusion, it is the argument of this article that the intellectually activist translation of marginalised women voices, especially originating from the Global South, is a good step towards the decolonisation of modern feminism, feminist translation theory and praxis, as well as the Afrikaans literary canon.

Keywords: feminism in Afrikaans poetry; feminist Afrikaans poets; feminist translation strategies; feminist translation theory; fourth-wave feminism; Jolyn Phillips; Lynthia Julius; poetry translation; postcolonial feminism; radbraak; Soe rond ommie bos; Uit die kroes; Veronique Jephtas

 

1. Inleiding

In hierdie artikel word daar ondersoek ingestel na wat die beste vertaalstrategieë sou wees om diverse Coloured Afrikaanse vrouedigters se unieke stemme en taalvariëteite in hul poësie in Engels te vertaal, te verteenwoordig en te behou. Die doel is om die gaping in die verteenwoording van uiteenlopende postkoloniale feministiese stemme uit die Globale Suide² in eietydse feministiese vertaalteorie te oorbrug.

Met die dekolonisering³ van die vertaalteorie en -praktyk ten doel, word die publikasie en insluiting van voorheen gemarginaliseerde stemme beklemtoon. Daar word in feministiese vertaalteorie gefokus op veral perspektiewe en teorieë vanuit die Globale Suide omdat die Globale Noorde geskiedkundig as die norm vir en oorsprong van belangrike teorieë, konsepte en sosiopolitieke bewegings uitgebeeld is.

Collins, die skrywer van Black feminist thought: Knowledge, consciousness and the politics of empowerment (1990), redeneer dat dialoë vanuit verskillende perspektiewe, wat nodig is vir inklusiewe feministiese teorie en die feministiese praktyk, selde tussen gelykes plaasvind (2017:xi). Ons pogings om mekaar vanuit diverse kontekste te verstaan is slegs deur middel van vertaling op een of ander wyse moontlik, maar hierdie pogings vind steeds onvermydelik in ’n wêreld met hiërargiese magsverhoudings plaas. Daar is beperkings op hoe ons mekaar, of die sogenaamde Ander, sien, en wat ons kan sê vanuit ons onderskeie sosiale liggings (Collins 2017:xi). Collins (2017:xi) meen dat vertalers sentrale plekke in die feministiese praktyk inneem deur betekenisse na verskeie intellektuele, politieke en sosiale omgewings oor te dra en sodoende nuwe kennis in grensgebiede te skep.

Die tweeledige fokus op die politiek van vertaling binne spesifieke sosiale hiërargieë en die politiek van interpretasie van vertaling in die proses waar nuwe kennis geskep word, staan sentraal in feministiese vertaalteorie, en per implikasie in enige projek wat poog om progressief te wees en die wêreld te dekoloniseer (Collins 2017:xi–ii). Collins se sienings oor vertaling as ’n noodsaaklike proses in die poging om mekaar te verstaan – alhoewel die Ander se werklikhede altyd ’n soort “geweld” sal ondergaan in die vertaalproses – en terselfdertyd as ’n vorm van intellektuele aktivisme in ’n wêreld met magswanbalanse, is die vertrekpunt vir hierdie artikel.

Alhoewel verskeie pogings tot dusver in feministiese vertaalteorie aangewend is om kwessies aangaande mag en ongelykheid te ondersoek en aan voorheen gemarginaliseerde stemme die geleentheid te bied om hul perspektiewe internasionaal te deel, is dié bydraes steeds beperk tot hoofsaaklik navorsing in die Globale Noorde. In die drie mees onlangse boeklengte publikasies oor feministiese vertaalteorie het slegs sewe uit die sewentig artikels gevallestudies oor Afrikalande en -tale ingesluit.⁴ Dié studies fokus op feministiese kwessies in die Maghreb-lande en die vertaling tussen Arabies en Engels in oorwegend Moslemkontekste. Daar is ’n tekort aan diverse stemme uit perifere tale en kontekste wat kan bydra tot ’n minder homogene globale feministiese en vertaalteoretiese diskoers.

Ek stel daarom voor dat die uiteenlopende Coloured Afrikaanse vrouestemme van Veronique Jephtas, Lynthia Julius en Jolyn Phillips in hulle onderskeie bundels Soe rond ommie bos (2021), Uit die kroes (2020) en radbraak (2017) in die vorm van ’n seleksie gedigte in Engels vertaal word sodat hulle perspektiewe deel kan uitmaak van die huidige transnasionale feministiese diskoers. Die argument is dat hierdie digters se werk ’n bydrae daartoe kan lewer om ’n meer inklusiewe feministiese en vertaalteoretiese veld buite Westerse kontekste binne en buite die Globale Noorde⁵ tot stand te bring. Dié drie digters wys elk in ’n individuele stem die postkoloniale feministiese vraagstukke in die Suid-Afrikaanse konteks uit, wat ’n belangrike stap in die proses van die dekolonisering van die Afrikaanse literatuur is.

Om die verwagte vertaalprobleme op te los, steun ek op Pym se model vir vertaaloplossings (2016). Die fokus is op vertaalstrategieë wat nie die drie digters se unieke stemme en taalvariëteite in Engels sal homogeniseer nie om sodoende hulle diverse sosiokulturele agtergronde, asook die diversiteit van Afrikaanssprekendes wat implisiet daardeur beklemtoon word, op die voorgrond te plaas. Daar word bevind dat die gebruik van hoofsaaklik vervreemdende vertaalstrategieë – soos die kopiëring van eiesoortige leksikale merkers en unieke woordorde in die Afrikaanse gedigte – die doeltreffendste manier is om ’n homogene uitbeelding van die digters in die doeltekste te vermy.

 

2. Terminologie en praktiese werkswyse

2.1 Subjektiwiteit en die keuse van die term Coloured

Die gebruik van rasverwante terme in akademiese en literêre navorsing, byvoorbeeld in die diskoers oor Swart, bruin of Coloured skrywers, is omstrede en problematies. Dit word dikwels as essensialisties en imperialisties beskryf wanneer die individualiteit en diversiteit van skrywers in ag geneem word (Vermeulen 2018:68; Bonthuys 2020:247; en Butler 1992:15). Willemse (2019:260) wys daarop dat die konsep Swart Afrikaanse skryfwerk by die eerste Swart Afrikaanse Skrywersimposium in 1985 ontstaan het om na Afrikaanse skrywers te verwys wat deur die apartheidswetgewing en dominante Afrikaanse literêre tradisie uitgesluit is, en wat hul teenkanting van hierdie wetgewing en uitsluiting wou duidelik maak. Dit was dus ’n ideologiese besluit met ’n spesifieke politieke doel in die vorm van strategiese essensialisme om solidariteit onder hierdie groep skrywers te skep en hul ondermyning van die hegemoniese bestel van die tyd te beklemtoon (Willemse 2019:264). Die term dui dus nie op die skrywers se velkleur nie, maar eerder op ’n spesifieke tradisie wat die “homogenisering [...] en etniese chauvinisme” teengaan (Van Wyk 1997:96). Dié stelling is egter weersprekend, aangesien die term Swart dan ook net ’n hele groep mense saambondel wat in die Suid-Afrikaanse konteks met verskillende rasse, etnisiteite, identiteite en kulture identifiseer. Dieselfde opmerking kan gemaak word oor terme soos women of colour of people of colour wat binne hierdie konteks gebruik word: Tong (2009:207) redeneer dat dit steeds die wit vrou of wit mense as die “norm” voorhou en sogenaamde women of colour en people of colour outomaties as die Ander klassifiseer, wat juis in vierdegolffeminisme en postkolonialisme vermy wil word.

Le Cordeur (2011:759) meen dat die term Kleurling (“Coloured”) na mense verwys wat onder die apartheidswetgewing as “Kleurling” geklassifiseer is, wat daarom dikwels ’n negatiewe konnotasie het. Daar word verder beklemtoon dat die terme bruin, wit en swart meer aanvaarbaar is om diversiteit te illustreer aangesien hierdie terme, anders as Kleurling/Coloured, nie in die apartheidswetgewing gebruik is nie (ibid.). Kannemeyer (2020) bou voort op hierdie argument en noem dat woorde soos coloured “debatte ontlok”. Om terug te keer na Van Wyk (1997:96) se opmerking oor die term swart skrywers wat nie op “velkleur” dui nie, maar na ’n spesifieke tradisie verwys, kan daar gesê word dat die term bruin skrywers ook tegnies na spesifieke biologiese kenmerke verwys – wat nie die kompleksiteit en hibriditeit van dié rassegroep voldoende saamvat nie. In ’n land soos Suid-Afrika waar mense steeds volgens rassegroeperings geklassifiseer word, is dit tog belangrik, hoewel problematies, om juis voorheen gemarginaliseerde groepe in studies in te sluit om te beklemtoon dat Westerse en/of wit perspektiewe nie die norm is nie.

In Moses (2019:iii) lê Adhikari klem op die “fluidity and ambiguities inherent in processes of coloured self-identification” en in Moses (ibid.) se doktorale studie, “In the mix: Expressions of Coloured identity in Cape Town-based hiphop”, maak hy die volgende stelling oor die musikante wat hy in sy navorsing ondersoek het: “The musicians in my ethnography adamantly reject the term ‘Coloured’ as a fiction of separatist ideology yet acknowledge ‘Colouredness’ as signifying discrete socio-cultural practices inherent to Cape Town hiphop.” Hierteenoor redeneer Butler (1992:15; oorspronklike kursivering) dat:

any effort to give universal or specific content to the category of women, presuming that that guarantee of solidarity is required in advance, will necessarily produce factionalization, and that “identity” as a point of departure can never hold as the solidifying ground of a feminist political movement.

Alhoewel hulle hier na die identiteitskategorie van vroue verwys, kan dit ook op die identiteitskategorie van ras of etnisiteit toegepas word. Hulle maak terselfdertyd die volgende paradoksale argument: “[...] it may be that only through releasing the category of women from a fixed referent that something like ‘agency’ becomes possible” (Butler 1992:16). Dit is dus belangrik ─ alhoewel beperkend ─ om kategorieë te gebruik om agentskap aan diegene te gee wat deur dominante sisteme onderdruk is of word.

As die bostaande argumente, menings en kritiek oor persoonlike identiteit in ag geneem word, is dit uiteraard onmoontlik om op ’n “korrekte” of “wetenskaplike” term vir ’n bepaalde inherent diverse rassegroep te besluit. Ras is in wese ’n sosiale konstruk en hoe individue wil of nie wil identifiseer nie, hang van hul subjektiewe keuse en siening rakende hul komplekse identiteit af – soos elke individu se reg is. Dit is met betrekking tot die hibriditeit, meerduidigheid, sosiokulturele praktyke en agentskap waarna Moses (2019), Adhikari (2009) en Butler (1992) verwys dat ek die keuse maak om die term Coloured te gebruik om die digters in die artikel te klassifiseer, aangesien al drie digters in hul poësie uiteenlopende stemme en stories aangaande die sogenaamde “Coloured experience”, veral as vroue, na vore bring. ’n Hoofletter word ook vir die term Coloured gebruik om aan te dui dat dit in hierdie artikel as ’n heropeisingsterm gebruik word, soos wat Swart/Black met hoofletters gebruik word in die Swartbewussynsbeweging (verwys na Willemse 2019). Kannemeyer (2020) redeneer dat die jonger geslag terme soos coloured moet herdefinieer en dat daar waarde is in hul selfidentifiserende gebruik van die woord omdat hulle “gaze beïnvloed [is] deur die mense wat die apartheidsregering eerstehands ervaar het”. Soos “Swart Afrikaanse skrywers” aan die hand van ’n spesifieke politieke doel gebruik is, word “Coloured Afrikaanse skrywers” dan gebruik om die diversiteit van voorheen gemarginaliseerde Afrikaanssprekendes op die voorgrond te plaas, wat skakel met eietydse feministe se doel om voorheen gemarginaliseerde vroue se diverse ervarings, identiteite en stories te erken en ondersoek (vergelyk ook Willemse 2019:265).⁶

Dit is belangrik om vir die doel van hierdie artikel, asook seleksiekriteriadoeleindes, na dié drie digters se ras te verwys omdat Jephtas, Julius en Phillips deel uitmaak van ’n voorheen benadeelde groep wat in die verlede, en tot onlangs, nie ’n stem in apartheid-Suid-Afrika asook die Afrikaanse literêre stelsel gehad het nie (Bonthuys 2020:249). Dié stelling kan ondersteun word deur die feit dat Ronelda Kamfer in 2008 die eerste voorheen gemarginaliseerde Afrikaanse vrouedigter is wat deur ’n hoofstroomuitgewer, Kwela, gepubliseer is met haar bundel Noudat slapende honde (Vermeulen 2018:73).⁷ Klem word ook geplaas op hoe wit Standaardafrikaanssprekendes geskiedkundig as die norm in die Afrikaanse gemeenskap en literatuur gesien is en hoe dié digters, soos Kamfer, Afrikaans as die “sogenaamde taal van die onderdrukker” heropeis; hulle bevestig nou hul stemme en agentskap in die Afrikaanse literêre kanon (Bonthuys 2020:250). Die gebruik van die term Coloured is dus nie bedoel om die term op hierdie digters af te dwing nie. Dit is eerder ’n poging om te demonstreer hoe kompleks en divers voorheen gemarginaliseerde Afrikaanse vroue/mense se stemme is, en hoe nodig dit is om uiteenlopende stemme vanuit Afrika te ondersoek en op ’n meer globale skaal te laat hoor deur hulle in Engels te vertaal om hulle op hierdie wyse deel te maak van ’n internasionale, interseksionele feministiese diskoers, sonder om hulle unieke stemme te homogeniseer.

2.2 Seleksiekriteria

Die drie bundels waaruit gedigte vertaal gaan word, is Jephtas se Soe rond ommie bos (2021), Julius se Uit die kroes (2020) en Phillips se radbraak (2017). Dié digters word ondersoek omdat elkeen ’n unieke stem en perspektief aangaande onder andere die sogenaamde “Coloured experience” en die rol van voorheen gemarginaliseerde vroue in die Suid-Afrikaanse konteks bied. Ek wil ook klem lê op hoe uiteenlopend Afrikaanssprekendes en taalvariëteite in Afrikaans is. Phillips se Bientang (2020) word nie ingesluit nie omdat dié bundel ’n epiese gedig is en dit uitdagend sal wees om op ’n sinvolle wyse slegs ’n gedeelte van die bundel te vertaal. Slegs bundels wat ná 2015 gepubliseer is word bespreek omdat die argument gemaak word dat die hernude internasionale fokus op vroueregte, diversiteit, interseksionaliteit en geslagsgebaseerde geweld sedert 2015, veral op sosiale media, ’n moontlike invloed op die toename in die publikasie van vrouestemme in Afrikaanse poësie gehad het (Bonthuys 2020:241).

Gedigte met temas soos kwessies oor vroueregte, postkolonialisme, feminisme in die Suid-Afrikaanse en Coloured Afrikaanse konteks, Coloured vroue se rol in die Suid-Afrikaanse en/of patriargale samelewing,⁸ hul opvoeding, die sprekers se identiteit as jong, Coloured vroue en hoe Afrikaans (waarna dikwels verwys word as “die taal van die onderdrukker”) ’n rol in hul lewens speel, word vertaal, ontleed en geannoteer. Ek lewer ook kommentaar op my subjektiewe interpretasies van die gedigte. Elke digter bied ’n individuele perspektief op dikwels soortgelyke temas; dit is waarom daar geredeneer word dat dié digters elk ’n unieke en waardevolle bydrae tot die transnasionale diskoers oor vierdegolffeminisme kan maak. Die klem word op die vertaalprobleme en -oplossings geplaas om sodoende te bepaal hoe, indien moontlik, die drie digters se unieke stemme en taalvariëteite in Engels vertaal en verteenwoordig sou kon word. Die doel is dus om die heterogeniteit en diversiteit van hulle stemme en kontekste op die voorgrond te plaas. Vir konsekwentheid in hierdie artikel word die woord taalvariëteite voortaan gebruik om na die verskillende variasies van Afrikaans te verwys op grond van die verskille in uitspraak (of aksent), woordkeuse (of leksikon), verskille in spesifieke grammatikale patrone/woordorde, register en styl. Die argument word dikwels gemaak dat ’n individu of groep se taalvariëteit aan hul geopolitieke konteks gekoppel kan word, maar dit is nie altyd die geval nie (Barzan en Heydari 2019). Daar word erken dat die term taalvariëteit as relatief beskou kan word en dat hierdie soort klassifikasie van taal nie noodwendig konkreet is nie.

Soos genoem, steun ek op Pym (2016) se model oor moontlike vertaaloplossings (sien Tabel 1) om vertaalprobleme op te los. Vertaalprobleme in hierdie konteks verwys nie soseer na iets negatiefs nie, maar eerder na die uitdagings wat die vertaler gedurende die vertaalproses ervaar. Pym (2016:220) verwys daarna as “bump mode” – die punt waar die vertaler tussen verskeie vertaaloplossings moet kies en dan hul keuse moet rasionaliseer.

Tabel 1. Pym se moontlike oplossings vir vertaalprobleme⁹

Kopiëring	Kopiëring van woorde	Kopiëring van klanke Kopiëring van morfologie Kopiëring van skrif …
	Kopiëring van struktuur	Kopiëring van prosodiese eienskappe Kopiëring van vaste uitdrukkings Kopiëring van teksstruktuur …
Verandering van uitdrukking	Verandering van perspektief	Verandering van fokus in sinne Verandering van semantiese fokus Verandering van stem …
	Verandering van digtheid	Veralgemening/spesifikasie Eksplisering/implisering Veelvuldige vertaling Hersegmentering …
	Kompensasie	Nuwe vlak van uitdrukking Nuwe plek in teks (notas, parateks) …
	Kulturele ooreenstemming	Ooreenstemmende idiome Ooreenstemmende kultuurspesifieke items …
Verandering van inhoud	Teksaanpassing	Korreksie/sensuur/bywerking Weglating van inligting Byvoeging van inligting …

 

Pym (2016:220) se model vir vertaaloplossings kan ook vergelyk word met Pas en Zaborowska (2017:145) se feministiese vertaaloplossings- en strategieë. Dié strategieë word voorgestel in ’n poging om brontale en hul sprekers, asook vertalers en hul vertaalkeuses, meer sigbaar te maak in vertalings om homogene doeltekste te vermy.

 

3. Jephtas, Julius en Phillips as diverse Coloured Afrikaanse digters met verwysing na Afrikaanse taalvariëteite

Aangesien ek redeneer dat Jephtas, Julius en Phillips diverse Coloured vrouestemme met uiteenlopende taalvariëteite en gemeenskappe verteenwoordig, word die bestaande idees rondom Afrikaanse taalvariëteite kortliks bespreek. Le Cordeur (2011:762) meen dat Afrikaans nou as ’n gekreoliseerde taalvorm verstaan word wat deur intertalige kontak tussen verskillende taalgroepe aan die Kaap ontwikkel het, wat in kontras staan met Ponelis (in Hendricks 2014:3) se die ouer idee dat Afrikaans bloot ’n eenvoudiger weergawe van 17de-eeuse Nederlands is. Die uiteenlopende taalgroepe sluit hoofsaaklik die inheemse Khoi-groepe, die Europese Nedersetters en slawe aan die Kaap in (Le Cordeur 2011:762). Carstens (2013:27) meen dat daar mettertyd drie breë Afrikaanse variëteite ontwikkel het, naamlik Kaaps, Oranjerivierafrikaans en Oosgrensafrikaans. Die klassifikasie van variëteite kan as relatief beskou word en daar moet ook beklemtoon word dat die variëteite soms oorvleuel en duidelike invloede op mekaar toon.

Oosgrensafrikaans is die variëteit waaruit Standaardafrikaans ontwikkel het en word vandag hoofsaaklik gebruik vir “hoë funksies” soos onderwys, wetenskap, media en literatuur (Odendaal 2014:664). Ander variëteite van Afrikaans word ook nou al hoe meer vir die sogenaamde hoë funksies gebruik, soos in bekende uitgewers soos Kwela en Human & Rousseau se publikasie van verskeie digters wat nie slegs in Standaardafrikaans skryf nie, onder andere Julius, Jephtas, Ronelda Kamfer, Phillips, Shirmoney Rhode, Ryan Pedro, Nathan Trantraal en Ashwin Arendse, asook die hoogs suksesvolle sosialemediabladsy Vannie Kaap wat die gebruik, diversiteit en bydrae van Kaaps tot die Suid-Afrikaanse en Afrikaanse sosiokulturele konteks vier en bevorder (Jephtas en Fabing 2020). Van Rensburg (2016:469) wys daarop dat “Khoi-Afrikaans” die “éérste Afrikaans was” en dat Standaardafrikaans dus in die eerste plek as gevolg van die bestaan van Khoi-Afrikaans ontwikkel het. Le Cordeur (2011:772) beklemtoon ook hoe die verskeie maniere waarop sinne in Standaardafrikaans gebruik word, Khoi-invloede toon, byvoorbeeld die gebruik van die dubbele ontkenning in Afrikaans, die gebruik van “se” in besitskonstruksies (“my ma se kar”), en meervoudsvorme soos Pa-goed of Ma-goed. Die idee dat Standaardafrikaans as die norm beskou word, word nou sterk gekritiseer, veral omdat Standaardafrikaans verband hou met die skepping van apartheidsideologieë en Afrikaans as sogenaamde “witmanstaal” – wat gelei het tot die taal as deel van wit Afrikaanssprekendes se identiteit (Le Cordeur 2011:762). Gevolglik is variëteite wat nie as Standaardafrikaans geklassifiseer is nie, tot substandaard gereduseer, wat die indruk geskep het dat hierdie variëteite minderwaardig in vergelyking met Standaardafrikaans is. Verskeie navorsers beklemtoon dat Standaardafrikaans, soos enige ander variëteit, as slegs een van die variëteite van Afrikaans beskou moet word en dat variëteite wat hiervan “afwyk” as gelykwaardig beskou moet word (Odendaal 2014; Williams 2016). Odendaal (2014:657) meen dat Afrikaans geherstandaardiseer moet word om die demokratiese ideale van Suid-Afrika te reflekteer, en sodoende meer variëteite (en sprekers) van die taal in te sluit, asook om die standaardtaal meer inklusief en bemagtigend vir die diverse sprekers te maak.

Kaaps (ook na verwys as Afrikaaps of Kaapse Afrikaans) is die variëteit wat hoofsaaklik in die Kaapse skiereiland, Boland, Overberg, Swartland, Sandveld en die westelike Klein-Karoo voorkom (Le Cordeur 2011:763; Hendricks 2014:7–8). Dié variëteit is in die 17de eeu grootliks deur slawe aan die Kaap gepraat en ontwikkel – afkomstig uit, onder meer, Angola, Madagaskar, Guinee, die Indiese kusgebiede en Oos-Indiese Eilande – en het sterk Moslem- en Arabiese invloede (verwys na Hendricks 2014). Omdat slawe uit diverse gebiede afkomstig was, is hulle geforseer om Nederlands ook te leer sodat hulle met hul meesters, die Nederlandse kolonialiste, kon kommunikeer. Volgens Le Cordeur (2011:763) het Maleis ’n beduidende invloed op Afrikaans en Nederlands gehad omdat die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie dit verpligtend vir slawe gemaak het om Nederlands te leer en daar uiteindelik ’n lingua franca geskep is om te kommunikeer. Die uitspraak van woorde wat met ’n j- begin as dj- soos djy, djou en djille (jy, jou en julle) toon byvoorbeeld ’n sterk Maleise invloed (Le Cordeur 2011:764). Ander kenmerke van hedendaagse Kaaps sluit in: die gebruik van ge- saam met Engelse woorde, soos ge-change, die weglating van konsonante aan die einde van woorde, soos ma vir maar, ontronding van klinkers soos yt vir uit, assimilasie soos kinners, ammal en skinner vir kinders, almal en skinder, kodewisseling tussen Afrikaans en Engels, voornaamwoorde wat in die verboë vorm gebruik word, soos onse taal, die gebruik van Engelse woorde in sinne asof dit Afrikaans is, eiesoortige gebruik van woorde, soos goose vir meisie en jintoe vir sekswerker, asook vokale met lengte wat verskil van die standaardvorm, soos gat vir gaan en lat vir laat (Le Cordeur 2011:766). Sien byvoorbeeld Jephtas se gedig “born free” (2021:15): “toe ek gebore was het ekkie gehylie / my sperm donor wassie daa nie”.

Daar kom ook talle woorde of uitdrukkings in Kaaps voor wat ’n oorsprong in die slawegemeenskap aan die Kaap het en wat in die Islamgeloof gewortel is, byvoorbeeld kanalla (asseblief), trammakassie of sjukran (dankie), boeja (vader), oemi (moeder of ouma) en koefia (fes) (Blignaut en Lesch 2014:27). Blignaut en Lesch (ibid.) beklemtoon die invloed van bendetaal op Kaapse sleng. Woorde/frases soos dala (baklei), ve’dala (doodmaak), wit biene (hy sterf), pakamisa (optel, weggaan, uitgaan of klaarmaak), zol (daggasigaret) en die protesuitroep minute kom in die alledaagse omgangstaal van Kaapse sprekers voor. Die gebruik van nommers wat na die lidmaatskap van ’n tronkbende verwys, soos ses en twintig/sesse en ag en twintig/agge kom ook gereeld in Kaaps voor (ibid.). Verwys na Phillips se gedig “lyksang vir jou skollietaal” (24–5) waar woorde/frases soos “frans”, “nommes”, “pakamisa”, “sabela” en “wit biene” gebruik word.

Williams (2016) en Willemse (2019:268–9) wys daarop dat Kaaps onlangs as ’n nuwe vorm van taalaktivisme, kulturele onderskeiding en egtheid te voorskyn gekom het en dat dit oor die heropeising van Afrikaans gaan. Die doel is om die kreoolgeskiedenis van Afrikaans te erken en dit ook te standaardiseer om sodoende eksklusiewe ruimtes, soos die akademie, waar Standaardafrikaans oorwegend as die verteenwoordiging van Afrikaanssprekendes gebruik word, vir veeltalige Suid-Afrikaners en diverse Afrikaanssprekendes te dekoloniseer. Jephtas, ’n skrywer, akteur, regisseur, aktivis en podiumdigter van die Paarl, se werk kan as ’n voorbeeld van dié heropeising beskou word met haar gebruik van Kaaps in haar debuutbundel Soe rond ommie bos wat deur Protea Boekhuis gepubliseer is (Jephtas 2021). Müller (2021) beskryf Jephtas as ’n digter met “sterk aktivistiese ingesteldheid” en dat sy haar gedigte as ’n spreekbuis vir protes gebruik. Viljoen (2021) noem ook dat sy haar poësie as ’n “wapen in die stryd teen onreg, ongelykheid en woekerende geweld” gebruik. Vir Jephtas is dit belangrik dat “haar mense” hulle met haar werk kan vereenselwig (Norton 2021), en sy noem dat “Afrikaaps [haar] moedertaal” is. Jephtas gebruik dus Kaaps as ’n wapen vir verandering en om kwessies soos ongelykheid, patriargie, rassisme en geslagsgebaseerde geweld uit te wys, en neem só haar unieke plek in die Afrikaanse literatuur in. Sy word ook beskryf verteenwoordigend van die “Born frees”: die groep mense wat ná apartheid gebore is, maar wat steeds die negatiewe uitwerkings daarvan beleef (Viljoen 2021; Müller 2021; Norton 2021).

Le Cordeur (2011:771) beskryf Oranjerivierafrikaans as die variëteit wat hoofsaaklik in die Noord-Kaap voorkom, wat deur die Khoi en hulle nasate gepraat word en sterk leksikale en sintaktiese invloede van Khoi toon – soos in Julius se poësie gesien kan word. Hendricks (2017:1) verwys na Oranjerivierafrikaans as ’n “heterogene” variëteit wat herlei is tot die 17de-eeuse Khoi-Khoi se pogings om Nederlands magtig te wees. Hierdie variëteit kan as die basis van Namakwalandse, Richtersveldse en Boesmanlandse Afrikaans, Griekwa-Afrikaans, Rehobothafrikaans en die “Afrikaans van die Riemvasmakers” beskou word (Le Cordeur 2011:771; Hendricks 2017:1). Afrikaanse woorde wat afkomstig is van Khoi sluit in hoeka, kwagga, eina, aitsa, nou-nou, Ma-goed, Ma-hulle en netnou (Van Rensburg 1990).

Julius is van Springbok en het in Kimberley grootgeword. Uit die kroes is haar debuutbundel wat deur Kwela gepubliseer is. In 2018 wen sy die AVBOB-digkunskompetisie se Afrikaanse kategorie vir haar gedig “Vir Aljarreau” (Julius 2020). Sy skryf oor, en vanuit, ’n konteks wat selde in die Afrikaanse literêre diskoers verteenwoordig word. Viljoen (2020) redeneer dat die bundel ’n nuwe woordeskat aan Afrikaans bekend stel omdat daar so ’n duidelike invloed van Nama, wat deel uitmaak van Oranjerivierafrikaans en Khoi-Afrikaans, raakgelees kan word. Julius maak van beide Standaardafrikaans en Namakwalandse Afrikaans in haar poësie gebruik. Verwys byvoorbeeld na die gedig “Ontheemding” (41): “My ma is suurdeegbrood en Namastap / xhoulag en xhit // My ma sê haar ouma was ’n Namavrou”. Kamfer (2021:184) beklemtoon die unieke perspektief van die “Coloured experience” wat Julius in haar poësie bied: “Vir dekades word bruin kultuur en herkoms in die geskiedenisboeke beperk tot stories oor Jan van Riebeeck, die Strandlopers, slawe uit Indonesië en Java of die onderdrukking van die inwoners in Distrik Ses.” Trantraal (2020) redeneer dat baie van Julius se gedigte aan die een kant bekend sal voel vir Coloured lesers, maar tog is haar gedigte uniek omdat dit stories uit die Noord-Kaap, spesifiek Springbok en Kimberley, vertel, wat belangrik is aangesien die Kaapse Vlakte “soortvan ytgesingle wôd asse general yardstick van ie coloured experience”. Trantraal se opmerking is ’n aanduiding daarvan dat meer diverse stemme nodig is om die heterogeniteit van die Coloured gemeenskap uit te beeld.

Julius noem in ’n Facebook Live-gesprek met Kamfer (2020) dat sy nie in haar skryfwerk op een spesifieke tema wou fokus nie; sy wou onder andere skryf oor haar komvandaan, identiteit, verhoudings, vervreemding, selfdood en geestesgesondheid. Sy wou ook meer oor die slawegeskiedenis leer omdat dit nie op skool aan haar bekendgestel is nie en het daarom die slawenarratief in haar bundel in die kollig geplaas. Kamfer (2021:184) verwys hierna as ’n proses waardeur Julius haar voorouers se stories heropeis uit die geskiedenisboeke van die oorheersende wit akademici en sy “herplant hulle binne haar eie lewe”. Deur hierdie gedigte gee Julius ’n naam, storie en identiteit aan slawe wat voorheen slegs deur tragedies en vanuit (meestal) wit mans se perspektiewe voorgestel is. Kamfer (2021:184) beskryf Uit die kroes as ’n bundel met ’n verskeidenheid temas wat onder andere “colourism, texturism, agency, vrouheid, verlies en familie” insluit en al hierdie temas is ’n weerspieëling van haar “unieke idiolek, [...] Nama-herkoms en haar identiteit as jong swart vrou in die wêreld”. Julius verduidelik egter dat haar werk nie net as outobiografies gesien moet word nie; sy skryf ook oor ander mense in haar gemeenskap se stories wat sy beleef het (Odendaal 2020).

Kwessies oor Westerse idees van skoonheid word uitgelê en Julius demonstreer haar kritiek op hierdie koloniale ideale deur haar aanvaarding van haar “kroes hare” duidelik daar te stel, soos in die gedig “Kroes” gesien kan word. Sy verwerp die idee dat haar hare “reguit” of “glad” moet wees om as “mooi” beskou te word (Kamfer 2020). Kamfer (2021:185) is van mening dat hierdie tipe selfaanvaarding, al kom dit op die oog af hoe “klein” voor, en die verwerping van “mikro-onderdrukking binne die gemeenskap en teenstand teen hierdie norme en standaarde van die samelewing rewolusionêr is”. Die kompleksiteit van skoonheidstandaarde in die Coloured gemeenskap word na vore gebring, wat veral op die idees van “colourism” gebaseer is.

Julius se standpunt oor haarself as ’n bevryde, bemagtigde vrou (al word sy dikwels deur ander as “onderdruk” beskryf) maak sy ook duidelik (Kamfer 2020): “Ek behoort nie aan my pa of ma nie, ek behoort heeltemal aan myself.” Dié konsep sluit by Mohanty (2013:193) se argument aan dat navorsers uit veral die Weste versigtig moet wees om nie die sogenaamde Derdewêreldvrou as bloot ’n slagoffer van omstandighede uit te beeld nie. Sy beklemtoon ook dat sy baie meer as net ’n “bruin vrou of digter” is – haar doel is om haarself te wees en al haar eienskappe te omarm. Sy sien ras as “deel van [haar] alledaagse lewe” en dít is waarop sy wou fokus; die alledaagse gebeure en temas rondom haar waarmee mense hulle kan vereenselwig. Sy wou verder ook ’n blik op lewe in die Noord-Kaap bied. Julius poog egter ook om weg te beweeg van die stereotipes wat aan haar gekoppel word bloot op grond van haar ras, velkleur en hare (Kamfer 2020).

Aangesien feminisme en die diverse betekenisse van dié konsep sentraal in hierdie artikel staan, is Julius se opmerkings rondom haar vryheid as ’n vrou veelseggend; sy is niemand se “besitting” nie en is dus nie minderwaardig bloot omdat sy ’n vrou is nie (Kamfer 2020). Haar stem is net so kragtig soos ’n man s’n (Odendaal 2020). Julius verklaar, soos Jephtas, dat dit “’n skrywer se plig [is] om stem te gee aan die wat al vir so lank deur die lewe stilgemaak is”. Sy bied diverse en uiteenlopende stories uit haar eie lewe, mense rondom haar, asook die Noord-Kaap wat nog nie voorheen oor ’n platform in die Afrikaanse letterkunde beskik het nie.

Anders as in Jephtas en Julius se poësie, waarin daar (hoofsaaklik) sterk kenmerke van onderskeidelik Kaaps en Namakwalandse Afrikaans voorkom, kom daar verskeie variëteite in Phillips se gedigte in radbraak na vore, waarvan talle woorde en frases ook nuutskeppings is. Sy is in Gansbaai in die Overberg gebore en haar debuutversameling kortverhale Tjieng tjang tjerries and other stories verskyn in 2016 en radbraak, haar debuutbundel, word in 2017 deur Human & Rousseau gepubliseer. In 2018 word dié bundel met die Afrikaanse UJ-debuutprys bekroon. Haar tweede bundel, Bientang, ’n epiese gedig, is in 2020 gepubliseer (Phillips 2017). Phillips vertel dat sy begin skryf het omdat sy Gansbaai toe verlang het terwyl sy in die Kaap studeer het en nie met die mense en die taal in die Kaap kon “relate” nie (Van Zyl 2017).

Taal speel ’n beduidende rol in haar lewe en sy het haar en haar gemeenskap se taal gebruik om haar heimwee te verwerk. Phillips is gekant teen die idee dat mense onder die indruk is dat sy slegs in Kaaps skryf en dring daarop aan dat haar werk ’n “simbiose van verskillende Afrikaanse” is (Van Zyl 2017). Sy noem dat sy graag haarself ’n “Afrikaner” wil noem, maar dat dié woord oor te veel geskiedkundige negatiwiteit beskik, alhoewel sy Afrikaans as haar moedertaal en ’n onlosmaaklike deel van haar identiteit beskou (ibid.). Haar doel is om haar moedertaal deur middel van haar poësie aan haar lesers bekend te stel en radbraak handel grootliks oor haar “womanhood” en waar sy vandaan kom, met ’n fokus op hoe sy praat en dinge doen (Seeth 2016). Verder noem sy dat haar herkoms “oraal” is en dat dié soort narratiewe vertelling dikwels in haar werk voorkom (Bohnen 2017). Phillips meen dat haar komvandaan en die kusomgewing daarvan vir haar ’n taal gegee het om haar werk mee te skep; dit is vir haar soos ’n kompas tot nuwe ontdekkings van haarself en haar taalgebruik. Die see, skulpe en mariene lewe vind daarom swaar neerslag in haar werk (Bohnen 2017).

Phillips maak dit duidelik dat haar werk oor baie wyer en dieper onderwerpe as bloot velkleur en ras strek. Met radbraak wou sy byvoorbeeld karakters uit die vissersgemeenskap van Gansbaai ’n stem gee: “In my skryfwêreld en my taalwêreld is ras so simpel. Dit kan nie lewe nie [...], dit het nie denke nie. Dit is iets wat geplaas is op ’n mens. [...] Vel is te oppervlakkig. Die sprekers en die karakters kom wys vir jou hul mens, hier binne” (Van Zyl 2017). Dié opmerking sluit by een van my hoofargumente in hierdie artikel aan: hoe divers Coloured Afrikaanse sprekers en digters is en dat hulle belangrike stories het om te vertel wat grootliks deur die geskiedenis geïgnoreer is. Naudé (2017) redeneer dat Phillips die stereotipe “oor wie op grond van historiese indelings in watter soort Afrikaans behoort te skryf” vernietig; sy skryf dikwels in ’n taal wat sy self geskep het. Phillips sien haar skryfwerk as ’n proses waardeur sy haarself ontdek (Van Zyl 2017) en beskryf radbraak as ’n manier om haarself aan haar “eie tong voor te stel”, dié tong terselfdertyd te breek en dan daarvan te ontsnap. Sy wil nie deur een tipe narratief en een spesifieke variëteit van Afrikaans gedefinieer word nie (Bohnen 2017).

Phillips gebruik haar kennis van musiek – sy is ’n sangeres en musikant – om haar te inspireer om gedigte te skryf: “Ek moet bieg dat ek van die gedigte getoonset het en dat ek by ander interessante maniere van taalgebruik uitgekom het” (Bohnen 2017). Baie van haar gedigte is deur die ritme van liedjies en volksliedjies geïnspireer en sy noem dat sy dikwels die ritme gemanipuleer het om by die betekenis van die gedig te pas of vice versa. Naudé (2017) redeneer dat Phillips by die treffende “poëtikaal-ikoniese” tradisie van digters soos Breyten Breytenbach, Antjie Krog en Marlene van Niekerk aansluit aangesien haar skryfwerk as eksperimenteel beskryf kan word. Schaffer (2018) meen ook dat sy in haar werk “nuwe ruimtes oopskryf”. Phillips speel met klank, musiek, taal en betekenis in haar poësie, en met hierdie soeke na die skepping van ’n nuwe Afrikaans wat haar help om haar “bestemming” te vind, skep sy ook ’n ongeëwenaarde plek vir haar stem in die Afrikaanse literatuur.

Die bostaande bespreking in ag geneem, maak dié drie digters elk ’n unieke bydrae tot die Afrikaanse literêre kanon, asook die transnasionale feministiese diskoers: Jephtas as die “Born frees” se protesdigter wat stories in Kaaps vertel, Julius as die vars stem uit die Noord-Kaap met ’n geïndividualiseerde feministiese perspektief, en Phillips as die digter op soek na ’n nuwe Afrikaans wat haarself en haar taal skep en herskep deur middel van ’n simbiose van verskillende Afrikaanse.

 

4. Inklusiwiteit in eietydse feminisme

4.1 Feministiese perspektiewe in Afrikaanse poësie en die skakeling met interseksionele feministiese vertaalteorie

Daar is ’n hernude fokus op vroueregte, feminisme en die uitwerking wat sistemiese onderdrukking op voorheen benadeelde groepe het. Dié wêreldwye tendens word veral deur die invloedryke mag van die sosiale media aangevuur met bewegings soos #TimesUp en #MeToo. Hierdie bewegings, wat as “hashtag feminism” (hutsmerkfeminisme) bekend staan, wil onder meer verseker dat voorheen gemarginaliseerde vroue se stemme nou gehoor word en dat hulle stories vanuit hulle eie perspektief vertel word (Bonthuys 2020:241). Sosiale media word dus as ’n platform gebruik waar die persoonlike narratief ’n politieke narratief word. Volgens Bonthuys (2020:244) maak hutsmerkfeminisme deel uit van die groter sambreelbeweging wat as derdegolffeminisme bekend staan, terwyl ander navorsers meen dat dit ’n aanduiding van ’n vierde golf van feminisme is (Shiva en Kharazmi 2019:129; Munro 2013:23). Daar bestaan nie ’n konsensus rakende die einde van die derde golf en/of die begin van ’n vierde golf in die transnasionale feministiese diskoers nie. Volgens Shiva en Kharazmi (ibid.) is die vierde golf se mees beduidende kenmerk dat dit op die gebruik van sosiale media staatmaak, en dat die lae kostes en gebruikersvriendelikheid daarvan vroue aangemoedig het om hul protesterende stemme teen verskeie vorme van geslagsgebaseerde geweld en ander ongeregtighede te laat hoor. Daar word geredeneer dat dié internetgebaseerde feministiese beweging daarna streef om die onderwerp van interseksionaliteit, wat sentraal in derdegolffeminisme gestaan het, weer op ’n eietydse wyse in die diskoers te implementeer (Munro 2013:24). Vroulike diversiteit en die idee van vrouwees sonder beperkende voorskrifte staan sentraal in vierdegolffeminisme. Daar word gepoog om weg te beweeg van die dominante Westerse denkwyse om sodoende die diversiteit van vroue reg oor die wêreld te erken. Kenners glo dus dat die konsep van Swart feminisme verbreed moet word omdat hulle geskiedkundig uit hegemoniese stelsels uitgesluit is. Swart feministe hou vol dat Swart vroue self hulle geskiedenis moet ondersoek en dat hulle nie bloot een aspek (soos hulle gender) van hulle onderdrukking kan prioritiseer en ander aspekte kan uitsluit nie: “Only a synthesis of class, race, gender and sexuality can lead us forward, as these form the matrix of Black women’s lives” (Amos en Parmar 1984:18). Dié proses vereis dat vroue uit diverse rassegroepe, kulture en klasse, wat interseksioneel deur sosiopolitieke kwessies beïnvloed word – nie bloot vroue uit die sogenaamde Weste nie – ingesluit moet word in die postkoloniale, transnasionale diskoers oor feminisme (Von Flotow en Farahzad 2017:xiii).

Die term interseksionaliteit, wat vandag as ’n uiters belangrike dryfkrag agter inklusiewe en eietydse feminisme beskou word, is in 1989 deur ’n professor in die regte, Kimberlé Crenshaw, bedink. Crenshaw (1989:139) wou met dié term ’n “Swart feministiese kritiek” skep wat uitwys dat Swart vroue nie net op grond van hulle gender gemarginaliseer word nie, maar terselfdertyd ook deur hulle posisies op grond van klas, ras en ander individuele onderdrukkende sisteme uitgesluit word. Daar moet benadruk word dat die probleem van uitsluiting nie slegs beperk is tot die interseksionele interaksie van ras en gender in Swart vrouens se lewens nie; daar is uiteenlopende faktore wat Swart vroue op ’n interseksionele en unieke wyse marginaliseer, onder andere sosio-ekonomiese status, geopolitieke ligging, taal, onderrig en seksuele oriëntasie. Swart vroue ervaar nie net dubbele diskriminasie nie, maar dikwels ook veelvoudige diskriminasie (Crenshaw 1989:152).

Sterk vrouestemme kom nie net in die sosiale media en proteste in Suid-Afrika voor nie, maar onlangs progressief ook in die Afrikaanse letterkunde, vernaamlik in poësie (verwys na eindnota 7). Baderoon (2019:1 en 4) redeneer dat Suid-Afrikaanse “Black women”¹⁰ se poësie die openbare ruimte herskep het en dat hulle, deur middel van hul skryfwerk, op die waarde en beduidenis van sogenaamde vrouekwessies vir literatuur aangedring het. Hierdeur het Swart vroue voorheen ongehoorde gehore en lesers vir poësie tot stand gebring. Hierdie neiging dui op die herskepping van die openbare ruimte en die skepping van ’n nuwe gehoor vir poësie waarna Baderoon verwys (Willemse 2019:267–8). Voor 2008 het slegs een selfgepubliseerde Afrikaanse bundel van ’n Coloured vrouedigter verskyn, naamlik Ons komvandaan deur Diana Ferrus in 2004 (Xaba 2019:32–3). Ferrus kan as ’n beduidende voorloper vir die bogenoemde digters gesien word, aangesien sy die enigste voorheen gemarginaliseerde Afrikaanse vrou is wat ’n Afrikaanse digbundel voor Ronelda Kamfer in 2008 gepubliseer het. Die drie digters wat ek in hierdie artikel ondersoek, deel in hul bundels die perspektiewe van vroue wie se stemme selde, indien ooit tevore, gehoor is, aangesien Swart vroue in Suid-Afrika gedurende apartheid – en dikwels vandag nog – uitgesluit is deur dominante uitgewers en die amptelike akademiese wêreld (Baderoon 2019:1; Willemse 2019:268).

Die sprekers in Jephtas, Julius en Phillips se bundels bied ’n individuele, dikwels feministiese perspektief op eietydse kwessies in Suid-Afrika. Hierdie onderwerpe sluit onder andere in Coloured vroue se rol in die Suid-Afrikaanse samelewing, hulle identiteit, alledaagse lewens, opvoeding, herkoms, armoede, patriargie, geslagsgebaseerde geweld, geestesgesondheid, die sprekers se komplekse verhouding met Afrikaans, en die politiek. Willemse (2019:268) verwys daarna as “petite histories”, soos “coloured township”-lewe. Elke digter bied, hoofsaaklik vanuit ’n vrou se perspektief ’n unieke benadering, stem en ook taalvariëteit – ’n aanduiding van die diversiteit van Afrikaans. Dit is noemenswaardig dat voorheen gemarginaliseerde Afrikaanssprekendes ’n groot rol speel in die (her)bewusmaking dat Afrikaans nie net die taal van die onderdrukker is nie, maar ook die taal van die onderdrukte (Bonthuys 2020:249). Na aanleiding van die onlangse toename in veral Coloured vrouestemme in die Afrikaanse poësie wat op ’n “nuwe, feministiese geluid” dui (Bonthuys 2020:244) en vierdegolffeminisme wat aandag op internasionale vlak geniet, is die voorstel hier dat dié digters in Engels vertaal moet word om deel te begin uit maak van die huidige internasionale feministiese diskoers. Aangesien vierdegolffeminisme daarop fokus om die stories en stemme van gemarginaliseerde vroue in te sluit, kan dié drie digters elk ’n eiesoortige bydrae maak tot die poging om diverse feminisme te internasionaliseer as hulle stemme in ’n sentrale taal¹¹ soos Engels gehoor kan word.

Die amptelike term en beweging feministiese vertaalteorie het in die 1970’s in Quebec ontstaan toe ’n groep vertaalnavorsers feministiese waardes in vertaling wou inkorporeer en die sogenaamde patriargale taal van Engels en Frans wou aftakel (Castro en Ergun 2018:126). Vroueskrywers en -vertalers het gepoog om deur eksperimentele tekste die vroulikheid in taal te herinkorporeer en die mansgesentreerde diskoerse te dekonstrueer deur middel van die doelbewuste manipulering van taal (Santaemilia 2017:15). Feministiese vertalers plaas ook vroue se kulturele identiteit op die voorgrond deur die kritieke geskiedkundige en ideologiese rol van gender in taal te beklemtoon, en deur klem te plaas op die rol van subjektiwiteit en die ontginning van betekenis (Simon 1996:133).

Een van die hoofdoelwitte van feministiese vertaalteorie is om mense bewus te maak van hierdie navorsing wat waardevol is in die poging om ’n alternatiewe perspektief te bied op spesifiek vroue se vertaalprosesse en -keuses, asook om vertaal te word as ’n vrou in ’n oorwegend patriargale samelewing (Von Flotow en Farahzad 2017:xiii). Die fokus is op vroue en hul rol in die vertaalkonteks, en/of hoe vroue se stories en stemme vertaal word. Alhoewel verskeie navorsers hierdie sogenaamde feministiese perspektief/benadering as essensialisties en beperkend beskryf (Santaemilia 2017:23; Möser 2017:87), is dit tog belangrik om die rol van vroue in die vertaalkonteks te bestudeer omdat ons steeds in ’n wêreld leef waar tweeledige en patriargale sosiale, ekonomiese en politieke sisteme grootliks aan die orde van die dag is (Von Flotow en Farahzad 2017:xiii; Collins 2017:xi; en Mack-Canty 2004:154).

Aangesien feminisme weer sedert 2015 toenemend in die kollig geplaas is, het navorsers in feministiese vertaalteorie bewus geword van hul kennis en navorsing wat grootliks tot hulle Westerse perspektiewe beperk was. Hulle het dus begin om hulle werk as bloot ’n inleiding tot dié vertaalteoretiese perspektief voor te stel (Castro en Ergun 2017:5). Navorsers in feministiese vertaalteorie nooi ander navorsers uit, veral uit die Globale Suide, wat in die verlede meestal uitgesluit is, om navorsing vanuit hul eie perspektiewe tot die vertaalteorie en -praktyk by te dra. Die doel is om te vermy dat die Globale Noorde as die norm gesien word wat die Ander (Globale Suide) bestudeer. Kwessies soos marginalisasie, menings oor taal in spesifieke kontekste, geestesgesondheid, patriargie, rassisme, seksisme en geslagsgebaseerde geweld kan nie interseksioneel op ’n globale vlak uit die weg geruim word indien die stemme van voorheen gemarginaliseerde groepe nie gehoor, gerespekteer en versprei word nie.

4.2 Eietydse feministiese vertaalteorie en interseksionele feminisme

Ergun (2013:285) redeneer dat die vertaling van feministiese tekste, veral dié wat nuwe epistemologiese, teoretiese en politieke paaie oopskryf, ons in kontak met feministiese diskoerse en agendas bring wat in verskillende geopolitieke kontekste geskep is. Von Flotow en Kamal (2020:3) noem egter dat daar uitdagings is rakende die publikasie van ’n Engelse internasionale teks omdat nie alle navorsers en lesers se eerste taal Engels is nie. Dit is daarom dikwels moeilik vir nie-Engelssprekendes om hul werk te publiseer en vir lesers om die werk te begryp, wat gevolglik hierdie navorsers en lesers kan uitsluit. Hierteenoor maak Engels ook groter toeganklikheid moontlik omdat dit die huidige lingua franca van die wêreld is en as ’n hipersentrale taal geklassifiseer word (Von Flotow en Kamal 2020:3).

Volgens Reimóndez (2017:47) is een van die maniere om die “koloniale gaping” in feministiese vertaalteorie, en vertaalteorie oor die algemeen, uit te wys, om op die idees van postkoloniale vertaalteorie te steun, aangesien dié benadering in vertaalteorie reeds na die geopolitieke uitsluiting van vertaalteorie verwys het. Daar bestaan dus die uitdaging om die perifere stemme in Engels te laat hoor sonder dat hulle stemme verlore gaan in die proses van vertaling.

Eietydse feministiese vertalers wil afwyk van die moontlikheid om hegemoniese en imperialistiese vorme en strategieë van feminisme te versterk, byvoorbeeld wanneer daar slegs op Westerse konsepte en idees van feminisme gefokus word en feministiese perspektiewe vanuit ander areas en kontekste in die wêreld nie oorweeg en ingesluit word nie. Hierdie soort imperialisme kom dikwels voor wanneer stories uit die Globale Suide deur vertalers uit die Globale Noorde vertaal word en daar slegs op sekere stereotipes gefokus word wat gemeenskappe uit die Globale Suide vervreem en viktimiseer (Ergun, Kripper, Meï, Russell, Rutkowski, Shread en Solberg 2020:7–8). Reimóndez (2017:43) sluit ook by hierdie argument aan en noem dat feministiese vertalers die idee van die “‘liberated’ Western woman” en die “‘victimised’ Southern woman” verwerp. Die idee dat alle vroue albei rolle terselfdertyd kan aanneem, moet bevorder word.

Castro en Ergun (2017:97–8) beklemtoon ook die eietydse praktyk van feministiese vertaling se hoofdoelwitte. Die eerste doelwit is om die globale arbeids- en verbruikersverdeling te erken, insluitend die proses van kennisproduksie, wat sommige stemme stilmaak terwyl dit ander bevoordeel. Tweedens wil feministiese vertalers ingryp by ondermynende diskoerse wat oor grense heen oorgedra word en dit teenwerk. Dit wil sê, sogenaamde “West-to-the-Rest narratives” moet sterk bevraagteken word (Costa 2006:73). Costa (2006:73) stel byvoorbeeld voor dat meer “South-to-South oriented dialogues” aangemoedig word om sodoende te poog om die globale norme te dekoloniseer. Die derde doelwit van eietydse feministiese vertaling is om politieke groei oor die grense heen te bewerkstellig deur vroue aan te moedig om aan kritiese dialoë en epistemiese oordragte tussen verskillende tale, kulture, waarhede en doelwitte deel te neem. Daar is dus ’n algehele poging om die dominante Anglo-Amerikaanse dialoë en navorsing in feminisme en vertaalteorie teen te gaan, en feministiese vertalers streef daarna om definisies buite die Westerse denkpatroon te herkonseptualiseer.

Von Flotow lewer kommentaar oor die kritiek op haar vorige publikasies oor feministiese vertaalteorie (dat Translating women (2011) “Eurocentric” is) en voer aan dat sy toe Translating women: Different voices and new horizons in 2017 gepubliseer het as ’n reaksie daarop. Dié reeks sluit verskeie stemme en nuwe sosiale, kulturele en politieke horisonne in om die vertaalkunde te internasionaliseer, wat op sigself internasionaal behoort te wees, maar wat lank deur Anglo-Amerikaanse en Europese perspektiewe gedomineer is (Von Flotow en Farahzad 2017:xiii). Hierdie publikasie sluit doelbewus studies oor vertaling en feministiese perspektiewe in lande buite die Westerse konteks in, soos Turkye, Iran, Marokko, Sri Lanka, China, Japan en Saoedi-Arabië. Afgesien van Marokko, is daar egter ’n opmerklike tekort aan studies oor Afrikalande en -tale. Soos reeds genoem, is daar in die drie nuutste versamelings wat oor feministiese vertaalteorie gepubliseer is in slegs sewe uit die sewentig artikels studies oor Afrikatale en -kontekste ingesluit.

Daar kan geredeneer word dat Jephtas, Julius en Phillips eweneens gemarginaliseerd is op grond van nie net ras nie, maar ook gender, as die oorwegend patriargale strukture waarbinne vroue dikwels funksioneer in ag geneem word. Verder plaas die feit dat hulle in Afrikaans skryf hulle ook in ’n perifere posisie omdat Afrikaans as ’n perifere taal geklassifiseer kan word (vergelyk Heilbron en Sapiro 2007:95–6). Aangesien die drie digters ook (soms) in ’n ongestandaardiseerde variëteit van Afrikaans skryf, plaas dit hulle nóg verder van ’n sentrale posisie in die samelewing, asook die sosiopolitieke en akademiese konteks, af.

4.3 Vertaalstrategieë wat deur feministiese vertalers aangemoedig word

Verskeie vertaalstrategieë word spesifiek deur feministiese vertaalteorie-navorsers aanbeveel om by te dra tot die transnasionale feministiese diskoers. Dit sluit die gebruik van paratekste in, soos voetnotas, voor- en nawoorde deur vertalers sodat vertalers (veral vrouevertalers) en hul keuses nie onsigbaar is nie, letterlike vertaling, en die vermyding van domestikering en vlotheid in die doeltale en -tekste (Castro en Ergun 2018:128; Pas en Zaborowska 2017:145). Daar is dus ’n behoefte om die brontale en hul sprekers merkbaar te maak in vertalings om homogene doeltekste te vermy en om aan vertalers en hul vertaalkeuses erkenning te gee.

Godard (1989:50) meen dat die feministiese vertaler ’n teks moet vertaal deur middel van “woman-handling”: Sy moet haarself en haar vertaalkeuses “vertoon” met byvoorbeeld voetnote, woordelyste, kursivering, en voor- en nawoorde. Feministiese vertalings kan nie as “universeel” beskou word nie – elke teks sal spesifieke vertaalstrategieë verg afhangende van die konteks en vertaler en ander agente se doelwitte met betrekking tot die spesifieke vertaalde teks (Castro en Ergun 2018:128). Pas en Zaborowska (2017:139) redeneer ook dat die vertaler as ’n agent beskou word wat op ’n kreatiewe wyse tussen die bron- en doeltale beweeg.

Spivak (1993:82) het die term translatese gemunt om die konvensionele Engelse vertalings van sogenaamde Derdewêreldliteratuur te beskryf. Sy kritiseer die homogene Engels wat dikwels tekste uit ander kontekste as die Weste verteenwoordig. Hierdie idee hou ook verband met Venuti se begrip oor die vertaler se onsigbaarheid, veral in Engelse vertalings, waar die illusie geskep word dat die vertaling nie ’n vertaling is nie, maar eintlik die oorspronklike teks (Venuti 1995:1). Venuti en Spivak, saam met feministiese vertalers soos Ergun, Castro, Von Flotow, Pas en Zaborowska (2017) redeneer dus dat dit belangrik is om nie doeltekste met homogene taalgebruik of style te skep nie (Venuti 1995:5). Dit is belangrik om ’n vereenvoudigde, verarmde uitbeelding van die veeltalige, komplekse narratiewe van stemme uit die Globale Suide of die marge te vermy (Pas en Zaborowska 2017:140).

Pas en Zaborowska (2017:146) meen dat die byvoeging van paratekste in vertaling, vanuit ’n feministiese vertaalperspektief, ’n manier is om die Engelssprekende leser te herinner dat nie alle invloedryke of bekende feministe in of van die Globale Noorde is nie. Deur nie variëteitspesifieke woorde of uitdrukkings in Engels te domestikeer nie en dan die term of uitdrukking in ’n parateks soos ’n voetnoot te verduidelik, kry die leser meer inligting oor die sosiopolitieke konteks van die skrywer en/of spreker. Mainer (2017:189) sluit aan by die argument dat paratekste vertalers se ideologiese standpunte en vertaalstrategieë kan weergee. Paratekste kan ook die Engelse leser se leesproses onderbreek, wat die aandag op die bestaan van ’n invloedryke, nie-Westerse bron met prominente feministiese perspektiewe vestig (Pas en Zaborowska 2017:146). Die gebruik van enige tipe parateks as ’n vertaalstrategie vereis dus van die Engelse leser om op ’n meer aktiewe wyse met die vertaalde teks om te gaan. Dit bewys ook dat sekere betekenisse nie noodwendig absoluut is oor die taalgrense heen nie en dit verg moeite van die leser om toegang tot die komplekse feministiese stories in tale en kulture anders as hul eie te verkry (Pas en Zaborowska 2017:150).

Castro (2009:9) redeneer dat die vertaling van minder vertaalde of perifere tale met die hulp van hierdie feministiese vertaalstrategieë in Engels toelaat dat die ervarings van uiteenlopende vroue op hul eie terme verteenwoordig en saamgestel word. Vertaling kan as die fondasie van transnasionale feministiese netwerke beskryf word, maar omdat hedendaagse Westerse vertaalstrategieë dikwels van domestikering gebruik maak, verminder dit dikwels die impak wat die stemme van vroue uit die Globale Suide op die transnasionale politieke formasies het (Pas en Zaborowska 2017:150). Pas en Zaborowska (2017:150) maak die volgende belangrike opmerking rakende feministiese vertalers se rol in die proses om vertaling en feminisme te dekoloniseer:

[I]t is of utmost importance that we intervene in the operations of the global order in our translations and cross-border knowledge making practices to ensure that women across the globe have equal access to the transnational arena where the diversity, complexity and legitimacy of their voices and narratives are fully respected.

Volgens Mainer (2017:189) is kontekstualisering van sekere politieke en historiese verwysings in paratekste ’n goeie manier om die vertaler se begrip van vertaling as kulturele bemiddeling te demonstreer – wat noodsaaklik in feministiese vertaling is. Opsommend beveg feministiese vertaalstrategieë, soos paratekste, dus die illusie van sogenaamde ekwivalensie, vloeibare leesbaarheid en “translatese” van die assimilerende en homogeniserende Anglo-Amerikaanse marktendense in vertaling (Pas en Zaborowska 2017:149).

Alhoewel die homogeniteit en dominante posisie van Engels in die hedendaagse samelewing en in, onder andere, postkoloniale navorsing, interseksionele feminisme en feministiese vertaling bevraagteken word, kan perifere tale en stemme juis gebruik maak van Engels se hipersentrale posisie en mag deur hul stemme in hierdie dominante taal te laat hoor. Die ongelyke magsposisie van Engelse, Anglo-Amerikaanse perspektiewe kan afgetakel word deur diverse, perifere stemme vanuit perifere tale in Engels na vore te bring indien homogene Engels en domestikering in hierdie proses vermy kan word.

4.4 Hoe kan die vertaling van minderheidsgroepe tot die vertaalpraktyk en -teorie bydra?

Volgens Venuti (1998:135) is die konsep minderheidsgroepe die moeite werd om te ondersoek omdat dit vernuwing in die praktyk van vertaling, vertaalteorie en -navorsing inspireer. Venuti (ibid.) definieer minderheidsgroepe soos volg: “[...] a cultural or political position that is subordinate, whether the social context that so defines it is local, national or global”. Tale, taalvariëteite en literatuur wat ’n tekort aan aansien en outoriteit het, sogenaamde minderheidskulture, val dikwels saam met nuwe vertaalstrategieë, nuwe vertaalteorieë en nuwe sintese van die uiteenlopende metodologieë waaruit die dissipline van vertaalteorie bestaan (Venuti 1998:135–6). In ’n taal is die standaardvariëteit gewoonlik dominant, maar steeds onderhewig aan variasies van streeks- of groepsvariëteite, jargon, stilistiese nuutskeppings en die samestelling van ouer weergawes van die taal (ibid.). Deleuze en Guattari (in Venuti 1998:137) wys daarop dat vertaalde tekste in perifere of minderheidstale dikwels werk na vore bring wat “veronpersoonlik” is deur die kulturele hiërargie waarbinne dié minderheidstaal gesitueer is, omdat hulle deur die sentrale taal en kultuur gedomineer word. Hulle redeneer egter dat die vertaalstrategieë wat in die vertaalproses van minderheidstale gebruik word, dikwels nuwe konsepte rakende, onder andere, etnisiteite, genders of seksualiteite in taalgemeenskappe na vore kan bring.

Volgens Venuti (1998:136) is tale terreine van kulturele en politieke ongelykheid. ’n Sentrale taal, en taalvariëteit, is dié van ’n oorheersende politieke groep, wat dikwels vereenvoudig is tot die standaard, homogeniteit en die konstante, terwyl ’n perifere taal gewoonlik die taal en/of taalvariëteit van ’n polities-oorheerste groep is wat afwyk van die standaardtaal, heterogeen is en waarvan die konstante varieer (ibid.). Dié verskynsel kom in Afrikaans na vore waar die invloed van Engels duidelik in sekere variëteite, soos Kaaps, gesien kan word. Venuti (1998:137–8) meen dat die vertaling van ’n perifere taal kan help om ’n sentrale (dikwels homogene) taal te varieer, en dat dit ’n berekende politieke daad kan wees om die perifere taal of taalvariëteit te bewaar. Die vertaling van ’n perifere taal (soos Afrikaans) en ongestandaardiseerde Afrikaanse variëteite – soos (soms) in Jephtas, Julius en Phillips se poësie na vore kom – kan daarom verrykend vir die vertaalpraktyk (en Engels) wees, aangesien dit moontlik nuwe vertaalteorieë of -strategieë, asook nuwe terme, na vore kan bring.

Jephtas, Julius en Phillips verteenwoordig nie net voorheen gemarginaliseerde stemme in Afrikaans nie, maar ook postkoloniale stemme wat hul menings oor kwessies aangaande, onder andere, ras, gender, seksualiteit, imperialisme, slawerny en kolonialisme nou vrylik lug. Dié stemme fokus daarop om individualiteit, hibriditeit en politieke onafhanklikheid in ras- en taalkontekste te bevorder, veral in voorheen gemarginaliseerde groepe (soos Coloured vroue). Imperialisme, onderdrukking van enige aard, wit oppergesag, en binariteit in terme van ras, gender, seksualiteit en politiek word sterk teengegaan en gekritiseer en konserwatiewe, beperkende identiteitskategorieë word vermy. Die uitwerking van kolonialisme op hedendaagse samelewings word ook sterk op die voorgrond geplaas (Viljoen 1996:65; Bonthuys 2020:246). Postkoloniale stemme in ’n land met ’n geskiedenis soos Suid-Afrika is nodig om die ongelykhede van die verlede bloot te lê en om voorstelle te bied vir die verbetering en dekolonisering van die toekomstige sosiopolitieke en ekonomiese kontekste.

 

5. Eietydse feminisme en postkolonialisme in Soe rond ommie bos, Uit die kroes en radbraak

5.1 Soe rond ommie bos

Die titel kom van die Afrikaanse gesegde “om iemand om die bos te lei”, wat beteken om iemand te bedrieg of te kul. By haar boekbekendstelling noem Jephtas (Voges en Jephtas 2021) dat dit ook uit die “touspring tune”, ’n kinderspeletjie, “soe rond ommie bos” aangehaal is. Die spreker neem die leser op ’n toer deur die leuens wat aan jong, gemarginaliseerde Suid-Afrikaners vertel word, en Jephtas plaas klem op die ongelykhede, geweld en ontnugtering wat in die Suid-Afrikaanse konteks ervaar word (Müller 2021). Die spreker wys al die bedrieëry uit van onder andere mans, die patriargie en die regering. Jephtas noem ook by haar boekbekendstelling (Voges en Jephtas 2021) dat “die bos” na haar “bos krulle” verwys en alle stories wat rondom haar plaasvind wat sy in haar poësie weergee. Dié uitgangspunt sluit ook by die politieke diskoers oor hare aan wat as ’n trotse merker van Coloured/Swart vroue se identiteit gevier word en ’n weiering om deur Westerse skoonheidstandaarde gedefinieer te word, insluit (ibid.).¹² Op die agterblad van die bundel staan daar dat Jephtas ’n gemeenskap wil verbeel “wat vry is van gesprekke wat rondom die bos loop” (Jephtas 2021). In Soe rond ommie bos doen Jephtas dus die teenoorgestelde van iemand “rondom die bos lei”; haar gedigte is reguit en eerlik.

In haar bedankings, spesifiek aan Ronelda Kamfer, beklemtoon Jephtas haar protes in haar poësie asook haar onberouvolle, eerlike kritiek op die ongelykhede van die wêreld: “King, jou woore, ‘Vee, jy censor jouself’, het gemaak dattie ding begin ruk en van daai tyd af, toe maats ek mettie attitude van ’n girl met twee curly bollas, ’n lollipop in my mond, ’n AK47 en my mirrelvinger na die wêreld toe. Saloet” (Jephtas 2021). Jephtas maak dit duidelik dat sy nie skroom om deur haar poësie met oorgawe uit te wys wat verkeerd is met die samelewing nie. Die gedig “optog” (56) sluit by hierdie perspektief aan, waarin sy “met die passie van ’n aktivis” skryf (Viljoen 2021): “as jy ienage iets wil change moet jy protest jy moetie vullis ytgooi jy / moet tyres brand / jy moet poems skryf / al lees nieman mee rêragie”.

Volgens Viljoen (2021) gebruik Jephtas ’n “Bolandse variant van Kaaps wat soms sing en ander kere weer swets of skel”, en Müller (2021) meen dat Jephtas se taalgebruik en -variëteit as ’n “middelvinger vir Standaardafrikaans en -literatuur en die stilswye oor sekere onderwerpe, ervaringe en perspektiewe” beskou kan word. Dié soort Bolandse ritme en variant van Kaaps, wat dikwels ook in touspringspeletjies en -liedjies voorkom, word in die gedig “die man wattie koei melk” (9) uitgebeeld:¹³

soe rond ommie bos
my tong skiet los
ek praat ytie mond vanne meid mette warme bôs
ek praat ytie oegpunt vanne maid yt Stellenbos

hie wil ekkie bly nie
wan hie is niks vi my nie

wie issie man wattie koeie melk?
sy balies loep dan oo
tot binnerie postkantoo

meisie, meisie,
roe jou stertjie
op en af
op
af

Die bostaande gedig verwys na die krisis van geslagsgebaseerde geweld in Suid-Afrika wat selfs in die mees alledaagse plekke soos die poskantoor plaasvind, wat dan ’n direkte verwysing is na die moord op die student Uyinene Mrwetyana wat in ’n poskantoor plaasgevind het (Viljoen 2021). Jephtas (2021) noem dat hierdie gedig vroue as ’n verbruikersproduk uitbeeld wat mans tot hulle voordeel kan misbruik. Die eerste gedig in die bundel is ook getiteld “uyinene mrwetyana” (8) wat die deurlopende tematiek oor die kritiek teen geslagsgebaseerde geweld, toksiese manlikheid en die patriargie op die voorgrond plaas.¹⁴ In “femicide” (48) wys die spreker op die normalisering van die moord van vroue in Suid-Afrika, en dat alhoewel sy “headline ná headline lees [...] hoe nog ’n liggaam gevind is”, die departement en haar studieleier nie omgee oor “hoe gebriekie nation issie / wan in show business lee ôs van kleintyd af / the show must go on”. Daar word steeds van haar verwag om haar honneursskripsie betyds in te handig ten spyte van al die moord en ongeregtighede wat tans in die land plaasvind. Die spreker se woede hieroor word in die slotreël duidelik gemaak: “die show se poes”.

Ander gedigte met temas soos die patriargie, geslagsgebaseerde geweld en toksiese manlikheid sluit in: “born free” (15), “R200” (18), “man staan” (19) en “golfie” (23). In “born free” (15) verwys die spreker na haar pa as haar “sperm donor” omdat hy sedert haar geboorte nog nooit teenwoordig in haar lewe was nie: “toe ek gebore was het ekkie gehylie / my sperm donor wassie daa nie / [...] ek was chilled oo my sperm donor wattie ytgestiek hettie / nou, 24 jaa later, praat ek en hy glattie”. Die titel “born free” kan as ’n woordspeling beskou word wat verwys na haar as “vry” van ’n afwesige pa wat nie verantwoordelik wil wees vir sy kind nie, en terselfdertyd ook iemand wat ná apartheid gebore is. “R200” sluit by hierdie tema aan: Hiér bied die spreker ’n blik op die leë beloftes wat haar “sperm donor” aan haar as kind gemaak het; dat hy haar gaan “kô haal vir sy troue”, maar nooit het nie. Hy betaal slegs nou en dan ’n “R200 in by shoprite”. Viljoen (2021) is van mening dat dié ironiese “vryheid” net so wrang is soos “haar status as ‘born free’ in ’n samelewing waarin ongelykheid, geweld en ongevulde beloftes mense steeds gevange hou”.

Die bundel bestaan uit drie dele, naamlik “mettie wysheid wat nawete bring”, “issie ’n cycle nie, is life” en “hie rukkie ding”. In die eerste deel is daar gedigte waarin die spreker haar “wysheid” deel asook die ontnugtering wat saam met die grootwordproses kom.¹⁵ In “issie ’n cycle nie, is life” besef die spreker dat die lewe vol teleurstellings, onregverdigheid en leë beloftes is. Daar word byvoorbeeld na sosio-ekonomiese kwessies in armer gemeenskappe verwys, soos in “12 desember 2016” (26), wat handel oor die spreker se ouma wat haar huis verloor het, die tikprobleem in haar gemeenskap (“krismis innie nuwe hys”, 27), hoe die regering steeds al die minderheidsgroepe in die steek laat soos in “mandela se legacy”¹⁶ en hoe vrouens dikwels in verhoudings bly waar hulle mishandel word as gevolg van ’n gebrek aan keuse (“bly nog ’n rukkie”, 36 en “lizzy, baby”, 37).

Die ontnugtering in die tweede deel lei tot die kragtige protes, eerlikheid en oopskryf van kwessies in Suid-Afrika in die derde deel, “hie rukkie ding” (Müller 2021). Die spreker wys onder andere dít wat verkeerd is met witbevoorregting en die volgehoue rassisme in Suid-Afrika in ’n sterk, kritiese stem uit, soos in “innie pad” (40), “driving lesson”, “ôs wil oek” (43), “endgame” (45), “get out” (46) en “ek is moeg van suid-afrika” (50) gesien kan word. Die volgende reëls in “ôs wil oek” is ’n goeie samevatting van die spreker se kragtige stellings en perspektief rondom hierdie kwessies:

susan, van ôs was vewag om te vestaan dis hoe dinge wêk
van ôs was vewag om te vestaan ôs is minner as julle
[...]

susan, ek en jy issie equalie
jou capitalism en racism en patriarchy wil nettie op raakie
jou privilege skrie soes jy met geboorte
my culture issie ’n costumie
braids isse protective hairstyle not a trend
[...]

Die onvermoë van die land se regering om kwessies soos geslagsgebaseerde geweld, armoede en ongelykheid op te los, kom in “cyril, raak wys” (57) na vore: “ek wensie land wil grootraak / en ophou op hoeke staan en dagga roek / [...] / ek wensie land wil besef haa poes gan elke maand bloei”. Die laaste gedig in die bundel “briekie kettangs los” (58) vat die temas van die bundel saam: om die kettings van onderdrukking, ongelykheid, rassisme en geweld te breek en om te poog om dié kwessies uiteen te sit deur oop, eerlike gesprekke te hê wat niemand om die bos lei nie. Jephtas gebruik haar protesstem om dié probleme met haar poësie oop te skryf en kan as ’n verteenwoordiger van ’n generasie beskou word wat aktief verandering in die land wil meebring.

5.2 Uit die kroes

Uit die kroes se titel verwys na die politiek van hare en hoe die spreker haar identiteit wat met haar “kroes” hare gepaard gaan, omarm. In die laaste gedig in die bundel, “Kroes” (82–3), skryf sy die kompleksiteit van haar identiteit, asook die pyn wat aan geskiedenis gekoppel is, oop. Die beeld en rol van hare in die bundel kan ook duidelik op die voorblad gesien word. Sy rebelleer teen die algehele verwagting (van haar ma en die samelewing) dat jy “gladde” of “steil” hare moet hê en jou “kop moet nasien” om mooi te wees en maak dit duidelik dat sy die geskiedenis van haar “bi-racial hair” en voorkoms eien. Die term “bi-racial hair” kom uit ’n aanhaling van Zora Howard wat ook die motto van die gedig “Kroes” is en die slawegeskiedenis van mense met gemengde herkoms op die voorgrond plaas, waar gemengde bloed en “bi-racial hair” die resultaat is van jarelange geslagsgebaseerde geweld teenoor slawe asook onderdrukking, eerder as ’n aanduiding van romantiese verhoudings oor die kleurgrense heen (Troskie 2020):

I have bi-racial hair because I have bi-racial blood. I’m not talking about that cute they met and fell in love blood. I’m talking about that slave raped six times by the master birthing six mixed babies later hung blood.

“Kroes” verwys egter nie slegs na haartekstuur in hierdie gedig of die bundeltitel nie. Die woord het verskeie betekenisse en daar word ook verwys na die smeltkroes waarin verskillende metale saamgesmelt word om dit deur middel van hitte te suiwer. Die titel van die bundel, asook die gedig “Kroes”, kan dus as ’n metafoor beskou word vir die pyn wat met die spreker en haar gemeenskap gepaardgaan as gevolg van hulle komplekse geskiedenis van slawerny, rassisme en onderdrukking, en die verwagting van die samelewing dat as jy wit, of “suiwer” is, en “gladde” hare het, jy meerderwaardig is en die norm voorstel. “Kroes” kan as die belangrikste gedig in die bundel beskou word, aangesien Julius hiér die pyn wat met haar voorkoms, geskiedenis, hare en identiteit gepaardgaan, uitwys en erken. Sy maak dit egter terselfdertyd ook duidelik dat sy “sukkel-sukkel” haar identiteit, komplekse herkoms en voorkoms aanvaar het en dat sy die samelewing se idees oor skoonheid en meerderwaardigheid van slegs sekere mense sterk kritiseer en bevraagteken. Die gedig dien as ’n samevatting van al die temas in die bundel, asook Julius se perspektiewe en kritiek op die onderdrukkende sisteme van die samelewing wat regdeur die bundel klink:

ek was te kroes om ’n Kimberley Coloured te wees
te glad om opreg Khoi te wees
te gemeng om wit te wees

ek het uit die as opgestaan met my kroes hare, Mamma
sukkel-sukkel die krulnukke in my hare uitgekam
en met die loskomsels op die kam besef:
fok glad wees
laat sy ring maar in my hare verstrik raak
ek vee nie my geskiedenis uit my hare uit nie
kroes is kroes
kroes word nooit tot die wortel glad nie

“Sneeubruintjie” (61) sluit ook by die bostaande temas aan. In dié gedig bevraagteken die spreker Westerse idees van skoonheid en sogenaamde “suiwerheid” op grond van herkoms, geloof en taal. Die woordspeling van “Sneeuwitjie” versus “Sneeubruintjie” beklemtoon die kontras tussen wit en bruin, en problematiseer die idee dat Coloured en/of Swart vroue met donkerder velkleure selde as die verteenwoordiging van skoonheid uitgebeeld word. Wit en ligte velkleure word meestal as die norm voorgeskryf deur die onderdrukkende sisteme van die samelewing: “Die een wat die media besluit mooi is / die een wat nie uitgevang is met die potlood in haar hare nie / met die gesig bleker as die bruinpapiersak op haar kop / en wie se taal standaard verklaar word”.¹⁷

Daar is verskeie gedigte in die bundel wat oor die komplekse geskiedenis van Suid-Afrika handel, veral slawerny en die Europese kolonisasie van die grondgebied, wat uiteindelik gelei het tot die situasie van die vermenging van verskillende rasse soos in “Kroes” uiteengesit word. Daar word na slawe (Khoi, Nama, Hottentot en Maleis) en belangrike geskiedkundige figure verwys aan wie daar nooit erkenning gegee is nie, byvoorbeeld in “Sara” (7), “Frederik die Hottentot” (8), “Aurora” (11), “Amria van Bengale” (12), “Ouma Xhau” (20) en “Dulcie September” (22–3).

Die spreker in die bundel posisioneer haarself ook as ’n resultaat van die “pynlike smeltkroes van Suid-Afrika se rassegeskiedenis” (sien Viljoen 2020), soos in “Die hulp” (39), “My land se krank” (62), “Kleur kom tog alleen” (28), “Wat sal jou ma sê” (81) en “Kroes” voorkom (ibid.). “Wat sal jou ma sê” handel byvoorbeeld oor verhoudings oor die kleurgrens heen en hoe gekompliseerd dit dikwels is in ’n land met ’n geskiedenis soos Suid-Afrika: “Gaan sê jou ma / jy’s verlief op ’n Nama(kwa)kind / ’n klipsweetkind gebore in Xhoeroepoort / En kom vra my weer”. Terselfdertyd laat die spreker nie toe dat hierdie geskiedenis haar lewe dikteer nie; die pyn word geoperasionaliseer in ’n kragtige, eie stem wat onderdrukking, marginalisering en stemloosheid teenwerk.

Die eerste gedig in die bundel, “Sara” (7), handel oor ’n Khoi-vrou, ’n slaaf gedurende die koloniale tydperk in Suid-Afrika, wat haar eie lewe beëindig deur haarself aan ’n galg op te hang nadat sy haar baba vermoor het: “haar gees die nag in gesoen / my liggaam galg toe gevat / sodat die stilte kon kom / sodat ek die stilte kon word”. Die galg om haar nek stem ook met die bundelomslag ooreen, waarop die vrouefiguur ’n hangsel om haar nek het. Julius noem dat dit sinspeel “op die kettings wat daar soms om slawe se nekke vasgemaak is” (Odendaal 2020). Deur die bundel met hierdie gedig te begin, posisioneer Julius haarself en “maak sy dit duidelik aan presies watter kant van die geskiedenis sy staan” (Kamfer 2021:184). Julius gee deur gedigte soos “Sara”, “Aurora” (11), “Ouma Xhau” (20) en “Dulcie September” (22–3) ’n stem aan die stemloses uit die geskiedenis van Suid-Afrika en sy stel die leser in haar eie woorde aan haar voorouers voor. Trantraal (2020) is van mening dat Julius, met gedigte soos “Sara”, die slavin-narratief “reclaim” deur dit vanuit ’n ander perspektief as ’n wit man s’n te vertel, wat gewoonlik die geval in geskiedenisboeke oor slawe en hul stories is.

Julius se werk beklemtoon ook die diversiteit van wat hier bo die “Coloured experience” genoem word. Die gedig “White privilege” (51) kan byvoorbeeld as ’n uitbeelding dien van hoe uiteenlopende die “Coloured experience” is: “Daar’s nie 28s en 26s gangs in my buurt nie / hier loop seuns nie rond met broeke / wat onner hulle se gatte hang / en guns in hulle se rugsakke nie”. In “Skuld” (26–7) rebelleer die spreker teen die idee dat sy die “skuld” van haar voorvaders en geskiedenis moet afbetaal; sy maak haar individualiteit en vrye keuse oor wie sy is en hoe sy haar lewe lei, duidelik:

Ek betaal nie skuld af vir my ouers nie

[...]

niemand gaan aan my voorstel
wat ek vas of reg moet werk nie

ek is niemand se marionet of naaister nie
ek kies my slagvelde
ek aanvaar nie hand-me-downs van
’n sisteem waarvan ek g’n onderdeel was nie
ek vul nie ’n [ ] in om die burokrasie te maak werk nie

[...]

ek kies my beloofde land privaat

In “Kleur kom tog alleen” (28) reageer die spreker op Antjie Krog se bundel “Kleur kom nooit alleen nie” (2000) en reflekteer sy op hoe haar velkleur tog dikwels haar lewe op ’n negatiewe wyse beïnvloed, of sy dit nou wil aanvaar of nie:

Kleuralleen kom met die dosent saam wat vir jou sê
jy moet jou werk na ’n sekere uitgewer stuur,
hulle soek bruin skrywers.

[...]

Met die boer wat sê julle is hotnos, barbare en armgatte
oor julle nie ’n hek naby sy plaas voor Grootdrink
toegemaak het nie.

[...]

So of jy moer met kleur of nie
kleur die etter kom alleen.

Feminisme, Coloured vroue se rol en ervarings in die samelewing, en kritiek op die patriargie kom sterk na vore.¹⁸ Die gedig “Die vrouens in my familie” (34) bied ’n blik op vroue in die spreker se gemeenskap en wat hulle ervarings en rolle is. Daar word ook kritiek gelewer op hoe vroue hul individualiteit en stemme verloor om by die patriargale samelewing aan te pas: “hulle verafgod hulle manne / die vrouens in my familie / en sien die kinders vir heidene aan”. Die spreker wil haar distansieer van hierdie tipe gedrag en probeer om haar eie pad te vind om sodoende weg te breek van hierdie patrone (sien ook “Wat alles verdra”, 66). Hiermee saam kom daar ook sprake van vervreemding voor; die spreker vind dikwels dat sy nie inpas in haar omgewing of by die mense rondom haar nie, en dat sy baie vrae oor haar identiteit en herkoms het. In “Ma’t gesê” (40) kritiseer die spreker se ma haar byvoorbeeld daarvan dat sy nooit ’n man sal vind tensy sy haar “koue” gedrag verander nie: “Ma’t gesê ek bou rooibaksteenkastele / my oë is Nagasaki en Hirosjima / ek moet mans ophou speelgoed maak / hulle ophou soos toiletpapier gebruik / [...] mag watter god ook al jy glo jou genadig wees” (40). In “Ontheemding” (41–2) kom die tema van vervreemding ook sterk na vore: “Ek is toe verkimberley, ’n whyster gemaak / ek kon nog nooit soos hulle praat / as ek in Springbok kom is ek te stad / in Kimberley te Nama”.

Met dié bundel en die uiteenlopende temas wat daarin voorkom, bied Julius ’n unieke perspektief op die lewe, stories en taal in die Noord-Kaap, die rol wat herkoms en geskiedenis op die individu se lewe speel, asook die rol en ervaringe van ’n jong Coloured vrou op soek na haar individualiteit en wat nou oor die mag beskik om haar eie stem te laat hoor.

5.3 radbraak

Viljoen (2017) beskryf radbraak as ’n “bundel wat oorrompel en intrigeer deur die wêrelde wat sy byeenbring in taal”. Die uniekheid en relevansie van Phillips se werk word verder deur Meg Vandermerwe in Schaffer (2018:207) beklemtoon: “[T]hese sparkling stories give a voice to a South African community too long ignored by the literary canon.” Phillips vertel stories van ’n gemeenskap uit Gansbaai deur middel van haar poësie, wat ’n spesifieke landskap en sosio-ekonomiese ruimte verteenwoordig (Viljoen 2017). Schaffer (2018:207) noem ook die “onbekendheid van hierdie tipe stories is sowel ’n politieke, ’n maatskaplike as ’n historiese kwessie” aangesien mense uit minderheidsgemeenskappe se stories selde voorheen vanuit hul eie perspektiewe vertel is.

Taal as tema kan reeds in die bundeltitel raakgelees word: die woord radbraak se ou Nederlandse betekenis verwys na ’n “martelmetode waardeur mense se bene op ’n wiel gebreek is om hulle te straf of inligting te kry” (Viljoen 2017). In hedendaagse Afrikaans word daar na “geradbraakte taal” verwys wat verminkte of geskende taalgebruik beskryf en duidelik in Phillips se poësie op semantiese, sintaktiese asook tipografiese vlak na vore kom (Bennett 2017). Sy gebruik die verskillende betekenisse van die woord radbraak as ’n basis vir haar bundel, temas en verstegnieke. Viljoen (2017) wys ook op hierdie verskynsel in radbraak: “Sy eksperimenteer [...] met verskillende vorme van Afrikaans en ’n verskeidenheid van Afrikaanse stemme afkomstig van verskillende karakters wat in hierdie gedigte tot lewe geroep word.” Nie net plaas Phillips eiesoortige karakters en stemme in die kollig in haar bundel nie, maar Schaffer (2018:207–8) is van mening dat haar bundel ook in ’n tyd verskyn “waarin jong Afrikaanse digters ’n gebied ontgin wat klem lê op identiteit en outobiografie, gekoppel aan politieke en maatskaplike ontwikkelinge”. Vrae oor wat dit beteken om as ’n Afrikaanse digter te skryf as jy nie wit is nie, word dus op die voorgrond geplaas met bundels soos radbraak (Schaffer 2018:208).

Die spreker in radbraak toon ’n behoefte om ’n nuwe alfabet in Afrikaans te skep wat haar kan help om van haar “vel-taal”¹⁹ te kan ontsnap – wat kritiek lewer op die idee dat haar taal ’n direkte verwysing na haar velkleur en ras is. Hierdeur kom die kritiek ook na vore wanneer daar na Phillips verwys word as ’n “bruin digter”. Bennett (2017) meen dat die taal in radbraak gebreek word, en uit dié “puintaal” vorm ’n nuwe letterkunde wat uit die puin van ’n distopiese samelewing kom. In Phillips se geval is dit “die oorblyfsels van die apartheidsverlede, die geweld op die Kaapse Vlakte, die armoede van Gansbaai se vissersgemeenskap, drank- en dwelmmisbruik en maatskaplike ongelykheid” (Bennett 2017). Phillips speel met woorde en neologismes om sodoende haar eie identiteit en taal te skep. Viljoen (2017) meen “Diglossie” (64–5) dui daarop dat Phillips taalspel as ’n soort “duiwelskuns, brabbeling en misleidings” sien waarmee sy die lesers “verskalk”.

my tong het taalgrafte wat ek opgrawe
                      uitgrawe en oorbegrawe
met die hulp          van die duiwel uit die
knapsak

[...]

ek liegbek die hele tyd want ek breek by
die taalwiel die hele tyd sien ek my taal
beenbreuk        hoe meer ek in my tong
praat hoe meer word ek onverstaanbaar
                                  ’n vraat by ’n bidwiel

[...]

wat moet my prostese-tong nog stukkend stap
                          om uit my vel-taal te ontsnap?

“lyksang vir jou skollietaal” (24–5) bied nog ’n perspektief op hoe die spreker haarself herskep deur middel van haar taalgebruik. Dié gedig is ’n gesprek met die spreker se gestorwe broer, en sy fokus op die “skollietaal” wat haar broer in Boys Town (’n verbeteringskool) geleer het, die taal wat hom gehelp het om tussen bendelede te oorleef, maar terselfdertyd sy dood veroorsaak het. Sy skryf vir hom in sy “skollietaal” voordat sy die metafoor gebruik waar sy dié taal in die asbakkie dooddruk; sy wil haarself van haar broer se taal en leefstyl distansieer omdat dit sy lewe gekos het:

ek skryf vir jou in die skollietaal
wat jy geleer het in die Boys Town
die taal van die nommes en pakamisa
en sabela wat jou gehelp het om te survive
die taal wat jou huis toe gebring het
en jou wit biene gemakit
Ma en Pa gebruik jou dood soos button-pille maar
ek trek lang skywe met jou taal nip jou
in die asbakkie ek wil nie met my lewe so be-taal

In “tong-trilogie” (37–9) kom die tema van enkelingskap en vervreemding na vore. Die gedig is in drie dele verdeel, naamlik “part 1”, “part 2” en “part 3”. In “part 1” word die spreker bewus van hoe taal deel uitmaak van haar asook die natuur wat haar omring wanneer sy saam met haar pa en sy familie na Pêreberg gaan: “die storie van my woord begin toe ek vir die eerste keer / saam met Pa en sy familie Pêreberg toe gaan / die woorde proe sierangs nie vis nie” (37). Die spreker “proe” die taal fisies op haar tong, wat ook die praat-orgaan is (Viljoen 2017). “part 2” (38) handel oor hoe die spreker ’n nuwe alfabet wil skep om ontslae te raak van die beperkings van dít wat vir haar geleer is. Sy wil met hierdie nuwe alfabet haar taalkennis uitbrei, nie net om met mense te kommunikeer nie, maar ook met die natuur.²⁰ In “part 3” ondersoek die spreker die eindelose moontlikhede wat taal bied, op ’n talige en spirituele vlak. Sy gebruik haar vermoë om ’n nuwe taal te skep om nie net met elemente uit die natuur te praat nie, maar ook om haar oop te stel om meer “ekkes” van haar self te ontdek en tot alles wat die heelal kan bied: “ek praat al my tonge gelyk / Ma sê dis gevaarlik as mense / in tonge praat niemand kan / ’n prooi-tong vertaal nie / slinks is die ekkes / in my besig om bakstene aan te dra / vir ’n nuwe babel”. Die laaste reël kan ook voorstel dat sy juis verwarring wil veroorsaak met al haar verskillende “tale” omdat sy die tradisionele verwagtinge van haar (as vrou, digter, Coloured Afrikaanssprekende) wil teengaan met hierdie nuwe alfabet wat sy in radbraak skep.

Sosio-ekonomiese kwessies van ’n bepaalde gemeenskap kom ook na vore, en hoe uitdagend dit dikwels vir mense uit voorheen benadeelde groepe is om verder te studeer, soos in “kronieke van ’n plaasjapie in die stad” (26–8) en “Bokkie polony” (34–5). Kwessies oor ras en aannames oor voorkoms word ook na vore gebring in “hoofstuk 1: Kuilsrivier”: “ek bly in ’n kamer waar alles die toiletpapier match / [...] / hulle kinders wil weet of ek van Namibië is / omdat ek ‘lyk soos daai rooikop-basters’”.

In “Bokkie polony” (34–5) vind die alledaagse uitdagings van die werkersklas neerslag en die gemarginaliseerde posisie van die vrou kom ook na vore. Interseksionele kwessies in terme van ras, gender en klas is dus hier ter sprake. Die spreker vertel oor haar droom om by UWK te studeer, maar haar ma het vir haar ’n werk by die deli in die dorp gereël omdat hulle nie kan bekostig om haar te laat studeer nie.²¹ Die spreker besluit egter om haar familie en gemeenskap se verwagtinge te verwerp en te gaan studeer, alhoewel dit verskeie uitdagings bied. In “oe jirlikheid! Janwap se kind” (54–5) word die spreker weer as die gemarginaliseerde in haar gemeenskap uitgebeeld as gevolg van haar geleerdheid. Sy sien dit nie noodwendig as iets negatiefs nie; sy wil juis “anderste” wees en mense met haar taalvaardigheid en kennis uitoorlê:

met al daai grade agter jou naam
bly jou pa ’n papsak
in die Kaap noem hulle jou miesies
maar hier verstik jy aan ’n visgraat
want jy het vergeet dat ’n harder
se grate wurg      goetsoe
jy wil mos anderste wees

[...]

[...] maar Janwap
se kind is g’n Gansegat
jirre Janwap se kind
gaan almal nog verskalk

Die spreker se vaderfiguur en sy struweling met alkoholisme word in verskeie gedigte onthul, soos in die enigste Engelse gedig in die bundel, “dop system’s merry-go-round” (13), waarin daar kritiek gelewer word op die “dopstelsel” en hoe dit talle mense in arm gemeenskappe se lewens verwoes: “this is the story of the unrequited papsak and my fermented pater”. Hierteenoor, in “heil die leser” (16), beeld die spreker haar pa as ’n geleerde man uit, alhoewel sy dit steeds duidelik maak dat sy van die patriargale strukture in die huis ontslae wil raak, veral omdat alkohol haar pa se lewe vernietig: “in my pa se huis / skryf ek hom weg / wegter van my – / ek wysig sy swets”. In gedigte soos “die skim” (53) lewer die spreker ook kommentaar op die dwelmprobleem in haar gemeenskap.

Klassisme in die spreker se gemeenskap word ook in “duiker-Ma se skrikkeljaar” (18–9) uitgewys. Die spreker toon haar afkeer in die perlemoenstropers wie se ma’s en vrouens nou platsak is en ook by die visfabriek moet werk (soos die spreker): “moet ek nou jammer wees / dat julle poachers ook nou deel / is van die swaarkryklub? [...] die poachers se vrouens wat vandag / kom inval ek kry julle nie jammer nie”. Daar word lig gewerp op hoe perlemoenstropery kortstondige finansiële verligting in arm gemeenskappe bring, maar ook hoe dit met geweld vereenselwig word. Die nagevolge van apartheid, rassekwessies en helde uit die apartheidsera wat nooit erken is nie, kom ook in gedigte soos “’n geweeklaag” (29–3) en “vashou” (52) ter sprake: “daar is ’n toets op die dorp / as jy kan bewys jy’s ’n boesman / kry jy ’n stuk plot jy en al jou lot / Ma’t gesê ‘nee wag ons is ga boesman’ / [...] Ma hou vas aan haar blonde hare / sy’t destyds klaar die regte toets geslaag”. Hiér word die gevoel van skaamte oor gemengde herkoms in die Coloured gemeenskap en Westerse idees van skoonheid en superioriteit, veral in gemarginaliseerde gemeenskappe en groepe, beklemtoon.

Met haar gedigte in radbraak kombineer Phillips die geskiedenis, haar herkoms, taal, sosio-ekonomiese kwessies en die persoonlike narratief om haar en haar gemeenskap se stories te vertel. In die laaste gedig, “Diglossie”, voltooi die digter-spreker vir eers haar soeke na identiteit en die skepping van ’n nuwe taal.

 

6. Annotasie by vertalings

6.1 Algemene opmerkings

Die doel van hierdie artikel is om te bepaal wat die moontlike vertaalstrategieë en -oplossings kan wees om Jephtas, Julius en Phillips se diverse stemme in hulle poësie in Engels te vertaal, te verteenwoordig en te behou aan die hand van Pym se model vir vertaaloplossings (2016). Die fokus is spesifiek op vertaalprobleme op die mikrotekstuele vlak. Dit sluit in terme en uitdrukkings wat eie aan die Suid-Afrikaanse en (dikwels) Coloured Afrikaanse konteks is, eiesoortige leksikale merkers, uitdagende en unieke sinskonstruksies, poëtikale taalgebruik en nuutskeppings.

Weens die bestek van die artikel fokus ek op slegs twee tipes vertaalprobleme per digbundel. Elke vertaalprobleem word afsonderlik bespreek met geselekteerde voorbeelde uit elke bundel en moontlike oplossings daarvoor. Gedurende die vertaalproses het ek besluit om woordelyste vir elke digter se vertaalde teks te skep, aangesien sekere woorde of frases in Afrikaans in die doelteks behou is om sodoende die digters se eiesoortige taalgebruik en stemme in die vertaalde teks op die voorgrond te plaas en te vermy dat die Engelse doeltekste té homogeen voorkom. ’n Afsonderlike woordelys word per bundel ingesluit; herhalings tussen die woordelyste is dus moontlik. Die woordelyste vir elke bundel word as addenda aangeheg.

6.2 Vertaalprobleme en -oplossings in Soe rond ommie bos

6.2.1 Die vertaling van eiesoortige leksikale merkers

Jephtas se gedigte is (meestal) in Kaaps geskryf. “Eiesoortige leksikale merkers” verwys na woorde en uitdrukkings wat uniek aan ’n spesifieke taalvariëteit is. Ek het hierdie probleem opgelos deur bloot die eiesoortige leksikale merkers in die doelteks te kopieer om sodoende Jephtas se unieke stem en taalvariëteit te beklemtoon, asook om te vermy dat haar stem té homogeen in Engels voorkom. Volgens Pym (2016:223) is die Kopiëring van woorde baie min moeite vir die vertaler, maar kan dit “colour and panache” by die doelteks voeg. Dié vertaaloplossing kan ook die doelkultuur en -taal verryk deur die voorstelling van vreemde woorde en sluit by Venuti (1995) se vertaaloplossing en konsep vervreemding aan.

Om dit egter te vermy om die doelteksleser heeltemal te vervreem, het ek ’n Engelse woordelys met die betekenis van elke eiesoortige leksikale merker wat in Engels gekopieer is, aan die einde van die doelteks bygevoeg (sien Addendum A). Pym (2016:229) verwys na dié oplossing as Teksaanpassing en Byvoeging van inligting, aangesien so ’n woordelys nie in die bronteks verskyn nie. Dit sluit ook by die feministiese vertaalstrategieë aan wat deur Von Flotow (1997), Spivak (1993), Pas en Zaborowska (2017) en Castro en Ergun (2017 en 2018) voorgestel word om homogene Engels in die doelteks te vermy, asook om die bronkultuur en -taal en vertaler meer merkbaar te maak deur middel van die “woman-handling” van die teks (Godard 1989:50). Hierdie vertaaloplossings dra by tot die sigbaarheid van die diversiteit van Afrikaans en minderheidsgroepe soos Coloured vroue in ’n sentrale taal soos Engels – wat aansluit by interseksionele feministiese vertalers se doel om meer inklusief te wees.

Voorbeelde van hierdie eiesoortige leksikale merkers sluit in “tikkop” (27), “vriet” en “tiep” (31), “sat” en “hie rukkie ding” (39) en “moenie vi jou jas hou nie” (51). Die Afrikaanse woorde wat gekopieer is, is egter nie beperk tot Kaapse sprekers nie; sekere woorde soos “ouma” (27), “tiep” (31), “tannies” (45) en “fokkol” (44) word ook gebruik deur Afrikaanssprekendes wat ander variëteite as Kaaps praat. Hierdie woorde is in Afrikaans in die bronteks behou omdat dit die Engelse teks minder homogeen sal maak asook die digter se stem en konteks in die bronteks sal beklemtoon.

Daar is twee eiesoortige leksikale merkers, “stiek yt” en “sak af”, wat nie vormlik identies in die doelteks gekopieer is nie om sodoende by die Engelse tydskonstruksie aan te pas. Dié vertaaloplossings word verder in afdeling 6.5 bespreek.

Dieselfde vertaaloplossing, Kopiëring van woorde, is gebruik vir skelwoorde in die bundel. Dié woorde het ’n spesifieke trefkrag in Afrikaans en het heel moontlik ’n Engelse ekwivalent, maar beskik nie oor dieselfde emosionele effek, kontekstuele betekenis of intensiteit in Engels nie. Dié skelwoorde sluit in “kak”, “fokkol”, “poes(te)”, “bek(ke)”, “nai”, “piel” en “jas”. Al hierdie woorde het moontlik ’n semantiese Engelse ekwivalent, byvoorbeeld “kak” teenoor “shit” of “piel” teenoor “penis”, of ’n krasser sinoniem soos “dick”, maar soos reeds genoem, is die doel met die vertaling om die invloed van Afrikaans en die digter se stem duidelik in die doelteks te verteenwoordig, asook om die Engelse leser te herinner dat hulle ’n vertaalde teks vanuit ’n ander taal- en kultuurkonteks as hul eie lees. Al dié skelwoorde is ook nie noodwendig slegs aan Kaaps verbonde nie; dit word eweneens dikwels deur Afrikaanssprekendes van ander taalvariëteite gebruik. Die skelwoorde wat ek in die Engelse bronteks gekopieer het, se betekenisse en/of Engelse ekwivalente word ook soos die eiesoortige leksikale merkers in dieselfde Engelse woordelys verduidelik, wat dan ook Teksaanpassing en die Byvoeging van inligting deur middel van ’n woordelys is, en ook as vervreemding getipeer kan word.

Die gebruik van Afrikaanse (skel)woorde in die Engelse doelteks kan dui op hoe Kaapse sprekers dikwels kodewisseling tussen Afrikaans en Engels gebruik (sien Le Cordeur 2011; Odendaal 2014), maar op hierdie manier vind die kodewisseling in Engels plaas, wat steeds dié kenmerk van Kaaps in die Engelse doelteks behou.

6.2.2 Die vertaling van uitdagende sinskonstruksies

Aangesien Jephtas se poësie grotendeels in ’n informele spreektaal geskryf is, kom daar sinskonstruksies voor wat soms uitdagend is om te vertaal. Hierdie uitdaging sluit by Jones (2011:3) se opmerking aan dat poësievertalers dikwels moet besluit of hulle die vorm of inhoud van die gedig moet prioritiseer, omdat die behoud van beide dikwels onmoontlik is. Die vertaler se opsies is dan om dit in ’n standaardwoordorde in die doelteks te vertaal, of om die eiesoortige sintaktiese patroon in die doeltaal oor te dra (Pym 2016:223). Laasgenoemde vertaaloplossing is Kopiëring van struktuur. Jones (2011:169) meen dat die mees eiesoortige vertaaloplossings dikwels plaasvind wanneer die betekenis en vorm van ’n versreël oorweeg word gedurende die vertaalproses. Ek het Kopiëring van struktuur ruim gebruik waar ongewone sintaktiese patrone in Jephtas se poësie raakgelees is, om sodoende te poog om haar stem in die Engelse teks te behou. Pym (2016:224) redeneer dat Kopiëring van struktuur ’n groot rede is vir die oordrag van uitdrukkings en teksstruktuur van kultuur tot kultuur, wat dan kan bydra tot minder homogene doeltekste.

In die gedig “man staan” (19) kom die versreël “ek was sieke graad 5” voor. Hiér het Jephtas die voorsetsel “in” voor “graad 5” uitgelaat. Ek het die struktuur gekopieer deur dit te vertaal as “I was probably grade 5” in plaas van “I was probably in grade 5” om Jephtas se spreektaal in die doelteks uit te beeld. Die versreël “hoe hy sien wiet ekkie” in “krismis innie nuwe hys” (27) kan ook as ’n ongewone sinskonstruksie beskou word; “ek weet nie hoe hy sien nie” kan as ’n meer “standaardvorm” van die sin geklassifiseer word. Hierdie tipe woordorde kom dikwels in spreektaal voor wanneer ’n storie vertel word. Soos voorheen genoem, was Jephtas se doel met haar poësie om op ’n wyse te skryf wat “haar mense” verstaan en waarmee hulle hulself kan vereenselwig. Die sin is dus ook as “how he sees I don’t know” vertaal, teenoor “I don’t know how he sees”.

In “mandela se legacy” (31) verskyn die versreël “die system wêk nog once”. Hierdie gebruik van “once” kom dikwels in Kaaps voor en kan omskryf word “die system werk nog die heeltyd/aanmekaar”. Dit is as “the system is once still working” te vertaal om steeds die eiesoortige Kaapse gebruik van “once” in die doelteks te behou. ’n Standaardengelse vertaling sou kon wees: “the system has been working all this time”. Saal en Blignaut (2011:353) is van mening dat hierdie uitgebreide gebruik van bestaande woorde, soos “once” wat nie bloot “een keer” beteken in dié variëteit nie, ’n kenmerk van Kaaps is. Die versreëls “hulle wil altyd wiet hoekô mag hulle nie dittie / en hoekô mag hulle nie dattie” in “ôs wil oek” (43) kan in Standaardafrikaans omskryf word as “hoekom mag hulle nie dit doen nie / hoekom mag hulle nie dat doen nie”. Hier is die oorspronklike struktuur gekopieer as “they always wanna know why can’t they this / and why can’t they that”, waar die implisiete “do” uitgelos is soos in die bronteks.

6.3 Vertaalprobleme en -oplossings in Uit die kroes

Julius se bundel wys ’n sterk Namakwalandse invloed op grond van die talle Nama-terme wat gebruik is, oftewel die eiesoortige leksikale merkers van hierdie variëteit (Viljoen 2020), die eiesoortige skeltaal asook die “ongewone” sinskonstruksie wat eie aan Namakwalands is. Ek het gepoog om soveel moontlik van haar unieke stem en taalgebruik in die doelteks te behou deur eiesoortige leksikale merkers en skelwoorde in die doelteks te kopieer en dan die Engelse ekwivalent/verduideliking daarvan in ’n woordelys by te voeg (Kopiëring van woorde en Teksaanpassing). Voorbeelde van leksikale merkers wat eie aan Namakwalandse Afrikaans is en wat ek in die doelteks gekopieer het, sluit in: “gôtalleen” in “1993” (24–5), “moerskont” in “Kleur kom tog alleen” (28), “Jirre” in “Die vrouens in my familie” (34), “xhoulag”, “xhit” en “whyster” in “Ontheemding” (41–2), “gwaai” in “Aksynbetalers” (44–5), “Hotnosgod” in “Sneeubruintjie” (61) en “gwarra-goed” in “Wat sal jou ma sê” (81). Nog ’n vertaalopsie sou wees om hierdie leksikale merkers in die Engelse doelteks te omskryf, of om te poog om Ooreenstemmende kultuurspesifieke items in Engels te soek. Omdat hierdie eiesoortige leksikale merkers egter uniek aan ’n inheemse taalvariëteit is, is dit nie werklik moontlik om Engelse kulturele ekwivalente vir hierdie terme te vind nie.

6.3.1 Die vertaling van rasverwante terme

Aangesien Suid-Afrika ’n komplekse koloniale geskiedenis het en deur ’n onderdrukkende, rassistiese regering beheer is gedurende die apartheidsera (1948–1994), kom daar steeds talle rassistiese en neerhalende terme in veral Afrikaans voor²² (Burden 1997:32). Ek het besluit om die vertaling van raspejoratiewe en/of rasverwante terme afsonderlik te bespreek en ondersoek omdat hierdie spesifieke terme die Suid-Afrikaanse, asook Afrikaanse, sosiopolitieke konteks weergee en beduidende sosiopolitieke gewigtigheid dra. Van hierdie raspejoratiewe, of “racially sensitive terms” soos (Burden 1997:32) daarna verwys, kom in verskeie gedigte in Uit die kroes voor omdat Julius rassekwessies in die Suid-Afrikaanse konteks uitwys. Sy gee ook ’n stem aan die voorheen gemarginaliseerde stemloses, soos die slawe aan die Kaap toe die Nederlandse regering van Suid-Afrika in plek was.

Om dié interkulturele vertaalprobleem op te los en om die sosiopolitieke geskiedenis rondom hierdie terme in die doelteks oor te dra, is die besluit geneem om hierdie Afrikaanse terme in die Engelse vertaling te kopieer. Daarna, soos in Jephtas se vertaalde teks, is ’n woordelys met die betekenis en, waar nodig, die geskiedkundige konteks van hierdie woorde aan die einde van die vertaalde teks bygevoeg. Die Engelse ekwivalente van hierdie rasverwante terme (byvoorbeeld “maid” vir “meid” en “madam” vir “nooi”) dra nie dieselfde geskiedkundige gewigtigheid en neerhalende konnotasies as die Afrikaanse terme nie, en deur hierdie terme in die doelteks te kopieer en in ’n woordelys te verduidelik, sal dit moontlik die doelteksleser inlig en meer kennis bied oor sosiopolitieke kwessies in verband met kolonialisme, ras en klas in die brontekskultuur en -konteks. Die strategieë Kopiëring van woorde asook Teksaanpassing (Byvoeging van inligting) deur middel van ’n woordelys is gebruik.

Voorbeelde van rasverwante terme wat gekopieer is, sluit in (verwys na dié doelteks se woordelys in Addendum B): “Halfnaatjie” (9), “meid”, “meidjiekind” en “nooi” (13, 24–5), “bruinmeid” en “hotnos” (28), en “kroes” (44–5, 81–3).

6.3.2 Die vertaling van uitdagende sinskonstruksies

Alhoewel Julius oorwegend van standaardsinskonstruksies gebruik maak in haar poësie, kom daar sinne voor waar demotiese sinskonstruksies, wat dikwels kenmerkend aan Namakwalandse Afrikaans is, gebruik is. Dié sinne kan as ’n vertaalprobleem gesien word, aangesien die vertaling daarvan dikwels uitdagend was en die sinskonstruksie in Afrikaans nie bloot gekopieer kon word in Engels nie.

In “Halfnaatjie” (9) kom die versreël “vir wie’t jou ma haar bene oop moes maak” voor. Daar kan geredeneer word dat hierdie sin meer hulpwerkwoorde (“het” en “moes”) bevat as ’n standaardsin in die verlede tyd, wat miskien soos volg kon wees: “vir wie moes jou ma haar bene oopmaak”. Ek het die eerste twee woorde “vir wie’t” gekopieer en die Engelse standaardsinskonstruksie in die res van die sin gevolg om sodoende die Afrikaanse woordorde op ’n manier in die vertaalde teks te behou en haar unieke stem só te beklemtoon: “to whom did your mom have to open her legs for”.

Die versreël “genoeg vir die afranseling van die meid wie se nooi haar nie verdra kry nie” in “Nege-en-dertig slae” (13) se woordorde van “verdra kry nie” kan as ongewoon beskryf word. ’n Meer standaardvorm kon byvoorbeeld wees “wie se nooi haar nie kan verdra nie”. Ek het dit op die volgende wyse vertaal in ’n poging om die betekenis voorop te stel: “enough for the beating of the meid who the nooi just cannot seem to be able stand”. Dié oplossing kan as Verandering van perspektief (Verandering van fokus van sin) geklassifiseer word aangesien die vertaalde sin ’n “sintaktiese transformasie” ondergaan het deur die omskrywing van “verdra kry nie” as “just cannot seem to be able to stand” om die betekenis duideliker in die doelteks te maak (Pym 2016:225).

In “Hunkering” (18) kom die versreël “huis toe kan ek gaan” voor. Dié sin is ongewoon omdat die onderwerp en bywoordelike plekbepaling omgeruil is. Julius wou moontlik die klem op “huis toe” sit en het dit daarom eerste in die versreël geplaas. Kopiëring van struktuur is gebruik om Julius se skryfstyl in die Engelse teks te behou as “home I can go”. Die volgende versreël in die gedig beskik ook oor ongewone sintaktiese volgorde, veral die laaste deel, “sit verlang”, en dit kan as ’n kenmerk van Namakwalandse Afrikaans beskou word: “saam met haar op die stoep vir Dêdda sit verlang”. Ek het hierdie vertaalprobleem opgelos met Verandering van perspektief, deur die betekenis in ’n meer standaardstruktuur in Engels te omskryf: “sit on the porch with her and miss Dêdda”, aangesien ’n direkte Engelse vertaling die betekenis van die sin moontlik uitdagend sou maak om te begryp.

Die weglating van die lidwoord “’n” in die versreël “jou moord sal raaisel bly” in “Dulcie September” (22–3) is ongewoon. Hier is Kopiëring van struktuur gebruik deur ’n lidwoord uit te los om die ongewone sinskonstruksie in Engels te behou: “your murder will stay riddle”. Verder is die werkwoord geskuif om by die Engelse struktuur aan te pas. Julius gebruik ook “getronk” as ’n werkwoord in “vyf jaar voor daai het jy getronk”, waar dit gewoonlik as ’n selfstandige naamwoord gebruik word in standaardvorm. Hiervoor is Kopiëring van morfologie gebruik en ’n werkwoord met dieselfde tydskonstruksie (verledetydsvorm) is vir “jail” in Engels geskep om sodoende Julius se eiesoortige taalgebruik in die doelteks na vore te bring: “five years before that you jailed”.

In “Kleur kom tog alleen” (28) kan die versreël “Jou huile, jou alleen soos gat” as ’n ongewone struktuur beskryf word. Om die uniekheid van die sin, asook die “prosodiese eienskap” (Pym 2016) daarvan te behou, is die vertaalprobleem opgelos deur die Kopiëring van struktuur: “Your cries, your alone like hole”. Ook die struktuur van “kleur die etter kom alleen” is gekopieer as “colour the etter comes alone”. Albei hierdie voorbeelde se vertaaloplossings kan as vervreemdende strategieë geklassifiseer word.

Nog ’n versreël met ’n eiesoortige woordorde is “Kom-alleen die kom hy” wat vertaal is as “Come-alone that he does”, wat as beide Kopiëring van woorde (“Kom-alleen” as “Come-alone”) en die Verandering van fokus van sinne (“die kom hy” as “that he does”) geklassifiseer kan word. Ek het dié twee oplossings gebruik om aan die een kant Julius se eiesoortige stem in die doelteks na vore te bring, maar aan die ander kant ook steeds die betekenis in die doelteks oor te dra.

6.4 Vertaalprobleme en -oplossings in radbraak

Die vertaling van die geselekteerde gedigte in radbraak het talle vertaalprobleme na vore gebring wat unieke oplossings geverg het as gevolg van Phillips se uiters taalbewuste skryfwyse, wat reeds bespreek is. Soos met die vorige twee bundels, was die mikpunt om Phillips se unieke stem en poëtiese taalgebruik na die doelteks oor te dra om nie net haar stem aan die doeltekslesers en -kultuur voor te stel nie, maar ook om homogene, verbeeldinglose Engels te vermy (Pym 2016:230). Ek het dieselfde vertaaloplossings in die vertaling van Phillips se gedigte gebruik (Kopiëring van woorde en Teksaanpassing deur middel van ’n woordelys) vir soortgelyke vertaalprobleme as wat in Jephtas en Julius se poësie gevind is. Phillips skryf nie in een spesifieke taalvariëteit nie en radbraak reflekteer verskeie variëteite van Afrikaans regdeur die bundel. Phillips beskryf haarself as ’n “simbiose van verskillende Afrikaanse” (Van Zyl 2017). Die meeste van hierdie woorde word deur uiteenlopende Afrikaanssprekendes met verskillende taalvariëteite gebruik, al is daar wel terme wat kenmerkend van Kaaps en bendetaal is wat veral in “lyksang vir jou skollietaal” (24–5) voorkom.²³ Voorbeelde hiervan kan in radbraak se woordelys gesien word (sien Addendum C).

6.4.1 Die vertaling van nuutskeppings

In radbraak kom verskeie terme voor wat deur middel van Phillips se poëtiese en liriese spel met taal geskep is en wat moeilik vertaalbaar is. Jones (2011:16) redeneer dat om die vorm en inhoud van ’n gedig terselfdertyd in die doeltaal te probeer behou, besonder uitdagend is, maar dat dit dikwels tot interessante resultate in die doeltaal kan lei. Aangesien Phillips se taalspel sentraal in radbraak staan (Viljoen 2017), was dit belangrik om te poog om dieselfde soort taalspel en unieke woordkombinasies in die Engelse doelteks na vore te bring sonder om die semantiese inhoud van die gedigte te verander.

In “heil die leser” (16) kom die woord “wegter” in die versreëls “in my pa se huis / skryf ek hom weg / wegter van my” voor. Die agtervoegsel “-ter” kan as ’n tipe nuutskepping beskou word omdat “weg” nie gewoonlik volgens graad of intensiteit gemeet word nie. Die vertaaloplossing was om die morfologie van hierdie woord te kopieer en dit as “awayer” te vertaal: “in my dad’s house / I write him away / awayer from me”. Op hierdie wyse kom daar ook ’n soort nuutskepping in die doelteks voor en ’n homogene uitbeelding van Phillips se stem in die doelteks word met hierdie vertaaloplossing vermy.

Die volgende nuutskepping kom in “tong-trilogie part 3” (39) na vore: “my jolliejieks- / allergie verloën my / patattrapper-afkoms”, asook die beklemtoning van die j-klank. Die gekose vertaaloplossing hiervoor was om die term te kopieer en dit dan aan te pas deur die “-ie” in “jollie” na ’n “y” te verander, en die “-e” in “jieks” uit te los omdat ie-klank as ’n Afrikaanse klank beskou kan word. Dit is dus vertaal as “my jollyjiks- / allergies deny my / patattrapper-heritage”. Die term “patattrapper” is ook na die bronteks oorgedra omdat dit as ’n eiesoortige leksikale merker met ’n spesifieke sosiokulturele konteks beskryf kan word.

In “ballade van ’n wasdag” (42–3) maak Phillips van die unieke werkwoord neurievink gebruik, wat as ’n nuutskepping beskou kan word: “ek wil verstaan wat Ma so / blind-blind neurievink”. Die herhaling van ’n bywoord, of reduplikasie soos met “blind-blind” is ’n Afrikaanse leksikale verskynsel en kom nie gewoonlik in Engels voor nie. Ek het besluit om dit in ’n tipiese Engelse bywoord te vertaal as “blindly” en die “neurievink” se kernwoorde in die samestelling te kopieer (neurie + vink). ’n Suffiks “-ing” is aangeheg om die versreël ook in die teenwoordige tyd in Engels te maak, soos wat dit in die bronteks is. Daar kan geredeneer word dat Pym nie ’n kategorie vir dié spesifieke vertaaloplossing het nie. ’n Suffiks is by die term aangeheg om dit by dieselfde tydskonstruksie (teenwoordige tyd) in die doelteks aan te pas. Die vertaling is dus soos volg: “I want to understand what Ma / is so blindly humfinching”.

In “Diglossie” (64–5) kom verskeie nuutskeppings voor omdat die spreker in dié laaste gedig van die bundel haarself wil herskep deur middel van taal. Om die onderstaande verse te vertaal, is grootliks Kopiëring van struktuur en/of Kopiëring van morfologie as vertaaloplossing gebruik om sodoende Phillips se kreatiwiteit en taalspel in die gedig te probeer behou. Ek het dus gepoog om die Engelse ekwivalent van elke Afrikaanse woord te vind, waar moontlik, om sodoende dieselfde poëtiese effek in die Engelse doelteks te bewerkstellig. In die laaste drie versreëls van die eerste strofe het Phillips die letter “p” by verskillende opgebreekte dele van die woorde bygevoeg, wat, as jy die “p” verwyder, soos volg lees: “as jy my hoor / praat kan jy mos hoor ek en jy praat dieselfde taal”. Om dié vertaalprobleem op te los, is die Kopiëring van morfologie gebruik deur die Engelse ekwivalent van elke woord te gebruik, en dan ook die letter “p” in die opgebreekte dele van elke woord by te voeg soos in die Afrikaanse versreëls. Dié strofes en hulle vertalings is soos volg:

ek doeftong doftong bloemtong        traagloper met my taal
sirkelgang stamtaal maal goiings      opgegaar die piet-my-lier-idioom
die bakkie uh en ’n kappie op die e    apas jypy mypy hopoor
papraat kapan jypy mopos hopoor       epek epen jypy papraat
diepiesepepjapeldepuh tapaal

Vertaling:

I dooftongue dulltongue guisetonge         slugglishwalker with my language
circlepassage tribelanguage grind hessians     accumulated the piet-my-lyric-idiom
the bakkie uh and an accent on the e               ipf youpou cpan hepear me
speapeak capan youpou mopos hepear       mepe apand youp ouspeapeak
tphesapapame lapanguapage

’n Interessante verskynsel in radbraak is die vernuwende gebruik van “miesies”, wat in hierdie konteks nie na ’n wit vrou verwys nie – soos wat die term geskiedkundig gebruik is – maar eerder op ’n sarkastiese wyse na Coloured vroue in dieselfde gemeenskap as die spreker verwys. Dit word ook gebruik vir ’n vrou wat dink sy is beter as ander, soos die “miesies poacher” wat “sturvy die vissies pak” (19). Dan is daar ook die jong vrou wat geleerdheid in die Kaap gaan kry het in “oe jirlikheid! Janwap se kind” (54) wat mense in haar vissersgemeenskap nou honend na verwys as “miesies” omdat hulle van mening is dat sy “anderste wil wees”, of dink sy is “meerderwaardig” omdat sy ’n graad het. Die term is dus hier nie rasverwant nie, maar eerder klasverwant.

6.4.2 Die vertaling van liriese aspekte en rym

Ek het reeds aangedui dat Phillips se digkuns deur musiek en ritme geïnspireer word omdat sy ook ’n musikant is. Daar kom dus talle liriese aspekte in radbraak voor, asook elemente wat die ritme in ’n gedig versterk, byvoorbeeld rym. Baie van hierdie liriese gedigte is nie vir hierdie ondersoek vertaal nie, omdat dit nie tematies by die seleksiekriteria aansluit nie. Daar kom wel twee voorbeelde van liriese aspekte en rym in die gedigte wat hier vertaal is voor, wat vertaalprobleme na vore gebring het, aangesien woorde met ekwivalente betekenisse in Engels nie noodwendig op dieselfde wyse sou rym soos in die Afrikaanse bronteks nie.

In “my ma sê sy het drie oogwinke van haar ma” (50–1) kom daar sterk liriese aspekte in die slotstrofe van deel “iii” na vore:

ons kom van die kruidjie-roer-my-nie-mense
wat saam met die suikerbekkies se bessie
biem bam se bessie bam      se bessie biem bam
se bessie bam             se bessie biem bam bam

Die gekose vertaaloplossings was om die klanke soos “biem” en “bam” in die doelteks te kopieer om die liriese ritme van die strofe te behou, en dan woorde soos “suikerbessies” en “bessie”, wat oor Engelse ekwivalente – “sunbird” en “berry” – beskik, te vertaal. Met hierdie twee oplossings het ek gepoog om steeds die liriese aspekte sowel as semantiese inhoud van die vers te behou:

we come from the kruidjie-roer-my-nie-people
that berry biem bam with the sunbird’s berry
biem bam’s berry bam      berry’s biem bam
berry’s bam            berry’s biem bam bam

’n Voorbeeld van rymende versreëls, wat ook bydra tot die gedig se ritme, kom in “Diglossie” (64–5) se slotreëls voor: “wat moet my prostese-tong nog stukkend stap / om uit my vel-taal te ontsnap?”. Hiér kon ek die paarrymelement in die Engelse bronteks kopieer deur die perspektief van die laaste versreël effens aan te pas (Verandering van perspektief). Die semantiese boodskap van dié versreëls word egter steeds oorgedra, alhoewel die perspektief effens van die oorspronklike teks afwyk: “what more must my prosthetic tongue walk to pieces / before the chance to escape my skin language increases?”.

6.5 Moontlike byvoeging van ’n oplossingskategorie by Pym se model: Die byvoeging, weglating of aanpassing van affikse om die Afrikaanse tydvorm in die Engelse doelteks te behou

Daar is in die bostaande bespreking voorbeelde uitgewys van vertaaloplossings wat ek gebruik het wat nie in Pym se model voorkom nie. Pym (2016:221) beklemtoon die feit dat sy tabel vir vertaaloplossings ’n “open-ended list” is wat deur vertalers uitgebrei kan word. Hy wil die idee van “voorskriftelike vertaalnorme” vermy in sy tipologie en moedig daarom vertalers aan om hulle eie vertaaloplossings by te voeg indien nodig.

Volgens die voorbeelde in die vertaalde gedigte kan ’n oplossingskategorie vir spesifiek vertaling uit Afrikaans in Engels voorgestel word wat by Pym se model gevoeg kan word. Met die vertaling van sekere eiesoortige leksikale merkers waar die stamwoord in die bronteks gekopieer is om die digter se stem, taal- en sosiokulturele konteks in die Engelse teks te probeer behou, moes ek tipies affikse byvoeg, wegneem of aanpas sodat die Engelse tydvorm dieselfde kon wees as die Afrikaanse tydvorm. Die Afrikaanse leenwoord (meestal ’n Kaapse leksikale merker) word dus nie as sodanig vertaal nie, maar die affiks word wel vertaal of aangepas om sodoende sin te maak in die Engelse tydskonstruksie.

Voorbeelde van hierdie oplossings in Soe rond ommie bos is die vertaling van “ytgestiek” as “stiek yt” in “born free” (15) om sin te maak in die verledetydsvorm in Engels. Die infiks “-ge-” wat die verledetydsvorm in Afrikaans aandui, kom nie in Engels voor nie, en moes daarom aangepas word in die doelteks. Die stamwoorde in Afrikaans, “yt” en “stiek”, is dus in die Engelse teks gekopieer, die posisies daarvan aangepas om in die Engelse sinskonstruksie te werk, en die infiks is ook uitgehaal. Die Afrikaanse versreël is: “ek was chilled oo my sperm donor wattie ytgestiek hettie”, en die Engelse vertaling is soos volg: “I was chilled about my sperm donor who didn’t stiek yt”. Daar is dus woorde in Engels soos “was” en “didn’t” wat die verledetydsvorm aandui. ’n Soortgelyke voorbeeld in die bundel is my vertaling van die uitdrukking “sak af” as “saks af” in “endgame” (45) om dit ook in die teenwoordigetydsvorm in die Engelse teks te behou. Die stamwoorde “sak” en “af” is dus in die Engelse teks gekopieer, en dan is die Engelse suffiks “-s” bygevoeg om te verseker dat dit grammatikaal korrek is. Die Afrikaanse versreël is: “die een tannie sak af” en die vertaling daarvan is: “the one tannie saks af”.

Dieselfde tipe vertaalprobleme het ook in radbraak voorgekom. Die woord “saloet” in die versreël “jy sal gelag het want sy’t jou heeltyd saloet” in “lyksang vir jou skollietaal” (24–5) moes aangepas word om in die verledetydsvorm in die doelteks sin te maak, aangesien ek besluit het om die leksikale merker “saloet” in die doelteks te kopieer. Die Engelse suffiks “-ing” is by die woord gevoeg en die “oe”-klank is met ’n “u” vervang omdat dit as ’n Engelse wisselvorm beskou kan word. My vertaling is soos volg: “you would have laughed because she was saluting you the whole time”. Nog ’n voorbeeld van die aanpassing van die affikse om by die tydvorm van die doelteks aan te pas, is die vertaling van die uitdrukking “gat gelek” in die versreël “wiet jy hoe het ek gat gelek by / die deli?” in “Bokkie polony” (34–5). Weereens was die mikpunt om hierdie uitdrukking in die doelteks te kopieer om Phillips se toon en taalvariëteit oor te dra. Die stamwoorde “gat” en “lek” is dus in die doelteks gekopieer, maar die volgorde is omgeruil om by die Engelse sinskonstruksie aan te pas. In dié uitdrukking word die Afrikaanse prefiks “ge-” gebruik om die verledetydsvorm aan te dui. Ek moes die prefiks wegneem sodat dit by die Engelse verledetydsvorm kon inpas in die doelteks, en die vertaaloplossing was die volgende: “do you know how I had to lek gat at / the deli?”. Die woord “had” is dus die verledetydsvorm-aanduiding in Engels. In “ballade vir ’n wasdag” (42–3) het dieselfde vertaalprobleem na vore gekom in die versreël “ek wil verstaan wat ma so / blind-blind neurievink”. Ek het dit soos volg vertaal: “I want to understand what Ma / is so blindly humfinching”. Die suffiks “-ing” is by die nuutskepping “humfinching” aangeheg sodat die woord in die Engelse teenwoordigetydsvorm kon sin maak.

 

7. Ten slotte

Na aanleiding van die bostaande voorbeelde en argumente kan die gevolgtrekking gemaak word dat uiteenlopende vertaalstrategieë en -oplossings vir verskeie vertaalprobleme in Jephtas, Julius en Phillips se poësie gebruik kan word, afhangende van die doelwitte van die vertalers en watter boodskappe, kontekste, temas of poëtikale stem hulle in die doeltekste wil oordra.

Die hoofdoelwit was om dié drie digters se uiteenlopende stemme en taalvariëteite in hul poësie sterk op die voorgrond te plaas in die Engelse doeltekste omdat die diversiteit van hulle stemme en die Afrikaanse taalvariëteite waarin hulle skryf verlore sal gaan in ’n doelteks waar hulle stemme in homogene Engels vertaal of gedomestikeer word – wat dikwels die geval is wanneer ’n perifere taal in ’n sentrale taal vertaal word. Dié digters bied elk ’n unieke, dikwels feministiese perspektief op die “Coloured experience” in die Suid-Afrikaanse konteks, wat belangrik is aangesien mense, veral vroue, uit hierdie groep se stemme en stories nog selde voorheen gehoor is. Verder, om by die doelwit van eietydse feministiese vertalers aan te sluit, stel ek voor dat Jephtas, Julius en Phillips in Engels vertaal moet word omdat hulle perspektiewe en stories van vroue uit die Globale Suide bied, waaraan daar ’n opmerklike tekort in die huidige transnasionale feministiese diskoers is (Von Flotow 1997, 2017 en 2020; Castro 2017, Ergun 2013 en Crenshaw 1989).

Jones (2011:96–7) verwys na Venuti (1995) se aanmoediging vir vervreemding in die doelteks, veral in die konteks van poësievertaling, as ’n sosiopolitieke motivering, en beskryf dit as ’n wyse “to prevent translated poems being conscripted into the dominant discourse, and therefore the dominant socio-political values of a dominant receptor culture” – wat ook die doel van hierdie artikel en rede vir die spesifieke bostaande vertaaloplossings en -keuses goed saamvat. Venuti (1998:143) meen dat die globalisering van Engels alle ander tale tot minderheidstatus gereduseer het, wat dan die ondersoek en aanleer van minderheidvertaling aanmoedig, aangesien dit minderheidstale bewaar en ontwikkel. Minderheids- of perifere tale is ook nodig om perifere kulture en groepe vanuit hul eie perspektiewe en in hul eie stemme te verteenwoordig. Vertaling kan dikwels as ’n voorvegter vir minderheidstale gesien word en kan soms selfs die weerstand teen hegemoniese kulture ondersteun (ibid.). Verder maak Venuti (1998:144) ook die opmerking “[m]inority takes translation on a creative line of flight” omdat die vertaling van perifere tale telkens kreatiewe vertaaloplossings voortbring.

Met dié argumente in gedagte het ek gepoog om van vertaaloplossings gebruik te maak wat nie Jephtas, Julius en Phillips se stemme in die doelteks onsigbaar of homogeen sal maak nie. Gevolglik is daar oorwegend van vervreemdende oplossings soos die Kopiëring van woorde/struktuur gebruik gemaak om die bronteks se taal-, sosiokulturele en -politieke konteks in die doelteks op die voorgrond te plaas. Verder het ek ook besluit om ’n woordelys by elke vertaalde teks te voeg wat alle Afrikaanse woorde en uitdrukkings in die doelteks verduidelik en/of die sosiopolitieke konteks daarvan weergee, wat terselfdertyd die brontaal en -kultuur, asook die vertaler se invloed op die doelteks, meer merkbaar maak.

In sekere gevalle moes ek domestikerende strategieë gebruik sodat die gedigte op semantiese vlak steeds sin kon maak in Engels, wat dan bygedra het tot die homogenisering van verskeie aspekte van die brontaalkonteks asook die digters se stemme. Dié proses het die doel van my bostaande vertaaloplossings teengewerk. Die argument kan egter gemaak word dat ’n vertaling nooit die bronteks volledig sal reflekteer nie. In die geval van poësievertaling sal sekere interpretasies en kontekste onvermydelik verlore gaan, aangesien poësievertaling basies as “herskrywing” beskou kan word en die vertaling van ’n gedig slegs een subjektiewe interpretasie daarvan reflekteer (Jones 2011:1). Venuti (2011:131) is dit eens dat die vertaalstrategieë wat veral in literêre vertaling gebruik word die sosiale en kulturele konteks van ’n spesifieke tydperk weergee, en dit is wat in hierdie artikel aangetoon word: Jephtas, Julius en Phillips se poësie reflekteer die huidige sosiopolitieke Suid-Afrikaanse asook Afrikaanse konteks, terwyl die spesifieke gekose vertaalstrategieë en -oplossings ook hopelik dieselfde funksie verrig.

Die proses van dekolonisering van denke, die akademie, die literatuur, die vertaalpraktyk en die algehele samelewing kan deels gerealiseer word deur aan minderheidsgroepe ’n onafhanklike stem te gee op die platforms wat hulle verkies, asook hóé hulle verkies om hul eie stemme te verteenwoordig. Vertaling, met die doel om minderheidsgroepe se stemme te respekteer en op ’n inklusiewe wyse te verteenwoordig, kan ’n sentrale rol in dié proses speel.

In ’n ideale wêreld sal daar nie ongelyke en hiërargiese identiteitskategorieë bestaan nie, en sal digbundels bloot op grond van hul komplekse inhoud ondersoek kan word. Tot dan is dit egter van kardinale belang om interseksionele platforms aan minderheidsgroepe te bied omdat hulle nie voorheen in belangrike studies en amptelike sfere soos die akademie, literatuur en media ingesluit is nie. Die intellektuele aktivistiese vertaling van stemme uit die marge is ’n goeie platform om ’n gelyke transnasionale perspektief en verteenwoordiging van minderheidsgroepe daar te help stel.

 

Bibliografie

Adhikari, M. 2008. From narratives of miscegenation to post-modernist re-imagining: Towards a historiography of Coloured identity in South Africa. African Historical Review, 40(1):77–100.

America, C. en L. Le Grange. 2019. Dekolonisering van die kurrikulum: ’n Kontekstualisering van Ekonomie- en Besigheidstudie-onderrig. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 59(1):106–23.

Amos V. en P. Parmar. 1984. Challenging imperial feminism. Feminist Review, 17:3–19.

Baderoon, G. 2019. Introduction. In Xaba (red.) 2019.

Barzan, P. en B. Heidary. 2019. Language variation. https://www.researchgate.net/publication/337499049_LANGUAGE_VARIATION (2 September 2023 geraadpleeg).

Bennett, N. 2017. Radbraak deur Jolyn Phillips: ’n resensie. LitNet. https://www.litnet.co.za/radbraak-deur-jolyn-phillips-n-resensie (2 Julie 2021 geraadpleeg).

Blignaut, J. en H. Lesch. 2014. ’n Ondersoek na die taalgebruik in Son as verteenwoordigend van Kaapse Afrikaans. Stellenbosch Papers in Linguistics Plus, 45:19–41.

Bohnen, R. 2017. Onderhoud met Jolyn Phillips (radbraak). Versindaba. https://versindaba.co.za/2017/07/13/onderhoud-met-jolyn-phillips-radbraak (2 Augustus 2021 geraadpleeg).

Bonthuys, M. 2020. Postkoloniale feminisme in die Afrikaanse poësie: Die debute van Ronelda S. Kamfer, Shirmoney Rhode en Jolyn Phillips. LitNet Akademies, 17(1):241–61.

Britannica. 2021. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com (21 Oktober 2021 geraadpleeg).

Burden, M. 1997. Remnants of the Apartheid era in Afrikaans popular language: An exploratory investigation to illustrate the importance of oral history. Folklore Studies, 8(1):27–38.

Butler, J. 1992. Contingent foundations: Feminism and the question of “postmodernism”. In Butler en Scott (reds.) 1992.

Butler J. en J.W. Scott (reds.). 1992. Feminists theorize the political. Londen en New York: Routledge.

Carstens, W. 2013. Die storie van Afrikaans: Perspektiewe op die verlede, hede en toekoms. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 1:21–49.

Castro, O. 2009. (Re)-examining horizons in feminist translation studies: Towards a third wave? Vertaal deur Mark Andrews. MonTI, 1:1–17.

Castro, O. en E. Ergun. 2017. Introduction: Re-envisioning feminist translation studies. Feminisms in translation, translations in feminism. In Castro en Ergun (reds.) 2017.

—. 2018. Translation and feminism. In Fernández en Evans (reds.) 2018.

Castro, O. en E. Ergun (reds.). 2017. Feminist translation studies: Local and transnational perspectives. Londen en New York: Routledge.

Charlton, R.W. 2021. The numbers gang. https://thenumbersgang.weebly.com (18 Oktober 2021 geraadpleeg).

Collins, P.H. 2017. Preface: On translation and intellectual activism. In Castro en Ergun (reds.) 2017.

Costa, C. 2006. Lost (and found?) in translation: Feminisms in hemispheric dialogue. Latino Studies, 4(1):62–78.

Crenshaw, K. 1989. Demarginalizing the intersection of race and sex: A Black feminist critique of antidiscrimination doctrine, feminist theory and antiracist politics. The University of Chicago Legal Forum, 140:139–67.

Dados, N. en R. Connell. 2012. The Global South. Context, 11(1): 12–3.

Dictionary of South African English (DSAE). 2021. https://dsae.co.za (19 Oktober 2021 geraadpleeg).

Ergun, E. 2013. Reconfiguring translation as intellectual activism: The Turkish feminist remaking of “Virgin: The untouched history”. Trans/Scripts, 3:264–89.

Ergun E., D. Kripper, S. Meï, S.J. Russell, S. Rutkowski, C. Shread en I.H. Solberg. 2020. Women (re)writing authority: A roundtable discussion on feminist translation. In Von Flotow en Kamal (reds.) 2020.

Farmer, A. 2021. Persoonlike korrespondensie per e-pos. 29 Junie 2021, Kaapstad.

Fernández, F. en J. Evans (reds.). 2018. The Routledge handbook of translation and politics. New York: Routledge.

Godard, B. 1989. Theorizing feminist discourse/translation. Tessera, 6:42–53.

Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT). 2013. F.F. Odendaal en R.H. Gouws. 5de uitgawe. Pinelands: Pearson Education South Africa.

Harris, S.M. en L.K. Hughes (reds.). 2013. A feminist reader: Feminist thought from Sappho to Satrapi. Volume IV. 1981–2003. Cambridge en New York: Cambridge University Press.

Heilbron, J. en G. Sapiro. 2007. Outline for a sociology in translation: Current issues and future prospects. In Wolf en Fukari (reds.) 2007.

Hendricks, F.S. 2014. Ponelisgedenklesing. Universiteit van Wes-Kaapland. https://www.sun.ac.za/english/faculty/arts/afrikaans-dutch/Documents/Ponelisgedenklesing%2024%20Julie%202014%20Prof%20Frank%20Hendricks%20.pdf (2 September 2023 geraadpleeg).

—. 2017. Die hervorming van SA en die elfde uitgawe van die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls. Universiteit Wes-Kaapland. https://www.afrikaans.ugent.be/wp-content/uploads/2017/01/Tekst-Frank-Hendricks.pdf (5 September 2023 geraadpleeg).

Higgins, C. 2018. The age of patriarchy: How an unfashionable idea became a rallying cry for feminism today. The Guardian. https://www.theguardian.com/news/2018/jun/22/the-age-of-patriarchy-how-an-unfashionable-idea-became-a-rallying-cry-for-feminism-today (4 September 2023 geraadpleeg).

Japhets, M. 2022. Persoonlike korrespondensie per e-pos. 25 Januarie 2022, Kaapstad.

Jephtas, V. 2021. Soe rond ommie bos. Pretoria: Protea Boekhuis.

Jephtas, V. en B. Fabing. 2020. Is alles oraait byrie hys?: ’n Onderhoud met die stigter van Vannie Kaap. LitNet. https://www.litnet.co.za/is-alles-orraait-byrie-hys-n-onderhoud-met-die-stigter-van-vannie-kaap (1 September 2023 geraadpleeg).

Jones, F.R. 2011. Poetry translating as expert action: Processes, priorities and networks. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.

Julius, L. 2020. Uit die kroes. Kaapstad: Kwela.

Kamfer, R.S. 2020. Facebook Live-gesprek: Uit die kroes: Ronelda S. Kamfer gesels met Lynthia Julius. NB-Uitgewers/Publishers. https://www.facebook.com/NBPublishers/videos/uit-die-kroes-ronelda-s-kamfer-gesels-met-lynthia-julius/795082364567399 (15 April 2023 geraadpleeg).

—. 2021. Uit die kroes. Lynthia Julius. Tydskrif vir Letterkunde, 58(1):184–5.

Kannemeyer, M. 2020. ’n Gesprek met Ryan Pedro oor pienk ceramic-hondjies. Klyntji. https://klyntji.com/joernaal/2020/11/2/ryan-pedro-pienk-ceramic-hondjies (13 Januarie 2021 geraadpleeg).

Krog, A. 2000. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela.

Le Cordeur, M. 2011. Die variëteite van Afrikaans as draers van identiteit: ’n Sosiokulturele perspektief. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(4):758–77.

Mack-Canty, C. 2004. Third-wave feminism and the need to reweave nature/culture duality. NWSA Journal, 16(3):154–79.

Mainer, S. 2017. Rote Zora in Spanish: Anarcha-feminist activism in translation. In Castro en Ergun (reds.) 2017.

Maldanado-Tores, N. 2007. On the coloniality of being: Contribution to the development of a concept. Cultural Studies, 21(2–3):240–70.

Merriam-Webster. 2021. https://www.merriam-webster.com (25 Oktober 2021 geraadpleeg).

Mohanty, C.T. 2013. Under Western eyes: Feminist scholarship and colonial discourses (1984). In Harris en Hughes (reds.) 2013.

Möser, C. 2017. Gender travelling across France, Germany and the US: The feminist gender debates as cultural translation. In Castro en Ergun (reds.) 2017.

Moses, W. 2019. In the mix: Expressions of Coloured identity in Cape Town-based hiphop. Doktorale proefskrif, Harvard-universiteit.

Müller, A. 2021. Veronique Jephtas praat nie ommie bos nie. Klyntji. https://klyntji.com/joernaal/2021/4/24/veronique-jephtas-soe-rond-ommie-bos (13 Augustus 2021 geraadpleeg).

Munro, E. 2013. Feminism: A fourth wave? Political Insight, 4(2):22–5.

Naudé, C. 2017. Jong digter ‘verskalk’ haar leser behoorlik. Netwerk24. https://www.netwerk24.com/Netwerk24/jong-digter-verskalk-haar-leser-behoorlik-20170724 (17 Augustus 2021 geraadpleeg).

Nel, H. 2016. ’n Ondersoek na die invloed van SJ Naudé se kulturele hibriditeit op sy vertaaloplossings van figuurlike taalgebruik in Alfabet van die voëls (2011) / The alphabet of birds (2014) – met verwysing na Pym se oplossings vir vertaaluitdagings. Honneurs-navorsingswerkstuk, Universiteit Stellenbosch.

Norton, C. 2021. Onderhoud: Soe rond ommie bos deur Veronique Jephtas. LitNet. https://www.litnet.co.za/onderhoud-soe-rond-ommie-bos-deur-veronique-jephtas (15 Julie 2021 geraadpleeg).

Oddih, M.C. 2012. North-south dialogue and global inequality: Meaning, challenges and prospects. Nnamdi Azikiwe Journal of Political Science, 3(1): 118–32.

Odendaal, B. 2020. Onderhoud met Lynthia Julius (Uit die kroes). Versindaba. https://versindaba.co.za/2020/06/10/onderhoud-met-lynthia-julius-uit-die-kroes (4 Julie 2021 geraadpleeg).

Odendaal, G. 2014. Moet Afrikaans geherstandaardiseer word? Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(4):656–74.

Pas, J.M. en M.J. Zaborowska. 2017. The other women’s lives: Translation strategies in the Global Feminisms Project. In Castro en Ergun (reds.) 2017.

Pharos Aanlyn. 2021. Kaapstad: NB Uitgewers. https://www.pharosonline.co.za (21 Oktober 2021 geraadpleeg).

Phillips, J. 2017. radbraak. Kaapstad: Human & Rousseau.

Poplak, R. 2015. The dompas 2.0: Apartheid’s big comeback attempt gets serious. Daily Maverick. https://www.dailymaverick.co.za/article/2015-03-19-the-dompas-2-0-apartheids-big-comeback-attempt-gets-serious (23 Oktober 2021 geraadpleeg).

Pym, A. 2016. Translation solutions for many languages: History of a flawed dream. Londen: Bloomsbury.

Reimóndez, M. 2017. We need to talk … to each other: On polyphony, postcolonial feminism and translation. In Castro en Ergun (reds.) 2017.

Saal, E. en J. Blignaut. 2011. “Moetie rai gammattaal gebrykie”: Die gebruik en waarde van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies. LitNet Akademies, 8(3):345–71.

Sabi Sabi. 2021. Sabi Sabi wild facts: Praying mantis. https://www.sabisabi.com/wildfacts/praying-mantis (21 Oktober 2021 geraadpleeg).

Santaemilia, J. 2017. A corpus-based analysis of terminology in gender and translation research: The case of feminist translation. In Castro en Ergun (reds.) 2017.

SA Venues.com. 2011. The wild flowers are here – Where you’ll find what this weekend. http://blog.sa-venues.com/provinces/western-cape/the-wild-flowers-are-here (19 Oktober 2021 geraadpleeg).

Schaffer, A. 2018. Radbraak. Tydskrif vir Letterkunde, 55(1):207–10.

Seeth, A. 2016. Homegirl’s the tjerrie on top. City Press. https://www.news24.com/citypress/Voices/homegirls-the-tjerrie-on-top-20160730 (13 Augustus 2021 geraadpleeg).

Shiva, N. en Z.N. Kharazmi. 2019. The fourth wave of feminism and the lack of social realism in cyberspace. Journal of Cyberspace Studies, 3(2):129–6.

Simon, S. 1996. Gender in translation: Cultural identity and the politics of transmission. Londen en New York: Routledge.

South African Tourism. 2021. Vibrant culture: A traditional dance of the Richtersveld – the Nama Stap. https://www.southafrica.net/gl/en/travel/article/a-traditional-dance-of-the-richtersveld-the-nama-stap (20 Oktober 2021 geraadpleeg).

Sparks, A. 1983. Namibia’s ‘Bastards’ insist on that term. The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1983/01/18/namibias-bastards-insist-on-that-term/f2e54cbd-fa9a-40d5-91b2-cf2e66d80be0 (10 Oktober 2022 geraadpleeg).

Spivak, G. 1993. Outside in the teaching machine. Londen: Routledge.

Tong, R. 2009. Feminist thought. Charlotte, NC: Westview Press.

Trantraal, N. 2020. ‘Coloured’ kom nooit alleen nie. Netwerk24. https://www.netwerk24.com/netwerk24/kunste/boeke/coloured-kom-nooit-alleen-nie-20200425 (23 Julie 2021 geraadpleeg).

Troskie, E. 2020. Lynthia Julius: ‘Ek vee nie my geskiedenis uit my hare uit nie’. Klyntji. https://klyntji.com/joernaal/2020/6/30/lynthia-julius-uit-die-kroes (5 Augustus 2021 geraadpleeg).

Van Rensburg, C. 2016. Die vroegste Khoi-Afrikaans. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 56(2–1):454–76.

Van Rensburg, M.C.J. 1990. Taalvariëteite en die wording van Afrikaans in Afrika. Bloemfontein: Patmos.

Van Wyk, S. 1997. “Ons is nie halfnaaitjies nie / ons is Kaaps”: Die wroeging met identiteit by enkele swart Afrikaanse skrywers. Literator, 18(2):85–97.

Van Zyl, M. 2017. ‘My werk is nie ’n stuk vel nie’. Netwerk24. https://www.netwerk24.com/netwerk24/my-werk-is-nie-n-stuk-vel-nie-20170914 (13 Junie 2021 geraadpleeg).

Venuti, L. 1995. The translator’s invisibility. Londen: Routledge.

—. 1998. Introduction: Translation and minority. The Translator, 4(2):135–44.

—. 2011. Introduction: Poetry and translation. Translation Studies, 4(2):127–32.

Vermeulen, D. 2018. ’n Ondersoek na Ronelda Kamfer se poësie aan die hand van bell hooks se filosofie oor ras en taal. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Viljoen, L. 1996. Postcolonialism and recent women’s writing in Afrikaans. World Literature Today, 70(1):63–72.

—. 2017. Oor Jolyn Phillips se bundel radbraak (2017). Africa Book Link: New African literature, drama & criticism. https://www.africabooklink.com/oor-jolyn-phillips-se-bundel-radbraak-2017-louise-viljoen (25 Oktober 2021 geraadpleeg).

—. 2020. Prontheid van segging wat jou laat regop sit. Netwerk24. https://www.netwerk24.com/netwerk24/kunste/boeke/prontheid-van-segging-wat-jou-laat-regop-sit-20200802 (18 Augustus 2021 geraadpleeg).

—. 2021. Gedigte as wapen in die stryd teen onreg. Netwerk24. https://www.netwerk24.com/netwerk24/kunste/boeke/gedigte-as-wapen-in-die-stryd-teen-onreg-20210524 (18 Augustus 2021 geraadpleeg).

Voges, R. en V. Jephtas. 2021. Boekbekendstelling: Veronique Jephtas oor Soe rond ommie bos. https://www.youtube.com/watch?v=DNZG6ImZrGQ (29 September 2021 geraadpleeg).

Von Flotow, L. 1991. Feminist translation: Contexts, practices and theories. TTR, 4(2):69–84.

—. 1997. Translation and gender: Translating in the ‘era of feminism’. Manchester en Ottawa: St. Jerome en University of Ottawa Press.

—. 2011. Preface. In Von Flotow (red.) 2011.

Von Flotow, L. (red.). 2011. Translating women. Ottawa: University of Ottawa Press.

Von Flotow, L. en F. Farahzad. 2017. Introduction. In Von Flotow en Farahzad (reds.) 2017.

Von Flotow, L. en F. Farahzad (reds.). 2017. Translating women: Different voices and new horizons. Londen en New York: Routledge.

Von Flotow, L. en H. Kamal. 2020. Introduction. In Von Flotow en Kamal (reds.) 2020.

Von Flotow, L. en H. Kamal (reds.) 2020. The Routledge handbook of translation, feminism and gender. New York: Routledge.

Willemse, H. 2019. Black Afrikaans writers: Continuities and discontinuities into the early 21st century – a commentary. Stilet, 31(1–2):260–75.

Williams, Q. 2016. AfriKaaps is an act of reclamation. Mail & Guardian. https://mg.co.za/article/2016-12-15-00-afrikaaps-is-an-act-of-reclamation (2 September 2023 geraadpleeg).

Wolf , M. en A. Fukari (reds.). 2007. Constructing a sociology of translation. Amsterdam: John Benjamins.

Xaba, M. 2019. Black women poets and their books as contributions to the agenda of feminism. In Xaba (red.) 2019.

Xaba, M. (red.). 2019. Our words, our worlds. Pietermaritzburg: University of KwaZulu-Natal Press.

 

Addendum A

Glossary: all around the bush

bek(ke) ‒ mouth(s); usually an animal’s mouth/beak

bib ‒ library; short for the Afrikaans word biblioteek; usually used by students

chommie(s) ‒ friend(s)

dagga ‒ marijuana; weed

fokkol ‒ (vulg.) fuck all; nothing

hie rukkie ding ‒ literally translated as “here the thing pulls/jerks”; when something is going well / when it is fun (usually a social gathering)²⁴

jas ‒ “crazy” or “mad” in this context; in a different context is could also mean “cool”, “awesome” or “horny”

kak ‒ (vulg.) shit; crap

nai ‒ (vulg.) in this context, someone who’s a jerk/rude; can also refer to having sex or saying “fuck you” (“loop nai”)

once ‒ all this time; all the way; the whole time

ouma ‒ grandmother

piel ‒ (vulg.) penis

poes(te) ‒ (vulg.) could be translated as “cunt”; offensive word for vagina; often used to insult someone / “the show’s poes” roughly translates to “fuck the show”

sak(s) af ‒ to comment on something; to say something

sat ‒ dead

stiek yt/ytstiek ‒ literally translated as “stick out”; to arrive; to show up

tannie(s) ‒ aunt; older woman; children refer to older women as “tannie” as a way to show respect; in this context it specifically refers to older white, Afrikaans women

tiep ‒ sleeping / passing out while drunk

tikkop ‒ literally translated as “meth head”; a person who is addicted to methamphetamine, referred to as “tik” in South Africa; could be considered offensive

tollie ‒ penis

vriet ‒ eat; the Standard Afrikaans word vreet usually refers to an animal eating

vylkyk ‒ a dirty look; giving someone a “dirty look”; spelled/pronounced as “vuil kyk” in Standard Afrikaans

 

Addendum B

Glossary: From the kroes

-tjie ‒ diminutive affix in Afrikaans; used to describe something small, e.g. balletjie is a little ball; often used to enforce inferiority, as in this context, where white people sometimes refer to their domestic workers by their names with a -tjie at the end. For example, if her name is Anna, they would often call her Annatjie

apartheid ‒ a policy or system of segregation and discrimination in South Africa on grounds of race that was officially institutionalised from 1948 until 1994 by a predominantly white government. People were classified according to race (white, Black, Coloured and Indian). Laws were implemented to segregate different races and to systemically marginalise and discriminate against all races that were not classified as white. These laws included people of different races not being allowed to get married, live in the same area, or go to the same schools, and white people having privileged access to jobs, education, resources and opportunities. Certain areas and facilities were also marked as “Whites only” areas²⁵

armgatte ‒ literally translated as “poor asses”; derogatory way of referring to poor people

babelas ‒ hungover

befok ‒ (vulg.) in this context “angry”, but can also mean “crazy” and “awesome”

braai ‒ literally translated as “roast”; short for braaivleis (“roasted meat”) meaning meat that is cooked over an open fire; also refers to a South African social gathering where people cook meat, eat and drink together

bruinmeid ‒ literally translated as “brown maid”; a derogatory way to refer to a Coloured/brown woman

Dêdda ‒ Dad/Daddy

dompas ‒ Afrikaans word for “pass laws”; during apartheid, the South African government forced Black citizens to carry this official document with them everywhere they went to prove their identity and where they could live and work. It was a form of an internal passport system used to segregate the population, control urbanisation and manage migrant labour. The police could demand that Black people show this document to them at any time, and if they did not have it, they could face arrest²⁶

etter ‒ (vulg.) in this context, usually someone who is very rude, i.e. an asshole; the literal definition is discharge/pus

fokkof ‒ (vulg.) fuck off

get taken for a one ‒ when you’re not taken seriously; when someone views everything you do as funny / a joke

gôtalleen ‒ literally translated as “God only”; Namaqua Afrikaans term or interjection used for emphasis or to express frustration/anger

gwaai ‒ cigarette

gwarra-goed ‒ literally “gwarra things” or “things to throw away”; the intestines of sheep (livers, kidneys, etc.) that people cook to eat²⁷

halfnaatjie ‒ derogatory term for a person of mixed racial heritage; in this context the child of a white parent and a Coloured parent

hotnos ‒ (plural) taboo word that refers to Coloured people; derived from the word Hottentot (also deemed an offensive term), the Khoikhoi indigenous nomadic pastoralists of South Africa

Hotnosgod ‒ the god of the Khoi people; derived from the derogatory term Hotnos that refers to Coloured people; literally translated as “the Hottentot’s god”; can also be word play and be a reference to a praying mantis often called the “hottentotsgot” in Afrikaans, which means “God of the Bushmen”²⁸

Jirre ‒ the Lord; derived from the Standard Afrikaans word Here

kak ‒ (vulg.) shit; crap

klipsweet ‒ also known as hyraceum; the petrified and rock-like excrement composed of the urine and faeces of the Cape hyrax (known as a dassie in South Africa); the dassie defecates in the same location over generations²⁹

kraal ‒ an enclosure for cattle or sheep; can also refer to a traditional African village of huts usually enclosed by a fence³⁰

kroes ‒ dry, curly/frizzy hair; often used to describe Black/Coloured people’s hair in an offensive manner; also a crucible in which different kinds of metal are melted and purified

loskop ‒ literally translated as “loose head”; an unstable person, changeable, changeful; can also be translated as a “bimbo”

Mamma/Mammie ‒ Mom/Mommy

meid ‒ directly translated as “maid”; in the South African context it is seen as a derogatory way of referring to Black/Coloured female domestic workers or Black/Coloured women in general, for example when a Black/Coloured woman was a domestic worker in a white family’s house, they would usually refer to her as the “meid” in a discriminating way; this word is no longer deemed acceptable or politically correct

meidjiekind ‒ directly translated as the “little maid child” or “Coloured/brown child”, a derogatory way of referring to a maid’s child

moer ‒ (vulg.) in this context can be directly translated as “fuck”; can also mean to hit someone very hard / to beat up; the nut on a bolt

moerskont ‒ (vulg.) used as an insult; roughly translated as “fucking cunt” or “mother’s cunt”

Namastap ‒ “the Nama Stap”; literally means “Nama Step” and refers to a traditional type of line dance by the Nama people of the Richtersveld, an area in the Northern Cape of South Africa. The Nama Stap is danced at any celebration, but the most important one is at the final stage of a young Nama girl’s “coming out” into womanhood³¹

nommers ‒ literally translated as “numbers” and refers to the Numbers Gang, a crime organisation that is believed to have started to protect Black mineworkers in South Africa in the 1800s; a prison gang in South Africa. The gang is divided into groups named after the numbers 26s, 27s and 28s. Each number has a different duty: the 26s must accumulate wealth for all the numbers, the 27s are the most violent of the gangs; they negotiate problems and facilitate communication between the 26s and 28s, and the 28s are the sexual offenders³²

nooi ‒ in this context directly translated as “madam”, a white woman or white female employer, usually used by Coloured/Black domestic workers / farm workers in South Africa when referring to the white female owner of the house/farm they work at; an old-fashioned term for “young girl” or a “girlfriend” in a romantic context

ouma ‒ grandmother

poppehuisie ‒ literally translated to “little doll house”; what children (usually girls) refer to when playing with dolls or in a doll house

potjiekos ‒ literally translated as “pot food”; a South African stew made in a cast-iron pot with a lid, usually with three legs, for use over an open fire³³

skerm ‒ a screen, windbreak or hide for hunters or game watchers; usually made out of branches, brushwood, stones, earth, reeds or animal skin; people use it for shade³⁴

skotteltjie ‒ a dish or basin people use to wash themselves or their dishes in; often made of plastic

tik ‒ methamphetamine; crystal meth

tril ‒ (vulg.) penis

umlungu ‒ (borrowed from Zulu); a white person or man, mostly used as a derogatory term

whyster ‒ people who come from/stay in Kimberley, a city in the Northern Cape province of South Africa³⁵

xhit ‒ (vulg.) a Namaqua Afrikaans term for “sex” pronounced with a click sound of the tongue³⁶

xhoulag ‒ a Namaqua Afrikaans term; laughing from your stomach; laughing loudly; pronounced with a click sound of the tongue³⁷

 

Addendum C

Glossary: radbraak

ag ‒ an interjection showing disappointment, irritation or disapproval

baas ‒ literally translated as “boss”; in this context it refers to what Coloured and/or Black workers used to call their white employers, their “bosses”; during apartheid it was often forced upon people of colour to call their employers “baas”

babelas ‒ hungover/hangover

bakkie ‒ in the context of “diver Mom’s leap year” and “tongue trilogy”, it refers to an open truck, utility vehicle or pick-up truck; in the context of “Diglossia”, it refers to the circumflex (ˆ) on the letter e in Afrikaans, which is pronounced with a longer, flatter [ɛ] sound

baster(s) ‒ could be directly translated as “bastard”, “half-breed” or “hybrid”. In the South African context, a derogatory term used to describe people of mixed racial heritage (usually someone who has a white parent and a Coloured/Black parent). In the context of “chronicles of a plaasjapie in the city” (26–8) it also refers to a Southern African, specifically Namibian, ethnic group – the Rehoboth Basters – who are descendants of Dutch, German and French settlers, and the indigenous people of Southern Africa, who do not deem the term Baster as derogatory and insist on being classified as such³⁸

biltong ‒ a Southern African snack made from dried, salted red meat (mostly beef); usually spiced with many different types of spices, like coriander and chilli salt

boeretroos ‒ directly translated as “farmer’s comfort”; coffee

Bokkie polony ‒ a specific South African brand of pink polony/sausage, usually a cheaper brand

bossiekop(pe) ‒ directly translated as “bush heads”; a derogatory/insulting word for someone/people who has/have curly or dry hair

braai ‒ short for braaivleis, meaning meat that is cooked over an open fire; also refers to a South African social gathering where people cook meat, eat and drink together

chommies ‒ friends

Dêrra ‒ the Kaaps pronunciation of “daddy”

dik gesuip ‒ literally translated as “thick drunk”; when someone is very drunk

doek ‒ a headscarf

frans ‒ a Kaaps/Sabela term for someone who doesn’t belong to a gang, or is not a member of a gang. Usually in context of the Numbers Gang system in South Africa

ghellieblik ‒ a metal tin people make fire in to keep warm when sitting outside

goetsoe ‒ the Kaaps pronunciation of the combination of the Afrikaans words goed (“good”) and so (“so”); a way of expressing someone is getting what they deserve, or when they learn a lesson the hard way. Similar to when someone says “good” after there are consequences for another person’s actions

jirlikheid ‒ an interjection showing surprise, excitement or annoyance. Similar to “oh my goodness”; colloquial pronunciation of the Standard Afrikaans word heerlikheid

jirre ‒ Lord; colloquial pronunciation of the Standard Afrikaans word Here

kak ‒ (vulg.) shit; crap

kommetjie ‒ a small basin in which you wash yourself or dishes

kruidjie-roer-my-nie ‒ a South African plant of the Melianthaceae family found mostly in the Eastern, Western and Northern Cape provinces, with blue-green leaves and rusty-red flower heads. It is known for having a very unpleasant smell when it is touched (which is where the name comes from; “roer my nie” means “don’t touch me”). Also known as a honey flower and touch-me-not in English. When someone is referred to as a “kruidjie-roer-my-nie” it means they are easily offended³⁹

kopskiet ‒ literally translated as “head shot”; to cure a hangover by having another alcoholic drink after a day of heavy drinking

kraakworsies ‒ literally translated as “crack sausages”; a type of smoked sausage with tough skin that crunches when you bite through it

lek gat ‒ literally translated as “licking ass”; when you have to beg someone for something

liegbek ‒ literally translated as “lying mouth”; a liar; someone who tells lies often

makes gat ‒ literally translated as “makes ass”; could be translated as “taking the piss”; derived from the Afrikaans saying “jy maak gat van iemand” (when you don’t take someone seriously or make fun of them)

Ma ‒ Mom

miesies ‒ missus; usually a term of address by people of colour to a white woman to show respect in the (apartheid) South African context. In this context it refers to a woman of higher class / who is more economically privileged than the speaker

nommes ‒ the Kaaps pronunciation of the Afrikaans word nommers, literally translated as “numbers” and refers to the Numbers Gang, a crime organisation that is believed to have started to protect Black mineworkers in South Africa in the 1800s; a prison gang in South Africa. The gang is divided into groups named after the numbers 26s, 27s and 28s. Each number has a different duty: the 26s must accumulate wealth for all the numbers, the 27s are the most violent of the gangs; they negotiate problems and facilitate communication between the 26s and 28s, and the 28s are the sexual offenders⁴⁰

ouma ‒ grandmother

Ousie ‒ a derogatory term that refers to a Black or Coloured woman, usually when she is a domestic worker. In this context it could also just be what everyone calls her in her community, “Ousie Em”

Pa ‒ Dad

papsak ‒ literally translated as “flimsy bag”; very cheap wine that is of low quality which people usually drink from a silver bag with a plastic tap at the bottom; stereotypically drank by people in low-income areas

patattrapper ‒ people from the West Coast areas in South Africa, especially small towns like Hopefield and Piketberg, are referred to as patattrappers (“sweet potato steppers”) as these areas are known for sweet potato farming. Could also be an offensive way to say someone has big, flat feet⁴¹

perlemoen ‒ abalone

plaasjapie ‒ plaas means “farm”; a derogatory term for someone who is from the farm or a small town and is not deemed as “sophisticated” and “educated” as someone from the city; a person who is not used to the city life; someone who does not feel at home in the city⁴²

Poppe ‒ a nickname similar to “doll”

radbraak ‒ an old form of torture where the person’s bones are broken in order to get information from them; or it can refer to when something (like a language) is destroyed, broken, or mutilated / messed with⁴³

Sabela ‒ a language used in South Africa that was originally developed in the prisons as a way for the Numbers Gang to communicate. The language is a mix between mostly English, Afrikaans and Xhosa⁴⁴

saluting/saloet ‒ “salute”; a way of greeting someone or when you commend someone, you “saloet/salute” them

sharrap ‒ the assimilated pronunciation of “shut up”

sierangs ‒ a yellow weed flower that grows in South Africa and has a sour taste⁴⁵

skarrebol ‒ the Kaaps assimilated pronunciation of the word skattebol, which is an affectionate form of address to a beloved person similar to darling

skollie ‒ could refer to a member of a gang, or someone who commits crimes; a gangster who deliberately breaks the law; someone who has bad manners. Could be seen as offensive

sommer ‒ straight off, with no further ado; without any difficulty/hesitation

suipbuddy ‒ a drinking buddy

strandloper ‒ directly translated as “beach walker”. Refers to the Khoikhoi people in south-western Africa who used to live by hunting and gathering, especially along the coast of south-western Africa, from the Cape Colony to the Skeleton Coast in Namibia⁴⁶

sturvy ‒ used to describe someone who is uptight, or think they are better than / superior to others

taal ‒ language; in the South African context Afrikaans is often referred to as “die taal”, which means “the language”, especially to emphasise its connotation to apartheid

tjaila time ‒ when it’s time to go home from work

toktokkie(s) ‒ a large black beetle, known as the Darkling beetle, that makes a distinct ticking noise by tapping its abdomen on the ground to attract mates. The name toktokkie comes from this particular sound, which means it’s “knocking” (tok-tok) on the ground⁴⁷

wit biene ‒ literally translated as “white legs”; dead

 

Eindnotas

¹ Hierdie artikel is gebaseer op my MA-verhandeling met dieselfde titel aan die Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch, onder studieleiding van Marius Swart, 2022.

² Die Globale Suide verwys grootliks na streke/lande buite die Westerse konteks (Anglo-Amerikaanse/Wes-Europese lande) of die sogenaamde ontwikkelende lande/streke of lae-inkomste-lande/streke, soos Suid-Amerika, Asië, Afrika en Oseanië (alhoewel nie al die lande in dié streke of vastelande so geklassifiseer kan word nie). Dié streke word beskryf as polities en kultureel gemarginaliseerd. Die gebruik van die term Globale Suide dui op ’n verskuiwing van die fokus op ontwikkeling of kulturele verskille na ’n klem op geopolitieke magsverhoudings (Dados en Connell 2012:12). Die term Globale Suide is meer as ’n metafoor vir onderontwikkeling; dit verwys na ’n hele geskiedenis van kolonialisme, neo-imperialisme, asook beduidende ongelykhede in lewenstandaard, lewensverwagting en toegang tot hulpbronne (Dados en Connell 2012:13).

³ Die “dekolonisering” van literatuur en/of praktyk in ’n spesifieke sosiopolitieke konteks kan kortliks beskryf word as die sistemiese regstelling van ongelyke verteenwoordiging en magsverhoudings van voorheen gemarginaliseerde skrywers teenoor wit/Westerse skrywers. In die Suid-Afrikaanse konteks word daar klem gelê op die uitwerking wat kolonialisme en die apartheidswetgewing op die Suid-Afrikaanse en Afrikaanse literêre sfeer gehad het en hoe dit bygedra het tot die onderverteenwoordiging en wanvoorstelling van voorheen gemarginaliseerde groepe. Die publisering van onder andere postkoloniale literatuur en literatuur deur voorheen gemarginaliseerde skrywers of “Afrika-perspektiewe” word sterk aangemoedig om sodoende te poog om die (Suid-)Afrikaanse literêre kanon meer inklusief te maak en om diegene te verteenwoordig wat voorheen uitgesluit is (America en Le Grange 2019:109). Maldonado-Torres (2007:243) wys daarop dat kolonialiteit lewend bly in literatuur, die akademie, kulturele patrone, denkwyses, mense se selfbeeld en ander aspekte van die eietydse samelewing. Daar moet dus aktief gepoog word om weg te beweeg van blywende koloniale sisteme.

⁴ Dié publikasies is Translating women: Different voices and new horizons (2017), onder redaksie van Luise von Flotow en Farzaneh Farahzad, Feminist translation studies: Local and transnational perspectives (2017), onder redaksie van Olga Castro en Emek Ergun en The Routledge handbook of translation, feminism and gender (2020), onder redaksie van Luise von Flotow en Hala Kamal.

⁵ Teenoor Globale Suide; word hier verstaan as die Westerse/Anglo-Amerikaanse/Wes-Europese konteks of sogenaamde ontwikkelde lande / hoë-inkomste-lande, alhoewel lande soos Australië en Nieu-Seeland ook geklassifiseer word as deel van die Globale Noorde, ten spyte van hul geografiese ligging. Dié term fokus meer op sosio-ekonomiese ontwikkeling, politieke groei en ’n hoë lewenstandaard (Oddih 2012:12). Die Globale Noorde word gewoonlik gekenmerk deur ’n hoë lewenstandaard, hoë geletterdheidsvlak, beter lewensekuriteit, goeie infrastruktuur, die vermoë om die sosio-ekonomiese en politieke stand te beïnvloed, sterk immuniteit teen eksterne mag, politieke stabiliteit, hoë produksiekapasiteit en die beskikbaarheid van industrieë (ibid.). Die konsep Westers/Westerse is sinoniem aan Globale Noorde.

⁶ As ’n Coloured vrou met ’n komplekse, hibriede herkoms, wat nie apartheid eerstehands ervaar het nie, maar wel die sosiopolitieke gevolge daarvan deur middel van generasie-oordrag, kon ek nog nooit werklik met die term bruin identifiseer nie. Die term is na my mening té letterlik vir so ’n komplekse bevolkingsgroep. Ek verkies die term Coloured omdat dit die kompleksiteit van die groepsidentiteit beter opsom as die woord bruin en dit is ook ’n tree in die rigting van selfbemagtiging dat Coloured mense hierdie omstrede term, wat gedurende apartheid deur die wit regering geskep is, terugeis en hul eie maak (vergelyk Kannemeyer 2020). Die term Coloured sal voortaan gebruik word waar dit toepaslik is, en aangesien ek self die gedigte vertaal en annoteer, is die studie outo-etnografies. Ek erken egter my eie subjektiwiteit in hierdie verband en dat ek nie namens ’n hele, diverse groep kan praat nie. Daar bestaan diepgaande sensitiwiteit en omstredenheid rakende rasseterme in Suid-Afrika as die land se koloniale en apartheidsgeskiedenis in ag geneem word. Ek glo dat elke individu self moet besluit met watter term hulle identifiseer, hetsy bruin/Swart/Coloured/POC/Khoi of enige ander term wat vir hulle ’n deel van hul identiteit voorstel.

⁷ Afrikaanse digbundels wat sedert 2008 deur Coloured Afrikaanse vroue gepubliseer is sluit in: Noudat slapende honde (2008), Grond/Santekraam (2011), Hammie (2016) en Chinatown (2019) deur Ronelda S. Kamfer; Nomme 20 Delphistraat deur Shirmoney Rhode (2016); radbraak (2017) en Bientang (2020) deur Jolyn Phillips (2017); Die vrede kom later deur Diana Ferrus (2019); Uit die kroes deur Lynthia Julius (2020); en Soe rond ommie bos deur Veronique Jephtas (2021) (Xaba 2019:33–5).

⁸ Patriargie word in dié artikel verstaan as die sosiale, ekonomiese en politieke ongelykheid tussen mans en vroue in die samelewing. Hierdie ongelykheid verwys onder andere na ongelyke betaling in die werksplek, stereotiperende en seksistiese geslagsrolle en verwagtinge, byvoorbeeld vroue as die versorgers en mans as die broodwinners, en die onderverteenwoordiging van vroue in amptelike sfere soos die media, onderwys, akademie, literatuur, parlement, wetgewing en militêre omgewings. Daar word ook verder verwys na manlike geweld, waar vroue hoofsaaklik die slagoffers van hierdie geweld is, asook die verskille in oordeel van mans en vroue met verwysing na seksuele gedrag. Daar word erken dat die idee van patriargie / patriargale samelewings nie universeel is nie en dat dit nie noodwendig van toepassing op almal / alle samelewings is nie (Higgins 2018).

⁹ Al die terme is my vertalings van Pym se model (2016:220), soos gebruik in my Honneursnavorsingswerkstuk (2016) met die titel “’n Ondersoek na die invloed van SJ Naudé se kulturele hibriditeit op sy vertaaloplossings van figuurlike taalgebruik in Alfabet van die Voëls (2011) / The Alphabet of Birds (2014) – met verwysing na Pym se oplossings vir vertaaluitdagings”.

¹⁰ Baderoon (2019:1) gebruik “Black” met ’n hoofletter-B in hierdie konteks om die Black Consciousness-definisie van Black aan te dui. Dit verwys na die politieke of Swartbewussynsbeweging waar Suid-Afrikaners wat deur die apartheidsregering as Swart, Coloured en Indiër geklassifiseer is, in opstand gekom het teen rassediskriminasie en rasseklassifikasie (Willemse 2019:260). Ek sal voortaan die term Swart gebruik om na almal te verwys wat as Swart/Coloured/Indiër/ander vroue van kleur identifiseer wanneer dit so in die aangehaalde werk gebruik word, of wanneer daar na die negatiewe gevolge van apartheid/kolonialisme op voorheen benadeelde groepe in die spesifieke konteks wat bespreek word, verwys word.

¹¹ In die wêreldmark van vertalings word Engels as ’n sentrale taal of selfs ’n hipersentrale taal geklassifiseer omdat sowat die helfte van die wêreld se vertalings uit Engels vloei. Daarna volg Frans en Duits, wat sowat 10 tot 12% van vertalings uitmaak. Ag tale beskik oor ’n semiperifere posisie (insluitend Spaans en Italiaans) en die res van die wêreld se tale maak dan minder as een persent van die internasionale mark uit. Dié tale kan dus as perifere tale in die wêreldmark van vertalings geklassifiseer word, alhoewel sekere tale soos Chinees, Arabies en Japannees van die grootste taalgroepe in terme van die aantal sprekers in die wêreld verteenwoordig. Hierdie feit dui daarop dat die aantal sprekers van ’n taal nie noodwendig belangrik in die klassifisering van die hiërargie van sentrale tale en perifere tale is nie (Heilbron en Sapiro 2007:95–6).

¹² Dié politieke diskoers oor hare as merker van identiteit kom ook in Julius se bundel Uit die kroes ter sprake. In Soe rond ommie bos vind dit in die gedigte “endgame” (45) en “briekie kettangs los” (58) neerslag. Die spreker lê onder andere wit mense se oningeligtheid oor sogenaamde “hoë hare” in “endgame” uit, en in “briekie kettangs los” is daar verwysings na Coloured mense se slawernygeskiedenis en hoe hulle al jare lank “sit mettie kroes”, dit wil sê die negatiewe gevolge van slawerny, kolonisering, apartheid en diskriminasie op grond van hul voorkoms, “kroes” hare, velkleur en/of ras.

¹³ Sien die gedig “coca-cola, fanta, sprite” (11) waarvan die ritme en woorde ook deur ’n touspringspeletjie geïnspireer is (Voges en Jephtas 2021).

¹⁴ Die krisis van geslagsgebaseerde geweld in Suid-Afrika en die kwesbaarheid van vroue in grootliks patriargale samelewings word in verskeie gedigte gespesifiseer, soos “bly nog ’n rukkie” (36), “lizzy, baby” (37), “femicide” (48), “welkom in suid-afrika” (51) en “cyril, raak wys” (57).

¹⁵ Soos in “kamma kô ma? Nawt yet” (10), “sorrie” (14), waar sy leer “jamme sê betieken fokkol”, dat haar pa bloot haar “sperm donor” is, dat sy haar eie besluite kan neem, soos in “jolene, jolene, jolene” (20) gesien kan word, en dat jy nie altyd alles kry waarvoor jy bid nie in “is daa rêrag ’n God?” (22).

¹⁶ Op bl. 31. Dié gedig ondersoek die sosio-ekonomiese kwessies van “mandela se legacy”: hoe gebroke die stelsel is waar mense in arm gemeenskappe dikwels hulle pensioen gebruik om “wyn te koep” omdat daar dikwels nie ’n ander manier is om uit hulle omstandighede te ontsnap nie.

¹⁷ Julius verwys hier na die sogenaamde “meerderwaardigheid” van Standaardafrikaans teenoor ander variëteite wat “afwyk” van die standaard, byvoorbeeld Kaaps. Dié idees word sterk deur eietydse feministe en postkolonialisme bevraagteken (sien Odendaal 2014).

¹⁸ Sien “Poppehuisie” (46), “Twee grade” (57), wat kommentaar lewer oor hoe baie jong vroue aborsies kry om hulle graad te voltooi, asook “Lisa” (72), wat handel oor die gevolge van verkragting en die impak daarvan op vroue se lewens.

¹⁹ Dié term kom in “tong-trilogie” se “part 2” (38) asook “Diglossie” (64–5) voor.

²⁰ “uit my liggaam wil ’n ander alfabet simfonie / ek is meer as net ’n vel-taal my liggaam ont- / taal die kronieke tong my tale is baie letters / wat uitmond [...] / ek wil hoor wat die heelal / elke dag vir die fynbos fluister” (38).

²¹ “Ma is vies vir my oor die werk by die deli / UWK sê ek is aanvaar / [...] / ek gaan UWK toe Loki / my ma is kwaad sy skel in my in / wiet jy hoe ek gat gelek by / die deli? wie gaan jou vat? waar / gaan jy bly? ons het nie mense / in die Kaap nie Kaap is nie / speletjies nie jy’t ’n job by die deli / jy kry uniform gaan vra terug / jou job by die deli jy gaan dit nie / maak nie niemand van ons het dit / gemaak nie” (34–5). Die ma is dus ontsteld dat die spreker besluit om eerder te studeer as te werk, want hulle het die geld nodig en “niemand van [hulle] het dit gemaak nie”, wat op ’n gevoel van hopeloosheid oor haar en haar gemeenskap se omstandighede dui. Dit beklemtoon ook die beperkte geleenthede wat steeds aan voorheen benadeelde groepe gebied word.

²² Suid-Afrika het ’n komplekse koloniale geskiedenis en die ontstaan van die ideologie van Afrikaans as die “wit Afrikaners” se taal het gedurende Britse kolonisasie van die land posgevat, en gedurende veral die apartheidsera toegeneem. Daar is dus vandag nog ’n aanname dat Afrikaans slegs verteenwoordigend van wit Afrikaners is (Carstens 2013:29).

²³ Van die Xhosa- en Zulu-woorde en -frases wat in “lyksang vir jou skollietaal” en “Bokkie polony” voorkom, word nie by radbraak se woordelys met ’n Engelse betekenis gevoeg nie, omdat ek in my artikel spesifiek op die eiesoortige leksikale merkers van Afrikaans en die taalvariëteite daarvan fokus. Ek het hierdie Xhosa- en Zulu-woorde en -frases bloot in die doelteks gekopieer om nie van die bronteks af te wyk nie. Die betekenisse van hierdie frases/woorde val egter nie binne die bestek van hierdie artikel nie.

²⁴ Blignaut en Lesch (2014:33)

²⁵ HAT (2013:51); Merriam-Webster (2021)

²⁶ Poplak (2015)

²⁷ Farmer (2021)

²⁸ Sabi Sabi (2021)

²⁹ DSAE (2021)

³⁰ Pharos Aanlyn (2021)

³¹ South African Tourism (2021)

³² Charlton (2021)

³³ Pharos Aanlyn (2021)

³⁴ Pharos Aanlyn (2021)

³⁵ Farmer (2021)

³⁶ Farmer (2021)

³⁷ Farmer (2021)

³⁸ Britannica (2021) en Sparks (1983)

³⁹ DSAE (2021)

⁴⁰ Charlton (2021)

⁴¹ Japhets (2022). Die definisie van hierdie woord mag dalk nie korrek in die konteks van die gedig wees nie. Hierdie definisie is na die beste van my vermoë geformuleer vanuit die beskikbare bronne.

⁴² HAT (2013:868)

⁴³ Viljoen (2017)

⁴⁴ Charlton (2021)

⁴⁵ SAVenues.com (2010)

⁴⁶ Pharos Aanlyn (2021)

⁴⁷ Pharos Aanlyn (2021)

 

• Hierdie artikel se fokusprent bestaan uit ’n agtergrondprent (vekry op Canva) en die boekomslae van radbraak deur Jolyn Phillips (Human & Rousseau, 2017), Soe rond ommie bos deur Veronique Jephtas (Protea Boekhuis, 2021) en Uit die kroes deur Lynthia Julius (Kwela, 2020).

 

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding (DHET) en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys van goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of approved journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel en kan kwalifiseer vir subsidie deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding.

The post Die vertaling van diverse Coloured vrouestemme in die Afrikaanse poësie: ’n feministiese benadering first appeared on LitNet.

The post Die vertaling van diverse Coloured vrouestemme in die Afrikaanse poësie: ’n feministiese benadering appeared first on LitNet.