|
||||||||
Opsomming
As teoretiese vertrekpunt vir hierdie ondersoek dien die uitgangspunt dat die uniekheid van ekokritiek soos in verskillende wêrelddele beoefen, nie noodwendig in die teoretiese raamwerk daarvan setel nie, maar in die eiesoortige geografiese eienskappe van ’n wêreldstreek, asook in gevormde plekverbintenisse (Goodbody, in Flys 2010:118). Die uniekheid van Afrikaanse ekokritiek word eweneens nie in enige teoretiese raamwerk aangetref nie, maar in “die materiële, sosiale en geografiese spesifisiteite en plekgebondenhede” eie aan die bepaalde omgewing (Smith 2022:220). Dié ondersoek behels die bestudering van die literêre vergestalting van fisies-geografiese plekbesonderhede van die Karoo – afgebaken as unieke greep uit die Suid-Afrikaanse landskap, op grond van die wye invloed daarvan op Suid-Afrikaners asook die sterk teenwoordigheid daarvan in die Afrikaanse prosatradisie – en ook van plekverbintenis as sleutel tot begrip van die plek-mens-dinamiek in “Woede” (Abraham H. de Vries), Die swye van Mario Salviati (Etienne van Heerden) en Chinchilla (Nanette van Rooyen). Twee sentrale vrae is gestel: Eerstens, hoe sien literêre stemgewing aan die geografiese aard en kenmerke van dié Karoostreke daar uit? En tweedens, wat word oor die verbintenis met hierdie fisies-geografiese landskappe gesê?
Deur die Karoo as literêre navorsingsveld te neem, is aangesluit by ’n sentrale ruimtelike aspek van die Afrikaanse prosatradisie. Die Afrikaanse prosageskiedenis is beskryfbaar aan die hand van die ontwikkeling van die Afrikaanse plaasroman (Roos 2015:99, 111) waarop die Karoo ’n duidelike stempel afgedruk het. In my ondersoek is vasgestel hoe omvangryk en genuanseerd die literêre stem is wat die geografies tiperende eienskappe in die Karoostreke van die gekose tekste verwoord. Die sentrale karakters se gewaarwordingsprosesse ten opsigte van die aardkundige syn van die Karoo-omgewings skep by hulle ’n sterk geografiese bewussyn wat verbintenisvorming met Karoo-elemente en -landskappe in die hand werk en die proses van betekenisgewing aan plek ondersteun.
Trefwoorde: Afrikaanse ekokritiek; Chinchilla (Nanette van Rooyen); Die swye van Mario Salviati (Etienne van Heerden); geografiese landskap; Karoo; plek-mens-verbintenis; “Woede” (Abraham H. de Vries)
Abstract
Physical geographical characteristics of place and Karoo-human relationships in giving form to Afrikaans ecocriticism
The point of departure of this investigation was the reality that the practice of ecocriticism varies in different parts of the world. This research was approached against the background of international recognition that the uniqueness of ecocriticism as practised in a particular part of the world does not necessarily reside in its theoretical framework, but in the distinct geographical features of that part of the world as well as the specific associations with those places (Goodbody, in Flys 2010:118; Smith 2022:208).
The investigation was motivated by contemporary research on the unique nature of Afrikaans ecocriticism, specifically in Susan Smith’s article “Op weg na ’n eiesoortige Afrikaanse ekokritiek; ’n ontleding van die gedigreeks ‘werf’ in die bundel Mede-wete van Antjie Krog” (“Towards a distinctive Afrikaans ecocriticism: Analysing the poem series ‘werf’ (‘yard’) in the poetry volume Mede-wete (2014) by Antjie Krog”) (Smith 2022). Smith (2022:220) emphasises that the uniqueness of Afrikaans ecocriticism similarly cannot be found in any theoretical framework, but in the material, social and geographical specificities of this part of the world, and in associations with this place we South Africans live in. In formalising the clearest and most comprehensive definition of Afrikaans ecocriticism available at present, Smith reiterates that our unique geographical characteristics of place and associations with places are crucial in terms of the distinctiveness of Afrikaans ecocriticism versus ecocriticism elsewhere in the world (Smith 2022:208, 220).
The theoretical point of departure is that the practice of ecocriticism in a specific part of the world is determined firstly by geographical conditions unique to that place, then by historical and current collective events and own cultural traditions. Therefore nobody anywhere in the world can write and theorise about South Africa in the way we who experience this unique place daily and experience the nuanced and often problematic context can (Smith 2022:215, 226).
Little literary research on the unique nature and features of South African geographical landscapes as a focal point is available, notwithstanding that various aspects of the Karoo-human relationship and human interaction with nature have already been scrutinised in ecocritical studies about Afrikaans literature. New possibilities for applying the theoretical perspectives of Afrikaans ecocriticism as defined by Smith (2022:220), but different from those used in the second part of her article, are considered here in text analysis. I argue that investigations starting with the defining elements of Afrikaans ecocriticism as methodological points of departure could lead to fresh or wider possibilities for text analysis. This type of analysis should – besides following Smith in applying a post-colonial approach to Afrikaans ecocriticism, as demonstrated in her article – also incisively give an account of the geographical details of South African landscapes depicted in Afrikaans literature.
This investigation comprised looking into the figuring of physical geographical South African characteristics of place– after a clear distinction between physical geography and human geography had been made – as well as into association with place as a key to comprehension of the human-place dynamics in three chosen narrative texts. Two central questions were posed: What does the literary expression of the nature of the South African geographical landscapes in a selection of Afrikaans narrative texts look like? And what is said about our association with our physical geographical landscapes? The theoretical section comprised looking into different semantic associations of the term geography, differentiating between the related terms space, place and landscape as well as distinguishing briefly between a few other earth-oriented theoretical approaches, like bioregionalism and geocriticism.
The Karoo was selected for this study because of its far-reaching influence on South Africans and its strong presence in the Afrikaans prose tradition. The landscapes in the short story “Woede” (Anger) (Abraham H. de Vries), as well as in the novels Die swye van Mario Salviati (The long silence of Mario Salviati) (Etienne van Heerden) and Chinchilla (Nanette van Rooyen) represent different parts of the Karoo.
Selecting the Karoo as the geographical area for my literary research would imply linking this research to a central spatial aspect of the Afrikaans prose tradition. It is said that the history of Afrikaans prose can be described with reference to the development of the Afrikaans farm novel (Roos 2015:99, 111). The Karoo has left a distinct mark on this genre since the 1960s, the era of the writings of Karel Schoeman and F.A. Venter. In recent times this region has been part of the return of the farm novel in post-modern format as found in works like those of Etienne van Heerden and Eben Venter.
The extent and nuances of the literary voice expressing the geographically typical features of the Karoo regions in my selection of narratives were determined. The processes of perception regarding the geographical character of these natural environments create strong perceptions of geographical awareness in the characters. This very geographical awareness in each of several characters promotes support for the formation of links and associations with Karoo landscapes and also influences the ways meanings and semantic values are denoted to place. Perceptions of geographical awareness include sensory, emotive and intellectual elements of geographical awareness as the depicted Karoo regions each obtains an own, varied presence in the selected texts – regarding the wealth of detail, the fine nuances in line, colour and texture, and the almost photographic vividness in the portrayal or shaping of it (Le Grange 2007:11).
An equally important finding is the powerful way in which the depicted associations of the central characters with the Karoo landscape contributes to allocating meaning to place in each text. In Die swye of Mario Salviati and Chinchilla these associations inspire the characters to consider anew damaged self-images and lives that had gone wrong, establishing hope, recovery and expectations in the characters. This resumes in “Woede” where the purposeful continuation of life as well as the return to a life of complete humaneness is coupled with human-landscape associations.
The value of this investigation lies in proffering an example of where the definition and elements of Afrikaans ecocriticism found in Smith’s research (2022:220–5) can guide the methodology of the researcher. Against the background of globalisation and the increasing interest in the literature of the Global South, the relevance of research highlighting the manifestation of distinct physical geographical place associations in Afrikaans literature and in South African context stands without doubt.
Keywords: Afrikaans ecocriticism; Chinchilla (Nanette van Rooyen); Die swye van Mario Salviati (Etienne van Heerden); geographical landscape; Karoo; place-human association; “Woede” (Abraham H. de Vries)
1. Konteks, probleem- en doelstelling
In ’n onlangse artikel van Susan Smith (2022) neem die definisie van Afrikaanse ekokritiek die duidelikste en volledigste vorm aan van alle ander definisies wat tot dusver gepubliseer is. Ekokritiek is kortliks beskryfbaar as die bestudering van die mens-natuur-verhouding in literêre tekste of in ander kultuurprodukte (Glotfelty 1996:xix). Navorsing oor die ontstaan van ’n (Suid-) Afrikaanse ekokritiek staan binne die konteks van die groeiende belangstelling in die literatuur van die Globale Suide, asook binne die breër raamwerk van huidige tendense van globalisering, multi- en transnasionalisme en ander vorme van kulturele grensoorgang.
Die “going South”-beweging word tans betree, ’n beweging wat onder meer die insluiting van vroeër ongehoorde stemme in die hoofstroom literêre ekokritiese diskoers behels, terwyl dié diskoers tot onlangs institusioneel en epistemologies in Brittanje, Kanada en die VSA gesentreer was (Smith 2022:213). Só sluit Slovic, Rangarajan en Sarveswaran (2015:2) in hulle publikasie Ecocriticism of the Global South ’n hoofstuk deur die Suid-Afrikaanse ekokritikus Anthony Vital in, tussen bydraes uit Asië, Suid- en Sentraal-Amerika, Oos-Europa en Afrika. Die doel hiervan is kennelik om die komplekse verhouding tussen literêre tekste vanuit ontwikkelende wêreldstreke en die bedreigde omgewings waarin dié tekste gevorm is, te belig.
Hierdie standpunt, dat die praktyk van ekokrities lees met die lees van “die plek van mense binne hierdie omgewings” gemoeid is (Smith 2022:214), word beklemtoon in Smith se ondersoek getiteld “Op weg na ’n eiesoortige Afrikaanse ekokritiek; ’n ontleding van die ‘werf’ in die bundel Mede-wete van Antjie Krog” (2022). Smith betoog dat plek sentraal staan in “hoe ’n Afrikaanse ekokritiek gesien word”; dat “plekgehegtheid en plekverbintenis onlosmaaklik verbonde is aan ’n ekokritiese perspektief op Afrikaanse literatuur” (2022:205; kursivering Smith s’n).
Die aansporing vir die skryf van hierdie artikel is gevind in die eerste deel van Smith se artikel – in besonder in Smith se beskouing van geografiese-plek-besonderhede in die Afrikaanse ekokritiek, en veral die prominente plek wat in haar omskrywing van die eiesoortigheid van Afrikaanse ekokritiek aan die “sentrale verbintenis daarvan tot ’n eiesoortige geografiese plek” toegeken word.
My waardering vir hierdie artikel is daarin gegrond dat Smith vanaf die beskrywing van ’n Afrikaïese en Suid-Afrikaanse ekokritiek voortbeweeg en aan die hand van voorgangers se werk (oftewel “staan(de) op die skouers van bestaande navorsing”, 2022:205)) ’n omvattende raamwerk vir Afrikaanse ekokritiek neerpen. Smith stel op dié manier die mees indringend nagevorste en mees omvattende definisie van Afrikaanse ekokritiek saam wat tans beskikbaar is (2022:220).
Vervolgens maak Smith dit duidelik dat die benadering waardeur daar in die literêre teks (of ander kultuurproduk) rekenskap gegee word van die verhouding tussen die menslike kultuur en die natuurlike wêreld, of kortweg ekokritiek, in verskillende wêrelddele sal verskil – hoofsaaklik op grond van die wisselende aard van die natuurlike landskap oor die lengte en die breedte van die aarde. Die Duitse ekokritikus Axel Goodbody het dit tydens ’n paneelbespreking waarby deelnemers uit verskeie Europese lande betrek is, kort en kragtig verwoord: “(Ecocritical) debates are shaped by different geographical conditions and collective experiences, besides cultural traditions” (Flys 2010: 118).
Suid-Afrikaanse ekokritiek kan uiteraard ’n unieke bydrae tot die globale intellektuele insigte lewer deur te fokus op die rol van en die besonderhede omtrent die raamwerke van menslike en politieke belange in Suid-Afrika, en op hoe die gevolge daarvan sigbaar gemaak word met betrekking tot die omgewing. Stanley en Phillips (2018:4) identifiseer twee “strome” in die Suid-Afrikaanse ekokritiek wat reeds belangrike insigte bydra op globale vlak, naamlik dierestudies en landskapsekokritiek, waar belangrike gesprekvoering oor onderwerpe soos grondgebruik en die uitbuiting van natuurlike hulpbronne plaasvind.
Die artikel “Ecocritical concerns in select Afrikaans narrative works: critical perspectives” (Meyer 2021) sou beskou kon word as die sterkste enkele voorloperondersoek ter beantwoording van die vraag in die brandpunt van Smith se aandag, naamlik: “Hoe sou ’n Afrikaanse ekokritiek daar uitsien?” (Smith 2022:205) Die artikel bied ’n oorsig oor die ontwikkeling van Afrikaanse ekokritiek in die afgelope dekade. Dit belig die aard en gesamentlike bydrae van Afrikaanse ekokritiese ondersoeke, beskou dit binne konteks van die groter Suid-Afrikaanse en Afrikaïese sisteme van ekokritiek, en motiveer dat Afrikaanse ekokritiek in staat is om ’n plek op die internasionale terrein van die ekokritiek in te neem – hoewel by wyse van Engelstalige rapportering van navorsingsresultate in internasionale publikasies (Meyer 2021:100).
In die bogenoemde oorsigartikel identifiseer ek die ekokritiese navorsingstemas wat tot op hede in Afrikaanse verhalende letterkunde ondersoek is en word daar krities besin oor verskillende ekokrities-teoretiese invalshoeke vir die ontsluiting en ontleding daarvan. Daar word op gewys dat hoewel Afrikaanse ekokritiek verteenwoordig word deur ’n beskeie aantal artikels in die breër literêr-teoretiese ondersoekveld van die Afrikaanse letterkunde, ’n aantal tendense reeds sterk sigbaar is – en tekenend van hoe lewenskragtig die beoefening van ekokritiek in Afrikaans daar uitsien. Die ekokritiese bestudering van Afrikaanse letterkunde voeg interessante “betekenisskakerings” en interpretasies toe tot dié wat in die Engelse Suid-Afrikaanse letterkunde, die oorheersende letterkundesisteem in die land, voorkom (Meyer 2021:87–8). Ek het bevind dat die ekokritiese blik op Afrikaanse literêre werke nuwe aksente belig; dit werk versterkend en vernuwend in op die stemgewing, uit die penne van plaaslike Engelse skrywers, aan die belewing van deelwees met die interaktiewe geheel van nielewendes en lewende niemenslikes (Meyer 2021:100). Verder, is geredeneer, kan bydraes uit Afrikaanse ekokritiek deel vorm van die instroming van nie-Engelssprekende stemme na die internasionale veld van ekokritiek. Hier sou bygedra kon word tot die buffereffek teen ’n vorm van verlammende invloed deur die hegemonie van Engels as kommunikasiemedium in die internasionale dissipline van ekokritiek, asook teen die verarmende effek wanneer nie-Engelssprekende literêre tekste en kulturele kontekste buite rekening gelaat word in die globale beoefening van hierdie studieveld – waarteen Goodbody waarsku (Flys 2010:111; Meyer 2021:86).
Smith het ’n sterk dryfveer in haar poging om ’n omvattende definisie van Afrikaanse ekokritiek te voorsien. Sy is oortuig dat Afrikaanse ondersoeke binne dié dissipline meestal dieselfde oorkoepelende tematiese tendense insluit as wat ons internasionale eweknieë s’n doen, en verantwoord haar standpunt met verwysing na ’n opgaaf van die mees prominente onderwerpe van Afrikaanse ekokritiese navorsing, wat in my navorsing (Meyer 2021) en ook in haar eie ondersoeke voorkom. Daarom wil sy deurdring tot ’n antwoord op die vraag aangaande die verskille tussen “’n Afrikaanse en ’n Westerse ekokritiek” (Smith 2022:218).1
In Smith se definisie van Afrikaanse ekokritiek word plek sentraal gestel. Sy argumenteer dat haar omskrywing van Afrikaanse ekokritiek “’n noodsaaklike versnyding meebring van bestaande ekokritiese ingesteldhede of selfs ekokritieke, hoofsaaklik hoofstroom ekokritiek en postkoloniale ekokritiek” (Smith 2022:218, 219).2 Sy stel dit voorts duidelik dat die uniekheid van ’n Afrikaanse ekokritiek nie in die teoretiese raamwerk setel nie, maar in die spesifieke navorsingsmateriaal: ons eie en unieke plek en die geografiese besonderhede daarvan, asook ons plekgebondenhede binne hierdie unieke geografiese konteks (Smith 2022:208; my kursivering). Hieroor word gesê:
Nêrens anders in die wêreld is daar ’n plek presies soos hier nie; niemand anders kan oor hierdie plek skryf en teoretiseer soos juis ons wat van hier is en wat hierdie unieke plekverbintenis daagliks ervaar en die genuanseerde en dikwels problematiese konteks beleef nie. (Smith 2022:226)
In Smith se formele omskrywing word ’n verdeling tussen drie aspekte bewerk. Hierdie omskrywing bevat herhaalde, eksplisiete beklemtoning van die geografiese aspek(te) van hierdie stukkie aardkundige erfenis aan die mees suidelike punt van Afrika, sowel as van die gebondenheid van die mens hieraan. Dit behels die volgende:
a) ’n Omgewingsgesentreerde ekokritiek van plek as ’n materiële en geografiese ruimte van agentskap waarin daar ’n unieke en wisselwerkende verbintenis tussen die mens en die niemenslikes en nielewendes in hierdie ruimte bestaan; b) in samehang en interaksie met bogenoemde, ’n postkoloniale ekokritiek van plek as persoonlike ruimte, as herkoms en identiteit, met inagneming van die politieke geladenheid van plek, die geskiedenis van plek en mens; en c) die wyse waarop hierdie genoemde aspekte tot uitdrukking kom in kultuurprodukte soos literêre tekste, spesifiek Afrikaanse tekste oor die Suid-Afrikaanse geografiese landskap. (Smith 2022:2020; my kursivering)
Die waarde wat in bostaande omskrywing van Afrikaanse ekokritiek aan die eiesoortige geografiese landskap van ons woonplek toegeken word, is nie net op semantiese vlak duidelik nie. Die belangrikheid daarvan word ook sintakties uitgehef deur die bevoorregting wat uit die plasing van die frases “geografiese ruimte” en “geografiese landskap” aan sowel die begin as die einde van die definisie ontstaan (sien my kursivering). Smith (2022:213) onderstreep dus dat ekokritiek, internasionaal gesproke, eerstens gevorm en bepaal word deur “verskillende geografiese toestande”; dan ook deur “historiese en huidige kollektiewe gebeure en kulturele tradisies eie aan ’n bepaalde plek”. Hierin hoor ’n mens ’n feitlik woordelikse weerklank van Flys (2010:118) se aanhaling van Goodbody se verklaring vir die verskille in ekokritiek in verskillende wêreldgebiede (sien vroeër aangehaal).
Nie net bied Smith se artikel sterk ondersteuning vir my (Meyer 2021:100) standpunt dat Afrikaanse ekokritici ’n unieke bydrae tot globale intellektuele insigte kan lewer nie, sy voer ook aan dat “die spesifisiteite van die Suid-Afrikaanse landskap” Afrikaanse ekokritiese navorsing wat hierdie doel voor oë het, behoort te stuur (Smith 2022:216). In die kritiese oorweging van Smith se logies beredeneerde voorstel word egter bepaalde praktiese uitdagings geïdentifiseer. Dit is nie slegs in die wye omvang van die Afrikaanse letterkunde wat sigself tot sodanige ondersoeke sou kon leen waar die uitdaging lê nie. Dit is veral die geografiese omvang en verskeidenheid in Suid-Afrika, soos dit in die Afrikaanse letterkunde uitgebeeld word, wat dit prakties onmoontlik maak om oor hierdie diversiteit van Suid-Afrikaanse natuurlandskappe en geografiese toestande verslag te probeer doen. Sodanige verslaggewing kan weliswaar as belangrik beskou word – veral vir Eerste Wêreld-ekokritici aan wie die stemme van skrywers betrokke by en bekend met die streke van die mees suidelike land in Afrika grootliks onbekend is. Die rapportering oor hoe “die plek van (ons) mense binne (al) hierdie omgewings” daar uitsien (Smith 2022:214) in ons Suiderland met sy diverse landskappe is egter ’n waarlik uitdagende taak.
Pogings om literêre uitdrukking te gee aan die “spesifisiteite van die Suid-Afrikaanse landskap” in die gedigreeks wat Smith in die tweede gedeelte van haar artikel ondersoek, word nie onder die loep geneem nie. Die plekspesifieke ruimte wat gereeld in Krog se werke besoek word, naamlik die Vrystaatse landskap van haar herkoms, is wel ook in die gedigreeks “werf” ter sprake (Smith 2022:220); Smith kies egter om dié reeks gedigte te benader ter illustrasie van Afrikaanse ekokritiek as “’n postkoloniale ekokritiek van plek as [...] herkoms en identiteit, met inagneming van die politieke geladenheid van plek”.3 Die keuse van ’n postkoloniale invalshoek tot Afrikaanse teksontleding is ’n geldige en baie belangrike vertrekpunt. Die strewe na die beoefening van Afrikaanse ekokritiek om op “eiesoortige geografiese plek” as belangrike onderskeidende kenmerk tussen Afrikaanse ekokritiek en dié van ander wêreldstreke te konsentreer, is eweneens ’n belangrike verruiming van ons ekokritiese literêr-analitiese omgewing.4
Teen die agtergrond van die stand van internasionale ekokritiek, soos ek (Meyer 2021:86) dit skets, en van die beklemtoning van kwessies soos grensoorgang en insluiting, stel Smith (2022:205) dit duidelik dat dit “krities belangrik” geword het dat die eiesoortige stem van die Afrikaanse ekokritiek internasionaal hoorbaar begin word. Ewe belangrik is dit dat daar “’n gelyktydige fokus op al die uiteenlopende aspekte van ekokritiek kan wees, [...] ’n Afrikaanse ekokritiek wat beide ekogesentreerd en postkoloniaal belangrik is” (Smith 2022:216).
Wat die postkoloniale perspektief betref, moet dus ’n benadering van verteenwoordiging van ook swart en bruin Afrikaanse stemme in Afrikaanse ekokritiek nagestreef word. Hier sou aangesluit kon word by Suid-Afrikaanse skrywers van internasionale statuur se werk oor grond, landskap en die ekologiese – soos dié van Alan Paton, Bessie Head, Nadine Gordimer en Zakes Mda. ’n Volledige literatuuroorsig oor hierdie skrywers is hier nie van pas nie; bondige verwysings na enkele goed gekose werke van elkeen van dié skrywers dien egter as waardevolle agtergrond vir my studie, wat inheemse en postkoloniale perspektiewe op Suid-Afrikaanse landskap en ekologie betref.
Die Suid-Afrikaans gebore Bessie Head se debuutroman When rain clouds gather (1968) ondersoek die impak van onderskeidelik droogte en die modernisering van boerderytegnieke op ’n armoedige gemeenskap in landelike Botswana. ’n Politieke vlugteling uit Suid-Afrika wat ’n hawe op Golema Mmidi vind, raak betrokke by ’n Engelse landbouwetenskaplike se stryd om tradisionele boerderymetodes met moderne tegnieke aan te vul. Dié roman stel vrae oor grondbestuur en ekologiese volhoubaarheid. Die druk van tradisie, die teenstand van die plaaslike hoofman, en ’n verwoestende droogte bedreig oorlewing en vooruitgang vir hierdie gemeenskappie – tog seëvier die hoop op beter lewenstoestande.
In Nadine Gordimer se werk is die taal van die bome (“speak of trees”) verteenwoordigend van die wyse waarop sy aanklank by die natuurlike wêreld uitbeeld. Jemima Middleton (2016) ondersoek die beeld van bome in The conservationist (1974), July’s people (1981) en No time like the present (2012). Sy bevind dat bome, in hulle veranderende aard en hulle verbintenis met karakters en gebeure wat in hierdie romans aantoonbaar is, die sistemiese verskuiwings en veranderinge in Suid-Afrika op politieke en omgewingsvlak versinnebeeld.
Alan Paton se klassieke roman Cry, the beloved country (1948) bied ’n pynlike illustrasie van hoe die lewe van inheemse mense in wisselwerking met die welsyn van Suid-Afrikaanse omgewingstoestande staan. Paton ondersoek die sosiale en omgewingsuitdagings van gemeenskappe in krotbuurte in die veranderende politieke wêreld van die 1940’s. Die roman toon die vernietigende impak van droogte op arm, landelike gemeenskappe asook hoe oorbevolking in stede en groeiende krotbuurte direk met omgewingsagteruitgang in verband staan.
Soos in Head en Gordimer se werk, verhelder Zakes Mda se The heart of redness (2000) die stryd tussen tradisie en moderniteit, en historiese teenoor eietydse perspektiewe op die Suid-Afrikaanse landskap. Twee verhaallyne ontvou in dié roman. Die eerste beskryf die wanorde in die land – en die aanleidende gebeure daartoe – met die protagonis se terugkeer uit ballingskap in Amerika. Die tweede wentel om die vroegste interaksie tussen die Britse koloniseerders en die Xhosas in Suid-Afrika – veral om die gebeure van die Cattle Killing Movement tussen 1856 en 1857 – ter verheldering van die stryd tussen vroeëre kulturele geloofsisteme en politieke en kulturele imperialisme. Nfon en Nyuykighan (2020:281) voer aan dat die karakters se houding en keuses die natuurlike wêreld van The heart of redness beïnvloed. Hulle bevindings onderstreep die beginsel van die ontwikkeling van ’n postkoloniale ruimte waar respek gedemonstreer word vir natuurkragte en omgewingsinvloede, en waar die noodsaaklike saambestaan van kultuur- en natuurwêrelde erken word.
Voorts, en in aanloop tot die uitspel van my navorsingsdoelwit, is dit nodig om ’n teoretiese aspek wat hier bo aangeraak en ook direk ter sake vir my ondersoek is, in bondige terme uit te klaar. Die (on)losmaaklikheid van mens en die niemenslike is ’n onderwerp wat deurgaans geteoretiseer word in ekokritiek. Die uitgangspunt is dat geografiese plekbesonderhede geensins van die menslike, sosiale of kulturele te skei is nie. Daarom word in die afdeling “Teoretiese gereedskap” aandag aan die term menslike geografie geskenk, en is dit nodig om ook hier op saaklike wyse te verwys na die eietydse neiging om vanuit ’n kulturele hoek na huidig die mees opspraakwekkende en omstrede natuurverskynsel, naamlik klimaat en klimaatsverandering, te kyk. ’n Groeiende korpus navorsing in sowel die geestes- as sosiale wetenskappe is deesdae bewys van die wegbeweeg van die beskouing van klimaat as bloot ’n natuurwetenskaplike begrip. Navorsers soos Roger Fleming en Vladimir Jankovic, Eva Horn en Solvejg Nitzke, asook Axel Goodbody, beweeg baie sterk in die rigting van ’n kritiese beskouing van, soos laasgenoemde dit treffend verwoord, “the many different ways in which individuals and communities have perceived the weather, lived with it, and imagined alternatives, drawing on everyday practices, […] fictions and visual representations, as well as theories and narratives on the effects of climate on human bodies, mentalities and societies” (Goodbody 2010:ii).
In 2020 verskyn ’n tema-uitgawe van Ecozon@, getiteld “Cultures of climate. On bodies and atmospheres in modern fiction”, gevul met bydraes waar literêre werke verken word met die uitgangspunt en die doel van “understanding climate culturally” (Horn en Nitzke 2020:1). In dié Ecozon@-artikels word die wetenskaplike en abstrakte aard van die klimaat, soos dit in die moderne tyd beleef word, as’t ware weerspreek. Die argument wat uit verskeie navorsers se werk opklink, is dat ons, deur ’n kultuurgerigte houding en benadering (“cultural approach”) ons eie te maak, hoop kan skep op ’n uitweg uit die dilemma dat, juis in die tyd waarin die mens se verantwoordelikheid vir klimaatverandering op die skaal van ons ganse planeet duidelik behoort te wees, die begrip klimaat ontkoppeld beleef word van die menslike liggaam, siel, kulturele en sosiale bestaan (Fleming en Jankovic 2021:2).
Ook Cajetan Iheka uit Wes-Afrika (Nigerië),5 wat tans spesialiseer in Afrika- en postkoloniale letterkunde, ekokritiek en ekomedia, reageer instemmend op die idee dat mens bloot mede-aanwesige is met alle lewensvorme in ’n gedeelde skeppingsgeheel – en selfs uitdagend ten opsigte van die dualistiese beskouing van menslike belewing teenoor “ander” of “periferale” lewensvorme. In sy boek Naturalizing Africa: ecological violence, agency, and postcolonial resistance in African literature ontleed Iheka die werke van belangrike Afrikaskrywers soos Wangari Maathai, Amos Tutuola, Bessie Head en Ben Okri met ’n interessante doel voor oë: Hy wil hierdie skrywers uitdaag ten opsigte daarvan dat hulle hoofsaaklik op die mens fokus in die konseptualisering van omgewingsprobleme, in stede daarvan om die klem te laat val op hoe Afrikaliteratuur ook demonstrasie lewer van “the interconnection and ‘proximity’ of human and nonhuman beings” (Iheka 2017:33).
Die doel van hierdie ondersoek is die bestudering van die literêre vergestalting van fisies-geografiese plekbesonderhede van Suid-Afrika, asook van plekverbintenis as sleutel tot begrip van die mens-plek-dinamiek in drie gekose verhaaltekste. Die ondersoek word aangepak met inagneming daarvan dat genoemde dinamiek wel die afgelope jare gereeld ondersoek is in ekokritiese studies in Afrikaans, maar telkens met die fokus op ’n bepaalde aspek van mens-plek-natuur-verhoudings en nie op die geografiese plekbesonderhede as sulks nie.6
Met hierdie doelwit in gedagte word twee sentrale vrae gestel. Ten eerste: Hoe sien die literêre stemgewing aan die aard of karakter van die Suid-Afrikaanse geografiese landskappe in ’n goed gemotiveerde keuse van Afrikaanse verhaaltekste daar uit, gegewe die bepalende rol wat geografiese omstandighede en besonderhede in die unieke aard van die Afrikaanse ekokritiek speel? Ten tweede: Wat word oor die verbintenis met dié fisies-geografiese landskappe gesê – by monde van hulle wat daardie geografiese landskappe bewoon en beleef?
Die praktiese uitdaging wat vir my ondersoek geïdentifiseer is, naamlik die implikasies van die buitengewoon groot Suid-Afrikaanse natuurverskeidenheid vir my doelwitte, word in die volgende afdeling ondersoek en uitgeklaar. Ek argumenteer daarin dat die Karoo, ’n eiesoortige stuk geografiese landskap in Suid-Afrika, afgebaken sou kon word as unieke greep van die Suid-Afrikaanse landskap om hierdie ondersoek op te baseer.
Ek kies en motiveer in die volgende afdeling ook die tekste wat krities ontleed sal word om my doelwitte te bereik.
2. Karoo: in die psige van die Suid-Afrikaner en die Afrikaanse letterkunde
Die Karoo behels ’n halfwoestyngebied wat sowat 35% van Suid-Afrika se oppervlakte beslaan (Roux 1999:ix) – ’n beduidende gedeelte van ons land. Roux beskryf die Groot Karoo as ’n uitgestrekte gebied met droë struikveld en plat bergkruine wat ’n groot deel van Suid-Afrika se sentrale plato omvat, insluitend ’n aansienlike deel van die Noord-Kaap asook groot dele van die Wes- en Oos-Kaap. Wannenburgh (1994:106) baken die Karoo in duideliker terme af: Dit lê noord van die Wes- en Suid-Kaapse plooiingsberge. Die oostelike grens word deur die Sondagsriviervallei, wat suidwaarts verby Graaff-Reinet en Jansenville strek, afgebaken. Die noordelike grens bestaan uit die bykans aaneenlopende muur wat deur die Roggeveld-, Komsberg-, Nuweveld-, Kamdebo- en Sneeubergreekse gevorm word.
Die geograaf en die inwoner wat goed met die Karoo bekend is, onderverdeel die res van die Karoo in gebiede met name soos die Bo-Karoo, Hantamkaroo, Tankwakaroo, Roggeveldkaroo, Moordenaarskaroo, en ook ander. In ’n omvattende inligtings- en fotoboek oor die Karoo laat Wannenburgh (1994:104) hom só oor hierdie deel van ons land uit: “Alles omtrent die Karoo – die land, die plante, die lewensomstandighede – is hard en droog.” As sulks is die Karoo ’n landstreek met ’n wye invloed op sy inwoners, en die “stem” van die Karoo in die Afrikaanse letterkunde is omvangryk. Daar word weldra motivering vir hierdie stelling gebied.
Vir die verkenning van inheemse perspektiewe op Afrikagrond en -landskap sal ’n vlugtige besoek aan die vroegste opgetekende inheemse Suider-Afrikaanse volksvertellings nodig wees – soos dié van Dwaalstories, waarin Eugène N. Marais inheemse verhale in die oorspronklike Boesman-Afrikaanse dialek neergepen het. Ongelukkig het daar van die oorspronklike vertellerstem in Marais se werk min oorgebly Willemse (2008:57). Teen die middel van die 20ste eeu, met die vestiging van Afrikaner-nasionalisme, is pogings aangewend om die skeppende kunstenaarskap van inheemse vertellers te verswyg of verdag te maak – ’n poging om die “oorspronge” van Afrikaans eendimensioneel, as ’n eksklusief en wesenlik wit prestasie, voor te hou (Willemse 2008:71). Só is die herinnering van aktiewe Khoe- of San-vertelling in Afrikaans deur die vroegste Afrikaanse volkekundige en letterkundige kritici onderdruk of gemarginaliseer. Willemse (2008:58) verwys na ’n aantal navorsingsartikels uit die afgelope paar dekades wat die rol van die aanvanklike verteller in inheemse Suider-Afrikaanse volksvertellings geringskat ter wille van die skrywersestetiek van Marais. As gevolg van hierdie toe-eieningshandelinge het daar in latere uitgawes van Dwaalstories en ander vertellings min van die oorspronklike vertellersperspektief, ook op die landskappe waarin hierdie vertellings vorm gekry het, oorgebly.
’n Verkenning van inheemse perspektiewe op die Suid-Afrikaanse landskap vereis ook ’n besoek aan die werke waarmee Antjie Krog Afrikaanstaliges toegang probeer gee tot die ander poësietradisies in die land. In Met woorde soos kerse (2002) het Krog, met die hulp van ’n span medewerkers, gedigte uit Xhosa, Zoeloe, Ndebele, Swati, Tsonga, Venda, Noord-Sotho, Setswana en Suid-Sotho in Afrikaans verwerk. In navorsing oor en besprekings van Die sterre sê “tsau” (2004), waarin vertellings in /Xam (’n uitgestorwe San-dialek) in Afrikaans vertaal is, en ook van Met woorde soos kerse, was die fokus tot dusver egter nie op enige besonderhede ten opsigte van die landskappe waarin dié gedigte gestalte gekry het nie. Die navorsing van Karen de Wet (2002), Helize van Vuuren (2003) en F.A. Vosloo (2005) is onderskeidelik pogings om die sosiale en kulturele dampkring waaruit die woordskeppings in Met woorde soos kerse ontstaan het, te ondersoek, die teenwoordigheid en verwerking van “Boesmanoraliteit en -kultuur” in Afrikaanse poësie te bepaal, en die vertalingstrategieë in Die sterre sê “tsau” te bespreek.
Ook Luan Staphorst (2021) bepaal sy aandag by kritiek op verskillende vertalings van ’n opspraakwekkende kum, oftewel narratief, getiteld “Bushman presentiments”, deur die persoon //kabbo aan Wilhelm Bleek en Lucy Lloyd oorgelewer en in Specimens of Bushman folklore (1911) ingesluit.7 Staphorst wys verskeie interpretasie- en vertalingsprobleme in vroeëre benaderings tot hierdie kum uit. Dit is hierdie kritiese benadering tot die vertaling van “Boesman-letterkunde” (Van Vuuren 2011:162) of Bushman letters (Michael Wessels 2010:22) wat tot dusver blykbaar die grootste hoeveelheid aandag van die navorsers in die veld van “Boesmanstudies” (Staphorst 2021) verg. Feitlik geen navorsing oor inheemse perspektiewe op die Karoo, of selfs net op die groter grond- en landskapkwessies in Suid-Afrika, kon in hierdie veld gevind word nie.
Die plek wat die Karoo in die harte van Suid-Afrikaners het, en nie slegs in dié van Karooboorlinge en -bewoners nie, is in die onlangse verlede bevestig deur die gul ontvangs van die verhoogproduksies Karoo Suite 1 en Karoo Suite 2 (2018 en 2022). Dit is oudiovisuele aanbiedings waar die woordmaestro Deon Meyer sy eie Karooverhale voorlees en Coenie de Villiers se musiek die vertellings ondersteun, toegelig deur oudiovisuele materiaal uit die Karoo (Coleman 2022). Die produksies is opgevolg met die publikasie van luukse koffietafelboeke oor die Karoo, saamgestel deur Meyer en De Villiers, wat ’n diep emosionele band met die Karoo deel. Die beperkte oplaag van die eerste boek, Karoo Suite, is dadelik uitverkoop; Hambidge (2018) beskryf dit as ’n “aangrypende vertolking van die landskap waar daar net twee seisoene is: hitte en koue”. Die groot sukses van Karoo Suite lê vir Hambidge (2018) in “die stilte, die meedoënlose landskap met ’n onopgesmukte skoonheid”, vasgevang in sowel die woordwerk as die treffende fotografie. Ons Karoo, die tweede publikasie, is slegs aanlyn beskikbaar, en volgens Maroela Media strek die trefkrag daarvan veel verder as die verhale uit die twee Karoo Suite-produksies en die “wêreldklas-fotografie” wat die nagverhale toelig (Anoniem 2021). Die bydrae van die akademikus en Karooboer Johann Kirsten in Ons Karoo word lof toegeswaai op grond van sy perspektief op die Karoo: “die broosheid van die ekosisteem, die eerlikheid van die landskap, die wye skoonheid van die lug”. Ook Matie Hoffman se hoofstuk wat die “die sterrehemel van die Karoo ontsluit”, verdien volgens Maroela Media vermelding (Anoniem 2021).
Die besonderse uitwerking van hierdie tweeluik van oudiovisuele aanbiedings en die meegaande boeke op die gehore en op lesers dwarsdeur Suid-Afrika word op eenvoudige wyse deur Coleman (2022) verklaar: “It is a true representation of this part of our world.” Dat die Karoo en sy landskappe ’n “stem” gekry het en dat hierdie “stem” Suid-Afrikaners meesleur, méér as waartoe enige ander streek in ons land tot dusver in staat was word voorts in breër trekke gemotiveer.
Die Afrikaanse prosageskiedenis is beskryfbaar aan die hand van die ontwikkeling van die Afrikaanse plaasroman (Roos 2015:99, 111). Op hierdie genre het die Karoo ’n duidelike stempel afgedruk, sedert die skryfwerk van Karel Schoeman en F.A. Venter, en ook in die terugkeer in postmoderne gestaltes van die plaasroman, soos by Etienne van Heerden – byvoorbeeld Toorberg (1986) en Die stoetmeester (1993) – en Eben Venter – byvoorbeeld Foxtrot van die vleiseters (1993).
Om die Karoo as navorsingsveld te neem, beteken om aan te sluit by ’n sentrale ruimtelike aspek van die Afrikaanse prosatradisie. Hierin lê die hoofrede vir die verdere fokus van my aandag op die verhaalkuns. Terwyl die teenwoordigheid van die Karoo in hierdie genre ondersoek word, word terselfdertyd ook spesifieke tekste geïdentifiseer wat hulle sou kon leen tot ’n studie oor die literêre stemgewing aan die geografiese karakter van die Karoo.
Schoeman, wat diep spore in die Afrikaanse prosatradisie getrap het, word deur kenners van sy oeuvre geassosieer met die “uitgestrekte landskappe soos die Vrystaat en Karoo” (Krog 2017). Uit sy pen kom ook ’n eerbewys aan N.P. Van Wyk Louw en sy “eerste wêreld”, getiteld Die wêreld van die digter: ’n boek oor Sutherland en die Roggeveld (1986). Schoeman se Hierdie lewe (1993), op grond waarvan die Hertzogprys in 1995 aan hom toegeken is, staan bekend as dié skrywer se “Roggeveld-roman” (Du Toit 1996:44); dit behels die verhaal van vier generasies van ’n boeregesin in die Roggeveldstreek van die Groot Karoo. Du Toit tipeer Hierdie lewe as, onder andere, ook ’n liriese roman – op grond daarvan dat, teen die agtergrond van gesinsverdeeldheid, heb- en heerssug, woede en dood, “die reliëf van ’n wêreld van lig” vir die leser uitstaan. “Die topografie van die landskap, die plante, die seisoene, lig en donker in die natuur […], word so konkreet weergegee dat ’n Roggeveldse plaas hier sy geskiedenis skryf met gestapelde klipmure en skitterende damme,” oordeel Du Toit (1996:45). Die besonderhede van die streek – “plante wat in die lig gesien word of die lig weerkaats: harpuisbos, geelbos, spekbos, katstert, gousblom en botterblom, peerbome” (1996:52) – het vir Du Toit die funksie van herhaalde teenstelling met elemente van donkerte, veral aangetref in die ou plaashuise in die roman. Met die donker familiegeskiedenis in die agtergrond is beskrywings soos hierdie ’n “vreugdemotief” (1996:53).
Uit F.A. Venter se Werfjoernaal (1965) –’n relaas van sy lewe op ’n plaas tussen Kenhardt en Carnarvon – leer ken ons nog ’n Karoostreek, aan die hand van die beskrywing van die harde skoonheid daarvan. ’n Halfeeu later gebruik Eben Venter, op ’n skaapplaas in die distrik Burgersdorp gebore (Terblanche 2019), weer die Oos-Kaapse omgewing in romans soos Twaalf (2000), Horrelpoot (2006) en Santa Gamka (2009). Die plaasomgewing word postmodernisties afgetakel en ontluister (soos in Horrelpoot), of as’t ware herontdek en met ’n verskerpte waardering weergegee, teen die agtergrond van die wegval van die ekonomiese, politieke en kulturele sekerhede en die besef dat die Afrikaner sy plaas (=plek) mag verloor. “Die Karoo wat Venter so aangrypend deur beeld en idioom voor oë roep, is een waarin rassisme, armoede en geweld so aanvoelbaar teenwoordig is soos gannabos en klip,” onthul die flapteks van Santa Gamka. En ook: “Venter toon meesterlik aan hoe politieke omwentelings immer deel is van die lewe se ewige siklusse van opkoms en val.”
Cas Wepener se roman Die slaghuis (2019) speel eweneens op ’n Karoodorp in die Oos-Kaap af. Koen (2020) motiveer dat hy Schoeman se invloed op die werk van Wepener herken in die gelaagdheid van onderskeidelik die somber en liriese landskapsaspekte wat in die elegiese beskrywings aangetref word. In Wepener se nuutste roman, Roman (2022), is dit die Klein Karoo-omgewing waar die hooffiguur opdaag: ’n akademikus op ’n navorsingsreis, gekonfronteer met die “spook” van ’n reeksmoordenaar wat op ’n spogplaas tussen Oudtshoorn en Calitzdorp geboer het. In dié misdaadroman ontwikkel die geografiese besonderhede egter nie werklik tot ’n funksionele aspek nie. Dieselfde Klein Karoo, spesifiek Oudtshoorn se omgewing, vorm die ruimtelike raamwerk vir een van die verhaallyne van Jan van Tonder in Die verevrou (2019) en vir Van Tonder se familiesage uit toentertyd, Grootgeluk (2021). Dié werke herinner aan ander historiese Klein Karoo-verhale, soos André P. Brink se Sandkastele (1995), waarin die prekoloniale en koloniale verlede van dié landstreek herontdek word in die stories van vroue van die verlede. Dana Snyman se bundel Hiervandaan (2011), met verhale oor sy eie lewensreis, dié van sy familie en van sy land, bevat ook enkele besondere Karoosketse.
Die teenwoordigheid van die Karoo was egter selde tevore so prominent as in Carol Campbell se debuutroman, My children have faces: a novel about the Karretjiemense of the Karoo (2013), deur Kirby van der Merwe in Afrikaans vertaal as Karretjiemense (2013). Aangesien die Karoo-motief aansluit by die tema van verbondenheid met die Afrikaanse platteland en plaas, soos in Snyman se Hiervandaan, bied Campbell se roman verrassings ten opsigte van die karakters se Karoobelewing. Hulle is ’n nomadiese gesin op soek na skeerwerk op plase in die Karoo, en afstammelinge van die vroegste bewoners van die Groot Karoo: die /Xam en Khoekhoen, soos in eietydse navorsing na hierdie twee taalgroepe verwys word (Staphorst 2020; Staphorst 2021). Hoewel hierdie gesin ongeletterd en brandarm is, met geen sosiaal gekonstrueerde selfbeeld of -waarde nie, lei hulle verbintenisse met die Karooveld en hulle interaksie met hierdie Karooruimte tot prosesse van identiteitskonstruksie, en tot ervarings van om te behoort. Ek redeneer, in Meyer (2014:17), dat van hierdie karakters verwag sou kon word om die gebondenheid met die aarde as problematies te ervaar as gevolg van hulle verlede van koloniale verontregting in terme van grondkwessies. Karretjiemense bied egter ’n verrassende alternatief vir die uitbeelding van identiteitservarings waardeur die problematiek van die begrip natuurverbondenheid (“environmental belonging, the positioning of the self in relation to the natural world” (Steenkamp 2011:24)) binne die postkoloniale belewingskonteks geaksentueer word.
Jeanne Goosen se laaste novelle, Sneeu in die Karoo (2021), ontstaan ook in die Karoo- en postkoloniale konteks. Terwyl Goosen saam met haar huishulp, wyle Agnes Morao, in Nieu-Bethesda tuisgaan met die Karoo se Kompasberge in die agtergrond, gebeur ’n onverwagte omruiling van rolle: Agnes is die een wat skryf, terwyl Goosen eers later haar boek voltooi (Meiring 2021:11). Dié verhale verskyn nou saam, in twee inheemse tale (Afrikaans en Tswana). In Goosen se deel vind die leser dat sy die outobiografiese situasie as sulks, die Karoowêreld en haar vertoef daar nádat sy die Helen Martins-beurs ontvang het, “om die een of ander rede” ontwyk; selfs die naam Nieu-Bethesda kom nie daarin voor nie. In Meiring (2021:11) se bespiegeling oor die vrae agter die onafgeronde manuskrip, wat in Goosen se handskrif gevind is, word geen verklarings vir hierdie saak gebied nie.
Die Karoo bied ook die ruimtelike agtergrond vir verskeie werke uit Deon Meyer se veelsydige pen. In die rolprentteks van Jakhalsdans, in 2010 deur Darrel James Roodt vervaardig, bring Meyer universele temas soos musiek, liefde, saamwerk en saamstaan om ’n gemeenskapsprobleem te beredder byeen in ’n verhaal wat op ’n klein Karoodorp afspeel. In Koors (2016) kry die ou Vanderkloof in die Luckhoff-Petrusville-omgewing (Bo-Karoo) die naam Amanzi – die plek waar ’n groepie swerflinge wat nié deur die koors weggeneem is nie, van voor af ’n lewe wil begin. In Prooi (2018) word die lyk van ’n oudpolisieman in die Karoogras by Drie Susters in die oostelike Karoo gevind.
Waar die Karoo in Meyer se misdaadfiksie-oeuvre opduik, kan dit te danke wees aan die geestesband en vertroudheid met hierdie landstreek – veral die Loxton-omgewing – deur Meyer self verwoord as ’n “tuisheid” in die Karoo met sy grondpaaie en sy kontrasterende seisoene, “waar dit sweetwarm in die somer en yskoud in die winter word”. Dié Karoowêreld bied meestal weinig meer as om die raaisel- of moordgebeure te huisves wat die vonk vir die aksie en intrige in Meyer se misdaadromans bied. In die kortverhaal “Karoonag” (uit Karoonag en ander verhale, 2009) word egter momente gevind waar die geografieselandskapbeskrywings dié van ’n skrywer is wat grondige kennis van hierdie landskappe het. Loxton is “’n oase tussen die klipkoppies” (Meyer 2009:32); die wêreld is “tipiese Bo-Karoolandskap, klowe en rûens, koppe en riviertjies, altyd interessant, dikwels skouspelagtig” (2009:34).
Vir my literêre ontleding hier onder kies ek eerstens ’n werk van Etienne van Heerden, ’n seun uit die plaaswêreld van Graaff-Reinet en Cradock wat met die bakens van Toorberg en Kompasberg in die agtergrond grootgeword het (Terblanche 2017), en wie se werk al dekades lank in die Afrikaanse literêre wêreld uitstaan. Sedert Toorberg (1986), die verhaal van die Moolman-Karoofamilie, het Van Heerden binne sy indrukwekkende prosa-oeuvre ’n soort persoonlike verwysingsraamwerk met die Karooplaas en ruimtelike Karoobakens ontwikkel. Hierdie Karooverwysings staan sterk uit tussen die verhaalelemente wat in sy latere romans die intertekstuele gesprek met vorige werke in stand hou. In In stede van die liefde (2005), Asbesmiddag (2007), 30 nagte in Amsterdam (2008) en ook ander romans sirkel die verhaallyne tussen verder geleë stadsruimtes en, telkens, die Karoo.
In 2012, met die Karoo in die nuus oor breking en die SKA-teleskoop, bundel Van Heerden en Tafelberg Uitgewers verhale waarin die Karoo-motief, maar juis die harde realiteite van die lewe, deurlopend voorkom: Haai Karoo. Dié bloemlesing huldig die Karoo se “haai” aspekte – die dorheid, kaalheid en verlatenheid “wat op soveel mense, ook skrywers, ’n diepgaande invloed uitgeoefen het” – maar ook dié Karoo wat, weens sprake van breking in die agtergrond, “miskien in die afsienbare toekoms nie meer die Karoo van ouds gaan wees nie” (Van der Merwe 2012). Die waarde van hierdie bundel lê nie net daarin dat dit demonstrasie bied van die skrywer se “suiwer aanvoeling vir die woord en sy vermoë tot knap karakterisering en situasietekening” nie, maar ook daarin dat die verhale “geplaas (is) binne ’n landskap wat hom besonder na aan die hart lê” (Van der Merwe 2012). Van Heerden se roman Klimtol (2013) word voorafgegaan deur die kort novelle Gifkaroo, ’n protesteks waarin ’n beroep gedoen word op die sosiale gewete van die leser en, “binne die Suid-Afrikaanse konteks, op die groot rolspelers wat deur hidrobreking en die toestemming tot hidrobreking meewerk aan die onherroeplike vernietiging van die Karoo” (Smith 2013).
In Die swye van Mario Salviati (2000) vertolk die Karoolandskap ’n andersoortige rol as wat die geval met vele ander Van Heerden-tekste is, veral ten opsigte van die unieke mens-plek-verbintenisse in hierdie roman. Dit val Venter (2000:11) op dat die karakters op besondere wyse, elk deur sy eie storie, “verbind is aan die landskap van berg, vlakte, grot en boom”. Du Plooy (2000) bevestig dat die Karoo “absoluut geïntegreer is in alles wat die roman sê en vertel”. Die romangebeure in Die swye van Mario Salviati het hulle oorsprong in die opdrag wat Ingi Friedländer as museumbeampte kry, naamlik om ’n beeld by ’n alleenloperkunstenaar op Tallejare, in die “onmeetlikheid van die Moordenaarskaroo” (bl. 241), te gaan koop. In die literêre vergestalting van hierdie landskap van “onmeetlikheid” lê die sleutel tot die leser se ontdekking van wat werklik op gebeure- en belewingsvlak plaasvind. Ek kies hierdie roman as ’n eerste, baie gepaste teks waar dit om die literêre voorstelling van die eiesoortigheid van die Suid-Afrikaanse geografiese landskap gaan, aangesien daar ook ’n duidelike verbintenis tussen die karakter(s) en gedetailleerd uitgebeelde landskappe bestaan.
In 2007 verskyn Nanette van Rooyen se debuutroman getiteld Chinchilla, die produk van ’n MA in kreatiewe skryfwerk. Haar studieleier is Etienne van Heerden, en dié gegewe bevestig hoedat Van Heerden se skrywersbemoeienis met die Karoo oorvloei in sy akademiese werk.8 Van Rooyen se skryfloopbaan begin as kinder- en jeugboekskrywer; daarna volg ’n kortverhaalbundel vir volwassenes, Om te vlerk (2001), waarin vooraf bekroonde kortverhale soos “Offerblomme” en “Tollie Hans” opgeneem is.9
Hierdie plaasruimte, in die westelike Roggeveldberge in die Karoo waar Sutherland geleë is, word in fyn geografiese besonderhede herskep tot veel meer as oortuigende agtergrond. “Wanneer ’n mens in die Karoo gebore is, spesifiek in die sterredorp Sutherland, ontkom jy nie maklik aan sy inwerking op jou nie,” verklaar Van Rooyen (Anoniem 2008). “Tot jy op ’n dag besef dat die Karoo nie ’n geografiese gebied is nie, maar wel ’n toestand.” Hierdie “toestand” mag dui op ’n verbintenis met dié spesifieke Karoo-omgewing – vir die Lea-karakter ’n plek van toevlug wat in feitlik grafiese besonderhede en helderheid in die roman gestalte kry. Op grond van die prominensie van die geografieseplekbeelding en die integrering daarvan met die ongewone mens-plek-tematiek in die roman kies ek Chinchilla as tweede roman vir my ondersoek waarin ek rekenskap wil gee van die geografieseplekbesonderhede van uitgebeelde Suid-Afrikaanse landskappe in ons Afrikaanse verhaalskat.
Met die oog op afwisseling in genre rig ek my soektog na ’n derde, gepaste werk vir my ondersoek op kortverhale. Hier val my keuse op ’n kortverhaalbundel uit die oeuvre van Abraham H. de Vries. Wat kortverhale betref, toon De Vries ’n band en ’n bewuste assosiasie met die Klein Karoo as landskap van sy herkoms. Human (2011:8) motiveer dat De Vries, in ’n sekere sin, “twee oeuvres” tot stand gebring het. Daar is sy kontreiverhale uit die Klein Karoo (“allesbehalwe oppervlakkige verhale”, benadruk Human) en sy “ernstiger” verhale met ’n ontginning van postmodernistiese teksaspekte en waarin ’n herbesoek aan en heraktivering van die omgewing van sy “ligter” verhale dikwels plaasvind. In beide hierdie oeuvres word, ten eerste, na die Karoo-omgewing van sy jeugjare teruggekeer en, ten tweede, skerp op “bestaansdilemmas” gefokus – soos dié waarna Painter (2011:9) verwys as motiewe soos eensaamheid, die heimwee na plekke van geborgenheid, en maatskaplike temas soos geregtigheid en geweld in De Vries se verhale.
Die geografiese landskappe van die Karoo neem wye afmetings in De Vries se verhaalbundels aan; terselfdertyd is dit ook “die landskap van sy mense” wat beskryf word, merk Van den Berg (2013:9) op met verwysing na die bundel Maar wie snoei die rose in die nag? (2013). In hierdie bundel bied die skrywer ’n vooruitskouing, in die openingsverhaal “Amper nege passe” en met behulp van plekname as ruimtelike merkers, van die Karoostreek waarin die onderskeie verhale in die bundel afspeel. De Vries is ingestel op die Klein Karoo se veelheid van stemme. Daar is dié wat hy hoor in die “bossies en die vygies en die krom kareebome” van sy vertroude landskap (De Vries 2002:31), en die stemme van die karakters, vol “eenvoudige wyshede en aardse soort intelligensie” – ’n verwysing na die vele besoekers aan en bewoners van Winkelplaas naby Ladismith in die Klein Karoo, wat “een of ander tyd ’n spoor kom laat het”, veral in die verhale in Op die wye oop Karoo (Van der Merwe 2002:15).
Geïntegreerd met die geografieselandskapbeelding in De Vries se oeuvre word die huismetafoor aangetref (Human 2011:8). Sy verhale bevat bykans deurlopende verwysings na plaashuise en dorpshuise, en later oorwegend na bouvalle, murasies en ruïnes. “Op baie dorpe in die Karoo was daar nog altyd ’n fyn balans tussen verval wat omheen op die loer lê met son, stof, hitte, droogte,” sê die verteller in die verhaal “Woede” in Verbeel jou dis somer (De Vries 2009:17). Juis hierdie verhaal uit De Vries se oeuvre sou waardevol kon wees, op grond van die ongewone byeenbring van die huismetafoor (’n beeld uit ons kulturele agtergrond) met fisies-geografiese plekbeelding, vir ’n toekomstige ondersoek na die literêre uitbeelding van die geografiese eienskappe van die Karoo.
Die Karoo oefen inderdaad ’n sterk teenwoordigheid uit in die literêre produkte van ’n groot groep skrywers vanuit eie bodem. Hoe wyd die invloed strek wat die Karoo op die leefwêreld en psige van talle Suid-Afrikaners het, en hoe sterk die teenwoordigheid daarvan in die Afrikaanse prosatradisie blyk, is sonder twyfel vasgestel.
My keuse van tekste is ook gemotiveer deur die feit dat die landskappe in “Woede” (De Vries), Die swye van Mario Salviati (Etienne van Heerden) en Chinchilla (Nanette van Rooyen) verskillende gedeeltes van die Karoo verteenwoordig. Die landskap van “Woede” is die Ladismith-omgewing in die Klein Karoo in die Wes-Kaap, waar die skrywer se erfgrond lê. Die Klein Karoo bestaan uit ’n “skouspelagtige” vallei, 350 km lank, van Montagu in die weste tot by Uniondale in die ooste, en is feitlik totaal omring deur berge (Frandsen 2019b). Die Swartberge begrens die vallei in die noorde, die Langeberge en Outeniquaberge in die suide. Beide die Moordenaarskaroo, uitgebeeld in Die swye van Mario Salviati, en die Roggeveldkaroo van Chinchilla lê in die Groot Karoo.
Die Moordenaarskaroo lê in ’n naastenby driehoekige gebied tussen Laingsburg, Sutherland en Merweville, hoewel dit nie enige van hierdie dorpe insluit nie. Merweville en Laingsburg lê in die Karoostreek wat die Koup genoem word, terwyl Sutherland in die Roggeveld lê. Van Tonder (2019) verwys na die Moordenaarskaroo as ’n gebied feitlik sonder dorpe, ’n plek vol misterie, amper soos die Bermuda-driehoek, en asembenemend mooi, maar dor en eensaam.
Die “sonverskroeide, ruwe en onmeetlik uitgestrekte” gebied van die Roggeveldkaroo, wat in Chinchilla aangetref word, beslaan die suidwestelike hoek van die Groot Karoo. Die Roggeveld strek in ’n breë strook noord vanaf Sutherland, bo-op die platorand van die Roggeveldberge, in die rigting van Calvinia (Frandsen 2019a). Die geografiese ruimtes in die gekose tekste vorm in totaal ’n aansienlike gedeelte van die treffende stuk geografiese landskap in Suid-Afrika wat ons “die Karoo” noem.
Op grond van die diepgaande invloed wat die Karoo op soveel mense – ook skrywers – in ons land het, waag ek dit om die Karoo uit te sonder as landskap om my huidige ondersoek op te baseer. Vervolgens word die sleutelterme in hierdie ondersoek teoreties gefundeer voordat die fisies-geografiese landskapbesonderhede en Karoo-mens-verbintenisse in die drie gekose tekste onder die soeklig kom.
3. Teoretiese gereedskap
3.1 Geografie en landskap
Twee sleutelterme vra om aandag: geografie en landskap. Geografie is die studie van die verhouding tussen die mens en sy omgewing, gefokus op die dinamiese wisselwerking tussen die fisiese eienskappe van die aardoppervlak en alle mense en menslike aktiwiteite wat oor hierdie oppervlak versprei is (Dorrell, Henderson, Lindley en Connor 2019). Geograwe ondersoek die interaksie tussen menslike kultuur en natuuromgewing(s), met die doel om begrip in beide rigtings te kweek: vir die wyses waarop fisies-geografiese ligging en faktore ’n uitwerking op die mense in daardie natuurlike ruimte(s) het, en om die verspreiding van, die redes vir, asook die invloed van menslike aktiwiteite op alle stelsels op aarde te verstaan en te bestuur – hetsy op droë grond, in water of in die atmosfeer (Dorrell e.a. 2019).
Aangesien die term geografie in twee verskillende begripsverbintenisse kan voorkom, naamlik fisiese geografie en menslike geografie, moet versigtig met dié term omgegaan word. Volgens Rosenberg (2019) behels fisiese geografie, ook as die vakrigting aardrykskunde bekend, die bestudering van ons planeet en sy sisteme (ekosisteme, klimaat, atmosfeer, hidrologie). Dit bestaan in wese uit die bestudering van ’n groot aantal diverse elemente, waarvan Rosenberg die volgende noem: die aarde se interaksie met die son, seisoene, ons atmosfeersamestelling asook atmosferiese druk en wind, storms, weerstelsels, klimaatversteurings en -sones, mikroklimate, die hidrosiklus, riviere en strome, flora en fauna, erosie, natuurlike aardrampe, woestyne, gletsers, kuslyne, ekosisteme, geologiese sisteme, en nog meer.
Daarnáás word die ondersoekterrein van menslike geografie (ook soms mensgeografie genoem), volgens Briney s.j. beskryf as die ruimtelike verhoudings tussen menslike gemeenskappe, kulture, ekonomieë, en die natuurlike omgewing (Johnston 2000:353). Terwyl fisiese geografie konsentreer op ruimtelike sisteme en fisiese prosesse wat die natuurwêreld vorm, vestig kultuurgeograwe hulle aandag op die verspreiding van kulture oor die aardoppervlak, die natuurelemente/-prosesse wat die mens se lewe en aktiwiteite rig, en die verhouding van die mens met sy natuurlike leefwêreld. Castree, Kitchin en Rogers (2013) noem, onder andere, die volgende tipes menslike geografieë: kulturele geografie, ekonomiese geografie, gesondheidsgeografie, historiese geografie, politieke geografie, bevolkingsgeografie en sosiale geografie.
Wat menslike geografie van verwante dissiplines soos ekonomie, politiek en sosiologie onderskei, is die toepassing van geografiese beginsels – byvoorbeeld skaal, bewegingsfaktore, ruimte (fisies) en natuur – op die verskynsels wat ondersoek word. Menslike geografie plaas die idee dat die wêreld in terme van tyd en ruimte funksioneer op die voorgrond, asook dat sosiale verhoudings nie onafhanklik van fisiese omgewing(s) kan bestaan nie. Menslike geografie is voorts, ten opsigte van hulle filosofiese benaderings en metodes, meer verbonde aan geestes- en sosiale wetenskappe (Castree e.a. 2013). Hierdie vorm van geografie bied, in ’n sekere sin, ook navorsingsmateriaal vir ekokritici, gegewe die omskrywing van ekokritiek as ’n multidissiplinêre dissipline wat die metodes en benaderings ondersoek waardeur daar in ’n literêre teks (of ander kultuurproduk) rekenskap gegee word van die verhouding tussen die menslike (kultuur) en die natuur.
In hierdie ondersoek word sowel ’n duidelike fisies-geografiese as menslik-geografiese element duidelik, aangesien dit oor die literêre vormgewing aan die karakteriserende fisies-geografiese eienskappe van Suid-Afrikaanse landskappe in gekose Afrikaanse tekste gaan. Ook word die menslike verbintenisse met ons aardomgewing in hierdie tekste onder die vergrootglas ingeskuif as deel van die ondersoek na die karakter van Afrikaanse ekokritiek. Dus is elemente van menslike geografie eweneens deel van my ondersoek en is versigtige formulering nodig in die gebruik van die terme geografie en geografies(e).
Voorts kan die term fisiografie, deur die e-HAT (2009) beskryf as die “sistematiese beskrywing van die natuur; fisiese aardrykskunde”, ook nuttig wees waar daar na die fisies-geografiese elemente van ons aardomgewing, sy geologie (eienskappe van die aardkors) en stelsels verwys word. Met hierdie navorsing trek ek, ten eerste, die bril van die fisiograaf nader. Tog, binne die teoretiese raamwerk van die ekokritiek wat vir my ondersoek geld, bly die konteks van uitgebeelde mensverbintenisse met die fisiografies benaderde landskap in my gekose verhaaltekste van sentrale belang.
Westerse koloniale idees het ’n groot invloed op die siening van landskap in Suid-Afrika uitgeoefen. In J.M. Coetzee se White writing: on the culture of letters in South Africa (1988:40) vind Smith (2022:212) reeds verwysings na hoe vroeë koloniale kunstenaars soos William Burchell gepleit het vir die estetiese waarde van die Suid-Afrikaanse landskap, ten spyte daarvan dat dit nie aan die sogenaamde norm van Europese estetiek voldoen het nie. Volgens hierdie norm is daar – aldus Coetzee (1988:41) met sy raak verwoording – “distant mountains, a lake in the middle distance, and a foreground of rocks, woods, broken ground, cascades or ruins” verwag. Ten spyte van die soeke na die skoonheid (“beauty”) van Afrika, het Burchell se estetika, volgens die oordeel van Coetzee (1988:41), nie veel meer as “a modified European picturesque” gebied nie. Coetzee meen dus dat hierdie koloniseerders die Suid-Afrikaanse landskap in terme van die Europese estetika beskou, maar dat hulle nie die landskap regtig kan raaksien nie, of dit probeer indwing in die estetiese raamwerke wat hulle ken.10 In die proses word dan maklik teruggeval in die patrone van die bewondering van die pastorale en wildernis, bevind Coetzee (1988:41).
Lawrence Buell, ’n invloedryke Amerikaanse ekokritikus, spreek hom op vaardig geformuleerde wyse uit oor die verbintenis van die mens met plek: “Place is succinctly definable as space that is bounded and marked as humanly meaningful through personal attachment, social relations, and physiographic distinctiveness” (Buell 2005:145). Oscarson (2010:10) sluit hierby aan in sy verwysing na hoe plek voortgebring word as interaksie tussen menslike ondervinding, emosionele verbondenheid en materiële omgewing. Hierdie beskouings dui op voortgesette teoretisering oor die onderskeid tussen ruimte, plek en landskap waarmee heelwat vroeër al begin is. Carter (1993:xii) omskryf plek as ruimte waaraan betekenis toegeskryf is. Darian-Smith (1996:3) bevestig die siening dat ruimte getransformeer word tot plek, en geografiese terrein tot landskap, deur die kulturele prosesse van te sien, te verbeel, te onthou en te historiseer. Net soos Darian-Smith, tref Schama (1996:10) nie onderskeid tussen die kultureel gedefinieerde begrippe plek en landskap nie; hy stem saam dat landskap uit materiële (geografiese) elemente tot stand kom deur die mens se vormgewende persepsie.
Daar word betekenisvolle nuanses tot Darian-Smith se teorie toegevoeg deur die wyse waarop Straus (in Raes 2000:313) tussen ruimte en landskap onderskei op grond van waarneming en gewaarwording. Geografiese ruimte het volgens Straus te doen met ’n gesistematiseerde en geslote waarneming. Dit is ’n homogene ruimte, soos aangetref op ’n kaart waar geen spesifieke, enkele punt meer waarde het as ’n ander nie, en waargeneem vanuit ’n objektiewe perspektief. Waar waarneming oorgaan in gewaarwording ten opsigte van die geografiese ruimte, is sprake van die konstruering van plek of landskap (Straus aangehaal deur Raes 2000:313–40). Smith (2012) sien dit só: “Plek [...] is gegrond in subjektiewe ondervinding [...]. Dit wys uitwaarts na die tasbare wêreld, maar binnetoe na die persepsies wat deur die interaksie tot stand kom.” Russo (s.j.:2) se siening van plek stem hiermee ooreen: “One [...] experiences and so owns sensually the sounds, textures, smells, of a place.”
In hierdie ondersoek word die dubbele betekenismoontlikhede van landskap geaktiveer. By geografiese landskap, soos ek dit voorts hanteer, is fisiografie (die sistematiese beskrywing van fisiese natuuraspekte en -verskynsels betrokke, maar ook die uitgangspunt dat landskap gekonstrueer word deur subjektiewe waarnemersperspektief (gewaarwordings, verbeelding, herinnering, ens.), wat die vorming van verbintenisse daarmee impliseer.
’n Ekokritiese ondersoek so sterk gemoeid met plek- en landskapsfaktore soos hierdie een behoort teoreties gekontekstualiseer te word met verwysing na enkele verwante, aardegeoriënteerde dissiplines wat ook ondersoekend ingestel is teenoor die landskapsfaktore en -veranderlikes wat die mens omring. Daardie dissiplines word vervolgens in breë trekke geskets.
3.2 Verwante dissiplines
Bioregionalisme is ’n filosofie wat, kort en kragtig, só deur Buell (2005:135) verwoord word: “a vision [...] of life in place conducted in so far as possible in deference to the ecological limits of the place where one lives”. ’n Bioregio of biostreek is ’n geografiese area waar dieselfde klimaat, ekosisteem en spesiegroepe gevind kan word. Beoefenaars van bioregionalisme sien egter die biostreek nie net as ’n gebied wat deur natuurlike merkers afgebaken word nie; dit is ook ’n domein van bewussyn en fokus van mense wat graag die respek vir natuurlike sisteme wil herstel en konvensionele politieke grense uitdaag. Terselfdertyd wil bioregionalisme op ’n volhoubare manier basiese menslike behoeftes bevredig, hoewel Buell (2005:135) toegee dat dit waarskynlik eerder sal slaag in geografiese eenhede wat relatief klein is.
Geokritiek is ’n aardegerigte literêr-teoretiese raamwerk waarin plek sentraal staan en waarin, deur middel van literêre teksontleding, gepoog word om ’n breë, multifokale blik op plek te verkry. Geokritici ondersoek die koppelvlakke tussen werklike, referensiële ruimtes (oftewel georuimtes) van ’n grot, eiland, ens., en die uitgebeelde plekke (Prieto 2016:23). Hulle dring aan op multifokalisasie eerder as enkelvoudige waarneming, en op die vergelykende ontleding van ’n diverse korpus van tekste oor ’n bepaalde plek. Geokritiek is in hoofsaak gerig op die fisiese kartering of beskrywing van plek, terwyl ekokritiek hoofsaaklik toegespits is op die natuurlike omgewing en die invloed daarvan op menslike ervaring, asook omgekeerd: die mens se invloed op die omgewing (Tally jr. en Battista 2016:ix). Uit die bestudering van die raakpunte tussen dié dissiplines, soos wat Prieto (2016:19) doen, blyk dit dat hulle aanvullend beskou kan word en dat daar ooreenkomste bestaan, maar ook belangrike verskille ten opsigte van hulle doelwitte. Ekokritiek en geokritiek deel ’n besorgdheid oor die manier waarop ruimtes en plekke beskou word, uitgebeeld word en uiteindelik benut word. Terwyl ekokritiek daarop fokus om ’n beter begrip van die teks te kry deur middel van merkers soos plek, fokus geokritiek daarop om ’n beter blik op plek te kry deur interaksie tussen fiktiewe verteenwoordiging van ’n plek en die reële plek self.
Die volgende afdeling behels ’n fisiografies gerigte stipleesondersoek na die afsonderlike Karoo-omgewings in die gekose verhaaltekste, toegespits op die doelwitte voor oë. Ten eerste sal die fisies-geografiese karakteraard van die Karoo – as spesifiek gekose snit uit ons groter geografiese geheel van landskappe – ondersoek word, en hoedat literêre stemgewing daaraan in hierdie tekste daar uitsien. Ten tweede sal die karakters se verbintenisse met hierdie landskap en aan fisies-geografiese elemente daarvan verhelder word ten einde vas te stel hoe dit bydra tot die betekenisgewing aan plek in hierdie tekste.
4. Literêre stemgewing aan die Karoo se geografiese karakter in die gestaltegewing aan ’n Afrikaanse ekokritiek
4.1 Die swye van Mario Salviati (Etienne van Heerden)
Groot literêre waardering vir Die swye van Mario Salviati blyk uit enkele vroeëre navorsingsartikels waarin die roman vanuit verskillende hoeke geïnterpreteer is, maar dikwels met die kwessie van kuns en kunstenaarskap as sentraal daarin. Renders (2005) bestudeer die roman binne die literêre konteks van die postapartheid era in Suid-Afrika en fokus op die belangrike rol van die kunstenaar in die ontstaan van ’n nuwe samelewing. Botesen Cochrane (2006) ondersoek die werk binne die konteks van magiese realisme en stel interessante verbande vas tussen kunstenaarskap en magies-realistiese kenmerke daarin. Burger (2003) bestudeer die verband tussen kuns en die verlede in die roman en ondersoek die wyse waarop die kunstenaars as dokumenteerders van die verlede optree. Meyer (2013b) lees die roman vanuit ekokritiese perspektief en aan die hand van die Duitse filosoof Gernot Böhme se estetiese natuurteorie. Sy wil vasstel hoe Ingi Friedländer se agtergrond van kunsstudies en beroepservaring in die kunswêreld haar visuele verkenning van die Karoowêreld, waar sy ’n beeld gaan koop, beïnvloed, en onderstreep in watter hoë mate die landskap met die kunstema in die roman geïntegreer word. Haar ondersoek het raakpunte met hierdie een11 – ’n deurtastende ontleding en interpretasie van die fisies-geografiese aard van die Karoolandskap uitgebeeld in Die swye van Mario Salviati, asook van die karakters se verbintenis met verskillende aardkundige aspekte van die Karoo as geografiese plek. Ingi, die protagonis en die personasie wat in die romanhede hoofsaaklik as fokalisator optree, het iets kosbaar tussen die “klomp verpligtinge in kunsadministrasie” verbonde aan die Nasionale Versameling verloor (163): haar vermoë om self kreatief met die skilderkwas te wees. Die verlies aan voeling met haar skeppende vermoëns as gevolg van die verpligtinge wat kunsadministrasie en -aankope haar oplê, bring haar by ’n punt in haar lewe van wegbreek en vóór begin.
Wanneer Ingi die Nasionale Museum en Kaapstad agterlaat, is dit met gekneuste ideale as kunstenaar en om die Visman Steier-beeldwerk van die kluisenaar Jonty Jack, wat die kunswêreld op hol het, in die Karoo te gaan koop. Sy word ná enkele ure op die pad begroet deur “’n landskap waar die kliplae teen die rante van ver af soos bruin branders water lyk, in ewige beweging, golwend en onrustig” (16). Die tekstuur van die klip wat in lae teen die rante ingepak lê, maak Ingi van ’n sekere atmosfeer bewus, ’n “ewige beweging” oftewel ’n atmosfeer van tydlose onversteurbaarheid en ondeurgrondbare geheimenis waarin die Karoo homself hul. Aanvanklik vind sy ’n vreemdheid in die natuurlike voorkoms en kenmerke van die landskap, en skep die gestalte van Karooberge ’n ervaring van bedreiging: “Onverwags, byna skrikwekkend, sien sy die massiewe berg in die verte: donker, nukkerig, onvanpas hier” (18).
Vanaf die oomblik dat Ingi egter die grondpad die Karoo in aanpak, begin die landskap haar sintuie stimuleer en neem ’n ingesteldheid van waardering subtiel van haar besit. Sy raak bewus van visuele besonderhede en assosiasies; ons lees byvoorbeeld: “Sy kyk hoe ’n valkie bo die vlakte hang, wapperend soos ’n stuk materiaal” (17); daar is ’n skerp ingesteldheid op kleurnuanses wanneer sy die vlakte binnery, “met subtiele kleure van blou en wit en grysvaal wat in bruin wegbibber” (18). Die besonderhede van hierdie landskap vang haar aandag ál meer vas; waar sy stilhou, vang selfs klein natuurbesonderhede haar oog: “Ingi kyk na die klippe en plante aan haar voete, greine en kleure van allerlei vorm” (28). Met die aankoms in Tallejare let sy steeds hierna op; dis asof sy juis op die uitkyk is vir merkwaardige natuurbesonderhede:
Sy kry die peperboom met sy groot, wye takke, sy bas en boomvleis wat oor die heining daarnaas geswel het, en sy kyk verwonderd na die eenwording van doringdraadheining en boomvesel. (21–2)
Die boom se vlees stol soos kerswas om die hoekpaal en draad waarmee dit versmelt het. (31)
’n Besoek aan Jonty Jack, wie se huis in die kloof staan, bied aan Ingi ’n geleentheid om die landskap wat haar omring, van nader te beskou. Haar intense belangstelling word verraai deur die feit dat sy die berglandskap “bestudeer” (38):
Terwyl hulle ’n ruk so sit, bestudeer Ingi die omgewing – die ruie, plantryke vlei wat onder die huisie opstrek boontoe, die kloof in, en [...] die ruwe berghang met ’n bobbejaantrop duidelik sigbaar op die kranse.
Alles hier het ’n tekstuur, dink sy, [...] ’n grein wat jou opnuut die land laat proe en voel. (38)
Op hierdie punt is die Karoo vir Ingi ’n amper oorweldigende fisies-geografiese teenwoordigheid van ruheid, klip- en kransagtigheid, ruie plantaardigheid, en “die lug ’n blou wat jy nêrens anders vind nie” (206). Dit is ’n landskap wat haar sintuie oorneem en haar persoonlike frustrasies amper met geweld hokslaan. Buiten die “grein” van hierdie harde landskap is dit die geure wat haar wegvoer van haar eie probleme en nuut na haar situasie laat kyk. In Grotkloof is daar die geur van grond, dennebome en struikgewasse wat Ingi tref (357), die reuk van hout en humus wat, “soos ’n bekering, in haar neus en kop opslaan” (39). Hier besef Ingi – en sy verduidelik dit so aan Jonty – dat sy in die stad en in die museummilieu verknoop geraak het in “gebare en simbole wat op die duur na niks [...] rúik nie” (191).
Die sensoriese stimulasie van die landskap skep by Ingi ’n baie sterk geografiese bewussyn; dit herinner aan die idee dat sensoriese persepsies fundamenteel is tot enige geografiese bewussyn, oftewel tot die gewaarwordingsprosesse ten opsigte van die aardkundige syn van ons natuurlike leefwêreld, wat wyd onder kritici ondersteun word (Buell 2005:63; Alexander 2017:39). Relke (1999:312) verwoord dit baie doeltreffend: “The body is our primary means of communication with nonhuman nature, because it’s our bodies [...] that define our environment for us.”
Op Madonnaskruin teen die berg “praat” die Karoo baie duidelik en spesifiek met die vergete kunstenaar in haar.
Ek moet weer begin skilder, dink Ingi [...]. Jy kan net só lank kleure en teksture ontken; dan begin jeuk hulle in jou hand; dan begin jou arm brand van opwinding en staan doeke voor jou oog op.
Ek is ’n kunstenaar, besef Ingi, en ek het dit vergeet: verknoop in die administrasie daar by die museum [...]. Maar hier, hier is dinge rou en suiwer, en is lig weer lig.
Hier lê heerlike kleure natuurlik, versprokkel, skelm, vermeng, in die landskap. (137)
Juis haar geografiese bewussyn, die aardrykskunde van die Karoo op akute wyse ingeprent in haar ervarings- en gedagtewêreld, is die stimulus vir Ingi se voorneme om weer kuns te skep ná die kreatiewe droogte waarin sy vasgevang is – dus vir ’n proses wat nuut aan die gang kom in haar gees en brein. In die toneel waarin Ingi die eerste keer wel probeer skilder, word dit selfs duidelik hoe sy die landelike Karoo metafories met kreatiwiteit gelykstel: “[...] dat daar ook in jóú beelde roer, dat ook jóú gees ’n dorpie soos Tallejare huisves – vol herinneringe, moontlikhede, teksture, reuke, gebeure, drome – léwe” (288).
Die fisies sensoriese nabyheid van Karoobesonderhede dra ook by tot ’n nuwe proses van betekenisgewing ten opsigte van plek. By Ingi word ’n lewensbeskouing – in terme van bestaansbetekenis (beroeps- en lewensagtergrond) – nuut in oënskou geneem. Dit word andermaal en anders gegiet in die proses van die vaslegging van haar pas ontdekte kreatiewe verbintenis met die Karoolandskap en die geografiese uniekhede daarvan. Versigtig opgewonde begin Ingi positiewe betekenis toeken aan die varsheid van ’n landskap waar “dinge rou en suiwer” is, die potensiaal bied vir ’n vars en eerlike begin, omdat “lig weer lig” in die Karoo is (137). Doelgerigtheid en die vasberade aanpak van ’n lewenstaak wat vroeër as ’n hooplose situasie ervaar is, word vergestalt; Ingi “ruik die verf” van ’n nuwe skilderera in haar lewe; sy “voel die kliptonele in haar groei” (403), en “weet: Nou sal ek gaan skilder” (403).
Die kwessie van Ingi se bevryding as kunstenaar, van haar selfontdekking wat lei tot die besluit om ’n radikale verandering in haar lewe te maak, hou ook verband met ander sake as dié wat pas bespreek is. Dit hou onder andere verband met haar kennismaking met die doofstom klipkapper, Mario Salviati, en haar verhouding met hom; Ingi voel dat sy in Salviati se sintuigloosheid weer haar eie sintuie ontdek (308). Die interaksie met Jonty Jack en haar kennismaking met sy idees oor kuns en die skeppingsproses, byvoorbeeld dat die kunstenaar sy eie demone moet konfronteer (“die skerpioen se rug streel”, 345), dra verder daartoe by dat Ingi loskom uit haar psigiese beperkinge. Meyer (2013) voer aan dat die keuse om die natuur deur middel van die estetika te begryp, aangebied word as motivering vir Ingi se bevryding om opnuut weer kuns te kan skep. Die rol van hierdie faktore in die bevrydingsproses uit Ingi se inperking as kunstenaar het reeds aandag ontvang in die romanbesprekings van Burger (2003:72–3), Botes en Cochrane (2006:46–7) en Meyer (2013:473–9). Dit lê buite die ondersoekterrein van hierdie artikel.
Die slotgebeurtenis in die roman, Ingi se ontkoming aan haar inperking as kunstenaar, is egter eers volledig geïnterpreteer wanneer die rol van die fisies-geografiese karakter van hierdie fassinerende Karoogebied, en die intuïtiewe verbintenis van haar kunstenaarsaard daarmee, ook verreken word. Met Ingi se vertrek hou sy ’n ent buite Tallejare stil: “Sy staan in die pad en kyk na die onmeetlikheid van die Moordenaarskaroo. Sy sien ’n doek voor haar uitgespan, en voel die kliptonele in haar groei, sy ruik die verf. En Ingi Friedländer dink: Nou sal ek gaan skilder” (403).
Betekeniswaardes soos hoop en ’n oop toekomsgerigtheid word hier op ’n kragtige wyse met die aard van die Karoo verbind, op grond van die amper magnetiese band met die geologie van sy aardkors, die uitgestrektheid en onbegrenstheid daarvan, die geografiese vastigheid van klip onder haar voete. Ingi vind nou, ná die tyd van “onvolledigheid” as kunstenaar, iets terug van heelheid en vollediger menswees in die afgerondheid van nag- en dagbelewenisse wat die Karoo haar bied, in die bestendigheid van die aanduiders van weerpatrone: “Die nag word ’n geur; sonsopkoms ruik jy wanneer die voëls hul vlerke begin roer [...]; wanneer Karooreën vier dae ver op die vlaktes opdam in wit cumuluswolke, ruik jy dit al” (103).
4.2 Chinchilla (Nanette van Rooyen)
Die sentrale figuur in Nanette van Rooyen se roman Chinchilla is die slagoffer van huishoudelike geweld. Die roman handel oor die verwerking van gevangenskap, liggaamlike skending en emosionele trauma wat uit ’n liefdesverhouding ontstaan.
Lea vlug terug na haar geboortelandskap, Sutherland in die Roggeveld-Karoo. Die Roggeveld strek van die plato van die Roggeveldberge tot by die Klein-Roggeveldberge; dit beslaan die gebied van Fraserburg, Sutherland en Calvinia en noordwaarts (Frandsen 2019a). Sy vlug van die man wat “haar kom weglok het van die soutbos en ysterklip, die kareebos en die klipperige oop veld” (10). Haar waarneming is fisiografies gerig, ter sistematiese beskrywing van plant- en aardkundige kenmerke van die veld: die klip, karige en geharde struike en bossies, die oopheid van die semiklipwoestyn waaruit die Roggeveld-Karoo bestaan (Cowling en Hilton-Taylor 1999:42).
Lea se aandag aan die natuurkenmerke van haar wêreld is deur haar liggaamlike en geestesnood gemotiveer. Sy is gewond en verward, maar besef dat sy nodig het om die afstand van die dorp af na die plaas te stap “sodat die geur van kruibos op haar kan kom lê: soutbos, renosterbos, plakkie en boegoe” (19). Hierdie woorde vang iets vas van waarop Lea hoop, naamlik dat haar terugkeer na hierdie plaas ook vir haar tuiskoms sal behels.
Dis nie haar pa, Zacharias Louw, wie se uitgestrekte arms Lea verwag nie; in haar jeug het Lea haar pa altyd van agter gesien, weg van haar, na die valk toe; hy het “intiemer verhoudings met sy roofvoëls gehad as met haar” (59, 99). Dis geen ander bewoner van die plaasopstal op wie se verwelkomende ingesteldheid Lea reken nie, maar dat die kruiegeure van bosse wat sy spesifiek uit haar jeugjare kan herroep – “soutbos, renosterbos, plakkie en boegoe” – troostend op haar “kan kom lê” (19). As kind het Lea in die veld gedwaal om by die plaaswerker, Krisjan, die plante op die naam te leer (26). Die uitgebreide fokus op die besonderhede van die natuurlike omgewing, soos Lea dit uit die staanspoor waarneem en herken, is ’n uitstaande kenmerk van hierdie roman. Le Grange (2007:11) verwys daarna dat “die detail en beskrywings amper fotografiese, verbyflitsende beelde in volkleur van die (regte) Sutherlandomgewing skep”.
Lea betrek haar ou solderkamer, die eerste weke tot weinig méér in staat as om haar wonde te lek. Van haar pa kry sy min warmte; hulle gesprekke loop dikwels uit op verwyte omdat sy so “verrinneweerd” daar uitsien (50) ná die wilde besluite in haar jeug: “Loop weg van varsity, pak vis in Ysland, pluk druiwe in Spanje, wie weet waar nog? En Namibië? Ons het net mooi fokkol van jou gehoor. Vir twee jaar!” (49). Zacharias se onvermoë om sy kind emosioneel te versorg of te ondersteun spruit uit ’n onbehendigheid met menseverhoudings in die algemeen – “van menswees weet hy min”, word van hom gesê (51) – en kan teruggevoer word na die dood van Lea se ma: “Van daai tyd dat Olga dood is, praat niemand meer hul prate nie” (187). Konflik tussen Zacharias en die dogter wat net nóg “moles” op sy werf bring, waarvan die mees problematiese klaarblyklik is dat sy hom aan sy versaakte vaderplig teenoor haar herinner (186), bars onvermydelik uit. “As Lea, gotweet, nie nou rigting kry nie, dan ja’ ek haar al die pad terug noorde toe,” tier hy (186).
Lea se eerste stap om gehoor te gee en te probeer “rigting kry”, is die besluit om haar eie huis te bou. Deel van hierdie besluit is dat die Karoolandskap in hierdie huis ingebou sal word. Wanneer die uitvoering van dié plan uitgebeeld word, word die landskapselemente wat deel van die bouproses word, amper fotografies helder geteken in die fyn besonderhede daarvan, soos dit ook vir Le Grange (2007:11) opvallend was. Lea se huis word gebou met klip uit Sutherland se omgewing (109); vir haar kaggelnis gaan haal sy lawaklip by Salpeterkop se “uitgewoede bek” (50), ’n sinspeling op haar eie uitgewoede hartstryd. Ná al die jare waarin Lea deur Martin rondgepluk is, en ontuis voel by ’n pa wat nie veel simpatie met haar emosionele bagasie het nie, besluit sy: “Van nou af skep ek my eie orde. Ek bou my eie huis en ek bring daarin wie ek wil en wanneer ek wil” (89). Dan laat sy haar wortels sak op ’n plek waarvan die geografiese beeld as’t ware in volkleur gebied word: “onder die blou skadu van die Adamsvy” (146). Sy het die stilte en die belewing van onbegrenstheid van hierdie Karooplek nodig om haar emosionele balans te herwin; hier “bons die ure nie teen mekaar nie – hier is dit stil soos die sterre” (28). Terwyl Lea nog die eerste nag in die solderkamer van die plaashuis deurbring, “sien” sy voordat sy aan die slaap raak die wydheid van die Karooveld wat agter die dakvenster uitgestrek lê: die koppies, bergpoele en grotte (28).
Die huis wat Appie Bouer volgens Lea se voorskrifte bou, bevat totaal onkonvensionele elemente. Dit is ’n “sirkelhuis” wat, net soos ’n grot, geen binnemure bevat wat vertrekke skei nie (109, 131). Die kant van haar huis wat na Zacharia s’n wys, bevat geen vensters nie, slegs “twee eweredige skeure in die klipsteentjiesmuur” (131) – ’n figuurlike wegdraai van die ou plaashuis waar sy as kind verwerp, eensaam en snags bang gevoel het (23). Hierdie “skeure” herinner ook aan die openinge tussen rotse in die grotte van klip wat Lea in hierdie landskap ken. Hoe hierdie huis inpas by Jung se idees oor die simboliese waarde van die bou van huise, en ’n soort fort van beskerming teen die manlike geweld rondom haar word, word in Anker (2007) se bespreking van die roman en ook in Meyer se artikel “Heterotopiese ruimtes van krisis en die natuur se genesende invloed in Chinchilla” (2010) ondersoek. Ook die verband tussen traumaverwerking en kontak met die natuur, die fokuspunt van Meyer se ekokritiese vertolking van hierdie roman, word geruime tyd reeds nagevors. Vir hierdie ondersoek is dit egter nie ter sake nie; slegs die uitbeelding van spesifieke hoedanighede van geografiese aard van dié landskap waar Lea haar hervestig, en haar (her)verbintenis met die fisies-geografiese aspekte van die Roggeveld-Karoo, verdien aandag.
Die veld word deur die bouontwerp by Lea se huis ingenooi: Die deur en vensters maak oop op die koppies en berg; hulle “kyk” na Skurweberg (131). ’n Bad so groot soos ’n bergpoel word uit klippe in die middel van die huis gebou (109). Daar is ’n dakvenster waardeur die sterre in die water van haar klipbad (137) “inval”; hulle “plons” in die bad en sink dan stadig weg om “soos ligblou kristalle” op die bodem te bly lê (137). Ronde rivierklippe word rondom die huis ingemessel (174).
Oor hierdie woning, waar die geografieselandskapsfaktore deel gemaak word van die ontwerp en die afronding, bevind Appie Bouer dat ’n mens dit skaars ’n huis kan noem; eerder “miss Lea se eenman-kêrkie” (130). Daarmee identifiseer hy baie sekuur die bedoeling van inkeer en herstel waarop Lea haar begin rig deur haar te anker met die landskap van berg, klip en sterre.
Ten opsigte van betekenistoekenning aan die velerlei van besonder skerp visueel uitgebeelde elemente in die geografiese geheel van Lea se Karoowêreld, daardie elemente te midde waarvan sy haar vernielde self hervestig, is die aanvanklike betekenis van ’n ankerplek of veilige hegpunt belangrik. Die geografiese komponente wat by herhaling beskryf word, soos wat Lea ’n hernude verbintenis daarmee ontdek, word mettertyd en op betekenisvolle wyse gevul met betekeniswaardes in ooreenstemming met Lea se nuwe lewenskoers. Alles omtrent die Roggeveld se klip, koppies, grotte, berge en bergpoele, rotse en rotsskeure, geharde plant- en struiksoorte, sterre, wydheid en oop veld verkry betekenisassosiasies wat met Lea se óór begin rym. Wanneer Lea in haar huis staan, staan sy “in die kring van haar Karooklip, in die sirkel van die adamsvy, dig teen die ronding van haar waterpoel” (147). Dat Lea se kliphuis ’n integrale deel van die natuurgeheel vorm, demonstreer die betekenisse wat sy aan hierdie harde, klipperige landskap toeken – die herontdekking van oorlewingswil en van ’n toekomsdoel in die ontkiemingstadium: om weer ’n huis te bewoon, ’n nuwe lewe oop te kap.
Terugskouend oor die twee romans wat sover bespreek is, is ooreenkomste ten opsigte van elk van die sentrale karakters se verbintenisse met hulle geografiese landskap duidelik. Dis verbintenisse waarbinne hulle aangespoor voel om ontnugterde selfbeskouings, beskadigde selfwaarde en “verrinneweerde” lewens nuut in oënskou te neem en doelgerig te herbedink. Die oopstel aan veelvuldige dimensies van die Karoolandskap is onderhewig aan die karakters se oorvloedige aandag aan die sintuiglike besonderhede. Deur hulle geografiese bewussyn word betekenisassosiasies van hoop, herstel, toekomsverwagting, en die terugkeer tot of voltooiing van volwaardige menswees – wat tot Ingi asook Lea se voordeel werk – deur elkeen van hulle aan die landskapselemente geknoop.
4.3 “Woede” (uit Verbeel jou dis somer) (Abraham H. de Vries)
In “Woede” (2009) lig die verteller, met behulp van ingevoegde briewe in die verhaal, ’n vriend(in) in oor “die geskiedenis rondom die storie” (13) wat hy grond op sy herinneringe aan die plaashuis op Vadersgawe, die familieplaas in die Klein Karoo wat hy geërf het (17). Die leser is iemand in die buiteland wat “uit julle koerant- en televisieberigte” (14) kennelik meer ingelig is oor “die verhale van wetteloosheid en geweld hier te lande” as oor die Karoo-omgewing van dié plaas, wat in fyn geografiese besonderhede beskryf word, as deel van die “geskiedenis” van die ou opstal waar die verhaal begin. In hierdie briewe, asook in die eerste gedeelte van die verhaal, word die fisies-geografiese konteks van die Karoo geïntegreerd met besonderhede oor die “ouhuis” op die familieplaas, wat “vier geslagte lank al staande bly teen die strafste winde en die hardste stortreëns” (13), aan die leser aangebied.
Die aanvangsparagraaf van die verhaal verraai hoedat die Karoo gevul is met betekeniswaardes soos aftakeling en ongenaakbaarheid – wat as gevolg van die uitdagings van die klimaat aan hierdie landskap geheg is. Die waenhuis langs die ouhuis op Vadersgawe word só beskryf:
Wind en weer het lappe pleister van die dik mure laat loskom, later het dit afgereën of afgewaai, die strooi en die klippe in die kleilae was toe onbeskut teen die seisoene en die rysmiere. [...] In die gebou, bo van die ronde balke af – dun populierstamme waarop die riete en die kleilaag van die brandsolder eens gerus het – tot in die diep lae rommel op die vloer, was daar net stof en spinnerakke ... [...] Agter die plafonriete was die maanlig van binne af sigbaar deur die gate in die plate van die sinkdak. (13)
In hierdie verhaal “praat” die fisiese geografie van die Karoo die hardste deur die klimaatbeskrywing. Volgens Rosenberg (2019) is die aarde se interaksie met die son, die seisoene, ons atmosferiese druk en wind, storms en weerstelsels alles ’n integrale deel van die vakgebied van fisiese geografie. Wanneer daar in “Woede” gelet word op die uitbeelding van die geologie, oftewel die eienskappe van die aardkors, en van sisteme (ekosisteme, klimaat, ens.) van die Klein Karoo, in die spesifieke omgewing waar Vadersgawe geleë is, word fyn besonderhede gevind. Die plaas is “aangelê” waar “eers net spoelgrond langs ’n rivier was en karoobossies tot aan die limiete” (16). Wat egter beklemtoon word in die verteller se briewe ten opsigte van die groter fisies-geografiese Karoogebied (byvoorbeeld ook die Hanoverdistrik in die Groot Karoo, waar hy ’n kragopwekker vir die ouhuis by ’n boer gaan koop), is dié landskap se klimaat: “Karoo beteken droogte” (17).
Op dié gegewe word in daaropvolgende briewe, van Junie tot Augustus, uitgebrei. “’n Mens ry [...] deur die wye, troostelose landskap van klippe en hitte en hoë wolke,” word aan die leser vertel (18). Die verteller ontmoet Stefaans Cloete, ’n uitgetrede onderwyser wat saam met sy vrou “deur die hele land gery, uitgevra en oorgeslaap (het)” en uiteindelik besluit het om hulle in die “Karoohuis teen die koppie” te vestig, in die omgewing van die verteller se erfplaas (20). Dié woning word beskryf met beklemtoning van die beskerming wat dit teen die ekstreme somerklimaat bied; die egpaar woon in “’n groot Karoohuis met drie luggate bokant die brandsolder, binneluike voor die vensters en ’n groot, swaar houtvoordeur” (20). In ’n brief van hierdie huiseienaar aan die verteller herroep hy die tyd van hulle vestiging en die aanpassing by die strawwe Karooklimaat; hy onthou hoe drome hulle in hierdie tyd begin herhaal het, “almal van reën, reën hier in die Karoo, oral, in die veld, tussen koppies waar ek dwaal ...” (23).
Wat die verteller egter sentraal stel in die beskrywing van die klimaatuitdagings, is dat dieselfde Karoowêreld ’n ander kant het; dat hy wat ’n Karooboorling getoë is, ook ander betekeniswaardes aan dié landskap toeken as die toeris by stilhouplekke onder die karige skadu van ’n peperboom (19) en in “warm, kokende motors” by die vulstasies op Karoodorpe (18). Uit die verteller se herinneringe kom daar, teenoor die bedreiging van die klimaatstoestande, ook betekenisassosiasies van geborgenheid en beskerming na vore. Die verteller kon snags, as kind, in die ouhuis luister na die vertroudheid en “geselskap” van die Karoowind: “Die wind het snags stemme nageboots, stemme en gelag” (14). Hiermee saam kom herinneringe van veiligheid en beskutting, van die stilte “in die waenhuis se beskermende ruimtes tussen die ouhuis en die plaasgewoel” (14). Die verteller se erfplaas is, selfs vir hom as ’n volwassene, ’n plek van groot fisiese geborgenheid: “Daar is nêrens naby die opstal en die werf ’n berg of ’n diep ravyn nie; die Klein Swartberg [...] ’n veraf, beskermende aanwesigheid op die grens van die hele gebied” (17). Dié belewing sluit aan by Stefaans Cloete se drome oor reën wat deurtrek was van “die skerp geure van nat grond en bossies: boegoe, heuningbos”. Die verteller onthou: “As ek wakker geword het in die nag, het ek stil bly lê, asof ek veilig was in ’n ark ...” (23).
Ten opsigte van die spesifieke betekeniswaardes wat deur die verteller aan die fisies-geografiese Karoobesonderhede toegeken word, is dit opvallend dat waar die klimaat die fokuspunt van die uitgebeelde mensverbintenisse met die fisies-geografiese landskap vorm, die Karoo gebalanseerd met twee belewingskante verbind word. Aan die een kant onthul die verhaal die dikwels onversetlike aard van die Karooklimaat, waar wind en weersgesteldheid oor inwoner en besoeker heers. Aan die ander kant herinner dieselfde verhaal ons aan ’n element van genaakbaarheid teenoor die mens. Die verteller teken vir ons ’n beeld van die Karoo wat skuilplek bied aan sy bewoners – onder andere deur elemente soos “die strooi en die klippe in die kleilae” van die geboue op die plaas, selfs al het die pleisterlaag waarmee die mensehand die reeds kragtige bou-elemente uit die natuur probeer verseël en afrond het, “afgereën en afgewaai” (13).
Die ingesteldheid op balans, soos dit sigbaar word in die byeenbring van botsende kante van die fisies-geografiese Karoo-omstandighede, vind ook gestalte waar die verteller die motief van bou teenoor dié van verbrokkeling in hierdie verhaal invleg. In die brief gedateer 11 Julie word vertel van “’n fyn balans tussen verval wat omheen op die loer lê met son, stof, hitte, droogte” op vele dorpe in die Groot Karoo; die verteller verwys egter ook na die ánder kant van die situasie: “daarteenoor: opbou, herstel, skoonmaak wat met troffel, sement, graaf en verfkwas sterk moet staan teen die elemente” (17).
In 17 Augustus se brief word verdere “geskiedenis rondom die storie”, oftewel verdere gegewens rondom die herstel van die geboue op Vadersgawe, wat as gesamentlike proses met die skryf van die verhaal aangepak is, verskaf. Ook in hierdie brief word bou telkens teenoor verbrokkeling geplaas, met die fisies-geografiese elemente van die Karoo-omgewing (hout, klei en klip) wat die bouproses se grondslag vorm. Die interaksie tussen menslike boupogings en klimaatgedrewe aftakeling word só opgeweeg:
Ons het die waenhuisdeur uitgebreek en die boonste driehoek opgekleide muur met ’n wilger-dwarspaal teen instorting versterk. En elke dag wonder ons, gaan die kleimuur hou? [...] Eers met die inbreek van die venster en die deure aan die dam se kant sien ons hoe groot die klippe is wat daardie jare se bouers in die klei ingepak het.
Wéér met klippe, reken die bou-opsigter toe ek hom vra hoe ons die stukke muur wat al verkrummel het, gaan ophou. Hierdie klei en klippe en strooihalms is ’n sterker storie as wat die hol stukke rofkas mens laat dink, Meester, sê hy. (25–6)
Dus, wat betekenisgewing ten opsigte van geografieselandskapelemente betref, word deur die verteller in “Woede”, juis met behulp van die sterk betekeniswaarde toegeken aan die aanslag van die klimaat, aan die voortgaande verbrokkeling deur wind en weer, ’n skerp fokus op bouprosesse geskep. “Ons bou saam ’n huis. Moenie vra hoekom ons dit doen en vir hoe lank en vir wie nie,” word in die laaste brief in hierdie verhaal verklaar. Die verteller kom tot die insig dat die mens se oorlewingsinstink hom dryf om te bou, weer op te rig, óór te begin. “Jare gelede het Vadersgawe so begin. Daar kom tye waarin bou al is wat oorbly” (26).
Die vertellerfiguur in “Woede” voeg nuwe nuanses by, in terme van betekenisgewing aan die Karoo as geografiese getekende landskap, maar sy insigte sluit goed aan by dié van die hooffigure in Van Heerden en Van Rooyen se romans. In hierdie kortverhaal is dit die klimaat van die Karoo, hierdie uitstaande fisies-geografiese faktor in mense se belewing van dié landstreek, wat verbintenisse met dié landskap stimuleer. Naas die betekenisassosiasies van ongenaakbaarheid weens die oorheersende weersgesteldheid van droogtes, hitte, stof en somerson, bewerk die waarnemings van die verteller dat die Karooklimaat ook verbind word met positiewe betekenissuggesties. Die Karoowind en stortreën kan die pleisterlaag van mure afskilfer, maar nagwind kan ook ’n gemeensaamheid daarmee saamdra asof dit vertroude stemme “naboots” (14). Reëngevulde nagte kan die Karoomens in ’n belewenis van veiligheid en geborgenheid toevou, asof “veilig [...] in ’n ark” (23). Sulke nagweer skep ervarings van beskutting soortgelyk aan dié wat geskep word deur die “beskermende aanwesigheid” van berge “op die grens van die hele gebied”, die verteller se vertroude Klein Karoostreek (17).
Net soos Lea in Chinchilla en Ingi in Die swye van Mario Salviati moet ook die sentrale (verteller)figuur in “Woede” in moeilike omstandighede sy lewensbeskouing in heroënskou neem. Hy staan voor ’n kruispad: Hy erf ’n kosbare familieplaas en moet besluit om dié erfenis te bewaar of om daarvan ontslae te raak. Dit is ’n situasie wat spanning skep, asook die herbesinning oor sy lewensituasie en -beskouing – die faktore wat hom in só ’n besluit moet rig – noodsaak. Uit hierdie onsekere situasie, gekenmerk deur ’n “gevoel van onvastigheid, van ’n onstuitbare, bodemlose val” (17), spruit die bewuste betekenistoekenning ten opsigte van die fisies-geografiese elemente van die Karoo – wat so dwingend teenwoordig is in die besluit oor sy erfgrond. Dit is veral die klimaatsomstandighede in die Karoo wat sy nugtere verbintenis met dié landskap bepaal. “Ons weet wat wind en weer aan wonings doen” (26), is die erkentenis in die laaste brief. Daarteenoor word ook, reeds in vroeëre briewe, beskryf watter opbouende waarde die Karoo se wind en weer vir sy siel, sy innerlike vesting of woning, inhou.
Die suggestie in die slotsin: “Daar kom tye waarin bou al is wat oorbly (26)” is dat die positiewe prosesse van bou, en om weer op te rig, in “Woede” met die positiewe mens-Karoo-verbintenisse in verband staan. Die konstruktiewe betekenisimplikasie van “bou” (26) sluit aan by dié in Chinchilla en Die swye van Mario Salviati, asook by ander vorme van óór begin en faktore daarby betrokke waarvan in beide romans reeds kennis geneem is: hoop, herstel, toekomsverwagtings en -gerigtheid, koersvastheid en die doelgerigte voortsetting van lewe waarin nuwe waarde gevind word, die terugkeer tot en voltooiing van eiesoortige menswees.
5. Ten slotte
Hier is ondersoek ingestel na die literêre voorstelling van die geologiese eienskappe, plantlewe, klimaat- en weerstelsels van ’n bepaalde snit uit die landskappe van Suid-Afrika – die Karoo. Die ondersoek is gemotiveer deur die werklikheid dat die unieke geografiese besonderhede van ons land bepalend is vir die eiesoortigheid van Afrikaanse ekokritiek teenoor dié wat in ander wêreldstreke beoefen word. Gegewe die tersaaklikheid van hierdie “unieke geografiese spesifisiteite en plekgebondenhede” vir die ontluikende Afrikaanse ekokritiek (Smith 2022:208, 220) het die feit dat navorsingsmoontlikhede oor dié aspekte nog skaars ontgin word, as belangrike konteks vir die aanpak van hierdie ondersoek gedien.
Die eerste bevinding is hoe omvangryk en genuanseerd die literêre “stemme” in drie ondersoekte tekste opklink om uitdrukking aan die geografies tiperende eienskappe in die Karoo – die streek tussen die Swartberg en die Langeberg-Outeniqua-reeks – te gee. Spesifieke verhaaltekste van Van Heerden, Van Rooyen en De Vries is – om goed gemotiveerde redes – in my ondersoek ingesluit, hoewel hulle slegs ’n greep uit die Afrikaanse letterkunde oor en vanuit die Karoo verteenwoordig. Die sterk en helder “stemme” waarmee die geografies besonderse en tiperende aard van die Karoo-landskappe in die onderskeie tekste “praat”, spruit uit fyn en intense gewaarwordingsprosesse van die aardkundige wese en eienskappe van die Karoo. Met behulp van sensoriese, emotiewe en intellektuele komponente van die karakters se geografiese bewussyn kry die Karoo-omgewings in die bestudeerde tekste vir hulle ’n kragtige en gevarieerde teenwoordigheid. Die geografiese beelde van die verskillende Karoostreke wat in die bestudeerde tekste voor die lesersoog begin “leef”, beskik oor opvallende geografiese besonderhede, amper fotografiese helderheid, en word asof “in volkleur” gebied – soos Le Grange (2007:11) na die fyn getekende lyne, teksture en kleure van die Karoolandskap in Chinchilla verwys.
Verder: Die ondersoekte tekste lewer ryk resultate ten opsigte van die uitgebeelde verbintenisse van verskeie karakters met elemente van die omringende fisies-geografiese Karoo. Daar is vasgestel hoe hierdie verbintenisse bydra tot die betekenisgewing aan plek in elke teks, en hierdie bevindings is in die laaste paragrawe van afdeling 4 byeengebring.
Aangesien ekokritiek nie net as ’n literêre teorie van kritieke internasionale belang beskou word nie, maar ook as een van die sosiaal dringendste vertakkinge van menswetenskappe (Slovic e.a. 2015:2), word die ideaal van breër erkenning aan Afrikaanse ekokritiek se “eie plek” in die rolverdeling op globale vlak van toenemende belang (Smith 2022:226). Met die “going South”-beweging se strewe(s) in gedagte mag die potensiaal van die literêre verbesondering van Suid-Afrika se fisies-geografiese skat en van die naspeur van weerklanke daarvan in die Afrikaanse letterkunde nie onderskat word nie. Hierdie beweging, wat die stukrag vir die “weerstand en terugskryf” vanuit die Globale Suide bied (Smith 2022:226), mag ook vir Afrikaanse ekokritiek (desnoods by wyse van publikasies in Engels) toegang tot hoofstroom literêr-ekokritiese gesprekvoering bied. Dit mag Eerste Wêreld-kennisname van ons bydrae tot die breër intellektuele diskoers op hierdie terrein meebring. Dié taak lê swaar op die gemoed van Smith (2022:226): “Ons, as die stiplesers van die Afrikaanse letterkunde, moet rentmeesterskap neem van die plek en van die teorie oor die plek [...] wat ons omring. [ ... ] Ons mag nie toelaat dat daar namens ons letterkunde en ons plek gepraat word nie.”
Die waarde van hierdie bydrae lê in die voorhou van ’n konkrete, navolgenswaardige ontleding van Afrikaanse literêre werke waar definiërende elemente van Afrikaanse ekokritiek die doel en metodologie van die navorsing rig. Teksontleding met so ’n uitgangspunt mag navorsing lewer wat enersyds verruimend op die Afrikaanse ekokritiese sisteem inwerk en andersyds deel van die proses van die “terugskryf” vanuit die Globale Suide vorm. Grepe van universele literêre insig in die buitengewoon ryk fisies-geografiese “teenwoordigheid” van Suid-Afrika in die Afrikaanse letterkunde, asook in die kragtige plek-mens-verbintenisse wat in ons letterkunde vasgelê is, mag mettertyd ontstaan. Dit mag dien ter onderstreping van ’n kosbare en moontlik uitsonderlike literêre mens-plek-dinamiek hier in Afrika se verste suide.
Bibliografie
Anker, J. 2007. Chinchilla: aangrypende roman oor trauma. https://www.argief.litnet.co.za/article.php?new, hs_id=29690 (19 Januarie 2023 geraadpleeg).
Anoniem. 2008. Nanette van Rooyen. LitNet. https://www.litnet.co.za/author/nanette-van-rooyen (7 Maart 2023 geraadpleeg).
—. 2021. Boek: “Ons Karoo” – Deon Meyer, Coenie de Villiers. Maroela Media. https://maroelamedia.co.za/afrikaans/boeke/boek-ons-karoo-deon-meyer-coenie-de-villiers (22 Januarie 2023 geraadpleeg).
Barendse, J.M. 2013. Distopiese romans in Afrikaans na 1999. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.
—. 2016. Die “grense van menswees” en insekwording in Willem Anker se toneelstuk Samsa-masjien. LitNet Akademies, 13(3):1–25. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2016/12/LitNet_Akademies_13-3_Barendse_1-25.pdf.
Barker, D. 2010. Green fields: ecocriticism in South Africa. In Volkmann (red.) 2010:11–27.
Botes, N. en N. Cochrane. 2006. ’n Ondersoek na die kunstenaarskap in Die swye van Mario Salviati binne die konteks van die magiese realisme. Literator, 27(3):27–49.
Briney, A. s.j. Menslike geografie. https://af.eferrit.com/menslike-geografie (14 Oktober 2022 geraadpleeg).
Buell, L. 2005. The future of environmental criticism. Malden, MA: Blackwell Publishing.
Burger, B. 2019. “Al half dier”: Objekgeoriënteerde ontologieë, gestremdheidstudies en Siegfried (Willem Anker). Tydskrif vir Letterkunde, 56(2):28–37.
Burger, W. 2003. “Die ware historie”: Die verband tussen kuns en die verlede na aanleiding van Die swye van Mario Salviati. Stilet, 15(2):68–83.
Carter, E. 1993. Introduction. In Carter, Donald en Squires (reds.) 1993:i–xvi.
Carter, E., D.J. Donald en J. Squires (reds.). 1993. Space and place. Theories of identity and location. Londen: Lawrence and Wishart.
Castree, N., R. Kitchin en A. Rogers. 2013. Human geography. In Castree, Kitchin en Rogers (reds.) 2013.
Castree, N., R. Kitchin en A. Rogers (reds.). 2013. A dictionary of human geography. Oxford: Oxford University Press. https://researchguides.dartmouth.edu/human_geography (13 Maart geraadpleeg).
Coetzee, J.M. 1988. White writing: on the culture of letters in South Africa. New Haven: Yale University Press.
Coleman, B. 2022. The beauty of the Karoo captured in music and storytelling. https://www.eatplaydrink.capetown/play/the-beauty-of-the-karoo-captured-in-music-and-storytelling (22 Januarie 2023 geraadpleeg).
Cowling, R.M. en T.C. Hilton-Taylor. 1999. Plant biogeography, endemism and diversity. In Dean en Milton (reds.) 1999:42–56.
Crous, M. 2016a. Die hadeda as liminale dier in Kaar van Marlene van Niekerk. LitNet Akademies, 13(1):209–31. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2016/05/LitNet_Akademies_13-1_Crous_209-231.pdf.
—. 2016b. ’n Diergerigte lesing van “Beeld van ’n jeug: duif en perd”. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 23(1):32–47.
Darian-Smith, K. 1996. Introduction. In Darian-Smith, Gunner en Nuttall (reds.) 1996.
Darian-Smith, K., L. Gunner en S. Nuttall (reds.). 1996. Text, theory, space: land, literature and history in South Africa and Australia. Londen: Routledge.
Dean, W.R. en S.J. Milton (reds.). 1999. The Karoo: ecological patterns and processes. Cambridge: Cambridge University Press.
De Vries, A.H. 2002. Op die wye oop Karoo. Pretoria: Human & Rousseau.
—. 2009. Verbeel jou dis somer. Pretoria: Human & Rousseau.
—. 2014. Die Afrikaanse kortverhaalboek. Pretoria: Human & Rousseau.
De Wet, K. 2002. Krog steek ’n kers op. Beeld, 17 Junie, bl. 9. https://www.academia.edu/14943479/Krog_steek_n_kers_op_Resensie_van_Met_woorde_soos_met_kerse_inheemse_verse_uitgesoek_en_vertaal_deur_Antjie_Krog_en_ander_Beeld_Maandag_17_Junie_2002_p_9 (2 November 2023 geraadpleeg).
Dorrell, D., J. Henderson, T. Lindley en G. Connor. 2019. Introduction to human geography. Geological sciences and geography open textbooks. https://oer.galileo.usg.edu/geo-textbooks/2 (6 November 2022 geraadpleeg).
Du Plooy, H.J.G. 2000. Die verhaal staan sentraal. LitNet. SeminaarKamer. http://www.oulitnet.co.za/seminaar/swye.asp (4 November 2022 geraadpleeg).
—. 2019b. Klein-Karoo. https://www.karoo-southafrica.com/klein-karoo (16 Oktober 2022 geraadpleeg).
Du Toit, P.A. 1996. Tradisie en vernuwing – Hierdie lewe van Karel Schoeman. Literator, 17(1):43–55. https://www.researchgate.net/publication/271305269_Tradisie_en_vernuwing_-_Hierdie_lewe_van_Karel_Schoeman/fulltext/57defb1808ae72d72eac18b9/Tradisie-en-vernuwing-Hierdie-lewe-van-Karel-Schoeman.pdf.
Fleming, R. en V. Jankovic. 2021. Revisiting Klima. Osiris, 26(1):1–16. DOI: https://doi.org/10.1086/661262.
Flys, C. 2010. The state of ecocriticism in Europe – panel discussion. Ecozon@, 1(1):108–22.
Frandsen, D. 2019a. Hantam en Roggeveld. https://www.karoo-southafrica.com/hantam-and-roggeveld (16 Oktober 2022 geraadpleeg).
—. 2019b. Klein Karoo. https://www.karoo-southafrica.com/klein-karoo (16 Oktober 2022 geraadpleeg).
Galloway, F. (red.). 2019. Breyten Breytenbach: woordenaar, woordnar. Pretoria: Protea Boekhuis.
Glotfelty, C. 1996. Introduction: Literary studies in an age of environmental crisis. In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996:xv–xxxvii.
Glotfelty, C. en H. Fromm (reds.). 1996. The ecocriticism reader: landmarks in literary ecology. Athens, GA: Universiteit van Georgia.
Goodbody, A. 2020. Editorial. Ecozon@, 11(1):i–iv. https://ecozona.eu/article/view/3663/4347.
Gordimer, N. 1974. The conservationist. Bloomsbury: Bloomsbury Publishing.
—. 1981. July’s people. Londen: Penguin Books.
—. 2012. No time like the present. Londen: Macmillan Publishers.
Hambidge, J. 2013. Woorde wat weeg. Resensie: Chinchilla (Nanette van Rooyen). http://joanhambidge.blogspot.com/2013/02/nanette-van-rooyen-chinchilla-2007.html (11 April 2023 geraadpleeg).
—. 2018. Woorde wat weeg. Resensie | Coenie de Villiers – Karoo-Suite & Katrina – Die dansende taal (2018). http://joanhambidge.blogspot.com/2018/09/resensie-coenie-de-villiers-karoo-suite.html (22 Januarie 2023 geraadpleeg).
Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (e-HAT). 2009. 6de uitgawe met CD-ROM.
Head, B. 1968. When rain clouds gather. Londen: Longman Publishing.
Horn, E. en S. Nitzke. 2020. Cultures of climate. On bodies and atmospheres in modern fiction: an introduction. Ecozon@, 11(1):1–8. https://ecozona.eu/article/view/3639/4136.
Human, T. 2011. Verhale wat die leser aan die wonder hou. Rapport, 1 Mei, bl. 8.
Iheka, C. 2017. Naturalizing Africa: ecological violence, agency, and postcolonial resistance in African literature. Cambridge: Cambridge University Press.
Johnston, R. 2000. Human geography. In Johnston, Gregory en Pratt (reds.) 2000:353–60.
Johnston, R., D. Gregory en G. Pratt (reds.). 2000. The dictionary of human geography. Oxford: Blackwell.
Krog, A. 2017. Reis na die onbekende. Die Burger, 11 Mei, bl.13. https://www.netwerk24.com/netwerk24/reis-na-die-onbekende-20170509-2 (12 April 2023 geraadpleeg).
Le Grange, C. 2007. Godin van vlees en bloed se worsteling. Van Rooyen steek haar kleim af met Chinchilla. Die Burger, 13 Augustus, bl. 11.
Marais, E.N. 1927. Dwaalstories en ander vertellings. Kaapstad: Nasionale Pers.
Martin, J. 1997. Long live the fresh air! Long live! Teaching and truth-telling about the environment in South Africa, 1986–96. Scrutiny2: Issues in English Studies in Southern Africa, 2(2):10–29.
—. 1999. The jewelled net: towards a Southern African theory/practice of environmental literacy. D.Litt.-proefskrif, Universiteit van die Wes-Kaap.
Meiring, J. 2021. Duo se geskenk uit die Karoo is kosbaar. Rapport, 26 September, bl. 11.
Meyer, D. 2009. Karoonag en ander verhale. Pretoria: Human & Rousseau
Meyer, S. 2008. Die Kalaharimense in Willem D. Kotzé se Kalahari-kind en Kalaharijoernaal: ’n Outo-etnografiese verkenning met aandag aan identiteitsbeïnvloeding deur die natuur. Stilet, 20(1):192–214.
—. 2010. Heterotopiese ruimtes van krisis en die natuur se genesende invloed in Chinchilla (Nanette van Rooyen). Tydskrif vir Letterkunde, 47(2):79–93.
—. 2012. Stemme van agter die plaas se hek: die mens-natuur-“gesprek” in Dwaalpoort van Alexander Strachan. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 52(2):290–306.
—. 2013a. Earth as home. Nature and refuges / Living spaces in some Afrikaans narratives. In Viljoen (red.) 2013:113–34.
—. 2013b. Die Karoo, sintuiglike verkenning en die terugkeer tot kunsskepping in Die swye van Mario Salviati. LitNet Akademies, 10(3):459–87. https://www.litnet.co.za/assets/pdf/joernaaluitgawe_10_3/10(3)_GW_Meyer.pdf.
—. 2014. “Ons ís mense. My kinders hét gesigte.” Die natuurlike omgewing en die konseptualisering van die self in Karretjiemense (Carol Campbell). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(4):1–18.
—. 2021. Ecocritical concerns in select Afrikaans narrative works: critical perspectives. Journal of Literary Studies, 37(4):84–105. https://doi.org/10.1080/02564718.2021.1997169.
Middleton, J. 2016. “Ah, what an age it is, when to speak of trees is almost a crime”. National landscapes and identities in the fiction of Nadine Gordimer. MA-verhandeling, Universiteit van Kaapstad.
Nfon, R.G. en D. Nyuykighan. 2020. Narrating the environment in Zakes Mda’s The heart of redness. International Journal of Research and Innovation in Social Sciences, iv(x):281–8. https://www.rsisinternational.org/journals/ijriss/Digital-Library/volume-4-issue-10/281-288.pdf.
Oscarson, C. 2010. Where the ground answers the foot: Kerstin Elkman, ecology, and the sense of place in a globalized world. Ecozon@, 1(2):8–21. https://ecozona.eu/article/view/359/339.
Painter, D. 2011. Bob Dylan van die Afrikaanse lettere. Die Burger, 4 April, bl. 9.
Paton, A. 1948. Cry, the beloved country. New York: Charles Scribner’s Sons.
Prieto, E. 2016. Geocriticism meets ecocriticism: Bertrand Westphal and environmental thinking. In Tally en Battista (reds.) 2016.
Raes, P. 2000. Erwin Straus over de ruimte van het landschap en de geografiese ruimte. Tijdschrift voor Filosofie, 62:313–40.
Relke, D. 1999. Greenwor(l)ds. Ecocritical readings of Canadian women’s poetry. Calgary, Alberta: University of Calgary Press.
Renders, L. 2005. Paradise regained and lost again: South African literature in the post-apartheid era. Journal of Literary Studies, 21(1/2):119–42.
Richard, W., J. Dean en S. Milton (reds.). 1999. The Karoo: ecological patterns and processes. Cambridge: Cambridge University Press.
Roos, H. 2015. ’n Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu tot 2010. In Van Coller (red.) 2015:92–274.
Rosenberg, M. 2019. What is physical geography? ThoughtCo. https://www.thoughtco.com/physical-geography-overview-1435345 (10 Desember 2022 geraadpleeg).
Roux, P.W. 1999. Foreword. In Richard, Dean en Milton (reds.) 1999:ix–x.
Russo, L. s.j. Writing within: notes on ecopoetics as spatial practice. How2, 3(2). http://www.asu.edu/pipercwcenter/how2journal/vol_3_no_2/ecopoetics/essays/russo.html (18 November 2022 geraadpleeg).
Schama, S. 1996. Landscape and memory. Londen: Fontana Press.
Schoeman, K. 1986. Die wêreld van die digter: ’n boek oor Sutherland en die Roggeveld. Kaapstad: Human & Rousseau.
Slovic, S., S. Rangarajan en V. Sarveswaran. 2015. Introduction. In Slovic e.a. (reds.) 2015:1–10.
Slovic, S., S. Rangarajan en V. Sarveswaran (reds.). 2015. Ecocriticism of the Global South. Londen: Lexington Books.
Smith, S. 2012a. Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie met verwysing na enkele gedigte van Martjie Bosman. LitNet Akademies, 9(2):500–23. https://www.litnet.co.za/assets/pdf/8GWSmith.pdf.
—. 2012b. Plek en ingeplaaste skryf. ’n Teoretiese ondersoek na ingeplaaste skryf as ekopoëtiese skryfpraktyk. LitNet Akademies, 9(3):887–928. https://www.litnet.co.za/assets/pdf/Smith_9_3_GW17.pdf.
—. 2013. Gifkaroo – voorteks maak vuis. LitNet. https://www.litnet.co.za/gifkaroo-voorteks-maak-vuis (4 Februarie 2023 geraadpleeg).
—. 2014a. Die tasbaarheid en die on(aan)tasbaarheid van literatuurteorie: ekokritiek en die nuwe materialisme. LitNet. https://www.litnet.co.za/poolshoogte-die-tasbaarheid-en-die-onaantasbaarheid-van-literatuurteorie-ekokritiek (19 November 2022 geraadpleeg).
—. 2014b. Ekokritiek en die nuwe materialisme: ’n ondersoek na die nuwe materialisme in enkele gedigte van Johann Lodewyk Marais uit die bundel In die bloute (2012). LitNet Akademies, 11(2):749–74. https://www.litnet.co.za/assets//pdf/joernaaluitgawe_11_2/11_2_Smith.pdf.
—. 2015. Plek as liggaam en liggaam as plek. Tendense van die nuwe materialisme en interaksie tussen mens en plek in enkele tekste uit Verweerskrif (2006) van Antjie Krog. LitNet Akademies, 12(2):1–24. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/11/LitNet_Akademies_12-2_Smith_1-24.pdf.
—. 2016. “Landskapverinniging” as sentrale motief in die gedig “tesis in gestapelde sillabeversteuring oor ingebedheid” in die bundel Mede-wete (2014) van Antjie Krog. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 56(4):1213–26.
—. 2021. Literêre kartering van plek: ’n geokritiese ondersoek na materiële ver-beelding en ingeplaaste skryf in twee “Tuinverse”. LitNet Akademies, 18(2):347–76. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2021/08/LitNet_Akademies_18-2_Smith_347-376.pdf.
—. 2022. Op weg na ’n eiesoortige Afrikaanse ekokritiek: ’n ontleding van die gedigreeks “werf” in die bundel Mede-wete (2014) van Antjie Krog. LitNet Akademies, 19(1):205–30. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2022/04/LitNet_Akademies_19-1_7_Smith_205-231.pdf.
Stanley, B. en W.D. Phillips. 2018. South African ecocriticism: Landscapes, animals, and environmental justice. Oxford handbooks online. Oxford: Oxford University Press. https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199935338.001.0001/oxfordhb-9780199935338-e-154 (11 November 2023 geraadpleeg).
Staphorst, L. 2020. Die wond sê dit aan my: die morele wêreldbeskouing van die |xam as eko-morele fenomenologie. MA-verhandeling, Universiteit van die Wes-Kaap. https://etd.uwc.ac.za/bitstream/handle/11394/8180/staphorst_m_arts_2020.pdf?sequence=1.
—. 2021. Voorgevoelens, vertolkings en verklarings: resepsie van ’n 19de-eeuse ǀxam-kum. Tydskrif vir Letterkunde, 58(2). DOI: https://doi.org/10.17159/tl.v58i2.11123.
Steenkamp, E.L. 2011. Identity, belonging and ecological crisis in South African speculative fiction. PhD-proefskrif, Rhodes Universiteit.
Tally, R.T. jr. 2016. Introduction: Ecocritical geographies, geocritical ecologies, and the spaces of modernity. In Tally en Battista (reds.) 2016.
Tally, R.T. jr. en C. Battista (reds.). 2016. Ecocriticism and geocriticism. Overlapping territories in environmental and spatial studies. New York: Palgrave Macmillan.
Terblanche, E. 2017. Etienne van Heerden (1954–). ATKV/LitNet Skrywersalbum. https://www.litnet.co.za/etienne-van-heerden-1954 (30 November 2022 geraadpleeg).
Van Coller, H.P. (red.). 2015. Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 1. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.
Van den Berg, C. 2013. De Vries toor weer met Karoo-drome. Beeld, 16 September, bl. 9.
Van der Merwe, C. 2012. Haai Karoo deur Etienne van Heerden: hulde aan die Karoo. LitNet, 12 Desember. https://www.litnet.co.za/haai-karoo-deur-etienne-van-heerden-hulde-aan-die-karoo/ (20 Junie 2023 geraadpleeg).
Van der Merwe, K. 2002. Begaafde oerverteller se kragtoer. Rapport, 26 Mei, bl. 15.
Van Heerden, E. 2000. Die swye van Mario Salviati. Kaapstad: Tafelberg.
Van Heerden, N. 2021. Toekomstaal, saadstories en ekokritiek in Alettie van den Heever se Stof. LitNet Akademies, 18(1):87–132. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2021/04/LitNet_Akademies_18-1_vanHeerden_87-132.pdf.
Van Rooyen, N. 2001. Om te vlerk. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
—. 2007. Chinchilla. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
Van Tonder, J. 2019. Moordenaarskaroo. http://www.lifestyle.trailridermedia.co.za/2019/04/21/hello-world (4 Februarie 2023 geraadpleeg).
Van Vuuren, H. 2003. “Die Boesman in ons bewussyn”: ’n bestekopname in die Afrikaanse poësie. Stilet, 15(1):122–43.
—. 2011. Op die spoor van Boesman-letterkunde. Literator, 32(1):160–2. DOI: https://doi.org/10.4102/lit.v32i1.8.
Venter, E. 2009. Santa Gamka. Kaapstad: Tafelberg.
Venter, L.S. 2000. ’n Boeiende roman vir herlees. Selde was Van Heerden se greep so omvattend. Beeld, 30 Oktober, bl. 11.
Viljoen, H. (red.). 2013. Crossing borders, dissolving boundaries. Amsterdam: Rodopi.
Viljoen, L. 2019. “Hand my hond”: ’n dierestudies-perspektief op verskyningsvorme van die hond in die digter se latere poësie. In Galloway (red.) 2019:121–51.
—. 2021. Dystopian ecologies: Thinking about South African ecocriticism through a comparative reading of Henrietta Rose-Innes’s Green lion and Alettie van den Heever’s Stof (Dust). Journal of Literary Studies, 37(1):20–35.
Visagie, A. 2013. Pasmaatspesies, niemenslike diere en die omgewing: gedagtes oor die postkoloniale ekokritiek in Suid-Afrika. https://www.litnet.co.za/pasmaatspesies-niemenslike-diere-en-die-omgewing-gedagtes-oor-die-postkoloniale-ekokritiek (19 Januarie 2023 geraadpleeg).
Vital, A. 2008. Toward an African ecocriticism: postcolonialism, ecology and Life & times of Michael K. Research in African Literatures, 39(1):87–106.
Volkmann, L. (red.). 2010. Local natures, global responsibilities. Amsterdam: Rodopi.
Vosloo, F.A. 2005. Antjie Krog se vertaling die sterre sê “tsau”: ’n deskriptiewe analise. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.
Wannenburg, A. 1994. Die natuurwonder van Suider-Afrika. Kaapstad: Struik Uitgewers.
Wessels, M. 2010. Bushman letters: Interpreting /Xam narrative. Johannesburg: Wits University Press.
—. 2012. The /Xam narratives of the Bleek and Lloyd Collection. Western Folklore, 71(1):25–46.
Willemse, H. 2008. Tokkelossie, “’n Boesman, outa Hendrik” en ontkennende close readings. Literator, 29(3):57–73. https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/10610/Willemse_Tokkelossie%282008%29.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
Wylie, D. 2007. “Imagined corners”: ecocentrism in some Eastern Cape poetry. Scrutiny2: Issues in Studies in Southern Africa, 12(1):30–45.
—. 2012. Environment at the margins: literary and environmental studies in Africa. Journal of Contemporary African Studies, 30(3):499–502.
Erkenning
Hierdie navorsing is deur die Nasionale Navorsingstigting (NNS; Engels: NRF) van Suid-Afrika ondersteun (toekenningsnommer: 145671). Opinies en gevolgtrekkings is die skrywer s’n, en kan nie noodwendig aan die NRF toegeskryf word nie.
Eindnotas
1 Op hierdie punt is ’n kritiese opmerking nodig oor belangrike bydraers tot beskouings oor die Suid-Afrikaanse ekokritiek wat tot die saamstel van ’n betroubare omskrywing van Afrikaanse ekokritiek van fundamentele belang is, maar wat nie deur Smith genoem word nie. Die waarde van vroeëre toepassings van ekokritiese benaderings op plaaslik gepubliseerde literêre werk, soos dié waarna Derek Barker verwys in sy hoofstuk “Green fields: ecocriticism in South Africa” in Local natures, global responsibilities (2010), moet nie onderskat word nie. Barker verwys onder andere na die baanbrekerswerk van Dan Wylie, die stigter van die Colloquium vir Letterkunde en Ekologie in Suid-Afrika in 2004, wat reeds in 2007 sy merk in die veld van ekokritiek in Suid-Afrikaanse letterkunde gemaak het met ’n artikel getiteld “‘Imagined corners’: ecocentrism in some Eastern Cape poetry”. Barker (2010:22) noem ook Julia Martin se vroeë akademiese bydraes om ’n “groen ideologie” te vestig met verwysing na, onder andere, haar 1997-artikel oor die onderrig van omgewingsgeletterdheid aan die hand van Suid-Afrikaanse letterkunde. Martin se DLitt-proefskrif, getiteld “The jewelled net: towards a Southern African theory/practice of environmental literacy” (1999), verteenwoordig kritiese denke oor die teorie van ekokritiek en oor ’n staanplek daarvoor in die Suid-Afrikaanse literêre veld in ’n baie vroeë era. Sy verdien ook erkenning vir haar latere bydrae tot die kwessie van “how we write ecocriticism in Africa” in haar bespreking van die boek Natures of Africa: ecocriticism and animal studies in contemporary cultural forms (onder redakteurskap van Fiona Moolla).
Hierdie bydraes het die kleim afgepen vir pogings ter definiëring van, aanvanklik, ’n Suid-Afrikaanse ekokritiek. Dit het dus die weg gebaan vir die kleiner trek van die navorsingsnet om later ook vas te stel wat spesifiek die Afrikaanse letterkunde, gelees deur ’n ekokritiese bril en met die oog op toegevoegde betekenisskakerings by die verstaansgeheel van ons Suid-Afrikaanse letterkundelandskap, te sê kan hê. Ter wille van die ewewigtigheid van my kommentaar moet wel erkenning gegee word aan Smith (2022:2026) se verklaring: “Daar moet uit die staanspoor duidelik gemaak word dat hoewel daar van ’n artikel soos hierdie verwag sou word om nie net na die ‘waarheen’ en ‘wat’ van ’n Afrikaanse ekokritiek te kyk nie, maar om ook ’n blik te werp op die bestaande navorsing, dit nie die fokus van die artikel is nie.”
2 In die aanloop tot Smith (2022) se saamstelling van ’n definisie vir Afrikaanse ekokritiek belig sy – vanuit die navorsing van onder andere Anthony Vital (2008), Stanley en Phillips (2018) en Viljoen (2021) – die belang van die postkoloniale blik wat voortspruit uit ons koloniale verlede, die voortslepende kompleksiteite op sosio-ekonomiese, politieke en maatskaplike vlakke en die meegaande vervlegtheid van omgewingsake met sosiale kwessies. Smith dui egter aan dat sommige postkoloniale perspektiewe nie verenigbaar is met ekologiese doelwitte en strategieë nie. Sy steun Vital in sy siening dat postkoloniale ekokritiek in die Globale Suide – en so ook die Suid-Afrikaanse ekokritiek – veral op verplasing en ontworteling fokus, terwyl die tradisionele, meestal Noordelike ekokritiek meestal aandag aan die etiek van plek skenk (Vital, aangehaal deur Smith 2022:215–6).
3 In die tweede afdeling van Smith se artikel word met werf verwys “na aarde, na grond, na erfgrond, na plaas, na afgekampte stukkie eiendom, na persoonlike besitting” – dus is dit ’n “postkoloniale ekokritiese invalshoek” waarmee Smith werk (2022:221). Sy demonstreer hier een van die uitgangspunte van ’n eiesoortige Suid-Afrikaanse ekokritiek, naamlik ’n ondersoek na die rol van plek wat spesifiek hier grond is (2022:221), en slaag daarin om “die polarisasie en vergrype van die (Suid-Afrikaanse) verlede oop te kerf” (2022:222).
4 In die Suid-Afrikaanse konteks word daar in die afgelope sowat 10 jaar van ’n groeiende belangstelling in ekokritiek gepraat (Smith 2022:226). My identifisering van ’n aantal ekokritiese navorsingstemas in die Afrikaanse verhaalkuns (2021:87–8) getuig van die toenemende sigbaarheid van bepaalde tendense. Dit is dus duidelik dat daar reeds uitgebreid besin is oor die ekokritiek as raamwerk vir die ontleding van Afrikaanse tekste. Tog word ekokritiese navorsing maar “deur ’n handjievol artikels in ons breër literêr-teoretiese landskap” verteenwoordig (Smith 2022:218); enige navorsing wat verruimend op die Afrikaanse ekokritiese veld kan inwerk, het groot waarde vir die ideaal dat die Afrikaanse literêre sisteem op ’n deurlopende basis waardevolle ekokritiese navorsing sal lewer.
5 Met dank vir die beoordelaarsinsig.
6 Vergelyk hier byvoorbeeld ondersoeke oor aspekte van mens-plek/natuurverhoudings (Smith 2012a, 2012b,2016, 2021 en Greyling 2015, 2017), dierestudies (Visagie 2013, Barendse 2016, Crous 2016a, 2016b, Viljoen 2019, Burger 2019), nuwe materialisme (Smith 2012b, 2014a, 2014b, Neil van Heerden 2021), objekgeoriënteerde ontologie (Smith 2014a, 2014b, Burger 2019), geokritiek (Barendse 2013 en Smith 2021), natuur en identiteit (Meyer 2008, 2014), mens-natuur-verhoudinge (Meyer 2012, Smith 2016), postkoloniale ekokritiek (Visagie 2013), distopiese ekologie (Viljoen 2021), en nuwe animisme (Van Heerden 2021).]
7 W.H. Bleek, ’n Duitse taalwetenskaplike, en sy skoonsuster, Lucy Lloyd, het in ’n vroeëre eeu in die Kaap gewoon en in die “Boesman”-taal en -letterkunde begin belangstel. In die 1860’s en 1870’s het hulle met die hulp van ’n groep /Xam-gevangenes uit die Noord-Kaap ’n groot versameling “Boesman”-stories en -gediggies vir die Kaapse Biblioteek saamgestel (2012 25).
8 Met dank vir die beoordelaarsinsig.
9 Hambidge (2013) beskou “Tollie Hans”, wat deur Abraham H. de Vries gekanoniseer is in sy bloemlesing Die Afrikaanse kortverhaalboek (2014), as ’n komplekse verhaal wat interessante leesvergelykings met Chinchilla sou kon oproep. In die kortverhaal vind ons die verhaal van ’n vrou wat ’n kind afteken “ná ’n ongehoorde en onbesonne verbintenis met die magiese karakter, Tollie Hans”. Chinchilla handel oor die mishandelde Lea Louw wie se man uit irrasionele jaloesie hulle ongebore baba doodskop. Sy verlaat hom dan en keer terug na haar geboorteplek, ’n plaas naby Sutherland in die Roggeveld-Karoo, om oor haar lewe te besin.
10 Met dank vir die beoordelaarsinsig.
11 Dié raakpunt behels hoofsaaklik dat die hooffiguur se sintuiglike betrokkenheid, wat die kern van Meyer se studie vorm, ook in hierdie studie aangeraak word. In Meyer se artikel word die hooffiguur se visuele waarneming ondersoek om ooreenkomste aan te toon met dié van ’n kunsfotograaf wat bepaalde beginsels vir die neem van ’n landskapfoto toepas. Meyer betrek beginsels uit die wêreld van kuns en kunsfotografie om Ingi se visuele omgang met die natuurlandskap te begryp en te beskryf. In die uitbeelding van hierdie soort waarneming, waar die rol van die liggaam en sintuie prominent is, vind Meyer aansluiting by die estetiese natuurteorie van Gernot Böhme. Dit behels dat waarneming van die landskap ’n ervaring van mede-aanwesigheid met, en liggaamlik-sintuiglike teenwoordigheid in, die natuuromgewing impliseer – “ecological embodiment”, die kernbeginsel in Böhme se teorie. Ingi word die keuse gebied om die natuur deur middel van die estetika te begryp, redeneer Meyer, en hieruit “realiseer vir Ingi bevryding om opnuut weer kuns te kan skep” (2013:459).
- Hierdie artikel se fokusprent is geskep deur Juanita Swart en is verkry op Unsplash.
| LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding (DHET) en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys van goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of approved journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel en kan kwalifiseer vir subsidie deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding. |
The post Fisies-geografiese plekbesonderhede en Karoo-mens-verbintenisse in gestaltegewing aan die Afrikaanse ekokritiek first appeared on LitNet.
The post Fisies-geografiese plekbesonderhede en Karoo-mens-verbintenisse in gestaltegewing aan die Afrikaanse ekokritiek appeared first on LitNet.