|
||||||||
Opsomming
In hierdie ondersoek word die romans Lente in Beijing (2003) deur Francois Loots en Die Dao van Daan van der Walt (2018) deur Lodewyk G. du Plessis in die raamwerk van Jungiaanse psigoanalitiese kritiek ontleed. Ek fokus op hoe individuasie (waar die skaduwee in die bewuste geïntegreer word) deur die karakters uitgedruk word, tesame met die rol van ruimte en manlikheid in hierdie proses. Ek ondersoek die romans in terme van die wisselwerking tussen ruimte, die diskoerse van manlikheid binne ruimtes, en hoe hierdie diskoerse ’n impak het op die skaduwees van die twee onderskeie hoofkarakters, Gerhard en Daan. In beide romans word die skaduwee uitgedruk deur komplekse, projeksies en drome (hoofsaaklik Daan) of visioene (hoofsaaklik Gerhard). In Lente in Beijing onderdruk Gerhard aspekte van sy manlikheid wat deur die vroue in sy werkruimte as negatief beskou word, al stem dit ooreen met die ideale van manlikheid in die ruimte(s) waarin hy grootgeword het. Gevolglik het Gerhard ’n “minder manlike” persona en ly hy aan ’n slagofferkompleks wat hy hoofsaaklik op die vroue by sy werk projekteer. Hierdie kompleks lei ook tot ’n gebrek aan aanspreeklikheid. In die Kalahari waar Daan die meeste van sy jare deurbring, word manlikheid hoofsaaklik, en positief, met die Bybel verbind. Gevolglik onderdruk Daan sy homoseksualiteit, ly hy aan ’n minderwaardigheidskompleks en ontwikkel hy ’n baie godsdienstige en intellektuele persona. Hy projekteer sy ideale van manlikheid op sy seun en sy minderwaardigheidskompleks op sy vrou. Dit is egter hoofsaaklik deur sy persona dat hy sy skaduwee probeer beskerm. In beide romans bied nuwe ruimtes (spesifiek in China) die karakters meer vryheid of nuwe idees wat hulle help om hul skaduwee te integreer, soos Gerhard wat verantwoordelikheid moet neem en Daan wat sy geloofsraamwerk verbreed om sy homoseksualiteit in te sluit.
Trefwoorde: argetipe; bewuste; gaywees; geloof; homoseksualiteit; individuasie; Carl Gustav Jung; kompleks; literatuur; onbewuste; projeksie; psigoanalitiese kritiek; psigokritiek; skaduwee
Abstract
The interplay between space, masculinity and the shadow in Lente in Beijing and Die Dao van Daan van der Walt
In this article, the novels Lente in Beijing (Spring in Beijing) (2003) by Francois Loots and Die Dao van Daan van der Walt (The Dao of Daan van der Walt) (2018) by Lodewyk G. du Plessis are analysed within the framework of Jungian psychoanalytic criticism. Cuddon (2013:568) describes psychoanalytic criticism as “a body of criticism which seeks to explain the significance of literary texts in terms of psychological development and conflict”. This study utilises psychoanalytic criticism since it can significantly contribute to the interpretation of texts by helping uncover hidden meanings or the reasons for internal conflict in a novel. In both novels, the search for identity is a central theme. According to Hall and Du Gay (1996:4), identity/identities concern “what we might become, how we have been represented, and how that bears on how we might represent ourselves”.
A psychological process that relates to this is individuation, as described by Carl Gustav Jung. Individuation refers to the maturation of the personality, where the unconscious and the shadow that form part of it are integrated into consciousness (Jung 2014b:355, 278; Leigh 2015:96). Both the literal and figurative journeys in the novels place the focus on individuation. The novels also share the theme of gay men who have relationships with other men in China – which links with the characters’ acceptance of their true sexuality as well as their masculinity. Therefore, this study also involves gender studies, in which identity is a core concept. Since psychoanalytic criticism can sometimes overlook historical, social or other contexts (Barry 2009:115), this study also connects with other theories, specifically regarding masculinity.
The novels aren’t interpreted purely as the individuation process; rather, the focus is on the manifestation of the shadow – the ways in which it can be observed through characters’ actions, dialogue, etc. – and how this ties in with masculinity. I specifically investigate the interplay between space, the discourses of masculinity within spaces in the novels, and how these discourses impact the shadows of the two respective main characters, Gerhard and Daan. The focus is on how the personal shadow manifests in complexes, projections and dreams/visions, as well as its relation to discourses in certain spaces. Space within the scope of this article refers to concrete spaces as well as to how characters can act as extensions of spaces (Brink 1989:118). The shadow is expressed through defence mechanisms, especially projection. Tyson (1999:17) defines defence mechanisms as “the processes by which the contents of our unconscious are kept in the unconscious. People have different defence mechanisms as ‘ways of dealing with outer as well as inner reality’” (Holland 1990:67). The personal unconscious is organised and fuelled by psychological complexes (Bologna, Trede and Patton 2020:3527). With projection, individuals channel their negative feelings towards themselves onto someone else (Freud 1920:218). Moreover, we as people have personas which are the image(s) of ourselves that we project socially (Crous 1991:104). Jung and Hull (2022:464) explain that the persona allows one to associate effectively with the social world, but it becomes problematic when people over-identify with it, cutting themselves off from self-reflection, specifically the ability to examine their shadow (Bologna et al. 2020).
In Afrikaans literature, space and identity have been researched together, often with regard to postcolonial theory. Few Afrikaans studies, however, place the focus on the interplay between the shadow and space in a literary work. Identity is also often linked with discourse theory in Afrikaans literature research. Discourse theory, developed by the French philosopher Michel Foucault, shows how discourse determines how something is said and how it cannot or may not be said (Wetherell, Taylor and Yates 2001:72). According to Foucault (1970:52) discourse is produced in each community through procedures such as selection, control, organisation and distribution. The procedure of exclusion, such as with censorship, is well known. In the two novels, there are preconceived ideas about how the main characters must act in certain spaces based on the discourses in those spaces surrounding masculinity. M.S. Kimmel and many other researchers have shown how masculinity, just like gender, is a social construct. According to Connell (2001:141), masculinities refer to different facets/varieties of masculinity. In Afrikaans literature, Visagie (2004) gives an overview of masculine subjectivity in Afrikaans prose from 1980 to 2000. He notes that the Afrikaans prose of male writers, even gay writers like Koos Prinsloo, are all written in relation to hegemonic masculinity – which is the standard of masculinity that men try to attain at a certain point in time (Visagie 2004:249).
In Lente in Beijing, Gerhard suppresses aspects of his masculinity which are seen as negative by the women in his workspace, even though it corresponds to the ideals of masculinity in the space(s) he grew up in. Consequently, Gerhard has a “less manly” persona and suffers from a victim complex projected mainly onto the women at his work. This complex also leads to a lack of accountability. Gerhard’s shadow comes more to the fore in China, among other ways through his (sexual) relations and his aggression when he hits a prostitute. Despite this, there is not much proof of integration of his victim complex, and it manifests in projections until the end of the novel. It is only when responsibility is forced on him – when he is forced to adopt Lulu – that he shows some form of shadow integration and growth.
In Die Dao van Daan van der Walt, in the Kalahari where Daan spends most of his years, masculinity is associated mainly, and positively, with the Bible. Consequently, Daan suppresses his homosexuality, suffers from an inferiority complex, and develops a very religious and intellectual persona. He projects his ideals of masculinity onto his son and his inferiority complex onto his wife. It is, however, mainly through his persona that he tries to protect his shadow. Daan’s relocation to Cape Town and China was largely against his will. The new discourse surrounding religion and sexuality, as well as the Chinese space, gave Daan the opportunity to uphold a “less manly” persona and to integrate his homosexuality into his faith framework and his personality.
The conclusion from this study is that both novels show an interplay between the space(s), the discourse around masculinity, the characters’ shadows, as well as their personas. In both novels, the shadow is expressed through complexes, projections and dreams (mainly Daan) or visions (mainly Gerhard). Moreover, relocation or a change in space – and in Daan’s case also meeting You Mei, who acts as an extension of the Chinese space – contributes to individuation in both novels. However, it could also be said that it is a combination of new space(s) and a measure of unwillingness that leads to individuation and shadow integration. Comparison with a wider scope of novels is necessary to draw more concrete conclusions.
Keywords: archetype; complex; conscious; gay; homosexuality; individuation; Carl Gustav Jung; literature; projection; psychoanalytic criticism; psychocriticism; religion; shadow; unconscious
1. Inleiding1
In beide Lente in Beijing (2003) en Die Dao van Daan van der Walt (2018) is identiteitsoeke ’n sentrale tema. Volgens Hall en Du Gay (1996:4) gaan identiteit(e) oor “what we might become, how we have been represented and how that bears on how we might represent ourselves”. ’n Sielkundige proses wat hierby aansluit, is individuasie, soos beskryf deur Carl Gustav Jung. Individuasie verwys na die volwassewording van die persoonlikheid waar die onbewuste, en die skaduwee wat daarvan deel vorm, in die bewuste geïntegreer word om heelheid of die self te bereik (Jung 2014b:355, 278; Leigh 2015:96). Sowel die letterlike as die figuurlike (identiteits)reise in die twee romans plaas die fokus op individuasie.
Lente in Beijing en Die Dao van Daan van der Walt is albei romans wat weens hulle identiteitstemas vrugbaar is vir ’n psigoanalitiese aanslag, spesifiek in verband met manlikheid. Hierdie ondersoek maak verder van ’n psigokritiese benadering gebruik omdat dit ’n groot bydrae kan lewer tot die interpretasie van tekste deurdat sekere onderliggende betekenisse daardeur uitgelig kan word. Ander aspekte kan ook deur ’n psigokritiese benadering belig word, byvoorbeeld deur aan te toon wat aanleiding gee tot die interne konflik in ’n teks.
Cuddon (2013:568) beskryf psigoanalitiese kritiek as “a body of criticism which seeks to explain the significance of literary texts in terms of psychological development and conflict”. Die fokus kan op die skrywer, leser, die teks self, of ’n kombinasie van al drie wees (Van Gorp, Delabastita en Ghesquiere 2007:274–5). Met psigokritiese benaderings is daar wel die risiko dat ontledings plaasvind ten koste van die historiese, sosiale of ander kontekste (Barry 2009:115). Hierom sluit hierdie ondersoek ook by ander teorieë aan, spesifiek rondom manlikheid. Dit hou verband met die romans se gemeenskaplike tema van gay mans wat in China verhoudings met ander mans het – wat ook aansluit by die karakters se aanvaarding/uitleef van hulle ware seksualiteit, asook hul manlikheid. Die ondersoek betrek hierom buiten Jungiaanse psigoanalitiese kritiek ook genderstudie, waarin identiteit ’n kernbegrip is.
In 2003 verskyn Francois Loots se tweede roman, Lente in Beijing. In die roman vertrek Gerhard, die 31-jarige gay hoofkarakter, in 1999 na China om te gaan klasgee. Enersyds handel die roman oor Gerhard wat in China uiteindelik sy homoseksualiteit kan uitleef; andersyds handel dit oor die politieke en familieredes waarom hy Suid-Afrika verlaat. Gedurende die jaar van die roman se publikasie is dit onder meer deur Marius Crous, Andries Visagie, André Botha en Hennie Viljoen geresenseer. Die resensies belig die temas rondom Gerhard se seksualiteit en identiteit en hoe dit verband hou met sy verhouding met sy pa. Visagie (2003:17) meen Gerhard moet kies: “[Ó]f hy bou sy identiteit op die fondament van geweld en seksuele losbandigheid waarmee hy sy pa assosieer óf hy bou dit van nuuts af.” Viljoen (2003:13) skryf ook oor Gerhard se pa wat “voldoen aan die stereotiepe macho-idee van manlikheid”. Dis wel vir Visagie (2003:17) vreemd dat Gerhard eers in China begin besin oor sy gay identiteit, aangesien hy reeds in Suid-Afrika ’n lang verhouding met ’n man gehad het.
Vyftien jaar ná Lente in Beijing verskyn Die Dao van Daan van der Walt in 2018 as debuutroman van Andries Buys wat hy onder die skryfnaam Lodewyk G. du Plessis publiseer. Die hoofkarakter, Daan, blyk ook gay te wees en hy reis ook na China. As debuutroman het dit opslae gemaak en is onder meer met die Helgaard Steyn-prys, die Eugène Marais-prys en die UJ-debuutprys bekroon. Buys “swem gemaklik saam met ander skrywers wat onlangs manlike identiteit en seksualiteit in Afrikaans ondersoek [het],” maar voeg “’n ander dimensie” by deur te fokus op ’n ouer man vir wie dit weens “institusionele handhawing van kollektiewe identiteit nooit voorheen nodig was om eie identiteit te bevraagteken nie” (Lambrechts 2018). Buys se roman is onder meer deur Marietjie Lambrechts (2018), Willie Burger (2018) en Stefan van Zyl (2020) geresenseer. Die resensente is dit eens dat die roman een van die beste literêre werke in Afrikaans is. Van Zyl (2020:158) voel byvoorbeeld die roman “vul ’n gaping in die Afrikaanse letterkunde wat betref die uitbeelding van veroudering soos beleef deur hedendaagse nieheteronormatiewe Afrikanermans”.2
Soortgelyke tematiese materiaal word deur die resensente uitgesonder. Volgens Lambrechts (2018) word Daan se geskiedskrywing “’n lewensreis tot selfontdekking” terwyl hy blootgestel word aan nuwe idees. Burger (2018) wys ook daarop dat die gebruik van verwysings na mitologie, filosofie en dies meer “Daan [...] in staat [stel] om die dikwels beperkende diskoerse [...] te oorstyg”. Hierdie beperkende diskoerse hou verband met Daan wat volgens Lambrechts (2018) sy ware self, spesifiek sy homoseksualiteit, wegsteek “omdat dit nie inpas by die tradisionele manlike beeld wat juis sy identiteit tot nou toe onderlê het nie”. Burger (2018) plaas spesifiek klem op die “onverbiddelike gehoorsaamheid aan Gods woord” wat daartoe lei dat Daan “al die clichés van boer wees en veral manlikheid” uitleef. Van Zyl (2020:157) beklemtoon ook Daan se geloofstryd en dat die roman beskou kan word as ’n uitbeelding van die Jungiaanse individuasieproses.
2. Jungiaanse psigoanalitiese kritiek
Jung verdeel die psige in drie vlakke: die bewuste, die persoonlike onbewuste, wat die individuele skaduwee insluit, en die kollektiewe onbewuste wat argetipes bevat. Jung beskryf die argetipes as primordiale figure wat deel is van die kollektiewe onbewuste en nie hulle oorsprong in persoonlike ervaring het nie (Fourie 2013:454). Die belangrikste argetipes tydens individuasie is die persona, skaduwee, anima, animus en die self (Crous 1991:104). Tydens individuasie moet die mens eers sy skaduwee leer ken en dan moet daar versoening tussen die persona en die anima/animus plaasvind. Jung gebruik die term skaduwee om te verwys na die deel van die persoonlike onbewuste wat ’n persoon se onderdrukte gedagtes, gevoelens en ervaringe bevat. Volgens Jung personifieer dit alles wat die persoon weier om oor sigself te erken, tog kom dit altyd direk of indirek na vore (Jung 2014b, par. 513). Soms gebruik Jung die term skaduwee ook vir die persoonlike onbewuste. Om die subtiele verskil uit te wys, kan Bologna, Trede en Patton (2020) se metafoor gebruik word: Die skaduwee is soos ’n geslote kamer in die kelder van ’n huis, terwyl die kelder die persoonlike onbewuste is – dit is dus deel van die persoonlike onbewuste, maar die enigste deel wat aktief onderdruk word eerder as bloot onderdruk is (Bologna e.a. 2020:353, my kursivering).
Tradisioneel beskou is daar in die onbewuste van elke man die versteekte vroulike persoonlikheid, die anima, en in elke vrou die versteekte manlike, die animus (Jung 2014b, par. 511–2). Deesdae word daar al meer klem daarop gelê dat die manlike en vroulike argetipes “geensins verband [hou] met rolbeskrywing, geslagstipering en gender nie” (Conradie 2018:979). Crous (1991:105) noem verder dat sekere argetipes dikwels onderontwikkel word “aangesien die sosiale norme van die Westerse samelewing sekere regulerings stipuleer en ’n premie plaas op vroulikheid wat byvoorbeeld in mans onderdruk word”, en gevolglik oorheers die persona. Alle mans en vroue het volgens Jung die potensiaal om ’n volle spektrum manlike en vroulike eienskappe te ontwikkel (Van Heerden 2013:45). Soos individuasie plaasvind, moet mans en vroue beide die anima- en animus-eienskappe binne hulself verken en leer hoe om hierdie eienskappe ten toon te stel. Dis wanneer die mens bewus raak van hierdie innerlike kontraseksuele eienskappe dat hulle hulself kan oopstel vir “nuwe denkvlakke, gevoelens en uitlewing” (Van Heerden 2013:45). Daar kan sprake van individuasie wees eers wanneer daar versoening is met die kontraseksuele eienskappe (Borman 1990:68), wat volgens Jung die taak van die middeljare is (Jacobi 1975:123).
Die woord persona (ook genoem die konformeringsargetipe), is afkomstig van die Latyn vir masker en is die beeld van onsself wat ons sosiaal projekteer (Crous 1991:104). Jung en Hull (2022:464) definieer die persona as ’n funksie van die samelewing en verduidelik dat die persona ons toelaat om effektief deel te neem aan en ons te vereenselwig met die sosiale wêreld. Johnson (1993:3) verwys na die persona as ons “psychological clothing”. Sommige Jungiaanse navorsers beklemtoon hoe die persona geassosieer word met voorgee (bv. Crowley 1998). Hierdie neiging om die persona met voorgee te assosieer, is misleidend. As sosiale wesens het mense ’n gesonde persona nodig wat voorsiening maak vir die sosiale rolle waarin hulle betrokke is. Die persona word problematies slegs as mense daarmee ooridentifiseer, omdat dit hulle afsny van selfrefleksie, spesifiek om na hul skaduwee te kyk (Bologna e.a. 2020).
Daar is ’n kompensatoriese verhouding tussen die persona en die anima (Borman 1990:58). Dieselfde sou van die persona en animus gesê kon word. ’n Voorbeeld hiervan is hoe meer ’n man met sy (manlike) persona identifiseer, hoe meer is daar innerlike dominansie deur die anima. Verder wys beide Hillman en Jung daarop dat die anima nie los te maak is van kulturele en historiese aangeleenthede nie (Borman 1990:59). Voordat Jung argetipes beklemtoon het, was hy geïnteresseerd in hoe ’n werk die samelewing waarin dit gemaak is, weerspieël (Dawson 2008:277). ’n Voorbeeld van hoe argetipes verwikkel is met kulturele en historiese gebeure, word aangetoon deur Hill (1992) se post-Jungiaanse model van die self. Hierdie model rus op vier argetipiese patrone: die statiese vroulike, dinamiese manlike, statiese manlike, dinamiese vroulike, en hulle verhouding met mekaar. Op enige tydstip kan een van hierdie patrone domineer met die ander aspek van die polariteit onbewus (in die skaduwee) en wat in projeksie(s) bestaan (Griessel en Kotzé 2010:65).
Verder neem mense verskillende verdedigingsmeganismes aan as “ways of dealing with outer as well as inner reality” (Holland 1990:67). Tyson (1999:17) beskryf verdedigingsmeganismes as “the processes by which the contents of our unconscious are kept in the unconscious”. Die persoonlike onbewuste word byvoorbeeld georganiseer en aangedryf deur psigologiese komplekse (Bologna e.a. 2020:3527). Jung (2014a:10–1) beskryf komplekse as “constellations of psychic elements grouped around feeling-toned contents”. Die skaduwee verskyn ook in verdedigingsmeganisme, veral projeksies, of dit word in drome/visioene gepersonifieer. Projeksie is ’n verskynsel waar ’n persoon negatiewe gevoelens teenoor hom- of haarself na iemand anders kanaliseer (Freud 1920:218). Die individu moet besef die negatiewe eienskappe van die ander mense wat hy so haat of vrees, is niks anders as inhoude van sy eie psige nie (Borman 1990:56). Wanneer die verdedigingsmeganismes op hul swakste is, manifesteer die onbewuste in drome (Wright 1984:11).
3. Bestaande navorsing
3.1 Navorsing wat die psigoanalitiese kritiek betrek
In die Afrikaanse letterkunde is daar reeds baie oor die Jungiaanse argetipes en die mitiese onderbou van Afrikaanse verhale/gedigte geskryf. Etienne Leroux se soektog na ʼn lewende mite is breedvoerig ondersoek (bv. Antonissen 1979 en Botha 1982). Leroux het self ’n nuwe mite geskep, veral deur die satiriese reisverhaal (Van Coller en Van den Berg 2009:34). Coetzee (1990:32, 40) belig die invloed van Jung op die Sestigers. Die Jungiaanse onderbou van 18–44 (Etienne Leroux 1967) is al baie ontleed, maar dis spesifiek Sewe dae by die Silbersteins (1962) wat gelees kan word as “’n modernisering” van die inisiasieproses van Henry (Coetzee 1990:40). Sheer (1982) en Viljoen (2004) wys op hoe Leroux se wye verwysingsveld in romans soos Hilaria (1986) met ʼn sterk mitiese onderbou dikwels kritiek uitgelok het, en Fourie (2013:450) dui dieselfde aan.
In 2009 bestudeer Van Coller en Van den Berg individuasie in Ingrid Winterbach se roman Karolina Ferreira (1993). Droomtematiek staan weer sentraal in Van Heerden (2013) se psigokritiese ondersoek na Reza de Wet se dramas, en in 2022 publiseer Taljaard-Gilson ’n artikel waarin aandag gegee word aan psigoanalitiese begrippe wat aan bod kom in ’n Hart is so groot soos ’n vuis (2021) deur P.P. Fourie. In Suid-Afrikaanse Engelse literêre studies is daar onder meer Brophy (2006) se studie waarin Marlene van Niekerk se Triomf (1999) psigoanalities benader word. Brophy beskou die roman as ’n allegorie waarvolgens die karakters komponente van die Afrikanerbewussyn is wat sukkel om met die geskiedenis van apartheid en ’n utopiese nasionalistiese identiteit vrede te maak.
Individuasie in die poësie word ook in verband met argetipes en mitologie ondersoek. Van der Westhuizen (1983) ondersoek die magie-element in Nuwe verse (N.P. Van Wyk Louw) en Blom en baaierd (D.J. Opperman), en hy beskou individuasie as ’n goddelike/religieuse aksie. Conradie (1996) kyk na hoe geslagtelikheid in die tekste van Antjie Krog uitgebeeld word en maak gebruik van psigoanalitiese kritiek om die intrapsigiese stryd wat die meeste moeder-dogter-verhoudings kenmerk, te bestudeer. Wessels (1998) ondersoek weer die verhouding tussen primordialiteit en simbolisering en fokus op mitologiese beelde in Komas uit ’n bamboesstok (D.J. Opperman) en die roman Isis Isis Isis (Etienne Leroux). Brüggemann (2007) gaan meer globaal te werk en vergelyk die argetipes in Ingrid Jonker, Sylvia Plath en Anne Sexton se werk. In 2020 verskyn Apollis se ondersoek waarin die moeder-dogter-verhouding deur postkoloniale teorie en psigoanalitiese kritiek geïnterpreteer word, nes Conradie (1996), om insigte oor die moeder-dogter-verhouding in die tekste van swart Afrikaanse vrouedigters te bied.
Daar is enkele Afrikaanse-prosa-studies wat spesifiek die skaduwee ondersoek. Crous (1991) beskou in sy artikel “Karakterisering in Christine: ’n Jungiaanse perspektief” die karakters in Bartho Smit se drama as voorstellings van die skaduwee- en anima-argetipe – dieselfde metode wat Brophy (2006) gebruik het. Borman (1990) beskou Etienne Leroux se tweede trilogie (Sewe dae by die Silbersteins, Een vir Azazel en Die derde oog) as die kennismaking met die skaduwee. Op internasionale vlak is daar onder meer Brown en Bennett (1976) se artikel “Magnus Eisengrim: the shadow of the trickster in the novels of Robertson Davies”. George en Pressman (1987) publiseer ook “Confronting the shadow: psycho-political repression in Chesnutt’s The marrow of tradition”, en Mandelker (1990) skryf haar artikel “The woman with a shadow: fables of demon and psyche in ‘Anna Karenina’”.
Aangesien min bestaande ondersoeke die klem plaas op die wisselwerking tussen die skaduwee en die ruimte in ’n literêre werk, stel hierdie artikel vervolgens ondersoek in na die wisselwerking tussen die ruimtes in die romans en die integrasie tydens individuasie, met ander woorde die bewuswording van die skaduwee. Die romans gaan nie bloot ontleed word in terme van die individuasieproses in breë trekke nie, maar in terme van die manifestasie van die skaduwee – die wyses waarop dit vertoon word / waargeneem kan word deur die karakters se handeling, dialoog, ens. – en hoe dit verband hou met manlikheid. Wanneer daar na “ruimte” verwys word, word bedoel die konkrete ruimte(s) waarin die handeling plaasvind, asook hoe karakters ’n verlenging van ’n ruimte kan wees (Brink 1989:118).
3.2 Bestaande navorsing oor ruimte en identiteit
Ruimte is al in die Afrikaanse letterkunde ondersoek – dikwels in verband met die postkoloniale. In ’n essay getiteld “Plek, landskap en die postkolonialisme in twee Afrikaanse romans” wys Viljoen (1998) daarop dat kulturele landskappe ’n beduidende rol speel in sowel A.M.H. Scholtz se Vatmaar (1995) as Ingrid Winterbach se Landskap met vroue en slang (1996). Coetzee (2000) se bekende boek ’n Hele os vir ’n ou broodmes wys hoe ruimtelike motiewe in die ouer plaasroman bydra tot die vestiging en instandhouding van sekere identiteite. Meyer (2006) het navorsing gedoen oor Elsa Joubert en Riana Scheepers, waar die rol van die ervaring van plek met betrekking tot die ontwikkeling van identiteit bestudeer word. Bezuidenhout en Van Zyl (2007) toon die wisselwerking tussen ruimte en identiteit in Dan Roodt se Moltrein aan. Van Zyl (2010) ondersoek ook identiteit en landskap in Raka die roman (Koos Kombuis) en Asbesmiddag (Etienne van Heerden) deur die ooreenkomste tussen die romans in terme van subjektiwiteit, identiteit, ruimte en plek aan te toon. In 2017 stel Joubert aan die hand van Eben Venter se oeuvre ondersoek in na die verhouding tussen ruimte en identiteit in ballingskapsliteratuur. Hy bestudeer die invloed van seksuele migrasie en gay karakters se toe-eiening van queerruimtes op die leser se konseptualisering van Afrikanermanlikheid.
Daar is in albei romans waarop in die huidige artikel gefokus word, sprake van ’n koppeling van identiteit met ’n transnasionale bewussyn. In verband hiermee fokus queerteoretici deesdae baie op transnasionale migrasie. Manalansan (2013) wys daarop dat seksuele identiteit en seksuele praktyke ’n beduidende invloed kan uitoefen op ’n individu se besluit om sy of haar vaderland se ruimte te verlaat – wat hy beskryf as seksuele migrasie (Joubert 2017:69). Daar is ook sprake van intranasionale migrasie, soos beskryf deur Binnie (2004:92), waar migrasie plaasvind binne die geboorteland waar die queer subjek van ’n landelike na ’n stedelike gebied verhuis. Seksuele minderheidsgroepe word so in staat gestel “om vir hulself ’n identiteit te konstrueer [...] en om te ontkom aan die oorwegend heteronormatiewe ingesteldheid van die platteland” – die “rural closet”, soos Binnie (2004:92) dit beskryf (Joubert 2017:70).
Alhoewel transnasionalisme nie die fokuspunt van hierdie ondersoek is nie, is die manier waarop identiteit uitspeel in manlike gay karakters wel. Die artikel sal op ’n subtiel nuwe manier aantoon hoe die plaaslike Suid-Afrikaanse ruimte bydra tot die skaduwee – en dus tot identiteit – terwyl dit ook die invloed van ’n transnasionale milieu op die integrasie van die skaduwee en verskuiwings in identiteit karteer deur ’n kontrastering met die Chinese ruimte wat die karakters se individuasie aanhelp. Die verband tussen identiteit en homoseksualiteit word ook op ’n manier aangepak wat ’n bydrae tot genderstudie in Afrikaans lewer.
Deesdae word identiteit met diskoers in verband gebring. Diskoers bepaal hoe iets gesê én hoe dit nie gesê kan/mag word nie (Wetherell, Taylor en Yates 2001:72). Hierdie definisie is ontleen aan die seminale werk van die Franse filosoof Michel Foucault wat aanvoer (1970:52) dat diskoersproduksie in elke samelewing deur prosedures beheer, geselekteer, georganiseer en versprei word. Die prosedure van uitsluiting, deur byvoorbeeld sensuur, is van die bekendste. Hall en Du Gay (1996:2) is dit eens met Foucault dat die vraag rondom identiteit moet ontstaan rondom die verhouding tussen subjekte en diskursiewe praktyke. Identiteite word gekonstrueer binne-in diskoers(e) en slegs in verhouding tot die Ander – wat die identiteit nié is nie (Hall en Du Gay 1996:4). In hierdie ondersoek word daar verwys na die diskoers(e) rondom manlikheid en gaywees, onder andere hoe die twee romans daardie diskoers(e) oproep en ’n literêre representasie daarvan bied en bydra tot die huidige diskoers oor gaywees in Afrikaans.
3.3 Manlikheid in die samelewing en letterkunde
In die gekose romans is daar vooropgestelde idees oor hoe die hoofkarakters moet optree binne die ruimtes op grond van hulle manlike gender. M.S. Kimmel en verskeie ander navorsers het aangetoon dat manlikheid, nes gender, ’n sosiale konstruk is.
R.W. Connell het die Italiaanse filosoof Antonio Gramsci se begrip hegemonie gebruik om die term hegemonic masculinity te munt wat gaan oor die oorheersing van een groep oor ’n ander wat dikwels deur norme/idees/instellings ondersteun word (Hegemony s.j.). Van die magtigste instellings is die staat, kerke en skole (Morrell 1998:6). Gevolglik oorheers ’n weergawe van manlikheid op ’n sekere tydstip wat mag en voordele bied aan dié wat dit aanneem/ondersteun (Morrell 1998:5). Mans kan egter ook strategies daarvan afstand doen (Connell en Messerschmidt 2005:841). Reeser (2010:23) meen dit kan nuttig wees om manlikheid as ’n ideologie te beskou, omdat dit meermale met mag verbind word. In die geskiedenis is minderheidsgroepe byvoorbeeld stil gehou deur die regulering/onderdrukking van homoseksualiteit tydens apartheid (Le Roux en Dreyer 2013:5). Gay mans was óf onderhewig aan óf uitgesluit van hegemoniese manlikheid (Morrell 1998:5). Sodoende reguleer gay persone hulself om aan te pas by die oorheersende diskoers(e). Let daarop dat manlike stereotipes en hegemoniese manlikheid nie eenders is nie. Terwyl hegemonie gaan oor die kulturele dinamika waardeur ’n groep ’n leidende posisie in die samelewing verkry en behou, gaan stereotipes oor die vereenvoudiging van die eienskappe van ’n groep of persoon (Stereotype s.j.).
Volgens Connell (2001:141) word die term masculinities gebruik vir die verskillende fasette/variante van manlikheid. Connell (2005:73) onderskei tussen vier kategorieë mans ten opsigte van manlikheid, naamlik: dominant, medepligtig, onderdanig en opposisioneel. Hierdie kategorieë is vloeibaar en oorvleuel, en dit is nie uitsluitlik van toepassing op biologiese mans nie. Reeser (2010:21) belig die feit dat manlikheid met verloop van tyd verander soos wat dit geskep en uitgedaag word. Een diskoers wat meer onlangs na vore gekom het, is die uitbeelding van manlikheid as “gewond” (die “wounded masculine”), vroulik of vervroulik, geviktimiseer, of selfs queer gemaak (Reeser 2010:21). Dis veral die belangrikheid van transnasionale arenas vir die konstruksie van manlikheid wat deesdae beklemtoon word (Connell en Messerschmidt 2005:849).
In die Afrikanergeskiedenis is die manlikheidsbeeld van die eenvoudige, standvastige, godsdienstige en hardwerkende boer bekend (Du Pisani 2002:594).3 Manlikheid is/word veral uitgebeeld in die plaasroman. Die plaasromans van ouer skrywers, soos C. M. van den Heever, “kan beskou word as draers van Afrikaner-nasionalisme” (De Villiers 2007:134). Coetzee (2000:115) en Visagie (2008) noem dat die plaasroman gesentreer het rondom die optrede van die patriarg. Hierteenoor was gay mans vir ’n lang tydperk nie deel van hegemoniese manlikheid in die Afrikaanse kultuur en literatuur nie.
Visagie (2004) gee ’n oorsig van manlike subjektiwiteit in die Afrikaanse prosa van 1980 tot 2000. Hy (2004:37–50) belig eers ’n aantal manlikheidsbeelde in die Afrikaanse literatuur tot 1980. Dit sluit in: die jagter, avonturier, boer en die gay man. Die prosa van manlike skrywers word sedert die 1980’s gekenmerk deur ’n intensiewe bevraagtekening van gekonsolideerde manlike subjektiwiteit en feitlik elke teks, ook dié van gay skrywers soos Koos Prinsloo, word steeds beïnvloed deur hegemoniese manlikheid (Visagie 2004:249). Romans ná 2000 blyk ook verband te hou met hierdie tema. Onder meer is daar studies deur De Villiers (2007) en Erasmus-Alt en Van Coller (2017 en 2018).
Groter verdraagsaamheid sedert die 1960’s het daartoe aanleiding gegee dat skrywers nie meer van maskerings- en verdoeselingstegnieke gebruik hoef te maak wanneer hulle oor homoseksualiteit skryf nie (Visagie 2004:2, 49). Van Zyl en Du Plooy (2015) wys byvoorbeeld in hulle ondersoek oor die representasie van manlikheidsbeelde in Eben Venter se roman Santa Gamka (2009) hoe die hoofkarakter Lucky Marais se veelfasettigheid van manlikheid uitgebeeld word en hoe Lucky “sosiaal gekonstrueerde grense soos dié van ras, seksualiteit, ekonomiese klas en politieke status” oorskry deur “aan te pas by omstandighede”. Ander ondersoeke sluit in Frost (1989) se lesing getiteld “Kodes van die homo-erotiek in die Afrikaanse poësie” wat hy by die Universiteit Pretoria aangebied het. In 2011 word Hennie Aucamp (2011) se boek Lendetaal: homoërotiek in die kunste en in die letterkunde gepubliseer. Van der Merwe (2012) het ook ondersoek ingestel na die “Destabilisering van heteronormatiwiteit ten opsigte van homoseksualiteit, vigs en dood in queer narratiewe”. Hierdie ondersoeke fokus grootliks op die uitbeelding van gaywees of hoe hierdie uitbeelding sekere diskoerse rondom manlikheid en heteronormatiwiteit uitdaag. Alhoewel die rol van manlikheid en identiteit al ondersoek is in die konteks van romans, word dit nie spesifiek in verband gebring met die skaduwee nie.
3.4 Bestaande navorsing oor Lente in Beijing (2003) en Die Dao van Daan van der Walt (2018)
Daar is nog weinig navorsing oor Lente in Beijing en Die Dao van Daan van der Walt gepubliseer. Van Zyl (2019) se artikel “Coming to terms with ‘being foreign’: Lente in Beijing (2003) and the re-experience of linguistic citizenship” fokus op die gebruik van taal in die roman en hoe dit aansluit by burgerskap, die gevoel van êrens hoort en identiteit. ’n Belangrike publikasie oor Die Dao van Daan van der Walt is Du Plessis (2022) se artikel. Die kernprobleem wat sy ondersoek, “is hoe veroudering in die roman met rypwording as ’n transformatiewe proses verbind kan word” (2022:27). Sy gebruik die Reifungsroman (wat sy vertaal as rypingsroman) – ’n subgenre van die literêre gerontologie – om te ondersoek hoe “[o]nverwerkte konflik of onopgeloste verhoudingsprobleme uit die verlede” as katalisator dien vir die persoon om hul lewenspad te beskou (2022:26).
Volgens Du Plessis (2022:31) is dit Daan se soeke na seksuele identiteit wat daartoe lei dat hy ’n spirituele reis aanpak. Daan se aanvanklike onwilligheid/onvermoë om van die kerk weg te breek moet volgens haar (2022:32) “uit sy konserwatiewe agtergrond verstaan word”. Du Plessis (2022:28) bring ook Daan se seksualiteit in verband met manlikheid deur kortliks daarop te wys dat sy “onvermoë om sy seksuele identiteit as jong volwassene te kon eien” waarskynlik te wyte is aan hegemoniese manlikheid waar homoseksuele vorme van manlikheid volgens Visagie (2004) se navorsing soms heel onder geplaas word in die geslagtelike hiërargie tussen mans. Du Plessis (2022:32) wys ook daarop dat Daan se reis hom “in konfrontasie gebring [het] met mense wie se sienswyses radikaal van syne verskil”, wat hom die keuse gegee het om die ander/vreemde kulture te verwerp of te akkommodeer. Meer nog het die reis na China ’n groot aanpassing van Daan geverg, en die feit dat hy daarin geslaag het om sy religieuse beskouing te verbreed en ander kulture te akkommodeer, getuig van ’n denkskuif wat nie vir hom moontlik was op die plaas Ystervarkfontein nie (Du Plessis 2022:35).
Alhoewel daar verskeie verbande tussen Du Plessis se ondersoek en hierdie een getrek kan word, is daar ook belangrike verskille. Die kern van Du Plessis se navorsing fokus op veroudering en hoe dit gepaard kan gaan met ’n identiteitsreis. Hierdie artikel fokus nie soseer op Daan se ouderdom nie, maar eerder op sy identiteitsreis as deel van sy individuasie. Nes Du Plessis toon hierdie ondersoek aan hoe ruimte ’n rol kan speel in die blootstelling aan nuwe inligting en die verruiming van identiteit, maar daar sal ook uitgelig word hoe karakters as verlenging van hierdie ruimte kan optree – naamlik You Mei as verlenging van die Chinese ruimte. Waar Du Plessis Daan se sterk geloof sien as die rede vir sy onderdrukking van sy homoseksualiteit, word Daan se geloof in hierdie artikel eerder as deel van sy persona beskou wat ’n gevolg is van sy onderdrukte homoseksualiteit. Die benadering is dus omgekeerd. Meer nog word daar baie meer gefokus op hoe Daan onbewustelik optree deur projeksies en hoe die diskoers rondom manlikheid nie net tot die onderdrukking van sy homoseksualiteit gelei het nie, maar ook tot die ontwikkeling van ander komplekse wat hy uiterlik projekteer.
4. Die manifestasie en integrasie van die skaduwee in die twee romans
4.1 Die manifestasie en integrasie van Gerhard se skaduwee in Lente in Beijing (2003)
Lente in Beijing (2003) sentreer rondom die 31-jarige Gerhard Vos wat uit Suid-Afrika na China reis om te gaan klasgee. Sy reis word grootliks gemotiveer deur sy worsteling met teenstrydige diskoerse oor manlikheid in Suid-Afrika. Meer spesifiek het hy die begeerte om afstand te doen van ’n manlike identiteit wat hy voel deur hierdie diskoerse hom opgelê is. Hierdie identiteit skakel onder meer met sy verbintenis met sy brigadierspa wat baie van die eienskappe het wat deel vorm van ’n sekere diskoers oor manlikheid. Verder bied China vir Gerhard as gay man ook ’n geleentheid om na mans uit te reik op ’n manier wat nie in Suid-Afrika vir hom moontlik was nie. Alhoewel hy in Suid-Afrika verhoudings met mans gehad het, was dit geïnhibeerd, veral weens die werksruimte waarbinne hy hom bevind het. Binne hierdie werksruimte behels die heersende diskoers oor manlikheid dat manlikheid skadelik, ongewens en gevaarlik is.
Die vertelling in Lente in Beijing word voorafgegaan deur twee motto’s:
Golden chrysanthemums covered the open spaces; silvery willow-trees bordered the water’s margins. (Cao Xueqin, The dream of the red chamber, 1791)
You revisit these old places but find nothing … There is no moss, no round gateway, no yellow chrysanthemums … Instead, there are only the same standard red brick buildings. (Gao Xingjian, Soul mountain, 1989)
Die eerste motto handel oor die leefstyl en intriges van ’n ryk familie tydens die Qin-keiserryk en hou verband met een van die eerste gay karakters in Chinese letterkunde. Die verwysing na krisante sluit ook aan by die visioene wat Gerhard in China van ’n tuin het waarin daar krisante blom. Die tweede motto verwys na Soul Mountain, ’n roman deur Gao Xingjian, waarin die verteller ’n tweede lewe gegun word en ’n reis deur China onderneem. Tesame plaas die motto’s die fokus op sowel gaywees as op die idee van ’n nuwe lewe deur na ’n nuwe plek te reis – iets waarna Gerhard ook streef deur na China te reis.
Lente in Beijing is opgedeel in ’n inleiding, deel 1, 2 en 3, en ’n kort deel getiteld “Amerika”. Daar is geen hoofstukindelings nie. Die teks is eerder aanhoudend, soos ’n gedagtestroom, met enkele paragraafbreuke. Die inleiding is baie kort en speel af op die lughawe net voordat Gerhard na China reis. Deel 1 (11–148) speel af in China in 1999, en ten spyte van die groot aantal bladsye dek hierdie deel slegs Gerhard se eerste paar dae in China. Die rede vir die groot aantal bladsye is hoofsaaklik dat dit verskeie terugflitse na Suid-Afrika insluit wat verklaar hoekom Gerhard na China toe gegaan het. Die eerste deel eindig waar Gerhard saam met Daniel, ’n getroude Chinese man met wie hy later ’n verhouding aanknoop, gaan eet. Deel 2 (151–345) dek ’n aantal maande wat Gerhard in China spandeer, asook waar hy uitvind hy word voor die universiteit se dekaan gedaag aangaande die joernalistiekklas wat hy aanbied. Die tweede gedeelte eindig met Gerhard wat ’n nag saam met Henry, ’n man van Singapoer, deurbring. Deel 3 strek weer oor ’n korter gedeelte (349–76). Hier vind Gerhard uit dat hy sonder sy medewete vir Lulu, Daniel se dogtertjie, aangeneem het en dat Daniel vir hom ’n werk in Amerika gereël het. Laastens is daar ’n kort deel van die roman wat in Amerika afspeel (379–88). Dit is in hierdie deel, vier jaar later, in 2003, waar Gerhard saam met Lulu in Amerika woon en sy brigadierspa vir hulle kom kuier.
4.1.1 Die invloed van die Suid-Afrikaanse ruimte(s) op Gerhard se skaduwee
Gerhard spandeer sy kinderjare in Pretoria en word groot in die vroeë 1970’s, waartydens Pretoria die bakermat van die Nasionaliste, burokrasie, weermag en die polisie was. Dit is binne hierdie ruimte waar sy brigadierspa ’n groot invloed op hom en sy idees aangaande manlikheid uitgeoefen het. Omdat sy pa ’n brigadier is, word Gerhard groot met die idee dat mans aan oorloë deelneem. Hy het byvoorbeeld self met ’n speelgoedgeweer terroriste op hulle werf gejag (115).4 Later het sy pa se dade as brigadier sy persepsie van manwees binnegesypel (92), en die foto’s wat sy broer, Hendrik, van gemartelde terroriste het, is vir Gerhard ’n bewys van die slegte dade “waartoe ons Vosse in staat is” (108).
Sy pa het ook op ander wyses ’n rol gespeel. Binne-in hulle huis sien Gerhard hoe sy pa sy ma met ’n sekretaresse verneuk. Gerhard wou egter self sy pa se hand op ’n seksuele wyse “teen [hom] voel druk” (34). Hy het sy pa se geheim oor die verneukery met “kinderlike trots bewaar” (102). Gerhard wonder later selfs of sy hunkering na sy pa se hand op hom “nie die fondament [is] waarop [sy] identiteit eintlik gebou moet word nie” (109). Hierdie vraag impliseer dat Gerhard sy identiteit moet bou op sy gaywees eerder as op die diskoerse oor manlikheid waarmee hy gekonfronteer word. Ten spyte hiervan was sy pa ook vir hom soos ’n vreemdeling wat hom dophou met “sy skroeiende blik” (32). Gerhard het dus ’n baie ambivalente houding jeens sy pa.
Gerhard ontwikkel as kind ook ’n ambivalente houding teenoor manlikheid. Dit is deels vanweë ’n minderwaardigheidsgevoel omdat hy nie aan sy pa se standaard van manlikheid voldoen nie. Voorbeelde hiervan is waar hy karate beoefen eerder as om rugby te speel (32), maar dit het Gerhard “eendag astrant besluit”, “want só kon [hy homself] teen [sy pa] se gesag en sy leuens begin verset” (32). As kind het Gerhard ook verontreg gevoel in vergelyking met Hendrik. Op paradoksale wyse is Hendrik terselfdertyd ’n manlikheidsideaal waarna Gerhard streef én ’n bedreiging vir sy eie manlikheid. Volgens Gerhard het Hendrik “as eersgeborene amper alles gesteel wat daar vir ons geslag Vosse oor was” (106). Dit sluit die grootte van sy geslagsdeel in – wat Gerhard as ’n kenmerk of teken van manlikheid beskou (42). Gerhard noem ook hoe mense – selfs dié wat Hendrik “bosbefok”5 noem – “’n heimlike bewondering vir sy manlikheid” het (106). Hendrik blyk ook baie meer soos hul pa te wees: Hy het hul pa se oë, en hy het in hul pa se voetspore gevolg deur by die polisie aan te sluit (69, 105).
Nadat Hendrik in die bosoorlog dood is en Gerhard se ma ’n ineenstorting gehad het – albei gebeure wat daartoe gelei het dat Gerhard sy rug op sy pa en die tipe manlikheid wat hy met sy pa assosieer, wou draai – moet Gerhard in die Kaap op die platteland by pleegouers gaan bly. Ook hier voel hy daar is sekere dinge wat van hom as man verwag word, soos dat groot seuns nie huil nie (29, 34, 70). Dit is ook nadat hy hierdie idee aanleer dat hy die druk van sy pa se hand verwerp. Tog soek Gerhard steeds toenadering by ’n vaderfiguur, naamlik oom Cobie, in wie se skoot hy veilig gevoel het (31). Sy ambivalente verhouding met mans speel ook uit in Stellenbosch, waar hy met Dirk ’n studenteverhouding aanknoop. Dirk het Gerhard egter net vir hulp met sy maatskaplikewerkmodule gebruik (178, 191–2). Gevolglik beskou Gerhard homself as ’n slagoffer in sy romantiese verhoudings, selfs wanneer hy later presies dit doen waarvan hy Dirk beskuldig deur vir Dirk verblyf aan te bied met die hoop op ’n verhouding (297).
’n Belangrike Suid-Afrikaanse ruimte is die Rural Development Trust waar Gerhard maatskaplike werk doen. Hy word binne hierdie ruimte deur die vroue by sy werk, veral Bertha, met ’n baie kragtige en grotendeels negatiewe diskoers rondom die identiteit van wit mans en manlikheid gekonfronteer.
Die kollektiewe skuld van wit Afrikaanssprekende mans6 vorm deel van die diskoers wat by die Rural Development Trust voorgehou word. Gerhard wil deur die hele roman afstand doen van hierdie skuldgevoel deur die blaam na sy voorsate te verskuif. Hy verwys na sy vryburgeroergrootjie Hendrik Gerhardus Vos (8) en wonder “wat sou gebeur het as Hendrik Gerhardus domonnosele Vos hom nooit hier [in Suid-Afrika] kom vestig het nie” (55). Hierdie skuldgevoel vorm deel van Gerhard se skaduwee en gaan ook oor ongelyke genderverhoudinge, aangesien sy oeroumagrootjie as slaaf aan sy oeroupagrootjie verkoop was (139). Om te vergoed vir sy skuldgevoel stel Gerhard uiterlik met sy persona ’n beeld voor van iemand wat nie verantwoordelik voel vir die verlede nie. Hy self sien byvoorbeeld nie “die nut daarvan om boete te betaal, of uit skuldgevoel gemeenskapsdiens te doen” nie (280). Volgens hom is “[d]ie blote feit dat [hy] in die land was, gewerk en daardeur ’n bydrae gemaak het [...] ’n voldoende antwoord” op sy pa-hulle se dade (279) – met verwysing na hul dade tydens die apartheidsjare.
’n Voorbeeld van sy (onbewustelike) boetedoening is sy maatskaplike werk – ’n beroep wat grootliks deur vroue oorheers word. Gerhard wil by sy werk ’n identiteit sonder sy pa skep (108), maar hierdie identiteit word daagliks by die Trust bevraagteken (134) en laat Gerhard soos ’n slagoffer voel omdat sy poging om ’n “goeie man” te wees, vergeefs is. Gerhard skryf sy beroepskeuse aan blote belangstelling toe (280). Hy sien nie in dat sy beroepskeuse ’n manier was om die verlede te verwerk nie. Sy ware motivering blyk later uit die feit dat hy die keuse gemaak het nadat Hendrik in die oorlog omgekom het en Gerhard meteens “mansmense nie vertrou [het] nie” en hom in ’n beroep bevind waar daar hoofsaaklik vroue was (115). Hy wou dus pertinent deur sy beroepskeuse “anders as Pa-hulle” wees (34). Gerhard vlug hierom ook na China wanneer sy pa voor die Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK) moet getuig omdat almal by sy werk sou uitvind wie sy pa is.
Volgens Gerhard snou die vroue by sy werk hom sy “manwees as tekortkoming [toe]” en verkondig hulle “mans is aggressief, selfsugtig, ambisieus” (42). Volgens Bertha “is elke man, gay of nie, promisku en ’n potensiële verkragter” (63). Haar woorde word deur Gerhard as “gebode” beskryf (115). Hierdie woordkeuse benadruk die feit dat hy hierdie diskoers as voorskriftelik of beperkend vir sy gedrag in terme van sy manlikheid beskou. Dis interessant dat Gerhard as kind gevoel het hy kon nie aan die diskoers van manlikheid voldoen nie, en nou kan hy binne sy werksruimte weer nie “reg” optree as man nie. Hy word byvoorbeeld tydens hul maatskaplike besoeke aan dorpies agterdogtig aangestaar (63) omdat dit ongewoon is vir wit mans om maatskaplike werk te doen – ’n posisie waarin Gerhard homself geplaas het. Hy plaas homself dus weer in ’n slagofferposisie wat ooreenstem met sy posisie as kind binne sy huislike ruimte.
Die aard van Gerhard se slagofferkompleks is só dat hy homself as ’n slagoffer van sy (werks)omstandighede sien. Hy voel hy word binne sy werksruimte onregmatig gelykgestel aan ander mans, spesifiek mans in sy familie, wat ’n sekere diskoers oor manlikheid beliggaam. Dis ook volgens hom onregverdig dat hy sy manlikheid moet onderdruk in ’n poging om boete te doen vir ander mans se dade. Soos hy dit stel, het hy “in ’n poging om ’n goeie man te wees”, verbete by sy werk sy “manwees leer ontken” (34) deur sy manlikheid te onderdruk en deel van sy skaduwee te maak. Hy kan byvoorbeeld nie vir Bertha sê dat die aande in die dorpies wat hulle besoek, moeilik is omdat hy eintlik seksuele verhoudings sou wou aanknoop nie, want dan bevestig dit haar stellings dat mans losbandig lewe. Hy maak homself ook wys dat hy nie soos ander mans optree nie en het veral gay mans begin veroordeel vir dit wat hy graag self wou hê (34), naamlik verhoudings met ander mans. Gerhard voel hierom hy moet sy kwaad “onderdruk totdat [hy] daarin versuip” en hy voel “sonder identiteit” (35). Woede of aggressie vorm hierom ook deel van sy skaduwee.
Gerhard projekteer gevolglik sy slagofferkompleks op die vroue rondom hom. Hy verwys na hulle “slagofferstatus” (138). Hy het ook aanvanklik gevoel die vroue vertel hom hoe sleg wit mans is om op “een of ander manier die verlede [te] verwerk en van ’n woede ontslae [te] raak” (228). Hy noem dat hy nie homself “met die verlede drapeer” deur vir sy vrouekollegas daarop te wys dat homoseksualiteit in die apartheidsdae onwettig was net om sy “woedende selfbejammering by hulle tuis te bring nie”, want hy wil goed wees en homself só bewys (94). Sy projeksies op die vroue is egter ’n manier om sy woede oor die verlede te probeer verwerk. Gerhard is ook oneerlik, want hy was nie altyd “goed” nie. Hy het in Suid-Afrika onprofessioneel opgetree deur ’n seksuele verhouding met Ben, een van die mans met wie hulle ’n maatskaplike projek gedoen het, te probeer aankoop. Hy beskryf die aksie as ’n manifestasie van Bertha se manhatery en sy pa se dagvaarding wat hom daartoe gedryf het (115) – hy projekteer dus die skuld. Later meen Gerhard Ben was vir hom ’n manier om vir die vroue “te wys dat [hy] hulle verdomde hoer is en nie ’n fok meer omgee nie” (332) – om wel te voldoen aan hulle diskoers van manlikheid. Gerhard projekteer selfs die skuld op Ben wat hom om die bos gelei het om te verseker dat die befondsing vir sy maatskaplike projek nie stopgesit word nie (332). Hy gaan selfs so ver om na China te vlug eerder as om verantwoordelikheid vir sy onprofessionele optrede te aanvaar.
4.1.2 Die invloed van die Chinese ruimte(s) op Gerhard se skaduwee
In China woon Gerhard in ’n baie klein woonstel met slegs ’n slaapkamer, badkamer en kombuisie wat deel vorm van die universiteitseiendom. Die gebou is omring deur soortgelyke geboue, en dit is grys en lelik. Deur sy woonstelvenster kyk hy af op ’n leë betonblad, maar kort na sy aankoms “sien” hy daagliks visioene van ’n tuin. Stelselmatig word die tuin groter en sekere plante, veral krisante, groei en vermeerder. Die visioene wat Gerhard sien, is volgens hom waar hy homself “half onbewustelik in ’n verre verlede [wou] drapeer” om van sy lewe te ontsnap (302), maar op ironiese wyse word hy juis in sy visioene deur sy skaduwee gekonfronteer, aangesien sy onbewuste uitdrukking hierin vind, veral sy slagofferkompleks.
Hendrik verskyn ’n paar maal in Gerhard se visioene (81–2, 117). ’n Belangrike verskyning vind plaas nadat Gerhard vir Hendrik as “makabere [seksuele] fantasie” opdis aan Josh (’n Japannese man wat die tema van marteling seksueel prikkelend vind) (108). Gerhard vra hom af of hy homself só “deel van ’n kollektiewe witmanskuld” maak, maar verskuif die blaam na sy voorgeslagte deur te sê die aksie was gewetenloos “soos sy pa-hulle” (109). In sy onbewuste voel Gerhard egter skuldig, want die volgende oggend is die tuin in sy visioen verwoes (117). Hendrik verskyn en gee vir Gerhard ’n paar vuishoue. Gerhard se visioen dui op sy onbewuste woede teenoor homself. Op dieselfde nag waarin hy Hendrik as fantasie opdis, het hy roekeloos opgetree deur in Beijing sonder ’n kondoom seks met ’n vreemdeling op die dak van ’n woonstelgebou te hê (112). “Op daardie oomblik was al wat getel het [sy] begeerte om [homself] as man te bewys” (114). In hierdie situasie skemer Gerhard se slagofferkompleks ook deur, aangesien hy homself as ’n slagoffer sien van hierdie (onbewuste) begeerte om “manlik”, soos Hendrik, te wees.
Gerhard se slagofferkompleks kom verder in sy verhouding met Daniel na vore. Sy worsteling hiermee word ook deur sy veranderende visioene uitgebeeld. Aanvanklik blom die krisante oornag in sy visioentuin nadat hulle saam slaap (235). Wanneer hy later weer ’n nag saam met Daniel deurbring, verdroog die blomme oornag (308). Die verdroogte blomme weerspieël Gerhard se besef dat die verhouding tot ’n einde moet kom. Ten spyte van hierdie besef gaan Gerhard voort met die verhouding, selfs al blyk dit later dat Daniel, nes Dirk, Gerhard vir sy eie voordeel misbruik.
Dit is veral die visioene van Gerhard se oeroumagrootjie wat inskakel met sy slagofferkompleks. Sy oeroumagrootjie verskyn ook nie net in die tuin nie, maar ook in die klasse wat hy gee (171). Soos genoem, verwys Gerhard na die vroue by sy werk se “slagofferstatus” (138), maar na sy oeroumagrootjie verwys hy as die “moederfiguur van alle slagoffers” (138). In sy gedagtes was sy “die moederfiguur van vroulike lyding” omdat sy as slaaf aan sy oeroupagrootjie verkoop was (139). Gerhard bied eintlik nie genoegsame rede om haar so te beskou nie. Dit is egter belangrik om daarop te let dat sy deel van sy onbewuste is. Hy sien homself dus as die grootste slagoffer. Meer nog voldoen sy oeroumagrootjie nie aan sy stereotipe van ’n slagoffer in terme van voorkoms (139) of houding (170) nie, want sy is nie uittartend of aggressief soos Bertha-hulle nie. Omdat sy deel vorm van Gerhard se onbewuste, kan dit gelees word as ’n onbewuste besef dat hy nie voldoen aan die vereistes van ’n slagoffer nie.
Aanvanklik voel Gerhard magteloos in sy oeroumagrootjie se teenwoordigheid (169), nes hy in sy huislike en werksruimte gevoel het. Naderhand is hy minder paniekerig as hy haar sien, omdat hy besef hy is deels verantwoordelik vir haar verskyning (213). Hy begin selfs wonder of hy haar na China agtervolg het (214). Hierdie vraag is belangrik, want sy is oorspronklik van China, waar sy aan die einde van die 17de eeu in Dongxing gebore is. Gerhard se keuse om na China te reis, is waarskynlik deels ’n poging om sy herkoms te ondersoek en sy skuldgevoelens oor sy voorgeslagte se dade te verwerk. Hierdie skuldgevoel sluit aan by sy oeroumagrootjie se lewensomstandighede, waar sy baie hard op oergrootjie Hendrik Vos se plaas moes werk (237).
Namate Gerhard bewus word van sy slagofferkompleks, verander sy oeroumagrootjie se voorkoms en gedrag in sy visioene. Sy noem dat oergrootjie Vos eintlik goed was vir haar, hy was ’n uitweg (236). Later word sy selfs soos ’n maat (259). Gerhard begin dus “vriende” word met sy skaduwee. Ook in haar optrede stel Gerhard se oeroumagrootjie sy individuasie voor. Sy hou byvoorbeeld ’n stuk wierook na hom uit as versoeningsgebaar nadat hy ’n vroulike prostituut slaan (275). Dis interessant dat Gerhard sy oeroumagrootjie se gebaar as afkeurend sien. Dit kan eerder gelees word as ’n teken van medelye wat hy onbewustelik vir homself het – ’n versoeningsgebaar teenoor homself – omdat hy besig is om met sy skaduwee en onderdrukte manlikheid te worstel. Gerhard reageer op die gebaar deur te vra of sy oeroumagrootjie verwag dat hy “die tipe man is wat ’n vrou hiet en gebied” (275). Hy meen dis ’n rol wat hy nie kan vervul nie. Anders gestel, hy voel nie hy kan soos sy voorgeslagte optree in terme van watter tipe manlikheid hy beliggaam en hoe hy vroue behandel nie. Tog voldoen hy aan die diskoers dat mans aggressief is deur die prostituut te slaan. Hy het tydens die insident ook steeds die blaam geprojekteer deur te vra of dit instink is en deur die skuld na sy hand te verplaas (270). Hy wou ook graag vir Sonny blameer wat hom na die bordeel geneem het, maar meen Sonny het eintlik net vir hom gewys waartoe hy in staat is (279). Dit blyk dat aggressie deel van Gerhard se skaduwee is, omdat hy sê die klap is iets wat hy in die Kaapse kantoor by Bertha-hulle uit woede soms wou doen (290) om sodoende ’n “onherroeplike skeidslyn” tussen hom en “die Evasgeslag” te trek. Dit gaan dus spesifiek oor ’n genderkwessie, nie net om aggressief te wees nie, maar aggressief teenoor vroue.
Nog ’n belangrike toneel is waar Gerhard sy oeroumagrootjie tydens die dekaansverhoor sien waar hy moet verslag gee oor die inhoud van sy joernalistiekklas. Hierdie verhoor volg nadat hy nie pertinent kritiek uitgespreek het teenoor Amerika in verband met Kosovo nie (333).7 Sy oeroumagrootjie lyk tydens die vergadering vir hom soos ’n skoolhoof wat toesig hou (333). Haar stem is dieper en growwer en agter haar jong gesig skuil iets donkerder en ouer. Gerhard is egter nie meer bang vir haar nie, maar woedend (334). Hierdie woede is eintlik op homself gerig omdat hy nou nes sy pa, wat voor die WVK moes getuig, self voor ’n dekaan gedaag word.
Tydens die dekaansverhoor projekteer Gerhard sy woede deur in sy gedagtes sy oeroumagrootjie te vra hoe sy durf inmeng in sy lewe (334). Gerhard noem haar ook in sy gedagtes verskeie skelname, soos “vark”, “bitch”, “teef” (334), asook “[m]anipulerende feeks” (343). Die feit dat hy haar as manipulerend beskou terwyl hy self sulke gedrag toon, is weer eens ’n projeksie. Sy woede word ook verplaas na die mense in die vertrek en hy sê: “As ons swakker as iemand anders is [...] voel ons minderwaardig. [...] En om onsself meerderwaardig te laat voel, maak ons uit hulle ’n spoegpaal” (335). Hierdie uitlating herinner baie aan sy uitlating oor die vroue by sy werk wat hul woede oor die verlede probeer verwerk deur dit op hom te projekteer en is weer ’n projeksie van sy slagofferkompleks. Ná hierdie visioen van sy oeroumagrootjie kom Gerhard se skaduwee weer na vore. Hy gebruik vir Henry, een van die mans wat hy in China ontmoet, bloot vir seks en regverdig dit weer eens deur te sê dat hy só voldoen hy aan die standaard wat vir hom gestel is. Hy sê: “Ek is ’n Vos, julle jagse hoer” (343) en hy noem homself ’n “[a]rme skepsel, vasgevang in die perke van die menslike liggaam” (344). Daar is dus bewustheid van sy optrede (konfrontasie met sy skaduwee), maar nog nie ’n verandering in sy gedrag (integrasie van sy skaduwee) nie.
Laastens is daar die toneel waar Gerhard se visioentuin heeltemal verwoes is (361). Hier dui sy oeroumagrootjie se veranderde voorkoms weer eens sy onbewuste aan. Sy lag soos Bertha, haar kappie is af, haar hare amper borselkop geskeer, haar gesig ouer, en sy het ’n gehawende vuil stuk lap aan (362). Sy sê Gerhard moenie dink sy “gaan vir altyd ’n kappie opsit vir julle Vosmansmense nie”. Gerhard vra weer wie haar die reg gee om in sy lewe in te meng, en hy sê sy was nie eens ’n bakkie rys werd nie (362). Hy begin haar selfs met klippe gooi (362). Hierdie toneel dui daarop dat hy besef hy kan nie vir ewig die slagoffer van sy voorgeslagte, die “Vosmansmense”, wees nie. Hy moet begin verantwoordelikheid neem, want innerlik voel hy chaoties, soos die toestand van die tuin. Sy woede teenoor sy oeroumagrootjie is woede teenoor sy eie dade, want in sy onbewuste weet hy dat hy grootliks tot sy omstandighede bydra.
In een belangrike droom kom Gerhard se slagofferkompleks na vore. In hierdie droom (295–6) sê Dirk vir Gerhard: “Jy loop rond soos iemand wat verontreg is, asof almal jou leed aandoen en die wêreld jou iets skuld.” Dirk sê verder dat Gerhard nie van hom kan verwag om verantwoordelik te wees vir sy geluk nie (296). Dit kan gelees word as Gerhard se onbewuste wat hom tugtig omdat hy heeltyd die mense rondom hom wil blameer eerder as om self verantwoordelikheid vir sy dade te neem, en kon reeds uit Dirk se optrede teenoor Gerhard afgelees word.
Daar is ’n groot fokus op Gerhard se konfrontasie met sy skaduwee, maar weinig integrasie daarvan. Gerhard kom in China deurgaans tot insigte, soos dat hy vir Dirk wou misbruik (297) en dat hy die manipulerende een was (192), maar hy verplaas steeds die skuld na die diskoers rondom manlikheid. Hy beskryf homself as “’n [r]egte mansmens, koud en manipulerend” (193). Daar is egter een geval waar dit lyk asof Gerhard sy skaduwee begin integreer, soos voorgestel deur sy oeroumagrootjie se veranderde voorkoms. Die laaste keer wat hy haar sien, is wanneer sy agterbly in China, met ’n mooi en moderne voorkoms, terwyl hy met Lulu, Daniel se dogter, na Amerika vertrek vir sy nuwe werk (374). Hierdie werk en Lulu se aanneming is deur Daniel gereël (364) en as’t ware op Gerhard afgedwing. Soos genoem, wil Gerhard as deel van sy slagofferkompleks nie verantwoordelikheid neem nie. Hier moet hy egter verantwoordelikheid neem om na Lulu om te sien. Gerhard verwys gevolglik na “die nuwe [hy] wat [sy] skoene volwaardig moet volstaan” (370). Sy (gedeeltelike) integrasie word aangetoon deur sy oeroumagrootjie wat in China agterbly eerder as om hom na Amerika te volg (374).
4.2 Die manifestasie en integrasie van Daan se skaduwee in Die Dao van Daan van der Walt (2018)
Die Dao van Daan van der Walt (2018) speel af oor ’n hele aantal jaar en handel oor Daan, ’n volstruisboer op die plaas Ystervarkfontein (later afgetree), wat na sy seun Jan-Willem in China reis. Hierdie reis word grootliks onwillig deur Daan onderneem, omdat hy eintlik sy nuwe vriendin, You Mei van der Merwe, wat haar ouers se grafte in China wil besoek, ondersteun. In China kry Daan ’n vertigo-aanval nadat hy hoor Jan-Willem is met ’n Chinese vrou getroud (270).8 Gevolglik laai Jan-Willem vir Daan by Die Tempel van Ewige Vrede af waar hy hom tussen ’n groep monnike wat daagliks tai ji beoefen, bevind. By die tempel skryf Daan twee “historias”, oftewel geskiedskrywinge, oor sy lewe waarmee hy sy lewensverloop probeer uitpluis. Hy skryf ook briewe aan sy oorlede vrou, Magrieta. Hierdie dokumente vorm deel van sy soeke na self, spesifiek in terme van sy seksualiteit.
Daan se identiteitsreis en integrasie van sy skaduwee begin reeds in Suid-Afrika, grootliks wanneer hy die plaasruimte vir die stadsruimte van Kaapstad moet verruil om na ’n aftreeoord te verhuis. Hier leer ken Daan vir You Mei, ’n Chinese vrou wat met ’n Suid-Afrikaner getroud was, wat hom blootstel aan nuwe inligting wat in teenstelling is met sy verwysingsraamwerk – spesifiek met betrekking tot geloof en gaywees. Wanneer Daan na China reis, word hy verder met nuwe idees gekonfronteer, soos deur die tai ji-afrigter, meester Yang. Daan se ervaringe lei tot ’n bevraagtekening van sy identiteit, meestal ten opsigte van sy homoseksualiteit wat hy onderdruk het. Hy som sy penarie goed op deur te sê hy “staan met [sy] een voet op die Dao en [sy] ander voet, plat Boer wat [hy] is, op ’n sanderige plaaspad in die Kalahari” (315). Die motto voor in die roman (“Humanity is the mould to break away from, the crust to break through, the coal to break into fire … – Robinson Jeffers: ‘Roan stallion’”) som die hooftema goed op, naamlik dat Daan sy identiteit onafhanklik van die samelewing wil vind. Hy wil wegbreek van die idees waarmee hy grootgeword het wat ’n beperking gestel het op hoe hy “mag” optree, spesifiek hoe sy gaywees verkeerd is volgens die Bybel.
Die roman begin met ’n tipe inleidingshoofstuk in Chinees getiteld: Jīn Jī Dú Lì, met die Afrikaanse vertaling daarby: “Die goue haan staan op een been.” In hierdie inleiding is Daan reeds een week by Die Tempel van Ewige Vrede en word daar terugverwys na Suid-Afrika en sy eerste week in China. In die inleidingshoofstuk van die roman word daar verwys na ’n visioen waarin Daan sien hoe ’n hand teen ’n dooie miershoop skryf: “Daan van der Walt, jou boggel en jou blom is Wellus” (26, oorspronklike kursivering). Die visioen plaas die fokus daarop dat Daan se grootste stryd op sy individuasiereis sy worsteling met sy seksualiteit is. Du Plessis (2022:29) meen die feit dat Daan sy “hernieude seksdrif” in Dopperterme9 uitspel, belig sy skuldgevoel. Daan verwys ook ironiserend na wellus as “die ergste van die sewe Doppersondes” (26). Ná die inleidingshoofstuk volg die eerste amptelike deel van die roman, voorafgegaan deur ’n titelblad. Ná die titelblad volg die woorde: “Deel 1. Die weg van ’n man.” Deel 2 word ook voorafgegaan deur ’n titelblad (“Die historia van DJ van der Walt in China”) wat ’n aanhaling van die Griekse dramaturg Euripides (“Wat ons soek is ons nie beskore nie;/Wat ons die minste verwag, is deur die gode vir ons voorberei”) en die verse van Deuteronomium 28:64–6 bevat. Ná die titelblad volg ’n bladsy met die woorde: “Deel 2. Die man van die Weg.” Waar deel 1 die onbepaalde lidwoord ’n gebruik, word hier verwys na “die man”. Hierdie verskuiwing dui op ’n wegbeweeg van ’n onsekerheid oor identiteit. Die omkering van “Die weg van ’n man” na “Die man van die weg” dui ook ’n verskuiwing van fokus aan. In deel 1 is die fokus op die reis, terwyl deel 2 eerder die fokus plaas op die man, naamlik Daan wat sy ware identiteit begin omarm.
4.2.1 Die invloed van die Suid-Afrikaanse ruimte(s) op Daan se skaduwee
Daan word groot binne die ruimte van die Kalahari en sy familieplaas, Ystervarkfontein, waar hy later self boer. Dit is binne hierdie ruimte(s) waar die mag van die Bybel en die Christelike geloof as bepaling van jou gedrag as man beklemtoon word, onder meer dat jy heteroseksueel moet wees. God was vir Daan soos ’n “Big Brother” wat oor sy skouer loer. Daan sê: “Ek het saam met die Seun van God grootgeword” (213); hy was altyd daar, ook “snags op my knieë voor my bed as ek hom vertel hoe bang ek is vir die oordeelsdag wanneer ek en ander seuns soos ek soos lusernstoppels in ’n vuuroond sal brand” (214). Daan was dus as kind reeds bewus van sy homoseksualiteit, maar het dit onderdruk (deel van sy skaduwee gemaak) weens sosiale en geloofsverwagtinge. Du Plessis (2022:28) meen dat Daan as lidmaat van die Gereformeerde Kerk “volgens die aanvaarde standaarde van die samelewing” heteroseksueel moes optree.
’n Belangrike persoon in die dorpsruimte is Dominee Ferdinand, oftewel Flip. Flip en Daan het saam op Stellenbosch gestudeer en het tydens hul studentejare ’n enkele vryery gehad (72). Hierna het Flip vir ses jaar nie met Daan gepraat nie, “asof hy sê: wyk, Satan”, totdat Flip op die dorp as dominee aangestel is en vir Daan gesê het hy moet na hom verwys as die gesalfde van die Here (72–3). Die feit dat die Bybel in die dorpsruimte ’n groot rol speel, word deur Flip bevestig wanneer hy sê die Bybel is “die onfeilbare Woord van God” en Daan spottend beaam: “Ons Doppers ken die onwrikbare standpunt oor die onfeilbaarheid van die Heilige Skrif” (128).
Daan se motivering om sy homoseksualiteit te onderdruk word ook deur Flip se gedrag bevestig. Flip het volgens Du Plessis (2022:30) “sy eie seksuele identiteit op die kerk se altaar geoffer”. Dominee ken nes Daan die Bybel se bewysstukke oor homoseksualiteit uit sy kop uit (129). Du Plessis (2022:30) meen verder Daan se deurgaans negatiewe verwysing na Flip se preke as “vuur-en-swawel-boodskappe” laat dit klink “asof Flip die ervaring met Daan [...] wil besweer” – met verwysing na hul vryery. Dit is veral die herhaling van Dominee Ferdinand se woorde “Jis, Daantjie” (132) wat terugverwys na die vryery (72), wat daarop dui dat hy ook sy homoseksualiteit onderdruk het om ’n heteropersona voor te hou. Dit is verder opvallend dat Daan “in sy gesprekke [...] met Flip hoogdrawende ‘kerktaal’ gebruik” en Flip as “Dominee” aanspreek (Du Plessis 2022:29). Daan het dus afstand van Flip probeer bewerkstellig – dieselfde taktiek wat Flip toepas met sy “vuur-en-swawel-boodskappe”.
Daan worstel innerlik met sy manlikheid en oorbeklemtoon dit hierom met ’n sterk gelowige persona. Hy is byvoorbeeld nie net ’n Calvinis nie, maar ’n “stoere Calvinis” (268). Daan voel aanvanklik hy het sy geloof in die steek gelaat met sy homoseksualiteit. Hy projekteer sy skuldgevoelens op Jan-Willem wanneer hy nie meer predikant wil wees nie. Daan vra: “Jou gat afvee aan my en jou ma se gelofte aan die Here?” (158). Dit het betrekking op sy en Magrieta se belofte om Jan-Willem “aan die Here [te] wy” (140). Daan projekteer selfs sy homoseksualiteit op Jan-Willem en sê in “dié sondige ou wêreld is ’n ouer maar bekommerd” oor of jou seun gay is (51).
Daan projekteer ook sy geloofstwyfel deur ander te veroordeel. Hy meen byvoorbeeld die “AGS is nes die wederdopers en deesdae se ander springmielie-godsdienste” (53). Wanneer Boerseun, ’n jong man wat Daan in Kaapstad ontmoet met die hoop op ’n seksuele verhouding, kritiek teenoor die kerk uitspreek (112–3), meen Daan die Afrikaanse Bybel “is die aangewese weg” (117). Sy optrede is ook op ander geleenthede nie geïntegreerd nie. Hy gebruik byvoorbeeld die Bybel as verskoning om verhoudings aan te knoop ná Magrieta se dood (56). Daan gaan deurentyd op ironiese, afstandelike wyse met die Bybel om. Sodoende wys Daan ook hoe Bybeltekste buite konteks deur mense as “verskoning” gebruik kan word vir sekere gedrag. Sulke ironiese verwysings na die Bybel vind al meer plaas soos Daan bewus word van hoe Bybeltekste rondom homoseksualiteit ook binne konteks beskou moet word.
’n Idee wat verband hou met veral die Christelike geloof, is familieplig, byvoorbeeld om op die familieplaas te gaan boer. Daan sê hy “het die voorreg gehad om ’n bietjie geleerdheid bymekaar te skraap, maar [hy] moes [sy] beroep los om op Ystervarkfontein te gaan boer” (15) aan die einde van sy eerste jaar as advokaat nadat sy pa dood is (29). Hierdie opoffering herinner aan Genesis 20:12: “Eer jou vader en jou moeder dat jou dae verleng mag word […].” ’n Gevoel van weersin teenoor familieplig vorm dan ook deel van Daan se skaduwee. Daan hou in terme van familieplig ook ’n valse persona voor. Hy praat met groot trots van sy erfenis. Hy is “van Afrika, die vierde geslag Van der Walt wat op hierdie plaas boer. Die grond [...] is gedoop in [sy] en [sy] voorgeslagte se sweet” (149). Die waarheid is dat die “laaste 37 jaar op die plaas [...] soos die Israeliete se veertig jaar in die woestyn” vir Daan was (29) – dit was nie aangenaam nie. Daan hou egter steeds sy persona voor wanneer Jan-Willem voorstel hy verkoop die plaas deur te sê hy sal eerder sterf as om sy “geboortereg [te] verkoop vir dertig potte boontjiesop” (149). Dis opmerklik hoe hy die stelling met ’n Bybelverwysing verbind.
Daan projekteer op You Mei deur haar familieplig, genaamd “filial piety” (240), “stront” te noem (241). Ten spyte hiervan verwag Daan van Jan-Willem om sý familieplig na te kom. Hy sê vir Jan-Willem: “Toe die erfgrond my geroep het, het ek kom boer. Ek het my plig kom doen” (41). Jan-Willem meen hy het “’n skuldlas gedra om [Daan se] wil te doen” (142), ook om vir Daan ’n kleinseun te gee “met ’n blonde koppie en sy oupa se liggrys oë. [Sy] klein Danie” (51). Meer nog “sou die kleinding se portretjies hang langs die standerdvyf-foto van sy pa [...] of by die foto van die hoërskool se eersterugbyspan” (51). Die kind moet nes Daan wees, geïmpliseer deur die familienaam, maar dis ook iemand op wie Daan sy (manlikheids)ideale, en eintlik die gemeenskap se ideale, kan projekteer.
Daan se plig om ’n nageslag te voorsien lei tot sy huwelik met Magrieta, ’n intelligente en geleerde vrou. Sy minderwaardigheidsgevoel, reeds vanweë sy homoseksualiteit, word deur sy huwelik vererger. Gevolglik hou hy terselfdertyd ’n intellektuele én nederige persona voor. Aan Magrieta sê hy: “Ek is net myself” wanneer sy “te geleerd raak” (11). Sy vals persona blyk uit Flip se onthulling: “Hy gee net voor hy weet min en verstaan niks. Op skool was sy bynaam Slim Daantjie.” Jan-Willem en Magrieta meen albei Daan maak asof hy “soveel van die letterkunde weet as ’n kat van saffraan” (257). Verder wys You Mei op Daan se hoogdrawendheid (259–60), terwyl Daan skerm: “’n Nederige ingetoë man soos ek” (260).
Daan se minderwaardigheidsgevoel word geprojekteer deur kritiek te lewer. Hy het vir Magrieta probeer oortuig “dat die Sestigers die leser vervreem het met hul pogings om soos die Franse onverstaanbaar te klink” (69), en na haar vriende verwys hy as skrifgeleerde Sadduseërs (80). Hulle is “[b]eterweters wat ’n soort sosiale beheer probeer afdwing, soos Philip Roth dit stel: Jy is nie wat jy dink jy is nie, jy is wat óns dink jy is, jy is wat óns vir jou kies om te wees” (216). Die ironie is dat Daan hom laat voorskryf deur diskoerse waarmee hy grootgeword het. Daan sê ook Magrieta gebruik groot woorde soos “diskoers” (38) om slim te klink, maar hy gebruik self oordrewe taal, byvoorbeeld “blaaskakerig” (82), asook Latynse aanhalings, soos “saeculum aureum” (16), “Tota vita discendum est mori” (37), en “Venit mors velociter” (245). Meer nog beskryf hy Magrieta se argumente as: “soos ’n olifantbul [...] all bluster and no strike”, terwyl dit woorde is waarmee Flip vir Daan beskryf het (91).
Daan projekteer ook hul huweliksprobleme op Magrieta. Hy meen “toe sy nog geleef het, was die hede vir my alreeds menige dag byna ondraaglik” (10). Hy probeer homself regverdig en sê: “Ek het hard probeer om ’n goeie man vir my vrou te wees [...] Ek is so grootgemaak” (16). Hieruit blyk dit dat sy gedrag moes voldoen aan die diskoers oor manlikheid. Hul huweliksprobleme is egter ook toe te skryf aan sy skuldgevoelens oor Andries, hul tweede seuntjie, se dood. Magrieta het gesê Daan moenie vir Andries ’n perd koop nie, maar Daan het dit tog gedoen (352), waarskynlik omdat hy wou bewys dat Magrieta nie slimmer is as hy nie. Ná Andries se dood het hy en Magrieta nooit meer oor liefde gepraat nie (176). Dit het in hul huis “stiller geword” en “wat [hy] moes probeer regmaak tussen [hulle], het soos ’n Afrikaneros op [sy] tong gelê” (81). Sy historia verwoord wat hy wou sê, en daarom wil hy hê sy “moet dit lees en weet op [sy] manier het [hy] probeer om vir [haar] ’n goeie man te wees” (358).
4.2.2 Daan se drome
Daan se skaduwee kom in vier drome na vore. Die eerste is waar ’n klomp vroue hom treiter met Boerseun wat in ’n hoek staan en lag (57). Dit dui op Daan se onderdrukte homoseksualiteit. Die tweede is waar hy “loop op ’n grondpad en ’n bokram met een oog in die middel van sy voorkop storm op [hom] af”. Daan slaan sy arms om die bok se nek “en soen hom op die wang”. Hierna word hy wakker en is hy “so gelukkig soos in geen jare nie”, want hy is klaar met skuldgevoelens en gaan vir homself ’n Viagravoorskrif kry wat hom sal help om sy homoseksualiteit te verken (92). Daar is die besluit om sy skaduwee te begin integreer. In die derde droom verskyn Sannie Coetsee, een van die vroue op die dorp, voor Daan se bed en sê: “Wat-herkou-jy-peule-soos-’n-os-tussen-die-swyne-Daantjie?” (184). Hy belowe haar hy sal opstaan en na sy vader gaan. Hierna slaap Daan vir die eerste keer in ’n lang tyd deur die nag. Die droom dui daarop dat Daan besef hy moet vordering op sy individuasiereis maak. Die laaste droom wat Daan in China het, is baie belangrik. Hierin vra Kaspaas, die hond wat Daan op Ystervarkfontein gehad het, vir Daan: “Why do you quarrel with your son?” en hy sê: “Admit you are the one who messed up your marriage, you silly homo. Apologize to her. Make peace with your son and his wife” (315). Daan wil egter steeds nie erken wat hy moet nie, en sê: “Thou hypocrite, Thou homophobe. [...] First cast out the beam out of thine own eye” (316).
4.2.3 Die invloed van die Chinese ruimte(s) op Daan se skaduwee
Daan voel dikwels asof identiteite aan hom toegeken word. Daniël Jacobus van der Walt is wie hy wou wees “in plaas van die man aan wie vele name toegedig is” (112). Hy was al “Daantjie”, “Danie”, “Daan”, “advokaat Van der Walt”, en “oom Daan”. Later is hy “Oupa” of “Klei’baas” (112). In die “Nuwe Suid-Afrika” word hy “sommer ou Daan” (13, oorspronklike kursivering). Later kry hy ’n skeldnaam, “die Vark van Ystervarkfontein” (182), nadat hy aangekla word van moord ná ’n plaasaanval waar sy bure, Koos en Elsie, vermoor is en Daan teen die plaasaanvallers help veg het.
Die verwysing na hom as homoseksueel is vir Daan die grootste probleem. Daan meen dit is die ewige woord “wat nie deur mot en roes verteer word nie” (238). Hy verwys na sy homoseksualiteit as “a name that dare not speak its name” (14) – ’n woordspeling op “A Love that dare not speak its name” – die laaste reël van die gedig “Two loves” deur lord Alfred Douglas, in 1892 geskryf. Oscar Wilde het daarna verwys in sy onsedelikheidsverhoor, en die frase word dikwels as eufemisme vir homoseksualiteit gebruik. Volgens Du Plessis (2022:29) suggereer Daan hier “dat dit vir hom ʼn stryd was om daardie ‘ewewig’ te bewaar, deur sy homoseksualiteit te onderdruk”.
Wanneer Daan na China reis, kry hy ’n nuwe naam, Da Ni Eu, volgens die Chinese uitspraak (9). Hierdie naam bied ’n geleentheid vir ’n nuwe identiteit, maar Daan sê: “My naam is Da-ni-el. Daniël Jacobus van der Walt. Eens die digter-dromer, volstruisteler en boerbokboer op die plaas Ystervarkfontein […] in die naam van die Vader en die Seun en die Heilige Gees Daniël Jacobus gedoop” (11–2). Hierdie stelling is grotendeels ironies, omdat nie een van hierdie “identiteite” ooit regtig hy was nie – dit was wie hy móés wees – personas.
Daan word naderhand aan nuwe (geloofs)idees blootgestel, deur You Mei in Suid-Afrika en meester Yang in China. Aanvanklik wil Daan nie met You Mei assosieer nie. Hy sê Paulus waarsku in die Bybel “om nie onder dieselfde juk met die goddelose te trek nie” (206). Sy is “’n Chinese suster van Pandora” (36) wat haar “onheile” op hom loslaat (204). Haar idees is egter deurslaggewend in Daan se individuasieproses. Sy lig Daan in dat die Noag- en Paradys-verhale by Gilgamesj gesteel is (205) en dat gayverhoudings in China deur sendelinge verban is (212). In teenstelling met Daan wat trots vind as ’n Van der Walt (238) – as deel van sy persona – verwys You Mei na hom as “’n Van der Walt”, as ’n sekere tipe (213). Sy kritiseer ook Daan se ophemeling van manlikheidseienskappe, soos kragtigheid/magtigheid. Op die Chinese lughawe meen Daan byvoorbeeld die “natives het nie geweet dat ’n Boer uit Afrika hulle ook die stryd gaan aansê nie” (253), terwyl You Mei hom “die reïnkarnasie van Britse kolonialisme” noem (255). Dit herinner aan Magrieta wat Daan met Don Quixote vergelyk (91).
Deel van Daan se integrasie is om minder “manlik” te wees. Hy het volgens meester Yang te veel manlikheid, oftewel te veel jang (76). Daan is deurgaans gemoeid met ontmanning – jy is byvoorbeeld “nie meer ’n man” as “’n dokter met sy mes tussen jou bene inklim en jou skoonskraap, nie” (61). Manlikheid word verder vir Daan voorgestel deur hande. Daan praat oor sy hande “wat ’n grensdraad voogstyf en lynreguit kon span” (116), terwyl hy nou in China “’n ou mens se hand” het (188). Hy beskryf ook sy ontmoeting met meester Yang soos volg (266): “’n [G]espierde man [hou] my hand vas en, soos ’n ma haar kind, voer hy my brokkies kos.” Meester Yang groet hom ook “soos ’n man aan ’n meisie se hand sal vat” (116) en daag Daan uit deur te vra: “Do you think the size of your fists and muscles is important?” (188). Meester Yang meen verder Daan is “stiff and inflexible” (291), terwyl die krag van tai ji in sagtheid lê (116, 291). Dit kan ook metafories geïnterpreteer word om na Daan se onbuigbare denkraamwerk te verwys.
’n Gesegde wat Daan gereeld ironies en spottend herhaal, is dat ’n man nie ’n klip is nie. Die frase word gewoonlik gebruik binne die konteks van heteroseksuele verhoudings waar ongetroude vroue nie veronderstel is om mans uit te lok nie. Daan gebruik dit telkens as verskoning, soos wanneer hy vir Boerseun wil kontak (206) en om ’n Viagravoorskrif te kry (35). Wanneer hy besluit om na iemand te vry, sê hy ook: “Jy is ’n man, nie ’n klip nie. Gedra jou soos ’n man” (53). Die omkering van die woorde maak die stelling baie treffend en dui ook op sy besluit om sy skaduwee te begin ondersoek – dit dui dus ook op ’n interne ommekeer. Hierdie motief sluit aan by Daan se individuasie, waar hy sy meer emosionele kant moet integreer. Daar is byvoorbeeld verskeie oomblikke waar hy huil (138, 157, 171, 184, 196, 289, 438), en soos wat hy ouer word, huil hy al hoe makliker (354), ten spyte daarvan dat sy pa hom grootgemaak het met die idee dat Van der Walts nie “tjankbalies” is nie (12).
Van die belangrikste tekens van integrasie sien ons wanneer Daan aan Jan-Willem erken hy is gay en dat Magrieta dit swaar gehad het met hom (79). Daan begin ook sy identiteit bevraagteken en verruim, spesifiek rakende geloof. Hy meen: “Ek is nie meer gereformeerd nie, ek is transformeerd” (157). Verder sê hy die Bybelverse wat gay mense ter dood veroordeel, is “Hoe selektief [...] Hoe gereformeerd” (120). Sy verruiming van sy geloofsraamwerk kan ook gelees word in sy woorde “By die boom in die middel van die tuin het ons verbygeloop. En dit was goed” (345). Daan maak hierdie uiting nadat hy ’n nag saam met ’n Chinese man genaamd Songtao deurbring en daar eintlik niks gebeur nie. Daan besef hy het nie ’n (seksuele) verhouding met ’n man nodig om sy homoseksualiteit te integreer óf om sy manlikheid te bevestig nie. Daan meen “dat ’n man ’n man kan wees al kastreer sy kerk en die samelewing hom” (347) en “[w]ie sy medemens liefhet, voer die hele wet van God uit” (352).
5. Gevolgtrekking
In albei romans is daar ’n wisselwerking tussen die ruimtes, die diskoerse rondom manlikheid binne die ruimtes, en die karakters se skaduwee, asook hul personas aanwesig. Gerhard ontwikkel ’n slagofferkompleks en hy hou ’n “minder manlike” persona voor om nie aan die negatiewe diskoers rondom manlikheid in sy werksruimte te voldoen nie. In Daan se geval word ’n man uitgebeeld as iemand wat sy familieplig nakom, ’n Christen met eerbaarheid en hardwerkendheid. Aangesien hierdie beeld as wenslik of verdienstelik binne die gemeenskap beskou word − dit is as’t ware wat van die mans “verwag word” − onderdruk Daan sy homoseksualiteit, wat nie aan die diskoers voldoen nie, en ontwikkel ’n baie gelowige en intellektuele persona. Die bevindinge strook met die idee dat mans ’n sekere soort manlikheid (deur hul persona) ondersteun wanneer dit voordelig is.
In albei romans dra ruimteverplasing, of in Daan se geval ook die kennismaking met You Mei wat as verlenging van China optree, by tot individuasie. Gerhard se skaduwee kom in China meer na vore, onder meer in sy (seksuele) verhoudings en sy aggressie wanneer hy ’n vroulike prostituut slaan. Tog is daar nie baie sprake van integrasie nie en sy slagofferkompleks bestaan enduit in projeksies. Dis slegs waar verantwoordelikheid op hom afgedwing word met Lulu se aanneming waar hy integrasie toon. Daan se ruimteverplasing na Kaapstad en China was hoofsaaklik teen sy wil. Die nuwe diskoerse rakende geloof en homoseksualiteit, asook die Chinese ruimte, het Daan die geleentheid gegee om ’n “minder manlike” persona voor te hou en sy homoseksualiteit te integreer. Sy integrasie vind hoofsaaklik deur die verruiming van sy geloofraamwerk plaas. Gevolglik is dit moontlik ’n kombinasie van ’n nuwe ruimte (met nuwe idees/vryheid), asook ’n mate van weerstand, wat tot integrasie lei. Verdere vergelyking met ander romans is egter nodig. Daar is ook vroeër genoem dat die latere dele van die individuasieproses volgens Jung eintlik die taak van die middeljare is (Jacobi 1975:123). Daan se ouderdom speel dus moontlik ook ’n rol in sy integrasie, en hierdie idee sluit aan by Du Plessis (2022) se gerontologiese ondersoek.
In albei romans manifesteer die karakters se persoonlike skaduwee in projeksies wat as verdedigingsmeganisme optree. By Gerhard skakel die feit dat hy nie verantwoordelikheid vir sy aksies wil neem nie, direk met sy slagofferkompleks. Hy blameer byvoorbeeld die diskoers rondom manlikheid wanneer hy optree op ’n manier wat voldoen aan Bertha se negatiewe idees van mans, soos om losbandig op te tree. Verder projekteer Gerhard grootliks sy slagofferkompleks op die vroue by sy werk, maar veral op sy oeroumagrootjie. Daan projekteer sy manlikheidsideale en homoseksualiteit op Jan-Willem en sy gevoel van intellektuele minderwaardigheid op Magrieta. Dis veral deur Daan se gelowige en intellektuele persona dat hy probeer om sy skaduwee te beskerm deur ’n indruk van intellek en standvastige geloof te probeer skep.
In hierdie artikel is die fokus grootliks op hoe die individuele skaduwee-argetipe uiting vind in komplekse, projeksie(s) en drome/visioene en hoe dit verband hou met diskoerse binne ruimtes. In toekomstige ondersoeke sou daar ook oor die anima- en animus-argetipes geskryf kon word, asook die kollektiewe onbewuste. Om meer genuanseerde en konkrete gevolgtrekkings te bied, sal ’n vergelyking met ander (Suid-) Afrikaanse romans vrugbaar wees. Hierdie artikel fokus verder spesifiek op manlikheid as deel van die skaduwee, maar dit sou interessant wees om te sien of diskoerse rondom vroulikheid binne verskillende ruimtes dieselfde tipe onderdrukking van eienskappe, met ander woorde skaduwees, tot gevolg sou hê. Verskeie ander benaderings is ook moontlik, onder meer om uit ’n postkoloniale hoek te werk, deur op seksuele migrasie te fokus, en om die begrip ruimte te verbreed om die transnasionale in te sluit. Laastens kan mens jou afvra of Daan en Gerhard se seksualiteitsreise na China nie bloot ’n variasie op ’n tema is van die Britte wat hulle seksualiteit gaan ontdek het in Parys, Italië, Griekeland of Berlyn nie. Daar kan met behulp van Said se teorie oor Oriëntalisme in verdere studies ondersoek ingestel word of dit die geval is, al dan nie. Alle addisionele teorieë sou in ’n groter ondersoek in ag geneem kon word.
Etiekklaring
Hierdie artikel is gebaseer op ’n MA-miniverhandeling wat by die Universiteit van Pretoria (2023) ingedien is. Die nodige etiekklaring is by die universiteit verkry voordat die ondersoek onderneem is.
Bibliografie
Antonissen, R. 1979. Verkenning en kritiek. Kaapstad: Hollandsch Afrikaans Uitgevers Maatschappij (HAUM).
Apollis, T. 2020. ’n Analise van die moeder-dogter-verhouding in geselekteerde werke van swart Afrikaanse vrouedigters. MA-verhandeling, Universiteit van Wes-Kaapland.
Aucamp, H. 2011. Lendetaal: homoërotiek in die kunste en in die letterkunde. Pretoria: Protea Boekhuis.
Baron, B. en H. Kotthoff (reds.). 2021. Gender in interaction: perspectives on femininity and masculinity in ethnography and discourse. Amsterdam: John Benjamin.
Barry, P. 2009. Beginning theory: an introduction to literary and cultural theory. Manchester: Manchester Universiteit.
Bezuidenhout, S.-L. en D. van Zyl. 2007. Tussen Pretoria en Parys: Landskap en identiteit as kernelemente in Dan Roodt se Moltrein. Stilet, 19(2):13–25. https://hdl.handle.net/10520/EJC109857.
Binnie, J. 2004. The globalization of sexuality. Londen: SAGE.
Bologna, R., F. Trede en N. Patton. 2020. Bourdieu and Jung: a thought partnership to explore personal, social, and collective unconscious influences on professional practices. The Qualitative Report, 25(10):3519–52. https://doi.org/10.46743/2160-3715/2020.4184.
Borman, M.M. 1990. Die alter ego in die romans van Etienne Leroux. Doktorale proefskrif. Universiteit van Kaapstad. http://hdl.handle.net/11427/8367.
Botha, A. 2003. Verhaal boei, maar onverklaarbaarhede pla. Volksblad, 11 Augustus, bl. 6.
Botha, E. 1982. Mite en mitologie in die werk van Etienne Leroux – aspekte van sy “mitiese metode”. In Malan (red.) 1982.
Brink, A.P. 1989. Vertelkunde: ’n inleiding tot die lees van verhalende tekste. 2de uitgawe. Pretoria: Academica.
Brophy, M. 2006. Shadowing Afrikaner nationalism: Jungian archetypes, incest, and the uncanny in Marlene van Niekerk’s Triomf. Journal of Literary Studies/Tydskrif vir Literatuurwetenskap, 22(1/2):96–112. https://doi.org/10.1080/02564710608530392.
Brown, R.M. en D.A. Bennett. 1976. Magnus Eisengrim: the shadow of the trickster in the novels of Robertson Davies. Modern Fiction Studies, 22(3):347–63.
Brüggemann, I. 2007. Jungiaanse argetipes in die poësie van Ingrid Jonker, Sylvia Plath en Anne Sexton. MA-verhandeling, Universiteit van Kaapstad. http://hdl.handle.net/11427/11767.
Burger, W. 2018. ’n Nuwe woordeskat vir koerslose Daan. Netwerk24, 21 Mei. https://www.netwerk24.com/Netwerk24/n-nuwe-woordeskat-vir-koerslose-daan-20180521.
Coetzee, A. 1990. Letterkunde & krisis. ’n Honderd jaar Afrikaanse letterkunde en Afrikaner-nasionalisme. Bramley: Taurus.
—. 2000. ʼn Hele os vir ʼn ou broodmes. Grond en die plaasnarratief sedert 1595. Pretoria: Van Schaik; Kaapstad: Human & Rousseau.
Connell, R.W. 2001. Masculinities and men’s health. In Baron en Kotthoff (reds.) 2021.
Connell, R.W. en J.W. Messerschmidt. 2005. Hegemonic masculinity: Rethinking the concept. Gender and Society,19(6):829–59. https://www.jstor.org/stable/27640853.
Conradie, K. 2018. Die estetiese ingesteldheid as psigoterapeutiese kwaliteit in ’n hoofsaaklik apatiese, gedigitaliseerde omgewing. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 58(4–2):976–91. https://doi.org/10.17159/2224-7912/2018/v58n4-2a7.
Conradie, P. 1996. Geslagtelikheid in die Antjie Krog-teks. Goodwood: Nasionale Handelsdrukkery.
Crous, M. 2003. Loots laat China oopgaan. Die Burger, 11 Augustus, bl. 11.
Crous, M.L. 1991. Karakterisering in Christine: ’n Jungiaanse perspektief. Literator, 12(3):103–10. https://doi.org/10.4102/lit.v12i3.785.
Crowley, V. 1998. Jungian spirituality. Londen: Thorsons.
Cuddon, J.A. 2013. A dictionary of literary terms and literary theory. Sussex: Wiley-Blackwell.
Dawson, T. 2008. Literary criticism and analytical psychology. In Young-Eisendrath en Dawson (reds.) 2008.
De Villiers, H. 2007. Aan die oorkant (2004) deur Kasha Potgieter: van duskant na oorkant. Stilet, 14(1):133–45. https://hdl.handle.net/10520/EJC109834.
Du Pisani, K. 2002. Hegemoniese Afrikanermanlikheid en die “Ander” in die voorapartheidsfase: D.C. Boonzaier se Hoggenheimerkarikatuur. Historia, 47(2):583–600.
Du Plessis, A. 2022. Daan van der Walt se rypwording op sy reis na selfkennis. Stilet, 34(1):25–39. https://hdl.handle.net/10520/ejc-stilet-v34-n1-a4.
Du Plessis, L.G. [Buys, A.]. 2018. Die Dao van Daan van der Walt. Kaapstad: Tafelberg.
Erasmus-Alt, J. en H.P. Van Coller. 2017. Wording: die rol van die numineuse en mistiek in Sondag op ’n voëlplaas (2013) deur Johann Nell. LitNet Akademies, 14(3):305–38. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2017/12/LitNet_Akademies_14-3_ErasmusAlt-vanColler_305-338.pdf.
—. 2018. “Wie het die geheim verklap?” – Seksuele identiteit in Johann Nell se plaasroman Sondag op ’n voëlplaas (2013). Literator, 39(1):1–9. https://doi.org/10.4102/lit.v39i1.1428.
Foucault, M. 1970. The order of discourse. In Young (red.) 1970.
Fourie, P. 2013. Wagneriaanse vergestaltings in Etienne Leroux se 18–44. LitNet Akademies, 10(2):446–78. https://www.litnet.co.za/assets/pdf/joernaaluitgawe_10_2/10(2)_GW_Fourie.pdf.
Freud, S. 1920. A general introduction to psycho-analysis: A course of twenty-eight lectures delivered at the University of Vienna. New York: Boni en Liveright.
Frost, E. 1989. Kodes van die homo-erotiek in die Afrikaanse poësie: ’n dialektiese lesing. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.
George, M. en R.S. Pressman. 1987. Confronting the shadow: psycho-political repression in Chesnutt’s: The marrow of tradition. Phylon, 48(4):287–98. https://doi.org/10.2307/274486.
Griessel, L. en M. Kotze. 2010. The cultural identity of white Afrikaner women: a post-Jungian perspective. Acta Academica, 42(2):63–87. http://hdl.handle.net/11660/2840.
Hall, E.D. (red.). 2013. The Routledge queer studies reader. Londen en New York: Routledge.
Hall, S. en P. du Gay (reds.). 1996. Questions of cultural identity. Londen: SAGE.
Hegemony. s.j. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/hegemony (16 November 2023 geraadpleeg).
Heteronormativity. s.j. International Encyclopedia of the Social Sciences. https://www.encyclopedia.com/social-sciences/applied-and-social-sciences-magazines/heteronormativity (16 November 2023 geraadpleeg).
Hill, G.S. 1992. Masculine and feminine: the natural flow of opposites in the psyche. Boston en Londen: Shambhala.
Holland, N.N. 1990. Holland’s guide to psychoanalytic psychology and literature-and-psychology. Oxford: Oxford University Press.
Jacobi, J. 1975. The psychology of C.G. Jung. Londen: Routledge & Kegan Paul.
Johnson, R.A. 1993. Owning your own shadow: Understanding the dark side of the psyche. San Francisco: Harper.
Joubert, C.J. 2017. Die verhouding tussen ruimte en identiteit in Eben Venter se prosakuns: ballingskapliteratuur en die postkoloniale diskoers. Doktorale proefskrif, Unisa. https://uir.unisa.ac.za/handle/10500/22690 (4 April 2024 geraadpleeg).
Jung, C.G. 2014a. Two essays on analytical psychology. Vertaal deur R.F.C. Hull. Londen: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315725895.
—. 2014b. Collected works of C.G. Jung, Volume 9 (Part 1): Archetypes and the collective unconscious. The complete digital edition. Vertaal deur G. Adler en R.F.C. Hull. Princeton: Princeton University.
Jung, C.G. en F.C. Hull. 2022. Psychological types. Vertaal deur H.G. Baynes. Londen: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315725918.
Lambrechts, L. en J. Visagie. 2009. “De la Rey, De la Rey, sal jy die Boere kom lei?”. LitNet Akademies, 6(2):75–105. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2021/01/LA_6_2_lambrechts_visagie.pdf.
Lambrechts, M. 2018. Die Dao van Daan van der Walt deur Lodewyk G. du Plessis: ’n resensie. LitNet, 13 Junie. https://www.litnet.co.za/die-dao-van-daan-van-der-walt-deur-lodewyk-g-du-plessis-n-resensie (16 November 2023 geraadpleeg).
Leigh, D.J. 2015. Carl Jung’s archetypal psychology, literature, and ultimate meaning. Ultimate Reality and Meaning, 34(1–2):95–112. https://doi.org/10.3138/uram.34.1-2.95.
Le Roux, M. en Y. Dreyer. 2013. Argeologie van homofobie: boustene van mag. HTS Teologiese Studies / Theological Studies, 69(1):1–8. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v69i1.2042.
Loots. F. 2003. Lente in Beijing. Kaapstad: Tafelberg.
Malan, C. (red.). 1982. Die oog van die son. Pretoria: Academica.
Manalansan IV, M.F. 2013. Queer intersections: Sexuality and gender in migration studies. In Hall (red.) 2013.
Mandelker, A. 1990. The woman with a shadow: fables of demon and psyche in “Anna Karenina”. NOVEL: A Forum on Fiction, 24(1):48–68. https://doi.org/10.2307/1345724.
Meyer, S. 2006. Reise in identiteit: aspekte van plek en hoort in verhale van Elsa Joubert en Riana Scheepers. Literator, 27(2):61–82. https://doi.org/10.4102/lit.v27i2.193.
Morrell, R. 1998. Of boys and men: masculinity and gender in Southern African Studies. Journal of Southern African Studies, 24(4):605–30. https://doi.org/10.1080/03057079808708593.
Raath, C. 2023. Die wisselwerking tussen ruimte, manlikheid en die skaduwee in Lente in Beijing en Die Dao van Daan van der Walt. MA-miniverhandeling, Universiteit van Pretoria. http://hdl.handle.net/2263/91447.
Reeser, T.W. 2010. Masculinities in theory: an introduction. West Sussex: Wiley-Blackwell. http://dx.doi.org/10.1002/9781444317312.
Sheer, V. 1982. Etienne Leroux’s Sewe dae by die Silbersteins: a reexamination in the light of its historical context. Journal of Southern African Studies, 8(2):173–86. https://doi.org/10.1080/03057078208708041.
Stereotype. s.j. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/stereotype-social (16 November 2023 geraadpleeg).
Taljaard-Gilson, G. 2022. Verset teen ’n fallosentriese wêreld: ’n psigokritiese interpretasie van P.P. Fourie se ’n Hart is so groot soos ’n vuis as bildungsroman. LitNet Akademies, 19(3):274–315. https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2022/12/LA_j19n3b7_Taljaard-Gilson.pdf.
Tyson, L. 1999. Critical theory today. New York en Londen: Garland.
Van Coller, H. en C. van den Berg. 2009. Trauma, verlies en die semiotiese bewussyn in Karolina Ferreira en Niggie van Ingrid Winterbach. Stilet, 21(2):29–51. https://hdl.handle.net/10520/EJC109924.
Van der Merwe, J. 2012. Destabilisering van heteronormatiwiteit ten opsigte van homoseksualiteit, vigs en dood in queer narratiewe. MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit. http://hdl.handle.net/10394/8180.
Van der Westhuizen, N.J. 1983. ’n Ondersoek na die vergestalting van die magie-element in enkele verse uit Nuwe verse (N.P. Van Wyk Louw) en Blom en baaierd (D.J. Opperman). MA-verhandeling, Universiteit van Kaapstad. http://hdl.handle.net/11427/22204.
Van Gorp, H., D. Delabastita en R. Ghesquiere. 2007. Lexicon van literaire termen. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Van Heerden, J. 2013. ’n Psigoanalitiese perspektief op geselekteerde Afrikaanse dramatekste van Reza de Wet. MA-verhandeling, Universiteit van Fort Hare.
Van Zyl, D. 2010. Identiteit en landskap in Raka die roman (Koos Kombuis) en Asbesmiddag (Etienne van Heerden). Stilet, 21(1):46–61. https://hdl.handle.net/10520/EJC109936.
Van Zyl, S. 2020. Die Dao van Daan van der Walt. Tydskrif vir Letterkunde, 57(1):157–8. https://doi.org/10.17159/2309-9070/tvl.v.57i1.6467.
Van Zyl, S. en H. du Plooy. 2015. Lucky Marais: die verpersoonliking van kameleontiese manlikheid. Literator, 36(1):1–14. https://doi.org/10.4102/lit.v36i1.1187.
Van Zyl, Z. 2019. Coming to terms with “being foreign”: Lente in Beijing (2003) and the re-experience of linguistic citizenship. Stilet, 31(1&2):389–93. https://hdl.handle.net/10520/ejc-stilet-v31-n1-a48.
Viljoen, H. 2003. Francois Loots belig ander dimensie van die homoëtiek. Beeld, 22 September, bl. 13.
—. 2004. Jock Silberstein, Boris Gudenov: die tycoons van Etienne Leroux se tweede siklus. Stilet, 16(1):68–87. https://journals.co.za/doi/abs/10.10520/EJC109761.
Viljoen, L. 1998. Plek, landskap en die postkolonialisme in twee Afrikaanse romans. Stilet, 10(1):73–92:1–14.
Visagie, A. 2003. Loots kan hom gou as ’n belangrike stem vestig. Rapport, 28 September, bl. 17.
—. 2008. ’n Seksuele krisis op die plaas: Helena Gunter se Op ’n plaas in Afrika. LitNet. https://www.litnet.co.za/n-seksuele-krisis-op-die-plaas-helena-gunter-se-op-n-plaas-in-af (16 November 2023 geraadpleeg).
Visagie, A.G. 2004. Manlike subjektiwiteit in die Afrikaanse prosa vanaf 1980 tot 2000. Doktorale proefskrif, Universiteit Stellenbosch. http://hdl.handle.net/10019.1/3267.
Wessels, H. 1998. Aspekte van die verhouding tussen primordialiteit en simbolisering met spesiale verwysing na werke van D.J. Opperman en Etienne Leroux. MA-verhandeling, Universiteit van Kaapstad. http://hdl.handle.net/11427/19640.
Wetherell, M., S. Taylor en S.J. Yates. 2001. Discourse theory and practice: a reader. Londen: SAGE.
Wright, E. 1984. Psychoanalytic criticism: theory in practice. Londen: Methuen.
Young, R. (red.). 1970. Untying the text: a post-structuralist reader. Boston, Londen en Henley: Routledge & Kegan Paul.
Young-Eisendrath, P. en T. Dawson (reds.). 2008. The Cambridge companion to Jung. Cambridge: Cambridge University.
Eindnotas
1 Hierdie artikel is gebaseer op my MA-miniverhandeling wat aan die Universiteit van Pretoria voltooi is. Finansiële ondersteuning is deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns (SAAWK) verleen.
2 Heteronormativity,’n verkorte term vir normative heterosexuality, is in 1991 deur die sosiale kritikus Michael Warner gemunt. Dit verwys na deurdringende en onsigbare norme van heteroseksualiteit wat ingebed is in sosiale institusies en teorieë (Heteronormativity s.j.).
3 Die Afrikaner/Afrikaneridentiteit is nie die fokus van hierdie studie [artikel] nie. Daar word op bepaalde plekke daarna verwys omdat dit in beide romans ter sprake kom, maar daar word kennis geneem dat dit ’n komplekse onderwerp is wat nie beperk kan word tot sekere stereotipiese kenmerke/eienskappe nie.
4 Alle verwysings na Lente in Beijing (2003) word slegs deur ’n bladsynommer aangedui.
5 “Bosbefok” verwys na mense wat ly aan posttraumatiese stres nadat hulle in die grensoorloë en teenopstandsbewegings in die 1970’s en 1980’s geveg het.
6 Hierdie kollektiewe skuld verwys vanuit ’n normatiewe morele posisie na Afrikaners in postapartheid Suid-Afrika se “nederige kollektiewe skulderkenning en spyt vir die onregte van die verlede” wat hulle moet toon (Lambrechts en Visagie 2009:92). Lambrechts en Visagie (2009:92) verwys na die metafoor van die “slagoffer” wat deur talle wit Afrikaanssprekendes gebruik word, “om die blaam te verskuif vanaf die onregte gedurende apartheid na hulle wat nou ook ‘slagoffers’ van onregverdige prosesse is”.
7 Die verwysings na Kosovo in Lente in Beijing hou verband met die aanvalle deur die KLA (Kosovo Liberation Army) op Serwië. Die Serwiese polisiemag het saam met die Joego-Slawiese magte beheer van die Kosovo-area probeer neem. Navo (Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie) het ingegryp om die konflik stop te sit. Amerika is een van die stigterslede van Navo en is hierom in China as deel van die “vyand” beskou.
8 Alle verwysings na Die Dao van Daan van der Walt (2018) word slegs met bladsynommers aangedui.
9 Doppers is ’n volksnaam vir lede van die Gereformeerde Kerk.
- Hierdie artikel se fokusprent is geskep deur David Werbrouck en is verkry op Unsplash.
| LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding (DHET) en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys van goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of approved journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel en kan kwalifiseer vir subsidie deur die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding. |
The post Die wisselwerking tussen ruimte, manlikheid en die skaduwee in Lente in Beijing en Die Dao van Daan van der Walt first appeared on LitNet.
The post Die wisselwerking tussen ruimte, manlikheid en die skaduwee in <i>Lente in Beijing</i> en <i>Die Dao van Daan van der Walt</i> appeared first on LitNet.