Die produksieprofiel en -patrone van prente- en geïllustreerde kinderboeke in Suid-Afrika in die 21ste eeu (2000–2020)

Die produksieprofiel en -patrone van prente- en geïllustreerde kinderboeke in Suid-Afrika in die 21ste eeu (2000–2020) Leoné Tiemensma, Departement Inligtingkunde, Universiteit van Suid-Afrika LitNet Akademies Jaargang 21(1) ISSN 1995-5928 https://doi.org/10.56273/1995-5928/2024/j21n1b3 Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

Die wêreld waarin ons leef ontwikkel en verander voortdurend en nuwe uitdagings en geleenthede doen hulle voor. Sedert 1994 het die politieke, sosiale, ekonomiese en kulturele landskap in Suid-Afrika drasties verander en dit word ook in die produksie en produksiepatrone in die uitgewersbedryf weerspieël.

Voor 2000 is bibliografieë oor Suid-Afrikaanse kinderboeke saamgestel en hierdie dokumente verskaf waardevolle inligting oor die uitgee van Suid-Afrikaanse kinderboeke. Die uitgeegeskiedenis van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur voor 2000 is uitvoerig gedokumenteer, maar nie die uitgeegeskiedenis in die 21ste eeu nie. Die doel van die navorsing waarop hierdie artikel baseer is, is om hierdie gaping te oorbrug deur die materiële produksie van prente- en geïllustreerde kinderboeke wat sedert 2000 uitgegee is statisties te karteer in ’n oorkoepelende produksieprofiel waaruit daar dan bepaalde produksiepatrone (in die vorm van gefokusde profiele) afgelei kan word.

Prente- en geïllustreerde boeke het ’n unieke plek in kinderliteratuur en is ’n belangrike subsisteem daarin. ’n Produksieprofiel van Suid-Afrikaanse prente- en geïllustreerde kinderboeke vir die periode 2000 tot 2020 is saamgestel volgens vooraf bepaalde kategorieë. Die kern van die produksieprofiel is ’n uitgebreide bibliografie (in die vorm van ’n databasis), waarin gelys word wat in ’n gegewe periode deur watter skrywer, illustreerder en uitgewery uitgegee is. Kwantitatiewe empiriese navorsingsmetodes is gebruik.

Hierdie artikel ondersoek die produksie van prente- en geïllustreerde kinderboeke binne die raamwerk van die literêre sisteem. Die ontleding van die saamgestelde oorkoepelende produksieprofiel dui die uitgewerye en produksiepatrone in hierdie genre vir die tydperk 2000 tot 2020 aan.

Trefwoorde: boekgeskiedenis; geïllustreerde boeke; kinderliteratuur; literêre sisteem; polisisteemteorie; prenteboeke; produksiepatrone; produksieprofiel; Suid-Afrikaanse kinderliteratuur; Suid-Afrikaanse uitgewersbedryf

 

Abstract

The production profile and patterns of picture and illustrated children’s books in South Africa in the 21st century (2000–2020)

The world we live in is constantly changing, resulting in new challenges. A number of factors impact trade publishing, such as the educational market (the largest sector in the publishing industry), economic constraints (poverty, unemployment, the weak South African rand, high printing costs, value added tax (VAT) on books, transformation shifts in the publishing industry (take-overs, mergers, closures), illiteracy and low literacy levels (pointed out in numerous PIRLS reports), the lack of a reading culture and reading for pleasure, the library market (shortage of school libraries and underfunding for community libraries) and access to books and book shops.

Over the past decades, there have been numerous developments in the children’s books industry. In an in-depth literature review it was learnt that book publishing plays an important role in any literary system and can be regarded as a mirror reflecting changes in the political, social, economic and cultural systems. Picture and illustrated books have a unique place in children’s literature and constitute a distinguishable subsystem in the literary system.

The publishing scenario of South African children’s books published in the 21st century is not well documented. Various attempts have been made over the years to compile bibliographies of South African children’s books. These lists provide valuable information on the publishing of South African children’s books. However, no comprehensive list of South African picture and illustrated books published since 2000 could be traced. The purpose of this study is to fill this gap and give prominence to this field by providing a statistical mapping of the material production of picture and illustrated books.

Statistical-quantitative empirical research is used as research method. A production profile of South African children’s picture and illustrated books provides evidence of the publishing history of children’s books. The production profile takes the form of an enumerative bibliography, compiled as a database. An enumerative bibliography lists precisely what was published in a given time frame or genre, or by a particular author and illustrator. Bibliographies are the foundation of publishing studies. The research design for collecting and analysing data is a bibliometric study. Bibliometric studies are used to assess different levels of productivity. The question to be addressed is: How can the compilation of a production profile of South African children’s picture and illustrated books for the period from 2000 to 2020 be utilised to determine certain production patterns in this genre? The common definition of children’s literature includes books for the 0–12 years age group, but to make the research feasible, it was delimited to picture and illustrated books for the 0–9 years group.

A theoretical framework is part of the research method and is needed to conceptualise and contextualise the research. To investigate publishing and production after 2000, one needs to understand the publishing history before 2000. The theoretical framework of this research is a literature review of the publishing history of South African children’s books, the production of children’s literature in the framework of the literary system and picture and illustrated books as subsystem in South African children’s literature. Developments in the publishing industry link directly to the broader South African history of colonialism, apartheid and the transition to democracy. South Africa has, in comparison with developed countries, only a small number of children’s book publishers. South Africa is, however, the most prolific publisher of children’s books in Africa.

The findings provide historical insight into the nature, developments and production patterns of picture and illustrated children’s books in the first two decades of the 21st century. Towards the end of the 20th century, the publishing industry in general was at a low level. The production landscape is developing and changing. The local trade market publishing is growing slowly, although the educational market is the largest sector in the South African publishing industry. Apart from the traditional prominent picture and illustrated book publishers such as LAPA, Human & Rousseau and Tafelberg, other publishers such as Bumble Book, Fantasi, Imagnary House, Jacana, Naledi and Protea Boekhuis have invested in this market. A large number of self-publishers contribute to this market. It was found that picture and illustrated books make up 68% of children’s literature (0–12 years) published since 2000.

A relatively small number of authors make a substantial contribution to this genre and were responsible for a quarter of all titles published. The most prolific authors during this period are Jaco Jacobs, Wendy Maartens, Niki Daly, Louise Smit, Fanie Viljoen, Carole Bloch, Martie Preller, Anna Emm, Wendy Hartmann and Sindiwe Magona. The most prolific illustrators are Johann Strauss, Vian Oelofsen, Niki Daly, Elanie Bieldt, Chris Venter, Joan Rankin, Marjorie van Heerden, Alex van Houwelingen, Piet Grobler and Zinelda McDonald. Some producers are the author as well as the illustrator of a title. More authors and illustrators of different cultural groups are entering this market, but they do not publish in indigenous languages. There is a huge underrepresentation of black authors and illustrators in this industry.

It was found that South African publishing does not reflect the demographic composition in South Africa, as it caters predominantly for the Afrikaans and English markets. Afrikaans remains influential. 35% of books are published in Afrikaans, although it is spoken by only 10,6% of the population (2023 Statistics). Most of the internationally translated children’s trade books have also been translated into Afrikaans. Indigenous children’s books in English face competition from imported literature in English.

Translations play a significant role in the publishing of picture and illustrated books. There are two categories of translations: local publications translated into other languages, and international publications translated and published locally. Original locally published books make up 52% of the total production of picture and illustrated books and 48% are translations of titles originally published in other countries. Almost a third of locally published books are translated into other official South African languages.

Traditional social and cultural borders are being crossed in children’s literature. Cultural and racial diversity in society is notable in picture and illustrated books. Previously ignored controversial issues are now common.

This study contributes to an understanding of the important role of different role players in the production of picture and illustrated books and provides valuable information on the development of the publishing of picture and illustrated books in the 21st century. Despite various problematic issues in the literary system hindering the publishing of children’s books, publishers are prepared to invest in this market. It seems that this genre manages to survive, to function and even to grow.

Keywords: book history; children’s literature; illustrated books; literary system; picture books; polysystem theory; production patterns; production profile; South African children’s literature; South African publishing industry

 

1. Inleiding en kontekstualisering

Suid-Afrika is ’n unieke land met ’n komplekse geskiedenis, vele tale en ’n verskeidenheid kulture. Historiese gebeure verander die ekonomiese, sosiale, kulturele en politieke landskap in ’n land. Sedert 1994 het hierdie landskap in Suid-Afrika drasties verander en dit word ook in produksie en produksiepatrone in die uitgewersbedryf weerspieël (Venter 2006:v; Taxel 2011:479–80).

Daar is relatief min wetenskaplike inligting oor kinderliteratuur in Suid-Afrika (Oosthuizen 2010:11–2; Hart 2016). Kinderliteratuur kan uit verskillende invalshoeke benader word, byvoorbeeld opvoedkunde, taalkunde, filosofie, sosiologie, sielkunde en geskiedenis. Fraustino (2004:664) reken dat die uitgee van kinderboeke internasionaal min akademiese aandag kry. Jenkins (2012:182) reken die uitgeegeskiedenis van Suid-Afrikaanse kinderboeke behoort grondiger verken te word. Hofmeyr en Dick (2007:1), asook Labuschagne (2009:4), is van mening dat belangstelling in hedendaagse uitgewerskwessies toeneem. Die materiële produksie van kinderliteratuur is nog ’n grootliks onontginde navorsingsterrein. Die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse boekuitgewersbedryf is tot dusver gefragmenteerd in verspreide bronne aangespreek (Galloway 2004:111; Le Roux 2012:39; Galloway en Venter 2016:365–8). Navorsing oor Suid-Afrikaanse kinderliteratuur dra oor die algemeen by tot literatuur- en kultuurstudie, maar die geskiedenis en bibliografieë van kinderliteratuur verdien meer aandag (Jenkins 2008a:436). Ek kon nie ’n omvattende ondersoek na Suid-Afrikaanse prente- en geïllustreerde kinderboeke wat sedert 2000 uitgegee is, opspoor nie.

Die doel van die ondersoek waarop hierdie artikel berus (Tiemensma 2022a), is om ’n bydrae te lewer tot hierdie onderontginde navorsingsveld deur die uitgeegeskiedenis, met fokus op die produksie en produksiepatrone van prente- en geïllustreerde kinderboeke, as ’n subsisteem in die literêre sisteem te ondersoek.

Oor die jare is verskeie pogings aangewend om bibliografieë van Suid-Afrikaanse kinderboeke saam te stel. Hierdie lyste is waardevolle dokumentasie ter ondersteuning van die uitgeegeskiedenis van Suid-Afrikaanse kinderboeke. Bibliografieë en lyste met inligting oor Suid-Afrikaanse kinderliteratuur in Engels wat voor 2000 saamgestel is, sluit in:

• Twee geannoteerde bibliografieë as navorsingsprojekte met besonderhede oor kinderboeke met ’n Suid-Afrikaanse agtergrond wat in die eerste helfte van die 20ste eeu uitgegee is, is Stanton (1946) se Bibliography of books in English en Sewitz (1965) se Children’s books in English in an African setting 1914−1964 (Jenkins 2008b:182).
• Die Nasionale Biblioteek het katalogi van uitgewers, soos Juta se A list of books especially suitable for children in the Union of South Africa and in Rhodesia (1966), geproduseer.
• In Adey, Beeton, Chapman en Pereira (1986) se Companion to South African English literature word kinderliteratuur kortliks genoem.
• Heale het ’n waardevolle bydrae gelewer om inligting oor skrywers, illustreerders en boeke te dokumenteer. Uit sy pen het verskyn: Young Africa booklist: a descriptive booklist of Southern African children’s books in English (1985); SACBIP 92 (South African Children’s Books in Print), SACBIP 93, SACBIP 94, SACBIP 95; South African authors and illustrators (1994); From the Bushveld to Biko: the growth of South African children’s literature in English from 1907 to 1992 traced through 110 notable books (1996); Adamastor: a view over the children’s literature of South Africa (2004a); en Children’s books in African languages (2012). Heale se tydskrif Bookchat (1976–2018) is ’n nuttige bibliografiese bron.
• Hölscher (1986) se Far far away: South African illustrated children’s books / Doer-Land-Y: Suid-Afrikaanse geïllustreerde kinderboeke was die resultaat van die Suid-Afrikaanse Nasionale Galery se uitstalling van 330 geïllustreerde Suid-Afrikaanse kinderboeke.
• Davies (1992) het Reading roundabout: a review of South African children’s literature saamgestel as naslaangids vir biblioteke, onderwysers en ouers (Van Vuuren 1995:25).
• Jenkins is ’n erkende navorser in Engelse kinderliteratuur. Sy boeke Children of the sun (1993), South African English-language children’s literature 1814–1912 (2002) en Seedlings: English children’s reading and writers in South Africa (2012) sluit lyste van Engelse Suid-Afrikaanse kinderboeke in.
• The Bookdoor, nuusbrief van die South African Children’s Book Forum (1997–2004), vervang deur IBBY SA Newsletter, is ’n noemenswaardige bibliografiese bron.
• Proudly South African: 100 representative children’s books is saamgestel vir die internasionale kongres van IBBY (International Board on Books for Young People) in Kaapstad (Heale, Louw en Gericke 2004). Hierdie lys sluit prente- en geïllustreerde kinderboeke in verskillende tale van Suid-Afrika in.

Bibliografieë en lyste met kinderliteratuur in Afrikaans is byvoorbeeld:

• Nienaber en Overduin (1975) se Keurlys van Afrikaanse jeugboeke, 1961–1971 is deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns uitgegee en lys boeke wat van 1961 tot 1971 uitgegee is.
• Steenberg het Kinderverhale van ses tot twaalf (1979a) en My kind en sy boek (1979b) uitgegee met lyste van aanbevole boeke vir ouers.
• Lohann se Afrikaanse kinderboekgids: ’n geselekteerde, gegradeerde en geannoteerde bibliografie van Afrikaanse kinderboeke (1986a) was ’n inisiatief van die Instituut vir Navorsing in Kinderlektuur by die eertydse Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys (nou Noordwes-Universiteit). Dit is ’n omvattende lys kinderboeke in Afrikaans.
• ISKEMUS (Inligtingsentrum vir Kinder- en Jeugliteratuur en -Media) by die Universiteit Stellenbosch het Kinders van Afrika: ’n multikulturele bibliografie van prente- en leesboeke vir die jong kind 1976–1990 uitgegee (Van Rooyen 1991).
• Kinderkeur: ’n gids tot bekroonde Suid-Afrikaanse kleuter-, kinder- en jeugboeke tot 1989 (Kruger 1991) lys bekroonde boeke tot 1989.
• Shezi (1999) se meestersverhandeling “Vernuwing van maatskaplike norme as tema in Afrikaanse jeugliteratuur vanaf 1985 tot 1995” sluit ’n bylae “Jeugverhale uitgegee van 1985 tot 1995” in.
• In ’n artikel “Wie skryf wat vir wie? ’n Outeursprofiel van die Afrikaanse kinder- en jeugprosa (fiksie) 1990–2001”(Snyman 2004b) is ’n profiel van 191 Afrikaanse jeugliteratuurskrywers wat van 1990 tot 2001 boeke uitgegee het.
• Wybenga en Snyman (2005) se Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom: ’n gids tot die Afrikaanse kinder- en jeugboek dokumenteer Suid-Afrikaanse kinderliteratuur in Afrikaans. Hierdie boek plaas Afrikaanse kinderliteratuur op die voorgrond as ’n onafhanklike literêre genre binne die groter Afrikaanse literêre sisteem.

Bestaande Suid-Afrikaanse bibliografieë en produksieprofiele met kinderboeke in Engels, Afrikaans en ander Afrikatale verteenwoordig nie boeke na 2000 nie.

Die navorsingsvraag wat die ondersoek gerig het, is: Hoe kan die saamstel van ’n produksieprofiel van Suid-Afrikaanse prente- en geïllustreerde kinderboeke vir die tydperk onder bespreking benut word vir die vasstelling van bepaalde produksiepatrone?

’n Produksieprofiel en die dokumentering van Suid-Afrikaanse kinderboeke se produksiestatistiek kan die uitgewersbedryf help om ingeligte besluite te neem oor die produksie van nuwe titels en uitgeerisiko’s te verminder. Produksiestatistiek is ook nuttig vir organisasies wat die plaaslike uitgewersbedryf ondersteun. Internasionale organisasies soos die International Publishers’ Association (IPA) en die Frankfurter Buchmesse benodig ook sodanige statistiek (Venter 2008:12).

 

2. Navorsingsontwerp

2.1 Kwantitatiewe benadering

In hierdie ondersoek volg ek ’n kwantitatiewe benadering uit ’n positivistiese oogpunt, naamlik dat sosiale fenomene geëvalueer en verklaar kan word deur middel van kwantitatiewe ontleding. Ek fokus op feite en nie op indrukke en waarnemings nie. Dit is ’n hoogs gestruktureerde metodologie. Inhoudsontleding volgens vasgestelde kategorieë (soos taal, temas en hoofkarakters) is gedoen en in numeriese vorm weergegee om statistiese ontleding moontlik te maak.

Galloway (2004:109–18) beaam die waarde van produksiestatistiek. Boekgeskiedenis en uitgewery-ondersoek as fokusgebied maak staat op kwantifisering en die gebruik van kwantitatiewe metodes. Statistiek verskaf genoeg materiaal om ’n beeld van die boekproduksielandskap te gee.

Produksiestatistiek kan generiese patrone en neigings in boekproduksie weerspieël (Galloway 2004:110, 113). Labuschagne (2009:24) het bevind dat kwantitatiewe metodes betroubaar is om die produksie van kinderliteratuur te verken. Voorbeelde van sulke navorsing sluit in Snyman (2004a), wat gefokus het op reekse in Afrikaanse jeugboeke en Labuschagne (2009), wat Suid-Afrikaanse kinderliteratuur in Engels nagevors het.

2.2 Die saamstel van ’n produksieprofiel

Bibliografieë is die fondasie van uitgewery-ondersoek. Die produksieprofiel neem die vorm aan van ’n opsommende of sistematiese bibliografie in die vorm van ’n uitgebreide databasis. ’n Produksieprofiel karteer die boeke wat binne ’n afgebakende periode en binne ’n bepaalde produksiekategorie uitgegee is; uit hierdie profiel kan produksiepatrone afgelei word (Venter 2006:469). ’n Produksieprofiel kan inligting oor verskeie boekverwante kwessies verskaf, soos die aantal uitgewerye betrokke by die uitgee van ’n bepaalde soort boeke, die aantal titels per vasgestelde kategorie, temas wat aangespreek is en die teikenleesgroep.

’n Produksieprofiel van Suid-Afrikaanse prente- en geïllustreerde kinderboeke gee ’n beeld van die uitgeegeskiedenis daarvan. Die kategorieë vir data-insameling word bepaal deur die doel van die navorsing en die navorsingsvraag en subvrae bepaal watter data ingesamel word (Walliman 2011:65).

Die volgende subvrae het die saamstel van die betrokke produksieprofiel gerig:

• Watter prente- en geïllustreerde boeke is van 2000 tot 2020 geproduseer?
• Watter skrywers en illustreerders het gedurende hierdie tydperk uitgegee?
• Watter uitgewerye het prente- en geïllustreerde boeke geproduseer?
• In watter tale is uitgegee?
• Watter titels is vertaal?
• Watter genres en temas het voorgekom?
• Wie is die hoofkarakter/s in die verhale?
• Watter titels was deel van ’n reeks?
• Watter titels is bekroon?

Hierdie subvrae is gebruik om verskillende kategorieë in die databasis te bepaal. Kyk Figuur 4 vir ’n uittreksel uit die databasis wat vir hierdie navorsing saamgestel is en wat die oorkoepelende produksieprofiel van Suid-Afrikaanse prente- en geïllustreerde kinderboeke uitmaak.

2.3 Afbakening

Om die produksieprofiel saam te stel, was parameters nodig om dit prakties uitvoerbaar te maak. Hierdie afbakening sluit doelbewus sekere veranderlikes in of uit, met die doel, omvang en fokus van die navorsing in gedagte.

• Prente- en geïllustreerde kinderboeke: Om die ondersoek uitvoerbaar te maak, het ek gefokus op prente- en geïllustreerde kinderboeke. Definisies van kinderliteratuur sluit die 9–12 jaar-groep in, maar in hierdie ondersoek is die teikengroep 0–9 jaar. Prenteboeke is hoofsaaklik vir voorskoolkinders (0–6 jaar), en geïllustreerde boeke vir beginnerlesers (6–9 jaar). Die motivering vir hierdie indeling word in afdeling 3.3.1 verskaf (kyk Figuur 1 en Figuur 2).
• Taalkundige parameters: Titels wat oorspronklik in enige van die elf amptelike landstale geproduseer is, is ingesluit, asook titels wat in enige van hierdie tale vertaal is.
• Tydlyn: Die tydlyn is vir die periode 2000 tot 2020. Hierdie periode volg op ’n oorgangsperiode (ongeveer 1990 tot 2000), wat ’n keerpunt in die Suid-Afrikaanse geskiedenis was. Die eerste demokratiese verkiesing in 1994 het die sosio-ekonomiese landskap onherroeplik verander. Ek het veronderstel dat hierdie drastiese politieke veranderinge ook ’n invloed op die uitgee van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur sou kon hê.
• Ruimtelike parameter: Ek het titels wat plaaslik uitgegee is, hetsy deur Suid-Afrikaanse of internasionale skrywers, ingesluit. Titels deur Suid-Afrikaanse skrywers wat nie plaaslik uitgegee is nie, is uitgesluit. Heelwat Suid-Afrikaanse skrywers soos Niki Daly, Piet Grobler, Dianne Hofmeyr, Joan Rankin en Alex Latimer se boeke verskyn ook in die buiteland. Sommige van hierdie titels is later in Suid-Afrika uitgegee en ek het hierdie titels in die produksieprofiel gelys.
• Algemene boekmark: Ek het titels wat vir die algemene boekmark (“trade books”) uitgegee is, gekies. ’n Boek vir hierdie mark is gemik op die algemene publiek. Ek het nie boeke vir die opvoedkundige mark ingesluit nie, aangesien dit ’n eiesoortige kategorie is. Titels vir hierdie mark moet aan vereistes en spesifikasies van die Departement van Onderwys voldoen in terme van taal, inhoud, formaat, skryfstyl en illustrasies en temas word bepaal en beïnvloed deur die leerplanne van die Departement (Van Vuuren 1995; Snyman 2005:123; Venter 2006:112; Heale 2015).
• Genre: Fiksieboeke is gelys. Prente- en geïllustreerde kinderboeke sluit ’n wye verskeidenheid subgenres in, byvoorbeeld diereverhale, volksverhale, versies en rympies, sprokies en realistiese verhale.
• Ek het nie die inhoud van die boeke ontleed nie. Slegs temas en hoofkarakters is geïdentifiseer. Ek het die skryfproses, taalgebruik, lesers en hulle persepsies, die ontvangs en gebruik van die produk, literêre kritiek en resensies oor die produk uitgesluit.

2.4 Insameling van data

Die hoofaktiwiteit ten einde die ondersoek te kon uitvoer, was vir my om ’n omvattende databasis wat as produksieprofiel dien, saam te stel volgens die parameters hier bo uiteengesit.

Bestaande databasisse en bronne wat ek gebruik het om die produksieprofiel saam te stel, is:

• Promosiemateriaal van uitgewers, soos katalogi.
• Webblaaie soos die Children’s Book Network (www.childrensbook.co.za), Puku (www.puku.co.za), IBBY SA (International Board on Books for Young People), Storiewerf (www.storiewerf.co.za) en SACBIP (South African Children’s Books in Print).
• SABINET en ander databasisse soos biblioteekkatalogi (Worldcat), NELM (National English Literary Museum) en NALN (Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum).
• Boeke en hoofstukke oor Suid-Afrikaanse kinderliteratuur soos Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom: ’n geskiedenis van Afrikaanse kinder- en jeugliteratuur (Wybenga en Snyman 2005), Creating books for the young in the new South Africa (Lehman, Heale, Hill, Van der Walt en Vorster 2014), en Perspektief op kinder- en jeugliteratuur (Van der Westhuizen 2016).
• Boeke soos Proudly South African: 100 representative children’s books (Heale e.a. 2004), en IBBY SA se 100 Representative South African books for children and young people (IBBY SA 2007).
• Mediadekking van boeke: Resensies en aankondigings in nuusblaaie en tydskrifte, insluitend onderhoude met skrywers en illustreerders. The Bookchat reviews 2008–2015 (Heale 2016), was baie nuttig asook Lona Gericke se maandelikse blog.
• Waar moontlik, het ek skrywers, illustreerders en uitgewers persoonlik gekontak om inligting te verifieer. Hierdie persoonlike kontak was hoogs betroubaar en waardevol. In sommige gevalle was inligting oor skrywers en illustreerders skaars en skraps.
• Ek het aanvanklik die Suid-Afrikaanse Nasionale Bibliografie (SANB) geraadpleeg, maar die inligting was onvolledig en nie op datum nie.
• Waar moontlik, het ek boeke fisies hanteer om inligting na te gaan en korrekte bibliografiese en tematiese inligting te versamel.

Dit is belangrik om data te verifieer. Ek het ’n verskeidenheid bronne gebruik om betroubaarheid te verseker en kruiskontrole moontlik te maak. Ek het gepoog om die lys so volledig as moontlik te maak, alhoewel verskillende bronne soms verskillende inligting verskaf het.

2.5 Data-ontleding

Nadat ek die opsommende bibliografie (databasis) saamgestel het, het ek bibliometrie gebruik om data te ontleed. Bibliometrie, ook bekend as produksiestatistiek, behels die toepassing van statistiese metodes om bibliografiese data te ontleed (Wallace en Van Fleet 2012:241). Bibliometrie benut statistiek om produksiepatrone binne ’n spesifieke studieveld te herken en te meet (Ratzan 2004:92). Dit behels dus kwantitatiewe ontleding van produksie.

Die statistiese ontleding toon patrone en dit word beskryf en benut om verwantskappe tussen veranderlikes aan te dui, te beskryf en gevolgtrekkings te maak.

 

3. Literatuurstudie en teoretiese raamwerk

’n Literatuurstudie is ’n onontbeerlike deel van die navorsingsmetode. Om die navorsingsvraag te beantwoord, is ’n literatuurstudie en teoretiese raamwerk nodig om die ondersoek te konseptualiseer en te kontekstualiseer. Die teoretiese raamwerk verskaf ’n historiese aanloop en agtergrond.

Kinderliteratuur, met spesifieke verwysing na prente- en geïllustreerde kinderboeke, verskaf ’n konseptuele raamwerk. Die belangrikste rolspelers in die literêre sisteem wat gemoeid is met die uitgee van prente- en geïllustreerde kinderboeke word nagevors. Om produksiepatrone en -neigings na 2000 na te vors, moet die uitgeegeskiedenis van Suid-Afrikaanse kinderboeke voor 2000 toegelig word.

3.1 Die literêre sisteem

Die polisisteemteorie van Even-Zohar (1990, 1997) dien as teoretiese basis vir die ondersoek. Letterkunde is ’n sisteem met verskeie subsisteme, waarvan kinderliteratuur een is. Die literêre sisteem is afhanklik van ander sisteme en hulle beïnvloed mekaar (Shavit 1981 en 1986; Even-Zohar 1990; De Geest 1996). Subsisteme oorvleuel met mekaar. ’n Literêre werk behoort nie in isolasie beskou te word nie, maar as deel van die literêre sisteem waarbinne dit hoort. Verskillende rolspelers, soos skrywers, illustreerders, vertalers en uitgewers is aktief in ’n literêre sisteem. Die rolspelers in die sisteem word onderskei deur hulle funksies en hulle posisie in verhouding tot ander rolspelers (Venter 2006:90).

’n Sisteem bestaan dus uit komponente wat in verhouding tot mekaar staan en met mekaar skakel om ’n algemene doel te bereik. Sonder hierdie verwantskappe kan ’n literêre sisteem nie bestaan nie. Die literêre sisteem kan ook beskou word as ’n netwerk tussen ’n aantal literêre aktiwiteite in die samelewing (Even-Zohar 1990:28). De Geest (1996:2) beklemtoon die verhouding tussen die sisteem en sy omgewing (Umwelt), asook die meganismes binne die literêre sisteem self. Die sisteemteorie is op kinderliteratuur van toepassing gemaak deur Shavit in haar Poetics of children’s literature (1986). Haar gevolgtrekking is dat elke stadium in die produksie van kinderliteratuur beskryf kan word in verhouding tot die literêre polisisteem in sy geheel (Shavit 1986:178).

Letterkunde, insluitend kinderliteratuur, kan nie van die breër sosiale, politieke, historiese en kulturele konteks geskei word nie. Dit funksioneer in ’n groter konteks. Die literêre sisteem is dinamies en onderworpe aan voortdurende verandering. In die 1990’s het Suid-Afrika ’n nuwe sosiopolitieke era betree met die eerste demokratiese verkiesing in 1994. Die veranderinge in die breër samelewing het ’n invloed op ander sisteme soos die literêre sisteem. Navorsing deur Adendorff (2003), Venter (2006), Oosthuizen (2010) en Kleyn (2013) het neigings, ontwikkelinge en veranderinge in die literêre sisteem in Suid-Afrika na 1994 uitgewys.

Die skrywer en illustreerder is verantwoordelik vir die skepping van die produk. Die uitgewery gee aandag aan die manuskrip, gee die produk uit en behartig ook die bemarking en verspreiding van die produk. Die suksesvolle produksie en verspreiding van kinderboeke en van boekontwikkeling hang af van die samewerking tussen verskillende rolspelers soos instellings (uitgewerye, boekwinkels, radio, televisie, biblioteke en die pers), persone (skrywers, illustreerders, vertalers, redakteurs, ouers, onderwysers en bibliotekarisse) en gebeurtenisse (toekennings, boekpromosies, konferensies, storie- en boekfeeste) (Van der Westhuizen 1999:128).

As gevolg van die kompleksiteit van die literêre sisteem, die sosiale, kulturele, politieke en ekonomiese invloede en die verskillende rolspelers wat betrokke is, is die sisteem nie staties nie, maar dit ontwikkel en verander voortdurend. Hierdie ondersoek toon dus die veranderende dinamiek van produksie in ’n gegewe tydperk – van 2000 tot 2020.

3.2 Boekgeskiedenis, uitgewery-ondersoek en die uitgewersbedryf

3.2.1 Boekgeskiedenis en uitgewery-ondersoek

Hierdie navorsing oor die produksie van prente- en geïllustreerde kinderboeke val op die terrein van boekgeskiedenis. Dit is ’n breë interdissiplinêre studieterrein wat ’n verskeidenheid domeine oorspan, naamlik die ontwikkeling, bemiddeling, verspreiding, ontvangs, oorlewing en herverpakking van geskrewe kommunikasie in materiële vorme. Uitgewery-ondersoek (“publishing studies”) is ’n fokusgebied binne die wyer terrein van boekgeskiedenis; die sentrale vertrekpunt daarvan is die produksie van boeke; en kwantitatiewe kartering is die beginpunt en die grondslag daarvan (Galloway en Venter 2016:365–6; kyk ook Venter 2006:55–6 en 2008).

Boekgeskiedenis ondersoek die verskeidenheid aspekte rondom die skep en produksie van boeke, hetsy as fisiese artefakte, kuns, produksiemetodes, of as unieke kulturele simbole (Finkelstein en McCleery 2005: 8,16). Boekgeskiedenis sluit nie net historiese ondersoeke in nie, maar ondersoek ook eietydse produksie van boeke (Venter 2008:3). Labuschagne (2009:3) verduidelik die belangrikheid van uitgeegeskiedenis binne die konteks van die multi- en interdissiplinêre terrein van boekgeskiedenis, waar letterkunde, produksie en geskiedenis oorkruis. Howsam (2006:4) reken dat boekgeskiedenis as interdissiplinêre terrein op drie pilare rus: geskiedenis, literatuurstudie en bibliografie. Hierdie studieterreine fokus op die boek as ’n kulturele produk, ’n literêre teks en ’n materiële artefak.

Boekgeskiedenis erken die verskillende agente en sisteme wat betrokke is by boekproduksie en hulle interaksies en onderlinge verbande (Finkelstein en McCleery 2005:12). Dit dui op die veelsydige aard van die literêre sisteem waarbinne boeke uitgegee word. Die produksie van boeke is ’n essensiële deel van die literêre sisteem, want sonder boeke kan die sisteem nie bestaan nie. Dit beklemtoon die belangrike rol van die uitgewersbedryf. Even-Zohar (1990:26) kom tot die gevolgtrekking dat ’n sisteem wat nie in staat is om oor ’n tydperk suksesvol te funksioneer nie, onstabiel is; ’n sisteem wat voortdurend en bestendig aanpas en verander, kan as standhoudend en stabiel beskou word.

Fokus op die produksie-aspekte van die teks staan bekend as uitgewery-ondersoek. Dit sluit navorsing in oor die verskillende rolspelers wat betrokke is by die produksie, verspreiding en ontvangs van boeke en ander tekste (Labuschagne 2009:4).

3.2.2 Die plaaslike uitgewersbedryf

In die literêre sisteem is die uitgewery die tussenganger tussen die skrywer van die boek, die produk en die verbruikersmark (Even-Zohar 1997:33).

Uitgewerye kan gekategoriseer word as prominente primêre uitgewerye, sekondêre uitgewerye en self-uitgewers/uitgewerye (Snyman en Venter 2004:125):

• Prominente primêre uitgewerye is die gevestigde uitgewerye en gee ’n aansienlike aantal kinderboeke op ’n konstante basis uit (Snyman en Venter 2004:125). In hierdie kategorie val Fantasi, Human & Rousseau, Jacana, LAPA, New Africa Books, Pan Macmillan, Penguin Random House, Protea Boekhuis en Tafelberg.
• Sekondêre uitgewerye gee kinderboeke uit, maar nie gereeld en op groot skaal nie. Onder hulle is Bumble Books, Burnet Media, Chameleon Books, CUM, Fontein, Garamond, Imagnary, Kraal, Lig in Duisternis, Lux Verbi, Naledi, Porcupine en XLibris.
• Onder self-uitgewers/uitgewerye kan twee kategorieë onderskei word, naamlik individue wat self uitgee, en organisasies of instellings wat uitgee. Laasgenoemde is nie tradisionele uitgewerye nie, maar produseer om hulle werksaamhede bekend te stel, byvoorbeeld die Avian Demography Unit, Albany Museum, Brenton Blue Trust, Cederberg Biodiversity Project, Humane Education Trust, Little Optimist Trust, Melkhoutbosskrywers, die Oceanographic Research Institute, Twee Oseane Akwarium en Umgeni Water.

Uitgewerye kan verder breedweg gekategoriseer word as deel van ’n mediagroep, of as onafhanklike uitgewerye:

• Uitgewerye in ’n mediagroep sluit Human & Rousseau en Tafelberg (deel van NB Uitgewers) in. Penguin Books South Africa en Random House Struik het in 2015 saamgesmelt as Penguin Random House South Africa. In 2020 het LAPA ook deel van die groep geword.
• Onafhanklike uitgewerye word onafhanklik bestuur en besit. Hulle fokus en skaal verskil van uitgewerye in ’n mediagroep. Onafhanklike uitgewerye wat tussen 2000 en 2020 prente- en geïllustreerde kinderboeke uitgegee het, sluit Jacana, Imagnary House, Protea Boekhuis, Fantasi, Bumble Books, Porcupine Press, Corals Publishers, Naledi, Malherbe Uitgewers en umSinsi Press in.

Ontwikkelinge in die uitgewersbedryf hou direk verband met die breër Suid-Afrikaanse geskiedenis van kolonialisme, apartheid en die oorgang na demokrasie.

Die Nederlanders, wat Suid-Afrika in die 17de eeu kolonialiseer het, het geletterdheid na die land gebring. Afrikaans sou geleidelik ontwikkel totdat dit in 1925 as amptelike taal erken is. Uitgewerye het tot stand gekom om Afrikaans te ontwikkel en te bevorder. Sedert die Britte die Kaapkolonie in 1806 gekoloniseer het, is boeke uit Engeland ingevoer. Toe die Nasionale Party in 1948 aan bewind gekom het, het die Afrikaanse uitgewersbedryf gegroei, aangesien dit regeringsteun geniet het.

Die produksie van kinderboeke in Suid-Afrika het die afgelope drie dekades veranderinge ondergaan. Na 1994 moes die uitgewersbedryf transformeer om te funksioneer in die konteks van ’n postapartheid-demokrasie. Galloway (2004:114) het bevind dat hierdie tydperk gekenmerk is deur dramatiese veranderinge in die uitgewersbedryf, wat tot samesmelting van uitgewerye en die sluiting van uitgewerye gelei het. Transformasieskuiwe binne die uitgewersbedryf wat die boekmark beïnvloed, sluit die totstandkoming, oornames, herstrukturering, samesmeltings en sluiting van uitgewerye in. Kleiner onafhanklike uitgewerye het deel geword van mediagroepe om te kan oorleef (Venter 2006:293, 346).

Die meerderheid kinderboeke word in ontwikkelde lande uitgegee. Volgens PASA (Publishers’ Association of South Africa) se 2022-verslag is daar tussen 150 en 200 aktiewe uitgewerye in Suid-Afrika (Le Roux e.a. 2023:1), maar slegs enkele daarvan is kinderboekuitgewerye of betrokke by die uitgee van kinderboeke. Ten spyte daarvan is die plaaslike produksie van kinderboeke die hoogste in Afrika en die kwaliteit kan meeding met die beste in die wêreld (Heale 2004b:34). In 2015 is Bumble Books bekroon met die Bologne Kinderboekskou se Bologne Prize for the Best Publisher of the Year (Afrika) (Barrouillet 2015). In 2018 het Jacana Media hierdie prys verower (Stojakovic 2019). Protea Boekhuis was driemaal op die kortlys vir hierdie prys en Imagnary House in 2020.

3.2.3 Die plaaslike boekmark

Die Suid-Afrikaanse boekmark is ingewikkeld, onder meer as gevolg van die kompetisie met ingevoerde produkte en die klein kopersmark. Die boekmark weerspieël nie die demografiese samestelling van die land nie, want dit maak hoofsaaklik vir die Afrikaanse en Engelse markte voorsiening (Fredericks en Mvulo 2003:134).

Suid-Afrika het ’n gevestigde mark vir opvoedkundige boeke (skoolhandboeke). Die opvoedkundige boekbedryf is die grootste sektor in die uitgewersbedryf, met 61% van die totale boekverkope (Le Roux, Tshuma en Harvett 2023:10). Uitgewerye het ’n lonende bedryf in die voorskryfmark, aangesien groot oplae gedruk word. Die algemene boekmark moet kompeteer met hierdie mark. Die opvoedkundige mark word grootliks deur die Departement van Onderwys befonds en ondersteun. Streng voorskrifte vir hierdie mark moet egter gevolg word (Van Heerden 2007; Snyman 2015:123). Die mark vir kinderboeke in Engels, Afrikaans en Afrikatale verskil baie. Boeke in Afrikatale is hoofsaaklik vir die opvoedkundige mark bedoel.

Ekonomiese realiteite beperk produksie. Boeke moet wins kan maak, wat nie altyd die geval met kinderboeke vir die algemene boekmark is nie. Ekonomiese beperkinge as gevolg van armoede en werkloosheid veroorsaak dat boeke net te duur vir die meeste Suid-Afrikaners is. Daar is eenvoudig nie geld vir boeke nie. Boeke word as ’n luukse beskou. Die swak posisie van die Suid-Afrikaanse rand beperk koproduksie met internasionale uitgewerye (Venter 2006:263). Belasting op toegevoegde waarde (VAT) op boeke verhoog pryse.

Die klein algemene boekmark hou ook verband met die hoë vlakke van ongeletterdheid en lae geletterdheid onder volwassenes, asook lae geletterdheidsvlakke onder leerders, soos telkens in PIRLS-verslae uitgewys word (Roux, Van Staden en Tshele 2023). Daar is nie ’n gevestigde leeskultuur in Suid-Afrika nie. Die eertydse South African Book Development Council het bevind dat slegs 14% Suid-Afrikaners boeke lees en dat slegs 1% bereid is om vir ’n boek te betaal (Snyman 2014:56). Lees word geassosieer met studie en leer.

Daar is min boekwinkels wat binne bereik van Suid-Afrikaners is (Venter 2006:119; Möller 2014:864). ’n Terugslag was die likwidasie van Fascination Books in 2008, wat op daardie stadium die derde grootste boekhandelaar was. Leserskring het deure vir verskillende uitgewers oopgemaak. Die maatskappy se sluiting in 2016 was ook ’n terugslag vir die bedryf; so ook die sluiting van On the Dot in dieselfde jaar. CNA moes in 2021 na 125 jaar sy deure sluit. Die Internet het egter nuwe verspreidingsmoontlikhede geopen.

Die biblioteekmark het feitlik tot stilstand gekom. In ’n verslag, The South African Libraries 20 years review (National Library of South Africa 2014:10), word genoem dat die ontwikkeling en vooruitgang van biblioteke belemmer word deur ’n gebrek aan fondse, onvoldoende biblioteekbegrotings, onvoldoende dienste en fasiliteite, asook swak-opgeleide personeel en swak bestuur. Die meerderheid van die bevolking is nie binne bereik van ’n biblioteek nie. Om ’n leeskultuur en ’n aanvraag na boeke te skep, moet boeke beskikbaar wees. Die gebrek daaraan is ’n groot struikelblok in hierdie verband (Snyman 2014:58).

• Skoolbiblioteke: Na 1994 is skoolbibliotekarisposte afgeskaf en talle bestaande skoolbiblioteke gesluit (Departement van Kuns en Kultuur 2015). ’n Verslag van die Education Facility Management System (EFMS) in 2021 het bevind dat slegs 14% staatskole funksionele biblioteke het (Rao 2023). Die sluiting en afwesigheid van skoolbiblioteke het ’n impak op produksie vir die algemene boekmark.
• Gemeenskapsbiblioteke: Die Library and Information Services Transformation Charter (Departement van Kuns en Kultuur 2014) wys daarop dat gemeenskapsbiblioteke ernstig onderbefonds is en dat daar nie riglyne is vir biblioteekbefondsing nie. Reeds in 2008 is bevind dat biblioteekaankope slegs 3% van verkope uitmaak (Struik 2008:225). Hierdie situasie het nie verbeter nie en ’n ondersoek in 2022 (Metelerkamp en Banda 2022) het getoon dat talle gemeenskapsbiblioteke gesluit is en begrotings steeds besnoei word.
• Rol van bibliotekarisse: Hulle het tradisioneel die taak gehad om die gebruik van kinderboeke te bevorder. In die biblioteekberoep is leiding geneem op die terrein van kinderboeke. In ’n artikel “The African Renaissance and children’s literature: is South African librarianship abdicating its role?” (Hart 2002:29) word aangedui dat die meeste hoëronderwysinrigtings nie meer kinderliteratuur as vak aanbied nie. Biblioteekkundiges word steeds opgelei, maar die fokus het verskuif na die bestuur van kennis en inligting, met die klem op inligting en kommunikasietegnologie.

Die algemene boekmark is klein, maar daar is aanduidings dat die mark stadig groei. In 2020/21 het die Suid-Afrikaanse uitgewersbedryf ’n inkomste van R2,9 biljoen gegenereer, wat minder as 2018/19 was. Dit is onder andere toegeskryf aan die COVID-19 pandemie. Wêreldwyd is gedurende hierdie tydperk afnames in verkope aangeteken, maar daar is matige groei in 2020 en van 2021 af is daar aanduidings dat die mark aan die herstel is (Le Roux en Cassells 2022:2). In 2021/22 was die inkomste van die Suid-Afrikaanse uitgewersbedryf ongeveer R3,3 biljoen, wat ’n verbetering op die 2019/20 en 2020/21 syfers is (Le Roux, Tshuma en Harvett 2023:2). Verkoopsyfers van kinderboeke in Suid-Afrika die afgelope paar jaar is soos volg: 2018/19 – R179 825 000; 2019/20 – R134 985 000; 2020/21 – R152 924 000; 2021/22 – R161 216 000 (Le Roux en Cassells 2022:27; Le Roux e.a. 2023:27).

Die impak wat die COVID-pandemie op die boekmark kon gehad het, is nie deel van hierdie ondersoek nie. Die uitwerking was egter inderdaad groot, soos afgelei kan word uit bostaande verkoopsyfers. Die pandemie het byvoorbeeld ook daartoe bygedra dat die maatskappy Protea Boekwinkel, wat naas akademiese boeke ook algemene titels, veral kinderboeke, verkoop het, se maatskappyformaat moes verander. Voorraad en bates van die boekwinkels is deur ’n nuwe maatskappy, Aristata Boekwinkel, oorgekoop en die aantal takke is na vier verminder (Aristata Boekwinkels s.j.). Die uitgewery bestaan egter nog as Protea Boekhuis.

3.3 Prente- en geïllustreerde kinderboeke as ’n subsisteem in Suid-Afrikaanse kinderliteratuur

“‘and what is the use of a book,’ thought Alice ‘without pictures …?’”
(Carroll 1961)

3.3.1 Kategorisering van prente- en geïllustreerde kinderboeke

Kinderliteratuur is gerig op kinders van geboorte tot “tweens” (voor-tieners), met ander woorde, min of meer 12 jaar oud. Jeugliteratuur fokus op die 12–16 jaar-ouderdomsgroep, en literatuur vir jong volwassenes/tieners fokus op 16 jaar en ouer. Die term jeugliteratuur word dikwels gebruik om al die genoemde kategorieë in te sluit (Ghesquière 2009:9).

Dit is nie altyd moontlik om ’n titel slegs in een spesifieke ouderdomskategorie te plaas nie, aangesien dit elemente van verskillende kategorieë kan hê. Verskillende bronne kategoriseer dieselfde titel soms verskillend. Kinders het ook verskillende leespatrone en leesvlakke (Snyman 2006).

’n Breë kategorisering van kinderboeke, volgens Lohann (1986b:6–13), Raines en Isbell (1994:39–73), Scheepers en Kleyn (2012:128–9) en Lynch-Brown, Tomlinson en Short (2014:10–2), kan soos volg opgesom word:

Voorskoolse fase:

• Bababoeke (0−3 jaar): Bababoeke is prenteboeke met helder, veelkleurige illustrasies en eenvoudige ontwerp en agtergrond. Die inhoud is eenvoudig, met dikwels herhalende taalgebruik. Interaktiewe boeke is algemeen.
• Prenteboeke (3−7 jaar): Hierdie kategorie sluit storieboeke, aktiwiteits- en interaktiewe boeke, rympies en versies, boeke sonder teks en konsepboeke (alfabet, syfers, taalbegrippe) in (Lukens e.a. 2013:32). Prenteboeke het kleurvolle illustrasies en beperkte teks. Die teks en illustrasies is ewe belangrik. Illustrasies versterk die teks, byvoorbeeld in Figuur 1:

Figuur 1. Prenteboek waar teks en illustrasies ewe belangrik is
Daly, N. 2014. Thank you, Jackson. Auckland Park: Jacana.
Klik hier vir ’n groter weergawe van die figuur.

Skoolfase:

• Geïllustreerde boeke vir beginnerlesers (6–9 jaar): In hierdie kategorie is illustrasies ook belangrik, maar daar is meer teks en minder illustrasies, byvoorbeeld in Figuur 2.
• Intermediêre fase (9–12 jaar): Boeke in hierdie kategorie is die oorgang tussen geïllustreerde en hoofstukboeke. Illustrasies is nie belangrik nie, maar indien daar illustrasies is, is dit gewoonlik in swart en wit.

Figuur 2. Geïllustreerde boek met meer teks en minder illustrasies
Kühne, W.O. 2018. Huppelkind-omnibus. Kaapstad: Tafelberg.

Prenteboeke word geassosieer met die vroeë kinderjare. Kinders kan prente lees voordat hulle woorde kan lees. Prenteboeke verskaf ’n visuele ervaring aan die kind. Kinders in die 21ste eeu leef in ’n visuele wêreld met televisie, die Internet en rekenaarspeletjies. Die visuele aanbieding van illustrasies hou kulturele implikasies in. Dit is belangrik dat die teks saam met die illustrasies die karakters en milieu in verhale binne ’n geloofwaardige kulturele en sosiale konteks plaas.

Die geskiedenis van kinderliteratuur in Suid-Afrika is min of meer dieselfde as die geskiedenis van ander literatuur in die land: Eerstens ’n mondelinge storieverteltradisie, literatuur van die kolonialiseerders gedurende die tyd van kolonisasie, gevolg deur die ontwikkeling van inheemse literatuur. ’n Kort oorsig van die geskiedenis van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur word vervolgens voorgehou.

3.3.2 Uitgeegeskiedenis van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur

3.3.2.1 Die tydperk voor 1900

Mondelinge verhale is eeue lank in alle kulture om die kampvure vertel. Hierdie verhale is nie spesifiek vir kinders vertel nie, alhoewel mondelinge volksverhale ook as kinderverhale kan kwalifiseer. Baie verhale in Suid-Afrika is gewortel in hierdie Afrikaverhale. Sendelinge en reisigers het in die laat-1800’s begin om hierdie mondelinge volksverhale op te teken. In 1868 het biskop Henry Callaway Nursery tales: traditions and histories of the Zulus saamgestel (Van Vuuren 1995:120).

In Europa is die eerste kinderboeke in die 17de eeu uitgegee (Lynch-Brown e.a.2014:89). Die Nederlanders wat in 1652 in die Kaap gearriveer het, het geletterdheid na die land gebring. Engelse en Franse sou volg. Engels as taal het floreer. Literatuur met ’n koloniale perspektief is vanaf Europa ingevoer. Vroeg in die 19de eeu is godsdienstige boeke vir kinders uitgegee (Jenkins 2012:190). Godsdienstige en didaktiese werke, asook avontuurverhale met ’n Suid-Afrikaanse inslag, is oorsee in Engels uitgegee en later in Nederlands vertaal, soos Onder de Hottentotten (1890) en Een Hollandsch meisje aan de Kaap (Jenkins 2008a:428).

Sedert Engeland die Kaap in die 19de eeu gekoloniseer het, was Engelse kinderboeke uit Engeland hier beskikbaar. Hierdie boeke het Europese waardes en lewenstyle uitgebeeld (Heale 2004c:946). Divine and moral songs deur Isaac Watts (1826) word beskou as die eerste Engelse kinderboek wat in Suid-Afrika uitgegee is (Heale 2004a:7). Skrywers van Europa en die VSA het verhale met ’n Suid-Afrikaanse agtergrond geskryf, maar die illustrasies en inhoud het nie die Suid-Afrikaanse landskap geloofwaardig uitgebeeld nie: Ballantyne se The settler and the savage, het ’n Rooi Indiaan met ’n pylkoker op die agterkant, en sy Hunting the lions het ’n tier op die voorblad. ’n Illustrasie in In the land of the lion and the ostrich (Stables) toon ’n leeu wat ’n kameel vang en in ’n boek deur Spettique word buffels beskryf met illustrasies van ’n kudde Amerikaanse bisons (Jenkins 2002:93−4).

Nederlands is sedert die 17de eeu algemeen in die Kaap gebruik. Die eerste kinderboek in Nederlands, Kleine gedichten voor kinderen, is in 1842 plaaslik uitgegee (Heale 2004a:7).

Die eerste tydskrif vir kinders in Nederlands is in 1861 by Genadendal sendingstasie uitgegee, asook De Kindervriend, waarin verhale en rympies geplaas is (Van der Westhuizen 2016:381). Die geskiedenis van Afrikaanse kinderliteratuur gaan hand aan hand met die ontwikkeling van Afrikaans as geskrewe taal, wat in 1875 momentum gekry het met die stigting van die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA). Die GRA was aktief tot die Anglo-Boereoorlog (1988–1902) uitgebreek het. C.P. Hoogenhout word beskou as skrywer van die eerste kinderboek in “Afrikaans” met Die geskiedenis van Josef voor Afrikaanse kinders en huissouwens in hun eige taalin 1873 (Le Roux 1986:5; Van der Westhuizen 2016:382). Die eerste prenteboek was Eerste Afrikaanse printjies boeki ver soet kinders deur C.P. Hoogenhout in 1879 (Rood en Fairer-Wessel 2005:68). Inheemse volksverhale, diereverhale en sprokies is in Ons Klyntji (1896) geplaas (Eiselen 2005:138), maar teen die einde van die 19de eeu was min boeke vir kinders in Afrikaans beskikbaar.

3.3.2.2 Die tydperk 1900–1950

Toe die Unie van Suid-Afrika in 1910 tot stand kom, het Engels en Nederlands amptelike tale geword.

Die grootste deel van die 20ste eeu het Engelssprekende skrywers hulle boeke in Groot Brittanje of die VSA uitgegee (Jenkins 2012:191). ’n Voorbeeld is Jock of the Bushveld (1907) deur Sir Percy Fitzpatrick. Hierdie boek word as die eerste Suid-Afrikaanse Engelse kinderboek beskou. In ’n ondersoek deur Labuschagne (2009) oor die produksie van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur in Engels, kon net 315 titels, wat tussen 1900 en 1961 plaaslik uitgegee is, opgespoor word. Dit was nie lonend om plaaslik uit te gee nie, want Engelse boeke is bekostigbaar ingevoer.

Met die totstandkoming van die Tweede Taalbeweging (1900–1930) en ná Afrikaans in 1925 ’n amptelike taal geword het, is al hoe meer boeke in Afrikaans uitgegee. Afrikanerpatriotisme en -nasionalisme is aangespreek in hoofsaaklik didaktiese literatuur (Snyman 2004a:12). In die 1920’s is geïllustreerde vertalings in Afrikaans uitgegee, met die oorspronklike Britse en Europese illustrasies, soos die sprokies van Grimm en Andersen, asook fabels van Aesopus (Rood en Fairer-Wessels 2005:69). Dit was moeilike tye vir die Afrikaanse uitgewersbedryf na die Anglo-Boereoorlog, die Suid-Afrikaanse rebellie (1914), die Eerste Wêreldoorlog (1914–1918), die Groot Depressie (1930’s) en die Tweede Wêreldoorlog (1939–1944) (Van der Westhuizen 2016:384). ’n Groot hupstoot was die stigting van twee prominente Afrikaanse uitgewerye: J.L. van Schaik in Pretoria (1914) en Nasionale Pers (1915) in Kaapstad. Die Afrikaanse boekmark het stadig begin groei.

Afrikaanse skrywers het gedurende die eerste helfte van die 20ste eeu die kinderboekterrein betree. G.R. von Wielligh en I.D. du Plessis het inheemse volksverhale opgeteken. Sommige van hierdie verhale is geïllustreer. Stella Blakemore se Maasdorp-reeks (vanaf 1932) en onder die skuilnaam Theunis Krog die Keurboslaan-reeks (vanaf 1940) verskyn (Van der Walt 2005a:16–21). Tienie Holloway het ’n betekenisvolle bydrae gelewer met kinderverse wat geïllustreer is. Die Tienie Holloway-medalje is ingestel om aan haar erkenning te gee (Van der Westhuizen 2016:385). C.J. Langenhoven en C. Louis Leipoldt het verskeie kinderverhale geskryf. Langenhoven se Brolloks en Bittergal (1925) het hy self geïllustreer. M.E.R. (M.E. Rothman) se Hansie en die Bessiekinders (1922) was die eerste boek in Afrikaans met kleurillustrasies (Rood en Fairer-Wessels 2005:69). Ander kinderboekskrywers in hierdie tyd is byvoorbeeld A.G. Visser, bekend vir sy kinderversies, Boerneef (I.W. van der Merwe), Hettie Cillié, E.B. Grosskopf (Patrys-hulle, 1926), Mikro (C.H. Kühn), Reenen J. van Reenen, die Hobson-broers en P.J. Schoeman (Van der Walt 2005a:16–21). Helena J.F. Lochner se Ou Koning van Klou (1930) het eenvoudige illustrasies gehad (Rood en Fairer-Wessels 2005:69). Die bekende strokiesprentkunstenaar T.O. Honiball se geïllustreerde Jakkals en Wolf-stories (1944) is telkens herdruk en is vandag nog gewild.

Die fokus van die eerste Afrikaanse kinderboeke was die sosiale en taalidentiteit van die kollektiewe groep en nie individuele karakters nie (Van der Westhuizen 2016:419). Realistiese fiksie en fantasie was gewilde genres, asook skoolverhale en reekse. Die tipiese landelike lewenswyse van die meeste Afrikaners in hierdie tyd is uitgebeeld. Die plaaslewe is idillies uitgebeeld, asook ’n sterk patriargale stelsel (Snyman 2004a:12). Temas wat aangespreek is, is waardes, integriteit, geloof en moed in die daaglikse lewe, patriotiese liefde vir Suid-Afrika, waardering vir die natuur deur diereverhale, en avonture in die bos (Van der Westhuizen 2016:384, 390).

Via Afrika is in 1947 gestig en gee sedert 1953 boeke in Afrikatale vir die opvoedkundige mark uit (Ntuli 2011:50). Daar is nie kinderboeke in Afrikatale vir die algemene mark uitgegee nie.

3.3.2.3 Die tydperk 1950–2000

Na 1950 het Afrikaanse kinderboeke begin floreer. Geïllustreerde boeke is ook uitgegee, aanvanklik met swart en wit illustrasies. Redes vir hierdie ontwikkeling sluit in:

• In die 1950’s is Afrikaanse kinderboeke ’n hupstoot gegee met die vertaling van oorsese titels in Afrikaans (Van der Walt 2005a:22−3).
• Na die Tweede Wêreldoorlog het die Nasionale Party in 1948 aan bewind gekom en die Afrikaanse uitgewersbedryf was in ’n magsposisie om Afrikaanse kinderboeke, insluitend geïllustreerde boeke, te befonds en te bevorder (Rood en Fairer-Wessels 2005:69). Verpligte onderwys vir wittes, wit verstedeliking en gratis biblioteekdienste het ’n mark vir Afrikaanse kinderboeke geskep.
• Die groei van Afrikaanse kinderboeke sedert 1950 kan ook toegeskryf word aan die instelling van toekennings en pryse (Van der Walt (2005b:163), soos die C.P. Hoogenhout-prys (1960), die Tienie Holloway-medalje (1969), die Katrine Harries-toekenning (1977), die M.E.R.-prys (1983) en die Alba Bouwer-prys (1989).
• Tydskrifte vir kinders – Bollie, Jip, Patrys, Tina en Vonk – het bygedra tot die ontwikkeling van kinderliteratuur deur verhale, rympies en boekresensies te plaas (Van der Westhuizen 2016:420).
• Die doyenne van Afrikaanse kinderliteratuur, Alba Bouwer, in samewerking met die illustrasiekunstenaar Katrine Harries, het nuwe standaarde gestel met hulle werk van uitstaande gehalte.

Die Huppelkind-reeks (1958–1960) deur W.O. Kühne het fantasieverhale gewild gemaak. Bekende reekse soos Die Uile (Cor Dirks), Jasper (C.F. Beyers-Boshoff) en Oloff die seerower (Gerrie Radlof) maak hulle verskyning. Erkende illustreerders Dorothy May Hill-Kühne en Cora Coetzee maak hulle debuut en sou tot in die 1990’s boeke uitgee.

Verhale in hierdie tyd was avontuurverhale op die platteland. Die fokus het verander na die individuele karakter, die buitestander en die enkeling (Van der Westhuizen 2016:419). Swart en wit wat saam op die plaas woon, is dikwels uitgebeeld. Swart karakters was in diens van wit families. Hulle is met respek uitgebeeld en was dikwels ouer karakters met baie wysheid. Sosiale kwessies is selde aangespreek (Snyman 2004a:12).

Human & Rousseau gee sedert die laat-1960’s kinderboeke in Afrikaans uit, met die doel om Afrikaans te bevorder. Sedert die 1980’s gee hulle ook kinderliteratuur in Engels uit, maar nie in Afrikatale nie (Van Vuuren 1995:51). ’n Groei in die plaaslike kinderboekmark is sedert die 1970’s waargeneem. Soos voor 1950, is plaaslike kinderboeke in Suid-Afrika hoofsaaklik in Afrikaans uitgegee. Volksverhale is steeds versamel en uitgegee. Gerekende skrywers is Minnie Postma (Sothoverhale), Marié Opperman (Zoeloeverhale), asook Phyllis Savory en Dianne Stewart.

In die 1960’s en 1970’s was Afrikanernasionalisme op ’n hoogtepunt. Tipiese Afrikanersentimente is aangespreek (Van der Walt 2005a:24–5). Karakters in verhaalwêrelde is hoofsaaklik wit. Rassekonflik en die opkomende politieke stryd in die laat-1960’s is nie aangespreek nie (Snyman 2004a:13). Nuwe skrywers het na vore gekom: C.S. Badenhorst, Chris Barnard, Pieter W. Grobbelaar, Hester Heese, Freda Linde, P.H. Nortje, Anna Rothman, Rona Rupert, Elsabe Steenberg, Louise Smit, Dolf van Niekerk, Verna Vels, Ben Venter en H.J. Vermaas. Skool- en avontuurverhale was baie gewild. Reekse soos Trompie (Topsy Smith), Saartjie (Bettie Naudé) en Die Otters (Cor Dirks) was gewild. Europese kinderboeke is in Afrikaans vertaal en uitgegee.

Die koms van televisie in 1976 het deure oopgemaak met die uitsaai van kinderprogramme. Dit het ’n impak op kinderliteratuur gehad. Televisiereekse soos Haas Das se nuuskas, Liewe Heksie en Wielie Wielie Walie is uitgegee en telkemale herdruk.

Boeke in Engels is steeds ingevoer en tot op hede moet plaaslike kinderboeke in Engels kompeteer met ingevoerde titels. Dit was eers in die tweede helfte van die 20ste eeu dat Engelse kinderboeke plaaslik uitgegee is. Marguerite Poland, bekende kinderboekskrywer in Engels, se Mantis and the moon (1979) was ’n deurbraak (Jenkins 1993:26) en die Percy Fitzpatrick-prys is aan haar toegeken. In die laaste kwart van die 20ste eeu het plaaslike uitgewerye begin besef daar is ’n behoefte aan plaaslike kinderboeke in Engels en het hulle hierdie mark begin ontgin.

Prente- en geïllustreerde kinderboeke in Suid-Afrika is gedurende die tweede helfte van die 20ste eeu toenemend uitgegee.

Talle illustreerders wat reeds in die 1970’s en daarna uitgegee is, is steeds in die mark. Onder hulle is Alida Bothma, Niki Daly, Nikki Jones, Fiona Moodie, Catherine Stock, Ann Walton, Elizabeth Andrews, Paddy Bouma, Jeremy Grimsdell, Dick Latimer, Elizabeth Pulles, Joan Rankin, Jude Daly, Piet Grobler, Natalie en Tamsin Hinrichsen, Nicolaas Maritz, Nico Meyer, Vian Oelofsen, Alzette Prins en Samantha van Riet.

Die 1980’s is steeds gekenmerk deur ’n sterk bewussyn van Afrikanernasionalisme. Daar is van skrywers verwag om politieke en sosiale kwessies aan te spreek sonder om regeringsbeleid te bevraagteken. Toenemende politieke weerstand was egter duidelik en swart nasionalistiese bewegings het momentum gekry (Van der Westhuizen 2016:399). ’n Bewussyn vir sosiopolitieke kwessies het ontwikkel. Sosiale kwessies soos egskeiding, gestremdhede, MIV-vigs, bloedskande en veranderende morele standaarde word gaandeweg aangespreek. Die milieu van die verhale verskuif van die platteland na ’n stedelike omgewing (Van der Walt 2005a:25–7). Skrywers uit hierdie periode is: Marietjie de Jongh, Barrie Hough, Nanette van Rooyen, Francois Bloemhof, Marianna Brandt, Leon de Villiers, Philip de Vos, Corlia Fourie, Franci Greyling, Mari Grobler, Maretha Maartens, Janie Oosthuizen, Martie Preller, Leon Rousseau, Maritha Snyman, Marita van Aswegen, Marita van der Vyver, George Weidemann en Gretel Wybenga. Van hierdie skrywers wat reeds toe in die mark aktief was, is steeds na 2000 produktief.

Sekere gebeure in Suid-Afrika in die 1980’s en die 1990’s was betekenisvol vir die bevordering van kinder- en jeugliteratuur. In 1985 het die Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsmuseum ’n uitstalling gereël wat die werk van Suid-Afrikaanse illustreerders op die voorgrond laat tree het. In 1987 het die bekende kinderboekskrywer en illustreerder Marjorie van Heerden ’n simposium Towards understanding georganiseer wat kinderliteratuur belig het. Die resultaat daarvan was die stigting van die South African Children’s Book Forum (SACBF) (Heale 2004a:14; Jenkins 2008a:432–3). In 1992 het lidmaatskap van IBBY internasionale blootstelling vir Suid-Afrikaanse kinderliteratuur moontlik gemaak. ’n Tweede nasionale konferensie Towards more understanding volg in 1993. Talle ander konferensies sou volg, met die internasionale IBBY-kongres in Kaapstad in 2004 as hoogtepunt. Die waarde daarvan was dat hierdie konferensies en simposia die aandag op inheemse kinderliteratuur vestig en as kritiese navorsingsveld uitlig. Behalwe vir die IBBY Africa-konferensie in 2011, is daar tussen 2003 en 2012 vyf keer ’n veeltalige Konferensie oor Suid-Afrikaanse Kinder- en Jeugliteratuur in Potchefstroom aangebied. Hierdie konferensies is bygewoon deur sowel Suid-Afrikaners as internasionale vakgenote en belangstellendes. Nadat hierdie konferensies nie meer aangebied is nie, het ander konferensies en kinderliteratuurbyeenkomste in Suid-Afrika die tradisie van die Potchefstroom-konferensies voorgesit. Die afgelope paar jaar was daar ’n oplewing met ’n verskeidenheid geleenthede soos die Festival of Children’s Literature; for the love of stories (2021 Stellenbosch), die Universiteit van die Wes-Kaap se SA Festival of Children’s Literature (2021, 2022, 2023) en die Amazwi Conference on Children’s Literature (2023) in Grahamstad.

Gaandeweg het skrywers van ander etniese groepe die kinderboekmark betree. Onder hulle is Chris van Wyk, Es’kia Mphahlele, Njabulo Ndebele, Don Mattera, Mothobi Mutloase en Gcina Mhlophe.

Die politieke, sosiale en ekonomiese ontwikkelinge in die 1990’s, met die ANC wat aan bewind gekom het en die einde van die Nasionale Party-oorheersing en apartheid, sou ook die produksielandskap van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur verander. Die bevoorregte posisie van Afrikaans in die uitgewersbedryf in terme van skool- en biblioteekboekvoorsiening met staatsubsidie het verdwyn (Van der Walt 2005a:29; Venter 2006:3–4). Die gevolg was ’n afname in die 1990’s in die produksie van Afrikaanse kinderboeke. Teen die einde van daardie dekade kon die ATKV-prys slegs een keer toegeken word, aangesien daar nie voldoende inskrywings was nie. Nog ’n rede was die sluiting van uitgewerye soos Daan Retief/Kennis Onbeperk en Anansi, wat op Afrikaanse kinderboeke gefokus het (Snyman en Venter 2004:124). In die 1990’s was reekse soos Reënboogrant (Maritha Snyman), Monstermaan (Louis van Niekerk) en Gedaantes en geraamtes (Louise Prinsloo) egter gewild. Die sukses van die internasionale Harry Potter-reeks het uitgewerye bewus gemaak van die potensiaal van die jeugmark. Ouer reekse soos Fritz Deelman, Trompie en Saartjie is herdruk.

Voor 1990 is Afrikaanse en Engelse kinderboeke hoofsaaklik vir wit kinders uitgegee en die karakters was wit met Eurosentriese waardes (Van der Walt 2011). Na 1994 beeld kinderboeke stelselmatig die multikulturele samelewing uit en doelbewuste pogings word aangewend om belangstellings en behoeftes van verskillende groepe aan te spreek. ’n Goeie voorbeeld is Stories suid van die son/Stories south of the sun (1993), waarin skrywers en illustreerders van verskillende bevolkingsgroepe ’n verskeidenheid Suid-Afrikaanse omgewings en inheemse karakters uitbeeld.

Teen die eeuwisseling was daar ’n daling in die produksie van Afrikaanse kinder- en jeugboeke. Gedurende die tydperk van 1990 tot 2001 was daar ’n daling van 71% in die produksie van Afrikaanse kinder- en jeugboeke (Snyman en Venter 2004).

3.3.2.4 Kinderliteratuur in Afrikatale

Die South African children’s books in print (Heale 1994b; Heale 1995) se doel was om Suid-Afrikaanse kinderboeke te lys. Heale kon nie enige titels wat oorspronklik in ’n Afrikataal uitgegee is, vind om in hierdie lys op te neem nie.

’n Bibliografie van boeke tot 1998 in Zoeloe (Izincwadi Eziqoqiwe Ngolimi LwesiZulu) het getoon dat naas skoolleesboeke en volksoorleweringe, geen boek oorspronklik in dié taal uitgegee is nie (Ntuli 2011:6). In 1994 is slegs vyf titels oorspronklik in ’n Afrikataal geproduseer. Kinderboeke in Afrikatale is vertalings vir die skoolboekmark. Daar is nie kinderboeke vir die algemene boekmark nie (Fraustino 2004:660; Möller 2014:863; Snyman 2015:123).

Jarelank is kinderliteratuur in Afrikatale beheer deur staatskontrole in onderwys – aanvanklik sendelingonderwysers, uitgewerye en die staat wat swart onderwys beheer het (Jenkins 2008a:434). Welch (2012) noem dit ’n “bose kringloop” dat daar nie ’n mark vir kinderliteratuur in Afrikatale is nie en vergestalt dit soos volg:

Figuur 3. Gebrek aan ’n mark vir kinderboeke in Afrikatale
Welch, T. 2012. Why mother-tongue literacy isn’t working: policy, pedagogy, parents, and publishing. Gaslesing tydens die algemene jaarvergadering van die Witwatersrand Council on Education, Wits School of Education, 9 Oktober, Johannesburg.

Die gebrek aan ’n leeskultuur lei daartoe dat daar nie ’n aanvraag na boeke is nie. Dit is gevolglik nie koste-effektief om boeke in Afrikatale uit te gee nie en dus is min boeke beskikbaar. Uitgewerye is onwillig om boeke te produseer wat nie winsgewend is nie.

Dit is duidelik dat die produksie van Suid-Afrikaanse kinderboeke deur die geskiedenis sy eie uitdagings gestel het en die bevindinge van hierdie ondersoek toon die voortdurende ontwikkeling en verandering van hierdie genre in die 21ste eeu.

 

4. Data-ontleding en bevindinge

4.1 Die oorkoepelende produksieprofiel

’n Produksieprofiel van prente- en geïllustreerde kinderboeke is saamgestel om die materiële produksie en produksiepatrone in die eerste twee dekades van die 21ste eeu te dokumenteer. Nadat ek data ingevorder en die databasis saamgestel het, het ek ’n interpretatiewe benadering gevolg om die kwantitatiewe resultate te ontleed.

Ek het die data ingevoer volgens die onderstaande kategorieë (soos ingegee deur die subvrae wat die navorsing gerig het (kyk afd. 2.2):

• Die aantal titels sedert 2000 per jaar geproduseer
• Skrywers en illustreerders wat in hierdie tydperk uitgegee is
• Uitgewerye van prente- en geïllustreerde kinderboeke
• Tale waarin geproduseer is
• Vertalings geproduseer
• Genres en temas
• Hoofkarakters
• Reekse
• Toekennings

Figuur 4 is ’n uittreksel uit die databasis wat die oorkoepelende produksieprofiel daarstel.

Figuur 4. ’n Uittreksel uit die oorkoepelende produksieprofiel
Klik hier vir ’n groter weergawe van die tabel.

Die data in die oorkoepelende produksieprofiel is benut om verskillende gefokusde profiele te skep.

4.2 Titelprofiel

Die literêre produk – die boek/titel/teks – is die mees sigbare produk in die literêre sisteem (Even-Zohar 1990:18–43). Wanneer ’n teks aanvaar en in die literêre sisteem gevestig is, word dit deel van ’n dinamiese kanonisiteit. Die kern van die literêre sisteem is die gekanoniseerde repertoire van die produk (die teks), soos Even-Zohar (1990:15) dit definieer:

Canonised means those literary norms and works (i.e. both models and text) which are accepted as legitimate by the dominant circles within a culture and whose conspicuous products are preserved by the community to become part of its historical heritage.

Dit is deur hulle tekste en hulle vestiging in die produktiewe gekanoniseerde repertoire dat skrywers ’n posisie in die literêre sisteem verkry.

Produksiestatistiek van prente- en geïllustreerde kinderboeke voor 2000 is vaag en onvolledig. Daar word nie spesifiek na hierdie genre verwys nie. Ek kon statistiek oor kinderboeke wat vanaf 1985 tot 1993 in Engels uitgegee is opspoor: 22 titels in 1985, 46 titels in 1986, 100 titels in 1987, 96 titels in 1988, 93 titels in 1989, 87 titels in 1990, 66 titels in 1991, 56 titels in 1992 en 64 titels in 1993 (Heale 1994b:40). In 1996 is 108 boeke, waarvan 24 prenteboeke was, in Engels uitgegee (Heale 1998:36).

Teen 2000 was die produksie van kinderboeke in Suid-Afrika op ’n baie lae vlak. Van 1990 tot 2002 toon die produksiestatistiek van Afrikaanse kinder- en tienerboeke ’n afname van 71% (Snyman 2004b:22–3). Struik (2008:251) meld ook ’n afname in die algemene boekmark in die dekade 1998–2007, gevolg deur ’n stadige opwaartse kurwe. Hierdie groeikurwe word weerspieël in hierdie ondersoek se bevindinge: van 21 titels in 2000 tot 183 titels in 2017.

Figuur 5. Publikasiedatum en aantal titels per jaar

Die groeikurwe stem ooreen met internasionale neigings: Lynch-Brown e.a. (2014:22) het bevind dat daar die afgelope 30 jaar ’n toename in die produksie van kinderliteratuur was en veral prenteboeke. Na die verval van die voorgeskrewe en biblioteekmark het uitgewerye die algemene boekmark begin ontgin. Nog ’n rede vir die groeikurwe is dat ’n hele paar uitgewerye hierdie mark betree het. Hulle sluit in: Bumble Books, Fantasi, Jacana, LAPA (Penguin) en Protea Boekhuis.

Die kinderboekmark in Suid-Afrika toon dat die uitgewersbedryf verander om by ’n mark wat verander aan te pas en uitdagings na 1994 aan te pak.

Die ondersoek se hooffokus was kinderboeke van 0−9 jaar. In hierdie kategorie kon 1 826 titels wat sedert 2000 uitgegee is, opgespoor word. Addisioneel is egter 586 titels geïdentifiseer in die 9−12 jaar-kategorie wat tussen 2000 en 2020 uitgegee is. Dit beteken dat prente- en geïllustreerde kinderboeke 75% van hierdie produksie uitmaak.

4.3 Skrywersprofiel

Die skrywer speel ’n sleutelrol in die literêre sisteem. Die eerste fase in die produksie van ’n boek, is die skep van die produk. Die produseerder van ’n literêre produk is in die eerste plek die skrywer. Die illustreerder is die tweede skepper. In prente- en geïllustreerde kinderboeke is die skrywer en illustreerder in sommige gevalle dieselfde persoon.

Binne die parameter van skrywers wie se boeke in Suid-Afrika uitgegee is, kon ek 824 opspoor. Onder hierdie skrywers, is 147 sowel die skrywer as die illustreerder van titels. Van die skrywers skryf ook in ander genres soos jeugliteratuur en literatuur vir volwassenes. Die skrywers- en illustreerdersprofiel dui die produktiwiteit van ’n skrywer en illustreerder, asook detail soos etnisiteit aan.

4.3.1 Skrywers met tien of meer titels

Altesaam 24 skrywers het tien of meer titels die lig laat sien. Hulle was verantwoordelik vir 444 titels, wat 24,3% van die totale aantal titels uitmaak.

Figuur 6. Skrywers met tien of meer titels

Die produktiefste skrywers gedurende hierdie tydperk is:

Jaco Jacobs is verreweg die produktiefste skrywer met 87 titels in hierdie kategorie. Wendy Maartens het 32 titels. Niki Daly is die skrywer en illustreerder van 28 titels en Louise Smit het 22 titels. Carole Bloch het 21 titels, Martie Preller, Anna Emm en Fanie Viljoen het elk 19 titels, Wendy Hartmann 18 titels, Sindiwe Magona en Roy Harding elk 16 titels, Karen Langley 14 titels en Verna Vels 13 titels. Trudie Franke is die skrywer en illustreerder van 12 titels, Betty Misheiker die skrywer van 12 titels en Leon Rousseau het 12 titels en is ook die samesteller van ses vertalings. Fanta Jabbie, Tina Scotford, Andrea Florens en Dianne Stewart het elk 11 titels. Maryanne Bester, Mwenya Hadithi (Bruce Hobson), Graham Root en Riana Scheepers het elk 10 titels uitgegee.

Ek het bevind dat ’n relatief klein aantal skrywers dus ’n reusebydrae lewer tot hierdie genre. Hulle was verantwoordelik vir ’n kwart van die titelproduksie. Dit blyk dat uitgewerye voorkeur gee aan manuskripte van skrywers wat reeds uitgegee is, of van wie se boeke redelike sukses voorspel kan word.

Onder die skrywers van wie meer as tien titels uitgegee is, het ek die volgende produksiepatrone en -neigings bevind:

• Taal: Meer as ’n derde (36%) titels is oorspronklik in Afrikaans, en twee-derdes (64%) in Engels uitgegee. Dit stem ooreen met die algemene bevinding van hierdie ondersoek dat 35,2% titels oorspronklik in Afrikaans en 63,9% oorspronklik in Engels uitgegee is. Onder hierdie skrywers kon slegs een titel gevind word wat oorspronklik in ’n Afrikataal uitgegee is (dié van Sindiwe Magona).
• Etnisiteit: Slegs twee swart skrywers – Fanta Jabbie en Sindiwe Magona – het meer as tien titels uitgegee. Die algemene bevinding van die ondersoek was dat 19% van die skrywers swart is. Geen Asiese of bruin skrywer het meer as tien titels uitgegee nie. Hierdie groepe is dus swak verteenwoordig in die lys prominente skrywers.
• Uitgewerye: Skrywers hou dikwels by ’n sekere uitgewery en vorm deel van die uitgewery se skrywersprofiel. Dit dui op ’n lojaliteit tussen uitgewer en skrywer (Snyman 2004b:35). LAPA het titels van sewe (33%) van hierdie groep skrywers uitgegee. Human & Rousseau het al die titels van Louise Smit, Verna Vels en Leon Rousseau uitgegee. Jacana het al die titels van Tina Scotford en Maryanne Bester uitgegee. Vier skrywers, naamlik Sindiwe Magona, Martie Preller, Riana Scheepers en Dianne Stewart, se titels is deur Tafelberg uitgegee. Giraffe Books en Protea Boekhuis het elk twee van hierdie skrywers se titels uitgegee. Anna Emm, Art Publishers, David Philip, Farmhouse Books, Imisebe, Kindhearted, Penguin, Struik, Songololo en Wild Africa het elk titels van een van die prominente skrywers uitgegee.

4.3.2 Skrywers wat minder as tien titels uitgegee het

Die meerderheid skrywers met minder as tien titels, het slegs een titel uitgegee (531). Dit is 64% van al die skrywers. In ’n ondersoek oor kinderliteratuur wat tussen 1990 en 2001 in Afrikaans uitgegee is, is daar ook bevind dat meer as die helfte van die skrywers slegs een titel uitgegee het (Snyman 2004b:29). Wêreldbekende skrywers soos Anna Sewell (Black Beauty) en J.D. Salinger (The catcher in the rye) het slegs een titel geproduseer. Die 24 skrywers wat tien of meer titels uitgegee het saam met die skrywers wat slegs een titel uitgegee het, het gesamentlik meer as die helfte (54%) van al die titels geproduseer.

Ander bevindinge is dat 133 skrywers twee titels uitgegee het, 51 drie titels, 34 vier titels, 25 vyf titels, 15 ses titels, 10 sewe titels, 11 agt titels en sewe nege titels.

Daar is ook bevind dat 103 (12,5%) titels deur meer as een skrywer geskryf is.

4.3.3 Etnisiteit van skrywers

Gedurende hierdie tydperk, was 78% (642) skrywers wit, 14% (120) swart, 3% (25) bruin, 4% Asies (30) en 1% (7) San. Gedurende die grootste deel van die 20ste eeu het slegs ’n baie klein persentasie swart skrywers kinderboeke geskryf (Jenkins 2012:9). Hierdie neiging het min verander.

Volgens 2022-statistieke van StatsSA (Departement van Statistiek 2023:x), maak swart mense 81,4% van die bevolking uit, bruin mense 8,2%, wittes 7,3% en Asiërs 2,7%. Hierdie bevolkingstatistiek kom nie ooreen met produksiestatistiek nie – slegs 14% swart skrywers uit die totale aantal skrywers is verantwoordelik vir kinderboeke. Wittes maak slegs 7,3% van die bevolking uit, maar het 78% van die boeke geproduseer. In ’n ondersoek deur Snyman (2004b:28) oor kinderboeke wat tussen 1990 en 2001 uitgegee is, kon slegs een bruin skrywer identifiseer word.

Alhoewel skrywers van ander bevolkingsgroepe nie goed verteenwoordig is nie, begin hulle geleenthede benut. Twee swart skrywers, naamlik Fanta Jabbie en Sindiwe Magona, het meer as tien titels uitgegee. Gcina Mhlope is ’n gevestigde skrywer van kinderboeke. Daar is ’n aantal jong opkomende swart skrywers wat die kinderboekmark suksesvol betree. Onder hulle is Lebohang Masango, Nomsa Mdlalose, Refiloe Moahloli, Mapule Mohulatsi, Bandile Sikwane, Sihle Nontshokweni en Mathabo Tlali. Book Dash moedig skrywers uit alle bevolkingsgroepe aan om betrokke te raak by die produksie van kinderboeke en 26 swart skrywers is deur Book Dash uitgegee. Bruin skrywers wat die mark suksesvol betree het, sluit in: Bianca Flanders, Anzil Kulsen, Garth Newman, Susan Ongansie, André Trantraal, Lerato Trok, Chris van Wyk en Athol Williams.

4.4 Illustreerdersprofiel

In die produksie van prente- en geïllustreerde kinderboeke speel die illustreerder ’n sleutelrol en hulle is net so belangrik soos die skrywer. Die produksie van ’n prenteboek is ’n vennootskap tussen die skrywer en die illustreerder. Die illustreerder beeld die karakters uit en voorsien agtergrondinligting om die teks te komplementeer. Die illustreerder skep en organiseer die illustrasies sodat die leser visueel met die belangrikste elemente van die verhaal kan identifiseer.

In die illustreerdersprofiel kon ek 691 illustreerders identifiseer. Soos genoem, is 147 illustreerders terselfdertyd ook die skrywer, soos Niki Daly, Trudi Franke, Jude Daly, Vian Oelofsen, Joan Rankin, Marjorie van Heerden, Piet Grobler en Sandy Lightley.

Altesaam 33 illustreerders het tien of meer titels die lig laat sien. Hulle was verantwoordelik vir 594 titels, wat 33% van die totale aantal titels uitmaak.

Figuur 7. Tien prominentste illustreerders

Die tien produktiefste illustreerders is: Johann Strauss (59 titels), Vian Oelofsen (44 titels – 5 as skrywer en illustreerder, 39 as illustreerder), Elanie Bieldt (32 titels), Niki Daly (31 titels – 26 as skrywer en illustreerder, 3 as illustreerder, 2 as skrywer), Chris Venter (29 titels), Joan Rankin (24 titels – 5 as skrywer en illustreerder, 19 as illustreerder), Marjorie van Heerden (24 titels – 2 as skrywer en illustreerder, 22 as illustreerder), Alex van Houwelingen (24 titels), Piet Grobler (19 titels) en Maja Sereda (18 titels).

Soos in die geval van skrywers, het ek bevind dat ’n relatief klein aantal illustreerders verantwoordelik is vir die meerderheid van die titels. Soveel as 411 illustreerders het slegs een titel geïllustreer. In sommige gevalle is daar van korporatiewe illustreerders gebruik gemaak, soos Art@Maritza en Raptor Creative. In 54 gevalle kon ek glad nie die illustreerder vasstel nie. Sommige boeke maak gebruik van foto’s as illustrasies. Baie illustreerders werk op ’n vryskutbasis; ander is voltydse kunstenaars of illustreerders, of grafiese kunstenaars.

4.4.1 Etnisiteit van illustreerders

Volgens die ondersoek was 583 (84,3%) van die illustreerders wit, 69 (10%) swart, 20 (3%) Asiërs, 11 (1,6%) bruin en 8 (1,1%) San. Soos met die skrywers, is wit illustreerders dus dominant en ander groepe onderverteenwoordig. Statistiek oor illustreerders wat voor 2000 geïllustreer het, kon nie opgespoor word nie. Dit blyk dat geleenthede in hierdie beroepsveld toeneem en altesaam 16% van die illustreerders uit ander etniese groepe kom.

4.4.2 Algemene bevindinge met betrekking tot skrywers en illustreerders

Alhoewel dit nie deel van die statistiese ontleding was nie, het ek die volgende addisionele inligting oor skrywers en illustreerders ingesamel:

• Suid-Afrikaanse skrywers en illustreerders in ’n globale wêreld: Suid-Afrikaanse skrywers en illustreerders ding internasionaal mee en talle van hulle gee sowel plaaslik as oorsee uit. Onder hulle is Lesley Beake, Dale Blankenaar, Jude Daly, Niki Daly, Piet Grobler, Dianne Hofmeyr, Theodore Key, Alex Latimer, Gcina Mhlope, Fiona Moodie, Beverley Naidoo, Vian Oelofsen, Joan Rankin en Marjorie van Heerden.
• Piet Grobler (2021) verduidelik waarom Suid-Afrikaanse skrywers en illustreerders oorsee uitgee: Hulle verdien slegs tussen ’n kwart en ’n derde in Suid-Afrika van wat hulle in lande soos Nederland, Kanada en die Verenigde Koninkryk verdien. Niki Daly beaam dit: Dit is moeilik om volkleurprenteboeke in Suid-Afrika uit te gee en ’n wins te maak en daarom is koproduksies met oorsese uitgewerye wenslik (Heale 1994a:15). Oorsese kontrakte is billiker. Die neiging is om te moet kies tussen ’n eenmalige betaling of tantième. In lande soos die Verenigde Koninkryk, Kanada, China en Nederland word ’n voorskot op tantième ontvang. Uitgewerye oorsee is meer geneë om eksperimentele en ongewone werk, wat dikwels nie in Suid-Afrika aanvaarbaar is nie, uit te gee. Daar is ’n groter lees- en boekkultuur asook visuele geletterdheid. Die voordeel in die buiteland is dat daar ’n groter spektrum is: van kommersiële boeke, boeke met of sonder literêre meriete, tot boeke van akademiese of literêre belang met min kommersiële potensiaal. In Suid-Afrika is kommersiële potensiaal die grootste oorweging om algemene boeke uit te gee.
• Sommige titels is oorspronklik oorsee uitgegee en daarna in Suid-Afrika, byvoorbeeld Niki Daly se Moenie vir Bernard soen nie (oorspronklik in Engels deur Frances Lincoln 2011, LAPA 2011); Alan Durant se Quill soup (oorspronklik deur Tiny Owl 2018, Meerkat 2019); Piet Grobler se Net een slukkie, padda (oorspronklik in Nederlands deur Lemniscaat 2002, Human & Rousseau 2002), Die voëltjies se ABC (oorspronklik in Nederlands deur Lemniscaat 2005, Protea Boekhuis 2011) en Franciskus en die diere (oorspronklik in Nederlands deur Lemniscaat 2018, Protea Boekhuis 2019); Dianne Hofmeyr se Die boom se naam is Bojabi, (oorspronklik in Engels deur Frances Lincoln 2013, Human & Rousseau 2013) en Zeraffa Giraffa (oorspronklik in Engels deur Frances Lincoln 2014, Protea Boekhuis 2014).
• Daar is Suid-Afrikaanse skrywers en illustreerders wat oorsee woon, maar nog in Suid-Afrika uitgee. Onder hulle is skrywers soos Mary Duncan, Thabi Madide, Deidre Matthee, Beverley Naidoo, Kirsty Paxton, Solet Scheeres, Charles Siboto en Avril van der Merwe en illustreerders soos Irene Berg, Linki Brand, Anna-Carien Goosen, Piet Grobler en Maja Sereda. Lizette Duvenage, Izelle Hickey, John Macfarlane, Tenielle Stoltenkamp en Tamlyn Young is almal sowel skrywers as illustreerders.
• Postuumuitgawes: Sheila Cussons se kinders het Trevor in the land of fantasy (2017) uitgegee. Dit is ’n boek wat sy vir hulle geskryf en geïllustreer het toe hulle klein was. Toepa-toepa towery (2003) deur J.F. Spies, die pa van die digter Lina Spies, is ook postuum uitgegee.

4.5 Uitgeweryprofiel

Die uitgeweryprofiel is baie uiteenlopend en wissel van prominente, gevestigde uitgewerye tot klein, onafhanklike uitgewerye en ’n groot aantal self-uitgewers/uitgewerye. Die gevestigde uitgewerye het twee-derdes (66%) van die titels geproduseer. LAPA het verreweg die meeste prente- en geïllustreerde kinderboeke uitgegee, hoofsaaklik in Afrikaans, gevolg deur Book Dash, Human & Rousseau, Jacana, Tafelberg, Struik, Fantasi, New Africa Books, Protea Boekhuis en Penguin/Puffin.

Figuur 8. Prominentste uitgewerye

LAPA is in 2020 deur Penguin Random House oorgeneem, maar tydens die periode wat die ondersoek behels, was hulle nog selfstandig. NB Uitgewers (Human & Rousseau, Tafelberg en Lux Verbi) het byna net soveel titels (203) as LAPA (209 titels). Penguin Random House sluit Struik en Umuzi in. New Africa/David Philip sluit Meerkat en Songololo in.

Uitgewerye wat minder as tien titels uitgegee het, is nie die prominente, gevestigde uitgewerye nie. Hulle lewer egter ’n waardevolle bydrae tot die kanon van hierdie genre. Byna die helfte van die uitgewerye het slegs een titel uitgegee. Meer as die helfte (54%) van die titels is self uitgegee.

Openbare en privaat organisasies, verenigings en instellings gee sporadies boeke uit. Hulle is nie tradisionele uitgewerye nie, maar tree as uitgewery op om hulle eie werk te ontwikkel, of tot voordeel van hulle lede. Onder hulle is Albany Museum, Brenton Blue Trust, Centre for the Book, Oceanographic Research Unit en Twee Oseane Akwarium.

Met die wisseling van die eeu is min kinderboeke in Suid-Afrika uitgegee. Uitgewerye se strategieë het na 2000 verander. Die algemene boekmark is gaandeweg betree. Alhoewel, soos genoem, die opvoedkundige boekmark nog die grootste is, is uitgewerye bereid om in die algemene boekmark te belê, ten spyte van ’n klein kopersmark en ander uitdagings. Sedert 2000 het verskeie uitgewerye die kinderboekmark betree en daartoe bygedra dat hierdie mark gegroei het. LAPA is gevestig as uitgewery van veral Afrikaanse boeke. Fantasi gee sedert 2001 hoofsaaklik prente- en geïllustreerde kinderboeke uit. Protea Boekhuis produseer plaaslike en vertaalde prente- en geïllustreerde kinderboeke. Ander uitgewerye wat ’n belangrike bydrae tot hierdie mark lewer, is Anna Emm, Bumble Books, Giraffe Books, Imagnary House en Jacana. Naledi ontgin die kinderboekmark toenemend.

4.6 Taalprofiel – oorspronklike taal

Die taal waarin ’n titel oorspronklik uitgegee is, word in die oorkoepelende produksieprofiel aangedui. Sosiale en politieke veranderinge in Suid-Afrika na 2000 word nie in die uitgewersbedryf in terme van taal weerspieël nie. Engels en Afrikaans domineer die produksielandskap, met 99% van die plaaslike produksie wat in een van hierdie tale uitgegee word. ’n Aansienlike aantal (64%) plaaslike prente- en geïllustreerde kinderboeke is sedert 2000 in Engels uitgegee. Dit is noemenswaardig, aangesien plaaslike kinderboeke in Engels moet kompeteer met ’n groot aantal Engelse boeke wat ingevoer word.

Figuur 9. Oorspronklike taal

Afrikaans as inheemse taal moet met Engels as wêreldtaal kompeteer. Afrikaans druk egter sy stempel deeglik af, al word dit slegs deur 10,6% van die bevolking gepraat (Departement van Statistiek 2023:22). Afrikaans is steeds ’n invloedryke taal. Die volgehoue steun van Afrikaanse kopers word weerspieël in die groot aantal boeke (35%) wat oorspronklik in Afrikaans uitgegee is. Dit wys dat dit lonend kan wees om in Afrikaans te produseer. Die meeste internasionale vertaalde boeke in die plaaslike mark is ook in Afrikaans vertaal. Die eerste boek in Afrikaaps, ’n Kaapse dialek van Afrikaans, is in 2020 uitgegee (Faizel en die sterre). Boeke in Afrikaans kompeteer nie, soos die plaaslike Engelse boeke, in die oorsese mark nie (Tiemensma 2022b).

Klem word in Suid-Afrika op veeltaligheid gelê, maar min boeke word oorspronklik in die inheemse tale geproduseer. Van die titels wat oorspronklik in Afrikatale uitgegee is, is die meeste in Zoeloe en Xhosa. Onlangs (2021) is ’n prenteboek in die N/uu San-taal uitgegee (!Qhoi nia Tjhoi – Tortoise and ostrich). Die onderontwikkeling van nege van die amptelike tale bly ’n probleem. Verskeie redes daarvoor is geïdentifiseer: Uitgewerye is traag om in Afrikatale uit te gee, aangesien daar nie ’n mark daarvoor is nie. Min skrywers gee in Afrikatale uit – hulle verkies Engels (kyk afd. 3.3.2.4 en Figuur 3). Die opvoedkundige mark vir boeke in Afrikatale is sterk, maar nie die algemene mark nie. Even-Zohar (1990:26) het bevind dat “no literature functions with a small repertoire”. Die klein repertoire van kinderliteratuur in Afrikatale maak dit duidelik dat, tensy die algemene mark vir Afrikatale groei, uitgewerye nie geneë sal wees om vir hierdie mark in Afrikatale te produseer nie.

Die gevolgtrekking is dat die produksielandskap in terme van tale waarin boeke oorspronklik uitgegee word, tot sover in die 21e eeu nie veel verander het nie. Engels en Afrikaans bly dominant. Die posisie van Afrikatale bly benard en onderontgin.

4.7 Taalprofiel – vertalings

Vertalings het nog altyd ’n belangrike rol in die produksie van kinderboeke gespeel (Jenkins 2012:191). Even-Zohar (1990:46) beklemtoon die sentrale posisie van vertaalde werke as ’n aktiewe subsisteem in die literêre polisisteem. Vertalers is sleutelrolspelers in vertalings, alhoewel hulle ’n ondergeskikte posisie beklee. Soms word daar nie eens aan die vertaler erkenning gegee nie.

Uitgewerye speel ’n prominente rol in die vertalingsubsisteem, want hulle moet besluit wat vertaal word. Ekonomiese en finansiële oorwegings, asook markverwante redes, is gewoonlik die hoofmotivering om kinderboeke te vertaal (Kruger 2010:56). Topverkopers sal waarskynlik vertaal word. Titels van gewilde en erkende skrywers is gewilde keuses. Bekroonde werke word dikwels vertaal.

Daar is twee kategorieë vertalings: plaaslike titels wat in ander tale vertaal word, en internasionale titels wat vertaal en plaaslik uitgegee word. Van die vertalings wat sedert 2000 geproduseer is, was 52% plaaslike produksies en 48% vertalings van internasionale titels.

4.7.1 Plaaslike vertalings

Bykans ’n derde (31%) van prente- en geïllustreerde kinderboeke wat plaaslik uitgegee is, is in ander Suid-Afrikaanse tale vertaal. Navorsing deur Williams (2020:339) oor die vertaling van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur, het bevind dat prenteboeke die genre is wat die meeste vertaal word. Van hierdie vertalings is 77% oorspronklik in Engels, 22% in Afrikaans en 0,8% in Afrikatale uitgegee.

Figuur 10. Vertaling van plaaslike titels

Boeke wat oorspronklik in Afrikaans uitgegee is, is hoofsaaklik in Engels vertaal, asook Xhosa, Zoeloe, ’n paar ander Afrikatale en in internasionale tale soos Nederlands, Frans, Italiaans en Mandaryns.

Engelse titels is hoofsaaklik in Afrikaans vertaal en ook in Afrikatale. Onder vertalings uit Engels, is 24% in al tien die ander amptelike tale vertaal. Jacana-uitgewery neem die leiding daarin om titels in Afrikatale te vertaal. Plaaslike titels in Engels is ook in verskeie internasionale tale vertaal, insluitend Portugees, Frans, Duits, Deens, Spaans, Japannees, Nederlands, Chinees en Koreaans.

4.7.2 Internasionale vertalings

Williams (2020:355) identifiseer drie redes waarom uitgewerye internasionale titels in Afrikaans vertaal: plaaslik is daar nie genoeg kinderboeke in Afrikaans nie en vertalings kan hierdie gaping vul; vertalings maak dit ekonomies die moeite werd om uit te gee; en internasionale boeke wat vertaal word, is meestal van hoë gehalte. Die meeste internasionale vertalings is gewilde reekse soos Harry Potter, internasionale bekroonde boeke en klassieke kinderliteratuur (Williams 2020:339−40). Uitgewerye soos Fantasi, Human & Rousseau, LAPA, Protea Boekhuis en Tafelberg produseer vertalings van die wêreld se beste en gewildste kinderliteratuur.

Van al die prente- en geïllustreerde kinderboeke wat sedert 2000 uitgegee is, is 54% plaaslike produksies en 46% is vertalings van internasionale titels. Hierdie bevinding stem ooreen met internasionale bevindinge. In verskeie Europese lande, soos Nederland, Denemarke en Swede, is ongeveer die helfte van hulle kinderboeke vertalings, hoofsaaklik uit Engels (Nikolajeva 2011:4040). Die meerderheid van hierdie internasionale vertalings is uit Engels (1 120 titels) in Afrikaans en ’n paar in Afrikatale. Internasionale titels in Engels word ingevoer vir die plaaslike mark. Ander tale waaruit vertaal is, sluit Frans, Duits, Nederlands, Vlaams, Spaans, Sweeds, Russies, Italiaans, Fins, Hebreeus, Pools en Portugees in. Sommige boeke wat uit Engels vertaal is, is indirekte vertalings, aangesien dit reeds uit ’n ander taal in Engels vertaal is.

Figuur 11. Plaaslike publikasies in vergelyking met vertalings

Internasionale vertalings bied toegang tot die beste internasionale kinderboeke vir kinders in Suid-Afrika. Dit vul gapings in plaaslike boekproduksie en dra by tot die kanonisering van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur.

4.8 Genre- en temaprofiel

Na die sosiale en politieke omwentelinge in Suid-Afrika is ’n groter kindgerigte benadering in kinderliteratuur gevolg. Skrywers en uitgewerye het begin fokus op dit waarvan kinders hou, wat hulle waardeer en wil lees (Stander 2010:65). Nog ’n neiging wat geïdentifiseer is, is dat Suid-Afrikaanse kinderliteratuur voor 1990 sterk didaktiese elemente gehad het. Daar word egter toenemend op ontspanning en vermaaklikheid gefokus (Oosthuizen 2010:100, 102).

In prente- en geïllustreerde kinderboeke is diereverhale en eietydse realisme die gewildste genre, gevolg deur avontuurverhale, fantasie, tradisionele kinderliteratuur, versies en rympies, familieverhale en konsepboeke.

Figuur 12. Genres in prente- en geïllustreerde boeke

Diereverhale sluit tradisionele diereverhale, waarin diere volgens hulle aard optree, in, maar in prente- en geïllustreerde kinderboeke is antropomorfiese diereverhale waar menslike eienskappe aan diere toegeken word, gewild. Ware diereverhale, soos die leeu Sylvester en Max die gorilla, gee erkenning aan bekende diere in Suid-Afrika.

Na diereverhale, is realistiese fiksie die gewildste genre. Eietydse realistiese fiksie werk met karakters, temas en ’n milieu wat die huidige Suid-Afrikaanse samelewing uitbeeld. Realistiese fiksie help kinders om situasies te hanteer wanneer hulle deur verhale ondervind dat ander kinders dieselfde uitdagings het. ’n Neiging, genoem nuwe realisme, is ’n meer grafiese en waarheidsgetroue uitbeelding van die lewe. Hierdie verhale speel af in ’n vertroude Suid-Afrikaanse opset en in daaglikse situasies waarmee die kind kan identifiseer, byvoorbeeld gesinsomstandighede soos verjaarsdae, Kersfees, kosmaak, troeteldiere, uitstappies en vakansies. Persoonlike kwessies word aangespreek, soos gesondheid en siekte, tande wat wissel, vriende maak, vrese en bekommernis, bed-toe-gaan, verlies, dood en verhuising.

Die hedendaagse Suid-Afrikaanse samelewing is duidelik sigbaar. Dit was nie algemeen in die 20ste eeu om omstrede kwessies in kinderboeke aan te spreek nie. ’n Duidelike neiging in die 21ste eeu is om omstrede kwessies wat nie vroeër aangespreek is nie, uit te lig. Sulke kwessies is boeliegedrag, gestremdhede, MIV-vigs, kindermolestering, seksuele misbruik, seksopvoeding, kulturele verskeidenheid en multikulturele verhoudinge. Skoolverhale met kinders van verskillende kulture en agtergronde wat saam skoolgaan word uitgebeeld. Skoolverhale kom meer voor in die 9–12 jaar-groep, maar in prente- en geïllustreerde kinderboeke is algemene temas om vir die eerste keer skool toe te gaan en die aanpassing daar. Sokker is die sport wat die meeste in prente- en geïllustreerde sportverhale voorgekom het. Rugby en krieket is ook gewild.

Familieverhale is ’n prominente kategorie. Die beskouing oor die kind se plek in die gesin het met tyd verander. Vir die grootste deel van die 20ste eeu het die wit, middelklas-, kerngesin kinderliteratuur oorheers. In die 21ste eeu, daarteenoor, word die gelukkige, stabiele gesin dikwels vervang deur ’n gesin in krisis. Hedendaagse realistiese familieverhale sluit geskeide en hersaaamgestelde gesinne, enkelouergesinne, aanneem- en pleeggesinne, uitgebreide gesinne, ouers van dieselfde geslag, weeskinders, multikulturele gesinne en gesinne waar kinders die ouerrol vervul in. Grootouers en hulle verhoudings met kleinkinders is gewilde temas, veral die dood van ’n grootouer en hoe om veroudering te hanteer. Ander temas is MIV-vigs in ’n gesin en ’n nuwe baba in die gesin.

Beginnerlesers hou van tradisionele verhale soos sprokies, volksverhale en fabels. Die meeste tradisionele verhale wat na 2000 uitgegee is, is inheemse Suid-Afrikaanse en Afrika-volksoorleweringe en -verhale. Volksverhale en verhale van die inheemse bevolking is goed verteenwoordig: Zoeloe-, Shangaan-, San/Khoi-, Nguni-, Xhosa-, Swazi-, Sotho-volksverhale, en volksverhale uit Lesotho.

Alhoewel biografiese fiksie, wat op openbare figure en helde fokus, meer tot ouer kinders spreek, het ek ’n aantal prente- en geïllustreerde kinderboeke in hierdie genre gevind. Die fokus is op persone wat ’n positiewe invloed op die samelewing gehad het. Onder hulle is Phyllis Spira, Wangari Mathaai, Graça Machel, Nelson Mandela, Batsesana Kumalo, Sindiwe Magona, Miriam Makeba, Gcina Mhlophe, Racheltjie de Beer en Albertina Sisulu.

’n Tema wat in baie prente- en geïllustreerde kinderboeke voorkom, is bewaring, ekobewustheid en omgewingsake. Kwessies wat aangespreek word, is die natuur en wildbewaring, bedreigde diere (renosters en ietermago’s), stropery en besoedeling. Die unieke karakter van die Suid-Afrikaanse landskap is duidelik in Suid-Afrikaanse flora (soos die kremetartboom) en sy ryk fauna met wilde diere. Suid-Afrikaanse plekke en geografiese areas word uitgebeeld, soos die Kango-grotte, Kaapstad, die Kalahari, Kgalagadi, Kirstenbosch, Knysna, Krugerwildtuin, Tafelberg en Tsitsikamma.

Prente- en geïllustreerde kinderboeke in die 21ste eeu weerspieël ’n Suid-Afrikaanse identiteit en erfenis as deel van ’n multikulturele samelewing. Daar is verskeie etniese groepe uit verskillende sosio-ekonomiese agtergronde: kinderjare in tradisionele Kaapse woonbuurtes, leefwyses in Afrika-dorpies en plakkerskampe, oppas van vee, Zoeloe-weefwerk, Afrika-kralewerk, taxi’s en vuvuzelas.

Die bekende leefwêreld van die kind in ’n multikulturele Suid-Afrika is prominent in prente- en geïllustreerde kinderboeke in die 21ste eeu.

4.9 Hoofkarakterprofiel

Diereverhale is die gewildste genre en gevolglik is diere verreweg die vernaamste hoofkarakters. ’n Wye verskeidenheid diere kom in prente- en geïllustreerde kinderboeke voor.

Figuur 13. Wilde diere as hoofkarakters

Wilde diere as hoofkarakters is meestal Suid-Afrikaanse diere en bevestig die produksiepatroon dat die Suid-Afrikaanse omgewing en agtergrond prominent in kinderboeke is. Leeu is nommer een, gevolg deur renoster, olifant, bobbejaan, kameelperd en seekoei. Ander wilde diere is jakkals, krokodil, sebra, hiëna, aap, meerkat, vlakvark, luiperd, muishond, ratel, bokke, jagluiperd, dassie, aardvark, buffel, nagapie, ietermago, ystervark, blouwildebees, otter en oewerkonyn.

Baie kinders is vertroud met ’n plaasomgewing en troeteldiere. Plaasdiere en troeteldiere is geliefde karakters. Ware diereverhale gee erkenning aan Suid-Afrikaanse dierehelde soos die hond Jock en seekoei Huberta.

Figuur 14. Plaasdiere en troeteldiere as hoofkarakters

Ander dierekarakters is voëls (uil, arend, kraai, tarentaal, hadida, bloukraanvoël, flamink, swaeltjie, aasvoël, houtkapper, suikerbekkie en koekoek), muise en rotte, insekte (mier, by, wurm, duisendpoot, liewenheersbesie, skoenlapper, ruspe, naaldekoker, miskruier, vlooi, sprinkaan, vuurvliegie, spinnekop), seediere (walvis, rob, krap, dolfyn, haai, seekat, seeperdjie), paddas, visse (galjoen, jellievis, paling), skilpaaie, verkleurmannetjies, slakke,’n akkedis, molle, slange en eekhorings.

In ’n land met ’n komplekse geskiedenis, verskillende tale en kulture is dit belangrik dat karakters multikulturele groepe verteenwoordig. Bykans ’n kwart (24,6%) van prente- en geïllustreerde kinderboeke in hierdie ondersoek is realistiese fiksie oor die daaglikse lewe van die kind met geloofwaardige mense as hoofkarakters. In die 20ste eeu is die meeste Suid-Afrikaanse kinderverhale nie uit ’n kind se perspektief geskryf nie. Mettertyd het ’n kindergerigte benadering ontwikkel met die gevolg dat lesers met karakters kon identifiseer. Naas die tradisionele gesin is daar werkende moderne ma’s, enkelouers, geskeide ouers en ouers van dieselfde geslag. Die patriargale posisie van die pa het verander. Pa’s is nie meer streng gesaghebbende figure nie, maar dikwels ondersteunend. Daarteenoor is die pa dikwels afwesig. Vriende sluit wit, swart en bruin kinders in, nie slegs wit kinders nie (Snyman 2004a:14).

In die 20ste eeu was swart mense randfigure in die literatuur. ’n Neiging teen die einde van die 20ste en begin van die 21ste eeu, is swart hoofkarakters. In die produksieprofiel is meer wit (56%) as swart (40%) hoofkarakters gedokumenteer. Daar is 14 bruin en twee Indiërhoofkarakters. Daar is ook 21 titels met multikulturele karakters. Hierdie produksiepatroon is nie verteenwoordigend van die bevolking nie, alhoewel dit beter is as voor 2000.

In hierdie ondersoek is manlike (45,56%) en vroulike (54,44%) hoofkarakters bykans ewe veel verteenwoordig. Jare lank was hoofkarakters hoofsaaklik manlik en wit. In die 1990’s het die neiging ontstaan om weg te beweeg van die wit, manlike held. Vroulike karakters geniet meer prominensie in die 21ste eeu.

Meer as 50 boeke het grootouers as hoofkarakters gehad. Vyftien wit oumas en 14 swart oumas is gelys. Slegs een swart oupa, twee bruin en een Indiëroupa kon gevind word.

Denkbeeldige fiktiewe karakters is algemeen in prente- en geïllustreerde kinderboeke. Onder hulle is die tokkelossie, drake, kabouters en feetjies, reuse, mensvreters, monsters, robotte, Klaas Vakie, ruimtemannetjies, ’n boekwurm, meerminne en ’n sneeuman. Speelgoed en ander voorwerpe wat soos mense optree kom dikwels voor, soos ’n teddiebeer, ’n lappop, ’n sokkerbal, ’n Land Rover en ’n akker (Oaky the acorn).

Die bevinding is dat ’n ryke verskeidenheid karakters in realistiese en fantasieverhale gevind is, met diere en mense as karakters bo aan die lys.

4.10 Reeksprofiel

Boeke as deel van ’n reeks is nog altyd gewild in kinderliteratuur. Reekse skep ’n vertroude omgewing vir die leser en voorsien ’n emosionele gevoel van sekuriteit (Ghesquière 2009:197). Ten minste drie titels is nodig om as ’n reeks te kwalifiseer. Gedurende die 20ste eeu was kinders vertroud met reekse vir ouer kinders, soos Mientjie, Trompie, Saartjie, Fanie, Keurboslaan, Maasdorp en Die Uile. Internasionale reekse soos Babysitters Club, Goosebumps en Nancy Drew was in Suid-Afrika beskikbaar. Reekse soos Reënboogrant en Ouma Hester het in die 1990’s tot reekse se gewildheid bygedra. Die bekende Huppelkind en Liewe Heksie is verskeie kere na 2000 herdruk of bygewerk uitgegee.

Reekse is ook gewild onder jong lesers (Snyman 2006:159). In hierdie ondersoek het ek bevind dat bykans ’n derde (550 titels − 30%) van prente- en geïllustreerde kinderboeke deel van ’n reeks is. Daar is 118 reekse geïdentifiseer. Daar kan onderskei word tussen titelreekse en karakterreekse. Titelreekse is byvoorbeeld Droombos, Land of Kachoo, ’n Kas vol monsters, Atlas-avonture, African folklore stories, African folktales, Animal adventures in Africa en Storiemuis. Karakterreekse sluit Jamela, Kerneelsie, Babalela, Landy and friends, Cool Nguni, Lulu, Oaky, Akiki, Bennie Boekwurm, Professor Fungus, Z is vir Zackie en Slym se stories in. Die produksiepatroon wys dat reekse in prente- en geïllustreerde kinderboeke toenemend in die 21ste eeu geproduseer word.

4.11 Toekennings- en bekroningsprofiel

Dit is duidelik uit die literatuuroorsig dat toekennings en bekronings ’n belangrike rol in die literêre sisteem speel. Skrywers, illustreerders, vertalers en uitgewers, asook uitstaande boeke en vertalings word erken en vereer.

In die produksieprofiel is aangedui watter titels toekennings ontvang het. Dit is duidelik dat die prominentste skrywers, illustreerders en uitgewerye ook die mees bekroondes is. Bekronings stem ooreen met die produktiwiteit van ’n skrywer of illustreerder. Jaco Jacobs is verreweg die produktiefste skrywer en ook die mees bekroonde skrywer van 2000 tot 2020. Prominente skrywers soos Niki Daly, Joan Rankin en Piet Grobler is telkemale bekroon. Talle Suid-Afrikaanse skrywers en illustreerders het ook oorsese toekennings ontvang.

Bykans ’n kwart van die toekennings vir prente- en geïllustreerde kinderboeke sedert 2000 is ATKV-kinderboektoekennings, almal vir Afrikaanse titels. Met die ATKV-kinderboektoekennings word die beoordeling deur kinderlesers gedoen. Die oorheersing van Afrikaans met toekennings is duidelik. As produktiefste uitgewery van prente- en geïllustreerde kinderboeke is LAPA-uitgewery ook die mees bekroonde. Bykans ’n derde (31%) van die toekennings is vir LAPA-uitgewery, gevolg deur Tafelberg, Human & Rousseau (die NB-groep), Jacana en Songololo.

Daar is ongetwyfeld ’n tekort aan verskeidenheid in kinderboektoekennings. Bykans twee-derdes van die boeke is in Engels uitgegee, maar slegs ’n derde van die toekennings is vir Engelse titels en slegs drie titels wat oorspronklik in ’n Afrikataal uitgegee is, is bekroon.

Volgens die skrywersprofiel, is 26% van die skrywers manlik, maar 42% van die bekroondes is manlike skrywers. Hierdie statistiek is ’n aanduiding dat mans in die toekenning van pryse oorheers.

4.12 Herdrukprofiel

In die oorkoepelende produksieprofiel is daar ’n laaste kategorie “Aantekeninge” en daarin is byvoorbeeld aangetoon indien ’n titel herdruk is. Herdrukke dra by tot die kanonisering van Suid-Afrikaanse kinderliteratuur. Daar is bevind dat 5% van boeke na 2000 herdrukke is. Onder hulle is titels van Alba Bouwer, Pieter W. Grobbelaar, W.O. Kühne, Helena Lochner, Martie Preller, Phyllis Savory, Dianne Stewart en Verna Vels. Uitgewerye wat talle herdrukke die lig laat sien het, is Human & Rousseau, LAPA en Protea Boekhuis.

 

5. Gevolgtrekking

Die doel van hierdie artikel was om die produksieprofiel en -patrone van prente- en geïllustreerde kinderboeke wat sedert 2000 geproduseer is, te dokumenteer. Ek het die rol van die verskillende rolspelers in die literêre sisteem ondersoek. Produksiepatrone uit die produksieprofiel gee ’n oorsig oor die veranderende dinamiek van die uitgee van prente- en geïllustreerde kinderboeke sedert die eeuwisseling. Die bevinding is dat, teenoor ’n afname in die produksie van kinderboeke voor en rondom die eeuwisseling, hierdie genre met verloop van tyd stadig, maar seker, gegroei het. Die produksielandskap verander stadig. Vertroue in die gedrukte woord taan nie, al neem die beskikbaarheid van e-boeke toe.

Die samelewing verander voortdurend. Kinderliteratuur is dinamies en hou tred met ontwikkelinge en veranderinge in die samelewing. Skrywers en illustreerders reageer op verskillende maniere op veranderinge. Dresang (1999:19–27) identifiseer moontlike veranderinge en hierdie tipe veranderinge is ook sigbaar in prente- en geïllustreerde kinderboeke wat sedert 2000 uitgegee is:

• Veranderende perspektiewe, waar verhale uit verskillende oogpunte en met verskillende stemme vertel word:

Kinderliteratuur is verweef met die land se kultuur en identiteit. Perspektiewe van verskillende sosiale en etniese groepe word weerspieël. Suid-Afrika se kulturele verskeidenheid sal altyd sigbaar wees in die kulturele en komplekse taalrealiteite. Alhoewel politieke en sosiale aangeleenthede dikwels nie eksplisiet in kinderliteratuur voorkom nie, vind dit tog soms indirek neerslag in tekste.

• Veranderende grense, waar gemeenskappe, riskante onderwerpe en agtergronde wat voorheen verbied of ongewoon was, nou voorkom:

Die afgelope jare word nuwe temas en nuwe rigtings ontgin. Grense is verskuif. In realistiese fiksie word die huidige moderne Suid-Afrika se multikulturele karakters en milieu uitgebeeld. Neigings wat waargeneem is in die 21ste eeu, sluit ou en nuwe temas soos omstrede kwessies in. Die Suid-Afrikaanse landskap met sy kulturele en etniese verskeidenheid is algemeen in kinderboeke. Prente- en geïllustreerde kinderboeke spreek huidige behoeftes, uitdagings, belangstellings en bekommernisse aan.

• Veranderende fisiese formate is kenmerkend in die 21ste eeu:

Alhoewel hierdie formate nie in die ondersoek nagevors is nie, is waargeneem dat digitale media toenemend gebruik word om boeke beskikbaar te maak. Titels is beskikbaar in formate soos e-boeke, as toepassings op selfone en op iPad-toepassings.

In “Visions of the future” vat Reynolds (2011:96) dit treffend saam:

One of the functions of children’s literature has always been to prepare its readers to become the next generation of adults by introducing ideas about how the society around them is organised, how that society fits into national and global perspectives, and how it might function in future. Children’s literature is referred to as a literature of acculturation, which inducts its readers into the norms, values and systems of the societies in which they are growing up. But children’s literature can also be a literature of contestation, offering alternative views and providing the kind of information and approaches that can inspire new ways of thinking about the world and how it could be shaped in other, potentially better, ways.

Dit is duidelik dat die produksie van kinderboeke afhang van die koördinering en samewerking van verskillende rolspelers in die literêre sisteem. Verskeie aangeleenthede wat oor baie jare al problematies met die produksie van Suid-Afrikaanse kinderboeke is, is steeds nie aangespreek nie. Meer as 20 jaar gelede het Van der Westhuizen (1999:137−8) al gepleit dat die betrokkenheid en toewyding van rolspelers in die groter literêre sisteem nodig is om sake wat die groei en ontwikkeling van die uitgee van kinderliteratuur affekteer, aan te spreek.

’n Groeiende en ontwikkelende mark is noodsaaklik in enige literêre sisteem. In die literêre sisteem kan ’n beperkte mark die ontwikkeling van literatuur as ’n sosio-kulturele aktiwiteit beperk (Even-Zohar 1990:36−9). Die algemene mark vir prente- en geïllustreerde kinderboeke is steeds relatief klein, met klein drukoplae, ten spyte van groei. Die opvoedkundige mark oorheers die boekbedryf. Daar is min mense wat boeke koop en die meerderheid van die bevolking is nie in lees en boeke geïnteresseerd nie. Tog is daar steeds baie skrywers, illustreerders en uitgewerye wat in hierdie mark belê. Dit bly ’n reuse-uitdaging om boeke te bemark en kinders met boeke in aanraking te bring in ’n land met lae geletterdheidsvlakke en ’n swak leeskultuur.

 

Bibliografie

Adendorff, E.M. 2003. Digdebute teen die millenniumwending: ’n polisistemiese ondersoek. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Adey, D., R. Beeton, C. Chapman en E. Pereira. 1986. Companion to South African English literature. Johannesburg: AD Donker.

A list of books especially suitable for children in the Union of South Africa and Rhodesia. 1966. Kaapstad: Juta.

Aristata Boekwinkels. s.j. https://aristata.co.za (27 November 2023 geraadpleeg).

Barrouillet, S. 2015. South African children’s book publishing is winning international attention – and awards – as the market evolves beyond being a government-driven sector. https://publishingperspectives.com/2015/09/agents-insight-into-the-south-africas-childrens-book-market (14 Oktober 2023 geraadpleeg).

Carroll, L. 1961. Alice in Wonderland. New York: Holt Rinehart & Winston.

Daly, N. 2014. Thank you, Jackson. Auckland Park: Jacana.

Davies, S. 1992. Reading roundabout: a review of South African children’s literature. Pietermaritzburg: Shuter & Shooter.

De Geest, D. 1996. Literatuur als systeem, literatuur as vertoog: bouwstenen voor een functionalistische benadering van literaire verschijnselen. Leuven: Peeters.

Departement van Kuns en Kultuur. 2014. The Library and Information Services (LIS) Transformation Charter. Pretoria: Departement van Kuns en Kultuur.

—. 2015. The state of libraries in South Africa. Pretoria: Departement van Kuns en Kultuur.

Departement van Statistiek. 2023. Census 2022. Pretoria: StatsSA. https://census.statssa.gov.za/assets/documents/2022/P03014_Census_2022_Statistical_Release.pdf.

Dresang, E. 1999. Radical change: books for youth in a digital age. New York: HW Wilson.

Eiselen, U. 2005.Vertalings en Afrikaanse kinder- en jeugboeke. In Wybenga en Snyman (reds.) 2005.

Even-Zohar, I. 1990. Polysystem studies. Poetics Today, 11(1):1–253.

—. 1997. Factors and dependencies in culture: a revised outline for polysystem culture research. Canadian Review of Comparative Literature, 24(1):15–34.

Finkelstein, D. en A. McCleery. 2005. An introduction to book history. New York: Routledge.

Fraustino, L.R. 2004. Children’s book publishing. In Hunt (red.) 2004.

Fredericks, G.H. en Z. Mvunelo. 2003. Publication of books in indigenous South African languages and their availability and use in public libraries. South African Journal of Library and Information Science, 69(2):133–9.

Galloway, F. 2004. Notes on the usefulness of publishing statistics for a broader South African book history. English Studies in Africa, 47(1):109–18.

Galloway, F. en M.R. Venter. 2016. Die Afrikaanse uitgewersbedryf. In Van Coller (red.) 2016:365–557.

Ghesquière, R. 2009. Jeugdliteratuur in perspectief. Leuven: Acco.

Grobler, P. 2021. E-poskommunikasie. 15 Februarie.

Hart, G. 2002. The African Renaissance and children’s literature: is South African librarianship abdicating its role? South African Journal of Library and Information Science, 68(1):29–38.

—. 2016. E-poskommunikasie. 27 Januarie.

Heale, J. 1985. Young Africa Booklist: a descriptive booklist of Southern African children’s books in English. Glasgow: Blackie & Son, in samewerking met Kaapstad: Book Promotions.

—. 1992. SACBIP 92: South African Children’s Books in print. Kenilworth: Bookchat.

—. 1993. SACBIP 93: South African children’s books in print (Supplement). Grabouw: Bookchat.

—. 1994a. South African authors and illustrators. Grabouw: Bookchat.

—. 1994b. SACBIP 94: South African Children’s Books in Print. Grabouw: Bookchat.

—. 1995. SACBIP 95: South African Children’s Books in Print. Grabouw: Bookchat.

—. 1996. From the Bushveld to Biko: the growth of South African children’s literature traced through 110 notable books. Grabouw: Bookchat.

—. 1998. What publishers are publishing and what children want to read. Bookbird, 36(1):36–8.

—. 2004a. Adamastor: a view over the children’s literature of South Africa. Kenilworth: Bookchat.

—. 2004b. Gloom or boom? In IBBY. Books for Africa: special souvenir magazine of the 29th IBBY World Congress: a celebration of the child, the story and the book. Kaapstad: IBBY.

—. 2004c. English-speaking Africa. In Hunt (red.) 2004:945–53.

—. 2012. Children’s books in African languages. Pinelands: Biblionef.

—. 2015. Yesterday into tomorrow: the exciting progress of South African literature for young readers. Referaat gelewer by die IFLA World Library and Information Congress, Kaapstad, 15–21 Augustus.

—. 2016. South African children’s books in English: Bookchat reviews 2008–2015. Napier: Self-uitgegee.

Heale, J., A. Louw en L. Gericke. 2004. Proudly South African: 100 representative children’s books. Uitstalling geskep deur die South African Children’s Book Forum vir die 29ste IBBY World Congress, Kaapstad, 5–9 September. Howard Place: South African Children’s Book Forum.

Hofmeyr, I. en A. Dick. 2007. Book history, reading and publishing in South Africa. Innovation, 35:1–23.

Hölscher, M. (red.). 1986. Doer-Land-Y: Suid-Afrikaanse geïllustreerde kinderboeke/Far far away: South African illustrated children’s books. Kaapstad: South African National Gallery.

Howsam, L. 2006. Old books and new histories: an orientation to studies in book and print culture. Toronto: University of Toronto Press.

Hunt, P. (red.). 2004. International companion encyclopedia of children’s literature. Londen: Routledge.

IBBY SA. 2007. 100 representative South African books for children and young people. Howard Place: IBBY.

Jenkins, E. 1993. Children of the sun: selected writers and themes in South African children’s literature. Johannesburg: Ravan Press.

—. 2002. South Africa in English-language children’s literature: 1814–1912. Jefferson: McFarland.

—. 2008a. Research into the multilingual children’s literature of South Africa. Children’s Literature Association Quarterly, 33(4):428–40.

—. 2008b. Sources for research in South African English children’s literature. Mousaion, 26(2):179–91.

—. 2012. Seedlings: English children’s reading and writers in South Africa. Pretoria: Unisa Press.

Kleyn, A.J.T. 2013. ’n Sisteemteoretiese kartering van die Afrikaanse literatuur vir die tydperk 2000–2009: kanonisering in die Afrikaanse literatuur. PhD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Kruger, H. 2010. The translation of children’s literature in the South African educational context. PhD-proefskrif, Universiteit van die Witwatersrand.

Kruger, J.A. 1991. Kinderkeur: ’n gids tot bekroonde Suid-Afrikaanse kleuter-, kinder- en jeugboeke tot 1989. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika.

Kühne, W.O. 2018. Huppelkind-omnibus. Kaapstad: Tafelberg.

Labuschagne, M.M.M. 2009. A number paints a thousand words: a quantitative approach to a publishing history of South African children’s literature in English. Mousaion, 27(2):2–28.

Lehman, B.A., J. Heale, A. Hill, T.B. van der Walt en M. Vorster (reds.). 2014. Creating books for the young in the new South Africa: essays on authors and illustrators of children’s and young adult literature. Jefferson: MacFarland.

Le Roux, E. 2012. The accidental growth of book history: a literature review of print culture and book history studies in South Africa. Mousaion, 30(1):39–64.

Le Roux, E. en L. Cassells. 2022. PASA. South African book publishing industry survey 2019–2021. Pretoria: Universiteit van Pretoria. https://publishsa.co.za/wp-content/uploads/2022/09/Publishing-Industry-Survey-2019-2021-Revised.pdf.

Le Roux, E., S. Tshuma en S. Harvett. 2023. PASA. South African book publishing industry survey 2021–2022. Pretoria: Universiteit van Pretoria. https://publishsa.co.za/wp-content/uploads/2023/05/2021-2022-Publishing-Industry-Survey.pdf.

Le Roux, J. vdV. 1986. A short historical overview of Afrikaans children’s literature. In Hölscher (red.) 1986.

Lohann, C. (red.). 1986a. Afrikaanse kinderboekgids, ’n gegradeerde en geannoteerde bibliografie van Afrikaanse kinderboeke. Potchefstroom: Instituut vir Navorsing in Kinderlektuur, PU vir CHO.

—. 1986b. Kinderlektuur. Pretoria: HAUM.

Lukens, R.J., J.J. Smith en C.M. Coffel. 2013. A critical handbook of children’s literature. Upper Saddle River: Pearson.

Lynch-Brown, C.G., C.M. Tomlinson en K.G. Short. 2014. Essentials of children’s literature. Harlow: Pearson.

Metelerkamp, T. en M. Banda. 2022. Read this and weep – embattled public libraries are being squeezed out of existence. Daily Maverick, 7 Maart. https://www.dailymaverick.co.za/article/2022-03-07-read-this-and-weep-embattled-public-libraries-are-being-squeezed-out-of-existence (20 Oktober 2023 geraadpleeg).

Möller, J. 2014. Books and publishing in the South African trade market: changing writers, changing themes. Critical Arts, 28(5):857–70.

National Library of South Africa. 2014. The South African Libraries 20 years review. Pretoria: National Library of South Africa.

Nienaber, P.J. en P.G.J. Overduin. 1975. Keurlys van Afrikaanse jeugboeke, 1961–1971. Pretoria: SA Akademie vir Wetenskap en Kuns.

Nikolajeva, M. 2011. Translation and crosscultural reception. In Wolf e.a. (reds.) 2011.

Ntuli, C.D. 2011. From oral performance to picture books: a perspective on Zulu children’s literature. PhD-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

Oosthuizen, M.M. 2010. ’n Polisistemiese ondersoek na veranderinge in die Afrikaanse kinderliteratuur-sisteem sedert 1990. MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Raines, S. en R. Isbell. 1994. Stories: children’s literature in early education. New York: Delmar.

Rao, S.A. 2023. SA misses deadline for school libraries. https://www.businesslive.co.za/bd/national/2023-09-21-sa-misses-deadline-for-school-libraries (15 Oktober 2023 geraadpleeg).

Ratzan, L. 2004. Understanding information systems. Chicago: American Library Association.

Reynolds, K. 2011. Children’s literature. New York: Oxford University Press.

Rood, E.F. en F. Fairer-Wessels. 2005. Die geïllustreerde kinder- en jeugboek in Afrikaans. In Wybenga en Snyman (reds.) 2005.

Roux, K., S. van Staden en M. Tshele. 2023. PIRLS 2021. Progress in International Reading Literacy Study 2021: South African preliminary highlights report. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

Scheepers, R. en L. Kleyn. 2012. Die Afrikaanse skryfgids. Johannesburg: Penguin.

Sewitz, M. 1965. Children’s books in English in an African setting 1914–1964. Johannesburg: Universiteit van die Witwatersrand.

Shavit, Z. 1981. Translation of children’s literature as a function of its position in the literary polysystem. Poetics Today, 2(4):171–9.

—. 1986. Poetics of children’s literature. Athene: University of Georgia Press.

Shezi, B.L. 1999. Vernuwing van maatskaplike norme as tema in Afrikaanse jeugliteratuur vanaf 1985 tot 1995. MA-verhandeling, Universiteit van Zoeloeland.

Snyman, M. 2004a. Afrikaans youth series books: exhibition of societal change. Innovation, 28:9–16.

—. 2004b. Wie skryf wat vir wie? ’n Outeursprofiel van die Afrikaanse kinder- en jeugprosa (fiksie) 1990–2001. Literator, 25(3):17–42.

—. 2005. Die Afrikaanse jeugreeksboek van 1930 tot 2000: ’n historiese oorsig. In Wybenga en Snyman (reds.) 2005.

—. 2006. Die leesvoorkeure en leesgedrag van Afrikaanse kinders. Mousaion, 24(1):145–79.

—. 2014. Die evaluering van ’n leesbevorderingsprojek: die Zoë-voorleesprojek in die Noord-Kaap. Mousaion, 34(4):55–74.

—. 2015. Looking for stereotypical portrayals of grandmothers in South African multilingual picturebooks. Mousaion, 33(2):111–27.

Snyman, M. en M.R. Venter. 2004. Produksiepatrone van Afrikaanse kinder- en jeugprosa: ’n verkennende statistiese ontleding, 1990–2001. Mousaion, 22(1):119–38.

Stander, M. 2010. Tendense in Afrikaanse kinderboeke as rigtingwysers tot leesbevordering. Mousaion, 28(2):65–84.

Stanton, P.J. 1946. Bibliography of books in English, especially suited to South African children. Kaapstad: Universiteit van Kaapstad.

Steenberg, E. 1979a. Kinderverhale van ses tot twaalf. Pretoria: Academica.

—. 1979b. My kind en sy boek. Kaapstad: Tafelberg.

Stojakovic, D. 2019. E-poskommunikasie. 3 Desember.

Struik, W. 2008. Rampspoed en heropbou van die Afrikaanse boekebedryf: ’n empiriese ontleding van die verkope van Afrikaanse boeke in die periode 2004–2007. Stilet, 20(2):218–55.

Taxel, J. 2011. The economics of children’s book publishing in the 21st century. In Wolf e.a. (reds.) 2011.

Tiemensma, L. 2022a. The publishing history and production patterns of picture and illustrated South African children’s books published from 2000–2020: an empirical study. PhD-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

—. 2022b. Die publikasie van Afrikaanse kinder- en jeugboeke in die 21ste eeu. https://www.litnet.co.za/die-publikasie-van-afrikaanse-kinder-en-jeugboeke-in-die-21ste-eeu (22 November 2023 geraadpleeg).

Van Coller, H.P. (red.). 2016. Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2. Pretoria: Van Schaik.

Van der Walt, T.B. 2005a. Afrikaanse kinder- en jeugprosa. In Wybenga en Snyman (reds.) 2005.

—. 2005b. Bekronings en toekennings vir Afrikaanse kinder- en jeugboeke. In Wybenga en Snyman (reds.) 2005.

—. 2011. From guardianship to abandonment. Children’s literature and Library and Information Science. Intreerede gelewer op 8 November in die Senaatsaal. Pretoria: Unisa, Departement Inligtingkunde.

Van der Westhuizen, B. 1999. ’n Polisistemiese benadering tot die bevordering van kleuter-, kinder- en jeugliteratuur. Stilet, 11(1):125–38.

—. 2016. Perspektief op kinder- en jeugliteratuur. In Van Coller (red.) 2016. Pretoria: Van Schaik.

Van Heerden, M. 2007. Books for the children of Southern Africa. http://marjorie-van-heerden-articles.blogspot.com/2007/05/books-for-children-of-southern-african.html (19 Oktober 2023 geraadpleeg).

Van Rooyen, L. 1991.Kinders van Afrika: ’n multikulturele bibliografie van prente- en leesboeke vir die jong kind, 1976–1990. Stellenbosch: ISKEMUS.

Van Vuuren, K. 1995. A study of indigenous children’s literature in South Africa. MA- verhandeling, Universiteit van Kaapstad.

Venter, M.R. 2006. Die materiële produksie van Afrikaanse fiksie (1990–2005) – ’n empiriese ondersoek na die produksieprofiel en uitgeweryprofiel binne die uitgeesisteem. PhD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

—. 2008. Uitgewery-ondersoek en die kartering van die boekuitgewerybedryf: nuwe geleenthede vir (Suid-)Afrikaanse literatuurgeskiedskrywing. Stilet, 20(2):1–32.

Wallace, D.P. en C. Van Fleet. 2012. Knowledge into action: research and evaluation in Library and Information Science. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

Walliman, N. 2011. Research methods: the basics. Londen: Routledge.

Welch, T. 2012. Why mother-tongue literacy isn’t working: policy, pedagogy, parents, and publishing. Gaslesing tydens die algemene jaarvergadering van die Witwatersrand Council on Education, Wits School of Education, 9 Oktober, Johannesburg.

Williams, A. 2020. ’n Ondersoek na die seleksie en funksie van internasionale kinderboeke wat in Afrikaans vertaal is vir die tydperk 1990–2018. PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Wolf, S.A., K. Coats, P. Enciso en C.A. Jenkins (reds.). 2011. Handbook of research on children’s and young adult literature. New York: Routledge.

Wybenga, G. en M. Snyman (reds.). 2005. Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom: ’n gids tot die Afrikaanse kinder- en jeugboek. Pretoria: LAPA.

 

• Hierdie artikel se fokusprent is geskep deur Annie Spratt en is verkry op Unsplash.

 

---

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

---

The post Die produksieprofiel en -patrone van prente- en geïllustreerde kinderboeke in Suid-Afrika in die 21ste eeu (2000–2020) first appeared on LitNet.

The post Die produksieprofiel en -patrone van prente- en geïllustreerde kinderboeke in Suid-Afrika in die 21ste eeu (2000–2020) appeared first on LitNet.