’n Ontleding van Suid-Afrikaanse sakebestuurders se etiese besigheidsbesluitneming: Tendense van 2007 tot 2019

’n Ontleding van Suid-Afrikaanse sakebestuurders se etiese besigheidsbesluitneming: Tendense van 2007 tot 2019 Christo Bisschoff, NWU Besigheidskool, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus) LitNet Akademies Jaargang 17(3) ISSN 1995-5928 Die artikel sal binnekort in PDF-formaat beskikbaar wees.

 

Opsomming

In hierdie studie word die jaarlikse etiese beskouings voorgehou wat Suid-Afrikaanse bestuurslui vanaf 2007 tot 2019 gehandhaaf het. Die doelwit is om tendense te identifiseer oor die afgelope 13 jaar betreffende bestuurders se houding oor wat aanvaarbare en onaanvaarbare besigheidspraktyke is, en ook om te bepaal of daar vordering gemaak is al dan nie ten opsigte van bestuurslui se houding ten opsigte van etiese besigheidsbesluite. Die vraelys wat in 1993 deur Fullerton opgestel is, dien al jare as die gekose data-insamelingsinstrument. Hierdie vraelys is reeds statisties gevalideer vir toepassing in Suid-Afrika, en lewer konstant betroubare data om te ontleed. Verder is die vraelys getoets en geskik bevind in 12 ander lande wat oor ses kontinente versprei is. Die vraelys lê 14 twyfelagtige besigheidsbesluite in scenarioformaat aan bestuur voor. Bestuurders evalueer die besigheidsaktiwiteite wat deur die scenario’s voorgestel word op ’n gebalanseerde 6-punt-skaal. Die vraelys is jaarliks aan vergelykbare groepe bestuurders voorgehou om sodoende hul etiese beskouings van die besigheidscenario’s te meet. Altesaam 1 929 bestuurders het deur die jare aan die studie deelgeneem en die vraelyste voltooi. Die tendense toon dat die bestuurders oor die algemeen in 2019 meer krities teenoor die scenario’s is as 13 jaar gelede. Nege scenario’s wat in 2007 as aanvaarbaar geag is, word nou bevraagteken. Aan die ander kant is vyf scenario’s wat wel onaanvaarbaar was in 2007, nou aanvaarbaar. Die oorhoofse vergelyking toon egter dat daar wel vordering gemaak is ten opsigte van bestuurders se houding ten opsigte van etiese bestuurspraktyke gedurende die afgelope 13 jaar. Die bestuurders van 2019 is dus meer bewus van die korrekte etiese besigheidsbesture as hul voorgangers in 2007. Die waarde van die studie is gesetel in die positiewe verwantskap tussen gedrag en houdings. Houdings lei tot gedrag, en sodoende kan positiewe houdings teenoor etiese besigheidspraktyke lei tot etiese besigheidsgedrag. Gevolglik behoort ’n verbeterde etiese houding te lei tot verbeterde etiese besluitneming en gedrag deur bestuurders wanneer hulle besluite in maatskappyverband maak.

Trefwoorde: besigheid; besigheidsaktiwiteite; besluite; bestuur; etiek; eties; houdings; longitudinaal; oneties; scenario’s

 

Abstract 

An analysis of the ethical attitudes of South African business managers with regard to ethical business decision-making: Trends from 2007 to 2019

This study reports on a decade’s trends (2007 to 2019) of South African managers’ ethical predispositions about business decisions. The literature basis of the study deals with defining business ethics in South Africa from the recent past, up to 2019; with the contentious issue of using student groups as populations; and then also particularly ascertained the suitability of experienced part-time managers in training (or retraining) as a population for business studies. Here, sufficient evidence cleared the population for a focused study such as this. The empirical study analysis data were collected annually over the 13-year period from managers who enrolled at a South African business school. These managers aimed to further improve their managerial qualifications by studying towards an MBA degree, or entered into executive education programmes on the South African National Qualification Forum at level 6 or higher; typically, students attending the Advanced Management Programme qualify. A total of 1 929 managers formed part of this longitudinal study. The questionnaire postulated 14 questionable company business decisions, and the respondents had to evaluate each decision along ethical lines. Their ethical predispositions towards the questionable business decisions were recorded on a balanced 6-point scale, where 3,5 served as the neutral predisposition. A Cronbach alpha coefficient of 0,895 ensured high reliability and internal consistency which shows that the data could be analysed confidently. The American questionnaire designed by Fullerton in 1993 was used because this questionnaire has been internationally validated on six continents and in 12 countries while it was also independently revalidated for use in South Africa in 2010 and 2019 to collect business ethics data. The data were captured and analysed by the Statistical Consultation Services at the North-West University. The trend analysis shows that, in general, a total of nine business scenarios displayed unacceptable ethical attitudes by the managers in 2007, while five business scenarios displayed acceptable ethical attitudes. Two scenarios were marginal and the managers could not make up their minds whether they were acceptable or unacceptable. (This is still true for these two scenarios in 2019.) Regarding analysis of the individual scenarios, four different classifications were applied. These are: (1) unacceptable in 2007, but acceptable in 2019; (2) acceptable in 2007, and remaining so in 2019; (3) unacceptable in 2007 and remaining unacceptable in 2019; and (4) acceptable in 2007, but unacceptable in 2019. A total of six scenarios were characterised as belonging to the first category. All of these scenarios improved. Trendwise they are similar and show an improvement of ethical attitudes among managers with regard to their ethical business decision-making. Regarding the second category, only one scenario indicated acceptable ethical attitudes by managers back in 2007, which remained so. They deal with “dodging tax by using creative accounting”. This scenario shows that managers deem this behaviour to be acceptable; however, they seem to find this much more acceptable in 2019 than they did in 2007! This means the attitudes of the managers at present towards this scenario are pointing towards acceptance of such actions, and consequently more towards unethical business practices. Although only one scenario applies, it is still categorised as an unethical practice and this is cumbersome. The third category presents unacceptable ethical attitudes in 2007, which remained unacceptable in 2019. Two scenarios fall into this category, namely “false reference pricing” and “advertising out-of-stock products cheaply to draw customers into the shop”. The final category is cumbersome as it presents scenarios that were acceptable in 2007, which are now deemed to be unacceptable. This shows that there is a deterioration in ethical business attitudes. A total of five scenarios turned to the dark side in the past 13 years. Here, the results show that the practice of “withholding to launch new products in the market until the inventory of the old model is cleared”, “advertising to children”, “moving a factory to a low-cost country to save on production cost”, “using selective distribution to protect large retailers” and “using sports stars to endorse products” are all now deemed to be acceptable. Interestingly, the results also show that the 2007 managers are an inverse mirror image of the 2019 managers with regard to their attitudes towards ethical business dealings. The 13-year longitudinal study measures the ethical predispositions of managers over time with regard to companies’ business decisions. This provides a trend of what managers deem ethical business behaviour to be, and consequently provide an insight into their business decisions as company representatives. This means that business decisions can be positively influenced ethically if the predispositions of managers show an inclination towards ethical business practices. To do so, the quantification of ethical predispositions provides a baseline or barometer of the business ethical decision-making by South African managers when they have to make a business decision on behalf of their company. The study comes to the following conclusions on the business ethics scenarios based on the longitudinal analysis of 13 years: (1) Nine of the ethical scenarios improved over the 13 years, but (2) five of the scenarios deteriorated; (3) two scenarios remained an uncertainty for managers. After 13 years these scenarios still have scores close to the midpoint (3,5). This means that in 2007 more of the scenarios were deemed acceptable business practices and this points towards a more questionable ethical attitude in 2007 than in 2019. This view is quantitatively supported by the mean scores of the managers in 2007 (3,7), which is higher than the mean score of the managers in 2019 (3,0). 

Regarding the overall study, the following conclusions are reached: (1) The managers of 2019 are more critical than their 2007 counterparts regarding what acceptable business practices are. (2) The results of 2016 deviate from the rest of the longitudinal data; political constraints and the economic situation in South Africa could have played a part in this deviation. (3) All in all, the country has made progress in terms of managing towards more ethical and acceptable business practices.

Keywords: attitude; business; decision-making; ethical; ethics; longitudinal; managers; scenarios; trend; unethical

 

1. Inleiding 

Suid-Afrikaanse etiese gedrag geniet al ’n geruime tyd aandag onder sakelui, politici, akademici en ander belangegroepe. Suid-Afrikaners is veral sensitief oor etiese en korrupte besigheidstransaksies ná die Zuma-era waartydens staatskaping en ander ongerymdhede die botoon in die land gevoer het (Maughan 2020). Die geregtelike ondersoek na bewerings van staatskaping gelei deur regter Zondo is steeds besig om die magdom getuienis wat bykans elke staatsdepartement insluit, in te samel en te assimileer (SA State Capture 2020). Buite die kommissie word gereeld vrae deur Jan en alleman gevra betreffende transaksies wat gesluit word en of hierdie transaksies, benewens die wettigheid daarvan, ook eties korrek is. Staatstransaksies is selfs nog meer onder die soeklig.

Onaanvaarbare etiese houdings van bestuurslui en leiers, en die daaropvolgende gedrag, kom algemeen voor in Afrika waar gereelde berigte van korrupsie en selfverryking oopgevlek word. Suid-Afrika gaan ook swaar gebuk onder hierdie gebrek aan etiese bestuursgedrag. Die land het die laaste 10 jaar stadig maar seker geval vanaf die 43ste plek in 2009 (Rapule, Bisschoff en Botha 2013:22) tot die 64ste plek in 2016 en uiteindelik tot die 70ste plek in 2019 op die internasionale korrupsiepersepsie-indeks (KPI) verswak (Transparency International 2019). Hierdie indeks gradeer en vergelyk lande internasionaal om die rangorde van ’n land te bepaal. Die basis van vergelyking word gedoen op die waargenome korrupsievlakke en etiese gedrag van ’n land se bestuurders en leiers, en neem die sienings van internasionale sakelui en ontleders in ag. Veral drie aspekte word geëvalueer, naamlik polisiemag, besigheidslui se gedrag, en dan die politieke leierskap se etiese of onetiese gedrag (Transparency International 2019; Bisschoff 2018).

Die besigheidsetiek in die land word reeds geruime tyd nagevors. Hier het studies reeds tydens die apartheidsjare ondersoek begin instel na die etiese houdings en persepsies van Suid-Afrikaanse bestuurslui. Hier het Nel, Pitt en Watson (1989), soos later bevestig deur die opvolgstudie van Abratt, Nel en Higgs (1992), byvoorbeeld bevind dat besigheidsetiek riglyne bied om moreel korrekte gedrag daar te stel deur middel van reëls, beginsels, standaarde en kodes. Moore en Radloff (1996) se studie vergelyk finalejaar-handelstudente aan Rhodes-universiteit in die jare 1989, 1990 en 1991 en bevind dat Suid-Afrikaanse studente betekenisvol verskil van hul Israelse ewekniestudente van 1988 ten opsigte van besigheidsetiekopvattings, maar dat die verskille tussen die groepe, asook tussen Amerikaanse (1988) en Wes-Australiese (1991) studente, nie betekenisvol is nie. 

Net na die eerste demokratiese verkiesing in Suid-Afrika bevind De Klerk (1996) dat besigheidsetiek beskou word as daardie dissipline wat besigheidslui in staat stel om sekere gedragsreëls en -waardes te handhaaf tydens entrepreneuriese aktiwiteite. Verskeie latere studies (Rossouw 2005; Fullerton, Bisschoff en Moore 2008; Bisschoff en Lotriet 2012; Rossouw 2017; Fullerton, Bisschoff en Fields 2017, Groenewald en Vorster 2019) deur Suid-Afrikaanse besigheidsetieknavorsers het verskillende etiese scenario’s daargestel wat deur bestuurslui as aanvaarbare of onaanvaarbare optrede beoordeel moes word. Dit is insiggewend dat die meeste studies bevind het dat Suid-Afrikaners betreklik goed vaar wanneer hulle vergelyk word met persone in ander lande. Die studie deur Fullerton en Bisschoff (2013), waar 12 verskillende lande op ses verskillende kontinente se etiese houdings van bestuurders vergelyk is met Suid-Afrika se bevindinge, is veral insiggewend. Die studie het bevind dat plaaslike bestuurslui se etiese houdings goed vergelyk met dié van lande soos China, Brasilië, Nieu-Seeland, Singapoer en Australië, nieteenstaande die feit dat hierdie lande heelwat hoër op die KPI figureer. Plaaslik klassifiseer die Etiek-instituut Suid-Afrika tans as ’n medium-risiko-land waar ’n ontwikkelende etiese kultuur gevestig is met ’n telling van 63% (Groenewald en Vorster 2019:3). Die grootste besigheid-etiese risiko’s word in die verslag aangedui as ’n gebrek aan etiese behandeling van werknemers en ’n gebrek aan verantwoordelikheid en toerekeningsvatbaarheid.

Al hierdie studies het egter die tekortkoming dat dit ’n oomblik in tyd vasvang en as’t ware ’n etiese balansstaat is op daardie gegewe oomblik in die geskiedenis van die land. Hierdie studie beoog om dié tekortkoming te oorkom deur die etiese houdings van bestuurslui in Suid-Afrika longitudinaal te ondersoek en verslag te doen aangaande die etiese tendense oor ’n tydperk van 13 jaar (2007 tot 2019).

 

2. Probleemstelling

In die ontleding van etiese waardes van dieselfde groep bestuurders op persoonlike of individuele vlak het ek in Bisschoff (2018) aangetoon dat die vernaamste probleem is dat spesifieke sienings van besigheidsetiek op persoonlike vlak heel waarskynlik hul gedrag ten opsigte van persoonlike besigheidsaktiwiteite behoort te beïnvloed. Dieselfde sienings beïnvloed egter ook hierdie bestuurders se besigheidsbesluite, veral as daar die moontlikheid van persoonlike gewin bestaan (Bisschoff 2018). Die omvang van hierdie potensieel twyfelagtige gedrag is egter beperk tot merendeels die individu en sy of haar onmiddellike kontakomgewing. In die geval waar hierdie individue egter in besigheids- of ondernemingsverband optree, is die besluite nie meer beperk tot die individu nie, en kan die gevolge van besigheidsbesluite deur bestuurders selfs tot op internasionale vlak uitkring. In maatskappyverband is die omvang dus enorm en sluit verskeie ander rolspelers in. Die Zondo-kommissie-getuienis van Angelo Agrizzi as voormalige uitvoerende bestuurder van die maatskappy Bosasa dien hier as ’n enkele voorbeeld van vele onetiese en korrupte besigheidsbestuurders se besigheidsbesluite wat gelei het tot staatskaping, korrupsie en ander uiters onetiese en onwettige gedrag. Dit beteken dus dat enkele besluite (of selfs een eties twyfelagtige besluit) op besigheidsvlak die maatskappy onberekenbare skade kan berokken. Juis hierin is die kernprobleem van die studie gesetel. Omdat bestuurders namens maatskappye optree, neem hulle besluite wat groter ekonomiese en operasionele impak het. Die potensiële persoonlike voordeel wat hierdie besluite aan bestuurders bied, is verder substansieel; dit dien as verdere motivering om oneties op te tree. Dit is gevolglik van uitermate belang dat bestuurders in besluitnemingsposisies eties moet optree, en daarom is dit belangrik om te verstaan wat hul etiese sienings is ten opsigte van besluite wat hulle neem in maatskappyverband. Hoe lyk die Suid-Afrikaanse bestuurder se etiese sienings wanneer hy of sy besluite moet neem wat die maatskappy verbind? Het hierdie etiese sienings verander oor die afgelope dekade of nie, en indien dit wel verander het, hoe het dit verander? Hierdie inligting is belangrik om bestuurmodelle te ontwikkel om die Suid-Afrikaanse besigheidsomgewing as waardige handelsvennoot in die wêreld daar te stel.

 

3. Doel en doelwitte 

Hierdie studie het ten doel om die etiese beskouings van Suid-Afrikaanse bestuurders te meet oor ’n 13-jaar-tydperk ten opsigte van besluite wat besighede neem en sodoende moontlike tendense oor dié tydperk te identifiseer. Die spesifieke doelwitte is:

1. om die etiese beskouings van Suid-Afrikaanse bestuurders ten opsigte van twyfelagtige besluite wat besighede neem te bepaal
2. om spesifieke etiese tendense vanaf 2007 tot 2019 te identifiseer en te klassifiseer ten opsigte van die bestuurders se beskouings van twyfelagtige besluite wat besighede neem.

 

4. Etiese klaring

Hierdie navorsingsprojek is deur die Etiekkomitee van die Fakulteit Ekonomiese en Bestuurswetenskappe aan die Noordwes-Universiteit goedgekeur en as ’n lae-risiko-projek geklassifiseer. ’n Etieksertifikaat (nr. NWU-00337-18-A4) is aan die projek toegeken. Die sertifikaat is geldig tot 31 Desember 2024, waarna daar heraansoek gedoen moet word.

 

5. Literatuuroorsig

Die literatuuroorsig spreek drie sleutelelemente van besigheidsetiek aan. Eerstens word die term gedefinieer vanuit die literatuur; tweedens word die ontwikkeling van besigheidsetiek as bestuursfokus in Suid-Afrika ondersoek; en derdens word die stand van Suid-Afrika se etiese houdings onder bestuurslui onder die soeklig geplaas.

5.1 Konseptualisering van die term besigheidsetiek

Die konsep besigheidsetiek word al vir ’n geruime tyd deur akademici, bestuurders en ander belangegroepe gedebatteer. Wat is die werklike betekenis van besigheidsetiek? In Bisschoff (2018) haal ek die navorsers Nel e.a. (1989) aan wat besigheidsetiek vanuit ’n Suid-Afrikaanse perspektief soos volg definieer: “Etiek in besigheid is nie slegs ’n saak van normatiewe evaluasie nie, maar ook ’n reeks persepsies oor hoe om in terme van daaglikse aspekte op te tree.”

Hierdie definisie sluit nou aan by die opvolgende studie van Abratt e.a. (1992:31) wat aandui dat besigheidsetiek “’n stel reëls, standaarde, kodes of beginsels as riglyn daarstel. Hierdie riglyne kan in besigheid aangewend om moreel korrekte gedrag te rig in besigheidsituasies.”

’n Meer onlangse definisie van besigheidsetiek word deur Groenewald en Vorster (2019) aangebied wat daarop wys dat besigheidsetiek inderdaad uit sewe meetbare komponente bestaan, naamlik (1) die oorhoofse etiese kultuur, (2) aanspreeklikheid en verantwoordelikheid, (3) senior en middelbestuur se etiese vlakke, (4) hantering van ondergeskiktes, (5) etiese gesprek, (6) etiese bewustheid, en (7) die geneigdheid om onetiese gedrag aan die kaak te stel.

Twin (2020:1) omskryf besigheidsetiek as die “toepaslike besigheidsbeleid en -praktyk wat daarop gemik is om die potensieel kontroversiële onderwerpe soos korporatiewe binnehandel, omkopery, diskriminasie, korporatiewe sosiale verantwoordelikheid, en fidusiêre verantwoordelikheid binne die besigheid te hanteer” (eie vertaling). Twin (2019) redeneer ook dat besigheidsetiek ’n sekere vlak van vertroue tussen die besigheid en die besigheid se kliënte daarstel; hierdie vertroue versterk die besigheid se mededingende posisie. Besigheidsetiek maak dus goeie besigheidsin.

Die gesaghebbende Oxford Reference (2020) definieer egter besigheidsetiek vanuit ’n tegniese oogpunt en dui aan dat daar verskillende filosofiese uitgangspunte is, naamlik die deontologiese teorie, utilitaristiese teorie, en die sosiaal-etiese teorie. Al drie hierdie teorieë bevat argumente om etiese besigheidsbesluite te identifiseer. So sal bestuurspraktyke waar die bestuur die werknemers met waardigheid en respek behandel, volgens die sosiale etiek aanvaarbaar wees, terwyl die deontologiese etiek meer deur die etiese kode of riglyne wat deur die werkgewer voorgehou word, of selfs deur wetlik-gegronde etiese teorieë, gereguleer word (Guzman 2016). Die bestuurspraktyke waar die verbetering van die groter geheel van die besigheid nagestreef word, word ondersteun deur die utilitaristiese teorie, terwyl bestuursbesluite wat ondersteun word deur prosedurele toetse en beleid, die regs- of wetlik gebaseerde teorie ondersteun.

Die gemene deler in al die definisies (van toeka tot nou) is dat bestuurslui se aanvaarbare of onaanvaarbare houdings en gedrag in hul besigheidsbesluite ’n invloed het op die betrokke besighede en ook die betrokke individue. Daar is verder ook persoonlike gevolge op die bestuurslui, soos persoonlike gewin, korrupsie, staatskaping en onbillike maatskappywinste wat deel vorm van besigheidsetiek (Bisschoff 2018).

5.2 Besigheidsetiek in Suid-Afrika  

Gedurende die apartheidsjare, en veral toe die land swaar onder sankies deurgeloop het, was die aankoop van broodnodige produkte en onderdele bykans onmoontlik. Suid-Afrikaanse maatskappye was genoop om alternatiewe voorsieningskettings te ontwikkel om internasionale handel te fasiliteer. Besigheidsukses was gekoppel aan die vermoë om produkte ingevoer te kry, ongeag of daar vraagtekens was oor die morele en etiese wyse waarop dit bekom is. Onvermydelik het die besigheidsmetodiek gelei na die verlaging van etiese standaarde waarmee besigheidstransaksies onderneem is (R.K. Massie 1993 soos aangehaal deur Rossouw 1997). Die verligting nadat die sanksies gelig is, het egter nie die teenoorgestelde besigheidsgedrag tot gevolg gehad nie, en die gevestigde metodes van besigheid doen het bloot voortgegaan (Rossouw 1997).

Suid-Afrika het na 1994 verskeie strukturele veranderinge ondergaan op ekonomiese, sosiale en politieke gebied wat tot verhoogde ekonomiese aktiwiteite gelei het, terwyl die aspek van besigheidsetiek nie spesifiek aangespreek is nie. Hier merk Rossouw (1994) op dat Suid-Afrika ’n ontwikkelende land is waar die stryd om oorlewing in die nuwe ekonomiese bestel nie plek het vir moraliteit nie. Dit het gelei tot ’n verhoogde laissez faire-houding onder bestuurders wat privaat- en staatstransaksies hanteer het (Fullerton e.a. 2008:162). Tydens die openingsrede van die parlement in 1995 verklaar Nelson Mandela dat korrupsie in verskeie formate tot in die diepste wese van die gemeenskap deurgesyfer het (Rossouw 1997:1540). Drie jaar later bevind ’n studie deur Van Zyl en Lazenby (1999:15) dat Suid-Afrikaanse besighede gekenmerk word deur die afwesigheid van duidelike etiese waardes en norme.

Die nuwe millennium begin egter meer bemoedigend, met studies wat bevind het dat Suid-Afrikaanse besigheidslui bereidwillig is om hul besigheidsmetodiek te verander omdat hulle besef het dat dit nodig is om internasionale handel suksesvol te betree (Rossouw, Van der Watt en Malan 2002:389; Rossouw 2005:104). Onetiese besigheidsgedrag het nou ’n hindernis geword in internasionale handelstransaksies. 

In 2008 ondersoek Bisschoff, Fullerton en Botha (2008) verskille in die etiese persepsies van finalejaarstudente in farmasie, bestuurswetenskappe en professionele rekeningkundige. Hierdie outeurs kom tot die gevolgtrekking dat al drie groepe relatief hoë etiese standaarde handhaaf en dat daar nie betekenisvolle verskille tussen die groepe is nie. Hul kom ook tot die gevolgtrekking dat die nuwe generasie besigheidslui genoegsaam bewus is van besigheidsetiek en besweer kommer dat hierdie toetreders tot die ekonomie nie bemagtig is om etiese besigheid te doen nie. In ’n ander studie bevind Lumsden en Fatoki (2013) egter dat daar wel betekenisvolle verskille voorkom tussen die etiese houdings van besigheidstudente en niebesigheidstudente. Dit sou egter onvanpas wees om die gevolgtrekkings van enige van die twee studies wat gebaseer is op enkelpopulasies te ekstrapoleer na die totale studentebevolking in Suid-Afrika sonder om verder bevestigende navorsing daaroor te doen. Beide studies het wel positiewe etiese houdings by beide populasies geïdentifiseer. 

Meer onlangs bevind ’n praktykgerigte studie dat daar wel betekenisvolle verskille voorkom tussen die verskillende bestuurvlakke in organisasies (Bisschoff, Fullerton en Botha 2014) nieteenstaande die feit dat Suid-Afrikaanse besighede in 2014 reeds gevestigde etiese kodes in hul korporatiewe beleid en kultuur gevestig het (Mpinganjira, Roberts-Lombard, Wood en Svensson 2016). Benewens die verskille, het beide middel- en gevorderde bestuurslui in die studie bevredigende en selfs hoë vlakke van etiese bewustheid getoon. Die Suid-Afrikaanse regulatoriese omgewing sedert 1994 het ook verskeie wette geïmplementeer om korrupsie en onetiese besigheidspraktyke te beveg. Die belangrikste wette hier is (1) die Wet op Publieke Finansiële Bestuur (PFMA) (no. 1 van 1999) (SA 1999), (2) die Wet op Finansiële Intelligensiesentrum (FICA) (no. 38 van 2001) (SA 2001), (3) die Wet op Plaaslike Regering: Munisipale Finansiële Wet (MFMA) (no. 56 van 2003) (SA 2003), (4) die Wet op Beskerming van Openbaarmaking (no. 2 van 2000) (SA 2000) en (5) die Maatskappywet (no. 71 van 2008) (SA 2008). Daar is ook nou verskeie internasionale ooreenkomste en konvensies in plek gestel waaraan Suid-Afrikaanse besighede gehoor moet gee (Bernstein en Shaw 2020). Bernstein en Shaw dui aan dat maatskappydirekteure persoonlik aanspreeklik gehou kan word vir korrupte besigheidsbesluite en selfs krimineel vervolg kan word. Die Maatskappywet maak ook voorsiening vir die stigting van ’n Sosiale en Etiek- komitee wat getaak is om maatskappy-aktiwiteite te monitor, te verseker dat ’n maatskappy soos ’n goeie korporatiewe burger optree, en korrupsie aan die kaak sal stel. Juridies is die Nasionale Vervolgingsgesag daarvoor verantwoordelik om oortreders in die Handelshof vas te vat. In die praktyk draai die wiele egter stadig en slaag oortreders daarin om die toepassing van gereg vir jare te ontduik. Die hofsake van die oudpresident Zuma (sedert 2014) en die Steinhoff-sage (sedert 2017) dien hier as voorbeelde (Brand-Jonker 2019; NYTimes 2020).

In die afsluiting tot die literatuur word Rossouw (2016:50) se hersiene mening voorgehou waarin hy sy stellings van 10 jaar tevore repudieer. Hy merk op dat etiek nou ’n permanente en prominente eienskap geword het in die korporatiewe bestuur van Suid-Afrikaanse ondernemings. Hy verwys ook na die waarde van die aanvanklike 194-King-verslag (kyk IOD 1994), waar dit duidelik uitgespel word dat die drie korporatiewe verantwoordelikhede van besigheid in Suid-Afrika vereis dat (1) direkteure leierskap openbaar gebaseer op ’n etiese grondslag; (2) maatskappye optree soos goeie korporatiewe burgers; en (3) maatskappye etiese standaarde in hul besigheidstransaksies inkorporeer. Fullerton, Bisschoff en Fields (2017) ondersteun Rossouw se hersiene mening en verklaar dat Suid-Afrika, gemeet teen hierdie agtergrond, duidelik nie meer die dieselfde onetiese Suid-Afrika van die vorige eeu is nie.

 

6. Navorsingsmetodologie

6.1 Navorsingsinstrument

In 1993 ontwikkel Sam Fullerton sy etiese-scenario-vraelys wat twee etiese besigheidskomponente meet, naamlik verbruikers- of individuele etiese houdings en dan bestuursetiek waar besigheidsbesluite eties geëvalueer word (Fullerton 1993). Fullerton en sy medenavorsers het hierdie vraelys, met minimale aanpassings, suksesvol aangewend en gevalideer in verskeie internasionale etiekstudies op ses kontinente in 12 verskillende lande (Fullerton en Bisschoff 2013:5) (kyk ook na Bisschoff 2018). Ten opsigte van die Suid-Afrikaanse bestuurders het Bisschoff en Lotriet (2012:10745–7) die vraelys statisties gevalideer en getoets om as ’n toepaslike data-insamelingsinstrument in besigheidsetiekopnames in Suid-Afrika te gebruik. Hierdie studie het bevind dat die instrument geldig is om beide individuele etiese houdings en die besigheidshoudings in Suid-Afrika te meet. Die afsonderlike scenario’s van Fullerton (1993), bestaande uit 14 individuele verbruikersetiekscenario’s en 14 besigheidsetiekscenario’s wat bestuur se houdings meet, is ook geldig om in Suid-Afrika toe te pas (Bisschoff en Lotriet 2012:10745–7). 

Hierdie studie rapporteer oor die bestuurders se etiese houdings wanneer hulle ’n besigheidsbesluit in maatskappyverband neem. (Die resultate na die ondersoek van die individuele etiese houdings van hierdie bestuurders is reeds in Bisschoff 2018 gepubliseer.) Die vraelys stel 14 eties twyfelagtige besigheidsbesluite in scenariovorm aan die bestuurders voor om te beoordeel na gelang van die vlak van aanvaarbaarheid of onaanvaarbaarheid van ’n spesifieke scenario. Hierdie stel scenario’s dek verskeie bestuursdissiplines, soos bemarking, rekeningkunde, aankope en algemene bestuur. Die vraelys samel data in deurdat die respondente hul menings verskaf aangaande elkeen van die 14 scenario’s wat twyfelagtige besigheidsgedrag daarstel. Soos aanvaarde praktyk in etiese navorsing is (Nel e.a. 1989; Fullerton, 1993; Fullerton en Neale 2008; Craven en Bisschoff 2011; Fullerton e.a. 2017; Bisschoff 2018), word die respondente versoek om die vlak van aanvaarbaarheid of onaanvaarbaarheid van elkeen van die scenario’s aan te dui. Die scenario’s in die vraelys stel bestuursgedrag voor en word op ’n gebalanseerde 6-punt-skaal (1 verteenwoordig volledig onaanvaarbare gedrag, en 6 verteenwoordig volledig aanvaarbare gedrag) beoordeel om sodoende die etiese sienings van die bestuurders te bepaal. Die betroubaarheid van die data is statisties bepaal deur van die Cronbach-alfakoëffisiënt gebruik te maak. Al die scenario’s word as statisties betroubaar geag, omdat hul alfakoëffisiënte bo die afsnypunt van 0,70 is (Field 2009:686). 

6.2 Data-insameling

Hierdie studie het dieselfde datastel gebruik wat in die eerste artikel oor besigheidsbestuurders se individuele etiese houding ingesamel is. Daar is egter spesifiek gekonsentreer op die scenario’s wat betrekking het op bestuurders se etiese houdings wanneer hulle besigheidsbesluite wat in maatskappyverband geneem word, beoordeel. Die populasie bestaan uit al die deeltydse studente wat aan die Noordwes-Universiteit se Besigheidskool gevorderde bestuursopleiding ondergaan het. Hierdie respondente is dus deeltydse studente wat jaarliks vir die Magister in Besigheidsadministrasie-graad (slegs finalejaarstudente), die Gevorderde Bestuursprogram en die Middelbestuursprogram ingeskryf was. Hierdie programme se toelatingsvereistes vereis, onder andere, ’n minimum van drie jaar werks- en bestuurservaring. Die populasie bestaan dus uit gesoute bestuurders wat goed toegerus is om berekende oordele te maak wat betref die bestuursbesluite wat geneem word. 

Die populasie is geteiken en almal het in klasverband vraelyste ontvang om in te vul. Vraelyste is jaarliks in die verskillende klasse uitgedeel nadat die doel van die navorsing verduidelik is. Deelname was vrywillig en anoniem. Deelnemende studente het na afloop van die klas die vraelyste ingedien, waarna die vraelyste aan die Statistiese Konsultasiedienste van die Noordwes-Universiteit oorhandig is om vas te lê en te verwerk. Daar is ongeveer 200 vraelyste per jaar ingesamel; daar is sedert 2007 ’n totaal van 1 929 etiese houdings van respondente vasgelê en ontleed.

Die betroubaarheid en interne stabiliteit van die data is gemeet deur Cronbach se alfakoëffisiënt te bereken. Die data is uiters betroubaar, met ’n alfakoëffisiënt van 0,895, en gevolglik kon die data dus met vertroue ontleed word (Field 2009:686).

6.3 Interpretasie van resultate

Die middelpunt van die 6-punt-skaal (3,5) word gebruik om die neutrale houding teenoor die scenario wat beoordeel word, aan te dui. Die gemiddeld van die tellings wat hoër is as die neutrale punt word deur die respondente geag as “aanvaarbare gedrag”. Dit dui gevolglik op ’n swakker etiese siening of houding van die bestuurder, en is dus onwenslik. Net so is die omgekeerde waar, en in hierdie geval dui lae tellings dan op ’n hoë etiese siening of houding van die bestuurder, wat wenslik is. In die interpretasie sou mens dus graag grafieke met ’n dalende tendens oor die jare wou sien, aangesien so ’n tendens sou aandui dat die etiese houdings van bestuurders verbeter het vanaf 2007 tot 2019, en dat hulle nou meer krities teenoor twyfelagtige etiese besigheidsbesluite staan. 

Die etiese houdings ten opsigte van die scenario’s kan in vier hoofkategorieë geklassifiseer word, naamlik (Bisschoff 2018):

• Kategorie 1: Destydse onaanvaarbare houdings wat verbeter het tot aanvaarbare houdings
• Kategorie 2: Destydse aanvaarbare etiese houdings wat nog steeds aanvaarbaar is
• Kategorie 3: Destydse onaanvaarbare etiese houding wat steeds onaanvaarbaar is
• Kategorie 4: Destydse aanvaarbare etiese houding wat nou verswak het tot onaanvaarbare houdings.

 

7. Aanbieding en bespreking van die resultate

Die resultate van elke besigheidsbesluitscenario word per jaar grafies voorgestel (Ellis 2020). Die figure toon beide die tendenslyn en al die jare se gemiddelde datapunte. Die respondente se menings is per scenario ontleed en elke scenario is ook gekategoriseer volgens die vier kategorieë hier bo. 

7.1 Kategorie 1: Destyds onaanvaarbare houdings wat verbeter het tot aanvaarbare houdings

Hierdie stel besigheidsbesluite deur bestuurders in maatskappye was in 2007 onaanvaarbaar (wat dus onetiese houdings aangetoon het), maar wat deur die jare verbeter het tot aanvaarbaar (of nou etiese houdings aantoon) in 2019. Dit is bemoedigend dat bestuurders se etiese houdings aangaande sewe van die 14 scenario’s deur die jare verbeter het.

Scenario 1: Buitensporige pryse word gevra vir kruideniersware na ’n natuurramp omdat daar nie voldoende voorraad of nuwe aflewerings beskikbaar is nie.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 1. Hoë pryse as gevolg van skaarsheid (vraag en aanbod)

Bestuurders het in 2007, eintlik tot 2012, gevoel dat die skaarste aan produkte wel ’n hoër prys regverdig, ongeag die oorsaak. Vraag-en-aanbod-kragte is verdiskonteer om verdere winste vir die besigheid te genereer. Sedert 2012 het bestuurders egter gou tot ander insigte gekom en besef dat hierdie besigheidsbesluite uitbuitery is en dat hoër pryse as gevolg van ’n tekort aan produkte, veral in die geval van ’n natuurramp, nie ’n aanvaarbare besigheidspraktyk is nie. In die praktyk het die pryse van brandstof na die Orkaan Harvey in 2017 egter tot bykans dubbel die gewone prys gestyg en vir drie weke teen $5 per Amerikaanse gallon petrol verhandel in die deelstaat Texas omdat die raffinaderye nie voldoende brandstof kon lewer nie (Kumar en George 2017). Net so het Orkaan Irma in die deelstaat Florida veroorsaak dat geparstehoutborde wat gewoonlik teen ongeveer $10 verhandel het, na die storm teen amper $30 verhandel omdat 25% van die saagmeulens aan die Florida-kus beskadig was (Parkin 2017). In beide gevalle is die prysstygings dus veroorsaak deur tekorte (dus die vraag-en-aanbod-verhouding) en nie as gevolg van verhoogde produksiekostes nie. Dit is egter interessant dat Nieu-Seeland se lugdienste hul interne kaartjies skerp verhoog het (Air New Zealand 2019) tydens die ergste vloede in 20 jaar (NZ Herald 2019) omdat daar ’n skerp styging in vraag na vlugte was. Beide brûe op die Suideiland was onbegaanbaar, wat tot gevolg gehad het dat meer as 2 000 toeriste daar gestrand was (The Guardian 2019). Nieu-Seeland word as die mees etiese land beskou volgens die KPI (Transparency International 2019). Plaaslik word die apteekgroep Dis-Chem ondersoek omdat hul glo pryse verhoog het op higiëniese produkte tydens die COVID-19-grendelperiode (Eyewitness News 2020).

Scenario 2: Inwoners in woonbuurte met hoër misdaadsyfers betaal by dieselfde winkelgroep meer vir identiese produkte as in ander buurte waar misdaad laer is omdat die diefstal afgewentel word na die inwoners van elke buurt.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 2. Duurder woonbuurtkostes word afgewentel na inwoners

Bestuurders het ook eers teen 2012 begin aantoon dat hierdie scenario, waar daar voorgestel word dat die spesifieke koste per woonbuurt afgewentel word na die inwoners, nie aanvaarbaar is nie. Hulle voel egter minder sterk daaroor dat dit oneties is as die vorige scenario, waar uitbuiting plaasvind as gevolg van die skaarsheid van produkte. Hierdie siening word egter bevraagteken deur Rabinowitz (2014), wat postuleer dat die koste van misdaad in die geval van kettingwinkels deur die hele bedieningsgebied van die winkelgroep versprei word. Gevolglik ontstaan die etiese vraag of die areas waar misdaad laer is, wel die hoër-misdaad-areas moet “subsidieer”. Indien wel, hoe eties is hierdie beginsel van kruissubsidiëring? Verder bied hierdie kruissubsidiëring ’n onregverdige prysvoordeel aan die kettingwinkel wat meeding met ’n woonbuurtkruidenier wat nie kruissubsidiëring kan toepas nie. Dit is interessant dat die scenario sterk aanvaarbaar was tot 2012 (wat ’n onaanvaarbare houding daarstel), waarna daar ’n definitiewe verskuiwing in etiese houdings van bestuurders plaasgevind het. Bestuurders beskou die scenario sedertdien as onaanvaarbaar; dit dui dus op aanvaarbare etiese houdings onder bestuurders. 

Scenario 3: Produkte wat onveilig verklaar word deur nuwe wetgewing en van winkelrakke verwyder moet word in een land, word uitgevoer na ander lande waar wetgewing minder streng is en die produkte nog as veilig beskou word.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 3. Voer onveilige produkte uit 

Nieteenstaande die feit dat die besigheid ’n wettige besluit neem en produkte uitvoer na lande waar die produkte as veilig beskou word, voel bestuurders dat dit aan die einde van 2019 nie meer ’n etiese besigheidsbesluit is nie. Hierdie gedrag staan in die literatuur as “etiese storting” bekend (The Conversation 2017). Tog is daar navorsers wat meen dat etiese storting wel ’n plek het in internasionale handel en word scenario’s gepostuleer gebaseer op die feit dat sonder die onveilige produkte, die kopers swakker daaraan toe sou wees as met die onveilige produk. Die verkoop van die skadelike gifstof DDT om malariamuskiete te bestry is een so ’n tradisionele voorbeeld (Kaitaki 1984:128) waar daar redeneer word dat die malaria meer nadelig is vir die land se inwoners as die gifstof self. Hierteenoor waarsku James Colopy alreeds in 1995 dat dit oneties sou wees om nie die gifstof in hierdie omstandighede te verskaf indien daar nie ’n bekostigbare alternatiewe gifstof voorgestel kan word nie (Colopy 1995). Die bestuur beskou die scenario as onaanvaarbaar, wat daarop dui dat hulle etiese houding aanvaarbaar is. Dit wil dus voorkom of bestuur hul nie meer so sterk laat lei deur die betrokke land se produkveiligheidswetgewing nie, en dat hulle nou meer krities is in hul etiese sienings. Bestuurders aanvaar nie meer goedsmoeds die produkte se veiligheid nie, selfs al sou die betrokke land die produkte as veilig klassifiseer.

Scenario 4: ’n Huisagentskap gee voor dat hulle heelwat “goeie” huise te koop aanbied deur nie die “Te koop”-bordjies met “Verkoop”-bordjies te vervang nie, in ’n poging om meer kliënte te lok.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 4. Skep ’n vals indruk oor beskikbare voorraad  

Hierdie praktyk waar wanvoorstellings van voorraadvlakke gemaak is, blyk algemeen aanvaarbaar te wees tot 2011. Dit dui op onaanvaarbare bestuursetiese houdings. Sedert 2012 het bestuurders egter al meer teen die praktyk gekant geraak en vanaf 2014 toon die ondersoek dat bestuurders nou aanvaarbare etiese houdings handhaaf en nie valse indrukke oor voorraadvlakke skep nie. Wanvoorstellings van voorraadvlakke word algemeen gesien as bedrog in rekeningkundige terme aangesien dit die netto wins van ’n besigheid hoër kan laat voorkom (Jennings 2018:651). Deur ’n minder skadelike vorm van die wanvoorstellings te gebruik om die besigheid te bemark, is miskien nie onwettig nie, maar hoogs oneties, omdat die kliënt mislei word oor die skynbare vermoë van die besigheid. Sou die besigheid dus later nie in staat wees om die dienste te lewer wat misleidend voorgehou is nie, is dit gewoonlik die kliënt wat die skade ly, omdat die kliënt die bewyslas van al ses die aspekte wat wanvoorstellings daarstel, dra (SmallBusiness 2018). Dit is dus bemoedigend om te sien dat die etiese houdings van bestuurders hier skerp verbeter het en hul sulke gedrag nou afkeur. 

Scenario 5: ’n Dokter voer ’n besending nuwe medisyne in. Die medisyne is alreeds in die buiteland geregistreer, maar nog nie in Suid-Afrika nie. Hy skryf dit aan pasiënte in Suid-Afrika voor omdat hy glo dat hulle sal baat vind by die nuwe medisyne.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 5. Verskaf ongeregistreerde medisyne

Die Europese Medisyne-agentskap verwys na hierdie produkte as “Mediese produkte wat bewustelik gebruik word vir mediese toestande maar nie gemagtig is vir die gebruik nie” (Lenk en Duttge 2014:538). Hierdie definisie dek medikasie wat nie vir die betrokke siektetoestand geregistreer is nie, maar wel voorgeskryf word daarvoor, en ook medisyne wat wel geregistreer is vir die siektetoestand, maar in ander lande. Dit is dus ook nie geregistreer in die betrokke land waar dit voorgeskryf word nie. Hier dui Lenk en Duttge (2014:539) aan dat sodanige gebruik onwettig is, en dat registrasie in een land nie die gebruik van sodanige medikasie in ander lande wettig nie. Aan die ander kant erken medici dat die registrasieproses van medikasie uitgerek is, en omdat pasiënte nie die luuksheid van tyd aan hul kant het nie, reis hulle na lande waar die medisyne reeds geregistreer is. Mediese toerisme vul, volgens Lee en Kang (2018), hier die gaping tussen die ongeregistreerde medisyne en tydige behandeling van pasiënte. Tot 2014 het bestuurders hierdie scenario ondersteun en die pasiënt se belange bo plaaslike etiese en selfs wetlike vereistes gestel. Sedertdien het die etiese houdings verander, en vind die bestuurders dit nie meer ’n aanvaarbare opsie nie. 

Scenario 6: In ’n vergelykende beeldradio-advertensie toon die adverteerder duidelik hoekom sy produk beter is as sy vernaamste mededinger se produk.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 6. Mededingende advertensies

Bestuurders in Suid-Afrika ervaar die gebruik van produkvergelyking en vergelykende advertensies aanvanklik aanvaarbaar, maar sedert 2012 dink hulle dat dit nie meer aanvaarbaar is nie. Dit is belangrik om kennis te neem dat daar wel beperkende wetgewing bestaan in Suid-Afrika in beide die gemene reg en die handelsmerkwetgewing ten opsigte van die gebruik van vergelykende advertensies (Rutherford 2010:173). Vergelykende advertensies waar produkte direk met mekaar vergelyk word, is egter algemeen in die VSA en ook verskeie ander lande. Die onlangse vergelykende advertensiestryd in Amerika tussen Ford se F150-model-bakkie en die mededingende Chevrolet Silverado-bakkie wat deur General Motors vervaardig word, het steeds die sosiale media aan die gons. Eerstens het Ford beweer dat nuwe bakkies voortaan van aluminium gemaak word om die probleem van roes uit te skakel (wat by die Chevrolet Silverado voorkom wat op daardie stadium steeds van staal vervaardig is). Chevrolet het egter teruggekap deur internetinligting en videomateriaal in advertensies vry te stel waarin General Motors se toetse toon dat aluminiumlaaibakke van Ford “sag” is en maklik beskadig word deur gereedskapkaste en ander materiaal wat opgelaai word (FredBean Chevrolet 2019). (Die Silverado slaag uiteraard hierdie toetse maklik met sy staallaaibak in die advertensies.) Sosiale media het egter gou daarop gewys dat General Motors in die slaggat van die eerste vereiste van vergelykende advertensies trap omdat hul vergelykings misleidend is (Mihaela 2018:955) en die toetse nie dieselfde gedoen word op die twee bakkies nie. Dit is gevolglik niksseggende vergelykings. In Suid-Afrika word vergelykende advertensies baie beperk as bemarkingsaktiwiteit ingespan. Die wetlike beperkings, tesame met die nadeel dat ’n besigheid duur lugtyd betaal om ’n mededingende produk op beeldradio te vertoon ten einde dit te vergelyk, maak hierdie tipe advertensies ongewild. Alhoewel verdere navorsing bewys sal moet lewer dat daar meer as etiese houdings verantwoordelik is as die rede waarom bestuurders die scenario nie aanvaarbaar vind nie, is die onbruik van die vergelykende advertensies in Suid-Afrika moontlik ook ’n rede waarom die scenario onaanvaarbaar is.

7.2 Kategorie 2: Destyds aanvaarbare etiese houdings wat nog steeds aanvaarbaar is

Daar is net een scenario wat sedert 2012 tot 2019 deurgaans as aanvaarbaar geag word (met konstante tellings onder die middelpunt van 3,5). Voor 2012 was bestuur onseker, met tellings na aan die middelpunt.

Scenario 7: ’n Internasionale maatskappy deel hoër oorhoofse koste toe aan lande waar hoër belasting gehef word. Gevolglik maak daardie lande minder wins en bespaar die maatskappy belasting. Die groep maak dus meer wins.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 7. Belastingontduiking deur kreatiewe rekeningkunde

Die beginsel waarop sogenaamde kreatiewe rekeningkunde geïmplementeer word, is wettig. Dit maak gebruik van die skuiwergate in die finansiële en belastingstelsels waarbinne besighede sake doen (Rada 2014). Die vraag is egter nie of hierdie wettige praktyk op sigself oneties is nie, maar of die gevolge daarvan is dat onetiese, en self oneerlike, wanvoorstellings gemaak word. Winste word hoër geprojekteer as wat dit in werklikheid is, met die gevolg dat die aandeelhouers se welvaart wanvoorgestel word vanweë die kunsmatig hoër aandeelprys. Die maatskappy Steinhoff International se debakel wat tot gevolg gehad het dat miljoene mense spaargeld verloor het en dat pensioenfondse geërodeer is, dien hier as voorbeeld van ekstreme wanvoorstellings van winste van die maatskappy (Eaton 2017). Dit is duidelik dat bestuurders vanaf 2007 onseker is of die praktyk eties aanvaarbaar of onaanvaarbaar is. Met die uitsondering van 2016, toe die praktyk as sterk aanvaarbaar beskou is, toon die navorsing dat (veral vanaf 2012) daar tog ’n marginale houding is dat die praktyk tot aanvaarbaar neig met die tellings net benede die middelpunt van 3,5. Die tellings 3,0 (2012), 3,2 (2014), 3,3 (2017) en 3,0 (2019) is oor die afgelope agt jaar aangeteken.

7.3 Kategorie 3: Destyds onaanvaarbare etiese houding wat steeds onaanvaarbaar is

Scenario 8: Adverteer uit-voorraad beeldradio teen lae prys met die doel om klante na die winkel te lok en dan ’n mededingende beeldradio teen ’n hoër prys te probeer verkoop.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 8. Lok klante na winkel onder valse voorwendsels

Enige poging om kliënte of klante te mislei word as oneties beskou; dit sluit die gebruik van misleidende advertensies in (Ullah en Hussain 2015:50). Advertensies speel ’n belangrike rol in verbruikersgedrag, en misleidende advertensies kan nie net verbruikers die verkeerde keuse laat maak nie, maar ook veroorsaak dat die verbruiker skade kan ly. Die beginsel dat die advertensie ’n uitnodiging om te koop daarstel, of dié van caveat emptor (die koper moet op sy hoede wees) (Kagan 2019), regverdig nie die gebruik van misleidende advertensies nie (Ullah en Hussain 2015:62). Hierdie eens aanvaarbare praktyk word sedert 2012 as uiters onaanvaarbaar ervaar deur bestuurders (met die uitsondering van 2016, toe die groep bestuurders dit weer marginaal aanvaarbaar gevind het). Die bestuur openbaar dus hier ’n aanvaarbare etiese houding.

Scenario 9: Oorspronklike klerepryse word nou voorgehou as “uitverkoping”-pryse nadat die pryse twee weke tevore drasties verhoog is.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 9. Vals verwysingspryse by uitverkoping

Die verkoop van items waar valse verwysingspryse gebruik word om omset te verhoog deur verbruikers te mislei oor wat die aanvanklike verkoopprys was, het al verskeie hofsake tot gevolg gehad (Mack 2016). Amazon.com is juis in 2018 ’n stewige boete van VSA$1 miljoen opgelê nadat die Kanadese Mededingingsburo hul skuldig bevind het aan die gebruik van vals verwysingspryse (Lustigman en Spina 2018). Nieteenstaande die feit dat die prysbesluitstrategie nie in alle lande onwettig is nie, het Blair en Landon (1981:66) reeds in 1981 bevind dat vals verwysingspryse oor die algemeen as ’n onetiese besigheidstrategie beskou word. Dit is gevolglik kommerwekkend dat bestuurders in Suid-Afrika tot 2011 (en interessant ook in 2016) hierdie praktyk as ’n aanvaarbare vernuftige verkoopstrategie bejeën het. Sedert 2016 het bestuurders egter besef dat die praktyk oneties is en toon hulle ’n baie meer aanvaarbare etiese houding hieroor. 

7.4 Kategorie 4: Destyds aanvaarbare etiese houding wat nou onaanvaarbaar is of selfs na verder onaanvaarbaar neig 

In teenstelling met die tendens van die scenario’s in die eerste kategorie toon hierdie scenario ’n opwaartse neiging en dui dit op ’n onaanvaarbare etiese houding teenoor die uitbuit van skuiwergate tot eie gewin. 

Scenario 10: Nuut-ontwikkelde produkte word nie bemark alvorens al die “ou” produkte verkoop is nie.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 10. Weerhou nuwe produkte van mark om handelsredes 

Bestuur beskou die weerhou van die nuwe-model-produkte aan die mark totdat die ou model uitverkoop (ook bekend as produk-oorrol) is as ’n aanvaarbare besigheidstrategie. Sodoende word die tegnies verouderde produkte suksesvol van die hand gesit en realiseer die besigheid beter winste. Slegs die bestuurders van die jaar 2016 het die strategie as onaanvaarbaar beoordeel. Die geskiedenis het egter geleer dat die suksesvolle oorrol van produkte ’n tweesnydende swaard is. In 1983 het Ford die suksesvolle Cortina-modelle met die Sierra vervang, en groot markaandeel verloor. Die mark was nie gereed om af te sien van die Cortina nie (Billington, Lee en Tang 1998). Net so kan ’n besigheid ten prooi val tot ’n mededinger wat sy tegniese gevorderde produk bekendstel terwyl die onderneming nog sy ou produkte probeer bemark. Aan die ander kant kan die verhoogde verkope egter die verliese wat realiseer deur die huidige produk op die rakke te hou elimineer en die besigheid se markaandeel vergroot indien die nuwe produk in afwagting deur die mark opgeraap word. Die nuutste Apple iPhone 12, wat teen die einde van Oktober 2020 bekendgestel gaan word, dien hier as voorbeeld (Swider, McCann en Lumb 2020). Die etiese vraag bly egter of die verbruiker benadeel gaan word deurdat die produk in die mark vertraag word. Nieteenstaande bestuur se houding dat die scenario aanvaarbaar is, toon die tellings dat hulle nie oortuig is nie. Die nuutste tellings toon ’n marginaal onaanvaarbare houding (onder 4 maar bo die middelpunt van 3,5).

Scenario 11: ’n Selfoonmaatskappy moedig kinders aan om Kersvader te skakel met hul versoeke. Die oproepe word teen normale selfoonkostes gemaak.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 11. Advertensies wat op kinders gerig word

Advertensies wat op kinders gerig word, is onder die loep omdat kinders onder andere nie die nodige ruimteontwikkeling en onderskeidingsvermoë het om die boodskap korrek te interpreteer nie, ouer-kind-konflik aanwakker, en swak gewoontes vestig (soos die eet van lekkergoed en kitskos) (APA 2019). Tog is kinders ’n kernbelangrike verbruikersgroep wat verantwoordelik is vir $170 miljard se aankope in die VSA, met ’n verdere geraamde invloed op hul ouers se keuse van die handelsmerke van nog $30 miljard (The Guardian 2014). Ongeveer 16 000 beeldradio-advertensies word op kinders gerig. McDonald’s het byvoorbeeld in 2019 $447,3 miljoen op advertensies in Amerika spandeer (Lock 2020), waarvan 20% direk op kinders gerig was. Aan die ander kant redeneer kampvegters teen kinderadvertensies dat daar geen morele, etiese of sosiale regverdiging bestaan om advertensies direk aan kinders te rig nie (The Guardian 2014). Sommige lande, soos Swede en Noorweë, en die Kanadese provinsie Quebec het ’n verbod op kinderadvertensies, terwyl Amerika en die Verenigde Koninkryk weer selfregulerende maatstawwe ingestel het om kinderadvertensies te reguleer (The Guardian 2014). Die resultate toon dat Suid-Afrikaanse bestuurders advertensies aan kinders aanvaarbaar vind, en nie die etiese gevare daarvan in ag neem nie.

Scenario 12: Ten einde sy produkte se pryse laag te hou, verskuif ’n vervaardiger sy fabriek na ’n ander land waar arbeidskoste laer is.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 12: Verskuif fabriek om arbeidskoste te verlaag

Aanvanklik (2007 tot 2012) toon die tellings (almal onder 3) dat die bestuurders ’n sterk etiese houding handhaaf dat dit verkeerd is om ’n fabriek te verskuif ten einde produksiekoste laag te hou. Hierdie houding verander egter drasties na 2012 (met die uitsondering van 2016), waar bestuurders nou glo dat hierdie strategie ’n aanvaarde strategie is om produksiekoste te verminder. Nieteenstaande die bemoedigende syfers van 2016, toon die tendens dat bestuurders die voorgestelde scenario nou goedkeur, met relatief hoë tellings tussen 4,0 en 4,5 in 2017 en 2019. Bestuurders vind dus nou die verskuiwing van fabrieke om produksiekoste laag te hou aanvaarbaar. Hierdie siening word nie algemeen ondersteun as ’n gepaste metode om produksiekoste te bestuur nie. Dit het selfs president Trump so warm om die kraag gelaat dat hy spesiale vergaderings gehou het met die Amerikaanse motorbedryf en hulle probeer oortuig het om van hulle fabrieke terug te skuif Amerika toe vanuit ’n land soos Mexiko (Butters en Naughton 2017). 

Scenario 13: Vervaardiger beskerm ’n groot aankoper in ’n spesifieke area deur nie aan sy mededingers dieselfde produkte te verkoop nie.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 13. Selektiewe verskaffing van produkte

Die gebruik van selektiewe produkverspreidingskanale kan geregverdig wees indien die produk pas by die vereistes van selektiewe verspreiding, naamlik om sekere handelaarsnetwerke te gebruik (Bhasin 2018). Die onderneming Verimark, wat ook sy produkte by die handelswinkels Pick n Pay, Game en Makro beskikbaar stel, dien as voorbeeld. Neem egter kennis dat daar in ’n betrokke area beide of selfs al die verspreidingspunte mag wees. So kan die verbruiker dus in ’n betrokke winkelsentrum die Verimark-produkte bekom by Game, Pick n Pay en soms self ook by ’n Verimark-winkel. Daar is dus geen geografiese beskerming nie. Bestuurders het aanvanklik (2007 tot 2012) die praktyk onaanvaarbaar gevind, maar skielik in 2016 omgeswaai en die scenario meer aanvaarbaar gevind. In 2019 is hulle egter onseker of die beskerming van die verspreidingskanaal op dié wyse aanvaarbare bestuurspraktyk is.

Scenario 14: Gebruik sportsterre om niesportverwante produkte te promoveer in die hoop dat verbruikers die produkte of dienste bo dié van mededingers sal verkies.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 14. Gebruik sportsterre om produkte te onderskryf

Die gebruik van bekendes soos sportsterre om produkte te promoveer is reeds lank die gebruik wêreldwyd. Die etiese vraag is egter of hierdie verwysing of onderskrywing wel geloofwaardig en geregverdig is. So sal die onderskrywing van sporttoerusting soos ’n krieketkolf deur ’n eersterangse kolwer wel gewig dra, aangesien die onderskrywing gerugsteun word deur sy spesialis kennis van ’n krieketkolf. Die tweede etiese aspek is of die sportster die produk onderskryf omdat hy daarin glo, en of dit dalk is omdat hy betaal word om die reklameboodskap te maak; die eerlikheid van die ster se opinie is hier in gedrang (Geiger 2014). In hierdie geval word die inhoud dus deur die bemarkingsplan van die krieketkolfvervaardiger geformuleer, en nie deur die sportster self nie. ’n Besigheid kon verder doelbewus van die sportster gebruik maak tydens die formulering van die advertensie juis omdat die ster se produkkennis kan help om ’n beter advertensie daar te stel. Dit kan dus ’n ander boodskap weergee as die krieketspeler se werklike ervaring met die kolf (Fullerton 2009). Hier word die egtheid van produkonderskrywing met twyfelagtigheid bejeën. Meer twyfelagtige onderskrywings vind ook plaas. Sportsterre onderskryf soms produkte of dienste waarvan hul kennis hoogs betwyfelbaar is en sodoende maklik (onwetend) oneerlik kan optree (Geiger 2014). So het voormalige Springbokrugbyspelers al byvoorbeeld ’n mediese fonds, ’n twyfelagtige beleggingsmaatskappy en hondekos onderskryf as deel van die produkte se bemarkingsveldtog. In sulke gevalle is daar die gevaar dat die verbruiker (of aanhanger van die sportster) mislei word omdat hy die kennis van die speler vertrou om die produk te onderskryf (sportprodukte soos die krieketkolf) of bloot die ster se boodskap subjektief aanvaar (niesportprodukte soos hondekos) (Raru 2020). Dit is egter so dat sommige sportsterre wel die produkte self gebruik wat hulle onderskryf en werklik met eerstehandse kennis daarvan kan praat. Tiger Woods speel byvoorbeeld wel met die Taylormade-gholfstokke wat hy onderskryf (Tremlett 2020). Die bestuurslui het aanvanklik nie die praktyk dat sportsterre gebruik kan word in die onderskrywing van produkte aanvaar nie. Hierdie houding het egter handomkeer verander en hulle glo nou dat onderskrywing deur sportsterre wel ’n aanvaarbare besigheidspraktyk is. 

Die resultate word opsommend in Figuur 15 aangebied. Die figuur toon die gemiddelde waardes van die 14 scenario’s in 2007 teenoor 2019.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 15. Etiese houdings van bestuurslui in 2007 en 2019  

Die bestuurslui van 2019 vaar beter ten opsigte van hul beoordeling van nege van die gestelde scenario’s, maar swakker ten opsigte van die ander vyf scenario’s as die ooreenstemmende 2007-bestuurders. Opmerklik is dat daar in slegs twee gevalle min verskil is ten opsigte van die scenario’s, naamlik scenario’s 7 (belastingontduiking deur kreatiewe rekeningkunde) en 13 (selektiewe verskaffing van produkte). Verder kon bestuurslui (ten spyte van wisselende gevoelens oor die twee scenario’s) ook nie tot ’n finale gevolgtrekking kom of dit aanvaarbare of onaanvaarbare bestuurspraktyke daarstel nie. Beide scenario’s wyk ook marginaal af van die middelpunt (3,5). Dit is verder interessant dat die oorhoofse gemiddelde waardes, as algemene aanwyser van die etiese houdings, aantoon dat bestuur in 2007 (met ’n telling van 3,7) ’n minder aanvaarbare etiese houding ten toon stel as die ooreenstemmende bestuurders in 2019 (met ’n telling van 3,7). Dit wil dus lyk of Rossouw (2016) se aanvoeling dat bestuur se etiese houdings in Suid-Afrika wel aan die verbeter is, gestaaf word deur die bevindings in hierdie studie.

Die resultate van 2016 het verras. Resultate het deurgaans afgewyk van die normale tendense wat realiseer het. Hierdie “afwykings” is verder ondersoek. Eerstens is die data ondersoek, en nadat die geldigheid en betroubaarheid van die data van spesifiek 2016 bo verdenking gestel is (α≥0,70), kon die gevolgtrekking gemaak word dat daar niks skort met die data nie. Die respondente het die scenario’s meer krities beoordeel as in al die ander jare. Die vraag is: Hoekom?

In die soeke na ’n moontlike oplossing en om een of meer veranderlikes wat die bestuurders kon beïnvloed het, te identifiseer, is die ekonomiese en politiese toestande van die land ondersoek. Die tydperk laat 2015 en die eerste semester van 2016 was gepas om moontlike invloede te identifiseer wat die etiekopname in September 2016 sou kon beïnvloed het. Venter (2020) bied egter wel ’n moontlike verklaring vir die bestuurders se sienings van die scenario’s. Die jaar 2016 word in politieke terme algemeen beskou as die “swaar jaar”. Gedurende 2016 het die ANC se steun in plaaslikeregeringverkiesings geval tot 53% (die swakste ooit) met (voormalige) president Zuma aan die hoof. Dit is ook die jaar waarin verdere politieke onsekerheid geheers het omdat die Openbare Beskermer haar Nkandla-verslag gepubliseer het en Zuma in die Konstitusionele Hof skuldig bevind is aan die oorskryding van sy gesag. Figuur 16 toon positiewe ekonomiese groei (verteenwoordig deur die geel skadublokke in die grafiek) en negatiewe groei. Die figuur toon duidelik dat negatiewe groei tot ’n pessimistiese uitkyk op die ekonomie gelei het.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 16. Die MFA se saamgestelde leidingsaanwyser (CLIBI) vir die boubedryf (MFA 2019) 

Hierdie siening van pessimisme is ondersteun deur die vervaardigingsektor. Figuur 17 toon duidelik die verband tussen die ekonomiese insinking in die vervaardigingsektor waar die persentasie verandering in die groei van die Bruto Nasionale Produk (in blou) en die politieke klimaat (in rooi) aangedui word.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Figuur 17. Ware jaar-tot-jaar groei-% van die Bruto Binnelandse Produk en die politieke klimaat (Venter 2019) 

Die ekonomiese groei beweeg sywaarts en die politieke klimaat het kwartaal op kwartaal teruggesak gedurende 2016. Dit is wel interessant dat die verbetering in politieke klimaat na 2017 nie gevolg is deur ’n ekonomiese verbetering nie. Hierdie positiewe korrelasie in ekonomiese groei en die politieke klimaat kom algemeen voor in die grafiek, behalwe in 2009 en 2016. Daar is nie bewysbare direkte verwantskappe tussen die bestuurders se etiese persepsies en die politieke onsekerheid en onbevredigende stand van die ekonomie nie, maar beide hierdie invloede speel ongetwyfeld ’n rol in bestuurders se besluitneming. Sodoende kan die invloede moontlik wel ’n mate van verklaring bied vir die 2016-opname se afwykings van ander jare.

 

8. Gevolgtrekkings en samevatting

Hierdie studie strek oor 13 jaar en poog om die veranderende etiese houdings van bestuurslui te dokumenteer en te evalueer. In die longitudinale studie: 

• het nege van die etiesebesigheidscenario’s, nieteenstaande skommelinge oor die jare, verbeter
• het vyf etiesebesigheidscenario’s, nieteenstaande skommelinge oor die jare, verswak
• is twee van hierdie scenario’s se veranderinge marginaal en bestuur kon na 13 jaar nog nie besluit of dié besigheidspraktyke aanvaarbaar is al dan nie. Die tellings van hierdie twee scenario’s is steeds baie na aan die middelpunttelling van 3,5.

Die resultate toon ook dat waar bestuur meer van die scenario’s in 2007 aanvaarbaar gevind het, die ooreenstemmende groep bestuurders van 2019 nou voel dat hierdie bestuurspraktyke onaanvaarbaar is. Hierdie siening word ondersteun deur die verbetering van die algehele gemiddelde waarde van 3,7 (in 2007) na 3,0 (in 2019).

Die volgende gevolgtrekkings word dus gemaak: 

• Die ooreenstemmende groep bestuurders in 2019 is meer krities teenoor die besigheidspraktyke wat in die scenario’s gesimuleer is as hul voorgangers in 2007. Gedrag wat in 2007 aanvaarbaar geag is, is nie meer aanvaarbaar in 2019 nie.
• Daar is egter ook vyf scenario’s wat nou as aanvaarbare besigheidspraktyk geag word. Hierdie praktyke was nie in 2007 aanvaarbaar nie.
• Die resultate van die 2016-bestuurders wyk af van die tendense wat in die meeste scenario’s geïdentifiseer is oor die 13 jaar van ondersoek.
• Bestuur van 2007 en 2019 verskil hemelsbreed in hul siening van wat aanvaarbare besigheidspraktyke is. Met uitsluiting van die twee marginaal verskillende scenario’s, is al die scenario’s wat in 2007 aanvaarbaar was, nou nie meer aanvaarbaar vir die 2019-bestuurders nie. Die omgekeerde is ook waar. Alles wat in 2007 onaanvaarbaar was, is nou weer aanvaarbaar in 2019.
• Alles in ag genome is daar egter ’n positiewe verskuiwing in die houding oor wat aanvaarbare besigheidspraktyke is al dan nie. Hierdie positiewe tendens na meer aanvaarbare gedrag dui aan dat die respondente van 2019 ’n sterker etiese houding openbaar as hul voorgangers in 2007.

 

9. Waarde van die studie

Die studie verskil van die meeste etiekstudies omdat dit nie ’n oomblik in tyd vasvang nie, maar longitudinaal die verandering in die houdings van bestuur vasvang oor ’n tydperk van 13 jaar. Dit is veral waardevol omdat dit ’n aanduiding gee of die besigheidsetiek-ingrepe wat deur die jare gemaak is, wel uiteindelik vrugte afwerp. Dit dien dus as ’n barometer vir die besigheidsetiekatmosfeer waarin die hedendaagse bestuurder in Suid-Afrika kan funksioneer (Bisschoff 2018). 

Verder is dit belangrik dat houdings lank reeds gevestig is as ’n belangrike dryfveer van gedrag (Fishbein en Ajzen 1975, soos aangehaal deur Liska 1984:65). Houdings lei tot gedrag, en positiewe etiese houdings teenoor bestuurspraktyke behoort dus tot aanvaarbare bestuurspraktyke te lei. Daarom is die meting van bestuurders se houdings belangrik indien positiewe gedragsmodifikasie nagestreef word om Suid-Afrikaanse bestuurders tot beter etiese besigheidsgedrag aan te spoor (Bisschoff 2018). Die verbetering in die etiese houdings van die bestuurders oor die termyn dui ook daarop dat bewustheidsvlakke en ook die etiese houdings van bestuurders wel verbeter kan word deur verskeie bewusmakingsaksies (soos wetgewing, die King-verslae, insluiting van verpligte etiekopleiding aan tersiêre instellings, asook algemene publisiteit). Die resultate is dus bemoedigend en dui daarop dat daar wel vordering gemaak word onder Suid-Afrikaanse bestuurslui ten opsigte van wat etiese besigheidspraktyke is. Resultate ondersteun dus staats- en verskeie privaat etiese waghonde se stryd en dui aan dat sukses wel behaal word met die bewusmakingsaksies; die etiese waghonde kan dus voortgaan en hul veldtogte selfs verskerp.

Dit is egter ook teleurstellend dat Suid-Afrika, ten spyte van duidelike verbetering in etiese besigheidshoudings, elke jaar verder terugsak op die KPI. Die verbeterde etiese houdings toon nie ’n direkte positiewe korrelasie met korrupsie nie. Die resultate toon dus dat die korrupsie in die polisiemag en die politieke leierskap se etiese of onetiese gedrag enige verbetering van die besigheidslui se gedrag wat mag bestaan, oorskadu (Transparency International 2019).

Die resultate kan verder nuttig te pas kom om besighede by te staan in die formulering van etiese beleidstukke asook in interne opleiding van personeel. Net so kan tersiêre (of ander) instellings die inligting gebruik om hul formele besigheidsetiekopleiding aan studente te fokus en moontlik te herkurrikuleer.

 

10. Beperkings van die studie

Hierdie studie het een groot beperking: Dit meet houdings, en nie gedrag nie. Dit beteken dat indien ’n bestuurder nie soos Fishbein en Ajzen (aangehaal in Liska 1984:65) voorhou en hul gedrag volgens hul houdings skoei nie, die bestuurder se gedrag weliswaar anders mag wees as wat die studie voorhou. Dit beteken, in die praktyk, dat ’n bestuurder bewus mag wees dat omkopery oneties is, en selfs sterk gekant kan wees teen omkopery, maar dan tog swig en omkoopgeld aanvaar om ’n transaksie deur te voer (wetende dat dit onaanvaarbaar is). Ongelukkig blyk dit uit die voorlopige resultate van ’n opvolgstudie wat fokus op etiese gedrag van bestuurders (eerder as net op die etiese houdings), dat dit wel die geval is.

 

Bibliografie

Abratt, R., D. Nel en N.S. Higgs. 1992. An examination of the ethical beliefs of managers using selected scenarios in a cross-cultural environment. Journal of Business Ethics, 11:29–35.

Air New Zealand. 2019.  Air New Zealand. Book with confidence. https://www.airnewzealand.co.nz/book (15 Desember 2019 geraadpleeg).

APA (American Psychology Association. 2019. Report of APA task force on advertising to children. https://www.apa.org/pubs/info/reports/advertising-children (10 April 2020 geraadpleeg).

Bernstein, D. en N. Shaw. 2020. Anti-corruption in South Africa. https://globalcompliancenews.com/anti-corruption/anti-corruption-in-south-africa-2 (25 April 2020 geraadpleeg).

Bhasin, H. 2018. Marketing strategy of Siemens. https://www.marketing91.com/marketing-strategy-siemens (17 Maart 2020 geraadpleeg).

Billington, C., K.L. Lee en S. Tang. 1998. Successful strategies for product rollovers. Sloan Management Review. https://sloanreview.mit.edu/article/successful-strategies-for-product-rollovers (20 April 2020 geraadpleeg).

Bisschoff, C.A., S. Fullerton en C.J. Botha. 2008. Examining the ethical predisposition of the next generation of graduates in the Republic of South Africa. Port Elizabeth: Business School Partners Network.

—. 2014. An attitudinal analysis of different groups of managers towards business ethics in South Africa. Journal of Social Sciences, 40(3):385–95.

Bisschoff, C.A., S. Fullerton en D. Moore. 2005. Examining the ethical predisposition of the next generation of business leaders in China and the Republic of South Africa. South African Journal for Economic and Management Sciences, 11(2):157–71.

Bisschoff, C.A. en R.A. Lotriet 2012. Factor identification in managerial ethics. African Journal of Business Management, 6(43):10741–9.

Bisschoff, C.A. en A.I. Moolla. 2015. ’n Vereenvoudigde model om handelsmerklojaliteit van vinnig-bewegende gebruiksgoedere te meet. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 55(4):652–64.

Blair, E.A. en E.J. Landon. 1981. The effects of reference prices in retail advertisements. Journal of Marketing, 45(2):61–9.

Brand-Jonker, N. 2019. Markus Jooste dealt a blow in R740m court case. https://www.news24.com/fin24/Companies/Retail/markus-jooste-dealt-a-blow-in-r740m-court-case-20191002 (12 Julie 2020 geraadpleeg).

Butters, J. en K. Naughton. 2017. Trump’s made-in-America car campaign hasn’t spurred investment. https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-09-27/trump-s-american-auto-campaign-begets-below-average-investment (10 April 2020 geraadpleeg). 

Colopy, J. 1995. Poisoning the world. https://escholarship.org/content/qt7c287495/qt7c287495.pdf (1 Mei 2019 geraadpleeg).

Craven, P. en C.A. Bisschoff. 2011. ’n Vergelykende studie van etiese persepsies tussen bestuur en werknemers binne die produksieafdeling van ’n multinasionale landboumaatskappy. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(3):354–72.

De Klerk, D. 1996. Stewardship in the economic and management sciences. Potchefstroom: PU vir CHO.

Eaton, T. 2017. The Steinhoff debacle – the biggest fraud in SA history. https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2017-12-13-the-steinhoff-debacle-the-biggest-fraud-in-sa-history (26 Februarie 2019 geraadpleeg).

Eyewitness News (EWN). 2020. Dis-Chem charged for inflating prices during Covid-lockdown. https://ewn.co.za/2020/04/23/dis-chem-charged-for-inflating-prices-during-covid-19-lockdown (27 April 2020 geraadpleeg).

Ellis, S. 2020. Statistiese konsultasiedienste. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit.

Field, A. 2009. Understanding statistics using SPSS. Londen: Sage.

FredBean Chevrolet. 2019. Silverado steel body versus F15-aluminium body. https://www.fredbeanschevrolet.com/silverado-steel-body-vs-f-150-aluminum-body (10 April 2020 geraadpleeg).

Fullerton, S. 1993. The ethical predisposition of our next generation of business and community leaders. Chicago, Illinois: Atlantic Marketing Association.

—. 2009. Sports marketing. Londen: McGraw-Hill.

Fullerton, S. en C.A. Bisschoff. 2013. Ethical predisposition of business students: Using the results from 12 countries to compare attitudes on six continents. Mahé: International Business Conference.

Fullerton, S. en L. Neale. 2008. Comparing the ethical predisposition of university students in five English-speaking countries: An examination of 14 questionable consumer actions. Society of Marketing Advances, 51:193–4.

Fullerton, S., C.A. Bisschoff en Z. Fields. 2017. A look at the ethical predisposition of future South African business leaders regarding potential misbehaviour on both sides of the buyer-seller dyad. Louisville, Kentucky: Society of Marketing Advances.

Fullerton, S., C.A. Bisschoff en D.L. Moore. 2008. Examining the ethical predisposition of the next generation of business leaders in China and the Republic of South Africa. South African Journal of Economic and Management Sciences, 11(2):157–71.

Geiger, M. 2014. When celebrity endorsements aren’t ethical. https://www.linkedin.com/pulse/20140706221245-50642561-when-celebrity-endorsements-aren-t-ethical (12 Maart 2020 geraadpleeg).

Gordhan, P. 2017. National Budget Speech. http://www.gov.za/speeches/minister-pravin-gordhan-2017-budget-speech-22-feb-2017-0000 (15 Julie 2017 geraadpleeg).

Guzman, C.G. 2016. Deontology vs utilitarianism, the eternal battle. https://sites.psu.edu/psy533buban/2016/02/05/l03-deontology-vs-utilitarianism-the-eternal-battle (12 Julie 2020 geraadpleeg). 

IOD (Institute of Directors). 1994. King Report on corporate governance. Johannesburg: Institute of Directors.

Jennings, M.M. 2018. Business: its legal, ethical and global environment. New York: Cengage.

Jondle, D. en A. Ardichvili (reds.). 2017. Ethical business cultures in emerging markets. Cambridge: Cambridge University Press.

Kagan, J. 2019. Caveat emptor. https://www.investopedia.com/terms/c/caveatemptor.asp (10 Mei 2019 geraadpleeg).

Kaitaki, J.G. 1984. Domestically banned products: for export only. Journal of Public Policy & Marketing, 3:125–34. 

Kumar, D. en L. George. 2017. Why consumers pay the price for hurricane fuel shortages. https://www.reuters.com/article/us-storm-harvey-gasoline-storage-analysi/why-consumers-pay-the-price-for-hurricane-fuel-shortages-idUSKCN1C10EF (10 Mei 2019 geraadpleeg).

Lee, D. en C.-Y. Kang. 2018. Medical tourism: focusing on patients’ prior, current, and post experience. International Journal of Quality Innovation, 4(4). https://www.researchgate.net/publication/327604940_Medical_tourism_focusing_on_patients%27_prior_current_and_post_experience (22 April 2020 geraadpleeg).

Lenk, C. en G. Duttge. 2014. Ethical and legal framework and regulation for off-label use: European perspective. Therapeutics and Clinical Risk Management, 10:537–46.

Liska, A.E. 1984. A critical examination of the causal structure of the Fishbein/Ajzen attitude-behavior model. Social Psychology Quarterly, 47(1):61–74.

Lock, S. 2020. McDonald’s Corporation’s advertising costs from 2014 to 2019. https://www.statista.com/statistics/286541/mcdonald-s-advertising-spending-worldwide (20 April 2020 geraadpleeg).

Lumsden, J. en O. Fatoki. 2013. An investigation into the attitudes of business and non-business university students towards business ethics in South Africa. Anthropologist, 15(3):249–54. 

Lustigman, A. en M. Spina. 2018. Deceptive pricing: Unlawful trickery or skilful selling. https://www.consumerwatchdog.org/news-story/deceptive-pricing-unlawful-trickery-or-skillful-selling (16 April 2020 geraadpleeg).

Mack, S.J. 2016. Retailers accused of false reference pricing. https://www.thebaynet.com/articles/1216/retailers-accused-of-false-reference-pricing.html (10 April 2020 geraadpleeg).

Maughan, K. 2020. Court dismisses Jacob Zuma’s bid to appeal ruling in corruption case. https://www.timeslive.co.za/news/south-africa/2020-03-13-court-dismisses-jacob-zumas-bid-to-appeal-ruling-in-corruption-case (23 April 2020 geraadpleeg).

Medium-term Forecast Associates (MFA). 2019. Quarterly report on building costs – CLIBI Index. https://mtfa.co.za/services.php#clibi (25 April 2020 geraadpleeg). 

Mihaela, M. 2018. Comparative advertising. Marketing Management, 4:955–8.

Moore, R.S. en S.E. Radloff. 1996. Attitudes towards business ethics held by South African students. Journal of Business Ethics, 15:863–9.

Mpinganjira, M., M. Roberts-Lombard, G. Wood en G. Svensson. 2016. Embedding the ethos of codes of ethics into corporate South Africa. European Business Review, 28(3):333–51.

Nel, D., L. Pitt en R. Watson. 1989. Business ethics: defining the twilight zone. Journal of Business Ethics, 8:781–91.

NYTimes. 2020. South African court issues warrant for Jacob Zuma’s arrest. https://www.nytimes.com/2020/02/04/world/africa/south-africa-jacob-zuma-warrant.html (12 Julie 2020 geraadpleeg).

NZ Herald. 2019. Travel chaos in South Island as flights cancelled and roads cut off. https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=12291929 (19 Februarie 2020 geraadpleeg).

Oxford Reference. 2020. Overview: Business ethics. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803095538143 (22 April 2020).

Parkin, R. 2017. Lumber prices surge as Irma threatens mills. https://www.wsj.com/livecoverage/hurricane-irma/card/1504889661 (3 Maart 2019 geraadpleeg).

Peterson, R.A. 2001. On the use of college students in social science research: Insights from a second-order meta-analysis. Journal of Consumer Research, 28:450–61.

Rabinowitz, A.N. 2014. Crime and supermarket locations: Implications for food access. Connecticut: University of Connecticut.

Rada, D. 2014. Creative accounting and tax evasion. In Analele Universitatii ”Eftimie Murgu” Resita. Fascicola Studii Economice, II:315–9.

Rapule, S., C.A. Bisschoff en C.J. Botha, 2013. Changes measured in the ethical predisposition of the next generation of business leaders in the Republic of South Africa: 2007 versus 2011. Mahé: International Business Conference.

Raru. 2020. New optimizer dry dog food. https://raru.co.za/pets/news/8185-new-optimizor-dry-dog-food-save-30-on-bundle (24 April 2020 geraadpleeg).

Rossouw, D. 1994. Business ethics in developing countries. Journal of Business Ethics, 4(1):43–51.

—. 1997. Business ethics in South Africa. Journal of Business Ethics, 16(14):1539–47.

—. 2016. Ethics and corporate governance. Special report on ethics. Pretoria: Suid-Afrikaanse Instituut vir Geoktrooieerde Rekenmeesters.

—. 2017. Business ethics in South Africa. In Jondle en Ardichvili (reds.) 2017.

Rossouw, G.J. 2005. Business ethics and corporate governance in Africa. Business and Society, 44(1):94–106.

Rossouw, G.J., A. van der Watt en D. Malan. 2002. Corporate governance in South Africa. Journal of Business Ethics, 37(3):289–302.

Rutherford, B.R. 2010. Trademarks and comparative advertising. Comparative and International Law Journal of Southern Africa, 43(2):173–89.

SA State Capture. 2020. The Judicial Commission of Inquiry into allegations of state capture. https://sastatecapture.org.za (22 April 2020 geraadpleeg).

SA (Suid-Afrika). 1999. Wet op Publieke Finansiële Bestuur (PFMA), no. 1 van 1999. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2000. Wet op Beskerming van Openbaarmaking, no. 2 van 2000. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2001. Wet op Finansiële Intelligensiesentrum (FICA), no. 38 van 2001. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2003. Wet op Wet op Plaaslike Regering: Munisipale Finansiële Bestuur (MFMA). Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2008. Die Maatskappywet, no. 71 van 2008. Pretoria: Staatsdrukker.

SmallBusiness. 2018. Fraudulent misrepresentation. https://smallbusiness.findlaw.com/business-laws-and-regulations/fraudulent-misrepresentation.html (20 April 2020 geraadpleeg).

Swider, M., J. McCann en D. Lumb. 2020. Best iPhone 2020: Which Apple phone is best? https://www.techradar.com/news/best-iphone (22 April 2020 geraadpleeg).

The Conversation. 2017. “Ethics dumping” – the dark side of international research. https://theconversation.com/ethics-dumping-the-dark-side-of-international-research-88675 (10 Maart 2019 geraadpleeg).

The Guardian. 2014. The tricky business of advertising to children. https://www.theguardian.com/sustainable-business/advertising-to-children-tricky-business-subway (20 April 2020 geraadpleeg).

—. 2019. New Zealand storms: 1 000 foreign tourists stranded as floods cut off towns. https://www.theguardian.com/world/2019/dec/08/new-zealand-storms-tornado-warning-issued-as-floods-cut-off-towns (18 Januarie 2019 geraadpleeg).

Transparency International. 2019. The 2019 Global Corruption Report. https://www.transparency.org/cpi2019 (15 April 2019 geraadpleeg).

Tremlett, S. 2020. Tiger Woods – what’s in the bag? https://www.golf-monthly.co.uk/gear/gear-news/tiger-woods-whats-in-the-bag-2-123712 (24 April 2020 geraadpleeg).

Twin, A. 2019. What is competitive advantage? https://www.investopedia.com/terms/c/competitive_advantage.asp (24 April 2020 geraadpleeg).

—. 2020. What is business ethics? https://www.investopedia.com/terms/b/business-ethics.asp (24 April 2020 geraadpleeg).

Ullah, N. en M. Hussain. 2015. Impact of unethical advertising, misleading information or deceptive advertising on customer purchasing intention with mediating effect of word of mouth: Case of Pakistan. International Journal of Innovation and Economic Development, 1(4):49–69.

Van Zyl, E. en K. Lazenby. 1999. Ethical behaviour in the South African organizational context: essential and workable. Journal of Business Ethics, 21(1):15–22.

Venter, T.P. 2017. The political economy of ambiguity. Centurion: SACOTA-AJV (PowerPoint-aanbieding). https://sacota.co.za/wp-content/uploads/THEO%20VENTER%20-%20SACOTA%20AGM%202017.pdf (25 April 2020 geraadpleeg).

—. 2020. Persoonlike onderhoud: Die invloed van politieke onsekerheid op bestuursbesluite. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit.

 

---

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

---

The post ’n Ontleding van Suid-Afrikaanse sakebestuurders se etiese besigheidsbesluitneming: Tendense van 2007 tot 2019 appeared first on LitNet.