|
||||||
Opsomming
In hierdie essay besin die skrywer oor ’n persoonlike geestelike reis. Nadat hy aan ’n gedig van Robert Lax en aan die filosofiese beskrywing van God as louter handeling (“pure act”) bekendgestel is, het die skrywer meer van Lax te wete gekom deur Michael McGregor se biografie van hom te lees. Dit het in hom die begeerte laat ontstaan om te begryp hoe ’n lewe van louter handeling geleef kan word. Daaropvolgende besoeke aan beide New York en St. Rémy, waartydens hy Die sterrenag en Vincent van Gogh se briewe en kamer in ’n hospitaal vir geestelik versteurdes eerstehands beleef het, het die skrywer in staat gestel om ’n persoonlike interpretasie van ’n lewe van suiwer daad, of louter handeling, in en deur God te ontwikkel.
Trefwoorde: dans; Die sterrenag; God as louter handeling; plaveisel
Abstract
Pure act(s) for all Christians: dancing, paving and Van Gogh’s The starry night
In this autoethnographic essay the author reports on his spiritual journey over a period of four years. A friend introduced him to Robert Lax and to his view of God as “pure act” when he sent him one of Lax’s poems, “The juggler”. Reading Michael McGregor’s gripping biography of Lax greatly enhanced the admiration he felt for Lax and filled him with a desire to understand how one should live a life characterised by pure acts. The expression of movement and fluency in the paintings of Vincent van Gogh, especially as seen in The starry night, then made him suspect – on a purely intuitive level – that personal engagement with these might contribute to a better understanding of himself as pure act – naturally under the guidance of the Holy Spirit. He argues that we were, after all, according to Genesis 1:26, created in God’s image, to be like the Trinity. A visit to New York’s Metropolitan Museum of Modern Art to see The starry night and to Saint-Rémy-de-Provence in France, where Van Gogh had spent almost a year in an institution for people with mental health problems, followed, and these visits served as artistic and emotional stimuli in his search for the connections between Van Gogh, his paintings and the pure act. But it was only after reading Mary Lane Potter’s excellent reflective essay about the nature and influence of dance in her life that the author arrived at a nourishing and full understanding of the relationship between the Holy Spirit and his acts as a Christian. Potter empowered and energised him, and enabled him to develop what he rather hesitantly ventures to call a personally satisfying understanding, or working model, of how one might, should, and in fact – sometimes, at least ‒ does indeed act under the guidance of the Holy Spirit or in unity with God. He feels greatly indebted to Potter.
The ultimate aim of his essay is stated at the outset, namely to clarify and simplify the concept of pure act and present it as ordinary, everyday experiences or acts that are not only available to all Christians, but which could be, or indeed already are, seamless parts of our lives as we are in the process of living them. At the same time, the author wishes to make it clear that he will not attempt to provide a complete analysis of either God or of people as pure act or, for that matter, of any other theological concepts. In order ultimately to understand and apply the concept for personal spiritual purposes, he wishes rather to focus on how he has deconstructed and reassembled this historical concept, one that has been part of the spiritual landscape(s) for centuries.
During a workshop about aesthetic education at the Lincoln Center in New York the author read an explanation by Henri Matisse about the way he painted:
Suppose I set out to paint an interior: I have before me a cupboard; it gives me a sensation of bright red ‒ and I put down a red which satisfies me; immediately a relation is established between this red and the white of the canvas. If I put a green near the red, if I paint a yellow floor, there must still be between this green, this yellow and the white of the canvas a relation that will be satisfactory to me ... (Greene 1970:309)
This explanation inspired the author to such an extent that he painted a landscape of himself and God in pure act. He selected yellow to represent God, blue for himself and brown for the earth. These colours were connected by red to represent the energy that flows from and through the universe. He received two positive comments about the painting and it contributed towards a better comprehension of pure act. Since both his father and grandfather were artisans, a random encounter with pavers repairing some broken paving blocks in front of the Lincoln Center triggered his interest in the field of workmanship. The field of workmanship ultimately emerged as a prominent theme of the research. He also viewed Van Gogh’s The starry night in the Museum of Modern Art in New York, but the painting failed to elicit his interest at that stage.
The author and his wife then stayed in St Rémy for three days. The first thing they did was to walk the Van Gogh Walk, a one-kilometre walk connecting the centre of the town and the Saint-Paul-de-Mausole nursing hospital for mental health patients, where Van Gogh had lived from May 1880 to May 1890. Along the walk there are 19 reproductions of the artist’s works that had originally been painted in other locations. Applicable quotations from his letters to different people – mainly to his brother, Theo – appear next to the prints. By studying these, and by taking photos of Van Gogh’s room, some landscapes surrounding the asylum and of the asylum itself, the author then observed that Van Gogh had taken some ordinary landscapes and transformed them into extraordinary paintings. He also took some pictures of artisans erecting a roof. He came to realise that Van Gogh himself had been fascinated by ordinary people performing mundane acts, such as sowing and paving, which he painted.
Reading Potter’s essay then followed. Potter had thought about dancing, and the author then immediately started to think about woodworking, lecturing and paving as the creative transformative movement between chaos and light. Potter described it as a movement that unites space and time, body-heart-mind-spirit, the self with the Whole. To her, dancing, and, in general terms, woodworking/lecturing/paving, became an action in which one’s experiences of an imagined world fused with the ordinary world in such a way that one is changed. A hovering over the waters of life, moving from chaos to light.
Potter then referred to Genesis 1:2, where the Spirit of God hovered over the surface of the waters before God said “Let there be light.” The author looked at the framed poster of The starry night in his office. Then, at last, it struck him like a bolt out of the blue: The starry night is a manifestation, a pulsating picture, of God’s Spirit hovering over the dark earth immediately before He said “Let there be light.” The Spirit of God hovered above the sleeping village, but at the break of day everything changed – as it has been changing for thousands of years since then. People start to act – like God. To be pure act, like God, one has to move and create – until moving and creating become one, almost indivisible act, a singularity. Because as we are moving and creating, we create and repair things: paving, wooden or steel furniture, houses, paintings, motorcycles, lectures, documents. But it is much more than that: we are created. A delighted us. Because God, after creating light saw that the light (time) was good, pleasing, useful. He saw that it was lovely. In Genesis 1 God saw ‒ on no fewer than seven occasions ‒ that what He had created was good. Potter describes this feeling, which is characteristically experienced after something has been created – as “ecstasy”. Even Van Gogh, forever plagued by feelings of despair, also experienced this on occasion.
The writer then concludes that the trinity of moving-acting-ecstasy represents the essence of what it means to live a life of pure acting. He does warn readers, though, that since God rested on the seventh day we, too, should get enough rest.
Keywords: dancing; God as pure act; paving; The starry night
1. Inleiding
In hierdie outo-etnografiese essay wil ek besin oor my geestelike reis oor die afgelope vier jaar. Terwyl sommige etnobiograwe die term outo-etnografie slegs in hulle opsommings meld en nêrens anders nie (Hughes en Pennington 2017), sal ek kortliks uiteensit wat hierdie benadering tot navorsing behels. Ek wil nie hê dat dit die aandag van my verhaal aftrek nie – en ek hoop ook dat die storie vanself sal spreek oor die aard en deeglikheid van my navorsing.
Outo-etnografie is ’n benadering tot navorsing wat daarna streef om persoonlike ervarings te beskryf en sistematies te ontleed (Ellis, Adams en Bochner 2011). As sulks kombineer dit eienskappe van outobiografie en etnografie. Outo-etnograwe streef daarna om estetiese en aangrypende, digte beskrywings van persoonlike en interpersoonlike ervarings saam te stel. Wanneer dit aangepak word, skryf die navorser oor kultuur vanuit ’n persoonlike perspektief (Adams, Holman Jones en Ellis 2015:47). Adams e.a. (2015:62) beskryf dit as omgee vir die self: Ons skryf dikwels om iets vir onsself uit te werk. Hughes en Pennington (2017) argumenteer dat die storie van die self en die uitsluitlike fokus op vertellings en beskrywings van persoonlike ervarings die waarmerk van outo-etnografiese studies is. In die proses bied die outo-etnograaf komplekse, ingewyde verslae van die proses om sin te maak van ervarings (Adams e.a. 2015:27–8). Die outo-etnograaf probeer dus nie net om persoonlike ervaring sinvol en kulturele ervaring boeiend aan te bied nie, maar deur toeganklike tekste te lewer mag hy of sy dalk daarin slaag om ’n wyer en meer diverse gehoor te bereik as tradisionele navorsers. Die fokus is dus binnewaarts en buitewaarts. Hoewel die outo-etnografiese essay dus heelwat mag verskil van tradisionele kwalitatiewe navorsingstukke, en outo-etnograwe beskuldig word dat hulle op narsistiese wyse na hulle eie naeltjies staar, is dit wel ’n geldige en groter wordende aanslag tot navorsing: Dit kan streng, teoreties, analities én emosioneel en terapeuties wees en dan ook persoonlike en sosiale verskynsels op deeglike wyse ontleed (Ellis e.a. 2011; Hughes en Pennington 2017).
Chase (2018:vii) beskryf my soort onderneming as ’n pelgrimstog, ’n reis van die siel in reaksie op die roep van misterie. Ek sou my gevolglik oorgee aan die misterie van my geloof in Jesus Christus, van die wêrelde van kuns en ambagsmanne.
Ek begin my verhaal in 2015, toe ek gedurende ’n besonder uitdagende tyd in my lewe die krag van Sagaria 4:6 ontdek het: “Toe sê hy [die engel] vir my: ‘Hier is die boodskap van die Here aan Serubbabel: Nie met mag en krag sal jy slaag nie, maar deur my Gees, sê die Here die Almagtige.’” Die kragtigheid van hierdie vers het my sodanig oorrompel dat ek dit dadelik as my geestelike kredo aangeneem het. ’n Vriend het my daarna aan Robert Lax en sy siening van God as louter handeling (“pure act”) voorgestel toe hy vir my een van Lax se gedigte aangestuur het. Die lees van Michael McGregor se aangrypende biografie van Lax (McGregor 2015) het tot ’n groot mate die bewondering wat ek vir Lax gevoel het, aangevuur. Dit het my verder gevul met ’n begeerte om te verstaan hoe mens ’n lewe gekenmerk deur louter handeling kon uitleef. Die uitbeelding van beweging en vloeibaarheid in die skilderye van Vincent van Gogh, veral in Die sterrenag, het my laat vermoed – op suiwer intuïtiewe vlak – dat persoonlike omgang hiermee mag bydra tot ’n beter begrip van myself as louter handeling. Dit natuurlik onder leiding van die Heilige Gees. Ons is tog volgens Genesis 1:26 na God se beeld gemaak, om soos die Drie-eenheid te wees. ’n Besoek aan die Metropolitan Museum of Modern Art in New York om Die sterrenag te besigtig, en aan Saint-Rémy-de-Provence in Frankryk, waar Van Gogh byna ’n jaar in ’n hospitaal vir mense met sielkundige probleme ingewoon het, het gevolg. Hierdie besoeke het as artistieke en emosionele stimulasie in my soeke na die verband tussen Van Gogh, sy skilderye en louter handeling gedien. Dit was egter eers nadat ek Mary Lane Potter se uitstekende essay oor die aard en invloed van dans in haar lewe gelees het (Potter 2016) dat ek by ’n ryk en vol begrip van die verhouding tussen die Heilige Gees en my handelinge as Christen kon uitkom. Potter het my voorsien van wat ek redelik huiwerig wil noem ’n persoonlik bevredigende begrip, of werksmodel, van hoe ek onder leiding van die Heilige Gees en in eenheid met God kan handel. Ek is diep in die skuld by haar.
Die uiteindelike doel van my essay moet reg aan die begin gestel word, naamlik om die konsep van louter handeling uit te klaar en dit aan te bied as doodgewone, daaglikse ervarings of handelinge wat nie net binne bereik van alle Christene is nie, maar inderdaad reeds naatlose dele van ons lewens is. Terselfdertyd wil ek dit ook duidelik stel dat ek nie sal probeer om ’n omvattende ontleding van God of mense as louter handeling, of ander teologiese konsepte te doen nie. Ek wil tot ’n persoonlik verstaanbare, funksionele begrip van die konsep van louter handeling kom, wat beteken dat ek eerder sal fokus op die persoonlike dekonstruksie en herkonstruksie van hierdie historiese konsep wat al vir eeue deel is van die geestelike landskap.
Ten einde dit te bereik, sal ek goed-beredeneerde argumente moet aanbied om myself en lesers te oortuig dat wat deesdae beskou word as wêreldse handelinge gestroop van geestelikheid, soos die bou van ’n huis of die maak van ’n stoel uit hout of staal, inderdaad deel is, of selfs die kern uitmaak, van lewens wat God graag wil hê ons in en deur die Drie-eenheid moet lei. Die rede hoekom ek na Christene in die breë sin van die woord verwys, is dat ek myself as ’n gewone Christen beskou – en ek glo dat ek vir baie jare ontneem is van ’n intieme, deurlopende betrokkenheid by en met God omdat gelowige mense die geestelike van die “gewone” of die “wêreldse” wil skei. Daar is baie voorbeelde in die Bybel van mense wat God ontmoet het, wat in die teenwoordigheid van God was. Moses en Paulus is maar twee van hulle. Hierdie ontmoetings is altyd gekenmerk deur groot intensiteit en hulle eindig altyd met God wat terugkeer van waar Hy kom: “Totsiens, Here!” So moes die dissipels byvoorbeeld vir Jesus na die hemel sien opvaar. Hierdie ontmoetings is blykbaar net aan spesiale mense met spesiale sendings gegun, soos Gideon, wat die Israeliete moes red. In die meer onlangse verlede is ontmoetings met God skynbaar net binne die bereik van “spesiale”, hoogs toegewyde mense, soos predikante, pastore, monnike of nonne. Vir my het dit altyd gelyk of hulle êrens besonders heen moes gaan, soos ’n berg, of dat hulle groot opofferings moes maak, soos vas of vir lang periodes bid, om sodoende skynbaar vir God te “oortuig” of “uit te lok” om “op te daag”.
Omdat ek uit ’n familie van trotse ambagsmanne kom (die Latynse woord vir ambagsman, nl. artitus, beteken “iemand wat in kuns onderrig” – Pearsall en Hanks (reds.) 2006:89) – beide my vader en my oupa was boukontrakteurs – is ek in die versoeking om my argumente uitsluitlik rondom ambagsmanne te weef. Omdat ek egter ’n dosent is wat hout- en sweiswerk net as stokperdjies beoefen, sou ek myself en ander Christene (weer) ontneem van die voorreg om veelvuldige, deurlopende ontmoetings met God te hê, om in sy teenwoordigheid en in gemeenskap met Hom te leef. Ek sal egter dikwels verwys na die begeerlike, intieme gemeenskap tussen God en ambagsmanne en -vroue. As my argumente oortuigend kan wees betreffende die ambagte, sal hulle goed op pad wees om in die algemeen geldig te wees: hulle kan ander tipes beroepe belig (Crawford 2009:8).
2. Robert Lax en louter handeling
Ek keer nou terug na Robert Lax. Ek het alreeds gemeld dat ’n vriend my aan sy werk bekendgestel het toe hy vir my Lax se gedig “The juggler” gestuur het. Ek verwys na slegs twee gedeeltes uit die gedig (Seraphim 2018):
The juggler
is throwing
and catching
standing
where the tent
flaps open,
practicing
his art.
[…]
They [Indian clubs] wing
through the air
they fly like birds
they land
in his hand
like pigeons
roosting:
they are clubs turning,
whirling
birds flying,
comets falling;
they are fields of light
moving,
circling,
flying,
being moved
from hand to hand.
Dit het my onmiddellik getref dat Lax verbande tussen kuns en die natuur getrek het, tussen gewone kunstenaars en die buitengewone en, uiteindelik, tussen die kosmiese omgewing en lewe op aarde. Die goëlaar, deurdat hy “fields of light” met sy kegels skep, is ’n meesterlike kunstenaar wat totaal opgaan in ’n fassinerende opvoering of handeling. Wat meer is, ’n mens kan jou verbeel dat hy homself verloor in die proses, dat hy onbewus is van alles en almal om hom. Vir hom bestaan tyd nie meer nie – dit is amper asof hy opgelos is in, of opgeneem is deur, ’n tydlose ruimte.
Die gedig het my nuuskierigheid geprikkel en ek het dadelik McGregor se omvattende biografie (McGregor 2015) van die digter gekoop en gelees. Marilyn Sunderman verwys in haar resensie van die biografie (Sunderman 2017:121–3) na ’n aantal temas daarin en ek sal na twee toepaslikes verwys. Die eerste is Lax se aangetrokkenheid tot die sirkus en die genot wat hy daaruit geput het (Sunderman 2017:122). McGregor meld in sy boek dat Lax reeds as kind deur die sirkus bekoor is toe sy pa, Siggie, hom dikwels saamgeneem het om vertonings te geniet. Sunderman (2017:122) beskryf hoe Lax as volwassene betrokke geraak het by die Christiani’s, ’n sirkusfamilie, by wie hy ook aangesluit het. Hy het ’n dagboek gehou tydens sy reise met die familie en hierdie materiaal is gepubliseer in Circus of the sun, Lax se eerste publikasie, ’n pragtige poëtiese verhandeling wat die geestelike sy van die sirkuslewe vasvang (Sunderman 2017:122). Lax het die woorde van die boek se groot ster, die jong Mogador Christiani, soos volg geformuleer: “Things that are difficult to do on the ground we do on horseback”, en “[o]ther performers, what they can do by strength, they do, but they have no style or grace. Style is a way of making a hard thing look easy” (McGregor 2015:147). Lax het toe sy notas omgetower in gedigte wat volgens McGregor die glorie van die Christiani’s – hulle talent, kunstenaarskap en grasie op die rûe van perde – uitgelig het (McGregor 2015:147):
Holding the invisible wires
On which the world is strung ‒
Mogador brightly dressed
And riding the light
While the music plays
Is like the juggler at Our Lady’s shrine
Is like King David dancing before
The Ark of the Covenant
Is like the athletes of God
Who sang their praises in the desert wind. (McGregor 2015:147–8)
Lax se gesprekke met Mogador het iets besonders aan hom openbaar, ’n intieme begrip wat Lax ook begeer het: “a physical understanding of a way of being in the world that Lax had begun to think of as pure act” (McGregor 2015:149; kursivering deur McGregor). Mogador se kunstenaarskap op die rug van ’n perd demonstreer die essensie van louter handeling (Sunderman 2017:123):
We talked about the fact that
it wasn’t the danger,
it wasn’t the skill,
it wasn’t the applause that made the act what it was.
It was principally the grace,
the bringing into being,
for a moment,
the beautiful thing,
the somersault,
the leap,
the entrechat on horseback. (McGregor 2015:149–50)
Die tweede tema waarna Sunderman verwys en wat toepaslik is vir my argumente, handel oor die dekade wat Lax op Kalimnos, ’n afgeleë, niekommersiële Griekse eiland gewoon het. Lax het met vissermanne, skeepskapteins, sponsduikers en andere gesosialiseer om te skryf oor hierdie eilandbewoners se eenvoudige aktiwiteite, soos om nette reg te maak, vis te vang en te swem. Sunderman beskryf hierdie periode as die sleutel tot die besef by Lax dat die ware self binne homself eerder as in enige spesifieke plek op aarde te vind is (Sunderman 2017:122–3). Sunderman argumenteer verder dat die uitbeelding van Lax se lewe op Kalimnos insigte bied ten opsigte van louter handeling, vir haar (en vir my) die sentrale tema van McGregor se werk (Sunderman 2017:123). Haar beskrywing van Lax se ontdekking van die begrip louter handeling in die geskrifte van Thomas Aquinas is oortuigend:
For Aquinas, God is pure act/love. When humans act consciously in love they become pure, like God: they momentarily are pure act. For Lax, the fishermen, sponge divers, and inhabitants-at-large on Kalymnos exemplified what pure act is all about. Lax observed that these islanders embraced each day zestfully and lived it out lovingly. Thus, they taught Lax that pure act occurs whenever and wherever life is lived consciously, wholeheartedly, and charitably. (Sunderman 2017:123)
McGregor (2015:25) redeneer verder dat Lax gedink het dat wanneer ons bewustelik dog spontaan handel, ons self louter handeling raak. Ons raak soos God – as ons in liefde handel. Lax het ook geleer om dit te doen deur na jazzmusikante wat met ’n uitvoering besig is te luister. Hy het die natuurlike toepassing van ’n mens se godgegewe vermoëns, asook die potensiaal daarin opgesluit wanneer die aandag nie afgetrek word om te oordeel of te bevraagteken nie, bewonder (McGregor 2015:159). Die gevolg hiervan was dat wanneer hy gedigte geskryf het, hy die woorde toegelaat het om vryelik te vloei, net soos die musiek tydens ’n jazzuitvoering vloei (McGregor 2015:228).
Vir my as amateurhoutwerker, kunsliefhebber, akademiese skrywer en dosent het hierdie idee baie oortuigend en aanloklik gelyk. Ek het besef dat ek, ten einde ’n voller, vryer lewe as Christen te leef, moes aanhou beweeg, aanhoudend moes handel – en dan boonop miskien die meeste van die tyd. Ek het egter nog steeds nie geweet hoe om dit te doen nie. Dit het te goed geklink om waar te wees. Was ek, wat onder die juk van die Calvinisme grootgeword het, inderdaad vry om na my diepste begeertes te handel – en dit sonder om deur God tereggewys te word? Het ek inderdaad oor ’n lisensie (die vryheid) beskik om ’n lewe vol entoesiasme en passie te lei – onder leiding van my vreugde en bevrediging? Was dit volgens die Skrif? Ek het heel desperaat na oortuigende antwoorde op hierdie en ander vrae begin soek.
Ek het egter intussen vreugdevolle beweging in Vincent van Gogh se Die sterrenag ervaar, en toe die geleentheid hom voordoen om ’n besoek aan New York te bring, was dit tot hierdie kunstenaar en skildery dat ek my gewend het vir antwoorde.
3. Lesse in New York
Die hoofdoel van ons (ek en drie kollegas se) besoek aan New York was om ’n week lange werkswinkel oor estetiese onderrig by die beroemde Lincoln Center by te woon. Deur blootstelling aan verskillende kunsvorme, soos sang, dans en skilderye van onder andere Paul Klee (May picture), Anselm Kiefer (Bohemia lies by the sea) en Pat Steir (Sixteen waterfalls), moes ons ’n gevoel ontwikkel van hoe mens kuns kan gebruik om te onderrig. Aan die begin van ons eerste sessie – op Maandag 10 Julie 2018 – moes ons ons verwagtings en doelwitte vir die werkswinkel neerpen. Ek het sonder huiwering my redelik ambisieuse doelwit geformuleer: Ek het myself geamuseer deur te stel dat ek ’n persoonlike geestelike teorie van alles wou ontwikkel – en het bygevoeg dat ek wou ontdek hoe om suiwer op te tree – om louter handeling te wees. Ek het genoeg gehad van twyfel en wou daarvan ontslae raak – Jakobus waarsku ons immers dat iemand wat twyfel, soos ’n brander in die see is wat deur die wind aangejaag en heen en weer gedryf word (Jak. 1:6b).
3.1 Matisse
Die volgende dag sou een van die wonderlikste van my hele lewe wees. Vroeg die oggend het ek gaan koffie drink by Starbucks in Haarlem, waar ons gebly het. Ek wou graag die werkswinkel inbed in die beginsels van estetiese onderrig en het daarom ’n klassieke werk op dié gebied saamgeneem: Aesthetic concepts and education (Smith (red.) 1970). Maxine Greene, een van die pioniers van estetiese onderrig, het ’n hoofstuk bygedra en sy verwys onder andere na wat die skilder Henri Matisse te vertelle had oor sy manier van verf:
Suppose I set out to paint an interior: I have before me a cupboard; it gives me a sensation of bright red ‒ and I put down a red which satisfies me; immediately a relation is established between this red and the white of the canvas. If I put a green near the red, if I paint a yellow floor, there must still be between this green, this yellow and the white of the canvas a relation that will be satisfactory to me ... (Greene 1970:309)
Hierdie woorde, veral “and I put down a red which satisfies me”, het my baie plesier verskaf. Nie net is Matisse ingesuig deur kleure en die waargenome en verbeelde interaksies tussen hulle nie – hy is ook geabsorbeer deur die self. Hy is verlore in die wêreld van kleure. Dit lyk nie of hy bewus of selfs begaan is oor die effek wat sy keuse van kleure het op die mense wat sy skilderye bekyk nie. Dit raak egter selfs beter: Hy skilder om die kleure toe te laat om hom te bevredig. Hy is selfgenoegsaam. Bykomend hiertoe is daar skynbaar subjektiwiteit hier betrokke: Die hangkas gee hom die sensasie van rooi en dit is dan ook die kleur wat hy kies. Ek verkies om ’n homo ludens hier te sien: ’n spelende mens, en hy speel met kleure deur hulle toe te laat om hom te bevredig en om verbeelde verwantskappe tussen hulle daar te stel. Hy is besig om sy artistieke vryheid op uitbundige wyse te gebruik. Terselfdertyd is daar geen arrogansie in hom nie. Sy kunstenaarskap is ingebed in ’n stille gevoel van innerlike vrede en vryheid.
Hierdie insig het my op diepgaande wyse geraak en verander, en toe ons later die geleentheid gebied is om na vrye keuse te skilder, het ek nie ’n oomblik gehuiwer nie: ek sou God en myself in louter handeling skilder. Ek wou die verhouding tussen ons op daardie oomblikke wanneer sy Gees my lei en verheug, vaslê. Ek wou my skildery as voertuig gebruik om my te neem na ’n beter begrip van wat dit beteken om met God verenig te word. N.P. Van Wyk Louw, die grootste van alle Afrikaanse digters, beskryf hierdie verhouding, hierdie eenwording, op treffende wyse: “Ek is Hy, Hy ek / grensloos in ewigheid” (Louw 2002:26). Dus het ek terstond besluit dat God geel sou wees – sien Figuur 1. Ek weet eerlikwaar nie hoe my skilderytjie sou lyk as God groen was nie. Christie (2014:ix) wys daarop dat mens nie met sekerheid kan sê hoekom en hoe kleur ons beïnvloed nie. Groen sou my egter nie bevredig het nie: vir mý is God nie groen nie. Geel het my wel bevredig, en ek het een van die klein troffeltjies voor my gebruik om my geel God oor die hele middelste deel van die klein doekie op die tafel voor my te pleister.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 1. God en ek in louter handeling
Toe moes ek besluit watter kleur ék sou wees. En dit was blou. Met ’n ander troffeltjie pleister ek pastelblou-ek bo-op, oor, tussen en langs God – maar effens huiwerig. Die konneksie tussen die blou en die geel het my nie net bevredig nie; nee, dit was méér as dit: dit het my verheug. Ek en God was op intieme, onskeibare wyse verenig – vir tyd en ewigheid. Toe pleister ek die bruin aarde langs en oor God. Hy het my aan die aarde verbind. Ek was gaande daaroor – die idee én die pragtige bruin aarde, waar Hy my geplaas het, waaraan Hy my verbind het – vir nou. Wat alles aan mekaar sou verbind, het ek besluit, was energie, die plasma waarbinne alles gebeur. Ek het eenkeer gelees dat die heelal steeds afkoel na die Groot Knal. Om die waarheid te sê, ons kan die temperatuur van die heelal meet deur na die kosmiese mikrogolfagtergrond te kyk – die termiese stralingshitte wat oorbly na die Groot Knal (Trefil en Hazen 2013:329-30; Lavender 2014:aanlyn). Ek wou hierdie hitte voel, daarin leef. Die energie van God se Groot Knal sou natuurlik rooi moes wees en ek het oorvloedige hoeveelhede rooi pastel oor en deur God, die bruin aarde en myself gepleister.
Ek het die uitbreiding van die heelal, wat steeds aan’t gebeur is (Trefil en Hazen 2013:327), aangevoel en alles omtrent my skildery het my bevredig. Om die waarheid te sê, ek was lighoofdig van opwinding. Ek was weer ’n skilder – vir die eerste keer sedert my laerskooljare.
Die beste het egter nog voorgelê. Ons moes tussen die klein skilderytjies van die 40 deelnemers deurloop en anonieme kommentaar skryf oor dié waarvan ons hou. Ek het twee kommentare gekry: “I notice the brightness of color. I notice how the textures has [sic] a directional motion. How was this blending created and why?” Die ander kommentaar was kort en kragtig: “Wonderful warmth!” Twee ander mense – mag hulle geseënd wees – het raakgesien wat ek wou uitbeeld: beweging met rigting, samesmelting, kleur en hitte.
Daardie aand het ek twee heerlike Amerikaanse biere in ’n kroeg in Haarlem gedrink om my nuwe status as skilder te vier. God en New York het my geseën. Paul Martin beskryf in poëtiese terme wat met my gebeur het: the divine light struck the atmosphere of my mind and was reflected by the water crystals of my beclouded imagination, and helped me to understand God in colorful ways (Martin 2014:37)1. Dit was bekragtig, voeg hy by, in mistieke bewustheid: my faithfulness to God became a twilight consciousness that progressed to a sense of amazement that carried my mind up to the height of contemplation, where it was illuminated by the sun of understanding (Martin 2014:41).
3.2 Die sterrenag
Ek was nou gereed om na die volgende skemertoneel te beweeg: Die sterrenag. Hierdie ikoniese beeld van moderne kultuur, een van die artistieke bakens van The Museum of Modern Art, trek elke dag duisende besoekers wat daarna staar, wat daaroor onderrig word of wat daarvoor afgeneem word (Thomson 2017:5). Thomson brei hierop uit: “The picture has a far-flung and flexible identity in our collective musée imaginaire, whether in material form decorating a tie or a T-shirt, as a visual quotation in a book cover or caricature, or as a ubiquitously understood allusion to anguish in a sentimental popular song.” My kennismaking met Die sterrenag op Saterdag 15 Maart 2018 was kort en redelik gejaagd: ek het van een Van Gogh-skildery na die ander gedraf om foto’s van almal te neem. My dagboek weerspieël dat die ontmoeting bykans verdwerg is – en ek is effens skaam om dit te erken – deur my opwinding om daardie aand ’n Shania Twain-konsert by te woon. Ek het wel daarin geslaag – na verskeie pogings – om ’n foto van myself voor die skildery te laat neem. Die dik tekstuur van die verf, veral van die maan, was ook treffend vir my – dit is nie waarneembaar in die meeste afdrukke van die skildery nie (sien Figuur 2).
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 2. Die sterrenag in New York se Metropolitan Museum of Modern Art
3.3 Plaveiselherstelwerk
Die laaste merkwaardige ontmoeting wat ek in New York gehad het en wat baie relevant vir my onderneming sou blyk te wees, was met vakmanne wat gekraakte plaveiblokke voor die Lincoln Center vervang het (sien Figuur 3). Op ’n ander terrein was hulle besig om die voegbry moeisaam met groot slypmasjiene te verwyder en met ’n nuwe epoksigom te vervang. Ek het reeds verwys na my bewondering vir vakmanne. Toe ek hulle vra hoekom hulle die plaveiblokke en voegbry vervang, het hulle eers verduidelik dat hulle die blokke (ingevoer uit China) moes vervang nadat ’n groot vragmotor daaroor gery het. Omdat hulle oorspronklik op ’n sandbedding gelê is, het party van die blokke onder die gewig gekraak. Dit het onooglik geraak omdat dit reg voor die hoofgebou gebeur het. Die voegbry, het hulle verder verduidelik, moes vervang word omdat dit verweerd geraak en water dan tussen die blokke ingesyfer het. Wanneer dit gedurende die winter baie koud geraak het, het die water gevries en ook die blokke laat kraak.
Vir my was dit regtig fassinerende inligting, want dit illustreer die intieme kennis wat ambagsmanne moet hê om hulle werk na behore te doen. Dit is glad nie so eenvoudig nie, al lyk dit miskien so. Ek sal later na hierdie straatmakers en hulle plaveisel terugkeer. Vir eers sal ek agt maande vorentoe beweeg tot by ek en my vrou se besoek aan St. Rémy in Maart 2019.
Martin (2014:45) het my weer eens voorsien van die nodige elegante woorde om my besoeke aan New York en Frankryk met mekaar te verbind: “The lustrous work of Vincent van Gogh (1853–90) was driven by an endearing religious sentiment and responsiveness to the world ...” Met verloop van tyd sou ek uitvind dat Van Gogh nie noodwendig deur geestelike motiewe as sulks gedryf is nie (Thomson 2017:28). Ek sal later na hierdie kwessie terugkeer. Ek het nou geweet dat ek ’n mistikus was, “saturated with desire for integration” (Martin 2014:48), en ek kon nie wag om in St. Rémy aan te kom om op een of ander manier deur die dorp en Van Gogh beïnvloed en verander te word nie. Ek wou die ewige skoonheid van God ervaar (Martin 2014:49).
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 3. Straatmakers vervang plaveiblokke in New York
4. Van Gogh, St. Rémy en ek
Ons het op Maandag 25 Maart in St. Rémy aangekom en het vir drie wonderlike dae daar vertoef. Die eerste ding wat ons gedoen het, was om die Van Gogh Walk, ’n staptoggie van een kilometer wat die dorpsentrum verbind met die Saint-Paul-de-Mausole-verpleeghospitaal vir pasiënte met geestelikegesondheidsprobleme, waar Van Gogh van Mei 1880 tot Mei 1890 gebly het (Walther en Metzger 2016:95). Langs die staproete is daar 19 afdrukke van die kunstenaar se werke wat oorspronklik op ander plekke geskilder is. Toepaslike vertaalde aanhalings uit sy briewe aan verskillende mense – hoofsaaklik sy broer Theo – verskyn neffens die afdrukke. Dit is belangrik, want Jansen (2017:6) beveel aan dat enigeen wat Van Gogh beter wil leer ken, in sy briewe moet delf.
Die eerste paneel het ’n afdruk van Rus van werk op, wat vergesel word van ’n vertaalde aanhaling uit ’n brief wat hy op 20 September 1889 aan Theo geskryf het:
[S]ince I’m above all ill at present, I’m trying to do something to console myself, for my own pleasure. I place [the] black and white of Delacroix or Millet ... And then I improvise colour on top of it but not entirely as myself of course, but seeking memories of their paintings ... – that is my own interpretation ... Then my brush goes between my fingers as if it were a bow on the violin and absolutely for my pleasure.
Hier het ons ’n kunstenaar wat homself in skilderwerk verdiep – en dan absoluut vir sy eie plesier – soos Matisse. Hy vergelyk ook sy kunstenaarskap met musiek – soos wat Robert Lax ook doen. Die kontoere van my intuïtiewe onderneming het al hoe duideliker begin raak.
Toe Van Gogh van Arles, waar hy vóór St. Rémy gewoon het, by die hospitaal aankom – op eie inisiatief (“I would like to stay temporarily in the asylum, because of my own peace of mind as well as that of others”) – was sy hoop en planne vir die toekoms totaal verwoes (Walther en Metzger 2016:65):
His incurable illness came increasingly to the fore, and the attempt by the locals of Arles to have him put away lay heavy on his heart. He felt discarded by society, and Theo’s approaching wedding left him fearful of losing the support of his helpful, beloved brother, added to the failure of his most desirous dream, a communal “studio of the south”, which was shattered upon Gauguin’s departure.
Die pasiënte was byna totaal op hulself aangewese – met uitsondering, in Van Gogh se geval, van twee warm badsessies per week (Walther en Metzger 2016:65) as ietwat onbenullige behandeling (hoewel ’n sessie in ’n bad met warm water tog ontspannend is) – sien Figuur 4.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 4. Die antieke baddens in die hospitaal
Van Gogh se kamer (Figuur 5) word deur die twee skrywers somber genoem weens die tralies voor die vensters (Figuur 6) – wat natuurlik eerder die pasiënte binne as diewe buite moes hou – sowel as die donker gange (Walther en Metzger 2016:65). Hulle spekuleer dat die hospitaal hom depressief moes gemaak het. Dit mag wel moontlik wees, maar vir my was die eenvoud van die hospitaal, wat met pragtige kalksteen van Provence gebou is, fassinerend en bekoorlik. Party van die gange is verder eerder sonnig (Figuur 7).
Van Gogh self het dan inderdaad gevoel dat hy die regte ding gedoen het deur homself daar in te boek. In ’n brief aan Theo en Jo van Gogh-Bonger (Theo se vrou) op 9 Mei 1889, sy eerste dag in die hospitaal, skryf hy volgens een van die panele op die Van Gogh Walk:
I wanted to tell you that I think I have done well to come here, first, in seeing the reality of life for the diverse mad or crazy people in this menagerie, I’m losing the vague dread, the fear of the thing. And little by little I can come to consider madness as being an illness like any other. And the change of surroundings is doing me good, I imagine ... The idea of the duty to do work comes back to me a lot ...
Hy het opgemerk dat die landskap rondom St. Rémy baie mooi is en hy was opgewek oor sy kamer: “I have a small room with greenish-grey paper and two sea-green curtains with a design of very pale roses, brightened with touches of blood red” (De Leeuw 1996:443). Deur die tralies van die venster kon hy sien hoe die son in al sy glorie opkom – en daar was boonop meer as 30 leë kamers, met die gevolg dat hy ’n aparte kamer tot sy beskikking gehad het om in te skilder.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 5. Van Gogh se kamer
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 6. Een van die sonnige gange
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 7. Uitsig vanuit Van Gogh se kamer
Dit het egter nie beteken dat sy verblyf daar maklik en sorgvry sou wees nie: sy epileptiese aanvalle sou toeneem (Howard 2016:232). Walther en Metzger (2016:65-6) berig dat die duur van hierdie aanvalle onvoorspelbaar was en dat hy daartydens die volgende sou ondervind:
... a hazy stage, followed by a period of blankness; in between these episodes there were usually two to four weeks in which his behaviour was perfectly normal … During attacks he often became violent and suffered from terrible hallucinations. Normal activity, such as writing and painting, was completely impossible during this time.
Die ordelike en eentonige lewe in die hospitaal het hom egter gehelp om sy selfrespek terug te kry (Walther en Metzger 2016:66): “[Hi]s work alone was capable of dragging him out of his deep depressions.” Foveau (2007:51) verwys na een van sy briewe om te illustreer dat Van Gogh se werk vir hom uiters belangrik was: “I work almost continually from morning till night, day after day, and lock myself in my studio to avoid any distraction. ... I struggle with all my force to keep control over my work and tell myself that if I win, this will be the best lightning conductor for illness ...” Vir my was hierdie die goue draad wat deur van Gogh se lewe geloop het – en ook een van die kragtigste konneksies wat ek met hom kon maak: ons bekoring met onsself en ander mense wat besig is om eenvoudige, eerlike werk te verrig. Hy het soos ’n besetene gewerk as hy enigsins kon – en dan het hy dikwels gewone mense wat gewone werk doen, geskilder: saai, olywe oes, maai en plaveisel lê. Op Saterdag 7 Desember 1889 byvoorbeeld skryf hy vir Theo: “The last study I did is a view of the village – where people were at work – under enormous plane trees – repairing the pavements. So there are piles of sand, stones and the gigantic tree-trunks – the yellowing foliage, and here and there glimpses of a house-front and little figures” (Vincent van Gogh. The letters s.j.) – sien Figuur 8.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 8: Die straatmakers (Artmight)
Later, in Marseilles, net soos in New York, het straatmakers wat ’n straat met marmerblokke uit Portugal plavei (ek het hulle gevra waar dit vandaan kom) my weer eens betower (Figure 9 en 10).
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 9. Straatmakers plavei ’n straat in Marseille
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 10. Houtkratte in Marseilles met honderde marmerblokke uit Portugal
Ek was verwonder om uit te vind dat marmerblokke steeds gebruik word om die strate in Frankryk te plavei. In Suid-Afrika word goedkoper, gewone sementstene in bykans alle gevalle gebruik. Ek was verder vasgenael deur bouers wat die dak van ’n gebou in St. Rémy opsit (Figure 11 en 12). Vir my het die stukkies sement wat in alle rigtings skiet en die vlieënde sade in Van Gogh se Die saaier (geskilder na Millet – Howard 2016:226) dinamiese ooreenkomste getoon: dis doeke wat vol energie en aksie is. Ek het insgelyks veel plesier geput uit die serene bevrediging na afloop van ’n werksdag op die lande in Van Gogh se Rus van werk (ook na Millet geskilder – Howard 2016:228). Hy beskryf dit as volg: “Everything in this picture suggests peace, tranquility and companionship.” Was dit weens sy innerlike onrustigheid dat Van Gogh so gefassineer is deur hierdie mense? Het hy, soos N.P. Van Wyk Louw in “Gebed” (Louw 2002:32) ook gesug:
Groot Gees, Jy wat in sterre woon
In stof en blomme en in my –
kan blom en ster die vrede hê
wat ek nie kry, wat ek nie kry?
Was dit omdat hulle lewens so vol selfgenoegsaamheid, so betreklik eenvoudig, vervuld en ongekompliseerd gelyk het vir hom? Ek sal in ’n latere gedeelte terugkeer na die onderwerpe van vervulling en bevrediging.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 11. Stukke sement vlieg in alle rigtings
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 12. Bouers sit ’n dak op in St. Rémy
Op hierdie stadium mag die leser die behoefte voel om my daaraan te herinner dat die hoofdoel van my essay is om die begrip louter handeling te verhelder en te vereenvoudig en dit as gewone, alledaagse ervarings wat tot die beskikking van alles Christene is, aan te bied. Ek wil die leser verseker dat ek inderdaad op pad is daarheen. Vir eers sal ek moet rapporteer oor die tweede ontdekking van my besoek aan St. Rémy: Van Gogh se vermoë om landskappe “transfigured by the human imagination” (Howard 2016:231) te skilder.
Tydens die staptog na die hospitaal het ons effens verdwaal en in ’n stuk veld met talle olyfbome, blomme en gras beland. Ek het op die ingewing van die oomblik ’n foto geneem (Figuur 13).
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 13. My intuïtiewe foto van olyfbome met die Alpilles in die agtergrond
Verbeel u dan die heerlike verrassing toe ek besef – of my verbeel – dat hierdie toneel net sowel die toneel kon wees wat Van Gogh vasgelê het in Olyfbome met Alpilles in die agtergrond (Figuur 14), wat uitgebeeld word op paneel 15 van die Van Gogh Walk en wat vergesel word deur die volgende aanhaling uit ’n brief aan Theo op 20 September 1889:
The olive trees with white cloud and background of mountains, as well as the moonrise and the night effect – these are exaggerations from the point of view of the arrangement, their lines are contorted like those of the ancient woodcuts. The olive trees are more in character, just as in the other study [of olive trees] and I’ve tried to express the time of day when one sees the green beetles and the cicadas flying in the heat.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 14. Olyfbome met Alpilles in die agtergrond in die Metropolitan Museum of Modern Art, New York
Ook opmerkings oor hierdie skildery en Die sterrenag in ’n aanlyn publikasie van The Museum of Modern Art is hier besonder relevant (MoMA 2009):
In the blazing heat of this Mediterranean afternoon, nothing rests. Against a ground scorched as if by some invisible torrent, intense green olive trees twist and crimp, capped by the rolling, dwindling hillocks of the distant Alps, beneath a light-washed sky with a bundled, ectoplasmic cloud. ... He wrote to his brother Theo: “I did a landscape with olive trees and also a new study of a starry sky.”
Van Gogh se briewe maak dit duidelik dat hy hierdie besonder intense vista van die landskap in die suide van Frankryk as ’n daglig-ekwivalent van die visionêre nagtoneel van sy mees beroemde skildery, Die sterrenag, beskou het. Hy het gevoel dat die twee skilderye die beginsels wat hy met sy medeskilder Paul Gauguin gedeel het betreffende die vryheid van die kunstenaar om verder te gaan as “‘the photographic and silly perfection of some painters’ and [so to] intensify the experience of colour and linear rhythms” (Walther en Metzger 2016:66), op komplementerende wyse uitbeeld.
Nadat ek tot hierdie insig gekom het, skryf ek op 25 Maart 2019 in ’n brief (hoe sou ek in St. Rémy nie papierbriewe met Franse posseëls aan vriende pos nie?) aan ’n vriend in Australië, Stephan du Toit:
En dáárin, Vriend, lê vir my Van Gogh se les: neem wat gewoon is en maak iets fantasties daarvan ... Van Gogh sien dinge dus nie soos hulle ís nie, maar soos hy hulle vóél, soos hulle behóórt te wees en te blý. Hoeveel vrymoedigheid mag mens dan nie hê om die wêreld storm te loop nie – met God in jou hart en jou emosies en jou intuïsie om jou te lei? Kan jy sien wat ek probeer sê, Vriend? Die kuns van die lewe sélf lê in drie dinge: om totaal geabsorbeer te wees deur wat jy doen, om die gewone in iets buitengewoon om te skakel, en om jou goddelik geïnspireerde kreatiwiteit en emosie te vertrou.
Op 8 April 2019 reageer hy: “Ek glo dat ek iets unieks het om te bied vir die wêreld en om dit dan met passie aan te bied.”
In die Bybel is daar minstens twee verse om ons gevolgtrekkings te ondersteun. In Kolossense 3:23–24 staan daar:
Wat julle ook al doen, doen dit van harte soos vir die Here en nie vir mense nie, omdat julle weet dat julle van die Here as beloning sal kry wat Hy belowe het. Christus is die Here in wie se diens julle staan.
In die Amplified Holy Bible lees ons ’n uitbreiding wat die Afrikaans verder verhelder:
Whatever you do [whatever your task may be], work from the soul [that is, put in your very best effort], as [something done] for the Lord and not for men, knowing [with all certainty] that it is from the Lord [not from men] that you will receive the inheritance which is your [greatest] reward. It is the Lord Christ whom you [actually] serve.
Dit is wat Van Gogh inderdaad gedoen het: hy het soos ’n besetene gewerk wanneer hy kon om van die wonderlikste skilderye in die wêreld te skep omdat hy al sy hoop gevestig het op sy oortuiging dat blote werk hom uit sy diepe depressies kon trek (Richard 2008:34). Dit was egter, tragies genoeg, nie in staat om dit te doen nie, want hy het, soos gemeld, toenemend gely onder meer en langer epileptiese aanvalle wat hom uitgemergel het en sy tragiese, brose balans sou vernietig (Richard 2008:36). Toe dit uiteindelik vir hom duidelik geraak het dat hy weer eens na die noorde van Frankryk sou moes verhuis, “he made a dreadful remark on what his two-year stay in the south [in Arles and St Rémy] brought him: ‘I consider it to be like a shipwreck’” (Richard 2008:36). Met die luukse van nawete verskil ek natuurlik daarmee. Ek dink hy het sy eie styl juis hier in groot afsondering vervolmaak; styl wat volgens die jong Mogador Christiani die vermoë is om iets wat baie moeilik is, maklik te laat lyk.
Ek het egter self wel in een belangrike opsig in St. Rémy misluk: Ek was nie in staat nie, of het nagelaat, om ’n konneksie met Die sterrenag te bewerkstellig. Ek is weer eens skaam om te erken dat ek nie eers my wekker gestel het om te sien wat Van Gogh talle kere deur die tralies van sy venster sou bewonder het nie: die môrester en hoe die eerste oggendlig oor St. Rémy stroom. Dit was eers nadat ek na Suid-Afrika teruggekeer het, en nadat ek Mary Lane Potter se illuminerende essay in Spiritus gelees het (Potter 2016) dat die skildery my sou oorrompel.
5. Potter, dans, Genesis 1:2–3 en – einde ten laaste – Die sterrenag en louter handeling
Potter beskryf haar lewenslange fassinasie met dans op onweerstaanbare wyse. Haar poëtiese sinne fassineer, inspireer en versinnebeeld die polsende bewegings van haar danspassies:
Whenever joy threatens to shatter this earthen vessel, “Dance!” a voice says. And I do, quite without willing it, as if my body had a fail-safe mechanism. In those moments, all my cells straining with the pressure, eager to explode, I am, suddenly, without thinking, without willing, dancing. Not on the ground or any surface. In space, in the dark, among the stars, moving freely, in every direction. No up. No down. No East, West, North, or South. No in, no out. No origin or destination. No pattern and variation. No here or there. Just moving, freely, moving in joy, out of joy, into joy. Spinning, leaping, jumping, tumbling, whirling, whirling, whirling with the music of the spheres. And when I have danced the joy into a bearable state, I return to the earth, my body holding the joy for a glorious moment, until it dissipates and I am clay once again, breathing, moving, animated ‒ but no longer enspirited. (Potter 2016:79)
Haar “whirling with the music of the spheres” het my herinner aan Lax se goëlaar, wie se kegels “fields of lights moving, circling, flying” was. Te midde van ’n hoogs beperkende geestelike omgewing het Potter dans in 1960 op die ouderdom van nege ontdek toe haar niggie Chubby Checker se “The twist” op haar draagbare platespelertjie gespeel het – en hulle op maat daarvan gedans het. Dit het haar uitasem, swetend en gelukkig gelaat (Potter 2016:80–1). Toe, op 16, was haar konserwatiewe en streng ouers weg vir die naweek terwyl sy en haar ouer broer Steven in beheer van hulle jonger broers en susters geplaas is (Potter 2016:82). Op daardie Sondagaand het ’n paar van haar vriende opgedaag. Haar broer het die Beatles se Sgt Pepper’s Lonely Hearts Club Band in sy kamer gaan haal.
He put it on the record player and suddenly the furniture was up against the wall and we were in our stocking feet, sliding across the smooth, wide planks of the floor, our bodies jerking and spinning, our arms carving the air around us. We danced to every song. It was glorious! (Potter 2016:82)
Omdat sy die plesier van dans tydens haar jeug ontsê is, het sy later elke geleentheid om te dans aangegryp – partytjies, troues, buitelugfeeste en solosessies in haar sitkamer (Potter 2016:87). In die 1990’s het sy Sweat your prayers-danse ontdek. Sy beskryf dit as ’n meditatiewe praktyk, ’n vorm van meditasie en heiligmakende dans (Potter 2016:88). Sy het mense van alle ouderdomme gesien “moving with grace, out of grace, in grace”. Dit het vir haar gelyk of hulle bid en in die proses ’n vorm van bewustheid betree het waarin hulle liggame en geeste geïntegreerd, verenig is, alles deur beweging en ritme: “They were praying with their bodies. Their bodies had become prayers. They were living out the words of the Baal Shem Tov, the dancing mystic: ‘I am prayer’” (Potter 2016:88). Sy het besef dat hierdie tipe dans kommunikasie is, van ’n mens se liggaam en gees, van die self en die wêreld, van die self en die Een – dit was ’n geestelike handeling (“spiritual act”). Dit het gegaan oor die eenwees van liggaam en gees, ruimte en tyd: “The spirit is not leaving the body – it is enspirited body, embodied spirit” (Potter 2016:90). Die woord “act” het my dadelik opgewonde gemaak, want dit het my aan Robert Lax en louter handeling herinner. Sou Potter my verder kon help om ’n omvattende begrip van wat ’n lewe van louter handeling behels te ontwikkel? Sou haar betrokkenheid by dans, haar watertandbeskrywings van haar liefde vir dans, die sluier wat my gedagtes op daardie stadium nog gedeeltelik bedek het, kon oplig? Toe ek lees dans is “a communing, of body and spirit, self and the world, self and the One, communing with that which is beyond, a world beyond the ordinary world we experience in our everyday life – it became a spiritual act” (Potter 2016:91) vir haar raak, wou ek hierdie woorde met my siel absorbeer om hulle toe te laat om in my psige te diffundeer.
Ek het egter een groot probleem gehad. Ek is nie ’n danser nie. Ek geniet dit per geleentheid om te dans, maar ek is nie naastenby so passievol soos Potter daaroor nie, om die minste te sê. Vele vrae het dus opgeduik: Hoekom dans uitsonder? Hoekom nie argumenteer dat, vir die gelowige, daar nie ’n “gewone” wêreld is nie, dat alles geestelik is – selfs die “wêreldse” daad van plavei? Moes God weer eens in en uit ons lewens kom en gaan? Kan dans nie ’n metafoor raak vir plavei, houtwerk of doseer nie? Moet ons regtig net vir een of twee ure per week of dag dans, onsself ekstaties geniet – en dan weer na die skynbaar ondraaglike realiteite van ’n lewe in die kantoor terugkeer? Ek was teleurgesteld toe Potter argumenteer dat wanneer sy dans, sy weggevoer word deur die ritmes na ’n wêreld buite haarself, met ’n ander vorm van bewustheid en ’n ander manier van wees as in die “gewone” lewe (Potter 2016: 91). Ek wou nie daardie eb en vloei in my lewe hê nie. Ek was siek en sat daarvoor. Ek wou nie ’n wulpse eenwees van liggaam, siel en God ervaar wat na ’n paar uur eindig nie. Die “gewone” is blykbaar ’n terrein van bewustheid buite die geestelike domein, iets wat ons moet verduur tot die volgende keer dat ons kan dans. Dit was nie wat ek begeer het nie. In Johannes 14:16–17 het Jesus self immers belowe dat die Voorspraak vir ewig by ons sal wees – 24/7. Hy sê ook in Johannes 10:30 dat Hy en die Vader een is – een van die bekendste mistieke verse in die Bybel (Harding 2016:242). Vir Harding (2016:253) is hierdie nie ’n uitdrukking van eenheid van voorneme nie, maar eenheid van wees (“being”). Dit volg dus dat die idee van die ritueel as ’n wegbreek van die ritmes van die alledaagse lewe, wat ontstaan uit ’n verskillende en dieper realiteit en ’n gevoel van welsyn skep wat tot transformasie lei (Potter 2016:92), algeheel misluk het om my te bevredig. Potter se siening dat dans haar stamp tot in ’n verenigende gebeurtenis waarin gewone realiteit met sy skeiding tussen die self en die wêreld nie van toepassing is nie, het gevolglik ook nie die nodige aanklank by my gevind nie. Ek wou méér uit die “gewone” lewe hê. Die grote Martin Luther self het, volgens Bainton, immers verwys na die “false assumption that there is a special calling, a vocation, to which superior Christians are invited to observe the councils of perfection while ordinary Christians fulfill only the commands; but there simply is no special religious vocation [...], since the call of God comes to each man [woman] at the common tasks” (my klem) (Bainton 1950:156). In dieselfde trant argumenteer Richard Rohr dat daar geen heilige en onheilige dinge, plekke en oomblikke is nie: “There are only desecrated things, places and moments – and it is we alone who desecrate them by our blindness and lack of reverence. It is one sacred universe, and we are all a part of it” (Rohr 2014:6–7).
My onderneming was vir my as mistikus dienooreenkomstig ’n soeke na eenheid met God (Barnett 2016:62). Barnett verwys ook na 1 Korintiërs 6:19 wat sê dat “anyone united to the Lord becomes one spirit with him” (Barnett 2016:64). Ek wou gevolglik argumenteer dat die eenwording van liggaam-hart-gedagtes-gees wat Potter (2016:93) gedurende twee uur se dansery ervaar en wat lei tot ’n kalme en kalmerende vloei van vreugde deur haar, eerder die norm as die uitsondering kan wees – vir gewone Christene – as daar inderdaad so iets soos ’n “gewone” Christen is. Ek glo nie daar is nie, maar ek het die konsep nodig om my punt te stel. Ek gebruik dit dus met teensin – of selfs weersin. Sy beskryf ’n spesiale soort weet wat met haar tydens dans gebeur: sy raak bewus van “meer”, en daardie “meer” transformeer alles wat sy voorheen geweet het. Dit het tot gevolg dat dans haar verkose manier van bid, meditering en gemeenskap met die Een is (Potter 2016:93), om heel gemaak te word. Ek was jaloers op hierdie manier van wees en ek het dit vir myself begeer. Ek wou ook mý aktiwiteite bewustelik as ’n manier van transformasie gebruik (Potter 2016:93). Om die waarheid te sê, soos Angela O’Donnell wou ek ook die Gees van God agternasit om my uit my daagliksheid te wring, om die Gees te roep (O’Donnell 2013:244). As ek uiteindelik kon weet hoe om dit te doen, sou my jare lange soektog om uit te vind wat louter handeling beteken, tot ’n einde kon kom – dit sou nie meer ’n kwessie wees nie. Ek sou uiteindelik nie aan houtwerk of dosering as wêreldse aktiwiteite hoef te dink nie, maar as geestelikes. Die gewone sou die omgewing wees waar ek kon skuil teen ’n veeleisende geestelike omgewing waar ek openlik of subtiel gedruk word om iets spesiaal of buitengewoon te doen om God se teenwoordigheid in my lewe te “vind” of te “ontdek”. Houtwerk sou my heiligdom wees, my heiligste van heiligste, allerheiligste omgewing. En plavei. Plavei.
Plavei as heiligende handeling. ’n Straat as heiligdom.
Soos wat ek van een oomblik na die volgende leef, sou ek die fisiese ruimte rondom my verbeeld, die voorwerpe, materiale en ervarings wat ek teëkom of skep, tot unieke vorme of woorde omwerk, wat heiligende entiteite sou word wat my bevredig en verbly. Ek sou heilige voorwerpe, ervarings en ruimtes met elke handeling, tydens elke vlietende oomblik skep. Volgehoue en volhoubare heiligheid. Nie net elke Sondag nie, maar elke dag sou heilig wees. Soos Moses sou ek in die Teenwoordigheid van die Heilige Een wees, maar dit sou nie nodig wees om my skoene uit te trek nie, want Jesus het my en die grond onder my volkome geheilig. Die gordyn tussen die heiligste en die Heiligste van Heiliges is geskeur om permanente toegang tot, en gemeenskap met Hom te verleen. Nie net dans nie, maar die lewe self sou ’n heiligende handelinge wees (Potter 2016:94). Dans sou inderdaad ’n metafoor wees vir houtwerk, vir plavei, vir motorfietsherstelwerk, vir vakmanskap in die algemeen.
Die vraag bly egter haper: Hoe? En, weer eens: Is dit gebaseer op Bybelse beginsels? Potter het my nie in die steek gelaat nie: sy het geweet hoe. Haar interpretasie van Genesis 1:2–3 het ’n nuwe begrip, ’n weet, van wat ek verstaan van louter handeling en hoe louter handelinge uitgevoer kan word, gebied. Haar verduideliking het my lewe vir altyd verander:
Out of that praying, ritualizing, and dancing, all moving through space in time, moving through time in space, something new is created. The opening verses of Genesis point to this. Genesis 1:2: “And the earth was without form, and void; and darkness was upon the face of the deep. And the Spirit of God (ruach elohimi) was moving (merachephet) upon the face of the waters.” The Spirit of God was moving (trembling, hovering, fluttering, whirling) over the face of the waters. Spirit was in motion, moving, in space, over time. Over chaos, over what was not whole. And what was the result? Genesis 1:3: “And God said, Let there be light: and there was light.” Between chaos and light comes sanctifying movement. (Potter 2016:94)
Dit is hoe sy dink oor dans, en hoe ek onmiddellik begin dink het oor houtwerk en plavei, naamlik as die “creative transformative movement between chaos and light” (Potter 2016:96). Sy beskryf dit as ’n beweging wat ruimte en tyd verenig, liggaam-hart-gedagtes-gees, die self met die Volkome. Vir haar het dans, en vir my plavei/houtwerk, dít geword: “An action in which one’s experiences of an imagined world fuses [sic] with the ordinary world in such a way that you are changed. A way of being. A way of knowing. A path to transformation. A way of ecstasy. A sanctifying. A hovering over the waters of life, moving from chaos to light” (Potter 2016:97). Hierdie woorde het gevoelens van vreugde in my hart ontlok. Wat ’n beskrywing van die samesmelting, van die eenwording van God met die wêreld en sy mense! Hierdie God, wat ’n heelal geskep het wat steeds uitsit, met sterrestelsels wat steeds teen verstommende snelhede uiteenspat (Trefil en Hazen 2013:327) het nog nie ophou skep nie. Die heelal word, soos reeds genoem, nog steeds groter. Dit blaas soos ’n ballon op – en daar is reeds 100 miljard bekende sterrestelsels in die heelal (Trefil en Hazen 2013:327–8). Hy ís immers self louter handeling, wat onder meer beteken dat Hy nooit ophou skep nie.
Maar die beste sou nog kom: Aan die einde van Potter se essay, in haar heel laaste sin, verwys sy weer na die musiek van die sfere om die essensie van haar argumente te beklemtoon deur dit te stel dat “[w]hat matters is to be moving, whirling with the music of the spheres, trembling with creation – from chaos to light” (Potter 2016:97).
Ek het opgekyk na die geblokte plakkaat van Die sterrenag in my kantoor en sien toe die groot krulle, die verligtende sterre en maan en die slapende dorpie daaronder. Van Gogh was beïndruk deur die majestueuse elemente in die naglug: reeds in Arles het hy in ’n brief aan sy suster Willemien (Sondag 9 en ongeveer Vrydag 14 September 1888) geskryf (Vincent van Gogh. The letters s.j.):
I definitely want to paint a starry sky now. It often seems to me that the night is even more richly coloured than the day, coloured in the most intense violets, blues and greens. If you look carefully you’ll see that some stars are lemony, others have a pink, green, forget-me-not blue glow. And without [be]labouring the point, it’s clear that to paint a starry sky it’s not nearly enough to put white spots on blue-black.
Toe, uiteindelik, na reise van derduisende kilometers oor en na drie verskillende vastelande, tref dit my soos ’n weerligstraal, raak die skildery vir my lewend, begin dit kragtig met my praat: Die sterrenag is ’n manifestasie, ’n polsende prentjie, van God se Gees wat fladder oor die donker aarde onmiddellik voordat Hy sou sê: “Laat daar lig wees.” Ten minste vir my is dit ’n visuele voorstelling van Genesis 1:2–3. Die beginsel of idee van beweging raak tasbaar en waarneembaar in Die sterrenag (Kaplama 2016:220). Deur dit verder op sodanige wyse te interpreteer en te ervaar, gebruik ek my artistieke vryheid, verbeelding en persoonlike interpretasie. Volgens Kaplama (2016:218) is dit een van die vermoëns van sublieme kunswerke soos Die sterrenag: hulle laat die menslike verbeelding anders beweeg as wanneer blote skoonheid ervaar word. Hy noem dit ’n rare beweging van die verbeelding, en in my geval is dit wel van toepassing, want slegs twee skilderye het, by vorige geleenthede, daardie diepgaande effek op my gehad: Rembrandt se Nagwag en Caravaggio se Die begrafnis (Pretorius 2013). Die sterrenag is ’n kosmiese gebeurtenis van verstommende omvang en betekenis. Geen wonder, dus, dat Walther en Metzger (2016:75) dit ’n hoogs dramatiese gebeurtenis in die lug noem nie. Vir hulle is dit wat Van Gogh as wolke geskilder het, twee verwikkelde reusenewels. Hulle interpreteer die res van die skildery insgelyks in kosmiese terme: “[E]leven enormously enlarged stars with their aureoles of light break through the night; an unreal orange-coloured moon looks as if it is joined to the sun; a broad band of light – perhaps the Milky Way – is drawn across the horizon, and the deep blue sky appears to be in staggering turmoil” (Walther en Metzger 2016:75) – vir my, net soos die aarde en hemele net voordat God gesê het: “Laat daar lig wees.” Walther en Metzger (2016:69) stel selfs ’n subtitel vir die skildery voor: “Die stilte voor die storm”. Walton (2001:78) se interpretasie van Genesis 1:2 voeg waarde en insig toe: vir hom was die aarde niefunksioneel, primordiaal; waterige donkerte het oorheers, en ’n bonatuurlike wind deurtrek met die krag van God het oor die oppervlak van die aarde gesirkuleer. Toe ek dit lees, het ek my verbeel dat Mary Lane Potter die naglug – en, vir sover dit my aangaan, die Gees van God – as “dansend” sou beskryf.
Maar wat van die dorpie? Volgens Walther en Metzger (2016:75) kontrasteer die slapende dorpie met die krullende voorwerpe in die lug. Hulle sien hierdie kontras as sou dit opponerende kragte voorstel: menslike strewe en pogings teenoor hemelse, kosmiese kragte, deurdat hulle argumenteer dat die eintlike gebeurtenis in die skildery nie op aarde nie, maar in die hemele plaasvind (Walther en Metzger 2016:76).
Ek stem gedeeltelik met hulle saam, maar dan net omdat God toe nog nie gesê het dat daar lig moet wees nie. Die Gees van God het oor die slapende dorpie gefladder soos ’n arend oor haar hulpelose kuikens, maar toe die dag breek, het alles verander – soos wat dit al vir tallose jare sedertdien aan’t verander is. Om die waarheid te sê, Kaplama (2016:220) wys daarop dat die liggies in die huise daarop dui dat die mense reeds aan’t ontwaak en beweeg is: “In The Starry Night, the human dwellings centered in the landscape surrounding the church and the lights inside the houses alter the landscape not only because of their material presence but also because of their direct impartation of the motion and the light inherent in nature.” Mense het reeds begin beweeg en handel – soos God. Om louter handeling te wees, moet mens beweeg en skep – totdat beweging en skepping een bykans onskeibare handeling, ’n singulariteit raak. Omdat ons beweeg en skep, skep en herstel ons dinge: plaveisel, hout- of staalmeubels, huise, skilderye, motorfietse, lesings, dokumente.
Maar dit is veel meer as dit: ons word geskep. Ons skep én word geskep (Harding 2016:241). ’n Verheugde ons. Want God het, nadat hy lig geskep het (Walton 2001:79 argumenteer selfs dat God inderdaad tyd geskep het), gesien dat die lig (tyd) goed, verblydend, nuttig of bruikbaar is. Hy het gesien dat dit lieflik is. In Genesis 1 het God by nie minder nie as sewe geleenthede gesien dat wat Hy geskep het, goed is. In vers 31, nadat Hy alles geskep het, het Hy selfs gesien dat dit baie goed is.
Potter (2016:97) beskryf hierdie gevoel, wat kenmerkend ervaar word wanneer iets geskep is, as ekstase. Selfs Van Gogh, wat voortdurend geteister is deur gevoelens van wanhoop, het dit per geleentheid ervaar. In ’n brief aan Paul Gauguin skryf hy byvoorbeeld: “You can’t imagine how happy I was to hear how much you liked my ‘Portrait of L’Arlesienne’” (Walther en Metzger 2016:54). Hy het ook geskryf:
I can tell you from the beginning that everyone will say that I work too quickly. Don’t believe it. It is the excitement, the honesty of a man of nature, led by nature’s hand. And sometimes this excitement is so strong that one works without noticing it – the strokes of the brush come in quick succession and lead from one to the next like words in a conversation or letter. (Walther en Metzger 2016:76)
Ek het reeds verwys na die serene bevrediging wat waarneembaar is in Rus van werk. Crawford (2009:14), ’n motorfietswerktuigkundige en elektrisiën, erken dat hy nooit ophou om plesier te put uit die oomblik nadat hy aan die einde van ’n elektriese installering die skakelaar aansit nie: “En daar was lig.” Beide ’n goddelike handeling en ’n goddelike gevoel.
Van Gogh het verder verplig gevoel om aanhoudend te beweeg: “But I have to keep on going my own way. If I don’t do anything, if I don’t study, if I don’t search – then I am lost. Then God help me!” (Walther en Metzger 2016:13). Van Gogh se beweging en handeling het een geword; en opwinding – ekstase – het ’n onskeibare deel geword van wat ek sal noem die drie-eenheid van louter handeling: beweging-skepping-ekstase. Vir my is dít wat dit beteken om na God se beeld geskape te wees en om een met Hom te raak. Die drie-eenheid van beweging-skepping-ekstase lê aan die hart, die wesenlike, van ’n lewe geleef in en deur die teenwoordigheid van God. Ons raak (sy) medeskeppers van die wêreld wanneer ons beweeg om chaos – énige chaos – te konfronteer om iets mooi, iets bevredigends daaruit te skep. Ons boots die skepping van die heelal na.
Ek sal ter illustrasie na een voorbeeld van my houtwerkery verwys: ’n Jefferson roterende boekrak wat ek ’n paar jaar gelede vir my kantoor gemaak het (Figuur 15). Dit het my meer as twee maande geneem om dit uit pragtige geelhout te maak. Ten spyte daarvan dat ek dit jare gelede gemaak het, gee dit my steeds groot plesier as my blik daarop rus, of as ek dit tydens my navorsing gebruik. Dit draai moeiteloos in die rondte op ’n seepgladde meganisme. Crawford (2009:15) het woorde gereed om hierdie gevoel van bevrediging te beskryf as hy verwys na die feit dat “the satisfaction of manifesting oneself concretely in the world through manual competence has been known to make a man quiet and easy.”
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 15. My Jefferson roterende boekrak
God ontplof in ons wanneer ons skep, en ons skiet as duisende vonke in die ruimtes en tyd van ons lewens hier op aarde in. ’n Marmerblok in Portugal of China is ’n ander tipiese voorbeeld hiervan: Vanuit ’n spesifieke hoek kan dit as in ’n chaotiese toestand beskou word – hoewel dit ook regtig mooi in hierdie natuurlike toestand is. Rohr (2014:7) herken dan ook die goddelikheid van rotse:
The Christ Mystery refuses to be vague or abstract, and is always concrete and specific. When we stay within these daily apparitions, we see that everything is a revelation of the divine – from rocks to rocket ships. There are henceforth no blind spots in the divine disclosure, in our own eyes, or in our rearview mirrors. Our only blindness is our own lack of fascination, humility, curiosity, awe, and willingness to be allured forward.
Die mens wil die rots egter verander en vir ’n hoër doel inspan. Gewillige en passievolle mense sien die rots se potensiaal en bruikbaarheid raak. Iemand sny netjiese plaveiblokke daaruit en stuur dit na St. Rémy, Marseilles of New York. Hoogs kundige vakmanne plavei op intuïtiewe wyse ’n straat, vloer of sypaadjie volgens ’n pragtige patroon – soos die kalksteenblokke by die ingang van die hospitaal in St. Rémy (Figuur 16). Die sterrenag is inderdaad pragtig en sekerlik inspirerend, en dans kan insgelyks goed val op die oog en die psige – maar so ook die plaveisel in die hospitaal.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Figuur 16. Pragtige kalksteenvloere in die hospitaal
Nie net die vakman sal so ’n gevoel van ekstase ervaar nie – baie jare nadat dit gelê is, sal ander mense dit met goedkeuring bekyk, daaraan vat en daardeur geïnspireer word. Daar is absoluut geen twyfel in my gemoed nie dat God die plaveisel steeds net soveel as Die sterrenag geniet. Dit is uiteindelik tog Hy wat dit deur die psige, die verworwe kundigheid en spierkrag van die vakmanne geskep het. Hy was die medeskepper van beide. Van Gogh en die vakmanne se goddelike toewyding het God in staat gestel om te beveel: “Laat daar ’n Sterrenag wees, laat daar plaveisel wees.” Hy het in en deur die vakmanne gehandel toe hulle op ’n sonnige oggend honderde jare gelede gesê het: “Kom ons plavei hierdie vloere.” Toe het hulle begin beweeg en skep. En toe hulle klaar was, was daar plaveisel. En hulle en God het gesien dat dit goed, bevredigend en bruikbaar is. En die vakmanne het tevrede huis toe gegaan en hulle hande gewas en hulle kos in alle eenvoud geëet, en omdat mense toe, soos nou, geglo het dat die lewe afsonderlike wêreldse en geestelike kompartemente het, het hulle nie besef dat hulle daardie dag vir God ontmoet het nie, dat hulle in God se teenwoordigheid was nie, dat hulle inderdaad God was nie.
En dit is presies hoekom Jesus, wat teenwoordig was toe die heelal geskep is, wat inderdaad die medeskepper daarvan was, toe Hy die één geleentheid gehad het om mens te word, verkies het om ’n timmerman te wees.
6. Epiloog: ’n waarskuwing
Soortgelyk aan die Heilige Drie-eenheid, was die drie-eenheid van beweging-skepping-ekstase nooit veronderstel om ’n bose of tirannieke een te wees nie. Die feit dat ons kan of moet beweeg, skep en geniet beteken geensins dat ons die heeltyd moet werk nie. Roger Haight (2010:164) waarsku tydig teen lewens wat konstant besig is, wat oorvol is van eindelose geleentheid tot afleiding. God self het die perfekte voorbeeld gestel: hy het eerstens nie die hele heelal in een dag gemaak nie, hoewel Hy uiteraard in staat was om presies dit te doen. Hy het dit eerstens rustig gevat deur die skepping in ses dae te voltooi. Tweedens: op die sewende dag het Hy gerus. Hy het weer eens nie nodig gehad om dit te doen nie, maar Hy wou vir ons ’n voorbeeld stel, want Hy het toe reeds geweet dat ons kwesbare en brose menslike wesens sou wees. Van Gogh, so glo ek, het gefouteer deurdat hy, soos ek gemeld het, amper aanhoudend gewerk het wanneer hy kon, van die môre tot die aand. Hy mag dalk sodoende sy eie ondergang bewerkstellig het deur sy emosionele stabiliteit te ondermyn – en dit is duidelik nie wat ons behoort te doen nie. Barnett (2016:71) wys dan ook inderdaad daarop dat, vir ’n Christen, dit uiteindelik altyd ’n strewe ná rus is – die rus wat slegs maar by God te vinde is omdat Hy suiwer liefde en dus rus op sigself is.
Erkenning
Hierdie navorsing is moontlik gemaak deur ruim finansiële ondersteuning deur die NRF.
Bibliografie
Adams, T.E., S. Holman Jones en C. Ellis. 2015. Autoethnography: Understanding qualitative research. New York: Oxford University Press.
Artmight. Die Straatmakers. https://artmight.com/Artists/Vincent-van-Gogh-1853-1890/the-paver-saint-remy-51060p.html (10 September 2019 geraadpleeg).
Bainton, R.H. 1950. Here I stand: A life of Martin Luther. New York: Mentro Books.
Barnett, C.B. 2016. “Rest” as unio mystica?: Kierkegaard, Augustine, and the spiritual life. Spiritus, 16(1):58–77.
Chase, S. 2018. Pilgrimage. Spiritus, 18(1):vii-xi.
Christie, D.E. 2014. Color. Silence. God. Spiritus, 14(1):ix-xi.
Crawford, M. 2009. The case for working with your hands – or why office work is bad for us and fixing things feels good. Londen: Penguin Books.
De Leeuw, R. 1996. The letters of Vincent van Gogh. Londen: Penguin Group.
Ellis, C., T.E. Adams en A.P. Bochner. 2011. Autoethnography: An overview. Forum Qualitative Sozialforschung, 12(1). http://www.qualitative-research.net/index.php/fqs/article/view/1589/3095 (7 September 2019 geraadpleeg).
Foveau, R. 2007. Vincent van Gogh. Septèmes-les-Vallons: Europese Unie.
Greene, M. 1970. Imagination. In Smith (red.) 1970.
Harding, T.J. 2016. Jesus – a life in dialogue: A Christian response to Martin Buber’s identification to the Jewish Jesus. Spiritus, 16(2):235-256.
Roger Haight, S.J. 2010. A theology for the Spiritual Exercises of Ignatius Loyola. Spiritus, 10(2): 158-172.
Howard, M. 2016. Van Gogh: His life and works in 500 images. Londen: Lorenz Books.
Hughes, S.A. en J.L. Pennington. 2017. Autoethnography: process, product, and possibility for critical social research. Thousand Oaks: SAGE Publications. https://dx.doi.org/10.4135/9781483398594 (23 Oktober 2019 geraadpleeg).
Jansen, L. 2017. Vincent van Gogh and his letters. Amsterdam: Van Gogh Museum.
Kaplama, E. 2016. The cosmological aesthetic worldview in Van Gogh’s late landscape paintings. Cosmos and history, 12(1):218–37.
Lavender, G. 2014. “Is the universe cooling down?” https://www.spaceanswers.com/deep-space/is-the-universe-cooling-down (7 September 2019 geraadpleeg).
Louw, N.P. Van Wyk. 2002. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg / Human en Rousseau.
Martin, P.C. 2014. The colourful depiction of God in mystical consciousness. Spiritus, 14(1):35–54.
McGregor, M.N. 2105. Pure act: The uncommon life of Robert Lax. New York: Fordham University Press.
MoMA. 2009. MoMA Highlights. New York: The Museum of Modern Art. https://www.moma.org/collection/works/80013 (7 September 2019 geraadpleeg).
O’Donnell, A.A. 2013. Conjure. Spiritus, 13(2):242–6.
Pearsall, J. en P. Hanks (reds.). 2006. Oxford Dictionary of English. Oxford: Oxford University Press.
Potter, M.L. 2016. Between chaos and light: Calvin, card playing, comic books, sex, God, and dancing. Spiritus, 16(1):78–98.
Pretorius, J.P.H. 2013. ’n Persoonlike waardering van Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571–1610). LitNet Akademies, 10(1).
Richard, P. 2008. Van Gogh in Saint-Rémy. Saint-Rémy-of Provence: Lacroix Printing.
Rohr, R. 2014. Eager to love: The alternative way of Francis of Assisi. Cincinnati, Franciscan Media.
Seraphim. 2018. The Juggler by Robert Lax. https://seraphimsigrist.livejournal.com/1224862.html (7 September 2019 geraadpleeg).
Smith, R.A. (red.). 1970. Aesthetic concepts and education. Urbana, Chicago, Londen: University of Illinois Press.
Sunderman, M. 2017. Pure act: The uncommon life of Robert Lax by Michael N. McGregor (review). Spiritus, 17(1):121–3.
Thomson, R. 2017. Vincent van Gogh: The starry night. New York: The Museum of Modern Art.
Trefil, J. en R. Hazen. 2013. The sciences: an integrated approach. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Van Gogh, V. 2019. The olive trees, https://www.moma.org/collection/works/80013 (7 September 2019 geraadpleeg).
Vincent van Gogh. The letters. S.j. To Willemien van Gogh. Arles, Sunday, 9 and about Friday, 14 September 1888. http://www.vangoghletters.org/vg/letters/let678/letter.html (7 September 2019 geraadpleeg).
Walther, I.F. en R. Metzger. 2016. Van Gogh. Keulen: Taschen.
Walton, J.H. 2001. Genesis: The NIV Application Commentary. Grand Rapids, Michigan: Zondervan.
Eindnota
1 Ek het die oorspronklike aanhaling verpersoonlik en effens geparafraseer omdat ek my gevoelens kwalik beter sou kon verwoord. Die oorspronklike aanhaling lui: “Metaphorically, as the divine light strikes the atmosphere of the mind it is reflected and refracted by the water crystals of the beclouded imagination, and understood in colorful ways.” Dieselfde geld ook die aanhaling onmiddellik hierna, waarvan die oorspronklike so lui: “For the artist-mystic the faithfulness to God is a twilight consciousness, which progresses a sense of amazement that carries the mind up to the heights of contemplation, where it is illuminated by the sun of understanding.”
LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.
The post Louter handeling vir alle Christene: dans, plavei en Van Gogh se <i>Die sterrenag</i> appeared first on LitNet.