|
||||||
Opsomming
Die doel van hierdie artikel is om die manifestasie van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012 op twee vlakke aan te toon. Eerstens word dié verhouding op kwantitatiewe wyse deur statistiese data-ontleding aangetoon. Tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe kan op kwantitatiewe wyse gekarteer word. Die aantal digbundels wat van 1990 tot 2012 in Afrikaans gepubliseer is, is opgeteken en die aantal bundels wat tegnologiese terme en verwysings bevat, is aangetoon. Die gedigte wat van 1999 tot 2012 op LitNet verskyn het wat tegnologiese terme en verwysings bevat, is ook aangeteken. Die data word in grafieke en tabelle uiteengesit en bepaalde afleidings wat daaruit volg, word bespreek. Die motivering vir die kwantitatiewe ontleding is nie net dat dit waardevol is vir toekomstige navorsing nie, maar ook dat dit die daaropvolgende teksontleding ondersteun. Die mens-masjien-verhouding en spesifiek die tegnologiese voorwerp in die Afrikaanse poësie word op teksontledende wyse beskou. Sleutelbegrippe soos antropomorfisme, tegnomorfisme en die tegnologiese voorwerp as metafoor is belangrik om die verloop van die mens-masjien-verhouding in die Afrikaanse poësie te begryp. Die verskuiwings en ontwikkelinge wat plaasgevind het in die uitbeelding van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie in die periode 1990 tot 2012 word aan die hand van uitgesoekte gedigte beskou. Die gedigte wat betrek word, is “ode aan my televisie” (Prevot van der Merwe), “Virtual reality” (George Weideman), “e-sonnet” (Susan Smith), “kantoormasjien” (Hein Viljoen), “Gevaar / Danger / Ingozi” (Martina Klopper) en “Remote” (Aniel Botha).
Trefwoorde: Afrikaanse poësie; antropomorfisme; mens-masjien; tegnologie; tegnomorfisme; tegnologiese voorwerpe
Abstract
The manifestation of human-machine relationships in Afrikaans poetry (1990–2012): a quantitative and text-analytical perspective
This article investigates the manifestation of human-machine relationships in Afrikaans poetry on two levels. First, a quantitative analysis is done of technological terms and references to technological objects in Afrikaans poetry between 1990 and 2012. Secondly, this article will show various shifts in human-machine relationships as a theme represented in Afrikaans poetry in this period.
The quantitative analysis played an important methodological role in that it allowed me to make a meaningful and representative selection of poems for analysis. Furthermore, the quantitative analysis added to the focus and depth of the textual analysis and enriched the qualitative analysis.
The quantitative survey is of value for Afrikaans literary history because particular thematic developments and changes may also be drawn from it. Furthermore, the elaborate quantitative survey also fills a gap because similar research has not yet been conducted in Afrikaans literary studies. In addition, the survey may prove useful to future researchers planning to research other aspects of human-machine relationships.
The specific timeframe in which the research was conducted (1990 to 2012) as well as the particular selection of poems was necessary to limit the scope of the article. However, it is important to note that this limitation in no way implies the absence of human-machine relationships in the period preceding and following the selected timeframe. It is in this particular period (1990 to 2012) that a notable increase in the use of digital technological terms and themes in Afrikaans poetry is found. The chosen period is also suited to the textual analysis conducted in part 5 of this article. It includes the identifying of developments, differences and similarities regarding human-machine relationships and the representations of these relationships in the period preceding (1990 tot 1999) and following (2000 tot 2012) the turn of the millennium.
It is important to define some theoretical concepts for the purposes of specifically the textual analysis in part 5.
Kroes (1998:124) describes the concept technological object in terms of two dimensions, namely physical attributes and function. He describes the duality of a technological object as follows:
On the one hand, it is a physical object with a specific physical structure (physical properties), the behavior of which is governed by the laws of nature. On the other hand, an essential aspect of any technological object is its function. A technological object has a function, which means that within a context of human action it can be used as a means to an end. A physical object is the carrier of a function and it is by virtue of its function that that object is a technological object.
According to Kroes (124) the function of a technological object is defined by the context of use and is therefore always subject to human construction. This definition follows on what Heidegger and Ihde say about technological objects. Non-human entities, or the being of “things” that are manipulated or used, are described by Heidegger (1962:97) as “use-objects” or “tools”. Ihde (1990:31) describes “use-objects” as part of our ordinary experience of technology. According to Ihde (32) objects are bound by context and have “intentionality” or a specific purpose, and objects-in-use become the means of the experience.
Two other concepts to define are anthropomorphism and technomorphism. Simply put, anthropomorphism is the attribution of human characteristics to non-human forms (Guthrie 1993:62). Epley, Waytz and Cacioppo (2007:864–5) define it as follows:
Imbuing the imagined or real behavior of nonhuman agents with humanlike characteristics, motivations, intentions, and emotions is the essence of anthropomorphism. These nonhuman agents may include anything that acts with apparent independence, including nonhuman animals, natural forces, religious deities, and mechanical or electronic devices.
Technomorphism, originally termed megamorphism (Caporael 1986:215) is described as the attribution of machine-like characteristics to humans. Lum (2011:2) describes technomorphism as the attribution of technological characteristics to humans. Lum (5) furthermore explains that technomorphism and anthropomorphism are intertwined because the two concepts are considered opposites. “If technomorphism involves the attribution of machine-like characteristics of humans, anthropomorphism can be considered the opposite, such that it is the attribution of human-like characteristics to non-human entities” (Lum 2011:5).
In part 3 of this article I give a short summary of some of the thematic manifestations of technological objects in Afrikaans poetry before 1990. This brief historical overview gives more depth to the textual analysis following in part 5.
In part 4 the quantitative survey of technological terms and references to technological objects in Afrikaans poetry (1990 to 2012) follows. The survey was conducted by using the South African National Library’s online database as a starting point to compile a preliminary list of published anthologies in Afrikaans from 1990 to 2012.
In addition, a list of poems from the online platform LitNet was also compiled. Unfortunately, the precise publishing dates of poems especially from 1999 to 2006 are not available, and the LitNet list was therefore not included in the data analysis. The primary reason is because of the effect this would have on the validity and reliability of the data analysis.
The list of published Afrikaans anthologies includes the quantitative surveying of technological terms and references to technological objects in Afrikaans poetry from 1990 to 2012. The data analysis and results are concluded by means of graphs and tables in this article.
In part 5 the textual analysis focused on several characteristics, dimensions, differences, similarities and developments as embodied in individual and selected poems. In addition, the representations themselves and the conclusions that may be drawn from the represented human-machine relationships are investigated. The goal of the textual analysis is to present a clearer, more nuanced perspective of the representations of human-machine relationships from 1990 to 2012. The selected poems are: “ode aan my televisie” (Prevot van der Merwe), “Virtual reality” (George Weideman), “e-sonnet” (Susan Smith), “kantoormasjien” (Hein Viljoen), “Gevaar / Danger / Ingozi” (Martina Klopper) and “Remote” (Aniel Botha).
The representation of human-machine relationships from 1990 to 1999 emphasises the negative, destructive and disruptive influence of machines on human existence. A notable shift from fear, paranoia and antagonism towards the representation of more moderate human-machine relationships takes place. The relationships are characterised by acceptance of the changes brought about by machines, but also include disappointment, disillusionment and a rational awareness of technological limits.
In the representations following the year 2000 there is far less focus on the negative impact of machines. Representations in the period 2000 to 2012 indicate more complex, intertwined and multidimensional human-machine relationships than the preceding period (1990 to 1999).
In representations following 2000 the focus falls on complete integration between human and machine, wherein the human transform into a machine and experiences the world as a machine would. Representations from 1990 to 1999 indicate a blurring of boundaries and differentiations between humans and machines, although the total lifting of boundaries in representations occurs only after 2000. Total integration however, is not always represented positively. There are indications that complete integration between human and machine may have devastating consequences for humanity and that it is futile to undo the human-machine integration.
Anthropomorphism is a prominent characteristic of the representations of human-machine relationships from 1990 to 1999. Machines are portrayed rather simplistically as monstrous and evil intruders, thereby emphasising the one-dimensional distinction between humans and machines. Technomorphic representations are absent in this period; however, in the poetry following 2000 technomorfic representations have become predominant. The shift from anthropomorphism to technomorphism is one of the most important developments in representations of human-machine relationships in Afrikaans poetry. From this shift the development from initial antagonism towards a more moderate acceptance and eventually total integration with machines is clear.
The quantitative data analysis supports the finding that representation of human-machine relationships manifests in various ways. This is further supported by the multidimensional and ever-changing nature of human-machine relationships as highlighted by these representations.
Keywords: Afrikaans poetry; anthropomorphism; human-machine; technology; technomorphism; technological objects
1. Inleiding
Die ontwikkeling van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie word in hierdie artikel op twee vlakke aangetoon. Eerstens poog ek om verslag te lewer van die kwantitatiewe kartering van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012. Tweedens is ten doel om die tematiese verskuiwings ten opsigte van mens-masjien-verhoudinge soos uitgebeeld in die Afrikaanse poësie in dieselfde periode aan te toon.
Die kwantitatiewe kartering van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012 speel ’n belangrike metodologiese rol omdat dit die tersaaklike en verteenwoordigende keuse van gedigte moontlik gemaak het. Hierbenewens het dit bygedra tot gefokuste teksontledende verkennings en onderskraag die kwantitatiewe ondersoek die kwalitatiewe teksontledings wat daarop volg.
Die kwantitatiewe kartering is van literêr-historiese belang omdat spesifieke tematiese ontwikkelinge en verskuiwings hieruit afgelei kan word. Verder vul die uitgebreide kartering ’n navorsingsleemte, omdat soortgelyke ondersoeke nog nie in Afrikaanse poësienavorsing onderneem is nie. Dit baan die weg vir navorsers om toekomstige navorsing oor ander aspekte van mens-masjien-verhoudinge of die tematiese manifestasies van tegnologie in die Afrikaanse poësie te onderneem. In dié opsig dien die saamgestelde lyste as ’n nuttige verwysingsbron.
Die spesifieke en afgebakende tydsraamwerk (1990 tot 2012) en die seleksie van spesifieke gedigte is noodsaaklik om die omvang van die ondersoek te beperk. Dit impliseer egter nie die afwesigheid van mens-masjien-verhoudinge in periodes vóór of ná die afgebakende periode nie. Dit is egter tydens die periode 1990 tot 2012 dat ’n duidelike toename in die tematiese ontginning van veral digitale tegnologie in die Afrikaanse poësie plaasvind. Die gekose periode is verder geskik vir die teksontleding wat in afdeling 5 gevolg word. Dit behels die identifisering van verskuiwings, ooreenkomste en verskille in terme van mens-masjien-verhoudinge én die representasies hiervan tussen die periode vóór (1990 tot 1999) en ná (2000 tot 2012) die millenniumwending.
2. Literatuuroorsig en omskrywing van sleutelbegrippe
Viljoen (2005:178) bestudeer subjektiwiteit en die rol van tegnologie in identiteitsvorming in gedigte van Nijhoff, Van Wyk Louw en Castelyn. Hy identifiseer dat die verhouding tussen mens en tegnologie in die digkuns ter sprake kom, maar dat “net ’n handjievol gedigte wat spesifiek kubertegnologie tematiseer” voorkom. Viljoen (2005:177) dui verder die aktuele aard van mens-masjien-verhoudinge soos volg aan: “[D]ie kwessie van die verhouding tussen mens en masjien is hoogs aktueel in ’n wêreld waarin ons toenemend afhanklik word van masjiene en die grens tussen mens en masjien voortdurend vervaag.”
De Beer (2005:126) laat hom soos volg uit oor die belangrikheid van Viljoen (2005) se navorsingsbydrae:
Viljoen werk na aanleiding van enkele bydraes uit die Afrikaanse poësie ’n relevante en oorspronklike bydrae uit oor identiteit en die kubermens. [Hy] maak die pad oop vir die moontlikheid en noodsaaklikheid van indringende debat oor ’n nuwe mensbeeld en die uitdaginge wat daarmee verband hou.
Met spesifieke verwysing na Eveleen Castelyn toon Ohlhoff (2015:494) aan dat sekere temas by herhaling in Castelyn se poësie voorkom:
So verwys skrywers byvoorbeeld na die menslike kondisie en menslike en persoonlike ervarings, die mens gekwel en bedreig deur pyn, siekte, ouderdom en vervreemding, die geroetineerdheid van die woonstelbestaan en die stadslewe, en die belewenisse in die gesin.
Verder noem Ohlhoff (494) dat mens ander temas, soos gesins- en religieuse waardes, (oorlogs)geweld, sosiale probleme, afskeid en skeiding en die rol van die wetenskap en tegnologie kon byvoeg. Hy sonder spesifiek die tegnologiemotief in die bundel Kubermens (1999) uit.
Ohlhoff (502) wy in sy profiel oor Castelyn ’n hele afdeling aan tegnologie. Na aanleiding van ’n aanhaling van Forbes (2000) voer Ohlhoff (502) aan dat wetenskap die dominante kultuurmag in die 20ste eeu geword het en dat dit poësie se onderwerpsveld aansienlik uitgebrei het. Hy erken (503) dat dié onderwerpsveld van natuurwetenskap en tegnologie mettertyd ’n al groter rol in Castelyn se werk speel.
Viljoen (2010) bied ’n bestekopname van die onlangse Afrikaanse poësie waarin hy melding maak van “groot avonture” in die poësie. Die avontuur van moderniteit beskryf Viljoen (2010:184) as ’n vergestalting van “die ideaal van vooruitgang deur die rede en die wetenskap, veral deur tegnologie en tegnologiese ontwikkeling”. Hy sonder ’n gedig van Carl Mischke uit (“Lanseerprogram: Apollo I”) om die avontuur van moderniteit te beskryf. Hy wys op hoe die gedig “die oormoedige vertroue in tegnologie” ontmasker (184). Die postmoderne avontuur sluit fragmentering van die self in en bevraagteken vooruitgang en die idee van moderniteit wat aansluit by die avontuur van moderniteit (185).
Odendaal (2010) bied ’n oorsig van die belangrikste tendense in Afrikaanse poësie van 2000 tot 2010 en wys spesifiek op die uitwerking van digitale tegnologie op die uitgewersbedryf. Die tendense in die poësie wat hy aanraak, sluit egter nie tegnologie of die mens-masjien-verhouding as tema in nie. Viljoen (2011:17–34) gee ’n bestekopname van die Afrikaanse poësie van 2000 tot 2009. Sy sonder liggaamlikheid, die omgewing, dood, familiesake en intertekstuele verbande as die belangrikste tematiese fokusse uit.
’n Aantal studies is onderneem oor die impak van tegnologie op die uitgewerswese, en die resepsie en verspreiding van literatuur in ’n digitale omgewing. Dié studies besin oor die publikasie van poësie op die internet, maar daar is geen verwysings na die poësie self nie. Venter (2006) en De Wet (2003) bestudeer die ontstaan van e-publikasies, terwyl Adendorff (2003) spesifiek die resepsie en verspreiding van debuutdigbundels teen die millenniumwending en die toename in elektroniese produkte ondersoek. Kleyn (2008) bespreek boekpublikasies en aktiwiteite rondom Afrikaanse poësie soos verteenwoordig by kunstefeeste, in radioprogramme en op webtuistes. Die rol van tegnologie as tematiese gegewe in die poësie word egter nie in hierdie studies bespreek nie.
Vir die doeleindes van hierdie artikel is dit nodig om ’n aantal sleutelbegrippe te omskryf, omdat dié begrippe tematies en struktureel aansluit by die teksontledende fokus op representasies van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie.
2.1 Tegnologiese voorwerp
Kroes (1998:124) omskryf die begrip van ’n tegnologiese voorwerp in terme van twee dimensies, naamlik fisiese eienskappe en funksie. Hy verduidelik die tweeledige aard van ’n tegnologiese voorwerp soos volg:
On the one hand, it is a physical object with a specific physical structure (physical properties), the behavior of which is governed by the laws of nature. On the other hand, an essential aspect of any technological object is its function. A technological object has a function, which means that within a context of human action it can be used as a means to an end. A physical object is the carrier of a function and it is by virtue of its function that that object is a technological object.
Kroes (124) wys verder daarop dat funksie afhanklik is van die spesifieke gebruikskonteks van die tegnologiese voorwerp. Volgens hom (124) behels dit altyd ’n konteks van menslike handeling wat impliseer dat die funksie van ’n tegnologiese voorwerp ’n menslike of sosiale konstruksie is. Derhalwe is ’n tegnologiese voorwerp beide ’n fisiese én ’n menslike/sosiale konstruksie (124).
Bogenoemde beskouing sluit aan by dié van Heidegger en Ihde. Niemenslike entiteite of “dinge” wat gemanipuleer of gebruik word, word deur Heidegger (1962:97) as “gebruiksobjekte” of “gereedskap” beskryf. Ihde (1990:31) omskryf “gebruiksobjekte” weer as deel van ons alledaagse belewing van tegnologie. Ihde (32) onderskei drie kenmerke van voorwerpe wat nou aansluit by Kroes (1998) se omskrywing van ’n tegnologiese voorwerp. Volgens Ihde (32) se fenomenologiese beskouing is voorwerpe konteksgebonde, beskik dit oor “intensionaliteit” of ’n spesifieke doel en is gereedskap-in-gebruik die middel tot belewing.
2.2 Antropomorfisme
Eenvoudig gestel is antropomorfisme die toekenning van menslike eienskappe aan niemenslike vorme (Guthrie 1993:62). Die omvattende aard van niemenslike vorme word soos volg deur Epley, Waytz en Cacioppo (2007:864–5) aangetoon:
Imbuing the imagined or real behavior of nonhuman agents with humanlike characteristics, motivations, intentions, and emotions is the essence of anthropomorphism. These nonhuman agents may include anything that acts with apparent independence, including nonhuman animals, natural forces, religious deities, and mechanical or electronic devices.
Verder voer Aggarwal en McGill (2007:468) aan dat menslike eienskappe aan die natuurlike wêreld én voorwerpe toegeken kan word. Konkrete voorbeelde van die toekenning van menslike eienskappe aan voorwerpe is om ’n motor as lojale metgesel te beskou en dit selfs ’n naam te gee, of om rusie te maak met ’n rekenaar of enjin wat onklaar raak (468).
Dit is belangrik om kennis te neem van die redes vir antropomorfisering. In dié opsig som Aggarwal en McGill (469) die redes vir antropomorfisering ter aansluiting by Guthrie (1993:64–5) soos volg op: Eerstens bied dit vertroosting aan mense en vul dit spesifieke leemtes, deurdat mense verhoudings met niemenslike entiteite opbou (469). Tweedens is dit ’n manier om die wêreld beter te verstaan, omdat mense deur die toekenning van menslike eienskappe aan niemenslike entiteite die onbekende beter kan begryp (469). Derdens behels dit ’n kognitiewe en perseptuele strategie wat hulle soos volg verduidelik: “[A]nthropomorphizing may be seen as a cognitive and perceptual strategy akin to making a bet that the world is human-like: a bet that has more upside than downside risk” (469).
2.3 Tegnomorfisme
Die verskynsel tegnomorfisme is aanvanklik meganomorfisme (Caporael 1986:215) genoem en word beskryf as die toekenning van masjien-eienskappe aan die mens. Lum (2011:2) beskryf tegnomorfisme as die toekenning van tegnologiese eienskappe aan die mens. Lum wys daarop dat nog net ’n handjievol studies tegnomorfisme in enige vorm genoem het:
It has been seen in the science fiction genre with countless characters in movies and books that are described in terms of their mechanical nature. For example, a series of commercials have been produced for the Droid cell phone in which a human using the phone is transformed into a cyborg while using the device. From a scientific perspective, however, technomorphism is something that researchers have been slow to investigate.
Lum (5) verduidelik dat tegnomorfisme en antropomorfisme verweef is, omdat die twee begrippe in ’n teenstellende verhouding tot mekaar staan. As antropomorfisme die toekenning van menslike eienskappe aan niemenslike entiteite beteken, dan behels tegnomorfisme die toekenning van masjinale eienskappe aan die mens (5).
3. Tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie vóór 1990: enkele literêr-historiese en tematiese manifestasies
Dit is vir die doeleindes van hierdie artikel belangrik om kennis te neem van enkele literêr-historiese en tematiese manifestasies van tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie vóór 1990. Dit sal meer reliëf gee aan die teksontledende bestudering van representasies van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012.
3.1 Vroeë representasie van ’n tegnologiese voorwerp
Een van die vroeë Afrikaanse gedigte wat inspeel op latere tegnologiese ontwikkelings en die aanbreek van massamedia is “Draadlose wiegeliedjie” van Eugène Marais wat in 1926 in Die Huisgenoot verskyn het. Dit is ’n vroeë literêre representasie van ’n moderne tegnologiese voorwerp in die kleiner huishoudelike ruimte waarin dit ’n aktiewe rol in menslike belewing speel. Derhalwe funksioneer die tegnologiese voorwerp in “Draadlose wiegeliedjie” nie as ’n blote verwysing of ruimtebeskrywing nie, maar verkry dit ’n interpretatiewe waarde in die gedig.
In die gedig gebruik die ouers van ’n baba die draadloos en jazzmusiek om die kind aan die slaap te sus:
Slaap, Babetjie, doedoe gerus deur die nag,
want om jou gedurig hou Engeltjies wag.
Slaap soet na die himne van draadloos J.B.:
“I want to be happy” en “Take me to tea”.
Ohlhoff (2016:43) noem dat “Draadlose wiegeliedjie” ’n wrang ironiese siening is van ’n baba wat nie deur sy ouers aan die slaap gesing kan word nie, maar wel deur die draadloos. Die ouers gebruik hierdie tegnologiese voorwerp as hulpmiddel wat bepaalde voordele inhou: “Toe Mammie en Pappie nog babetjies was,/ had hulle geen keuse van Foxtrot of Jazz,/ nooit had hulle voorregte, Liefling, soos jy.”
Die verwysings na “J.B.” en “C.T. Nujaar” (kyk die uittreksel verder af) is verwysings na die eerste radiostasies in Suid-Afrika. Die eerste uitsendings vind van November 1923 in Johannesburg plaas toe danskonserte deur die Suid-Afrikaanse Spoorweë uitgesaai is. Die eerste professionele radiostasie, genaamd J.B. Calling, het vanuit die Stuttafordsgebou in Johannesburg begin uitsaai en kort daarna het Kaapstad en Durban gevolg (SAUK 2011:144). Teen 1924 het betreklik min Suid-Afrikaanse huishoudings ’n radiotoestel (“draadloos”) besit en daarom is die sprekers in “Draadlose wiegeliedjie” deeglik bewus van hoe bevoorreg hul kind is om na draadloosmusiek te kan luister.
Die publikasiedatum van die gedig (1926) en ’n aantal verwysings roep die tydgees van die 1920’s op wat in die Amerikaanse kultuur die “Roaring Twenties” genoem is. Dumenil (2007:5) beskryf die 1920’s as die “era of wonderful nonsense”. Volgens Dumenil (5) is die gretigheid na vooruitgang en die skep van massakultuur via radio, films, advertensies en verbruikersgoedere kenmerke van hierdie dekade. Die verwysings na “foxtrot” en “jazz” dui op hierdie kenmerke.
Die SAUK (2011:144) dui aan dat draadloostoestelle rondom 1924 in min huishoudings voorgekom het en mense gevolglik radiopartytjies gehou het. Die slotstrofe speel hierop in:
Slaap soet, Lief’ Kaboutertjie, soet deur die nag,
jou ogies is toe, net jou lippies wat lag,
want Pappie’s ’n Jakkals en Mammie ’n “Blaar”,
maar die program is “J.B.” en “CT. Nujaar”.
Dit is ’n moontlikheid dat die ouerpaar ’n radiopartytjie hou of een bywoon. “Nujaar” dui moontlik daarop dat dit Oujaarsaand is en die ouers gereed maak om dit te vier, en daarom die kind aan die slaap moet sus. Die benamings “Jakkals” en “Blaar” word in die 1933-uitgawe van Marais se Versamelde gedigte onderskeidelik verklaar as “Een wat in die nag rondloop” (Jakkals) en “Scoria=gifblaar” (Blaar) – verdere toespelings op die “wonderful nonsense” van die 1920’s.
Dit is opvallend dat daar reeds in 1926 ’n voorbeeld van ’n tegnologiese voorwerp as hulpmiddel wat menslike belewing binnedring, voorkom. In die volgende onderafdeling word die tegnologiese voorwerp as metafoor kortliks bespreek.
3.2 Die tegnologiese voorwerp as metafoor
Dit is van belang om kennis te neem van ’n paar vroeë voorbeelde waar tegnologiese voorwerpe as metafore gebruik word.
In die reeds vermelde omskrywing van die begrip tegnologiese voorwerp is aangedui dat ’n tegnologiese voorwerp ’n fisiese én sosiale konstruksie is (Kroes 1998:124). Met spesifieke verwysing na die Afrikaanse poësie kan dit ook as ’n literêre konstruksie beskou word. Die literêre skepping van die tegnologiese voorwerp word as metafoor in die Afrikaanse poësie uitgebeeld.
In hierdie kort oorsig word op drie vroeë metaforiese toepassings van die tegnologiese voorwerp in die Afrikaanse poësie vóór 1990 gewys.
In “Ballade van die Grysland” (Negester oor Ninevé, 1947) van D.J. Opperman dien tegnologiese voorwerpe as metafore van vervreemding in die stad:
Draaisae gil en in my ore
klink die geklets van beitels,
die geneul van swart motore.
Verdere verwysings na tegnologiese voorwerpe is “neonligte”, “Pennieslotmasjien” en “mallemeul” wat ook metafories aangewend word om die spreker se ontnugtering met die stedelike bestaan te beklemtoon. Verder word tegnologiese voorwerpe in hierdie gedig in verband gebring met die spreker se konstante angs (“die vrees – die rekenmeester kom”) en geleidelike disintegrasie van sy siel. Enersyds beangs die stad en sy tegnologiese voorwerpe die spreker; andersyds dien dit as metafoor vir die spreker se beangstheid. In die slotstrofe dien tegnologiese voorwerpe weer eens as metafore van die absurde en verstrikkende stadsruimte:
Blinkpapier, mallemeul en wiel,
’n laphaas en ses honde
om en óm ... die dun spil van die siel.
Tegnologiese voorwerpe dien ook as metafore van groter magte (soos die dood) waaraan die mens uitgelewer is. In N.P. Van Wyk Louw se gedig “Renboot” (13) wat in die bundel Gestaltes en diere (1942) verskyn, is die renboot ’n metafoor van magte buite die spreker se beheer:
My boot skiet rasend oor die see,
die vrees vlieg soos ’n wit voël mee:
Moet hy nie sink as hy gaan staan?
(iets donkers gryp-gryp onderaan).
In Opperman se “Man met flits” (8) uit die bundel Negester oor Ninevé (1947) is die flits (as tegnologiese voorwerp) metafories van die digter se denke en bewussyn. Die flits (as die spreker se gereedskap) is slegs in staat om enkele plekke tydelik te verlig voordat die duisternis oorneem. Die flits as tegnologiese voorwerp is dus metafories van die mens se onmag om hom teen groter magte te beskerm.
Tegnologiese voorwerpe dien ook as metafore van digterskap. N.P. Van Wyk Louw se gedig “Die beiteltjie” (35) uit Nuwe verse (1954) is belangrik omdat die beitel as gereedskap van die mens (digter) eienskappe kry waaroor dit nie normaalweg beskik nie. Die beitel as metaforiese gereedskap van die digter om kuns te skep dien as voorloper tot latere gedigte waar die tikmasjien (gedigte van Wessel Pretorius en Antjie Krog) en die rekenaar of woordverwerker (vgl. Ronel de Goede, Joan Hambidge en Daniel Hugo) as digterlike metafore optree.
Dit sluit ook aan by Loftus Marais se beskouing van digterskap in die eerste dekade van die nuwe millennium. In dié verband gaan dit spesifiek om sy gedig “Die digter as rockstar” (40) uit Staan in die algemeen nader aan vensters (2008), waarin hy afkeurend na Van Wyk Louw se “beiteltjie” verwys:
ek het nie ’n beiteltjie nie
ek het ’n fokken lugdrukboor.
Hambidge (2009b:4) noem dat Marais afreken met die Afrikaanse poësietradisie, maar dit ook terselfdertyd bestendig. In dié opsig is dit belangrik dat die “lugdrukboor” in die Marais-gedig as metafoor van literêre vooruitgang funksioneer in teenstelling met die “beiteltjie” wat as metafoor van digterlike stagnering dien. Hier geskied dus ’n soort metaforiese oordrag om veranderinge in literêre opvattinge aan te toon.
3.3 Die antropomorfisering van tegnologiese voorwerpe
Soos reeds vermeld, behels antropomorfisering die toekenning van menslike eienskappe aan niemenslike entiteite en ten opsigte van tegnologiese voorwerpe vind antropomorfisering ook plaas deur menslike eienskappe aan tegnologiese voorwerpe toe te ken. Antropomorfiese uitbeeldings van mens-masjien-verhoudinge is sterk aanwesig in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2000. Ten einde hierdie soort uitbeeldings in ’n wyer literêr-historiese konteks te plaas, is dit nodig om kennis te neem van vroeë voorbeelde.
Elisabeth Eybers se gedig “Wekker” (20) wat in die bundel Die helder halfjaar (1956) verskyn, handel oor ’n huishoudelike voorwerp wat die spreker se lewe binnedring. In “Wekker” is dit egter die antropomorfisering van die tegnologiese voorwerp wat opval:
Oordag staan hy geduldig op sy pos,
maar saans het ek die lig skaars afgedraai
of rats begin sy dirigeerstok swaai
en bars al sy sersantastrantheid los.
Die spreker ken menslike eienskappe toe aan die wekker wanneer die spreker daarna verwys as ’n sersant met ’n dirigeerstok. Die gebruik van die persoonlike voornaamwoorde “hy” en “sy” versterk die antropomorfiese uitbeelding van die tegnologiese voorwerp. Die wekker orden en reguleer die spreker se lewe op meganiese wyse en dit is duidelik dat die spreker bewus is van die masjien se indringing in haar lewe.
Dié indringing is belangrik, omdat dit aansluit by latere uitbeeldings van tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2000. Gedurende hierdie periode word tegnologiese voorwerpe met vrees geassosieer en val die fokus prominent op die bedreigende en vernietigende aard van tegnologiese voorwerpe. Goeie voorbeelde hiervan is aanwesig in Eveleen Castelyn se bundel Kubermens (1999) waarin veral die rekenaar as ’n bedreigende tegnologiese voorwerp uitgebeeld word.
Peter Blum se twee gedigte “Die wekker I” (12) en “Die wekker II” (37) uit Enklaves van die lig (1958) sluit weer aan by “Wekker” van Eybers. Ook in die Blum-gedigte is sprake van antropomorfisering. Die volgende is spesifieke voorbeelde van waar menslike eienskappe aan die wekker toegeken word: “sy smoel”, “waag hy kraai”, “keel afsny” en “weerlose wekker swyg”. In beide gedigte (soos in die Eybers-gedig) versterk die herhaaldelike gebruik van “sy” en “hy” die antropomorfiese uitbeelding van die wekker.
Verdere voorbeelde van antropomorfisering van tegnologiese voorwerpe is in die digkuns van Pirow Bekker aanwesig. In dié opsig is gedigte soos “Aanpaksel” (7), “Ougees” (12) en “Domkrag” (13) uit sy bundel Die klip sing (1965) ter sake. In dié gedigte word menslike eienskappe onderskeidelik aan ’n ketel, ’n windpomp en ’n domkrag toegeskryf. In die gedig “Ougees” word die windpomp byvoorbeeld as “ylhoofdig”, “’n wakker windblom” en “kermend” beskryf.
3.4 Eerste spore van die rekenaar as tegnologiese voorwerp
Daar is so vroeg as die middel-1970’s enkele gedigte in die Afrikaanse poësie wat na die rekenaar verwys. Dit is van belang om hiervan kennis te neem, omdat die rekenaar (en ander vorme van digitale tegnologie) ’n prominente gegewe in die representasies van mens-masjien-verhoudinge van 1990 tot 2012 is.
Pirow Bekker se “Kameraad” (62) verskyn in 1975 in die bundel Toekomstige betrekkinge, nog voordat tuisrekenaars kommersieel beskikbaar was. In dié opsig is George Weideman se gedig “Ek het vir my ’n komper bestel” (49) uit die bundel Hoera, Hoera die ysman (1977) ook ’n goeie voorbeeld (die skryfdatum van die gedig word as 1970 aangedui). Die gedig beeld die spreker se fantasie uit om ’n “komper” (tuisrekenaar) te besit, wat van 1970 tot 1977 nie moontlik was nie.
4. Die kwantitatiewe kartering van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie (1990–2012)
Die Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika (NLSA) se aanlyn databasis is as vertrekpunt gebruik om ’n aanvanklike lys van gepubliseerde Afrikaanse digbundels van 1990 tot 2012 saam te stel.
Hierbenewens is gedigte op die aanlyn platform LitNet verreken. Al die gedigte wat van 1999 tot 2012 op LitNet gepubliseer is, is gekontroleer. LitNet se argiewe word in twee geskei. Argief 1 (OuLitNet, oulitnet.co.za) bevat gedigte van 1999 tot 2006 en Argief 2 (argief.litnet.co.za) bevat gedigte van 2007 tot 2012. Al die gedigte is alfabeties volgens skrywersname nagegaan om tersaaklike enkelgedigte wat op die webwerf gepubliseer is, te lys. Die presiese verskyningsdatums van gedigte word veral in Argief 1 (1999–2006) nie aangetoon nie en daarom word die LitNet-gedigtelys nie by die data-ontleding ingesluit nie. Die hoofrede hiervoor is om die betroubaarheid en akkuraatheid van die data-ontleding te verseker.
Die gepubliseerde bundels is op ’n stelselmatige wyse gekontroleer. Gedigte wat tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe bevat, is geïdentifiseer. Dié terme en verwysings is volgens gedigtitels soos wat dit chronologies in bundels verskyn, gerangskik.
Vir die doeleindes van die kwantitatiewe kartering verwys tegnologiese voorwerp na enige bestaande voorwerp wat deur moderne tegnologiese ontwikkeling (d.w.s. masjien-, elektroniese, digitale en kubertegnologie) tot stand kom en deel vorm van die hedendaagse mens se tegnologiese leefwêreld.
4.1 Bundellys: gepubliseerde digbundels van 1990 tot 2012
Ter wille van toeligting oor die samestelling van die bundellys (gepubliseerde digbundels van 1990 tot 2012) is die volgende verklarings belangrik. In die kolom “Tegnologie” word die manifestasie (aanwesigheid) van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe met ’n “Ja” of “Nee” aangedui, om aan te toon of dié verwysings voorkom of nie. Onverkrygbare bundels word as “Nie gelees” aangedui. Die woord “Uitgesluit” verwys na bundels wat wel gelees is, maar buite die bestek van die kartering (en data-ontleding) val. Een rede hiervoor is dat versamelbundels dikwels voorheen gepubliseerde gedigte bevat wat die geldigheid en betroubaarheid van die data-ontleding sou beïnvloed.
Die kolom “Bladsynommers” verwys na die bladsynommers van gepubliseerde gedigte waarin tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe voorkom. Die bladsynommers word volgens die volgorde van verskyning in die tersaaklike bundel gelys. In ooreenstemming hiermee word elke gedigtitel in die volgende kolom (“Gedigte”) gelys en deur ’n komma (,) gevolg om die volgende gedig aan te dui. Die kolom “Tegnologiese voorwerpe en terme” stem ooreen met die vermelde bladsynommers en gedigtitels. Die spesifieke terme wat in elke gedig voorkom, word met ’n komma (,) geskei vir terme in dieselfde gedig, en met ’n kommapunt (;) om die volgende gedig aan te dui.
4.2 Data-ontleding
Die saamgestelde bundellys van gepubliseerde Afrikaanse digbundels omvat die kwantitatiewe kartering van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012. Dié kartering is aan statistiese data-ontleding onderwerp en die resultate hiervan word in die onderstaande grafieke en tabelle aangedui. Figuur 1 dui die totale aantal bundels per jaar aan wat sedert 1990 tot 2012 gepubliseer is. Figuur 2 toon persentasiegewys die aanwesigheid van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe in bundels per jaar aan. Figuur 3 dui die totale aantal terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe in bundels per jaar aan. Figuur 4 verskaf vergelykende aanduidings van die frekwensie van spesifieke terme in die periode vóór die millenniumwending (1990 tot 1999) en daarná (2000 tot 2012). Figuur 5 toon die aantal gedigte en tegnologiese terme in die bundels van spesifiek Joan Hambidge van 1990 tot 2012 aan. Verder vergelyk die grafiek die aantal terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe met die aantal gedigte van Hambidge wat per bundel verskyn.
4.2.1 Totale aantal bundels per jaar gepubliseer van 1990 tot 2012
Die grafiek in figuur 1 toon die aantal bundels wat in Afrikaans gepubliseer is van 1990 tot 2012. Dit is duidelik uit die lineêre lyn dat ’n geleidelike toename in die aantal publikasies van digbundels in Afrikaans aangetoon word.
Figuur 1. Aantal bundels van 1990 tot 2012 gepubliseer
4.2.2 Die totale aantal terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe in bundels per jaar van 1990 tot 2012
Figuur 2 dui aan hoeveel tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe per jaar in bundels van 1990 tot 2012 voorkom. Dit is belangrik om daarop te let dat die manifestasie nie reguitlynig plaasvind nie.
Figuur 2. Aantal tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe per jaar van 1990 tot 2012
4.2.3 Die manifestasie van tegnologie in bundels per jaar van 1990 tot 2012
In figuur 3 kan ’n geleidelike jaarlikse toename in bundels wat tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe bevat, waargeneem word.
Figuur 3. Manifestasie persentasiegewys van tegnologie in bundels per jaar
Vergeleke met ander publikasies in dieselfde jaar bevat byvoorbeeld 24% van bundels in 1990 tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe, wat dan toeneem na 52% in 2012.
Die R² dui aan hoe goed die verskillende modelle (regressielyne) die data uitbeeld. Dit is duidelik dat die meervoudige regressiemodel (R²=0,5378) die data meer akkuraat uitbeeld as die lineêre regressiemodel (R²=0,2567). ’n R²-telling nader aan 1 dui op ’n model met ’n meer betroubare voorstelling van die data, en 0 op ’n minder betroubare voorstelling. Die manifestasie van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe toon dus fases van oplewing, met ’n hoogtepunt in 2012 (vgl. figuur 2). Die lineêre model in figuur 3 dui ook aan dat die manifestasie van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe oor die tyd toegeneem het.
4.2.4 Die frekwensie van spesifieke tegnologiese terme in die periode vóór die millenniumwending (1990 tot 1999) en daarná (2000 tot 2012)
’n Groottotaal van 1 151 tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe (insluitend gedigte op LitNet)is aangeteken. Dit is aantoonbaar dat die toename in die aantal bundels soos in figuur 2 aangedui, saamhang met ’n geleidelike toename (figuur 3) in die frekwensie van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe.
Die manifestasie van tegnologiese terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe het van 21% (van 1990 tot 1999) tot 79% (van 2000 tot 2012) gestyg.
Die tabel in figuur 4 dui die totale aantal terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe voor en ná die millenniumwending aan.
|
Term |
Vóór millenniumwending |
Ná millenniumwending |
||
|
Aantal |
Persentasie |
Aantal |
Persentasie |
|
|
Rekenaar |
19 |
65,45% |
36 |
34,55% |
|
e-pos |
0 |
0% |
48 |
100% |
|
Kuber |
3 |
9,68% |
28 |
90,32% |
|
Selfoon |
3 |
17,65% |
14 |
82,35% |
|
Telefoon |
3 |
25% |
9 |
75% |
|
Komper |
2 |
28,57% |
5 |
71,43% |
|
Digitaal/digitale |
1 |
12,50% |
7 |
87,50% |
|
Woordverwerker |
1 |
100% |
0 |
0% |
|
|
0 |
0% |
8 |
100% |
|
Twitter/tweet |
0 |
0% |
3 |
100% |
|
@ |
1 |
20% |
4 |
80% |
|
Internet |
2 |
12,50% |
14 |
87,50% |
|
Sms |
0 |
0% |
26 |
100% |
|
Televisie/TV |
6 |
20% |
24 |
80% |
Figuur 4. Die totale aantal terme en verwysings na tegnologiese voorwerpe voor en na die millenniumwending
Die frekwensies van hierdie terme en verwysings word persentasiegewys aangetoon. Die term telefoon se gebruik neem toe van 25% (1990–1999) na 75% (2000–2012) en selfoon van 18% vóór die millenniumwending tot 82% daarna. Die term woordverwerker kom slegs vóór 2000 voor, maar e-pos kom uitsluitlik ná 2000 voor. Opvallend is die gebruik van die simbool @ om plek aan te dui, asook die term internet wat vóór en ná die millenniumwending voorkom, alhoewel die frekwensie van veral internet ná 2000 begin toeneem.
Dit is duidelik uit die toename in die frekwensie van tegnologiese terme en verwysings dat digters tred hou met tegnologiese ontwikkelinge en dit metafories en tematies in hul digkuns ontgin. So byvoorbeeld kom die sosiale-media-terme Facebook en Twitter uitsluitlik ná 2004 voor, uiteraard omdat Facebook eers in 2004 gestig is en Twitter in 2006, wat verder op dié ontginning dui.
4.2.5 Die aantal gedigte van Joan Hambidge wat tegnologiese terme en verwysings bevat (1990 tot 2012)
Een digter wat die tegnologietematiek en ontginning van tegnologiese terme in haar digkuns gebruik en heelwat literêre kritiek (Kannemeyer 2005; John 2005; Bezuidenhout 2006) vir “oorproduksie” en “oordrewe intertekstuele verwysings” (Cochrane 2016:464) moet verduur, is Joan Hambidge.
Die grafiek in figuur 5 illustreer die toename en afname in die aantal gedigte wat tegnologiese terme en verwysings bevat.
Figuur 5. Aantal gedigte met tegnologiese terme in bundels van Joan Hambidge
Hambidge publiseer vanaf 2002 met die bundel Ruggespraak geleidelik meer gedigte wat tegnologiese terme en verwysings bevat, met hoogtepunte in spesifiek 2005, 2006 en 2009. Cochrane (2016:470) wys daarop dat “internetmetafore” in dié bundel “vir die eerste keer daadwerklik in die Hambidge-oeuvre ontgin” word. In Ruggespraak is daar altesaam 52 gedigte opgeneem waarvan 10 gedigte 35 tegnologiese terme en verwysings bevat.
In 2005, met die bundel En skielik is dit aand, is die aantal tegnologiese terme en verwysings relatief hoër teenoor die aantal gedigte in die bundel. Cochrane (2016:471) wys daarop dat die bundel “oorwegend negatief deur kritici ontvang” is en dat dit ’n “laagtepunt in die Hambidge-oeuvre verteenwoordig”. Van die 94 gedigte in die bundel is daar 32 gedigte wat tegnologiese terme en verwysings bevat. In hierdie 32 gedigte kom daar altesaam 124 tegnologiese terme en verwysings voor. Die persentasie terme en verwysings per gedig is hoër (388%) in En skielik is dit aand as in Ruggespraak (350%).
Die feit dat 34% van gedigte in En skielik is dit aand tegnologiese terme en verwysings bevat, verklaar moontlik die kritiek van onder andere Cochrane (2016:472) oor die “onoortuigende en [...] eenselwige gebruik van Engelse rekenaarterme” en “opnoem van rekenaarterme” wat “amateuragtig en oppervlakkig” voorkom. Voorbeelde hiervan is “delete”, “files”, “rescue files” en “attachment”.
In die bundel Vuurwiel wat in 2009 verskyn, is daar 17 uit 80 (21%) gedigte wat altesaam 53 tegnologiese terme en verwysings bevat (312%). Vuurwiel word gunstiger deur kritici ontvang (Cochrane 2016:475), omdat tegnologie as tema minder op die voorgrond blyk te wees en op meer vernuftige wyse aangewend word as in En skielik is dit aand. Met die verskyning van Lot se vrou in 2012 is ’n verdere afname in die gebruik van tegnologiese terme en verwysings na te speur. Daar is vyf gedigte wat altesaam nege tegnologiese terme en verwysings bevat. Cochrane (476) beskryf Lot se vrou as ’n “besliste hoogtepunt in die Hambidge-oeuvre” en noem verder: “Die verse in Lot se vrou is meer afgerond, woordkeuses is beter en die verbande tussen temas, metafore en intertekstuele verwysings is goed verweef” (478).
5. Teksontledende verkenning van representasies van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012
In afdeling 3 is gewys op ’n aantal literêr-historiese en tematiese manifestasies van tegnologiese voorwerpe in die Afrikaanse poësie vóór 1990. Hierdie manifestasies verteenwoordig ook van die eerste aanduidings van hoe mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie uitgebeeld is. Dit baan die weg vir ’n indringender teksontledende verkenning van representasies van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012.
Die teksontledende fokus omvat eienskappe, dimensies, verskille, ooreenkomste en verskuiwings soos in individuele en uitgesoekte gedigte vergestalt. Hierby ingereken is die representasies op sigself én wat hieruit afgelei kan word oor mens-masjien-verhoudinge. Na aanleiding van spesifieke teksontledende afleidings hieroor sal enkele kernbevindings geïdentifiseer word. Die uiteindelike doel is om ’n duideliker, vollediger en meer genuanseerde perspektief te bied op representasies van mens-masjien-verhoudinge van 1990 tot 2012.
Vervolgens verskuif die fokus nou na die ontleding van uitgesoekte gedigte. Die gedigte wat betrek word, is “ode aan my televisie” (Prevot van der Merwe), “Virtual reality” (George Weideman), “e-sonnet” (Susan Smith), “kantoormasjien” (Hein Viljoen), “Gevaar / Danger / Ingozi” (Martina Klopper) en “Remote” (Aniel Botha).
5.1 Ontleding van uitgesoekte gedigte
5.1.1 ode aan my televisie (Prevot van der Merwe)
Prevot van der Merwe se “ode aan my televisie” verskyn in die bundel Boerejive (1990:43). In dié gedig word die masjien (televisie) op ’n antropomorfiese en monsteragtige wyse uitgebeeld. Die televisie beskik oor die vermoë om menslike handelinge soos “hap” en “loer” uit te voer. In dié opsig sluit die gedig aan by soortgelyke antropomorfiese en monsteragtige uitbeeldings van die stad en tegnologie in vroeëre Afrikaanse gedigte, soos “Stad in die mis” van D.J. Opperman en “Graafmasjien” van G.A. Watermeyer.
In die tweede strofe verwys die spreker na die televisie as “die bose oog” waarvoor sy kat skrik. Dit is die eerste aanduiding dat die televisie ’n bose en destruktiewe invloed op die huisgesin uitoefen. Die onheilspellende mag van die televisie kom ook in die derde strofe ter sprake waarin die spreker suggereer dat dit die televisie se skuld is dat hy sy vinger met ’n bierblik oopsny. Dit is uiteraard pynlik (“brand van die peanuts se sout”), maar die fisieke pyn wat die spreker ervaar, beklemtoon ook dat die televisie se aanwesigheid ontwrigting en chaos veroorsaak. Die televisie lei tot toenemende vrees en paranoia (“ek raak benoud”) as hy in die vierde strofe wonder: “wanneer hap hy ’n hele hand?”.
Die negatiewe en destruktiewe invloed van die televisie word toenemend erger. In die vyfde strofe word die televisie as ’n indringer beskryf: “die derde aand loer die ding by die slaapkamer in”. Die spreker verwys ook na “die intrusie van die televisie”. Die televisie het ’n negatiewe invloed op alle fasette van die spreker se bestaan, insluitend sy huwelik: “maak my vrou kil en toe koud”.
Die televisie verskaf nie die “in-sig” waarop die spreker gehoop het nie. Derhalwe besluit hy om die televisie op die ashoop te smyt. Dit beëindig egter nie die ondefinieerbare en onheilspellende mag van die televisie nie. Die slotstrofe dui eerder op ’n intensivering hiervan:
toe sien ek die skerm kraak skelmpies oop
en al die goeters van die ashoop
wat binne-toe loop.
Dit is opvallend dat die televisie nie slegs op mens en dier ’n bose invloed uitoefen nie, maar ook op ander niemenslike entiteite (“en al die goeters van die ashoop/ wat binne-toe loop”). Hierdeur word die uitbeelding van die televisie as monsteragtig, boos en vernietigend verskerp.
Dit is ironies dat die spreker die gedig as ’n “ode” beskryf veral as op die volgende omskrywing van ode gelet word:
’n Taamlik omvattende beskrywing sou wees dat die ode ’n statige, ernstige lied is waarin ’n verhewe onderwerp, ’n belangrike gebeurtenis, ’n bewonderde persoon of ’n abstrakte gegewenheid soos skoonheid, vreugde, ouderdom, liefde, waarheid, vriendskap, arbeidsaamheid of ander deugde op verhewe toon besing word. (Vorster 1992:355)
Die uitbeelding van die televisie dui allesbehalwe op verhewenheid of deugde. Die ironiese “ode” aan die televisie beklemtoon dat dit geen waarde vir die spreker het nie. Die masjien (televisie) voldoen geensins aan die spreker se verwagtinge of behoeftes nie. Die spreker verplaas die “ode” eerder na sy besluit om die televisie op die ashoop te gooi, wat ironies genoeg as ’n verhewe daad beskou word. Die televisie op sigself beskik nie oor enige verhewe eienskappe nie.
Die representasie van die mens-masjien-verhouding in “ode aan my televisie” dui op eendimensionele vrees vir en antagonisme teenoor die masjien. Die verhouding tussen mens en masjien word as negatief en destruktief uitgebeeld. Dié verhouding is ook van korte duur (vier dae) en word deur distansiëring gekenmerk. Die mens doen afstand van die masjien (die spreker gooi die televisie op die ashoop) wat verligting bring (“en ’n sug van verlossing slaak”).
5.1.2 Virtual reality (George Weideman)
Die gedig “Virtual reality” van George Weideman verskyn in ’n Staning onder sterre (1997:43). In die gedig fokus die spreker op die kontras tussen ’n ouer wêreld en ’n digitale wêreld. Dié kontras vorm die basis vir verdere teenstellings in die gedig, naamlik die natuurlike teenoor die onnatuurlike en die werklike teenoor die onwerklike. In ’n digitale wêreld vervaag die grense tussen die werklike en die onwerklike.
Die gedigtitel aksentueer hierdie vervaging en vermenging tussen die werklike en die onwerklike. Die term virtuele realiteit verwys na ’n driedimensionele rekenaargegenereerde wêreld waarbinne mense handelinge kan uitvoer en voorwerpe kan manipuleer. Hierdie wêreld verteenwoordig egter steeds ’n soort skynwerklikheid.
In die eerste strofe verwys die spreker na ’n tuin, moontlik die tuin van Eden (“lowerlushof van weleer”), wat ’n idilliese natuurlandskap verteenwoordig:
Ons is nie verdryf nie
ons het dit afgesweer:
die lowerlushof van weleer
word deur ’n gerub met ’n gasmasker
en ’n randsnyer beheer.
Die spreker steun in hierdie strofe op oorspronklike Bybelse gegewens om die verskuiwing van ’n ouer wêreld na ’n digitale en tegnologies gedrewe realiteit aan te dui. Die spreker verwys in die eerste twee versreëls na die hedendaagse mens (“Ons”) wat die natuurlike wêreld (“die lowerlushof van weleer”) “afgesweer” het weens die invloed van tegnologie. Die eerste versreël speel in op die verhaal van Adam en Eva wat uit die tuin van Eden verban is. Die hedendaagse mens is egter nie soos hulle uit die natuurlike paradys verban nie, maar het dit “afgesweer”, wat impliseer dat die natuurlike wêreld nie meer vir die moderne mens van belang is nie. Dit kom verder daarop neer dat die natuurlike wêreld steeds bestaan en nie heeltemal deur masjiene verwoes is nie. Die mens se belewing van en interaksie met die natuurlike wêreld word egter deur masjiene verander.
Die verwysing na “gerub” in die vierde versreël speel in op die hemelwesens (gerubs) wat God in die tuin van Eden plaas om die boom van die lewe te bewaak (Genesis 3:24). Dié Bybelse gegewe word egter in reëls 4–5 totaal anders uitgebeeld. Die “gerub” verwys na die moderne mens wat deur voorwerpe en masjiene (“gasmasker” en “randsnyer”) sy natuurlike omgewing beheer.
In die tweede strofe wys die spreker op hoe digitale tegnologie menslike kommunikasie verander:
Spraak het nie verdwyn nie
ons het dit bloot verleer:
die storievertellers floreer
nou op ’n elektroniese,
kosmieser manier.
Mondelinge kommunikasie (“spraak”) bestaan nog steeds, maar word weens digitale tegnologie (soos e-pos) nie meer baie gebruik nie (“ons het dit bloot verleer”). Dieselfde geld vir orale vertelkuns, want “storievertellers” maak nou van digitale tegnologie gebruik om hul stories aan ’n wyer (“kosmieser”) gehoor te vertel. Persoonlike en intieme (fisiese een-tot-een-) kommunikasie is deur digitale tegnologie ongedaan gemaak.
Die derde strofe sluit by die eerste strofe aan in terme van die teenstelling tussen die natuurlike wêreld en die tegnologiese/digitale wêreld. In die derde strofe bevestig en verskerp die spreker die gedagte dat die mens as gevolg van masjiene die natuurlike wêreld “afgesweer” het:
Selde kyk ons buitentoe
waar mossies tussen blare speel.
Die vensters van die rekenaar
bied uitsig op ’n binnestad
waarna ons gehipnotiseeren volkome onversadig staar.
Dit is ironies dat die rekenaar juis nie die mens se wêreld verruim nie, maar slegs “uitsig op ’n binnestad” bied. Die spreker benadruk dat masjiene (rekenaars) die mens gevange hou, wat aansluit by ’n verdere teenstelling tussen buiteruimtes (“buitentoe”) en binneruimtes (“binnestad”).
Die voorlaaste reël (“waarna ons gehipnotiseer”) is ’n verdere aanduiding dat masjiene (die rekenaar) tot gevangenskap lei. Die mens is so verknog aan sy tegnologiese voorwerpe dat hy nie noodwendig die destruktiewe implikasies daarvan besef nie.
Die alleenstaande slotreël “en volkome onversadig staar” dui op die beperkinge van masjiene. Hiermee bevestig die spreker dat digitale tegnologie nie aan die volle spektrum van menslike behoeftes kan voldoen nie. Verder beklemtoon dit die spreker se ontnugtering en teleurstelling met digitale tegnologie.
Die slotreël dui egter op ’n teenstrydigheid. Enersyds beklemtoon dit die onmag van digitale tegnologie wat slegs onvervuldheid tot gevolg het; andersyds dui dit juis op die mens se verslawing aan digitale tegnologie en obsessiewe hunkering na steeds meer vernuwende tegnologie.
In dié gedig beeld die spreker op ’n redelik saaklike dog ontnugterde wyse die mens-masjien-verhouding uit. Hy formuleer sy beskouings hieroor deur stellings of opmerkings, nie deur paranoïese waarskuwings of vermanings nie. Hieruit is dit duidelik dat die representasie van die mens-masjien-verhouding op aanvaarding en nouer interaksie neerkom. Dit sluit egter nie uit dat die representasie dui op ’n kritiese en problematiese verhouding met masjiene nie. Die spreker beklemtoon hoe masjiene tot ingrypende veranderinge in menslike lewensbeskouings lei. Hierdie veranderinge word telkens as onbevredigend uitgebeeld.
Die spreker beeld dus nie die mens-masjien-verhouding in terme van vrees, boosheid en verwoesting uit nie, maar die uitbeelding dui eerder op ontnugtering en teleurstelling.
5.1.3 e-sonnet (Susan Smith)
Die gedig “e-sonnet” (1999) van Susan Smith verskyn op LitNet. Die gedigtitel beklemtoon die tematiese bemoeienis met digitale tegnologie en sluit in dié opsig aan by “Die reus van IBM” en “Kuberkomponis” van Castelyn (vgl. Botha 2013) en “Virtual reality” van Weideman.
In onderskeidelik die eerste en tweede strofe stel die spreker ouer of meer tradisionele/konvensionele vorme van tegnologie soos die “skuifspeld”, “ponser” en “kram” teenoor meer onlangse tegnologie, soos afgelei kan word uit die volgende versreëls in die tweede strofe:
nou wag iewers in die ruimte
my posbus
gedot & gekom
slaggereed op besoekers van buite.
Die naasmekaarplasing van “sonnet” en die letter “e” (wat die verkorte vorm van “elektroniese” is) in die gedigtitel beklemtoon die kontras tussen gevestigde en meer onlangse tegnologie en werkswyses. In dié opsig verteenwoordig die sonnet voorgeskrewe, vaste en bekende metodes. Die “e” dui weer op verandering, vooruitgang en vloeibaarheid. Die spreker bevind haar in ’n oorgangsfase tussen tradisie en vernuwing waarin sy nog nie ouer vorme volledig afgesweer en nuwe vorme volledig aanvaar het nie.
Hierdie opmerkings sluit aan by die feit dat die gedig uit 14 reëls bestaan wat verdeel is in ’n oktaaf en ’n sekstet. Verder is daar sprake van ’n wending aan die begin van die sekstet. Die spreker gebruik die woord “langsamerhand” (aan die begin van die sekstet) om die verskuiwing in haar verhouding met haar rekenaar aan te dui. Alhoewel die spreker se “e-sonnet” voldoen aan sommige van die gevestigde voorskrifte van die sonnet, verbreek sy ook vasgestelde reëls in terme van rymskema, versreëllengtes en tematiek. Dit beklemtoon die gelyktydige manifestasie van tradisie en vernuwing in die digitale wêreld en impliseer ook dat nuwe tegnologie nie op volledige vervanging van ouer metodes of tradisies neerkom nie.
In die eerste strofe val die fokus op ouer tegnologie. Die spreker beskryf hoe sy “tevore” van ouer tegnologie gebruik gemaak het om te skryf. Deur verwysings soos “soos dit hoort”, “netjies elke woord” en “orden volgens plan” beklemtoon die spreker gevestigde kenmerke van ouer tegnologie (“op papier”). Verder openbaar sy dat sy ten spyte van tegnologiese vooruitgang steeds ’n voorstander van ouer tegnologie is (“soos dit hoort”).
In die tweede strofe verskuif die fokus na die belewing van meer onlangse digitale tegnologie. Die tweede strofe begin met die woord “nou” wat die oorgang tussen die ouer en nuwer tegnologie aandui.
Die aanvaarding van nuwer digitale tegnologie deur die spreker geskied nie onmiddellik en onproblematies nie. Vir haar is dit ’n geleidelike proses om ’n meer geïntegreerde verhouding met nuwe tegnologie te bewerkstellig: “langsamerhand vind ek egter/ die e-verhouding al hegter”.
Alhoewel die spreker haar verhouding met tegnologie mettertyd aanvaar, is sy terselfdertyd deeglik bewus van die indringing en manipulerende impak daarvan op haar lewe:
Dat ek met elke klik
en dubbelklik
my lewe al meer
na die eenoog-despoot se buie skik.
Die verwysing na “eenoog-despoot” in die slotreël is belangrik. Dit is ’n metafoor vir die rekenaarmuis (hier verwys “eenoog” na die muis se infrarooiliggie) of rekenaarskerm wat met ’n “eenoog” vergelyk word. Die woord “despoot” dui op die vermoë van rekenaartegnologie om beheer oor die mens se daaglikse lewe uit te oefen. Dit word beklemtoon deur die feit dat die spreker reeds haar lewe na gelang van die rekenaar se “buie” beplan.
Die verwysings na “eenoog-despoot” en “buie” dui op ’n antropomorfiese uitbeelding van die rekenaar, omdat menslike eienskappe aan ’n niemenslike tegnologiese voorwerp toegeken word. Die beskrywing “eenoog” roep ook die monsteragtige en reusagtige op, veral met spesifieke verwysing na die mitologie waarin verskeie eenoogmonsters en eenoogreuse voorkom.
Die verwysing na “die eenoog-despoot se buie” dui verder op sekere beperkinge van tegnologie soos rigiditeit en wisselvalligheid. Met ander woorde, tegnologie staan nie altyd in diens van menslike behoeftes en werkwyses nie. Die spreker is deeglik bewus van dié problematiese aspekte van digitale tegnologie. Sy neem ’n nostalgiese houding teenoor konvensionele of ouer tegnologie in en is steeds oortuig dat ouer tegnologie meer wenslik is.
Die representasie van die mens-masjien-verhouding in “e-sonnet” dui op positiewer, nouer en meer genuanseerde interaksie tussen mens en masjien. Alhoewel die spreker bewus is dat die rekenaar tot ’n mate haar lewe beheer, is hier min sprake van antagonisme en pessimisme teenoor die rekenaar. Die antropomorfiese metafoor “eenoog-despoot” dui op ’n negatiewe (en selfs monsteragtige) uitbeelding van die masjien (rekenaar), maar dit beklemtoon nie boosheid of apokaliptiese verwoesting nie. Dit dui veel eerder op die beperkinge van die rekenaar.
Verder handhaaf die spreker ’n speelse en relativerende houding teenoor die rekenaar. Sy beskou nie die rekenaar as ’n bedreiging nie, maar aanvaar dit as ’n alledaagse irritasie in ’n digitale wêreld.
Die representasie van die mens-masjien-verhouding kom in hierdie gedig nie neer op ’n eendimensionele vernietiging van gevestigde menslike tradisies nie. Die gedig wys op die alternatiewe moontlikheid dat tradisie en tegnologiese vernuwing wel versoenbaar is en dat gematigde verhoudings tussen mens en masjien kan bestaan.
5.1.4 kantoormasjien (Hein Viljoen)
In 2003 verskyn die gedig “kantoormasjien” van Hein Viljoen in Holtrom en groot kabaal (bl. 57). Die titel verwys waarskynlik na ’n fotostaatmasjien, soos blyk uit die volgende versreëls:
En die oë, ja, beelde word –
Selfs deur ’n lens – te dof geregistreer.
Dit is duidelik uit beskrywings soos “afgeslyt”, “dof”, “kapot”, “aangepak” en “skroot” dat die fotostaatmasjien nie meer effektief funksioneer nie. Hierdie beskrywings word deurlopend gejukstaponeer en vervleg met verwysings na die menslike liggaam soos “nek”, “heupe”, “knieë”, “prostaat” en “hande”. Menslike en masjinale eienskappe word oorwegend as uitruilbaar, versmeltend en afwisselend uitgebeeld. ’n Goeie voorbeeld hiervan is “bewegende dele” en “kapot”, wat op menslike én/óf masjinale eienskappe kan dui. Dieselfde is van toepassing op reëls 1–3:
miskien is dit die nek
wat eerste ingee – skokbrekers
afgeslyt deur te veel buig, draai [...]
Weer eens is dit uit hierdie uitbeelding duidelik dat onderskeide tussen mens en masjien vervaag, want dié reëls kan na beide mens én masjien verwys.
Die uitbeelding van die mens-masjien-verhouding in hierdie gedig geskied dus op twee vlakke. Op die eerste vlak handel die gedig oor ’n afgeleefde fotostaatmasjien, wat in terme van menslike eienskappe (“nek”, “heupe” en “knieë”) uitgebeeld word. Op die tweede vlak val die fokus op die liggaamlike en geestelike aftakeling van ’n uitgebrande mens wat in terme van masjinale eienskappe (let veral op “silinderwande” en “uitlaatkanale”) uitgebeeld word:
en gesmoorde ideale vreet aan silinderwande
prostaat gekneus gesit versper die afvoer
van besoedelstowwe obstruksies in uitlaatkanale.
Die twee vlakke van representasie wat hier bo aangetoon is, versmelt egter deurlopend in die gedig. Daar is ook sprake van afwisselende klemverskuiwings. Op sekere plekke val die fokus meer op masjinale uitbeeldings van die mens en op ander plekke verskuif die fokus weer na menslike uitbeeldings van die masjien. Die onderskeid tussen mens en masjien bly tot en met die laaste versreël onduidelik. Dit is eers in die laaste versreël dat die spreker die gevestigde onderskeid tref:
[...] sy
dienslewe is verby gee hom ’n pakket.
Die duideliker onderskeid tussen mens en masjien word beklemtoon deur die groter tipografiese spasie tussen “dienslewe is verby” en “gee hom ’n pakket”. Verder verwys die woord “dienslewe” spesifiek na masjiene, terwyl “pakket” spesifiek met mense verband hou. Tog berus die mens-masjien-verhouding nie slegs op onderskeid (of verskille) nie, maar ook op ooreenkomste afgesien van die spesifieke verwysing na “dienslewe” of “pakket”. Die feit is dat beide mens én masjien ’n gedeelde kenmerk vertoon: beide is afgeleef en nie meer van nut nie.
Dit is reeds vermeld dat menslike eienskappe in hierdie gedig aan die fotostaatmasjien toegeken word. Dit word veral in terme van menslike liggaamsdele (“miskien is dit die nek/ wat eerste ingee [...]) en fisiologiese prosesse (“van besoedelstowwe obstruksies in uitlaatkanale”) uitgebeeld. Hier is dus duidelike tekens van antropomorfisering of antropomorfiese uitbeeldings van die fotostaatmasjien. Terselfdertyd val die klem ook op tegnomorfisering (of tegnomorfiese uitbeeldings van die mens) deur die volgehoue toekenning van masjinale eienskappe aan die vermoeide werker.
Verder dui die vervlegting tussen antropomorfiese en tegnomorfiese uitbeeldings op integrasie tussen mens en masjien. Dit kom daarop neer dat die mens op sigself ’n masjien word, wat ook deur die titel “kantoormasjien” beklemtoon word.
Die gedig is ’n aanduiding van ’n verskuiwing in die uitbeelding van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie ná 2000. Dit sluit aan by én verskil van die representasies in die uitgesoekte gedigte (1990–1999) van Van der Merwe, Weideman en Smith wat vroeër behandel is.
Die eerste verskil is dat die uitbeelding van die mens-masjien-verhouding in “kantoormasjien” nie fokus op negatiewe of positiewe invloede van masjiene op die menslike bestaan nie. In dié opsig verskil dit van die uitbeeldings in “ode aan my televisie”, wat oorwegend fokus op die mens se antagonisme teenoor masjiene.
Die tweede verskil is dat die representasie in “kantoormasjien” meer gerig is op die integrasie tussen mens en masjien en die opheffing van rigiede onderskeide. Alhoewel die representasies in “Virtual reality” en “e-sonnet” dui op mense se toenemende aanvaarding van masjiene en meer gematigde verhoudinge tussen mens en masjien, is die onderskeide tussen mens en masjien (en die aantal verwante teenstellings wat dit inhou) steeds aantoonbaar.
Die derde verskil is die beduidende aanwesigheid van tegnomorfiese representasie van die mens-masjien-verhouding. In “kantoormasjien” verkry die mens masjinale eienskappe wat aansluit by die uitbeelding van die mens se volledige transformasie tot masjien. In “ode aan my televisie”, “Virtual reality” en “e-sonnet” is tegnomorfiese representasies van mens-masjien-verhoudinge afwesig.
Daar is wel in sommige gedigte (spesifiek “ode aan my televisie” en “e-sonnet”) antropomorfiese uitbeeldings van masjiene aanwesig. Dié antropomorfiese uitbeeldings beklemtoon die bose, vernietigende en ontwrigtende invloed van masjiene op die mens. In dié representasies is grootliks dieselfde teenstelling aanwesig: die masjien as boosaardige monster, reus of despoot teenoor die vreesbevange of gekwelde mens.
In “kantoormasjien” aksentueer die antropomorfiese uitbeelding van die masjien ’n teenoorgestelde mens-masjien-verhouding. Die liggaamlike en geestelike aftakeling van die mens word gelykgestel aan ’n afgeleefde fotostaatmasjien. Met ander woorde, die antropomorfiese uitbeelding van die masjien beklemtoon juis die assimilasie van mens en masjien. In “ode aan my televisie” en “e-sonnet” benadruk antropomorfiese uitbeeldings eerder die verwydering tussen mens en masjien.
5.1.5 Gevaar / Danger / Ingozi (Martina Klopper)
Martina Klopper se gedig “Gevaar / Danger / Ingozi” verskyn in haar debuutbundel Nadoodse ondersoek (2010:42).
Die titel verwys na die bekende waarskuwing in Afrikaans, Engels en Zoeloe wat op Suid-Afrikaanse kragverspreidingseenhede verskyn. Die eerste strofe toon duidelik aan dat die spreker masjinale eienskappe aan haarself toeken:
My hart is ’n ou kragboks:
swaar gelaaide drade
peul daaruit; my are
staan wild van die volts.
Hierdie tegnomorfiese uitbeelding van die mens-masjien-verhouding beklemtoon die volledige integrasie tussen mens en masjien. Die spreker beskryf haar hart as “’n ou kragboks” met “swaar gelaaide drade” wat uitpeul en elektrisiteit wat deur haar are vloei. Die spreker verkeer dus in ’n staat van emosionele hoogspanning. Sy beeld nie slegs haar emosionele belewing deur masjinale vergelyking uit nie; sy beleef ook haar emosionele wêreld as ’n masjien; of anders geformuleer, sy ís die masjien (“My hart is ’n ou kragboks”).
Die verwysing “daar is geen smeltdraad –” in die sesde reël dui op die kort draadjie in elektriese toestelle om kortsluitings en oorverhitting te voorkom. Die spreker noem dat die “stroom flits en kraak” omdat sy nie ’n smeltdraad het nie. Die beskrywing “flits en kraak” dui op die klap- en kraakgeluide en vonke wat vloeiende elektrisiteit in die oop bedrading veroorsaak. Dit hou verband met die verwysing na die ontbrekende smeltdraad wat suggereer dat die spreker emosionele gevaar voorstel. Dit is waarskynlik ook ’n toespeling op emosionele skade (moontlik weens ’n mislukte liefdesverhouding) wat die spreker opgedoen het.
Dit is ironies dat die spreker in die voorlaaste reël noem dat sy “heeltemal onskadelik” is, want dit is allermins die geval. Die voorwaarde of waarskuwing (“solank niemand aan my raak”) wat sy in die slotreël rig, sluit hierby aan. Sy sal niemand skade aandoen nie (ook nie haarself nie) op die voorwaarde dat ander persone haar met rus laat.
Die tegnomorfisering in Klopper se gedig bied ’n teenoorgestelde perspektief in terme van die redes vir antropomorfisering (vgl. Aggarwal en McGill 2007:469). Die spreker soek nie vertroosting via die toeskryf van menslike eienskappe aan niemenslike entiteite nie, want sy ís die kragboks (masjien) en beleef haar wêreld (ook emosionele wêreld) reeds as ’n masjien (“kragboks”). In haar verhoudings met ander mense funksioneer sy ook as ’n masjien. Dit is ironies, want dit gaan nie meer om die mens wat bedreig word deur masjiene nie, maar eerder mense wat bedreig word deur die mens-as-masjien (“solank niemand aan my raak”). Dit dui op ’n fokusverskuiwing in mens-masjien-verhoudinge – dit is nie masjiene wat mense word nie, maar mense wat masjiene word.
In terme van die representasie van mens-masjien-verhoudinge sluit die gedig nou aan by “kantoormasjien”. In beide gedigte is sprake van tegnomorfiese representasies van die mens-masjien-verhouding wat verband hou met die assimilasie van mens en masjien. In beide gedigte is daar ’n verskuiwing van antropomorfiese na tegnomorfiese representasies van die mens-masjien-verhouding. In dié opsig verskil “kantoormasjien” en “Gevaar / Danger / Ingozi” van ander gedigte wat tot dusver behandel is. In die gedigte wat vóór 2000 verskyn, oorheers antropomorfiese representasies van mens-masjien-verhoudinge. In hierdie verhoudinge is die mens deurlopend ondergeskik aan die masjien. Hierdie magspatroon lyk heeltemal anders in “kantoormasjien” en “Gevaar / Danger / Ingozi”. In dié gedigte is enersyds geen sprake van ’n magsverhouding tussen mens en masjien nie (“kantoormasjien”) en andersyds verskuif die mag van die masjien na die mens-as-masjien (“Gevaar / Danger / Ingozi”).
5.1.6 Remote (Aniel Botha)
Die gedig “Remote” van Aniel Botha verskyn in haar debuutbundel Pirouette (2012). Dit sluit aan by “kantoormasjien” (Hein Viljoen) en “Gevaar / Danger / Ingozi” (Martina Klopper) in terme van die tegnomorfiese uitbeelding van mens-masjien-verhoudinge. In hierdie gedig word masjinale eienskappe weer eens aan die mens toegeken, soos blyk uit reëls 1–4:
Die pa lê voor die TV,
sy flatscreen-oë starend
na akteurs soos vissies
in ’n fosfor-akwarium.
Die verwysing na “sy flatscreen-oë” dui op tegnomorfisering en dat die obsessiewe televisiekyker self, deur sy konstante interaksie met die televisie, masjinale eienskappe verkry. Verder veroorsaak die televisie luiheid by die televisiekyker (“Hy hoef nie te dink nie ”) en verveling by sy vrou (“afgetrokke hoe sy vismond / oop en toe oop en toe gaan”).
Dit hou ook negatiewe gevolge vir menslike kommunikasie en persoonlike verhoudinge in: “Hy skree op die ma uit sy La-Z-Boy.” In dié opsig is dit ironies dat die televisiekyker se vrou juis die televisieafstandbeheer gebruik as ’n manier om met haar man te kommunikeer:
Sy draai die volume af, kyk
afgetrokke hoe sy vismond
oop en toe oop en toe gaan
sonder om iets te sê.
Haar poging tot sinvolle kommunikasie met haar man misluk egter. Haar onmag (asook dié van tegnologie) en die totale disintegrasie van menslike kommunikasie word in die slotstrofe beklemtoon:
Dan skakel sy maar die TV af,
trek die muurprop uit,
gooi die remote stukkend
teen die dowwe akwariumruit.
Die masjien kan nie die mens se begeertes of behoeftes bevredig nie, wat tot teleurstelling en frustrasie lei: “Sy channel-hop ’n rukkie, maar /vanaand is 7de Laan se stories saai.”
Die slotstrofe dui verder op die vernietiging van die mens-masjien-verhouding. Dit is duidelik dat die vrou nie langer enige verhouding met masjiene in stand wil hou nie: “trek die muurprop uit,/ gooi die remote stukkend.” Die vrou kan slegs deur futiele pogings die destruktiewe verbintenis met die televisie probeer ophef, maar die volledige integrasie tussen mens en masjien (en die negatiewe gevolge hiervan) het reeds plaasgevind.
Die vrou se man is reeds ’n masjien (en nie meer ’n mens nie), moontlik weens sy konstante interaksie met die masjien (televisie). Dit verklaar ook waarom die vrou (wat nie tegnomorfies uitgebeeld word nie) nie daarin slaag om met haar man te kommunikeer nie en sy so gefrustreerd is. Haar frustrasie sluit aan by die kommunikasiegapings wat die masjien (televisie) tussen die man en vrou veroorsaak (ook aangedui deur die titel, “Remote”).
Ironies gesproke het die vrou dus ’n waardelose verhouding met twee masjiene – haar man wat ’n masjien geword het én die televisie wat ’n masjien bly. Dit impliseer dat die vrou ook probeer om die verhouding met haar man te verbreek en nie slegs met die televisie nie. In dié opsig sluit die voorlaaste reël (“gooi die remote stukkend”) aan by die agtste reël: “hy werk met remote control.” Dié reël kan tegelyk na die man én die televisie verwys. Die slim gebruik van die voornaamwoord “hy” asook die sintaktiese meerduidigheid sluit hierby aan.
Daar is reeds vroeër gesê dat daar tegnomorfisering (die man verkry masjinale eienskappe) in die gedig ter sprake is, maar die antropomorfiese uitbeelding van die televisie is ook ter sprake. Dit is egter die afwisselende antropomorfiese én tegnomorfiese uitbeeldings in dieselfde versreëls (en die grootste gedeelte van die gedig) wat opval. Hierdie afwisselende uitbeeldings word bewerkstellig deur sintaktiese meerduidigheid en woordspel. In reëls 7–9 is daar goeie voorbeelde van afwisselende antropomorfiese en tegnomorfiese representasies:
Hy hoef nie te dink nie –
hy werk met remote control.
Sy skottel vang net drie kanale op [...]
Hierdie drie reëls verwys afwisselend na die mens (televisiekyker) wat tegnomorfies uitgebeeld word (“hy werk met remote control”) en die masjien (televisie) wat antropomorfies uitgebeeld word (“Hy hoef nie te dink nie”). Terselfdertyd is daar geen onderskeid te tref tussen die televisiekyker en die televisie nie, want die voornaamwoorde “hy” en “sy” verwys na beide. Verder is die eienskappe wat genoem word, op beide van toepassing.
Die tegnomorfiese uitbeelding van die mens-masjien-verhouding in “Remote” sluit aan by “kantoormasjien” en “Gevaar / Danger / Ingozi”. Dit dui op ’n verskuiwing van antropomorfiese na tegnomorfiese representasies van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012.
Tog verskil die representasie in “Remote” in baie opsigte van dié in “kantoormasjien” en “Gevaar / Danger / Ingozi”. In laasgenoemde gedigte beklemtoon tegnomorfiese representasies die opheffing van onderskeide tussen mens en masjien. In dié opsig is sterk aanduidings van geïntegreerde verhoudings tussen mens en masjien aanwesig. In “Remote” dui die tegnomorfiese uitbeelding van die televisiekyker ook op integrasie tussen mens en masjien, alhoewel die fokus op die negatiewe en destruktiewe invloed van hierdie integrasie val.
In “Remote” wend die mens futiele pogings aan om hierdie integrasie op te hef. Dit verskil radikaal van “kantoormasjien” en “Gevaar / Danger / Ingozi” waarin nie sprake is van pogings om die integrasie tussen mens en masjien ongedaan te maak nie. In beide gedigte dui die mens se transformasie na masjien juis op bemagtiging en nuwe moontlikhede van belewing. Verder word die uitbeeldings van mens-masjien-verhoudinge nie deur vrees, teleurstelling en antagonisme gekenmerk nie. In teenstelling sluit “Remote” meer aan by “ode aan my televisie”, omdat die representasies van mens-masjien-verhoudinge in dié gedig ook op antagonisme, vrees en teleurstelling dui (vgl. bespreking van “Die reus van IBM” en “Kuberkomponis” in Botha 2013).
’n Verdere ooreenkoms tussen hierdie gedigte en “Remote” is die uitbeelding van die masjien as ’n vernietiger van menslikheid. Dit is veral op “ode aan my televisie” van toepassing waar die televisie ook ’n destruktiewe mag in die voorstedelike huis verteenwoordig.
In “ode aan my televisie” word die masjien op ’n antropomorfiese en monsteragtige wyse uitgebeeld, terwyl die mens (televisiekyker) in “Remote” op ’n tegnomorfiese wyse uitgebeeld word. In beide gevalle beklemtoon hierdie onderskeie representasies die negatiewe invloed van masjiene op die menslike bestaan, soos deur die betrokke digters gesien.
Die tegnomorfiese representasie van die televisiekyker in “Remote” dui egter op integrasie tussen mens en masjien, terwyl die antropomorfiese representasie van die masjien (televisie) in “ode aan my televisie” op ’n teenoorgestelde wyse die teenstellings tussen mens en masjien aandui.
Op ’n teenoorgestelde wyse slaag die televisiekyker in “ode aan my televisie” wel daarin om sy interaksie met die televisie te verbreek om sodoende die destruktiewe mag van die televisie vry te spring. ’n Moontlike rede hiervoor is dat sy verhouding met die masjien van korte duur is. Hy is nie soos die televisiekyker in “Remote” toenemend blootgestel aan die masjien nie en kon derhalwe ook nie tot masjien transformeer of ’n meer geassimileerde verhouding met die masjien hê nie.
6. Gevolgtrekking
In die voorgaande teksontledende verkenning is gefokus op representasies van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012.
Die teksontledende fokus het geval op eienskappe, dimensies, verskille, ooreenkomste en verskuiwings soos in geselekteerde gedigte vergestalt. In dié opsig is nie slegs gefokus op representasies op sigself nie, maar is hieruit ook afleidings gemaak oor mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie. Ten opsigte van teksontledende afleidings oor beide aspekte kan enkele kernbevindings nou geformuleer word.
Die representasies van mens-masjien-verhoudinge van 1990 tot 1999 beklemtoon pertinent die negatiewe, destruktiewe en ontwrigtende invloed van masjiene op die menslike bestaan. In dié opsig vind ’n verskuiwing van eendimensionele vrees, paranoia en antagonisme na die uitbeelding van meer gematigde mens-masjien-verhoudinge plaas. Dié verhoudinge word gekenmerk deur aanvaarding van die veranderinge wat masjiene bewerkstellig het, maar dit dui ook op teleurstelling, ontnugtering en ’n rasionele bewustheid van tegnologiese beperkinge.
In die representasies ná 2000 word veel minder gefokus op die negatiewe invloed van masjiene. Representasies in die periode 2000 tot 2012 dui op meer komplekse, verwikkelde en meerdimensionele mens-masjien-verhoudings as die voorafgaande periode (1990 tot 1999).
In die representasies ná 2000 val die fokus op die volledige integrasie tussen mens en masjien, waar die mens tot masjien transformeer en die wêreld as ’n masjien beleef. Representasies van 1990 tot 1999 dui op ’n vervaging van grense en onderskeide tussen mens en masjien, maar die totale opheffing van grense is eers in representasies ná 2000 aantoonbaar. In dié opsig word die volledige integrasie tussen mens en masjien nie in alle gevalle positief uitgebeeld nie. Daar is selfs aanduidings dat die volledige integrasie tussen mens en masjien vernietigende gevolge vir menslikheid inhou en dat dit futiel is om die integrasie ongedaan te maak.
Antropomorfisme is ’n prominente kenmerk van die representasies van mens-masjien-verhoudinge van 1990 tot 1999. Masjiene word op ’n redelik onverwikkelde wyse as monsteragtige en bose indringers uitgebeeld wat die eendimensionele onderskeid tussen mens en masjien beklemtoon. Tegnomorfiese representasies is afwesig van 1990 tot 1999. Dit is anders gestel in die poësie ná 2000, waar tegnomorfiese representasies ’n oorheersende gegewe is. Verder is antropomorfiese uitbeeldings meer verwikkeld in vergelyking met uitbeeldings vóór 2000. Verder val die fokus ná 2000 nie uitsluitlik op antropomorfisme nie, maar op die jukstaponering en integrasie van antropomorfisme en tegnomorfisme. Dit sluit direk aan by die volledige integrasie tussen mens en masjien, die vervaging van onderskeide en die mens se transformasie tot masjien wat uitbeeldings ná 2000 kenmerk.
Die verskuiwing van antropomorfisme na tegnomorfisme is een van die belangrikste verskuiwings in die representasie van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012. Dit sluit aan by ’n verbandhoudende ontwikkeling van aanvanklike antagonisme na geleidelike aanvaarding tot volledige integrasie.
’n Duidelike verband bestaan tussen tegnologiese ontwikkeling (ook mense se reaksies op en gebruik van tegnologie) en die representasies van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie van 1990 tot 2012. Die grafiek in figuur 1.3 toon aan dat daar fases van oplewing sigbaar is in die aantal bundels wat tegnologiese terme en verwysings bevat. Die representasies van mens-masjien-verhoudinge van 1990 tot 2000 is gevarieerd en getuig van klemverskuiwings, aansluitings en bevestigings binne dieselfde periode en tussen die periodes vóór (1990 tot 1999) en ná (2000 tot 2012) die millenniumwending.
Die kwantitatiewe data-ontleding onderskraag die bevinding dat representasies van mens-masjien-verhoudinge gevarieerd manifesteer. Dit sluit aan by die geskakeerde, meerdimensionele en veranderlike aard van mens-masjien-verhoudinge wat telkens deur die representasies beklemtoon word.
Bibliografie
Aggarwal, P. en A.L. McGill. 2007. Is that car smiling at me? Schema congruity as a basis for evaluating anthropomorphized products. Journal of Consumer Research, Inc, 34(4):468–79.
Bekker, P. 1965. Die klip sing. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
—. 1975. Toekomstige betrekkinge. Kaapstad: Tafelberg.
Bezuidenhout, Z. 2006. Resensie: En skielik is dit aand. Tydskrif vir Letterkunde, 43(1):188–90.
Blum, P. 1958. Enklaves van die lig. Kaapstad: Balkema.
Botha, A. 2012. Pirouette. Kaapstad: Queillerie.
Botha, T. 2013. “Video killed the radio star?”: representasies van die posthumane subjek in die resente Afrikaanse poësie (1999–2012). Stilet, XXV(1):1–15.
Caporael, R. 1986. Anthropomorphism and mechanomorphism: two faces of the human machine. Computers in Human Behavior, 2(3):215–34.
Castelyn, E. 1999. Kubermens. Kaapstad: Human & Rousseau.
Cloete, T.T. 1992. (red.) Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM.
Cochrane, N. 2016. Joan Hambidge: oeuvre (1996–2013). In Van Coller (red.) 2016.
Dumenil, L. 2007. Reinterpreting the 1920s. OAH Magazine of History, 21(3):5–6. http://www.jstor.org/stable/25162121 (29 Julie 2016 geraadpleeg).
Epley, N., A. Waytz en J.T. Cacioppo. 2007. On seeing human: a three-factor theory of anthropomorphism. Psychological Review, 114(4):864–86.
Eybers, E. 1956. Die helder halfjaar. Johannesburg: Constantia.
Guthrie, S.E. 1993. Faces in the clouds. A new theory of religion. New York: Oxford University Press.
Hambidge, J. 2002. Ruggespraak. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 2005. En skielik is dit aand. Pretoria: Protea Boekhuis.
—. 2006. Dad. Parklands: Genugtig! Uitgewers.
—. 2009a. Vuurwiel. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2009b. Debuut gee vreemde blik op die gewone. Volksblad, 12 Januarie, bl. 4.
—. 2012. Lot se vrou. Kaapstad: Human & Rousseau.
Heidegger, M. 1962. Being and time. Vertaal deur J. Macquarrie en E. Robinson. Oxford: Blackwell.
Ihde, D. 1990. Technology and the lifeworld: from garden to earth. Bloomington: Indiana University Press.
John, P. 2005. Die leser kan helaas van verlies alleen nie lewe. Beeld, 19 September, bl. 15.
Kannemeyer, J.C. 2005. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Kaapstad: Human & Rousseau.
Klopper, M. 2010. Nadoodse ondersoek: gedigte. Kaapstad: Human & Rousseau.
Kroes, P. 1998. Technological explanations: the relation between structure and function of technological objects. Techné: Research in Philosophy and Technology, 3(3):124–34.
Louw, N.P. Van Wyk. 1942. Gestaltes en diere. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
—. 1954. Nuwe verse. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk.
Lum, H. 2011. Are we becoming superhuman cyborgs? How technomorphism influences our perceptions of the world around us. Doktorale proefskrif, University of Central Florida.
Marais, E.N. 1926. “Draadlose wiegeliedjie”. Die Huisgenoot, 29 Januarie.
—. 1933. Versamelde gedigte. Pretoria: Van Schaik.
Marais, L. 2008. Staan in die algemeen nader aan vensters. Kaapstad: Tafelberg.
Ohlhoff, H. 2016. Perspektief op die Afrikaanse poësie: Die poësie van voor 1900 tot 1960. In Van Coller (red.) 2016.
Opperman, D.J. 1945. Heilige beeste. Kaapstad: Tafelberg.
—. 1947. Negester oor Ninevé. Kaapstad: Tafelberg.
SAUK (Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie). 2011. The SABC … informing a nation … inspiring the future. Corporate Heritage profile, ble. 144–9. http://www.sabc.co.za/wps/wcm/connect/1124648047c2ca7e97279ffbc57fbce7/SABC.pdf (1 Junie 2016 geraadpleeg).
Smith, S. 1999. “e-sonnet”. LitNet. http://www.oulitnet.co.za/poesie/smith02.asp (8 September 2012 geraadpleeg).
Van Coller, H. (red.). 2016. Perspektief en profiel, Deel 2. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.
—. 2016. Perspektief en profiel, Deel 3. 2de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.
Van der Merwe, P. 1990. Boerejive. Kaapstad: Human & Rousseau.
Viljoen, H. 2003. Holtrom en groot kabaal. Pretoria: Protea Boekhuis.
Vorster, W.S. 1992. Ode. In Cloete (red.) 1992.
Weideman, G. 1977. Hoera, hoera die ysman (1970–1976). Johannesburg: Perskor.
—. 1997. ’n Staning onder sterre. Kaapstad: Tafelberg.
LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.
The post Die manifestasie van mens-masjien-verhoudinge in die Afrikaanse poësie (1990–2012): ’n kwantitatiewe en teksontledende beskouing appeared first on LitNet.